tatarİstan masallari Üzerİnde - turuz€¦ · ege Üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü...
TRANSCRIPT
-
T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı
TATARİSTAN MASALLARI ÜZERİNDE
BİR ARAŞTIRMA
DOKTORA TEZİ
Mustafa GÜLTEKİN
DANIŞMAN Prof. Dr. Metin EKİCİ
İZMİR-2010
-
Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne sunduğum
“Tataristan Masalları Üzerinde Bir Araştırma” adlı doktora tezinin tarafımdan
bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir şekilde hazırlandığını, tezimde yararlandığım
kaynakları bibliyografyada ve dipnotlarda gösterdiğimi onurumla doğrularım.
Mustafa GÜLTEKİN
-
KISALTMALAR
AaTh : The Types of the Folktale (Antti Aarne-Stith Thompson)
agb. : Adı Geçen Bildiri
age. : Adı Geçen Eser
agm. : Adı Geçen Makale
AKM : Atatürk Kültür Merkezi
AKMB : Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı
ATU : The Types of International Folktales (Aarne-Thomspon-Uther)
bkz. : Bakınız
C. : Cilt
İYALİ : İnstitut Yazıka, Literaturı i İskustva imeni G. İbrahimova
Motif İndeks : Motif Index of Folk Literature
s. : Sayfa
S. : Sayı
SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü
ss. : Sayfadan Sayfaya
SUS : Sravnitelnıy Ukazatel Syujetov Vostoçnoslavyanskaya Skazka.
TDK : Türk Dil Kurumu
TTK : Türk Tarih Kurumu
TEHSİ : Galimcan İbrahimov Tél Edebiyat hem Sengat İnstitutı
TTV, EB : Typen Türkischer Volksmärchen (Eberhard-Boratav)
Haz. : Hazırlayan
MTAK : Magyar Tudományos Akadémia Könyvtára
I
-
İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ............................................................................................................ I İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. II ÖN SÖZ ......................................................................................................................... XI GİRİŞ ............................................................................................................................... 1
1. Tataristan ve Tatarlar ................................................................................................. 1 1.1. Tataristan Cumhuriyeti ........................................................................................ 1 1.2. Tatar Adı .............................................................................................................. 2 1.3. Tatar Tarihine Genel Bir Bakış ........................................................................... 3
2. Tatar Masalları Hakkında Yapılan Çalışmalar .......................................................... 5 2.1. Metin Yayınları ................................................................................................... 6 2.2. İncelemeler ........................................................................................................ 24
3. Araştırma ve İnceleme Yöntemi Hakkında ............................................................. 38
I. BÖLÜM: ..................................................................................................................... 43 TÜRK DÜNYASINDA MASAL KAVRAMI VE TATAR MASALLARI .............. 43
I.1. Türk Dünyasında Masal Türünü Karşılamak İçin Kullanılan Terimler ................ 43
I.2. Masal Türü ve Özellikleri ...................................................................................... 45 I.2.1. Masalların Tanımlanması ................................................................................ 46 I.2.2. Masalların Sınıflandırılması ............................................................................ 51 I.2.3. Masalların Özellikleri...................................................................................... 63
I.3. Türk Dünyasında Masal Anlatma Geleneği ve Tataristan’da Bu Geleneğin Durumu ........................................................................................................................ 71
I.4. Halk Anlatıları İçerisinde Masal ve Diğer Anlatı Türleriyle İlişkisi ..................... 90
II. BÖLÜM: ................................................................................................................... 99 TATAR MASALLARININ TİPLERİ VE OLAY ÖRGÜSÜ ................................... 99
II.1. Tip Kavramı ve Tip Tasnifleri ........................................................................... 100
II.2. Tatar Masallarının Tipleri ile İlgili Çalışmalar .................................................. 115
II.3. Tatar Masallarının Tip Numaraları ve Olay Örgüsü .......................................... 117
III. BÖLÜM: ................................................................................................................ 251 TATAR MASALLARININ MOTİF YAPISI VE MOTİFLERİN İNCELENMESİ ....................................................................................................................................... 251
III.1. Motif nedir? ...................................................................................................... 251
III.2. Motif Katalogları .............................................................................................. 255
III.3. Tatar Masallarının Motif Yapısı ....................................................................... 258 A. Mitolojik Motifler .............................................................................................. 258
II
-
B. Hayvanlar ........................................................................................................... 258 C. Yasak (Tabu) ..................................................................................................... 269 D. Sihir (Büyü) ....................................................................................................... 271 E. Ölüm .................................................................................................................. 288 F. Olağanüstülükler (Harikuladelikler) .................................................................. 290 G. Devler ................................................................................................................ 300 H. İmtihanlar (Test Etme)....................................................................................... 305 J. Akıllılar ve Aptallar ............................................................................................ 320 K. Aldatmalar ......................................................................................................... 325 L. Talihin Tersine Çevrilmesi ................................................................................ 335 M. Geleceği Belirleme ........................................................................................... 338 N. Şans ve Kader .................................................................................................... 340 P. Toplum ............................................................................................................... 345 Q. Ödüller ve Cezalar ............................................................................................. 349 R. Tutsaklar ve Kaçaklar ........................................................................................ 353 S. Anormal Zulümler .............................................................................................. 356 T. Cinsiyet .............................................................................................................. 358 U. Hayatın Tabiatı .................................................................................................. 362 V. Din ..................................................................................................................... 362 W. Karakter Özellikleri .......................................................................................... 362 X. Mizah ................................................................................................................. 363 Z. Çeşitli Motif Grupları ........................................................................................ 364
III.4. Tatar Masallarında Yer Alan Motiflerin Değerlendirmesi ............................... 369 III.4.1. Mitolojik Motifler ....................................................................................... 369 III.4.2. Hayvanlar ................................................................................................... 370 III.4.3. Yasak (Tabu) .............................................................................................. 379 III.4.4. Sihir (Büyü) ................................................................................................ 384 III.4.5. Ölüm ........................................................................................................... 393 III.4.6. Olağanüstülükler (Harikuladelikler) ........................................................... 395 III.4.7. Devler ......................................................................................................... 404 III.4.8. İmtihanlar (Test Etme) ............................................................................... 410 III.4.9. Akıllılar ve Aptallar .................................................................................... 415 III.4.10. Aldatmalar ................................................................................................ 417 III.4.11. Talihin Tersine Çevrilmesi ....................................................................... 420 III.4.12. Geleceği Belirleme ................................................................................... 421 III.4.13. Şans ve Kader ........................................................................................... 422 III.4.14. Toplum ..................................................................................................... 424 III.4.15. Ödüller ve Cezalar .................................................................................... 424 III.4.16. Tutsaklar ve Kaçaklar ............................................................................... 426 III.4.17. Anormal Zulümler .................................................................................... 427 III.4.18. Cinsiyet ..................................................................................................... 428 III.4.19. Hayatın Tabiatı ......................................................................................... 429 III.4.20. Din ............................................................................................................ 430 III.4.21. Karakter Özellikleri .................................................................................. 430 III.4.22. Mizah ........................................................................................................ 431 III.4.23. Çeşitli Motif Grupları ............................................................................... 431
III
-
IV. BÖLÜM: ................................................................................................................ 433 TATAR MASALLARINDA KULLANILAN FORMELLER ................................ 433
IV.1. Formel, Tekerleme ve Kalıp Söz Kavramları ................................................... 434
IV.2. Tatar Masallarında Kullanılan Formeller ......................................................... 436 IV.2.1. Giriş (Başlangıç) Formelleri ...................................................................... 436 IV.2.2. Geçiş (Bağlayış) Formelleri ....................................................................... 444 IV.2.3. Benzer Durumlarda Kullanılan Formeller ................................................. 453 IV.2.4. Bitiş Formelleri .......................................................................................... 455 IV.2.5. Çeşitli Formel Unsurlar .............................................................................. 462
SONUÇ ......................................................................................................................... 466 BİBLİYOGRAFYA .................................................................................................... 472 DİZİN ........................................................................................................................... 492 METİNLER: TATAR TÜRKÇESİ ........................................................................... 499 1. TÖLKÉ BÉLEN BÜRÉ ............................................................................................ 499
2. SAVNI ḪASTA KÜTERÉR ..................................................................................... 502
3. AYU BÉLEN TÖLKÉ .............................................................................................. 504
4. AYU, BÜRÉ, TÖLKÉ .............................................................................................. 508
5. NAYAN TÖLKÉ ...................................................................................................... 510
6. ARSLAN, TÖLKÉ, BÜRÉ ....................................................................................... 516
7. ABZAR YASAVÇI TÖLKÉ .................................................................................... 517 8. TORNA BÉLEN TÖLKÉ ......................................................................................... 518
9. GAKILLI ḪEYLE ḪİKAYETÉ ................................................................................ 519
10. ETEÇ BÉLEN TÖLKÉ ........................................................................................... 521
11. AÇ ÉT BÉLEN BÜRÉ ............................................................................................ 522
12. KECE BÉLEN BÜRÉ ............................................................................................. 524
13. KETEN İVANIÇ ..................................................................................................... 528
14. KECE BÉLEN SARIK ........................................................................................... 530
15. KECE HEM SARIK ............................................................................................... 532
16. AYU ULI ATILEḪMETGEREY ........................................................................... 534
17. AYU BÉLEN ÖÇ KIZ ............................................................................................ 536
