tarih felsefesi-2

8/20/2019 Tarih Felsefesi-2

1/135

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2888

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1845

TAR‹H FELSEFES‹-II

Yazar

Yrd.Doç.Dr. Cengiz ‹skender ÖZKAN (Ünite 1-8)

Editör

Prof.Dr. Do¤an ÖZLEM

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹


2/135

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t

veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu University

All rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted

in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör

Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç.Dr. T. Volkan Yüzer

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›zÖ¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Atilla Tekin

Dil Yaz›m Dan›flman›Dilek K›lb›y›k

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Tarih Felsefesi-II

ISBN978-975-06-1551-1

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 4.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013


3/135

‹çindekiler

Önsöz............................................................................................................ vi

Ayd›nlanma ve ‹lerleme ‹deas›: Kant ve Herder.................. 2 AYDINLANMA FELSEFES‹NDE ‹LERLEME ‹DEASI...................................... 3

IMMANUEL KANT’IN EVRENSEL TAR‹H VE ‹LERLEME ANLAYIfiI ........... 6

HERDER’‹N EVRENSEL TAR‹H DÜfiÜNCES‹ ............................................... 8

Özet ............................................................................................................... 12

Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 13

Okuma Parças› ........................................................................................... .. 14

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 15

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 16

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 17

19. Yüzy›l Alman ‹dealizmi ve Tarih Metafizi¤i-1:Fichte ve Schelling................................................................... 18

ALMAN ‹DEAL‹ZM‹N‹N TAR‹H TASARIMI VE AKIL ANLAYIfiI ................. 19

F‹CHTE’N‹N TAR‹H TASARIMI..................................................................... 20

SCHELL‹NG’‹N TAR‹H TASARIMI................................................................. 23

Özet................................................................................................................ 28

Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 29

Okuma Parças› .............................................................................................. 30

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 31S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 31


19. Yüzy›l Alman ‹dealizmi ve Tarih Metafizi¤i-2: Hegel.... 34HEGEL’‹N GENEL FELSEFES‹ ....................................................................... 35

HEGEL’‹N TAR‹H FELSEFES‹........................................................................ 37

TAR‹HSEL GEL‹fiMEN‹N D‹YALEKT‹K ‹LKES‹ ............................................ 43

Özet ............................................................................................................... 46


Okuma Parças› ........................................................................................... .. 48Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 49



Marx’›n Tarih Tasar›m› ve Marksist Tarih Kuram›.............. 52MARX’IN ‹NSAN VE TOPLUM ANLAYIfiI .................................................... 53

MARX VE ENGELS’‹N MATERYAL‹ST TAR‹H TASARIMI ........................... 54

Marx’›n Hegel Elefltirisi ................................................................................. 54

Materyalist Tarih Tasar›m›............................................................................. 56

MARKS‹ST TAR‹H KURAMLARI.................................................................... 65Özet................................................................................................................ 66


‹ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE


4/135

Okuma Parças› .............................................................................................. 68




Pozitivist Tarih Kuram› ..............................................................72POZ‹T‹V‹ZM‹N TAR‹H GÖRÜfiÜ ................................................................. 73

BAfiLICA POZ‹T‹V‹ST DÜfiÜNÜRLER‹N TAR‹H TASARIMLARI ................. 74

Auguste Comte .............................................................................................. 74

John Stuart Mill ve Di¤er Pozitivistler.......................................................... 78

NEOPOZ‹T‹V‹ZM‹N TAR‹H GÖRÜfiÜ ......................................................... 79

Özet ............................................................................................................... 80


Okuma Parças› ............................................................................................. 82Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 82



Tarih Felsefesi Elefltirileri-1: ‹dealizm veMateryalizm Karfl›t› Tarih Felsefeleri.......................................84

G‹R‹fi .............................................................................................................. 85

KIERKEGAARD.............................................................................................. 85

SCHOPENHAUER.......................................................................................... 87

NIETZSCHE VE BURCKHARDT ................................................................... 90Özet................................................................................................................ 93


Okuma Parças› .............................................................................................. 96




Tarih Felsefesi Elefltirileri-2: Pozitivizm Karfl›t›Tarih Felsefeleri. ...................................................................... 98

ANT‹POZ‹T‹V‹ST TAR‹H ANLAYIfiI ............................................................. 99

TAR‹H B‹L‹M‹N‹N OLANA⁄INA ‹L‹fiK‹N GÖRÜfiLER ................................ 100

Wilhelm Dilthey ............................................................................................ 100

Benedetto Croce ve Yeni Hegelci Tarih Anlay›fl›........................................ 103

Robin George Collingwood.......................................................................... 104

Özet ............................................................................................................... 108


Okuma Parças› ........................................................................................... .. 110




‹ç indek i leriv

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE


5/135

Ça¤dafl Tarih Felsefesi ve Sorunlar›...................................... 114TAR‹HSELC‹L‹K-TAR‹HS‹C‹L‹K TARTIfiMASI............................................... 115

DÖNGÜSELL‹K-Ç‹ZG‹SELL‹K TARTIfiMASI ................................................. 118TAR‹HTE ZORUNLULUK-OLUMSALLIK TARTIfiMASI ................................ 120

ÇA⁄DAfi (POSTMODERN) TAR‹H ANLAYIfiLARI....................................... 121

Özet ............................................................................................................... 124


Okuma Parças› ........................................................................................... .. 127




‹ç indek i ler v

8. ÜN‹TE


6/135

Önsöz

“Tarih Felsefesi”, “tarih” sözcü¤ünün anlamlar›na koflut olarak, ikili bir anlam

içeri¤ine sahiptir. Bu anlamlardan ilki, yaflanm›fl geçmiflin tümü olarak tarih iken,

ikincisi, bu geçmifli konu edinen bir bilime iflaret eder. Dolay›s›yla tarih felsefesi

yaparken, hem tarihi yaflanm›fl geçmifl olarak bir bütün halinde kavramaya ve in-

san yaflam›n› anlamland›rmada tarihsel varl›k alan›n›n yerini ve konumunu belir-

lemeye, hem de bu yaflanm›fl geçmiflte olup bitenlerin anlat›ld›¤› yaz›l› yap›tlar›n

do¤ru, nesnel, bilimsel vb. bilgi verme özelli¤ine sahip olmas› için sa¤lanmas› ge-

reken ölçütleri ortaya koymaya çal›fl›r›z. Ne var ki, Ortaça¤ bafllar›nda Augusti-

nus’un ve Ortaça¤’›n sonlar›na do¤ru ‹bn Haldûn’un gerçeklefltirdi¤i istisna-

i ç›k›fllar dikkate al›nmazsa, gerek tarihe yönelik olumsuz yaklafl›mlar›n azalmas› ve tarihe ilginin artmas›, gerekse tarihi varl›k ve bilgi sorunlar› çerçevesinde irde-

leyen görüfllerin “tarih felsefesi” ad›yla an›lmas› için, Avrupa kültürü ve insanl›¤›n,

1700’lü y›llara dek beklemesi gerekti¤i söylenebilir.

‹flte elinizdeki ders kitab›, yukar›da de¤inilen sürecin anlat›ld›¤› önceki ders ki-

tab›n›z›n (Tarih Felsefesi-I) bir devam› olarak, “tarih felsefesi” ifadesinin aç›kça di-

le geldi¤i Ayd›nlanma döneminden günümüze, tarih felsefesi disiplininin içinden

geçti¤i süreci, bu sürece damga vurmufl bafll›ca düflünürler ve onlar›n düflünce ta-

rihine kazand›rd›¤› anahtar kavramlarla, aç›k ve anlafl›l›r bir biçimde ama felsefi

içerikten de olabildi¤ince ödün vermeden aktarmay› amaçlamaktad›r. Bu ba¤lam-

da, ilk ünitede, Ayd›nlanma dönemindeki düflünsel iklim bir kez daha ana hatla-

r›yla an›msat›larak bellekler tazelenmifl, Ayd›nlanma dönemi düflünürleri olmala-

r›na karfl›n yer yer bu düflünme tarz›n›n d›fl›na da ç›km›fl iki önemli filozofun, ya-

ni Kant ile Herder’in tarih tasar›mlar› ele al›nm›flt›r.

‹kinci ünitede, düflünsel olarak Kant’tan önemli ölçüde esinlenmekle birlikte

onun düflüncelerini aflmaya yönelen ve kendi tarih metafiziklerini kuran, felsefe

tarihinde Alman ‹dealistleri olarak an›lan filozoflar›n tarihi nas›l gördükleri anlat›l-

m›flt›r. Fakat Alman ‹dealizmi ve 19. yüzy›ldaki etkileri, bir ünitede aktar›lmak için

fazlas›yla genifl kapsaml› bir konu oldu¤undan, bu konunun anlat›lmas›, ikinci

ünitede Fichte ve Schelling ile bafllam›fl ve üçüncü ünitede gerek Alman ‹dealiz-mi içerisinde gerekse felsefe tarihinde kendisinden ve yap›tlar›ndan en çok söz

edilen Hegel ile tamamlanm›flt›r. Ünitelerdeki bafll›klar da bu bölünmeyi yans›t-

mak üzere ‘1’ ve ‘2’ diye numaraland›r›lm›flt›r.

Dördüncü ünitede, Karl Marx ve Friedrich Engels taraf›ndan gelifltirilen mater-

yalist tarih tasar›m›n›n aç›klanmas›na geçilmifl ve bu tasar›m›n, Marx’›n önceli He-

gel’in diyalekti¤iyle bir hesaplaflmas›n› içerdi¤ine dikkat çekilmifltir. Ayr›ca, ünite-

de, 20. yüzy›lda Marx’›n görüfllerinden beslenen fakat onu elefltirmekten de geri

durmayan baz› Marksist düflünürlerin tarih görüfllerine de k›saca de¤inilmifltir.

Beflinci ünitede, etkileri günümüzde bile toplumsal ve kültürel yaflam›m›z›n

pek çok alan›nda hissedilen bir felsefe görüflünün, yani pozitivizmin tarihi nas›l

de¤erlendirdi¤i ele al›nm›flt›r. Pozitivistlerin tarih anlay›fl›na göre, tarihin de bir

Önsözvi


7/135

do¤a bilimi gibi, yani do¤a bilimlerinin ilkelerine uygun olarak kurulmas› gerekir

ki tarih bir bilim olabilsin ve verdi¤i bilgi güvenilir olsun.

Alt›nc›, yedinci ve sekizinci ünitelerin, bir yandan ilk befl ünitede aktar›lan sis-

temli, bütünlüklü tüm tarih felsefesi görüfllerine elefltirel yaklaflan Kierkegaard,Schopenhauer, Nietzsche, Dilthey, Croce, Collingwood ve daha pek çok filozofun

görüfllerini ele al›p bizi bu filozoflar›n elefltirdikleri noktalar üzerinde düflünmeye

davet ederken, di¤er yandan 20. yüzy›lda tarih felsefesi ekseninde tart›fl›lan bafll›ca

sorunlar›n baflar›l› bir tan›t›m›n› ve özetini içerdi¤i de belirtilmeden geçilmemelidir.

Verdi¤i tüm bu bilgilerin yan›nda, elinizdeki ders kitab›n›n ünitelerinde, hem

metin içinde hem de kaynakça listelerinde, tarih felsefesi üzerine Türkçe’de ya-

y›nlanm›fl baflar›l› çeviriler ve özgün telif eserlerin de bibliyografik bilgileri veril-

mifl, böylelikle bu alanda literatür taramas› yapmak ve temel kaynaklara ulaflmak

isteyen ö¤rencilerimize bir yol aç›lm›flt›r.

Yo¤un çal›flma program›n› bir bahane kabul etmeksizin, k›sa zamanda bu den-

li genifl kapsaml› ve yer yer karmafl›k bilgileri derleyerek aç›k ve anlafl›l›r bir dil-

le siz de¤erli ö¤rencilerimize sunan yazar Yrd.Doç.Dr. Cengiz ‹skender Özkan’a

gösterdi¤i titizlik ve özen için çok teflekkür ediyor, Tarih Felsefesi 2 ders kitab›n›

keyifle ve merakla okuman›z› diliyorum.

