!

l',\

Je \teVELDBIOLOGISCHE WERKGROEP GELDERSE VALLEI EN EEMLAND

Te Velde 46 mêlêlrt 2005•

TeVelde,eenarchiefvoorveldbiologischegegevensuit deGelderseVallei enEemland

Uitgavevan deVeldbiologischeWerkgroepGelderseVallei enEemland.

REDACTIE:

- JaapWisman,Pr. Irenelaan53, 3832CB LEUSDEN

Tel.: 033-4944075enE-mail: swisman@wxs.nl

- Willem vanDeventer,Bankastraat2, 3818CH AMERSFOORT

Tel.: 033-46169 84 enE-mail: w.vandeventer@planet.nl

TECIINISCBEASSJS1'EH'IIE:

- Erik vanBeers,CNME "LandgoedSchothorst",Schothorsterlaan21, 3822NA AMERSFOORT

Tel.: 033-4695200enE-mail: E.vanbeers@amersfoort.nl

- Rik Wisman,ontwerpendrukvoorpagina

- JohanvanHoorn,druktechniek

PEIfNJNGMEESTER:

- Leo Spier,Koning Arthurpad8, 3813HD AMERSFOORT.

Girorekening:3118145t.n.v.VeldbiologischeWerkgroepGelderseVallei enEemlandteAMERSFOORT.

Contributie€ 5, -

HEUOMSTnwSTIIADES:

Omslag:

Blz. 4:

Blz. 8:

Blz. 19:

Blz. 22:

Blz. 28:

Blz. 30:

Blz. 31:

Blz. 35:

Koekoek- ©dieICLEINERTjKronen-Verlag.

Vlaamsegaai- HetVogeljaaraug.1958.

Winterkoning- Jaarversl.Ned.Ver. Besch.Vogels(1052-1954).

Nachtzwaluw- M. Kolvoort in "Het landwatonsis toevertrouwd

deel2 (1967)doorG. v.d. Baan".

FotoJ.Wisman.

TekeningJ. Wisman.

GroteModderkruiper- Hetaquariumboekje1912.

Verspreidingskaartjes- Erik vanBeers.

Foto'sSoesterduinen- DeWandelaar7nr 6.

•

BROEDVOGELINVENTARISATIE LANDGOED DE BOOM1991-2002

A. vanKeken,Ds. Rijperstraat20,3815XE Amersfoort&

W. C. Knol, De Hollentoren52, 3912AP Rhenen.

Inleiding

Het landgoedDe Boomligt in deGemeenteLeusdenenbeslaatcirca 1000hectare.Het isdaarmeeeenvandegrotereparticulierelandgoederen.Hetgrootstedeelvanhet landgoedbestaatuit landbouwgrond,afgewisseldmet kleinere boscomplexenen houtsingels.Daarnaastkomt er eengrotereboskemvoor rond huizeDe Boom. Dit bosgebiedbeslaatcirca80 hectare.

In 1991 is het bosgebiedrond Huize De Boom ook al op voorkomendevogelsoortengeïnventariseerd,zowelbroedvogelsals op doortrekkendesoorten(Smid, 1992).In 2002is hetzelfdegebiedopnieuwop broedvogelsgeïnventariseerdvolgenseenvergelijkbaremethode.Daarmeewordt het mogelijk nate gaanhoe het de vogelstandin ruim tien jaartijd is vergaan.

Het verloop van de vogelbevolkingop het landgoedwordt in grote lijnen door tweefactorenbepaald:hetbeheeren landelijkeontwikkelingenvandevogelstand.I - Het beheervan het bosgebiedspeelteenbelangrijkerol. De aanwezigheidvan oudebomen,doodhout,dekking,water,rustenvoedselzijn netzo bepalendalshetbostypeendeaanwezigeboomsoortenenvariatie in bodem.2 - De landelijkeontwikkelingenvan de vogelstandbepaleneveneensde ontwikkelingenop het landgoedDe Boom. Het verdwijnenvan vogelsdoor droogtein Afrika, koudeofwarme zomersis van invloed op de lokale vogelstand,hoe goedhet beheerook wordtuitgevoerd.Toe· of afname is dus niet altijd toe te rekenenaan het beheervan hetbosgebied.

De landelijke ontwikkelingenin de vogelstandworden bijgehoudendoor het SOVON(StichtingVogelonderzoekNederland).Eind 2002is ervoor detweedekeereenlandelijkoverzichtverschenenwaarinde ontwikkeling van de broedvogelsin Nederlandover deafgelopen20 jaar zijn beschreven.Voor het landgoedDe Boom is deze landelijkereferentiegebruikt om na te gaanof de ontwikkelingenop het landgoedDe Boom inpositieve of negatieve zin verschillen met de landelijke trends. Daarmee wordtinzichtelijk welke rol het lokale beheerspeelt.De landelijketrendis eenindicatieennietaltijd maatgevendomdater ook regionaleverschillenvoorkomen.De beoordelingvanlandelijke trends is op basis van kaartbeeldenzo mogelijk toegespitstop de regioMidden-Nederland.