18. ḪEYLEKER TÖLKÉ .............................................................................................. 541 19. DUS KİYÉKLER .................................................................................................... 543
20. SALAM TORḪAN ................................................................................................. 545
21. ŞERE BÜRÉ ........................................................................................................... 550
IV
-
22. CÜLER BÜRÉ ........................................................................................................ 555
23. ETEÇ PATŞA ......................................................................................................... 557
24. ḪEYLEKER ETEÇ ................................................................................................. 559
25. DÜRT DUS ............................................................................................................. 561
26. ÉT BÉLEN TUKRAN ............................................................................................ 563
27. BÜDENE BÉLEN TÖLKÉ .................................................................................... 566
28. MAÇI BAŞLI YABALAK ..................................................................................... 570
29. SANDUGAÇ .......................................................................................................... 572
30. YILAN PATŞASI ŞAHMARA .............................................................................. 573
31. SÉR TOTMAS ........................................................................................................ 579
32. KARAKOŞ ............................................................................................................. 582
33. SÉRLÉ SUMKA ..................................................................................................... 586
34. TILSIMLI ÇIBIK .................................................................................................... 590
35. BALIKÇI KART ..................................................................................................... 594
36. DİYU KIZI, BÖLGEN BAY MALAYI HEM MULLA ........................................ 605
37. KIZIL ETEÇ ........................................................................................................... 616
38. GÖLÇEÇEK ........................................................................................................... 619
39. SÉÑLÉSÉ KECE BULGAN .................................................................................. 624
40. KOŞ ÉZLEP YÖRGEN ḪAN ULI ......................................................................... 628 41. AK BÜRÉ ............................................................................................................... 635
42. YAḪŞILIKKA YAVIZLIK .................................................................................... 659
43. EYGELİ BATIR ..................................................................................................... 669
44. ALTIN ALMA ........................................................................................................ 679
45. TAÑBATIR ............................................................................................................ 689
46. ZÖLKARNEY BATIR ........................................................................................... 710
47. ALPAMŞA .............................................................................................................. 718
48. UNBÉRÉNÇÉ EḪMET .......................................................................................... 730 49. TEMEKÉ YANÇIGI ............................................................................................... 744
50. TURAY BATIR ...................................................................................................... 751
51. KAMIR BATIR ...................................................................................................... 761
52. ÖÇ UL ..................................................................................................................... 765
53. ALTIN BALIK........................................................................................................ 769
V
-
54. NURSILUV ............................................................................................................ 776
55. ALTIN KANATLI KOŞ ......................................................................................... 783
56. KORÇAÑGI TAY .................................................................................................. 787
57. AVÇI YÉGÉT ......................................................................................................... 798
58. DUTAN BATIR ...................................................................................................... 806
59. UNÖÇ ..................................................................................................................... 820
60. KIRIK ULLI KÉŞÉ................................................................................................. 825
61. ALTIN KOŞ ............................................................................................................ 831
62. YÖZMİ .................................................................................................................... 847
63. KÖTÜVÇÉ MALAY .............................................................................................. 851
64. AVÇI ....................................................................................................................... 862
65. YALÇI BÉLEN SİḪÉRÇÉ KIZ ............................................................................. 869
66. İKÉ TUGAN ........................................................................................................... 873
67. ÖÇ KÜGERÇÉN .................................................................................................... 887
68. BALIKÇI ULI KATIP ............................................................................................ 901
69. ḪÉZMETÇÉ ............................................................................................................ 909 70. DİYU MULLA ....................................................................................................... 920
71. YÖREKLÉ CÉGÉT ................................................................................................ 926
72. MUJİK BÉLEN PATŞA KIZI ................................................................................ 930
73. BATIR SOLDAT .................................................................................................... 933
74. ÜGİ ANA BÉLEN YEŞ YÉGÉT ........................................................................... 936
75. ALTIN BAŞLI, KÖMÉŞ BÉLEKLÉ ..................................................................... 948
76. UT GARMUNI ....................................................................................................... 957
77. MÖLTEL ................................................................................................................ 968
78. ÜGİ KIZ .................................................................................................................. 973
79. EYDE, KIZIM, BÉZGE .......................................................................................... 979
80. KIYGAK KAZ ........................................................................................................ 983
81. UNİKÉ YEŞLÉK MALAY .................................................................................... 987
82. PATŞA MALAYI BÉLEN ḪÉZMETÇÉ MALAYI ............................................ 1000
83. TILSIMLI ŞEM .................................................................................................... 1005
84. URMAN KARAVILÇISI ..................................................................................... 1014
85. ZİREK KART ....................................................................................................... 1021
VI
-
86. SARAN BÉLEN YUMART ................................................................................. 1025
87. AKIL BÉLEN BEḪÉT .......................................................................................... 1029
88. VASIYAT ............................................................................................................. 1033
89. ÖÇ KİLÉN ............................................................................................................ 1035
90. UKIMIŞLI KIZ ..................................................................................................... 1038
91. DUSLAR BELADE BÉLÉNÉR ........................................................................... 1041
92. TÖŞÉÑNÉ SÖYLİYSÉÑMÉ?.............................................................................. 1043
93. FİKÉRLÉ KIZ ....................................................................................................... 1048
94. ALTINNI KÉM URLAGAN? .............................................................................. 1054
95. KULSIZ KİYEV ................................................................................................... 1056
96. TUGRI ḪATIN ..................................................................................................... 1062 97. KULSIZ KIZ ......................................................................................................... 1071
98. HÖNERLÉ ÜLMİY, HÖNERSÉZ KÖN KÜRMİY ............................................ 1085
99. DİYULERNÉ CİÑGEN ........................................................................................ 1090
100. KIYU ŞOMBAY ................................................................................................. 1093
101. TUGIZ TUKILDIK, BÉR MİMILDIK .............................................................. 1099
102. TAPKIR KIZ ....................................................................................................... 1105
103. MULLA BÉLEN MEZİN ................................................................................... 1109
104. İKÉ EYTTÉRME ................................................................................................ 1113
METİNLER: TÜRKİYE TÜRKÇESİ .................................................................... 1116 1. TİLKİ İLE KURT ................................................................................................... 1116
2. SAĞLIKLIYI HASTA TAŞIR ............................................................................... 1118
3. AYI İLE TİLKİ ....................................................................................................... 1120
4. AYI, KURT VE TİLKİ ........................................................................................... 1124
5. KURNAZ TİLKİ ..................................................................................................... 1126
6. ASLAN, TİLKİ VE KURT ..................................................................................... 1131
7. AĞIL YAPAN TİLKİ ............................................................................................. 1132
8. TURNA İLE TİLKİ ................................................................................................ 1133
9. AKILLI HİLE MASALI ......................................................................................... 1134
10. HOROZ İLE TİLKİ .............................................................................................. 1136
11. AÇ KÖPEK İLE KURT ........................................................................................ 1137
12. KEÇİ İLE KURT .................................................................................................. 1138
VII
-
13. KETEN İVANIÇ ................................................................................................... 1141
14. KEÇİ İLE KOYUN ............................................................................................... 1143
15. KEÇİ VE KOYUN ................................................................................................ 1145
16. AYI OĞLU ATILEHMETGEREY ...................................................................... 1146
17. AYI İLE ÜÇ KIZ .................................................................................................. 1148
18. HİLEKAR TİLKİ .................................................................................................. 1153
19. ARKADAŞ HAYVANLAR ................................................................................. 1155
20. SALAM TORHAN ............................................................................................... 1157
21. ÇIPLAK KURT .................................................................................................... 1162
22. AHMAK KURT .................................................................................................... 1166
23. HOROZ PADİŞAH ............................................................................................... 1168
24. HİLEKÂR HOROZ .............................................................................................. 1170
25. DÖRT ARKADAŞ ............................................................................................... 1172
26. KÖPEK İLE AĞAÇKAKAN ............................................................................... 1174
27. BILDIRCIN İLE TİLKİ ........................................................................................ 1177
28. BAYKUŞ .............................................................................................................. 1180
29. BÜLBÜL ............................................................................................................... 1181
30. YILAN PADİŞAHI ŞAHMARAN ....................................................................... 1182
31. SIR TUTMAZ ....................................................................................................... 1188
32. SİMURG (KARAKUŞ) ........................................................................................ 1191
33. SİHİRLİ KESE ..................................................................................................... 1194