Editör

Prof.Dr. Do¤an ÖZLEM

Önsöz vii


8/135

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ayd›nlanma döneminin ak›l anlay›fl›n› ve ilerleme inanc›n› betimleyebilecek,Kant’›n evrensel tarih ve ilerleme düflüncesini aç›klayabilecek,Herder’in “hümanite” kavram› eksenine oturttu¤u tarih felsefesini aç›klayabi-leceksiniz.

‹çindekiler

• Ak›l• Hümanite• Ayd›nlanma• ‹lerleme

• Ereksellik• Nedensellik• Geliflme• Tarih

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Tarih Felsefesi-II

• AYDINLANMA FELSEFES‹NDE‹LERLEME ‹DEASI

• IMMANUEL KANT’IN EVRENSELTAR‹H VE ‹LERLEME ANLAYIfiI

• HERDER’‹N EVRENSEL TAR‹HDÜfiÜNCES‹

Ayd›nlanma ve‹lerleme ‹deas›:Kant ve Herder

1TAR‹H FELSEFES‹-II


9/135

AYDINLANMA FELSEFES‹NDE ‹LERLEME ‹DEASIFelsefe tarihinde Ayd›nlanma olarak adland›r›lan dönem 18. yüzy›la karfl›l›k gelir.18. yüzy›l felsefesine bu nedenle Ayd›nlanma felsefesi de denir.

Bu döneme hakim olan anlay›fl ak›l elefltirileri yan›nda akla duyulan güvendir. Akl›n yanl›fl kullan›m› elefltirilirken do¤ru kullan›m› yüceltilir. Ayd›nlanma felsefe-si genel olarak insan›n bilme yetilerinin elefltirisini yaparken insan akl›n›n neleribilip neleri bilemeyece¤i üzerine odaklanarak akl›n hem bir elefltirisini yapm›flhem de akl›n ancak bilebilece¤i konular üzerinde bilgi ortaya konabilece¤ini ilerisürerek akl›, do¤ru kullan›m›nda bilimi, bilgiyi ortaya ç›karabilecek tek bilme ye-tisi olarak ele alm›fl ve yüceltmifltir.

Ortaça¤›n her fleyin tanr› taraf›ndan belirlendi¤i anlay›fl›n›n karfl›s›na, Ayd›nlan-ma felsefesi, tanr› yerine insan› merkeze alan bir düflünceyle ç›km›flt›r. Ayd›nlan-ma düflüncesi her fleyin belirleyicisi olarak insan e¤ilimlerini ve akl› alm›flt›r. Röne-sans’ta ortaya ç›kan hümanist düflünce Ayd›nlanma döneminde toplumlar için degitgide belirleyici olmufl ve Ortaça¤›n evrensel tanr› devleti anlay›fl›n›n yerini ulusdevlet düflüncesi alarak siyaset kurumlar›n›n ve bilimin üzerindeki dinsel iktidarortadan kalkm›flt›r. Dolay›s›yla Ayd›nlanma’dan “insan yaflam› ile düflüncesinin her

yan›n› laiklefltirme çabas› anlafl›l›r” (Collingwood 1996: 111). Ayd›nlanma bu anlamda insan yaflam›nda geri ve barbarca olan bütün bofl

inanç ve dinsel dogmalardan kurtulmak demektir. Frans›zlar›n Les Lumières Al-manlar’›n Aufklärung dedi¤i “Ayd›nlanma” terimi “Rönesans” deyimi gibi ‹ngiliz-ler’in climate of opinion dedikleri bir “düflünüfl havas›n›”, “yani olan bitene özel bir

bak›fl tarz›n› veya yeni bir yaflam anlay›fl›n› dile getirmek amac›yla kullan›lm›fl”ama özgürlük duygusunu aç›¤a vurmak arzusunu da dile getirmifltir (Batuhan1997: 45). Yine ‘Ayd›nlanma’ ile “düflünme ve de¤erlemenin geleneklere ba¤l› ol-maktan kurtulup insan›n kendi usuyla, kendisinin yapm›fl oldu¤u denemeler vegözlemlerle yaflam›n› ayd›nlatmaya giriflmesi anlafl›l›r” (Gökberk 1997: 68).

Collingwood’a göre bu düflünsel hareketin alt›nda yatan düflünce, birtak›m zi-hinsel etkinlik biçimlerinin, zihnin olgunlaflmas›yla yok olaca¤› sav›yd› (Colling-

wood 1996: 111). Buna göre Ayd›nlanma Ortaça¤›n bilgiye karfl› inanc› öne ç›ka-ran anlay›fl›n›n yerine, yeni bir anlay›fl›, inanca karfl› akl› öne ç›karan anlay›fl› geçi-rir. Ayd›nlanma düflüncesinin amac› dinin dogmalar›n› ortadan kald›rmak ve böy-lelikle de insan› özgürlefltirmektir. Söz gelifli Voltaire gibi bir çok Ayd›nlanma dü-

flünürüne göre Skolastik felsefe gelene¤ine yerleflmifl olan dinin dogmalar› ve boflinançlar insan düflünüflünü, insan akl›n› “tutsak etmiflti” (Batuhan 1997: 46).

Ayd›nlanma ve ‹lerleme‹deas›: Kant ve Herder

18. yüzy›l›n felsefi anlay›fl›nagenel olarak felsefetarihinde Ayd›nlanmadönemi ya da Ayd›nlanmafelsefesi denir.


10/135

Ayd›nlanma dönemi Avrupa’n›n her yerinde ayn› karakteri tafl›mam›flt›r. ‹n-giltere’de k›lg›c› bir deneycilik, Almanya’da elefltirel ak›lc›l›k Fransa’da ise radikalbir bilimcilik ve ak›lc›l›¤a dayal› bir din elefltirisi olarak ortaya ç›kar. Bu dönemin

düflünürleri düflüncelerini genifl çevrelere yaymak istemifller ve bunda da baflar›l›olmufllard›r. Özellikle Fransa’da Frans›z Devrimi’nin gerçekleflmesinde Frans›z dü-flünürlerinin etkileri oldu¤u genel olarak kabul edilir. Ayd›nlanma’n›n Bat› dünya-s›n›n kültür yap›s›na etkileri keskin olmufltur. Söz gelifli “bu yüzy›l›n sonlar›na do¤-ru patlayan Frans›z Devrimi, bir bak›mdan bu düflüncelerin politik-sosyal alana uy-gulanmas›ndan do¤mufltur” (Gökberk 1985: 325). Tocqueville Frans›z Devrimi’ningeleneksel al›flkanl›klardan de¤il, “insan akl›n›n kullan›lmas› ve do¤a yasas›ndanç›kan yal›n temel kurallar konulmas› oldu¤u inanc›”ndan esinlendi¤ini ileri sürer(Carr 2002: 153).

‹flte böyle bir düflüncenin ortaya ç›kt›¤› Ayd›nlanma döneminde tarih anlay›fl›da her fleyi belirleyen ak›l anlay›fl›yla iliflki içinde ele al›nm›flt›r. Tarih ve tarih ya-

z›m› da bu ak›l anlay›fl› çerçevesinde ele al›narak tarihe akl›n gelifliminin bir görü-nüflü olmak görevi yüklenmifltir. Böylece tarih ilerleyen bir süreç olarak tasarlan-m›flt›r. Daha Rönesans’ta Machiavelli (1469-1527) taraf›ndan tarih yaz›m›na geçmifl-te olmufl olaylar›n gerçek nedenlerini keflfetme görevi verilmifl, Francis Bacon dainsan›n sahip oldu¤u üç yeti olan ak›l, hayalgücü ve an›msama içinde tarihin an›m-sama üzerine dayand›¤›n› belirtmifltir (Özlem 2012: 52-54). Her iki anlay›fl›n dasonradan Ayd›nlanmada belirecek olan, insan› belirleyici olarak ele alan anlay›fllaroldu¤u görülebilir. Buna göre bütün bilme etkinli¤i insan yetilerine dayal› etkinlik-ler olarak olgular›n nedenlerini sorufltururlar. Ayd›nlanmac› tav›r, böylece insanmerkezli bir tav›rd›r. ‹nsan merkeze bir kez geçince de insan›n yap›p etmelerindetemellenen tarihsel varl›k alan› da insan›n ürünü olarak karfl›m›za ç›kar. Baflka bir

deyiflle “akl›n ürünü olarak tarih” anlay›fl›n›n temelleri ortaya ç›kmaya bafllar. Buanlay›fl tarih yüzy›l› olarak bilinen 19. yüzy›l tarih felsefelerini etkileyecektir.

Bununla birlikte Ayd›nlanma filozoflar› tarih u¤runa bir tarih bilimi kurmak içinçok az fley yapm›fllard›r. Ayd›nlanma filozoflar› geçmifl tarihi usd›fl› ve karanl›k birsüreç olarak görmüfl ve akl›n egemenli¤i ile insanl›¤›n mutlulu¤a ulaflabilece¤iniileri sürerek akl›n geliflmesinin insanl›¤›n da ilerlemesine yol açaca¤›n› düflünmüfl-lerdir. Sözgelifli ‹ngiliz tarihçi Gibbon tarihi insan bilgeli¤inin sergilenifli olarak gö-rürken Frans›z düflünür Condorcet tarihi tiranl›k, kölelik ve dinsel ba¤nazl›ktankurtulman›n tarihi olarak ele alarak insanl›¤›n özgürlük ve mutluluk içeren bir ge-lece¤e do¤ru ilerlemekte oldu¤una inanm›flt›r. Böylece Ayd›nlanma düflüncesikendisinden önceki dönemleri karanl›k olarak ele al›rken kendisiyle bafllayan ge-

liflme sürecini de ussal bir ilerleme süreci olarak görmüfltür.Fransa’da Ayd›nlanma bir yandan akla olan güvenle dine ve bofl inançlara kar-

fl› bir hareket olarak geliflirken di¤er yandan bu akla güvenmenin ve bofl inançlar-dan kurtulman›n da insanl›¤a bir bütün olarak ilerleme getirece¤i inanc›n› içerir.Söz gelifli Condorcet Frans›z Devrimi s›ras›nda yazd›¤› ‹nsan Tininin ‹lerlemeleri Üzerine Bir Tablo Tasla¤› adl› yap›t›nda “tiranlarla kölelerin, rahiplerle al›klar›n or-tadan kalkaca¤› ve insanlar›n yaflam ve özgürlük tad›yla, mutluluk aray›fl›yla ussalbir biçimde davranaca¤› ütopyal› bir gelecek umar” (Collingwood 1996: 114). Tur-got ise insanl›¤›n geliflimin bir bireyin geliflimine benzetir. Turgot’ya göre bir filo-zof insanl›¤›n bafllang›c›ndan itibaren insan türünü bir birey gibi çocuklu¤u ve iler-lemeleri olan bir bütünlük gibi görür (Koselleck 2007: 55).

Fransa’da Ayd›nlanman›n en büyük temsilcisi olan Voltairé ayn› zamanda “Ta-rih Felsefesi” ad›n›n da bulucusudur (Bury 1987: 153).

4 Tarih Felsefesi-I I

Ayd›nlanma döneminde ak›lve insan merkezli bak›fl aç›s›dinsel bak›fl aç›s›n›n yerinialm›flt›r. Akla dayal›aç›klamalar yapmak her

alanda aran›r hâle gelmifltir.Böylece toplum ve devlethayat›nda, genel olarak hertürlü insan ifllerindelaikleflme bafllam›flt›r.

Tarih felsefesi terimi ilkdefa Voltairé taraf›ndankullan›lm›flt›r ve Voltairé’egöre tarih felsefesi tarihinyasalar›n› araflt›randisiplindir.

Ayd›nlanma düflüncesimodern akla dayal› bilimselyöntemlerin geliflmesiyleinsanl›¤›n ve bir bütünolarak tarihin ilerleyece¤iinanc›ndad›r.