In een afzonderlijk hoofdstukwordenaanbevelingengedaanvoor het beheervan hetgebied.

Te Velde 46: 1 - 12 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vellei en Eemlend

" .

I

Ligging landgoedDe Boom

Fig. I

Methode

Het bosgebied(figuur 1) is op 6 datain 2002 geYnventariseerd.De bezoekdatawaren5maart,29 maart,24 april, 11 mei, 29 mei en 18 juni. Iederbezoekwerd gestartom eenhalf uur voor zonsopgang.Met deze bezoekenworden zowel de voorjaarssoortenalslaterezomersoortenwaargenomen.Tijdens iederetelrondezijn alle vogelsoortenop eenkaartingetekenddie territoriaal gedragvertoonden(Balts, zang,voedselennestmateriaalslepen).Hiervoor zijn landelijkecriteria aangehoudenvolgensde SOVON handleiding.Na ieder terreinbezoekzijn de waarnemingenｯ ｶ ･ ｲ ｧ ･ ｺ ･ ｾ op soortskaarten.Voor iederevogelsoort zijn op een afzonderlijke gebiedskaartalle individuele waarnemingeningetekend.Na afloop van het laatsteterreinbezoekzijn persoortdenkbeeldigeterritoriabepaald(figuur 2). Dit is gebeurdop basisvan elkaaruitsluitendewaarnemingen.Persoort gelden hiervoor verschillende regels. Voor sommi!!'l soorten is slechts eenwaarnemingmet territoriaalgedraggenoegvoorhetvaststellenvaneenterritorium. Vooranderesoortenzijn meerderewaarnemingennoodzakelijk. Dit hangt samenmet hetgedragvaneensoortzoalsschuwheid,zangactiviteitengroottevan hetterritorium.

Op de soortskaartenin dit rapportzijn ter wille van de overzichtelijkheidde territoriaweergegevendoor een zwart blokje dat globaal het gentrum van de waarnemingenweergeeft.Het ruimtegebruikvaneensoort is dusveel groterdandit zwarteblokje. Veelterritoriaoverlappenelkaarook.

•

•

,

Te Velde 46: 1 -12 [maart2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

2

' .....

• 1

6

3

4

1

3

12

5

Figuur 2 Voorbeeld Win vastgestelde territoria van een soort op basis van uitsluitende en aanvullende waarnemingen.De nummers stellen de waarnemingen voor van de verschillende veldbezoeken (/= 5 maart eteetera. Tijdens het eersteveldbezoek werden vier waarnemingen gedaan (1). Later in het seizoen werden maximaal drie waarnemingen perveldbezaekgedaan.Er zijn dus3 ""itaria vos/gesteld.

Resultaten

In tabel I is in grote lijnen de veranderingin de vogelbevolkingtussen2002 en 1991aangegeven.De aantallenterritoria in 2002 en 1991 zijn in tabel 2 vastgelegd.Vooriederesoort is bij de soortbeschrijvingaangegevenwaarde territoria zich bevonden.Persoortis beschrevenwatdeaardvandeveranderingis.

In grote lijnen blijkt dat het aantalsoortensinds 1991 is afgenomen,terwijl het aantalterritoria is toegenomen.Algemene soorten worden algemeneren zeldzamewordenzeldzamer.

•

Een tweede ontwikkeling is dat een aantal soorten van natte bossenen extensieveagrarische landschappenof bosrandenverdwijnt, tetwijl typische bossoortenjuisttoenemen. Dit stemt overeen met de ontwikkelingen in de aangrenzendelandbouwgebieden.Dezewordensteedseentoniger,er wordt steedsvroegergemaaidener is nauwelijks dekking en voedsel. De biodiversiteit neemt hierdoor sterk af. Deomzettingvan gras naar mais is daar ook debetaan. Afname van de verscheidenheidgeldtvoor vogels,maarook voor vlindersen zoogdierendoorhetontbrekenvan dekkingen bloemrijke graslanden.Voor specifieke bossoortendie alleen maar binnen debosgebiedenblijven, spelendezefactorennauwelijkseenrol. Soortendie in de bossenbroeden,maardaarbuitenfoerageren(tortelduif, houtduif, spreeuw)nemenookaf.

Te Velde 46: 1 - 12 [maart2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

3

TabelI Veranderingenin de vogelbevolkingin JJ jaar.

.'