34. SİHİRLİ ÇUBUK ................................................................................................. 1198
35. İHTİYAR BALIKÇI ............................................................................................. 1202
36. DEV KIZI, MÜFLİS ADAMIN OĞLU VE İMAM ............................................. 1213
37. KIZIL HOROZ...................................................................................................... 1224
38. GÜLÇİÇEK .......................................................................................................... 1227
39. KARDEŞİ KEÇİ OLAN ....................................................................................... 1231
40. KUŞ ARAYAN HAN OĞLU ............................................................................... 1234
41. AK KURT ............................................................................................................. 1241
42. İYİLİĞE KÖTÜLÜK ............................................................................................ 1264
43. EYGELİ BATIR ................................................................................................... 1274
44. ALTIN ELMA ...................................................................................................... 1284
VIII
-
45. TANBATIR .......................................................................................................... 1294
46. ZÜLKARNEYN ................................................................................................... 1315
47. ALPAMŞA ............................................................................................................ 1323
48. ON BİRİNCİ AHMET .......................................................................................... 1335
49. TÜTÜN KESESİ ................................................................................................... 1350
50. TURAY BATIR .................................................................................................... 1356
51. HAMUR BATIR ................................................................................................... 1366
52. ÜÇ OĞLAN .......................................................................................................... 1369
53. ALTIN BALIK...................................................................................................... 1373
54. NURGÜZEL ......................................................................................................... 1380
55. ALTIN KANATLI KUŞ ....................................................................................... 1387
56. UYUZ TAY .......................................................................................................... 1391
57. AVCI DELİKANLI .............................................................................................. 1402
58. DUTAN BATIR .................................................................................................... 1410
59. ON ÜÇ .................................................................................................................. 1424
60. KIRK OĞLANLI ADAM ..................................................................................... 1428
61. ALTIN KUŞ .......................................................................................................... 1433
62. YÖZMİ .................................................................................................................. 1448
63. ÇOBAN OĞLAN .................................................................................................. 1452
64. AVCI ..................................................................................................................... 1463
65. İŞÇİ İLE SİHİRBAZ KIZ ..................................................................................... 1470
66. İKİ KARDEŞ ........................................................................................................ 1474
67. ÜÇ GÜVERCİN ................................................................................................... 1488
68. BALIKÇI OĞLU KATIP ...................................................................................... 1502
69. HİZMETÇİ ............................................................................................................ 1510
70. MOLLA DEV ....................................................................................................... 1521
71. YÜREKLİ DELİKANLI ....................................................................................... 1527
72. KÖYLÜ İLE PADİŞAH KIZI .............................................................................. 1531
73. YİĞİT ASKER ...................................................................................................... 1534
74. ÜVEY ANA İLE GENÇ DELİKANLI ................................................................ 1537
75. ALTIN BAŞLI, GÜMÜŞ BİLEKLİ ..................................................................... 1548
76. ATEŞTEN AKORDEON ..................................................................................... 1557
IX
-
77. MÖLTEL .............................................................................................................. 1567
78. ÜVEY KIZ ............................................................................................................ 1572
79. HAYDİ KIZIM BİZE ........................................................................................... 1577
80. GAK GAK DİYEN KAZ ...................................................................................... 1581
81. ON İKİ YAŞINDAKİ OĞLAN ............................................................................ 1584
82. PADİŞAH OĞLU İLE HİZMETÇİ OĞLU .......................................................... 1597
83. TILSIMLI MUM ................................................................................................... 1602
84. ORMAN BEKÇİSİ ............................................................................................... 1611
85. AKILLI İHTİYAR ................................................................................................ 1618
86. CİMRİ İLE CÖMERT .......................................................................................... 1621
87. AKIL İLE BAHT .................................................................................................. 1624
88. VASİYET .............................................................................................................. 1628
89. ÜÇ GELİN ............................................................................................................ 1629
90. BİLGİLİ KIZ ......................................................................................................... 1632
91. DOSTLAR ZOR ZAMANDA BELLİ OLUR ...................................................... 1635
92. RÜYANI ANLATIYOR MUSUN? ...................................................................... 1637
93. DÜŞÜNCELİ KIZ ................................................................................................ 1642
94. ALTINI KİM ÇALMIŞ? ....................................................................................... 1648
95. ELSİZ DAMAT .................................................................................................... 1650
96. DÜRÜST KADIN ................................................................................................. 1656
97. ELSİZ KIZ ............................................................................................................ 1665
98. HÜNERLİ ÖLMEZ, HÜNERSİZ GÜN GÖRMEZ ............................................. 1679
99. DEVLERİ YENEN OĞLAN ................................................................................ 1684
100. CESUR ŞOMBAY .............................................................................................. 1687
101. DOKUZ TUKILDIK, BİR MİMILDIK .............................................................. 1692
102. HAZIRCEVAP KIZ ............................................................................................ 1698
103. İMAM İLE MÜEZZİN ....................................................................................... 1702
104. İKİ DEFA SÖYLETME ..................................................................................... 1706
ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................... 1708 ÖZET .......................................................................................................................... 1709 ABSTRACT ............................................................................................................... 1710
X
-
ÖN SÖZ
İdil-Ural bölgesi, tarihin en eski dönemlerinden beri Türk kültürünün hakim
olduğu bir bölgedir. Günümüzde İdil-Ural bölgesinde yaşayan Türkler (Tatar, Başkurt,
Çuvaç Türkleri), Rusya Federasyonu’na bağlı özerk birer cumhuriyet içerisinde
varlıklarını sürdürmektedir. Bu bölgede yaşayan Tatar Türkleri, 1552 yılında Kazan
Hanlığı’nın Rus hakimiyetine girmesinden günümüze kadar millî kimliklerini koruma
ve yaşatma mücadelesi vermektedirler. Millî kimlik ve millî varlığın korunması
mücadelesinde en önemli unsurlardan biri ise sözlü kültür ürünleridir. Yazılı ve basılı
materyallerin sıkı denetim altında tutulduğu, millî ve dinî kimliği ön plana çıkaracak
herhangi bir çalışmanın yapılmasının yasaklandığı bir coğrafyada, denetlenemeyen,
kontrol edilemeyen ve baskı altına alınamayan tek unsur sözlü olarak yaratılan ve sözlü
olarak anlatılan halk bilgisi ürünleri olmuştur.
Bu nedenle Tatar Türkleri için halk bilgisi ürünlerinin ayrı ve önemli bir yeri
vardır. Sosyalist sistemin kontrolü altında yaşanan bir hayat içerisinde belki de en rahat
anlatılabilen halk bilgisi ürünü ise masallar olmuştur. Uzun kış gecelerinde saatlerce
masal anlatılması, sadece bir eğlence aracı olarak değil, aynı zamanda sosyal ve kültürel
kodların aktarımı yoluyla toplumsal birlik ve bütünlüğün sağlanmasına katkıda
bulunmuştur.
Türkiye’de, Türk dünyası halk bilgisi ürünleri hakkında yapılan çalışmalarla
ortak Türk geçmişinin, ortak bir Türk geleceğine dönüşmesi konusunda çok ciddî
mesafe kat edilmiştir. Kültürel anlamda ortak bir Türk geleceği, ancak kültürel geçmişin
ortaklığını gösteren halk bilimi araştırmalarının üzerine inşa edilebilecektir. Türk halk
bilimi uzmanlarının Türk dünyası destanları, masalları, efsaneleri ve fıkraları gibi halk
edebiyatı türleri hakkında yaptığı bilimsel araştırmalardan elde edilen veriler, tarihî
süreç içerisinde birbirinden uzak düşmüş Türk boylarının birbirlerine yakınlaşmasını
sağlayacak yol haritasının oluşturulmasında önemli katkılar sağlayacaktır.
Tataristan’da ve Türkiye’de Tatar Türklerinin masalları üzerinde müstakil bir
bilimsel incelemenin yapılmamış olması nedeniyle, biz de doktora tez konusu olarak
Kazan Tatar masalları üzerinde çalışmaya karar verdik.
XI
-
Çalışmamız; “Giriş”, dört bölüm, “Sonuç”, “Kaynakça” ve “Metinler” adlı
kısımlardan oluşmaktadır. Üç alt başlıktan oluşan “Giriş” kısmının ilk alt başlığı,
“Tataristan ve Tatarlar” adını taşımaktadır. Bu kısımda öncelikle Tataristan
Cumhuriyeti’yle ilgili genel bilgiler verilmiş, Tatar etnoniminin kullanımıyla ilgili
görüşler aktarıldıktan sonra, ana hatları ile Tatar Türklerinin tarihi üzerinde
durulmuştur. “Giriş” kısmının ikinci alt başlığı, “Tatar Masalları Üzerine Yapılan
Çalışmalar” adını taşımaktadır. Bu kısımda Tatar Türklerinin masalları üzerine yapılan
çalışmalar; “Metin Yayınları” ve “İncelemeler” başlıkları altında ayrıntılı olarak
değerlendirilmiştir. Yapılan bilimsel çalışmaların Tatar Türkçesi veya Rusça oluşuna
göre bilim adamlarının isimlerinin yazılışında da farklılıklar görülmektedir. Metin
içerisinde aynı bilim adamının birden fazla şekilde adlandırılmasını önlemek amacıyla,
metin içinde tek bir şekil tercih edilmiş, ancak dipnotta çalışmanın künyesi verilirken,
ilgili yayında kullanılan isim aynen kullanılmıştır. “Giriş” kısmının son alt başlığı
“Araştırma ve İnceleme Yöntemi Hakkında”dır. Bu kısımda masal araştırma ve
incelemelerinde kullanılan yöntemler ana hatlarıyla özetlenmiş ve çalışmada
kullandığımız yöntem hakkında bilgi verilmiştir.
Çalışmamızın “I. Bölüm”ü “Türk Dünyasında Masal Kavramı ve Tatar
Masalları” adını taşımaktadır. Bu kısımda öncelikle Türk dünyasında masal türünü
adlandırmak için kullanılan terimler üzerinde durulmuştur. Daha sonra, “Masal Türü ve
Özellikleri” başlığı altında “Masalların Tanımlanması”, “Masalların Sınıflandırılması”,
ve “Masalların Özellikleri” hakkında bilgi verilmiştir. Masalların özellikleri;
“Masalların Şekil Özellikleri”, “Masalların İçerik, Konu Özellikleri” ve “Masalların
İşlevleri” alt başlıkları içerisinde ayrı ayrı tartışılmıştır. Bu bölümde ayrıca “Türk
Dünyasında Masal Anlatma Geleneği ve Bu Geleneğin Tataristan’daki Durumu” başlığı
altında Türk dünyası masal anlatma geleneği içerisinde Tatar masal anlatma geleneği,
“Anlatıcı”, “Anlatı (Metin)”, “Anlatma Yeri/Mekânı ve Zamanı” ve “Dinleyici”
unsurları göz önüne alınarak tanıtılmıştır. Bu bölümde son olarak “Halk Anlatıları
İçerisinde Masal ve Diğer Anlatı Türleriyle İlişkisi” üzerinde durulmuştur.
Çalışmamızın “II. Bölüm”ü, “Tatar Masallarının Tipleri ve Olay Örgüsü”
adını taşımaktadır. Bu bölümde ilk olarak masal araştırmalarında kullanılan “tip”
teriminin anlamı üzerinde durulmuş ve tip katalogları tanıtılmıştır. Daha sonra tip
XII
-
kataloglarının Hans Jörg Uther tarafından hazırlanan son ve genişletilmiş baskısı “The
Types of International Folktales (Uluslararası Masal Tipleri Kataloğu)” kullanılarak
Tatar Türklerinin masal tipleri tespit edilmiş ve son olarak tespit edilen tip numaralarına
göre Tatar Türklerinin masalları sınıflandırılmıştır.
Çalışmamızın “III. Bölüm”ü “Tatar Masallarının Motif Yapısı ve Motiflerin
İncelenmesi” adını taşımaktadır. Bu bölümde öncelikle masal araştırmalarında
kullanılan “motif” teriminin tanımları değerlendirilmiş ve Stith Thompson’ın “Motif
Index of Folk Literature (Halk Edebiyatı Motif İndeksi)” adlı kataloğu tanıtılmıştır.
Daha sonra da Tatar Türklerinin masallarında yer alan motifler, Stith Thompson’un
hazırladığı kataloğa göre tespit edilmiş ve bir dizin hâlinde verilmiştir. Bu bölümün
sonunda Tatar Türklerinin masallarında tespit ettiğimiz motifler, motif kataloğundaki
yapı esas alınarak incelenmiştir.