11/135

‹lerleme idesinin bir savunucusu olan Voltairé’e göre do¤abiliminde oldu¤u gi-bi “tarihte de tek tek olaylar› birbirine ba¤layan yasalar aranmal›d›r; do¤a bilginigibi tarihçi de olaylar›n çoklu¤u ve ak›fl› arkas›nda gizli bulunan yasay› bulmaya

çal›flmal›d›r” (Gökberk 1997: 106). Bu yasalar da tarihte bulundu¤u düflünülen tan-r›sal yasalar de¤il, deneysel yasalard›r ve tarihte de olaylar aç›klan›rken son neden-ler de¤il, deneysel nedenler kullan›lmal›d›r. Voltairé’e göre tarih insan zihninin (es-

prit ) geliflmesidir. Voltairé Essay on the Manners and Mind of Nations adl› yap›t›n-da olgular›n ayrnt›lar›n› izlemeyi de¤il, insanl›¤›n barbarca bir köylülük durumun-dan hangi ad›mlarla geliflti¤ini göstermeyi önerir (Bury 1987: 99). Bunu yapmak içinde düflüncenin (opinion ) tarihini yazmak gereklidir çünkü “dünyay› dönüfltürmüflolan bütün baflar›l› toplumsal ve siyasal de¤iflimler düflüncedeki de¤iflmeden dola-

y›” olmufltur ve Voltairé’e göre savafllar ve dinler hümanite nin ilerlemesinin önün-deki en büyük engellerdir, e¤er onlar› ortaya ç›karan önyarg›larla birlikte ortadankald›r›l›rlarsa dünya daha h›zl› ilerleyebilir (Bury 1987: 99). Voltaire olgular›n insan

akl›n›n rehberli¤inde güdülmedi¤inde flans taraf›ndan belirleneceklerine inanm›flt›r;e¤er talih olgular› yönetiyorsa imparatorluklar›n yükselifli ve düflüflü, devrimler vetarihteki pek çok büyük bunal›m rastlant›yla oluyor demektir ve bu durumda insanakl›na inanmak için hiçbir inand›r›c› temel yok demektir (Bury 1987: 152).

Condorcet’nin yap›t› “Voltairé’in ideleri ile ilkelerinin daha ileriye götürülme-sinden baflka bir fley de¤ildir” (Gökberk 1997: 106). Frans›z Ayd›nlanma düflünür-lerinden Turgot ve Condorcet insan›n yetkinleflebilece¤ini ve ilerleyebilece¤ini dü-flünerek bilimi ve akl› tarihte ilerlemeyi sa¤alayan güçler olarak görürler ve “bili-min ilerlemesi ile ayd›nlanman›n ve insanl›¤›n birli¤i duygusunun da elele geliflti-¤ini varsayarlar” (Gökberk 1997: 106). Böylece Condorcet “modern bir tav›rla ile-ricili¤in/ilerlemecili¤in ilkesini” betimler (Koselleck 2007: 58). Condorcet’ye göre

insan mükemmelleflebilen bir varl›kt›r ve insan soyu sürekli olarak ilerlemektedir.“‹lerlemenin s›n›rlar› ilerlemenin kendisidir” diyen Condorcet insan›n ilerlemesinins›n›rs›zl›¤›n› vurgulamaktad›r.

‹nsan Tininin ‹lerlemeleri Üzerine Bir Tablo Tasla¤› adl› yap›t›nda Condorcetuygarl›k tarihini on döneme ay›r›r ve onuncu dönem de gelecektedir, henüz ya-flanmam›flt›r. Bu tarih tasla¤›nda tarih dönemleri büyük siyasi de¤iflikler taraf›ndande¤il, bilgideki önemli ilerlemeler taraf›ndan belirlenmektedir; buna göre bilgininilerlemesi tasar›m› toplumun ilerlemesi tasar›m›n›n da temelidir ve Condorcet’yegöre “uygarl›¤›n tarihi Ayd›nlanman›n tarihidir” (Bury 1987: 209). Condorcet’ye gö-re uygarl›k tarihi üzerine yap›lacak çal›flman›n iki yarar› vard›r: Biri, insan› ilerlemeolgusunu kurmaya yönlendirir; di¤eri de ilerlemenin gelecekteki yönünün belirle-

nebilmesini sa¤lar. Baflka bir deyiflle gelecekteki olgular› önceden görmeyi olanak-l› k›lar. “Toplum fenomenlerinin genel yasalar› bilinirse olgular› önceden görmekolanakl› olur ve bu yasalar da geçmifl tarihten türetilebilir” (Bury 1987: 212).

Kald› ki Condorcet’nin amac› da uygarl›k tarihinin gelecekte yatan onuncu dö-neminin bir tasla¤›n› ç›karmakt›r. Bu görüfl daha sonraki yüzy›lda Comte taraf›n-dan da öne sürülecektir.

Rousseau ise do¤a durumunda mülkiyet ve devlet olmad›¤›ndan insanlar›n ger-çekten özgür ve eflit oldu¤unu ileri sürerek Ayd›nlanman›n kültür anlay›fl›n› elefl-tirmifltir. Ona göre insanl›¤›n mutlu olaca¤› bir alt›n ça¤› varsa bu ça¤ gelecekte de-¤il, geçmiflte aranmal›d›r. Bu zaman geçmiflte “çok uzaklarda” kalm›flt›r ve “insan›nmutsuz gelece¤ini tehdit eden nedenlerin flimdiki koflullar›” yüzünden insan geç-

mifle bile dönmek isteyebilir (Rousseau 1999: 25). Böylece Rousseau’ya göre, tari-hin gidiflinde bir yükselme de¤il, bir gerileme, bir alçalma görülebilir.

51. Ünite - Ayd›nlanma ve ‹ ler leme ‹deas›: Kant ve Herder

Voltairé’e göre tarihe insanakl›n›n egemen olmamas›rastlant›n›n egemen olmas›anlam›na gelir ki bu ilerlemedüflüncesi için zararl›d›r,rastlant› ilerlemeye duyulaninanc› ortadan kald›r›r.

Condorcet uygarl›k tarihiüzerine çal›flmakla tarihinyasalar›n›n keflfedilece¤inive bunun da tarihtekiolgular› önceden bilmeyisa¤layaca¤›n› düflünmüfltür.

Rousseau Ayd›nlanman›nilerleme inanc›n›nkarfl›s›ndaki düflünürlerdenbirisidir ve ona göre tarihingidiflat› bir ilerleme olarakgörülemez. Çünkü tarihteuygarlaflmaya do¤ru gidiflayn› zamanda eflitsizli¤inartmas›yla

sonuçlanmaktad›r.


12/135

Ayd›nlanmac› tav›r insanl›¤›n mutlulu¤unu flimdide ya da gelecekte ararken Ro-usseau sanat ve bilimlerdeki ilerlemenin insanl›¤›n moral olarak da ilerlemesinisa¤layaca¤› yollu Ayd›nlanmac› tavr›n karfl›s›nda olmakla akl›n ve bilimin geliflme-

siyle insanl›¤›n ilerlemesi aras›nda zorunlu bir iliflki oldu¤unu yads›m›flt›r. Tarihingidiflindeki sürekli artan bir eflitsizlikten dolay› tarih asl›nda eflitsizli¤in tarihidir,özgürlü¤ün de¤il. Bu anlamda Rousseau’ya göre akl›n tarihteki ilerleyifli “bir has-tal›¤›n tarihi gibi okunabilir” (Lloyd 2007: 85).

Sonuç olarak Ayd›nlanma düflüncesi tarihi ilerlemenin, üstelik de akl›n ilerle-mesinin tarihi olarak ele alm›flt›r. Bu da ancak akla uygun geliflme süreçlerinin ta-rihi olabilece¤i, ak›l d›fl› süreçlerin ancak tarih öncesi olabilece¤i anlay›fl›n› do¤ur-mufltur. Dolay›s›yla as›l anlam›nda tarih ancak modern akl›n do¤ufluyla bafllayan

ve gitgide geliflen akl›n tarihi olarak düflünülmüfltür.

Ayd›nlanma düflünürlerine göre tarihte olgular› önceden görmeyi olanakl› k›lan koflullar

nelerdir? Tart›fl›n›z.

IMMANUEL KANT’IN EVRENSEL TAR‹H VE ‹LERLEMEANLAYIfiI

Ayd›nlanma döneminin ne oldu¤una iliflkin en önemli belirleme kendisi de bir 18. yüzy›l Ayd›nlanma filozofu olan Immanuel Kant’tan gelmifltir. Kant’a göre “Ayd›n-lanma, insan›n kendi suçu ile düflmüfl oldu¤u bir ergin olmama durumundan kur-tulmas›d›r”. Kant burada insan›n kendi akl›n› yanl›fl kullanmas› sonucu bir ergin ol-mama durumu içine düfltü¤ünü, ama yine akl›n› kullanarak bu ergin olmay›fl du-rumundan kurtulaca¤›n› kastetmekdir. Bu yüzden de Kant “akl›n› kendi kullanmacesaretini göster” der. Bu düflünce bir ilerleme tasar›m›n› varsayar. Kant insan›n

kendi akl›na güvenmesi, akl›n› do¤ru kullanmas› ile bir ayd›nlanma sürecine gire-ce¤ini ileri sürmektedir. Bu da insanl›¤›n bir ak›l elefltirisine gerek duydu¤u anla-m›na gelir. Böyle bir ak›l elefltirisi insanl›¤›n ilerlemesinin önündeki engelleri dekald›racakt›r.

Kant’a göre tarih insan eylemleri alan›d›r ve bu eylemler insan›n amaçl› eylem-leridir. Kant Dünya Yurttafll›¤› Bak›m›ndan Genel Bir Tarih Düflüncesi adl› yaz›-s›nda, tarihe genel bir do¤a plan›na göre geliflen bir süreçmifl gibi bak›lmas› gerek-ti¤ini belirtir. E¤er tarihe böyle bak›lmazsa tarih kör rastlant›n›n egemen oldu¤u birsüreç olarak görünecektir. Kant’a göre tarihte böyle genel bir yasa ya da bir do¤aplan› oldu¤u elbette bilimsel yöntemle kan›tlanamaz ama tarihe sanki böyle birdo¤a plan›na göre ilerliyormufl gibi bakmak gerekir. Böyle bir bak›fl aç›s› insanl›k

idealinin geliflmesi aç›s›ndan da son derece yararl›d›r.Böylece insan eylemlerinin anlat›m›n› üstlenen tarih insan›n özgür eylemlerin-

de bir ilerleme keflfedilebilece¤i umudunu verir bize. Tek tek bireylerin eylemle-rinde karmakar›fl›k ve düzensiz görünen fleyleri insan türünün bütününün tarihibak›m›ndan ele al›rsak inana özgü yeteneklerin geliflmesi olarak yani insan türü-nün ilerlemesi olarak anlayabiliriz. Birey olarak insanlar, hatta uluslar her biri ken-di yolunda, üstelik de s›k s›k birbirlerine karfl› bir amaç güderlerken fark›nda ol-madan do¤an›n seçti¤i bir yöne do¤ru gittiklerini düflünmezler; “do¤an›n bilme-dikleri hedefine do¤ru ilerlerler” (Kant 2006: 31).

Oysa Kant’a göre insanlar amaçlar›n› ne sadece do¤al içgüdüyle ne de yaln›z-ca akla dayanan bir plana göre belirlediklerinden, insanl›¤›n bir plana göre iflleyen

yasalara ba¤l› tarihini yazmak olanaks›z gibi görünür. Üstelik de dünya tarihindebilgeli¤e dayal› eylemler çok seyrek ortaya ç›kar; bunun yerine daha çok ak›ls›z-


SIRA S‹ZDE

1

Kant yazm›fl oldu¤uyap›tlarda insan›n bütünyetilerini elefltiridengeçirmifltir. Yap›tlar›n›n ad›bunun bir göstergesidir. Saf Akl›n Elefltirisi (1787) insanakl›n›n teorik kullan›l›fl›n›n

bir elefltirisi; Pratik Akl›n Elefltirisi (1788) insanakl›n›n eylem alan›ndapratik kullan›fl›n›nelefltirisidir. Üçüncü elefltiriolarak bilinen yap›t Yarg› Gücünün Elefltirisi (1790)estetik ve teleolojikdüflünme yetilerinin birelefltirisidir.

Kant’a göre tarihte genel birdo¤a plan› ya da do¤ayasas›na ba¤l› bir iflleyiflolup olmad›¤›n› ortayaç›karmak zordur. Ama yinede tarihe sanki bir genelyasa ya da evrensel birplana göre iflliyormufl gibibakmak gereklidir.


13/135

l›k, çocukça haylazl›kt›r karfl›m›za ç›kan. Bu yüzden bir filozof için tarihe tek an-laml› bak›fl yolu insan eylemlerinin bu anlams›z gidiflinin ard›nda bir amaç bulma-

ya çal›flmakt›r. Bir anlamda bir filozof için önemli olan insan türünün tarihinin bir

do¤a plan›na göre iflleyip ifllememesinin olanakl› olup olmad›¤›na karar verebil-mektir. E¤er tarihte bir anlam ya da bir evrensel bir yasa bulmak isteniyorsa tarih-te yönetici bir ilke bulmak gereklidir. E¤er böyle bir ilke bulunabilirse tarihin defelsefesi yap›labilir. Kant bu düflüncesiyle kendisinden sonra gelecek olan 19. yüz-

y›l›n tarih filozoflar› için önemli temeller ortaya atm›flt›r. Bir tarih felsefesinin ola-nakl›l›¤›n› sorgulam›flt›r. Kant’a göre böyle bir genel ilkeden vazgeçilirse yasayauygun iflleyen bir süreç yerine amaçs›z iflleyen bir süreçle karfl›lafl›r›z ve “akl›n reh-berli¤inin yerini rastlant›n›n kasveti al›r” (Kant 2006: 32).

Kant do¤a plan›ndan ne anlad›¤›n› ise Yarg› Gücünün Elefltirisi adl› yap›t›n›nereksellik tasar›m›n› anlatt›¤› ikinci bölümünde dile getirir. Buna göre do¤an›n biramac› oldu¤u tasar›m› bilimsel olarak kan›tlanamaz veya çürütülemez bir tasar›m

olsa da onsuz do¤ay› anlayamayaca¤›m›z bir tasar›md›r (Collingwood 1996: 130). Asl›nda böyle bir genel do¤a plan›na ya da do¤a amac›na “bilimsel bir yasayainand›¤›m›z gibi inanm›yoruz ama bir bak›fl aç›s› olarak itiraf edildi¤i gibi do¤a ol-gular›na bakman›n yaln›z olanakl› de¤il yararl›, yaln›z yararl› de¤il, gerekli oldu¤u”bir bak›fl aç›s› olarak onu benimsiyoruz (Collingwood 1996: 130). Buna göre do-¤an›n bir amac› oldu¤u varsay›m›na inanmak olanakl›d›r, ayn› zamanda yararl›d›r,üstelik de gereklidir. ‹flte Kant ayn› bak›fl aç›s›n›n tarih için de olanakl›, yararl› vegerekli oldu¤unu ileri sürer. Baflka bir ifadeyle, tarih konusunda düflünürken baz›ereksel benzetmeler kullan›r›z. Kant’›n ileri sürdü¤ü gibi tarihe böyle bir bak›fl aç›-s›n›n ne anlama geldi¤i konusunda Collingwood’un verdi¤i örnek oldukça aç›kla-

y›c› olabilir: Tarih üzerine düflünürken “Roma’n›n Akdeniz dünyas›n› fethedifli gibi

deyimler kullan›r›z; ama asl›nda Roma’yla kastetti¤imiz ancak flu flu tek Romal›d›r; Akdeniz dünyas›n›n fethiyle kastetti¤imiz de ancak bu insanlar›n yürüttü¤ü flu flutek tek savafl›n ya da yönetimin toplam›d›r” (Collingwood 1996: 130-131). Colling-

wood’a göre flu flu tek Romal›lar’›n hiçbiri de “Roma’n›n Akdeniz dünyas›n› fethe-diflinde rol oynuyorum” dememifltir ama öyle demifl gibi eylemifllerdir ve biz de ta-rihe bakarken bu tek Romal›lar’›n amac›n› do¤an›n amac› diye betimleme e¤ilimin-deyizdir. Kant’›n tarih için yararl› ve gerekli gördü¤ü bak›fl aç›s› budur.

Tarihçi, tarihte böyle evrensel bir yasa gibi iflleyen genel bir do¤a plan› bulun-du¤unu söyledi¤inde gerçekten böyle bir plan oldu¤unu kastetmek istemez asl›n-da; tarihçinin bunu söylerken demek istedi¤i daha çok tarihin sanki böyle bir ilke

ya da ak›l varm›fl gibi iflledi¤idir. Kant tarihçinin tarihe böyle bakmas› gerekti¤ini

söylemektedir.Bu bak›fl aç›s›n›n olanakl›l›¤›n› sa¤layan fley, akl›n kullan›m›na yönelik do¤al

yeteneklerin bireyde de¤il ancak türde geliflebilir olmas›d›r. Çünkü do¤al yetenek-lerinin hepsinin nas›l kullan›laca¤›n› ö¤renebilmesi için her tek insan›n çok uzun

yaflamas› gerekirdi. Bu yüzden bu do¤al yeteneklerin hepsinin kullan›m›n ö¤reni-lebilmesi ancak insan türünde kendini gösterecektir. Bir anlamda do¤al yetenekle-rin geliflmesi insan türünde ortaya ç›kacakt›r. Bu geliflmenin varaca¤› zaman nok-tas› da insan›n akl›ndaki bir ide olarak çabalar›n›n hedefi olmal›d›r. Yoksa insan›ndo¤al yeteneklerinin büyük k›sm› boflunaym›fl ve amaçs›zm›fl gibi görünür.

Bu bak›fl aç›s›na göre do¤a sanki insan›n kendi geliflmesini kendine borçlu ol-mas›n› istemifl gibidir (Kant 2006: 33). Do¤a sanki insan türü için neyin iyi oldu¤u-

nu bilerek bunu istemifltir. Bu yüzden tarihteki büyük savafllara, uyumsuzluklarabile bir do¤a plan›na göre, bir akla göre olup bitmekteymifl gibi bakmak gerekli-


Kant’a göre bir tarihfelsefesinin olanakl›olabilmesi için tarihte

yönetici bir ilke bulmakgereklidir. Tersi durumda,yani böyle bir ilkeninolmad›¤› durumda tarih körrastlant›n›n egemen oldu¤ubir süreç olarak görülür kibu da tarihin genel birfelsefesinin yap›lamayaca¤›anlam›na gelir.

Kant’a göre insan akl›n›ngeliflmesi bireylerde de¤il,türde kendini gösterir ve bugeliflmenin varaca¤› noktada insan akl›ndaki bir ideolarak insan›n bütünçabalar›n›n hedefi olmal›d›r.


14/135

dir. Kant “do¤a düzenini, parçalar› bak›m›ndan ere¤e uygunluk, ama bütün olarakerekten yoksunluk olarak” kabul etmenin akla uygun olmayaca¤› düflüncesindedir(Kant 2006: 40). Ayn› flekilde de tarihteki insan eylemlerini, yani tarihin oluflturu-

cu ö¤elerini ere¤e uygunluk olarak tasarlay›p tarihin bütününü erekten yoksunlukolarak tasarlamak da akla uygun olmayacakt›r.‹flte bu nedenle “insan türünün bütün tarihi do¤an›n gizli bir plan›n›n gerçek-

leflmesi olarak görülebilir” (Kant 2006: 41). Bu plan da Kant’a göre, insanl›¤›n bü-tün do¤al yeteneklerinin geliflebilmesini sa¤lamakt›r. Do¤an›n en üstün amac› dadünya yurttafll›¤› düzenidir. Kant’a göre tarihe ancak böyle bir bak›fl felsefi tarih

yazmak için bize bir temel sa¤layabilir. Böylece Kant tarih felsefesinin olana¤›n›göstermifltir. Tarih felsefesini olanakl› k›lan temel hareket noktas›, tarihe, insanl›-¤›n geliflimini sa¤lama amac› güden bir do¤a plan›n›n iflledi¤i bir süreçmifl gibibakmaktan geçmektedir.

Kant’›n tarih felsefesinin olana¤› konusunda tarihte genel bir do¤a plan›n›n ifllemekte ol-du¤u varsay›m›yla tarihe bakman›n gereklili¤inden söz eder. Bu düflüncenin bilgikuramsal

olarak temellendirilebilirli¤i konusunda neler söylenebilir?

HERDER’‹N EVRENSEL TAR‹H DÜfiÜNCES‹ Johann Gottfried Herder ‹nsanl›k Tarihi Felsefesi Üzerine Düflünceler adl› yap›t›n-da tarihe ve tarih bilgisine vurgu yaparak 19. yüzy›l›n tarih felsefelerini büyük öl-çüde etkilemifltir. 19. yüzy›lda yap›laca¤› gibi, Herder’in keskin bir do¤a gerçekli-¤i ve tarih gerçekli¤i ay›r›m› olamasa da Tarih gerçekli¤ini ele alarak ve uygarl›¤a,insanl›¤a hümanite kavram› çerçevesinde bakarak kendisinden sonra gelen 19.

yüzy›l›n büyük tarih düflünürlerine öncülük etmifltir. Etkiledi¤i düflünürler aras›n-

da Hegel gibi tarih metafizi¤i yapan düflünürlerden baflka tarih bilimine önem ve-ren Alman Tarih Okulu’nun temsilcileri de vard›r.

Herder, Kant gibi tarihe d›flar›dan bir ölçüt getirmez, bunun yerine do¤rudantarihin kendisine bakar; “tarihin kendisinde, verisinde kal›r, tarihin birli¤i ve anla-m›n› yine tarihin kendi içinden ç›karmak ister” (Gökberk 1997: 136). Herder’e gö-re tarih içiçe geçmifl aflamalar›n bir olufludur. Ayr›ca Herder, Kant gibi do¤a dün-

yas› ile tarih dünyas›n› birbirinden ay›rmaz, tersine bu iki dünyay› birarada bir bü-tün olarak görür; öyle ki do¤a ile tarih içten bir ba¤la birbirine ba¤l› olduklar›ndantarihin yasalar› asl›nda daha yüksek dereceden do¤a yasalar›d›r.

Herder 18. yüzy›l›n, Ayd›nlanma döneminin bir düflünürü olmakla birlikte ken-di ça¤›n›n egemen anlay›fl› olan insan›n ak›l varl›¤› olmas› ve bütün ça¤larda tek-

rar eden bir genellik oldu¤u yollu düflüncelere karfl› ç›karak Ayd›nlanma’n›n ‘iler-leme’ tasar›m›n›n da karfl›s›nda olmufltur. Herder’e göre insanl›k tarihinde ortayaç›kan uluslar›n kendilerine özgü tekrar etmeyen ay›rdedici nitelikleri vard›r ve bunitelikler tarihin bütün ça¤lar›n› aç›klayan soyut bir kavrama gidilerek genellefltiri-lemezler. Her ça¤›n insan› kendi ça¤›n›n anlay›fl›ndan hareketle tarihi de¤erlendi-rebilir ama bu de¤erlendirme mutlak bir de¤erlendirme olamaz.

Tarihte mutlak bir genellikten sözedilemeyece¤ini söylemekle birlikte Herder yine de insanl›k tarihinde baz› genelliklerden sözedilebilece¤ini, insanl›k tarihininbu genellikler sayesinde anlamland›r›laca¤›n› ve bütün tarih gelifliminin rastlant›yaindirgenmekten kurtar›labilece¤ini ileri sürer. Tarihte bulunmas› gereken baz› “hü-manite yap›lar›” vard›r ve bu yap›lar sayesinde insanl›k tarihinde “hümanite”nin

belirdi¤i dönemler olmufltur ve insanl›¤›n tarihine gerçek anlam›n› veren de bu dö-nemlerdir.