Çalışmamızın “IV. Bölüm”ünde ise “Tatar Masallarında Yer alan Formeller”
ele alınmıştır. Öncelikle “Formel”, “Tekerleme” ve “Kalıp Söz” kavramları hakkında
bilgi verilmiş, daha sonra Tatar Türklerinin masallarında yer alan formeller
sınıflandırılarak masallardaki işlevleri bakımından incelenmiştir.
Çalışmamızın inceleme kısmı, inceleme sonucunda ulaştığımız bulguların
tartışıldığı “Sonuç”, çalışmada yararlandığımız kaynakların künyelerinin yer aldığı
“Bibliyografya” ve yer, kişi adları ve terimlerden oluşan “Dizin” ile tamamlanmaktadır.
Tatar Türklerinin masal metinleri ise “Metinler” başlığı altında, önce Kiril
harflerinden Latin harflerine transkripsiyonlu şekilleriyle, daha sonra da Türkiye
Türkçesine aktarılmış şekilleriyle verilmiştir. Çalışmamızda kullandığımız yüz dört
Tatar masalı, Tataristan’da kullanılan masal sınıflandırmalarına uygun olarak
sıralanmıştır. Metinlerin Türkiye Türkçesine aktarılması sırasında, aktarmakta güçlük
çektiğimiz bazı terim ve sözcükler, ilk kullanıldıkları yerde verdiğimiz dipnotta
açıklanmıştır. Tatar Türkçesiyle verdiğimiz masalların başında, masalın hangi
kaynaktan alındığı, varsa derleme bilgileri ve masalın yayınlandığı diğer kaynaklar
ulaşabildiğimiz ölçüde verilmiştir. Bir masal metni, birden fazla kitapta
yayınlandığından, yayınlar arasında dikkate değer bir farklılık varsa, bu durum dipnotta
belirtilmiştir. Ayrıca Tatar Türkçesiyle verilen metinlerin orjinallerinde yer alan
açıklamalar da metin içerisinde korunmuş ve dipnotlarda gösterilmiştir.
XIII
-
Bilgisi, birikimi ve yol gösterici kimliği ve kişiliğiyle bizlerin Türk dünyası
halk bilgisi ürünleri üzerine çalışmamızı teşvik eden ve her zaman yardımlarını
gördüğüm Hocamız Prof. Dr. Fikret Türkmen’e şükranlarımı sunarım.
Çalışmanın konu seçiminden başlayarak, her aşamasında karşılaştığım
güçlükleri aşmamda ve bu çalışmayı ortaya koymamda bana sabırla yol gösteren
danışmanım, değerli Hocam Prof. Dr. Metin Ekici’ye çok teşekkür ederim.
Tataristan’da kütüphane ve arşiv çalışması için bulunduğum sırada bana
Galimcan İbrahimov Dil ve Edebiyat Enstitüsü’nün kapılarını açan ve rahat bir çalışma
ortamı sunan Enstitü Müdürü Prof. Dr. Kim Minnullin’e, kütüphanesini büyük bir
sevgiyle paylaşan ve pek çok kaynağa ulaşmamı sağlayan Lenar Camaletdin’e ve Kazan
Devlet Üniversitesi Kütüphanesi Müdürü Doç. Dr. Cevdet Minnullin’e çok teşekkür
ederim. Ayrıca, doktora eğitimim sırasında her an yanımda olan ve birikimlerinden
istifade ettiğim Hocam Yrd. Doç. Dr. Selami Fedakar ve sevgili arkadaşım Yrd. Doç.
Dr. Pınar Fedakar’a ve Almanca kaynaklardan istifade etmemi sağlayan Betül Havva
Yılmaz’a çok teşekkür ederim.
Mustafa GÜLTEKİN
İzmir-2010
XIV
-
GİRİŞ
1. TATARİSTAN VE TATARLAR
1.1. Tataristan Cumhuriyeti
Tataristan Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu’na bağlı özerk bir Türk
cumhuriyetidir. Başkenti ve en büyük şehri Kazan’dır. Ülkede Tatar Türkçesi ve Rusça
resmî dil olarak kullanılmaktadır ve hem Tatar Türkçesiyle hem de Rusça eğitim yapan
okullar bulunmaktadır. Tataristan Cumhuriyeti’nin batısında Çuvaşistan Cumhuriyeti,
kuzeybatısında Mari Cumhuriyeti, kuzeyinde Kirov bölgesi, kuzeydoğusunda Udmurt
Cumhuriyeti, doğusunda Başkurdistan Cumhuriyeti, güneydoğusunda Orenburg bölgesi,
güneyinde ise Samara ve Ulyanov bölgesi bulunmaktadır. Yüzölçümü 68.000 km2’dir.
Nüfusu 2002 yılı verilerine göre 3.768.000 kişi olan Tataristan Cumhuriyeti, idari
bakımdan 43 rayon ve 14 bölgeye ayrılmıştır.1
Tataristan Cumhuriyeti, 27 Mayıs 1920’de Tataristan Özerk Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti adıyla kurulmuş, 30 Ağustos 1990’da Tataristan Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti adını almış ve 7 Şubat 1992’den günümüze kadar ise Tataristan
Cumhuriyeti adı altında ve Rusya Federasyonu’na bağlı olarak varlığını
sürdürmektedir.2
Tataristan Cumhuriyeti’nde Tatarlar,3 Başkurtlar, Çuvaşlar gibi Türk
boylarıyla Ruslar, Marilar, Mordvalar ve Udmurtlar gibi diğer milletler yaşamaktadır.
2002 yılı nüfus verilerine göre, toplam nüfusun % 48,5’i Tatarlar, % 43,3’ü Ruslar, %
0,5’i Başkurtlar, % 0,5’i Marilar, % 0,8’i Mordvalar, % 3,7’si Çuvaşlar ve % 2,0’ı diğer
milletlerden oluşmaktadır.4 Bu veriler göstermektedir ki Tataristan’da uygulanan bütün
politikalara rağmen ülkede nüfusun büyük çoğunluğunu Tatarlar oluşturmaktadır.
1 “Tatarstan Respublikası.” Tatar Entsiklopediye Süzlégé. Baş Möh. M. X. Hesenev. Kazan: Tatar Entsiklopediye İnstitutı, 2002, s. 613.
2 “Tatarstan Respublikası.” Tatar Entsiklopediye Süzlégé. s. 613. 3 Çalışmamızda aksi belirtilmediği sürece “Tatar” ifadesi Tataristan Cumhuriyeti’nde yaşayan Kazan
Tatarları için kullanılmıştır. 4 “Tatarstan Respublikası.” Tatar Entsiklopediye Süzlégé. s. 820.
1
-
İdil ve Kama nehirleri etrafında kurulan Tataristan Cumhuriyeti, büyük oranda
ormanlar ve çayırlık alanlarla kaplıdır. Coğrafî özelliklerinden dolayı tarım, hayvancılık
ve balıkçılık gelişmiştir. Tataristan ekonomisinde, yakıt ve petrokimya endüstrisinin
önemli bir payı vardır. Ayrıca ülkede bulunan uçak, kamyon vb. gibi fabrikalar sadece
Tataristan için değil, aynı zamanda Rusya Federasyonu’nu için de önemli sanayi
kuruluşlarıdır.5
1.2. Tatar Adı
Tatar adı tarihte ve günümüzde çeşitli Türk boylarını adlandırmak için
kullanıldığı gibi, farklı milletleri adlandırmak için de kullanılmıştır. Mirfatih Zekiyev,
Tatar etnoniminin sekiz farklı kullanımını tespit etmiştir.
“1. Tatar etnonimi, ‘Bulgar-Tatarları’ adlandırmak için kullanılmaktadır.
İdil-Bulgar Devletinin yönetimi altında bulunan bütün milletler, Bulgar Devletinin
dağılmasından sonra kurulan Altın Ordu devrinde önceden Bulgar olarak anılan
milletler Tatar olarak anılmaya başlanmıştır. Ayrıca günümüzde Litvanya’da yaşayan
Tatarlar, kendilerinin de Bulgar-Tatarlarının devamı olduklarını kabul etmektedirler.
2. Tatar etnonimi, ‘Kırım Tatarları’nı adlandırmak için de kullanılmaktadır.
3. Tatar etnonimi, ‘Dobruca Tatarları’nı adlandırmak için kullanılmaktadır.
4. Çin kaynaklarında, ‘Ta-Ta’ olarak anılan ve bazı bilim adamları tarafından
Tatar olarak değerlendirilen kabileler vardır. Ancak, Çince ‘Tat-ta’ sözü, Tatar
anlamına gelmemektedir.
5. Tatar sözü, ‘Eski Orta Asya Tatarları’nı adlandırmak için kullanılmıştır.
Tatar sözü Orhun Abidelerinde ‘Otuz Tatar’, ‘Dokuz Tatar’ şeklinde geçmektedir.
Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lügati’t-Türk adlı eserinde ise Türkçe konuşan boyları
adlandırmak için Tatar sözcüğü kullanılmıştır. Bu bölgede yaşayan ve Tatar olarak
adlandırılan boylar ile Bulgar-Tatar halkının arasında bir ilişki yoktur.
6. Tatar etnonimi, “Moğol-Tatarlar”ı adlandırma için de kullanılmıştır.
Cengiz Han’ın düşmanlarının anlatıldığı tarihî yazmalarda XI-XII. yüzyıllarda
Moğollar ortaya çıkana kadar o bölgede Tatar adıyla anılan güçlü kabileler yaşamıştır.
Daha sonra Moğollar da Tatar adını kullanmıştır. Ancak, bu adlandırma ile Bulgar-
Tatarların da doğrudan bir ilgisi yoktur.
5 “Tatarstan Respublikası.” Tatar Entsiklopediye Süzlégé. ss. 615-616.
2
-
7. Tatar etnonimi, ‘Tartar’ şeklinde, Avrupa’da Moğollar için kullanışmıştır.
Daha sonra Ruslar, çeşitli kaynakları tercüme ederken ‘Tartar’ sözcüğünü, ‘Tatar’
olarak tercüme etmişlerdir.