SIRA S‹ZDE 2

Herder tarihe hümanitekavram› ba¤lam›nda bakar.Ona göre tarihin herevresinde görülecekde¤iflmez ilke

“hümanite”dir.Herder’e göre tarihinyasalar› da asl›nda do¤an›nyasalar›d›r. Tarih dünyas›do¤a dünyas›n›n içindekendine yer açan do¤adanfarkl› ama yasalar› olan biraland›r. Bu yasalar tarihindo¤al yasalar› olmakbak›m›ndan do¤an›n dahaüst derecedeki yasalar›d›r.Bir anlamda tarihsel varl›kalan› do¤al varl›k alan›n›nüstünde yükselir.


15/135

Herder yap›t›nda “insan yaflam›n› onun do¤a dünyas›ndaki konumuyla yak›n-dan iliflkili görür” (Collingwood 1996: 124). Ayr›ca yine evrende yaflam›n derece-lenmesine iliflkin olarak evrimci bir geliflme teorisi de sunar. Ama do¤aya iliflkin

genel görüflleri aç›kça erekseldir. Herder insan türünün do¤a yap›s› içinde tarihiniinceler. Dört bölümden oluflna yap›t›n›n ilk iki bölümü do¤a dünyas›n›, son iki bö-lümü de tarih dünyas›n› inceler. Dolay›s›yla Herder’in asl›nda yapt›¤› insanl›¤›n ta-rihini do¤an›n oluflumuyla birarada ele alarak ortaya koymakt›r. Herder’e göre bü-tün evrenin tarihine bak›l›rsa en basit yaflamdan en karmafl›k yaflama do¤ru bir ev-rim görülür. Yeryüzü sürekli bir olufl sahnesidir; burada maddeden oraganik yafla-ma, organik yaflam içinde de en yüksek örgütlenimlere do¤ru bir yükselifl vard›r(Gökberk 1997: 138). Bu evrim içinde geliflmifl en yüksek canl› da insand›r. Her-der’e göre insan› di¤er canl› varl›klardan yap›ca ay›ran yan›n ne oldu¤u sorusuna

verilecek yan›t insan› insan yapan niteli¤in ne oldu¤unu da belirleyecektir.Herder’e göre insan› di¤er canl›lardan yap›ca ay›ran en önemli fley insan›n dik

yürümesidir. Bu sayede insan›n akl› geliflmifl, akl›n›n geliflmesiyle de insan dili kul-lanmaya bafllam›fl ve böylece de sanat ve bilim gelifltirmifl, kültür dünyas›n› olufl-turmufltur. Bütün bunlar da insan› bütün yeryüzünün efendisi k›lm›flt›r. Do¤a insa-n› bütün yeryüzüne egemen k›lmak için bir biçim vermifltir. ‹flte bu biçim insanl›-¤›n en son ere¤inin din ve hümanite oldu¤unu gösterir. Do¤a insana din ve hüma-nite ere¤ine uygun bir biçim vermifltir. Herder’in felsefesinde ‘hümanite’ kavram›-n›n büyük bir önemi vard›r. Buna göre “hem do¤an›n hem tarihin erek bildi¤i hü-manite (Humanität ), insan› öteki yarat›klardan ay›ran çizgilerin bütünüdür” (Gök-berk 1997: 138).

Burada vurgulanacak bir nokta, Herder’in karfl› ç›kt›¤› ilerleme anlay›fl› de¤ildir, Ayd›nlanman›n ilerleme anlay›fl›d›r. Bunun aç›kl›¤a kavuflmas› için Herder’in “hü-

manite” kavram›ndan ne anlad›¤›na bakmak gereklidir. Çünkü bu kavram Her-der’in tarih tasar›m›nda tarihin bütününde ne oldu¤u sorusuna verdi¤i yan›t bak›-m›ndan büyük bir önem tafl›maktad›r. Bir anlamda “hümanite” tarihsel devinimin

yönü bak›m›ndan temele al›nan bir kavram olarak tarihin neli¤ini oluflturmaktad›r.Herder’e göre edilgin olmayan her fley amac›n› kendi içinde tafl›mak zorunda-

d›r. “Hümanite” (mankind ) idesi de kendi amac›n› kendinde tafl›r, yani insanl›k ta-rihi kendi içkin yasalar›n› kendinde tafl›r. Buna göre insan do¤as›n›n kendinde ta-fl›d›¤› bir amaç vard›r ve insan türünün kaderi de bu amaç do¤rultusunda insan›nkendisi taraf›ndan belirlenmifltir. Herder’in “hümanite” kavram› onun insan do¤as›tasar›m› üzerinde kuruludur. Herder m›knat›s çubu¤unun hep kuzeye yönelmesi-ni örnek vererek insan›n bu tür bir yönlendirilme içinde olmad›¤›, yani do¤ada ol-

du¤u gibi bir zorunlu yönelmifllik ya da belirlenmifllik içinde olmad›¤› konusundado¤al olan ve insan ait olan aras›nda bir ay›r›m yapar. Ona göre insanlar “kör ma-kinalar” de¤ildir (Herder 2006: 23).

Herder’e göre insan› böyle mekanik bir kadere zorunlu b›rakan bir yarat›c› var-l›k olsayd›, bu varl›k oldukça zalim bir varl›k olurdu.

Üstelik insan› zorunlu olarak bir iyiye yönlendirmifl bir varl›k olsayd› bile, insa-n›n yarat›c›s›, yine de “yetkinlikten uzak, zalim bir varl›k olurdu çünkü kendimizinolmayan bir amaca yönelik harekette hiçbir iyi yoktur” (Herder 2006: 23-24). Oy-sa insanl›k tarihine bak›lacak olursa durumun bunun tam tersi oldu¤u görülür. Ör-nekse “kendi içkin yasalar›na göre tan›d›¤›m›z insanl›¤a” bak›lacak olursa görülürki “insanda, hümanitenin üstüne konulabilecek daha yüksek hiçbir amaç yoktur”

(Herder 2006: 24). O hâlde insanl›k tarihi insanl›¤›n en yüksek amac›n›n hümani-te oldu¤unu göstermektedir. Herder’e göre bunun nedeni flurada da çaç›kt›r: ‹nsan


Herder’e göre tarihin vedo¤an›n ere¤ini “hümanite”oluflturur. Tarih“hümanite”ye yönelmiflilerleyen bir süreçtir.

Herder insan dünyas›nateleolojik olarak yaklafl›r.‹nsan do¤as› mekaniknedensellikle belirlenmifl birdo¤a de¤il, tersine yüksekamaçlarca belirlenmiflereksel yap›da bir do¤ad›r.


16/135


17/135

‹nsanl›¤›n ilerlemesi de zaman›n ilerlemesine ayr›lamaz bir biçimde ba¤l›d›r.Tarihte olmufl olan bir fley olmam›fl k›l›namaz. Zaman›n ak›fl›na ba¤l› tarih içinde

yaflayan insan ›rklar›n›n düflünüfl biçimleri de bu ilerlemeden etkilenirler. Art›k hiç-

kimse eskilerin düflündü¤ü fleyi düflünemez. Herder “Bir gün baflka bir günü ö¤-retir, bir ça¤ baflka bir ça¤› kurar” der (Herder 1803: 305). Dolay›s›yla Herder’in dü-flüncesinde ilerleme demek tarih demektir, geçmiflin ak›p gitmifl olmas›, geriyedönmemek üzere bitmifl olmas›, ama flimdiyi do¤urmufl olmas› demektir.Bu süreç-te insanl›k da keflfetmifl ve gelifltirmifl oldu¤u sanatlar› daha iyi kullanmay› ö¤ren-mifltir ve bu böyle devam edecektir. Geliflmeyi belirleyen yasalar da do¤adaki ya-salardan farkl› yasalar de¤ildir. Herder “evrendeki her bir aflaman›n bir sonrakinihaz›rlamak için do¤a taraf›ndan tasarlanm›fl oldu¤unu düflünür” (Collingwood1996: 124). Ayn› flekilde tarihte de ça¤lar aras›nda bu iliflkinin oldu¤unu düflünür.Her ça¤ bir sonraki ça¤› haz›rlamak üzere do¤a taraf›ndan haz›rlanm›flt›r.

Sonuç olarak Herder kendi ça¤› olan Ayd›nlanma ça¤›n›n ilerleme anlay›fl›ndan

farkl› bir ilerleme anlay›fl›na sahiptir. Ayd›nlanmadan farkl› olarak bütün tarihinilerlemesinin her evresinde bir hümaniteye do¤ru bir ad›m görmüfltür. Herder ken-di ça¤›n›n önceki ça¤lar›n üzerinde yükseldi¤ini düflünmektedir. Ayd›nlanma ça¤›-n›n di¤er düflünürleri gibi önceki ça¤lar› reddeden bir anlay›fl› yoktur. Tarihe önem

veren tutumu da bu anlay›fl›ndan kaynaklan›r görünmektedir. Bu ilerleme ve tarihgörüflüyle de Hegel’in tarih görüflünü etkilemifltir. Herder’in hümanite kavram› ta-rihin erekli bir süreç olarak tasarlanmas›nda temele al›nan bir kavram oldu¤undan19. yüzy›lda Hegel’in teleolojik tarih tasar›m› için önemli bir etki olarak ele al›nma-l›d›r.


Herder her bir tarihseldönemin kendisinden öncekive sonraki tarihseldönemlerle organik olarakba¤l› oldu¤unu düflünür.Böylece ça¤lar›nbirbirlerinden do¤duklar›n›ileri sürer.


18/135

12 Tar ih Fe lsefes i- I I

Ayd›nlanma döneminin ak›l anlay›fl›n› ve ilerle-

me inanc›n› betimlemek. Ayd›nlanma insan yaflam›nda geri ve barbarca

olan bütün bofl inanç ve dinsel dogmalardan kur-

tulmak demektir. Ayd›nlanma felsefesi düflünce

tarihinde akla ve bilime verilen de¤erle an›l›r. Bu

dönem düflünce tarihinde akl›n gelifliminin in-

sanl›¤›n tarihte ilerlemesiyle sonuçlanaca¤› dü-

flünülmüfltür. Ayd›nlanma felsefesi 17. yüzy›ldaki

Newton’la tamamlanan matematiksel fizi¤in, saf

do¤a biliminin baflar›lar›ndan etkilenmifltir ve bu

baflar›y› insan iflleri tarihinde ortaya koyabilmek

için t›pk› bir do¤a biliminin olanakl› olmas› gibi

bir insan do¤as› biliminin de olanakl› olmas›n›nkoflullar›n› araflt›rm›flt›r. Bu ba¤lamda Voltairé ilk

kez “tarih felsefesi” terimini kullanarak insan›n

tarihteki geliflimini ortaya ç›karmaya yönelik bir

bilimden söz etmifltir. Do¤an›n yasalar›n›n keflfe-

dilmesi gibi insan eylemlerinin ve olaylar›n›n kefl-

fedilmesi tarihteki olaylar›n olgular›n önceden

keflfine götürebilir. Ayd›nlanma döneminde tarih

anlay›fl› da her fleyi belirleyen ak›l anlay›fl›yla ilifl-

ki içinde ele al›nm›flt›r. Tarih ve tarih yaz›m› da

bu ak›l anlay›fl› çerçevesinde ele al›narak tarihe

akl›n gelifliminin bir görünüflü olmak görevi yük-

lenmifltir. Böylece tarih ilerleyen bir süreç olarak

tasarlanm›flt›r. Voltairé ilerleme idesini savun-

mufl, Condorcet tarihi tiranl›k, kölelik ve dinsel

ba¤nazl›ktan kurtulman›n tarihi olarak ele alm›fl,

Turgot insan›n yetkinleflebilece¤ini ve ilerleyebi-

lece¤ini düflünerek bilimi ve akl› tarihte ilerleme-

yi sa¤alayan güçler olarak görmüfltür. Ayd›nlan-

ma düflüncesi tarihi ilerlemenin, üstelik de akl›n

ilerlemesinin tarihi olarak ele alm›flt›r. Bu da an-

cak akla uygun geliflme süreçlerinin tarihi olabi-

lece¤i, ak›l d›fl› süreçlerin ancak tarih öncesi ola-

bilece¤i anlay›fl›n› do¤urmufltur.