8. Tatar etnonimi Rus tarihçileri tarafından Altın Orda devleti içerisinde
yaşayan bütün milletleri adlandırmak için ‘Orda Tatarları’ ifadesini kullanmışlardır.
Örneğin; Abakan Tatarı (Hakas), Azerbaycan Tatarı, Astrahan Tatarı, Başkurt Tatarı
… vb. gibi.
9. Tatar etnonimi, XVIII-XIX. yüzyıllarda Rus tarihçileri tarafından Rusya’da
yaşayan bütün Müslüman milletleri adlandırmak için kullanılmıştır. Bu anlamda
kullanılan sözcük daha sonra ‘Türki-Tatar’ veya ‘Müslüman-Tatar’ şeklinde
kullanılmıştır.”6
Tatar sözcüğünün etimolojisi ile ilgili çeşitli görüşler bulunmakla birlikte, bu
görüşler içerisinden en kabul göreni “Tat-eri > Tat er (Yabacı kişi) şeklindeki görüştür.7
1.3. Tatar Tarihine Genel Bir Bakış
İdil-Ural bölgesi Türk yerleşiminin ve hakimiyetinin çok eskilere dayandığı
bir bölgedir. İdil-Ural bölgesinde yaşayan Tatarlar, İdil-Kama Bulgarları ile XIII.
yüzyılda Orta Asya’dan bu bölgeye gelen Kıpçak (Kuman) Türklerinin torunlarıdır.
Bulgarlar, VII. yüzyılda bölgeye yerleşmeye başlamışlar, IX. yüzyılda bir devlet
kurmuşlar ve 922’de İslamiyet’i kabul etmişlerdir.8
“Eski İdil Bulgar halkı, Türk ve Türk dilli kabilelerin, kabile federasyonlarının
kadim İdil-Bulgar Devleti bünyesinde konsolidasyonu sonucunda oluşmuştur. Bulgar
Devleti, sadece gayr-ı Türk devletlerin değil, diğer Türk devletlerinin zengin
tecrübelerinden faydalanmak suretiyle İdil-Ural ve Kuzey Kafkasya’da geniş coğrafya
6 M. Z. Zekiyev, F. S. Safiullina. Hezérgé Tatar Edebi Télé. Kazan: Megarif Neşriyatı, 2006, ss. 5-9. Tatar adı anlamı ve kökeni hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. Mirfatih Z. Zekiyev. Türklerin ve Tatarların Kökeni. İstanbul: Selenge Yay., 2006, ss. 215-236.
7 Mustafa Öner. “Tatar Türkçesi.” Türk Lehçeleri Grameri. Ed. Ahmet Bican Ercilasun. Ankara: Akçağ Yay., 2007, s. 681.
8 Nadir Devlet. “Federe ve Muhtar Türk Cumhuriyetleri.” Türkler. C.:20, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 17.
3
-
üzerinde IX. yüzyılda kurulmuş; hegemonya sahasını Batı Sibirya topraklarına kadar
yaymıştı.”9
Altın Orda Devleti’nin kuruluşundan hemen sonra Bulgar Devleti’ni
hakimiyeti altına almış ve Altın Orda Devleti’nin yıkılışının ardından “Hanlıklar
Dönemi “olarak adlandırılan dönem başlamıştır. Altın Orda Devletinin yıkılışından
sonra kurulan hanlıklardan biri de “Kazan Hanlığı”dır.10
Kazan Hanlığı, 1437’de Altın Orda hükümdarlarından biri olan Uluğ
Muhammed Han tarafından kurulmuştur. Hanlık, 1552 yılında Rusların hakimiyetine
girmiş ve İdil-Ural bölgesindeki Türk hakimiyeti sona ermiştir. Kazan Hanlığı’nın Rus
hakimiyetine girmesinden sonra bölgedeki Rus nüfusunda ciddi bir artış olmuş,
Hristiyanlığı kabul etmeyen Tatar Türkleri, hem ekonomik, hem siyasî hem de fizikî
baskı altında kalmışlardır. Tatar Türklerinin camileri yıkılmış, eli silah tutanlar
katledilmiştir. Tatarlar, Kazan’ı Rusların elinden almak için, toparlanıp saldırıya
geçmişlerse de başaralı olamamışlardır.11
XIX. yüzyılda Kayum Nasıyri ve Şihabettin Mercanî gibi Tatar alimlerinin
çabaları ve İsmail Gaspıralı’nın fikirlerinin etkisiyle de Tatarların uyanış devri
başlamıştır. Özellikle Gaspıralı İsmail Bey’in başlattığı “Usûl-i Cedid” adı verilen yeni
tip eğitim sisteminin etkisiyle Tatarların eğitim ve kültürel düzeyleri de yükselmiştir.12
1917 Şubat ihtilaliyle Rusya’da Çarlığın devrilmesinden sonra, 1917 yılının
Haziran ayında Kazan’da “İç Rusya ve Sibirya Müslüman-Türk Tatarlarının”
muhtariyeti, 29 Kasımda ise “İdil-Ural Devleti” ilan edilmiştir. Ancak Bolşeviklerin
iktidarı ele geçirmesiyle bağımsızlık kazanılamamıştır.13
1920’de SSCB’ye bağlı özerk bir devlet hâline gelen Tataristan, Sovyetler
Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsızlığını ilan etmiş, ancak başarılı olamamıştır.
Günümüzde Rusya Federasyonu’na bağlı özerk bir cumhuriyet olan Tataristan, Rusya
Federasyonu’na bağlı diğer özerk devletlere göre daha ileri haklara sahip olmuştur.
9 Mirfatih Zekiyev. Türklerin ve Tatarların Kökeni. İstanbul: Selenge Yay., 2006, s. 387. 10 Nadir Devlet. agm., s. 17. 11 Abdullah Battal-Taymas. Kazan Türkleri –Türk Tarihinin Hazin Yaprakları-. Ankara: TKAE Yay.,
1966, s. 34. 12 İsmail Aka. Türk Dünyası Tarihi. İzmir: Ege Üniv. Yay., 2009, ss. 44-47. 13 İsmail Aka. age., s. 73.
4
-
Ancak, son dönemde bu haklar da geri alınmaktadır. Cumhurbaşkanı Mintimir
Şeymiyev halkın oylarıyla iş başına gelmiş bir Cumhurbaşkanıdır. Ancak, son
Cumhurbaşkanı Rüstem Nurgali ulı Minnihanov atama yoluyla Cumhurbaşkanlığı
görevine getirilmiştir.
2. TATAR MASALLARI HAKKINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR14
Türkiye’de halk bilimi çalışmalarında; özellikle 1990’lı yıllardan sonra,
Sovyetler Birliği’nin dağılması ile birlikte, bilim adamlarının dikkatinin Türk dünyasına
yöneldiği görülmektedir. Özellikle destan, masal, efsane ve fıkra gibi halk edebiyatı
türlerinin metinleri Türkiye Türkçesine aktarılmaya başlanmış ve böylece, Türk
boylarının halk edebiyatı ürünlerini karşılaştırmalı olarak inceleme imkânı doğmuştur.
Günümüze kadar genişleyerek artan bu çalışmalarla birlikte, Türkiye’deki halk bilimi
uzmanları hem farklı Türk boylarının halk edebiyatı ürünleri üzerinde yapılan bilimsel
çalışmalar hakkında bilgi sahibi olma imkanına kavuşmakta ve hem de ileride yapılacak
çalışmalar için ciddi bir akademik birikim oluşturulmaktadır.
Bilimsel bir araştırmanın ilk şartı, inceleme konusu olarak seçilen alan
üzerinde daha önce yapılan bilimsel çalışmaların tespiti ve değerlendirilmesidir. Bu
şekilde yapılacak bir değerlendirme, çalışmanın hangi bilimsel zemin üzerine inşa
edileceğini göstermesi bakımından büyük bir önem taşıdığı gibi, bilimsel çalışmaların
seyri hakkında yeterli veri elde edilmesine de katkı sağlayacaktır.
Bu amaçla, çalışmamızın bu kısmında Tatar masalları üzerinde yapılan
çalışmalar hakkında bilgi verilmiş ve bu çalışmalar değerlendirilmiştir. Çalışmamızda,
Tatar masaları üzerinde yapılan çalışmalar, kendi içerisinde önce “Metin Yayınları” ve
“İncelemeler” olarak ikiye ayrılmış, daha sonra da “Kitaplar”, “Kitap Bölümleri”,
“Gazete ve Dergiler”, “Ansiklopedi ve Antolojiler” ve “Tezler” alt başlıkları altında
sınıflandırılmış ve bu çalışmalar, yayın tarihleri göz önüne alınarak, değerlendirilmiştir.
14 Tatar folkloru ile ilgili çalışmaların tarihçesi, bu çalışmanın kapsamı dışında olduğundan burada sadece masallar üzerine yapılan çalışmalar üzerinde durulmuştur. Tatar folklor araştırmaları tarihi hakkında bilgi için bkz. Hemit Yarmi. Tatar Halkının Poetik İcatı. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı, 1967, ss. 9-82; Fatih Urmançi. Tatar Halık İcatı. Kazan: Megarif Neşriyatı, 2005.
5
-
2.1. Metin Yayınları
2.1.1. Kitaplar
Tatar masal metinlerinin yayınlandığı ilk kitap, Martinian İvanov’un
hazırladığı “Tatarskaya Hrestomatiya (Tatarca Ders Kitabı)” adlı ders kitabıdır. M.