Kant’›n evrensel tarih ve ilerleme düflüncesini

aç›klamak.

Immanuel Kant’a göre insan›n eylemleri amaçl›

eylemlerdir ve insan›n özgür istencinin belirle-

mesine dayan›rlar. ‹nsan›n böyle özgür istence

dayal› eylemlerinin sahnesi de tarihtir. Amaçl›l›k

ve özgürlük tarihte genel bir do¤a yasas› olabile-

ce¤ine iliflkin inanc› ortadan kald›r›r ve tarihin

rastlant›ya dayal› bir gidifli oldu¤u izlenimini ya-

ratabilir. Ama tarihe böyle bir bak›fl yararl› de¤il-

dir çünkü tarihte genel bir yasal›l›k ya da evren-sel bir plan olmad›¤›n› düflünmek tarihin bütü-

nünü düflünmek aç›s›ndan bir fley sa¤lamaz. Kant

bu yüzden tarihte genel bir do¤a plan› olup ol-mad›¤›n› bilmenin herhangi bir bilimsel bak›flla

olanaks›z oldu¤unu düflünse de tarihe yine de

böyle bir do¤a plan›na göre iflliyormufl gibi bak-

man›n gereklili¤inden söz eder. Kant’a göre tari-

he böyle bir bak›fl aç›s› yaln›z olanakl› de¤il, ay-

n› zamanda yararl› ve gereklidir de. Ancak bu sa-

yede insan türünün tarihinde bir geliflme görüle-

bilir. Aksi halde bütün tarih rastlant›n›n egemen

oldu¤u bir süreç olarak görülecektir. Kant’a göre

do¤a yasalar› bilim adamlar› için ne anlama geli-

yorsa evrensel bir do¤a plan› da tarihçi için ayn›

ayn› anlama gelir. Kant’a göre tarihte böyle birplandan söz eden tarihçi gerçekte tarihte bilinçli

olarak plan yapan bir akl›n varl›¤›ndan söz et-

mez, yaln›zca tarihin sanki böyle bir ak›l varm›fl

gibi iflledi¤ini söylemek ister.

Herder’in “hümanite” kavram› eksenine oturttu-

¤u tarih felsefesini aç›klamak.

Herder Kant’›n yapt›¤› gibi tarihi d›flar›dan bir öl-

çütle de¤erlendirmeyip tarihi kendi içinden de-

¤erlendirmeye çal›flan bir Ayd›nlanma düflünürü-

dür. Tarihteki ilerlemenin ölçütünü yine tarihin

içinde buldu¤u “hümanite” kavram›yla aç›klama-

ya çal›flm›flt›r. Herder’e göre tarih iç içe geçmifl

aflamalar›n bir olufludur. Bu aflamalar içten birbi-

riyle ba¤l›d›r. Bu aflamalar›n her biri kendisinden

sonraki ça¤› do¤al olarak kendi içinden ç›kar›r.

Bu yüzden tarihsel devinimin ilkesi yine tarihin

kendisinde aranmal›d›r. Çünkü tarih insan›n ya-

p›p etmesiyle oluflan bir aland›r ve insan kendi-

sini kendisine yabanc› olan bir amaç alt›nda dü-

flünemez. Hümanite insanl›¤›n amac›d›r ve insa-

na yabanc› olan bir amaç de¤il, insanl›k da içkin

olan, temelini yine insan do¤as›nda bulan biramaçt›r. Dolay›s›yla tarihin devinim ilkesi yine

tarihin kendisinde içkindir. Herder’e göre insan-

l›k tarihi kendi içkin yasalar›n› kendinde tafl›r.

Buna göre insan do¤as›n›n kendinde tafl›d›¤› bir

amaç vard›r ve insan türünün kaderi de bu amaç

do¤rultusunda insan›n kendisi taraf›ndan belir-

lenmifltir. Hümanite bütün tarihin kendisine yö-

neldi¤i idedir, tarihte ne yap›ld›yla hep hümani-

te ad›na yap›lm›flt›r. Bu anlay›fl da bir tarihsellik

ö¤esini hesaba katmay› gerektirir. Çünkü tarihe,

tarihin kendisinin d›fl›nda olan mutlak bir ölçüt-

le de¤il, yine tarihin içinde oldu¤u için tarihselbir ölçütle bakmak gereklidir.

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç

3

A M A Ç


19/135


1. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi “tarih felsefesi” te-rimini ilk kullanan düflünür olarak bilinir?

a. Kant

b. Herder

c. Voltairé

d. Turgot

e. Condorcet

2. Ayd›nlanmay› insan›n düflmüfl oldu¤u ergin olmamadurumundan kendi akl›yla kurtulmas› olarak tan›mlaya-

rak Ayd›nlanma dönemini tarihte insan akl›n›n ilerle-

mesi olarak gören düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Herder

b. Voltairé

c. Descartes

d. Kant

e. Rousseau

3. “Do¤abiliminde oldu¤u gibi tarihte de tek tek olay-lar› birbirine ba¤layan yasalar aranmal›d›r; do¤a bilgini

gibi tarihçi de olaylar›n çoklu¤u ve ak›fl› arkas›nda giz-

li bulunan yasay› bulmaya çal›flmal›d›r. Bu yasalar da

tarihte bulundu¤u düflünülen tanr›sal yasalar de¤il, de-

neysel yasalard›r ve tarihte de olaylar aç›klan›rken sonnedenler de¤il, deneysel nedenler kullan›lmal›d›r.” Vol-

tairé’in bu düflüncelerinden, afla¤›daki sonuçlar›n han-

gisi ç›kar›lamaz?

a. 17. yüzy›l›n do¤a biliminin tarih için bir model

olmas› gerekti¤i.

b. Tarihin deneysel bir bilim olmas› gerekti¤i.

c. Tarihçinin tarihteki olaylar›n ilk nedenlerini ara-

mas› gerekti¤i.

d. Tarihteki olaylar›n ak›fl›n›n belirli yasalara göre

oldu¤u.

e. Tarihçinin tarihsel geliflme yasalar›n› keflfedebi-lece¤i.

4. Kant’a göre tarihi kör rastlant›n›n egemenli¤indenkurtaracak bak›fl aç›s› afla¤›dakilerden hangisinde veril-

mifltir?

a. Tarihe belirli bir plana göre iflleyen bir süreç

olarak bakmak.

b. Tarihte raslant›sal olarak ortaya ç›kan olaylar›n

nedenlerini aç›klamak.

c. Tarihi bireylerin istençlerince belirlenen bir sü-

reç olarak ele almak

d. Tarihsel oluflu belirli bir plandan ba¤›ms›z ola-

rak anlamaya çal›flmak.

e. Tarihe mekanik nedensel süreçlerin iflledi¤i olay-

lar dizisi olarak bakmak.

5. Kant’a göre tarih felsefesinin olana¤›n›n koflulunuoluflturan yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru

olarak verilmifltir?

a. Tarihsel süreci mekanik-nedensel yaklafl›mla an-

lamaya çal›flmak.

b. Tarihsel süreci erek-nedensel yaklafl›mla anla-

maya çal›flmak.

c. Tarihteki tek tek öznelerin bireysel istençleriyle

tarihsel süreci anlamaya çal›flmak.

d. Tarihin dönemlerinin her birini kendi içinde an-lamaya çal›flmak.

e. Tarihe d›flar›dan bir ilke getirmeden tarihi kendi

içinden anlamaya çal›flmak.

6. Herder insanl›¤›n tarihteki amac› konusunda afla¤›-dakilerden hangisini ileri sürmez?

a. ‹nsanl›¤›n amac› insanl›¤a içkindir.

b. Tarihin insan soyu için öngördü¤ü amaç insan›n

kendisidir.

c. ‹nsanl›¤›n amac› hümanite hedefidir.

d. ‹nsanl›¤›n amac›n› tarihin kendi içinden ç›kara-biliriz..

e. ‹nsanl›¤›n amac›n› tarihin d›fl›ndaki ölçütlerle

anlayabiliriz.

7. Afla¤›dakilerden hangisi Kant’a göre do¤an›n en üs-tün amac›n› ifade eder?

a. Hümanite hedefi

b. Dünya yurttafll›¤› düzeni

c. Tarihin kendisi

d. Do¤aya dönüfl

e. ‹nsanl›¤›n do¤aya egemen olmas›

Kendimizi S›nayal›m


20/135


8. Afla¤›dakilerden hangisinde Herder’in tarihsel ilerle-meyi insanlar aras› karfl›l›kl› etkileflime ba¤lamas›n›n

nedeni verilmifltir?

a. ‹nsanl›¤›n yeteneklerinin geliflmesi insanlar›n bir

arada yaflamas›yla olanakl›d›r.

b. Zamansall›k ilerlemenin ve bir aradal›¤›n nede-

nidir.

c. ‹nsanlar›n bir arada yaflamas› devletlerin ortaya

ç›kmas› için gereklidir.

d. ‹nsanlar bir arada yaflarken ihtiyaçlar›n› en iyi

flekilde karfl›larlar.

e. Toplumsall›k ilerlemenin sonucudur.

9. Afla¤›dakilerin hangisinde Herder’in kendi ça¤›n› ön-ceki ça¤lar›n üstünde yükselmesi olarak görmesinin ne-

deni verilmifltir?

a. Herder’in ça¤› önceki ça¤lara göre daha çok ge-

liflmifltir.

b. Herder her bir ça¤›n bir önceki ça¤›n üstüne da-

yand›¤›n› düflünür.

c. Her ça¤›n de¤eri ancak o ça¤›n d›fl›ndan belirle-

nebilir.

d. Herder kendi ça¤›ndan önceki ça¤lar› reddet-

mektedir.e. Herder kendi ça¤›n› tarihin son dönemi olarak

görmektedir.

10. Afla¤›dakilerin hangisinde Herder’in “Birgün baflkabir günü ö¤retir, bir ça¤ baflka bir ça¤› kurar” sözünün

aç›klamas› verilmifltir?

a. Günler ve ça¤lar arka arkaya gelirler.

b. Herbir ça¤ kendi içinde de¤erlidir.

c. Tarihte ça¤lar aras›nda bir iliflki yoktur.

d. Her tarihsel dönem kendi içine kapal›d›r.

e. Her bir dönem bir önceki dönemden ç›kar.

Metafiziksel niyetlerle de olsa ne tür bir irade özgürlü-

¤ü kavram› oluflturulursa oluflturulsun, iradenin görü-

nüflleri olan insan edimleri, gene de her do¤a olay› gi-

bi genel do¤a yasalar›nca belirlenir. Tarih, nedenleri ne

denli derinlerde gömülü olsa da, bu olaylar›n anlat›m›-

n› u¤rafl edinir ve insan iradesinin özgür eylemini genifl

boyutlarda incelerken, özgür eylemde düzenli bir iler-

leme oldu¤unu keflfedebilece¤i umudunu verir bizlere.