İvanov, bu çalışmasında sadece sekiz masal metnine yer vermiş; masalların kimden
veya nereden alındığı ile ilgili herhangi bir bilgi vermemiştir.15 1830’lu yıllarda
Orenburg’ta Tatarca öğretmeni olarak çalışan M. İvanov; İ. Helfin ve O. Troyanskiy ve
O. Giganov’un çalışmalarında istifade ederek yürüttüğü Tatarca öğretmenliği sırasında,
mevcut çalışmaların yetersizliğinden hareketle, konuşma ve yazı dili ayrımını da göz
önünde tutarak bu ders kitabını hazırlamıştır.16
Tatar masal metinlerinin yayınlandığı ilk kitaplardan bir diğeri, W. Radloff’a
aittir. Radloff, Sibirya’da yaptığı alan araştırmalarında Tatarlardan (Tümen Tatarları)
elde ettiği malzemeyi “Proben” serisinin dördüncü cildinde yayınlamıştır.17
Lenar Camaletdin, 29 Nisan 1983 tarihli “Sotsialistik Tatarstan (Sosyalist
Tataristan)” gazetesinde çıkan yazısında “Rus Coğrafya Cemiyeti”nin Leningrad’taki
arşivinde A. G. Bessanov tarafından 1800’lü yılların sonu ile 1900’lü yılların başında
derlenen 61 Tatar masal metninin bulunduğunu bildirmektedir. Bu masal derlemeleri
için “Rus Coğrafya Cemiyeti”nin Bessanov’a altın madalya verdiğini de yine
Camaletdin’in yazısından öğrenmekteyiz.18 Fakat söz konusu derlemelerin yayınlanıp
yayınlanmadığına dair bilgi sahibi değiliz.
Macar bilim adamı Gabor Balint, hocası Janos Fogorasi’nin yönlendirmeleri
ve Macar Bilimler Akademisi’nden aldığı destekle Tatar Türkçesi üzerine
araştırmalarda bulunmak üzere 1871’de Kazan’a gelir. Gabor Balint, Kazan’da tanıştığı
N. İ. İlminski’nin de tavsiyesiyle, Kreşin Tatarlarından derlemeler yapar.19 Gabor
15 Tatar Halık İcatı Ekiyetler (Bérénçé Kitap). Tomnı Tözüvçéler, İskermelerné Hezérlevçéler: H. H. Gatina, H. H. Yarmi. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı, 1977, s. 10.
16 Hemit Yarmi. Tatar Halkının Poetik İcatı. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı, 1967, ss. 17-18. 17 Wilhelm Radloff. Proben der Volkslitteratur der Türkischen Stämme Süd-Sibiriens. IV. Theil, Die
Mundarten Der Barabiner, Taraer, Toboloer und Tümenischen Tataren. St. Petersburg: Commissionäre der Kaiserlichen Akademie der Wissencschaften, 1872.
18 L. Camaletdinov. “Altın Medallé Ekiyetler.” Sotsialistik Tatarstan. 29 Aprel 1983. 19 Hasan Eren. Türklük Bilimi Sözlüğü, I Yabancı Türkologlar. Ankara: TDK Yay., 1998, s. 108.
6
-
Balint’in Kazan’da dönemin önemli misyonerlerinden biri olan Yevfimiy Malov ile
görüşmesi20 Müslüman Tatarlardan değil de Kreşin Tatarlarından derleme yapmasında
etkili olmuştur. Gabor Balint, Kazan’da derlediği malzemeyi, Budapeşte’de 1875-1876
yıllarında üç cilt hâlinde yayınlar.21 Bu çalışma, daha sonra Arpad Berta tarafından
tekrar yayına hazırlanmış ve 1988 yılında yayınlanmıştır.22
Gabor Balint’in derleyip, yayınladığı metinler arasında otuz dört masal metni
bulunmaktadır. Kitapta yer alan masallara herhangi bir ad verilmemiş, her masala bir
numara verilerek sıralanmıştır. Ayrıca, masalların derlendiği kaynak şahıslarla ilgili
bilgilere de yer verilmemiştir. Arpad Berta tarafından 1988’de yayınlanan kitapta yer
alan Tatar Türkçesindeki masallar Almanca tercümeleriyle birlikte verilmiştir. Balint’in
derlemeleri, 1870’li yıllarda anlatılan masallarda kullanılan dil ve üslubun tespit edilmiş
olması bakımından önemli bir çalışmadır.
Bu yıllarda yayınlanan çalışmalardan biri de Gamdilgallem Feizhanov’un
1890’da yayınlanan “Hikeyet ve Mekalet (Hikâyeler ve Atasözleri)” adlı eseridir.
Çalışmada on iki masal metni verilmiştir. Hemit Yarmi, eserinde yer verdiği masalların
Tatar masalı olup, olmadığının belirsizliği ve dil bakımından pek dikkatli davranmamış
olmasından dolayı Feizhanov’u eleştirmektedir.23
Taip Yahin, 1897’de yayınlanan “Sabi ve Sabiyeler Öçén Mergub Bulgan
Hikayeler ve Mekaller hem Oluglarnı Tenbih Öçén Gacaib Bulgan Gıybretler (Küçük
Kız ve Erkek Çocuklar İçin İbretli Hikâyeler ve Atasözleri ile Büyükleri Uyarmak İçin
Şaşırtıcı İbretlik Anlatılar)”24 ve 1900 yılında yayınlanan “Defgılkesel Min Essabi ve
Sabiyet (Küçük Kız ve Erkek Çocukları İçin Tembelliğin Önlenmesi)”25 adlı Tatar
20 Saime Selenga Gökgöz, “Etnografa Karşı Rahibin ‘Gözü’ ya da Kazan’da Misyoner Etnografyasını Kurmak.”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. Cilt: 2, Sayı: 1, Mart 2005, s. 139.
21 Balint’in ilk kez yayınladığı çalışmalar şunlardır: I. Kazani-tatar szövegek es forditas. Budapest, 1875; II-Kazani-tatar szotar. Budapest, 1876; III. Kazani-tatar nyelvtan. Budapest, 1877.
22 Arpad Berta. Wolgatatarische Dialetstudien Textritische Neuausgabe der Originalsammlung von G. Balint 1875-76. Hrsg. Von A. Berta, Budapest: MTAK, 1988.
23 Hemit Yarmi. age., s. 22. 24 Taip Yahin. Sabi ve Sabiyeler Öçén Megub Bulgan Hikayeler ve Mekaller hem Oluglarnı Tenbih Öçén
Gacaib Bulgan Gıybretler. Kazan: Tipo-Litografiya İmperatorskago Universiteta, 1902. (Bu çalışmanın 1897’de yayınlanan şeklini görme imkanımız olmamıştır. Bu nedenle çalışmanın 1902’de yayınlanan şekli üzerinden değerlendirmeler yapılmıştır.)
25 Taip Yahin. Defgılkesel Min Essabi ve Sabiyet. Kazan: Tipo-Litografiya İmperatorskago Universiteta, 1900.
7
-
Türkçesiyle Arap alfabesi kullanılarak hazırladığı çalışmalarında bazı dinî hikâyelerin
yanında Tatar masallarına da yer vermiştir.
N. F. Katanov, Kazan Üniversitesinde çalıştığı dönemlerde Tatar Türkçesi ve
Tatar halk edebiyatıyla ilgili çalışmalar yapmıştır. Katanov’un 1898’de yayınladığı
“Materialı k İzuçeniyu Kazansko-Tatarskogo Nareçiya (Kazan Tatar Ağzını İncelemek
İçin Materyaller)”26 adlı eserinde daha önce G. Fezihanov ve G. Balint tarafından
yayınlanan masal metinlerinin tercümelerine yer vermiştir. Çalışmada çeşitli dinî
anlatmaların yanında on üç masal metni de yer almıştır.
Fin bilim adamı Heikki Paasonen, 1899’da Mişer şivesiyle ile ilgili inceleme
yapmak üzere alan araştırmaları yapar. Paasonen’in derlediği malzemeler arasında yirmi
bir masal metni bulunmaktadır. Bilim adamının yaptığı derlemeler, Eino Karanka
tarafından 1953 yılında Helsinki’de “Mishärtatarische Volksdichtung, gesammelt von
H. Paasonen (H. Paasonen Tarafından Derlenen Mişer Tatar Halk Şiirleri)” adıyla
yayınlanır.27
Türk folkloru üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan Macar bilim adamı Ignac
Kunos, I. Dünya Savaşı sırasında Tatar esirlerden ve askerlerden Tatar folkloru ile ilgili
derlemeler yapmıştır. Kunos’un derlediği malzemeler arasında Tatar masalları da vardır.
Macar Bilimler Akademisi Arşivi’nde bulunan Tatar masalları, Zsuzsa Kakuk ve Imre
Baski tarafından 1989 yılında Tatar Türkçesi ve Almanca tercümeleri ile
yayınlanmıştır.28 Bu yayında, on dört masal metnine yer verilmiştir.
Kunos tarafından derlenen folklor malzemelerinden bir kısmı da Zsuzsa
Kakuk tarafından 1996 yılında ayrı bir kitap olarak yayınlanmıştır.29 Bu kitapta, Tatar
cırlarına ve yedi Tatar masalına yer verilmiştir.
Ignac Kunos tarafından derlenen Tatar masalları, Zsuzsa Kakuk ve Imre
Baski’nin yayınlarından sonra Tataristan’da da yayınlanmıştır. Lenar Camaletdin
26 N. F. Katanov. Materialı k İzuçeniyu Kazansko-Tatarskogo Nareçiya. Çast Vtoraya, Russkiy Perevod Obraztsov Knijnoy i Ustnoy Literaturı Kazanskih Tatar. Kazan: Tipo-Litografiya İmperatorskago Universiteta, 1898.
27 Tatar Halık İcatı Ekiyetler (Bérénçé Kitap). s. 11. 28 Kasantatarische Volklsmärchen, Auf Grund der Sammlung von Ignác Kúnos. Herausgegeben von
Zsuzsa Kakuk und Imre Baski. Budapest: MTAK, 1989. 29 Mischärtatarische Texte mit Wörterverzeichnis, Aufgrund Der Sammlung Von Ignác Kúnos.
Herausgegeben Von Zsuzsa Kakuk. Szeged: Universitas Szegediensis de Attila Jozsef Nominata, 1996.
8
-
tarafından yayınlanan “Esirlékten Kaytkan Ekiyetler (Esaretten Dönen Masallar)” adlı
çalışmada, Kunos’un derlediği yirmi bir masal metnine yer verilmiştir.30 Lenar
Camaletdin, bu çalışmasında Kunos’un derlediği masalların yanında yeni derlenmiş
Tatar masallarını da ilk kez yayınlamıştır. Çalışmada, elli altı Tatar masalı yer
almaktadır. Lenar Camaletdin, çalışmanın sonunda hangi masalın hangi kaynaktan
alındığını, arşivlerden alınmış ise arşiv numarasını ve sözlü kaynaklardan derlenen
metinlerin derleme bilgilerini de ayrıntılı olarak göstermiştir.
Gali Rehim, 1915’te “Halık Ekiyetleré (Halk Masalları)” adlı kitabında dört
masal metnini yayınlamıştır.31
Tatar masallarının Rusça olarak ilk defa yayınlandığı en kapsamlı çalışma M.
A. Vasilyev’e aittir.32 Kazan’da 1924 yılından yayınlanan “Pamyatniki Tatarskoy
Narodnoy Slovesnosti. Skazki i Legendı (Tatar Halk Edebiyatı Abideleri: Masallar ve
Efsaneler)” adlı bu çalışmanın en önemli özelliği, Vasilyev’in yayınladığı metinlerin
Afanesyev, Hudyakov, Radloff gibi bilim adamlarının yayınlarındaki varyantlarını ve
Antti Aarne’nin kataloğundaki numaraları ile Bolte-Polivka’nın çalışmasındaki
benzerlerini göstermiş olmasıdır.
Kayum Nasıyri’nin dikkatini halk edebiyatına yöneltmesi, 1900’lü yılların
başında Gabdulla Tukay başta olmak üzere, Galimcan İbrahimov, Galimcan Şerif gibi
Tatar edebiyatının önemli isimlerinin çeşitli makale ve yazılarında halk edebiyatının
önemine dikkat çekmeleri, Tatar masalları ile ilgili derleme faaliyetlerinin de
başlamasını sağlamıştır. Daha önce, Kayum Nasıyri, bilinçli bir derlemeci olarak
karşımıza çıkarken, 1900’lü yılların başında Gabdulla Tukay, Tatar masallarından
hareketle manzum eserler ortaya koymaya başlamıştır.33
Tatar folkloru ile ilgili derlemeler Sovyetler Birliği Devrinde ve özellikle de
Maksim Gorki’nin 1934’te Sovyet yazarlarına sözlü kültür ürünlerinin derlenmesinin ve
30 Esirlikten Kaytkan Ekiyetler. Tözüvçésé, Kéréş Mekale Avtorı hem İskermeler Avtorı Lenar Camaletdin. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı, 2002. Lenar Cemaletdin, bu kitabın giriş kısmında, İmre Baski’nin Kunos’un derlemelerini yayınlamadan önce arşiv malzemelerini Kazan’a getirdiğini ve Tatar bilim adamları ile birlikte çalıştığını belirtmektedir.
31 Tatar Halık İcatı Ekiyetler (Bérénçé Kitap). s. 11. 32 M. A. Vasilyev. Pamyatniki Tatarskoy Narodnoy Slovesnosti. Skazki i Legendı. Kazan: İzdanie
Kombinata İzdat. i Peçeti TSSR, 1924. 33 Kayum Nasıyri ve Gabdulla Tukay’ın bu dönemdeki çalışmaları ile ilgili bilgi için bkz. Hemit Yarmi.
age. ss. 30-72.
9
-
işlenmesinin önemiyle ilgili bir konuşma yapmasından sonra başlamıştır. 1935’te
“Kazan Marksizm-Leninizm Enstitüsü” Tataristan’da ilk kez bir derleme gezisi
düzenlemiş, bu gezinin neticesinde pek çok halk bilgisi ürünü derlenmiştir. 1936 yılında
da G. Tolımbay yönetmininde, S. Battal ve H. Yarmi’nin de katılımıyla bir derleme
gezisi daha düzenlenmiştir.34
1930’lu yıllarda yürütülen derleme gezileriyle elde edilen Tatar halk edebiyatı
metinlerinin yayınlanmasına da yine bu yıllarda başlanmıştır. 1938’de H. Yarmi ve E.
Ehmet “Halık İcatı (Halk Edebiyatı)”35 adlı çalışmayı yayınlamışlardır. Çalışmanın giriş
kısmında Lenin’in görüşlerinden hareketle folklorun önemi üzerinde durulmuştur.
Çalışmada yirmi dört Tatar masalı yer almaktadır. Masalların, kim tarafından, nerede ve
kimden derlendiği ile ilgili herhangi bir bilgi verilmemiştir. Bu çalışma 1940 yılında
bazı yeni metinler eklenerek ikinci kez basılmıştır.36 İlk baskısı Latin harfleri ile yapılan
çalışma, iki yıl sonra Kiril harfleri ile yayınlanmış, çalışmaya M. Gorki’nin folklora
ilişkin görüşlerinin yer aldığı kısa bir bölüm eklenmiştir.
Gomer Beşirov, 1939 yılında derlediği Tatar masallarını “Halık Ekiyetleri
(Halk Masalları)”37 adıyla 1940’ta yayınlamıştır. G. Beşirov’un çalışması, hem giriş
kısmında masal türü ile ilgili değerlendirmeler yapması hem de çalışmada yer alan
masal metinlerinin sonunda kaynak kişi ve derlemeye ilişkin bilgilerin verilmiş olması
bakımından önemli bir çalışmadır. G. Beşirov, çalışmasının “Söz Başı” adlı kısmında,
M. Gorki’nin görüşlerine yer vererek masalların önemine dikkat çekmektedir. Tatar
masallarının daha önceki yayınlarında genellikle yazılı kaynaklardaki metinlerin, bir
kitaptan diğerine geçtiğini belirten G. Beşirov, masalın sözlü gelenekten derlenmesi
gerektiğini, masal anlatıcılarının anlatım esnasında masala kendilerinden de bir şeyler
kattığını, bunların önemli olduğunu ve derleme ile ilgili olarak, masalım kimden,
nerede, ne zaman ve kim tarafından derlendiğinin mutlaka belirtilmesi gerektiğini
vurgulamaktadır. Bu bölümün sonunda, masalları derlediği masal anlatıcıları hakkında
34 Hemit Yarmi. age. ss.72-73. 35 Halık İcatı. Tözüvçéleré H. Yarmi, E. Ehmet. Kazan: Totgosizdat, 1938. 36 Halık İcatı. Tözüvçéleré H. Yarmi, E. Ehmet. Kazan: Totgosizdat, 1940. 37 Gomer Razin. Halık Ekiyetleri. Kazan: Tatgosizdat, 1940. Gomer Beşirov, bazı çalışmalarında G.
Razin adını kullanmıştır. Biz, metin içerisinde Gomer Beşirov adını kullanmayı tercih ettik. Ancak, bibliyografyada kitap üzerinde yazan isme yer verdik.
10
-
bilgi veren G. Beşirov, çalışmasında masal anlatıcıların dil kullanımlarına ait özellikleri
de korumaya çalıştığını belirtmektedir.38
1939 yılında, Tataristan Eğitim Komiserliği bünyesinde Tatar folklor
araştırmaları için bir dönüm noktası olan “Dil, Edebiyat ve Tarih Araştırmaları
Enstitüsü” kurulur. Daha sonra adı “Galimcan İbrahimov Dil, Edebiyat ve Tarih
Enstitüsü” olarak değiştirilen bu enstitü, günümüzde, “Galimcan İbrahimov Dil,
Edebiyat ve Sanat Enstitüsü (TEHSİ)” adıyla faaliyet göstermeye devam etmektedir.39
Enstitü bünyesinde Hemit Yarmi’nin yönetiminde oluşturulan “Folklor Bölümü”, W.
Radloff’un izinden giderek Sibirya’da alan araştırmaları yapar. Ayrıca, 1945-1955
yılları arasında İdil-Ural bölgesinde düzenlenen derleme gezileriyle de çok ciddi bir
halk bilimi arşivi oluşturulur. Bu dönemde yapılan derleme gezilerinin başında hep
Hemit Yarmi’nin bulunduğu görülmektedir.40
Alan araştırmaları neticesinde derlenen Tatar folkloru metinlerinin
yayınlanması için 1940 yılında, N. İsenbet, A. Şamov, H. Gosman, G. Beşirov, M.
Mamin, A. Ehmet ve H. Yarmi’den oluşan “Folklor Bölümü” çalışmalarına başlar.
1945-1950 yılları arasında düzenlenen on bir derleme gezisinde Tatar halk edebiyatı
türleriyle ilgili oldukça önemli metinler derlenir. Bunlar arasında 243 masal metni
bulunmaktadır.41
1930’lu yıllarda başlayan ve 1939’da TEHSİ’nin kurulmasıyla hız kazanan
derleme faaliyetlerinin sonucunda, Tatar masallarıyla ilgili yayınların sayısında da bir
artış gözlenmektedir.
1946 yılında “Tatar Halık Ekiyetleré (Tatar Halk Masalları)”42 adıyla, otuz
sekiz masal metni yayınlanır. Bu çalışma masal sayısı elliye çıkarılarak ve H. Yarmi’nin
masal üzerine bir incelemesi de eklenerek ikinci kez 1958’de yayınlanmıştır.43 H.
38 Gomer Razin. age. ss. 3-13. 39 Enstitünün adı Tatar Türkçesinde TEHSİ olarak kısaltılmaktadır. Rusça olarak İYALİ kısaltması da
kullanılmaktadır. 40 Fatih Urmançi. “Hemit Yarmi hem Bügéngé Tatar Folkloristikası.” Hemit Yarmi, Galim hem Şehés.
Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı, 2004, ss. 8-9. 41 Hemit Yarmi. age. s. 77. 42 Tatar Halık Ekiyetleré I. Tözüvçéleré G. Razin hem H. Yarmi. Kazan: Tatgosizdat, 1946. 43 Tatar Halık Ekiyetleré (Bérénçé Kitap). Tözüvçéleré Gomer Beşirov hem Hemit Yarmi. Kazan:
Tatarstan Kitap Neşriyatı, 1958.