Ayn› flekilde, tek tek öznelerin eylemlerinde karmaka-

r›fl›k ve düzensiz olarak gözümüze çarpan fleyleri, bü-

tün türün tarihi bak›m›ndan insan›n özgün yetenekleri-

nin yavafl ama sürekli geliflimi olarak anlamay› umabi-

liriz. Evliliklerin, do¤um ve ölümlerin say›lar› da önce-

den bir kurala göre aç›klanamaz gibi görünür; çünkü

insan›n özgür iradesinin bunlar üzerindeki etkisi bü-

yüktür. Oysa büyük ülkelerin y›ll›k istatistikleri bunla-

r›n da t›pk› hava de¤iflimleri gibi sabit do¤a yasalar›na

ba¤l› oldu¤unu kan›tl›yor. Hava de¤iflimleri kendi bafl-

lar›na öyle belirsizdirler ki, tek tek olup bitmeleri önce-

den hesaplanamaz; ama bitkilerin büyümesinin, ›rmak-

lar›n ak›fl›n›n ve di¤er do¤al oluflumlaar›n bir bütün ola-

rak tek biçimli, kesintisiz süregitmesini sa¤larlar. Birey

olarak insanlar, hatta uluslar, her biri kendi yolunda ve

s›k s›k da birbirlerine karfl› bir amaç güderlerken, do¤a-

n›n seçti¤i bir yöne do¤ru fark›nda olmadan bu gidiflle-

ri üzerine ak›l yormazlar; do¤an›n bilmedikleri hedefi-

ne do¤ru ilerlerler; bu hedefin ne oldu¤unu bilselerdi

bile pek az ilgi duyarlard›.

‹nsanlar amaçlar›n› ne hayvanlar gibi s›rf içgüdüyle ne

de akla dayanan dünya yurttafllar› gibi önceden çizilen

bir plana göre güttüklerinden, insanl›¤›n (ar›larda ve

kunduzlardaki gibi) bir plana göre iflleyen yasalara ba¤-

l› tarihini yazmak olanaks›z gibi görünür. ‹nsan eylem-

lerinin dünya sahnesine ç›k›fl›n› seyrederken duydu¤u-

muz bir hoflnutsuzlu¤u üstümüzden pek atamay›z; çün-kü bireysel eylemlerde arada bir görünen bilgeli¤e kar-

fl›n sonunda bütün her fley ak›ls›zl›k, çocukça oyalan-

ma, s›k s›k da haylazl›k ve muz›rl›kt›r. Bunun sonucun-

da, üstünlü¤ünden bunca gurur duyan türümüz üzerin-

de nas›l bir fikir yürütmemiz gerekti¤ini bilemeyiz. Fi-

lozof, insanlar›n toplu eylemlerinin onlar›n kendi ak›l-

lar›na uygun gelen amaçlar›na yöneldi¤ini varsayama-

yaca¤›ndan, tek ç›k›fl yolu insan olaylar›n›n bu anlam-

s›z gidifli ard›nda do¤ada bir amaç bulmaya giriflmesi

ve kendi planlar› olmaks›z›n eyleyen bu yarat›klar›n bir

tarihinin, do¤an›n belli bir plan›na göre olanakl› olupolmad›¤›na karar vermesidir -fiimdi böyle bir tarih için

Okuma Parças›


21/135


yönetici bir i lke bulmay› baflar›p baflaramayaca¤›m›z›

görmek, sonra da bu ilkeye göre bir tarih yazmaya ye-

tenekli insan›n yarat›lmas›n› do¤aya b›rakmak istiyoruz.

Do¤a, gezegenlerin d›fl merkezli yörüngelerini hiç bek-

lenmedik bir tarzda belli yasalara ba¤layan bir Kepler ’i

ve bu yasalar› genel bir do¤al nedene dayand›rarak

aç›klayan bir Newton ’u böyle yaratm›fl.

Kaynak: Immanuel Kant, “Dünya Yurttafll›¤› Amac›na

Yönelik Genel Bir Tarih Düflüncesi”, Tarih Felsefesi:

Seçme Metinler içinde, ed. Do¤an Özlem-Güçlü Ate-

flo¤lu, Do¤uBat› Yay›nlar›, Ankara, 2006, s. 30-31.

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Ayd›nlanma Felse-

fesinde ‹lerleme ‹deas›” bölümünü tekrar oku-

yunuz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Ayd›nlanma Felse-

fesinde ‹lerleme ‹deas›” bölümünü tekrar oku-

yunuz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Immanuel Kant’›n

Evrensel Tarih ve ‹lerleme Anlay›fl›” bafll›kl› bö-

lümünü tekrar okuyunuz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Immanuel Kant’›n



5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Immanuel Kant’›n



6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Herder’in Evrensel

Tarih Düflüncesi” bafll›kl› bölümünü tekrar oku-

yunuz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Immanuel Kant’›n



8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Herder’in Evrensel


yunuz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Herder’in Evrensel


yunuz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise ünitenin “Herder’in Evrensel


yunuz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


22/135


S›ra Sizde 1

Felsefe tarihinde 18. yüzy›lda ortaya ç›kan Ayd›nlanma

düflüncesi akla verdi¤i önemle bilinir. Bu ça¤ bütün es-

ki metafizik dogmalar›n ve inanç sistemlerinin kökten

bir elefltirisinin yap›ld›¤› ça¤d›r. Bu yüzden de Ayd›n-

lanma felsefesi akl› ön plana ç›kartm›fl, metafizik inanç

sistemlerini elefltirmifltir. Bu elefltiriyi yaparken de akla

dayanman›n ve elefltirel düflünmenin akl›n kendisini

gelifltirece¤ini düflünmüfl; buradan hareketle de insanl›-

¤›n bütün olarak ilerleyece¤ine inanm›flt›r. Akl›n gelifl-

mesinin insanl›¤›n ilerlemesiyle iliflkide oldu¤unu dü-

flünmüfltür. Bu anlay›fl›n temelinde 17. yüzy›lda ortaya

ç›kan ve büyük bir baflar› kazanan matematiksel do¤a

bilimine duyulan güven de vard›r. Matematiksel do¤a

biliminin do¤an›n yasalar›n› bularak do¤al olgular›n ön-

ceden bilinmesinde büyük bir baflar› kazanmas›ndan

dolay› Ayd›nlanma düflünürleri de tarih olgular›na ayn›

yöntemle yaklaflmak istemifllerdir. Voltairé, Montesqu-

ieu, Turgot ve Condorcet gibi Frans›z Ayd›nlanmac›lar›

do¤ada oldu¤u gibi tarihte de olaylar›n ak›fl›n› belirle-

yen yasalar› keflfetmenin öneminden söz etmifllerdir.

Böylece do¤ada oldu¤u gibi tarihte de olaylar›n ortaya

ç›k›fl›n› önceden görmek olanakl› olabilecetir. Bu dü-

flünceyi ileri sürdüklerinde do¤a olgular›yla tarih olgu-

lar› aras›nda özce bir fark görmemifl ve do¤adaki meka-

nik zorunluluk ile tarihteki özgür insan eylemlerini ay-

n› zeminde ele alm›fllard›r. Böyle bir anlay›fl insan›n öz-

gür istemeye dayanan eylemlerini do¤al zorunlulu¤u

belirleyen do¤a yasalar› türünden yasalara ba¤l› k›lmak

anlam›na gelir. Bu da tarih olgular›n›n neli¤ini gözden

kaç›rmak anlam›na gelecektir. E¤er insan eylemlerinde

özgür istemesiyle hareket eden bir varl›ksa tarihte yasa

koymak ve olaylar› önceden görmek olanaks›z olacak-

t›r. Dolay›s›yla tarihte önceden görmenin olana¤›n› tari-

hin yasalar›na ba¤layan Ayd›nlanma düflünürleri tarihte yasa koyman›n olanaks›zl›¤›n› gözden kaç›rm›fllard›r;

böylece tarihte olaylar› önceden bilmenin olanaks›z ol-

du¤u sonucunu da gözden kaç›rm›fl olurlar.

S›ra Sizde 2

Kant tarih konusundaki düflüncelerinde tarih yazman›n

olana¤›ndan söz ederken tarihte sanki genel bir ak›l ya

da genel bir do¤a plan› varm›fl gibi tarihin olgular›na

bakmaktan söz eder. Böyle bir bak›fl›n olgular›n ard›n-

da yatan anlam› anlamam›z› sa¤layabilece¤ini, aksi tak-

dirde bütün bir tarih sürecinin kör rastlant›n›n egemen-

li¤inde düzensizce iflleyen bir sürece dönüflece¤inden

söz eder. Kant’›n bilim anlay›fl› gere¤i bilim ancak dü-

zenlilik ve yasal›l›k kurman›n söz konusu oldu¤u alan-

larda geçerli oldu¤undan tarihin de bilimi olacaksa ya

da bir tarih felsefesi olanakl› olacaksa tarihte düzenli

yap›lar bulabilmek gereklidir. Bunun için de tarihsel

süreci rastalant›ya dayal› bir olufl süreci olarak görmek-

ten çok, ilerlemeye dayal› yasal› bir gidifl olarak gör-

mek gereklidir. Baflka bir deyiflle tarih sanki bir akl›n

insan türü için koydu¤u bir hedefe do¤ru ilerliyor gibi-

dir; veya genel do¤a plan› tarihte ifllemekteymifl ve ta-

rihte ortaya ç›kan bütün eylemler bu plana uygun ola-

rak gerçekleflmekteymifl gibidir. Ancak Kant’›n da söy-

ledi¤i gibi bu sürecin gerçekten belirli bir genel plan ya

da akl›n hedefi do¤rultusunda geliflmekte olan bir sü-

reç olup olmad›¤› konusunda herhangi bir geçerli ak›l

yürütmemiz olamaz. Olsa olsa bunu varsayabilir ya da

buna inanabiliriz. Çünkü insan bireyleri olarak tek tek

özneler tarihin belirli bir döneminde yaflamaktad›rlar ve

tarihin bütününü görebilmek olanaks›zd›r. Zaten ak›l

da insan bireylerinde de¤il ancak insan türünde ger-

çekleflebilir. Çünkü insan›n bütün do¤al yetenekleri

kendilerini ancak türde, türün yaflam›nda gelifltirebilir-

ler. Böyle genifl bir bak›fl aç›s›n›n bilgisel olarak temel-

lendirilemezli¤i yüzünden tarihte ancak böyle bir fleyi

umabiliriz. Bu da bir beklenti düzeyinde kal›r ya da

inanç önermesi olmaktan öteye gidemez. Çünkü böyle

bir paln›n varl›¤›n› bilebilmemiz için ne deneyim yeter-lidir, ne de herhangi bir a priori ak›l yürütme olanakl›-

d›r. Bilgisel temellendirme için bu iki yöntem d›fl›nda

insan akl›n›n baflvurabilece¤i herhangi bir ak›l yürütme

yöntemi olmad›¤›ndan tarihin genel bir akl›n koydu¤u

plana göre iflledi¤i sav› yaln›zca inanç düzeyinde te-

mellendirilemez olarak kal›r.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


23/135


S›ra Sizde 3

Herder’e göre tarihin ölçütleri yine tarihin kendi için-den ç›kar›labilece¤i için tarihsel olan ölçütlerdir. Oysa

Ayd›nlanma düflüncesi, Kant da dahil olmak üzere tari-

he tarihin d›fl›nda olan ölçütlerle yaklaflmak istemifller-

dir. Bu da tarihsel ilerlemeyi belirleyen ilkenin tarihin

d›fl›ndan tarihe dahil edilmesi anlam›na gelir. Oysa Her-

der’in düflüncelerine göre tarihe iliflkin bütün ilkeler yi-

ne tarihin içinden ç›kar›labilir ve bu yüzden de tarihsel-

dirler. Tarihe iliflkin bir ilke olacaksa o da “hümanite”

kavram›n›n tarihin amac› oldu¤u ilkesidir ve bu tarihin

içinden ç›kar›labilecek bir ilkedir. Çünkü insanlar tarih

içinde amaçl› eyleyen varl›klard›r ve her zaman eylem-lerinde iyi oldu¤unu düflündükleri fleyi isterler, amaç

edinirler. ‹nsanlar “kör makineler” de¤ildirler, her za-

man eylemlerinde belirli bir “iyi”yi amaç edinirler. Yal-

n›zca insan›n kendisine ait amaçlar›nda iyilik vard›r, bi-

ze d›flsal olanda iyilik bulunamaz. Tarih de amaçl› in-

san yap›p etmelerinden oluflan bir varl›k alan›d›r. ‹nsan

kendi yaflam›na kendisi yön veren bir varl›kt›r. Tarihin

de varl›k nedeni insan›n bu kendi seçimleridir. Bu yüz-

den insanlar kör makineler de¤ildir. Bu böyle ortaya

konulunca tarihsel süreç de anlams›z bir süreç olmak-

tan ç›kmaktad›r. ‹nsan varl›¤› kendi idealleri do¤rultu-sunda tarihsel sürece anlam veren bir varl›kt›r. ‹nsanl›k

tarihinde insan yap›p-etmelerine bak›ld›¤›nda, her za-

man, hümanite kavram› insan eylemlerinde içkin ola-

rak karfl›m›za ç›kar. ‹nsanlar eylemlerinde hep bir in-

sanl›k ideali kurmaya çal›fl›rlar. Öyleyse “hümanite” kav-

ram› insanl›k tarihinde de içkin olmal›d›r. Ayr›ca “hü-

manite”nin kendisi de amaç olmal›d›r. Bir kavram ken-

disi amaç olarak tarihte içkin olarak bulunuyorsa bu ta-

rihin de ama c› olacakt›r. O halde tarihinin amac›n›n

“hümanite” olmas› insan›n amaçl› eyleyen ve eylemle-

rinde hep bir “iyi”yi arayan varl›k olmas›yla, bir “iyi”

olan “hümanite”ye göre eylemde bulunmas›yla ba¤lan-

t›l› görünmektedir.