11
-
Yarmi, bu kitaba yazdığı “Tatar Halık Ekiyetleré (Tatar Halk Masalları)” adlı
incelemesinde masalın önemi, Tatar masalları üzerine yapılan çalışmalar ve Tatar
masallarının belli başlı özellikleri üzerinde durmuştur.44 H. Yarmi’nin bu
değerlendirmeleri, Tatar masalları hakkında bir bütün halinde yapılan ilk
değerlendirmeler olması bakımından önemlidir. Yarmi, Tatar masallarını, “Hayvanlar
Hakkındaki Masallar”, “Sihirli Masallar” ve “Gündelik Hayatla İlgili Masallar” olarak
ayrı ayrı ele almış ve masal metinlerinden örneklerle bu masalların oluşumu, kökeni ve
içerik özellikleri hakkında önemli değerlendirmeler yapmıştır.
1946 yılında birinci cildi yayınlanan “Tatar Halık Ekiyetleré (Tatar Halk
Masalları)”nin ikinci cildi 1956 yılında yayınlanmıştır.45 Çalışmanın başında Hemit
Yarmi’nin Tatar masalları ile ilgili bir incelemesi yer almaktadır.
Gomer Beşirov ve Hemit Yarmi tarafından iki cilt halinde yayınlanan Tatar
masalları, sonraki metin yayınlarını ve incelemelerini de etkilemiştir. Kaynak kişi
bilgilerine yer verilmesi, kitapların başındaki masal türü ve Tatar masalları ile ilgili
değerlendirmelerin yapılması bakımından bu iki ciltlik çalışma TEHSİ’nin
kurulmasından sonra yapılan ilk bilimsel masal çalışmasıdır. Birinci ciltte elli, ikinci
ciltte yüz yedi masal metnine yer verilen bu çalışmada yayınlanan metinler, sonraki
yıllarda yapılan yayınlar içinde kaynak teşkil etmiş, bu iki kitaptan yapılan seçmelerle
pek çok kez Tatar masalları yayınlanmıştır.
TEHSİ’nin “Folklor Bölümü” üyelerinin yaptığı derlemelerden seçmeler,
195146 ve ikinci baskısı 1954’te47 “Tatar Halık İcatı” adlı kitapta yayınlanır. Bu kitapta
masallar da yayınlanmıştır. Tatar halk edebiyatı ürünlerinin yayınlandığı bu çalışmada
yer alan masal bölümleri, Gomer Beşirov tarafından hazırlanmıştır. Yayınlanan
metinlerin büyük bir kısmı, daha önce yayınlanan çalışmalardan alınmıştır.
1950’li yıllar aynı zamanda Tatar masallarının Rusça’ya tercüme edilerek,
yayınlandığı yıllardır. Bunlar arasında özellikle Hemit Yarmi ve Gomer Beşirov
44 Bu inceleme 1946’da yayınlanan serinin ikinci cildindeki giriş yazısının genişletilmiş şeklidir. 45 Tatar Halık Ekiyetleré (İkénçé Kitap). Tözüvçéleré G. Beşirov hem H. Yarmi. Kazan: Tatknigoizdat,
1956. 46 Tatar Halık İcatı. Tözüvçéleré G. Beşirov, A. Şamov, H. Yarmi hem H. Usmanov. Kazan: Tatgosizdat
Matur Edebiyat Cektorı, 1951. 47 Tatar Halık İcatı. Tözüvçéleré G. Beşirov, A. Şamov, H. Yarmi hem H. Gosman. Kazan: Tatknigoizdat
Matur Edebiyat Cektorı, 1954.
12
-
tarafından yayınlanan “Gulçeçek (Gülçiçek)”48 ve “Tatarskie Narodnıe Skazki (Tatar
Halk Masalları)”49 adlı çalışmalar, Rusça yayınlanan ilk çalışmalar olmasının yanında,
diğer dillere tercüme edilmiş olmaları bakımından da önemlidir. Tatar masallarının
Rusça olarak yayınlanmasından sonra, bu çalışmalardan hareketle, Tatar masalları
Rusça dışındaki dillere de tercüme edilerek, Kazakistan, Ukrayna, Türkmenistan,
Azerbaycan, Özbekistan, Çin50 ve Moldovya’da yayınlanmıştır.51
Bilimsel metin yayınlarının yanında, çeşitli yayınlardan yapılan seçmeler de
yayınlanmıştır. Bunlar; “Tatar Halık Ekiyeti Kamır Batır (Tatar Halk Masalı Hamur
Batır)”52, “Kece Bélen Büré (Keçi ile Kurt)”53, “Ekiyetler (Masallar)”54, “Tatar Halık
Ekiyetleri (Tatar Halk Masalları)”55, “Ekiyetler (Masallar)”56, “Tapkır Yigét (Zeki
Delikanlı)”57, “Öç Kız, Tatar Halık Ekiyeti (Üç Kız, Tatar Halk Masalı)”58, “Ekiyetler
(Masallar)”59, “Tapkır Kız, Ekiyetler (Zeki Kız, Masallar)”60, “Şombay, Tatar Halık
Ekiyetleri (Şombay, Tatar Halk Masalları)”61, “Akıl Bélen Behét (Akıl ile Baht)”62,
48 Gulçeçek, Tatarskie Narodnıe Skazki. Sostavitel G. Beşirov, H. Yarmuhammetov. Moskva: Detgiz, 1952; Gulçeçek, Tatarskie Narodnıe Skazki. Sostavitel G. Beşirov, H. Yarmuhametov. Kazan: Tatgosizdat, 1953; Gulçeçek, Tatarskie Narodnıe Skazki. Sostavitel G. Beşirov, H. Yarmuhametov. Kazan: Tatknigoizdat, 1956.
49 Tatarskie Narodnıe Skazki. Sostavitel H. Yarmuhametov. Kazan: Tatgosizdat, 1957. Tatar masalları aynı adla, 1970’te Kazan’da; 1957 ve 1976’da Moskova’da yayınlanmıştır. Bu çalışmalarda, masallarla ilgili derleme ve kaynak kişi bilgilerine yer verilmemiştir.
50 Çin’de yayınlanan kitapla ilgili olarak, “Sovet Tatarstanı” adlı gazetenin 11 Kasım 1954 tarihinde yayınlanan, No: 267 (9933) nolu sayısının 4. sayfasında bir haber yayınlanmıştır. Bu habere göre Rusça olarak 1952’de yayınlanan “Gulçeçek” adlı kitapta yer alan yirmi üç masal metni, Çinceye tercüme edilerek yayınlanmıştır.
51 Tatarskoe Narodnoe Tvorçestvo, Tom I, Skazki o Jivotnih i Volşebnıe Skazki. Kazan: İzdatelstvo Rannur, 1999, s. 9.
52 Tatar Halık Ekiyeti, Kamır Batır. Kazan: Tatgosizdat, 1944. 53 Kece Bélen Büré. Kazan: Tatgosizdat, 1944. 54 Ekiyetler. Tözüvçésé H. Yarmi. Kazan: Tatgosizdat, 1947. 55 Tatar Halık Ekiyetleri. Tözüvçéleré G. Beşir, H. Yarmi. Kazan: Tatgosizdat, 1950. (Kitabın dış
kapağında basım yılı 1949 olarak gösterilmiştir.) 56 Kayum Nasıyri. Ekiyetler. Kazan: Tatknigoizdat, 1954. 57 Tapkır Yegét, Tatar Halık Ekiyetleré. Tözüvçésé K. G. Kotdusova. Kazan: Tatknigoizdat, 1956. 58 Öç Kız, Tatar Halık Ekiyetleré. Redaktorı K. Kotdusova. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı, 1959. 59 Kayum Nasıyri. Ekiyetler. Kazan: Tataristan Kitap Neşriyatı, 1960. 60 Tapkır Kız, Ekiyetler. Tözüvçé E. Kasıymov. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı, 1960. 61 Şombay, Tatar Halık Ekiyetleré. Tözüvçésé hem Rédaktorı K. Kotdusova. Kazan: Tatarstan Kitap
Neşriyatı, 1960. 62 Akıl Bélen Behét, Tatar Halık Ekiyetleré. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı, 1963.
13
-
“Tatar Halık Ekiyetleri (Tatar Halk Masalları)”63 ve Tatar Halık Ekiyetleri (Tatar Halk
Masalları)”64 adıyla okul çağındaki çocuklar için yayınlanmış masal metinleridir. Bu
yayınlarda dikkati çeken husus, burada yer alan metinlerle, bilimsel amaçlarla
yayınlanmış olan metinler arasından herhangi bir farkın bulunmamasıdır. Yani, metinler
çocuklar için veya okullar için hazırlandığında herhangi bir değişiklik yapılmamış,
metinler okuyucuların seviyesine göre düzenlenmemiştir.
Tatar masalları hakkında bir doktora tezi hazırlayan Eduard Kasıymov,
çalışmasında kullandığı masal metinlerini “Tatar Halkının Satirik Ekiyetleré (Tatar
Halkının Mizahî Masalları)”65 adıyla yayınlamıştır. Kitapta yer alan elli dokuz masal
metninin hangi kaynaktan alındığı belirtilmemiştir. Kasıymov, kitabın giriş kısmında
mizahî Tatar masallarının özellikleri üzerinde durmuştur.
Doğrudan Tatar masalları üzerinde olmamakla birlikte, “Tatar Halık İcatı”
serisinden yayınlanan “Balalar Folkloru (Çocuk Folkloru)” ile ilgili çalışmalarda da
masal metinleri yayınlanmıştır. 1993 yılında R. F. Yagferov tarafından hazırlanan
“Tatar Halık İcatı, Balalar Folklorı (Tatar Halk Edebiyatı, Çocuk Folkloru)”66 adlı
kitapta, on dokuz masal metnine yer verilmiştir. Çalışmanın sonunda masal metinlerinin
alındığı kaynaklar veya derleme bilgileri verilmiştir. Yagferov, çalışmasını genişleterek
1999’da tekrar yayınlamıştır.67 Yeni baskıda, masal sayısı artmış, ilk baskıda
yayınlanan metinlerden bazıları da çıkarılmıştır.