Batuhan, h. (1997). “Ayd›nlanma Kavram› Üzerine Baz›

Düflünceler”, Türkiye’de Ayd›nlanma Hareketi.Strasbourg Sempozyumu, ‹stanbul: Adam Yay›nlar›.

Bury, J. B. (1987). The Idea of Progress: An inquiry

into its origin and growth, New York: Dover Pub-

lications.

Collingwood, R. G. (1996). Tarih Tasar›m›, (Çev. K.

Dinçer), Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.

Gökberk, M. (1985). Felsefe Tarihi, ‹stanbul: Remzi

Kitabevi Yay›nlar›.

Gökberk, M. (1997). Kant ile Herder’in Tarih Anla-

y›fllar›, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.

Herder, J. G. (1803). Outlines of a Philosophy of theHistory of Man, (Çev. T. Churchill), Londra: J. John-

son.

Herder, J. G. (2006). “‹nsanl›k Tarihi Felsefesi Üzerine

Düflünceler”, (Çev. Do¤an Özlem), Tarih Felsefesi

Seçme Metinler içinde, (Der. D. Özlem-G. Ateflo¤-

lu), Ankara: Do¤u Bat› Yay›nlar›.

Koselleck, R. (2007). ‹lerleme, (Çev. M. Özdemir), An-

kara: Dost Kitabevi Yay›nlar›.

Lloyd, G. (2007). Erkek Ak›l: Bat› Felsefesinde ‘Er-

kek’ ve ‘Kad›n’ (Çev. M. Özcan), ‹stanbul: Ayr›nt›

Yay›nlar›.Özlem, D. (2012). Tarih Felsefesi, ‹stanbul: Notos Ki-

tap Yay›nevi.

Özlem, D.-Ateflo¤lu G. (2006). Tarih Felsefesi Seçme

Metinler, ‹stanbul: Do¤u Bat› Yay›nlar›.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


24/135

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Alman ‹dealizmi olarak bilinen düflünce sisteminin tarih tasar›m›n› ve ak›l an-lay›fl›n› aç›klayabilecek,Fichte’nin tarih tasar›m›n› çözümleyebilecek ve Alman ‹dealizmi ile iliflkilen-direbilecek,Schelling’in tarih tasar›m›n› çözümleyebilecek ve Alman ‹dealizmi ile iliflki-lendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Ak›l• Metafizik• Alman ‹dealizmi• Mutlak• Diyalektik• Olufl

• Fichte• Schelling• Geliflme• Tarih• ‹lerleme• Tin

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Tarih Felsefesi-II

• ALMAN ‹DEAL‹ZM‹N‹N TAR‹HTASARIMI VE AKIL ANLAYIfiI

• F‹CHTE’N‹N TAR‹H TASARIMI

• SCHELL‹NG’‹N TAR‹H TASARIMI

2TAR‹H FELSEFES‹-II

19. Yüzy›l Alman‹dealizmi ve TarihMetafizi¤i-1: Fichteve Schelling


25/135

ALMAN ‹DEAL‹ZM‹N‹N TAR‹H TASARIMI VE AKILANLAYIfiI Alman ‹dealizmi olarak bilinen ve 19. yüzy›lda ortaya ç›kan düflünce sistemi ak›l,ilerleme, geliflme gibi kimi kavramlara vurgu yaparak bu kavramlar›, tarihsel olu-flu aç›klamak için kullan›r. Böylece Alman ‹dealizmi düflünürleri olarak Fichte,Schelling ve Hegel, tarihi ilerleme ve ak›l kavramlar›yla iliflki içinde düflünmüfller

ve tarihsel oluflu aç›klamak için metafizik sistemler kurmufllard›r.Tarih yüzy›l› olarak da adland›r›lan 19. yüzy›lda yeni bir ilerleme anlay›fl› or-

taya ç›kar. 19. yüzy›lda ‘ilerleme’ kavram›n›n içeri¤inde de¤iflme olur. Ayd›nlanmadöneminin terime verdi¤i anlamla 19. yüzy›l filozoflar›n›n terime verdi¤i anlam ay-

n› de¤ildir. Bununla birlikte önceki bölümde de gösterilmeye çal›fl›ld›¤› gibi 18. yüzy›l›n Alman düflünürlerinden Kant ve Herder Tarih Felsefesi’nin olana¤›n›n ta-rihin sonuna bir erek koyulmas›nda olabilece¤ini göstermekle 19. yüzy›l›n erekçitarih tasar›mlar›n› belirlemifllerdir. Bu ba¤lamda ‘ilerleme’ teriminin anlam›ndakikopma asl›nda 18. yüzy›lda bafllam›flt›r da denilebilir. Bununla birlikte Kant veHerder’den önce ama k›smen Kant ve Herder’de de Ayd›nlanma’n›n ilerleme tasa-r›m› bir inanç olarak mükemmelleflme umududur. Bir önceki ünitede söyledikleri-mizden de hat›rlayaca¤›n›z üzere, Yeniça¤’›n ve Ayd›nlanma’n›n ilerleme anlay›fl›bir inançt›r. Bu inanç da bilimlerin ve akl›n kullan›m›n›n geliflmesiyle birlikte in-sanl›¤›n ilerleyece¤ine duyulan bir güvenden kaynaklan›r. Mükemmelleflme olarakileri gitme, iyiye do¤ru kayma gibi Ayd›nlanma kavramlar› zamanla ilgili kavram-

lar olmufllard›r. “Spesifik, tarihsel bir kavram olarak ilerleme, özellikle de Kant’›netkisi alt›nda, XVIII. yüzy›l›n ilk yirmi y›l› içinde yavafl yavafl oluflmaya bafllar” (Ko-selleck 2007: 67). Böylece ilerleme kavram›ndan sürekli olarak genel olana do¤rubir yükselme, genel olan›n erek olmas› ve tarihin deviniminin bu erek taraf›ndanbelirlenmesi anlafl›l›r.

Genel bir kavram olarak ‘ilerleme’nin 19. yüzy›lda belirginleflmesi çeflitli afla-malardan sonra olanakl› olmufltur. 18. yüzy›l›n somut dayana¤› olan tek tek iler-lemeler genel olan bir ilerlemeye yerini b›rakm›flt›r. Böylece ilerlemenin öznesievrensellefltirilmifltir ve ilerleme art›k sanat, bilim, teknik gibi s›n›rl› alanlara ilifl-kin olmaktan ç›km›flt›r (Koselleck 2007: 72). Alman ‹dealizmi’nin bütün çabas›ilerlemeye duyulan inanc› ak›l temeline oturtmak ve ilerlemenin ilkesini, yasas›n›

ortaya koymakt›r. Bu ilkelerin kendisi de mutlak olmal›d›r. Baflka bir deyiflle Al-man idealist düflüncesi akl›n kavramlar›n› nesnel ve kendi bafl›na gerçekli¤i olan

19. Yüzy›l Alman ‹dealizmive Tarih Metafizi¤i-1:

Fichte ve Schelling

Tarihin “metafizikaç›klamas›” ile kastedilen,tarihsel olufl ve de¤iflmenin,tarihin her türlü deviniminintek bir ilke ya da az say›dailke ile aç›klanmas›d›r.

‹lerleme terimi özellikle19.yüzy›lda belirli bir hedefe,bir ere¤e do¤ru yaklaflmaanlam›nda ele al›nm›flt›r. Buanlam›yla ilerlemeden genelolana do¤ru ya da mutlakolana do¤ru yükselmeanlafl›l›r.

Alman ‹dealizmi’nde mutlakolan ile kastedilenkoflullardan ba¤›ms›z olarakkendi bafl›na varolan vevarolanlar›n varl›¤›n›nkendisine ba¤l› oldu¤u fleyanlam›na gelir. Bu anlamdatarihte ortaya ç›kan her fley

mutlak olan›n birgörünüflüdür.


26/135

ö¤eler olarak ele alm›fl ve bununla da bütün do¤al ve tarihsel gerçekli¤i akla ba-¤›ml› k›lm›fllard›r.

Almanya’da Kant’tan sonra Alman ‹dealizmi olarak bilinen düflünürler büyük

ölçüde Kant’›n ak›l ve ilerleme anlay›fl›ndan etkilenerek bu anlay›fl› daha mutlakç›bir anlay›fla do¤ru gelifltirmifllerdir, öyle ki Kant’›n fenomen ile noumen aras›nda yapt›¤› ay›r›m Alman ‹dealizmi’nin düflüncesinde ortadan kalm›flt›r. Bilgi ilkeleriayn› zamanda varl›k ilkeleri olarak ele al›nm›fl ve ak›l, gerçekli¤in kendisinden tü-retilece¤i bir sistem hâline gelmifltir.

Alman ‹dealizmi’nin ak›l tasar›m›nda ak›l mutlak bir sistem olarak ele al›n›r, öy-le ki bu sistemde her bir kavram ve önerme bir di¤erinden mant›ksal olarak türe-tilmelidir. Kavramlar›n mant›ksal türetimi olarak ussal bir sistem insan akl›n›n hertürlü kavray›fl›nda bulunur ve ayn› zamanda gerçeklikte de bulunur. Böylece ak›lgerçekli¤in temeline konulur ya da gerçeklik bir bütün olarak akla indirgenir. Kav-ramlar›n birbirinden mant›ksal türetilmesi ya da bir kavramdan di¤erinin diyalek-

tik olarak türetilmesi bir süreçtir, üstelik de diyalektik olarak ilerleyen bir süreçtir.Bu ba¤lamda Alman ‹dealizmi’nin kavramdaki bu diyalektik ilerlemeyi ya da man-t›ksal türetilebilirli¤i, gerçekli¤i akla indirgeyen anlay›fllar› temelinde gerçekli¤e ta-fl›d›klar› görülür. Kavramdaki bu devinim bir ilerleme olarak gerçekli¤e tafl›n›r.Gerçeklik ise ya do¤a gerçekli¤idir ya da tarih gerçekli¤idir. Bir do¤a gerçekli¤iolarak ele al›nd›kta do¤al varl›k alan›nda bu kavramsal devinim do¤al süreç olaraktarihsel varl›k alan›nda ise ilerleme olarak ortaya ç›kar. Hem do¤al varl›k alan›ndahem de tarihsel varl›k alan›nda iflleyen süreç erekli bir süreç olarak tasar›mlan›r.Dolay›s›yla Alman ‹dealist düflüncesinde do¤a da tarih de belirli bir ere¤e do¤rudevinen süreçler olarak tasarlan›r. Bu erek de ak›l sisteminin en bafl›

tarih felsefesi-2

Documents