Tot slot blijkt dat de meestesoorten in het bosgebiedop De Boom de landelijkeontwikkelingvantoe- of afnamevolgen.Uitzonderingendaaropzijn soortengenoemdintabel I. Daarbij doenzichdevolgendemogelijkhedenvoor,

• Soortneemtop De Boomsterkerafdanlandelijk• Soortneemtop DeBoomsterkertoedan landelijk• Soortneemtop De Boomtoe, maarlandelijk af• Soortneemtop De Boomaf, maarneemtlandelijk toe

I

•

Nieuwesoortenin 2002

Verdwenensoortenin 2002

Aantalsoorten6

11

Soort

IJsvogel, zwartespecht,groenespecht,Wes endief,Ni'! ans,HavikEkster, Gekraagderoodstaart, grasmus,kleinebontespecht,kuifmees,nachtegaal,Sperwer,spotvogel,tortelduif, wielewaal,zwarte mees

Aantal soorten met toename territoria 20exclusiefnieuwesoorten

Aantal soorten met afhame territoria 6exciusiefverdwenensoorten

Te Velde 46: 1 - 12 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

4

Tabel 2 Aantal lerritoria in 199J en 2002 en de loe- ofafnameop De Boom. De kolom Irend geeftdelandelijkeonlWikkelinl{aan in de periode1990-2000(++=loename;O=l{e/ijk;--=a(name)Soort 1991 2002 toename afname Trend Ontwikkelin.BoomBonte vlie2envanRer 6 I 5 ·0Boomklever 6 16 10 + BeterdanlandeliikBoomkruioer 13 30 17 +0 BeterdanlandeliikBosuil 2 7 O·Buizerd 1 2 I ++Ekster 2 0 2 ·fazanl 7 I 6 --Fitis 17 18 I +0Gckraaoderoodslaart 4 0 4 -Glanskoo 4 5 I 0- BeterdanlandeliikGoudhaantje 7 7 +0Grasmus I 0·17 17 ++ SlechterdanlandeliikGrauwe vlice.envane:er I 2-3 1-2 -- BeterdanlandeliikGroenlino I I +0Groene spccht 0 1 1-2 0-Grotebontesoeeht 8 13 l +Grote lijster 2 2 - BeterdanlandeliikHavik 0 I I +Heooemus 4 8 4 +Holenduif I 6 5 ++ BeterdanlandeliikHoutduif 50 33 17 ·Kauw 20 20 + SlechterdanlandeliikKleine bonte soecht I 0 I +0 SlechterdanlandeliikKnobbelzwaan I 1 +Koekoek 2 1 1·2 ·Koolmees 40 52 12 +0 BeterdanlandeliikKuifmees I 0 I 0-Malkop 6 3 3 .-Merel 40 48 8 +Nachte.aal 4 0 3-4 · SlechterdanlandeliikNiiloans 0 1 0-1 ++Pimoelmees 29 32 3 +Roodborst 24 39 15 0+ BeterdanlandeliikSoerwer I 0 I + SlechterdanlandeliikSpeivooei 2 0·1 I --SDrecuw 41 39 2 -Staartmees 3 2-3 0·1 0+ SlechterdanlandeliikTiif-tiaf 28 44 16 + BeterdanlandelijkTortelduif 1 0 I ..Tuinfluiter 8 8 0-Turkse tortel 1 I 0Vink 30 35 5 +Vlaamse.aai 2 2-3 0-1 0Waterhoen 3 3 0-Wesoendief 0 I I +0Wielewaal 2 0 2 ·Wilde eend 6 7 I +Winterkonine 29 >45 >16 + BeterdanlandeliikUsvooel 0 I I +Zan.liisler 5 9 4 O· BeterdanlandeliikZwarte kraai 7 6 I + Slechterdan landeliikZwarte mees I 0 I ·Zwartkoo 13 23 10 ++Zwarte soecht 2 I 17 ·Aantal.oortcn 48 43Aantal territoria 488 566

Te Velde 46: 1 - 12 [maart 2005JVeldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

5

,

Tabel2 Aantalwaarnemingenper veldbezoekin 2002 I

Soort Smaart 29 ma.rt 24 loril 11 mei 29 mei 18 iuniBontevlieeenvOlloer I IBoomklever 6 12 8 8 6 6Boomkruioer 17 12 24 21 12 8BosuilBuizerd 2EksterFazant I IFitis 15 14 4 9Geknlaederoods1aartG1anskoD 2 3 3 2Goudhaantie 3 3 5 3 3 2Grasmus DoortrekGrauwe vlicllCnvanaer I I 2Groenlioe IGroene specht I 2 2 1 IGrotebontespecht 7 6 7 6 4 4Grote IHsIer I I IHavik 1 I IHel!l!emus 3 4 6 4 I IHolenduif I 3 3 1 4Houtduif 7 10 16 19 14 10Kauw 14 17 16 14 6 6Kleine bontesoocht IKnobbelzwaan IKoekoek I Elde"Koolmees 30 33 40 21 10 17KuifmeesMatkoo 2 2 2Merel 23 27 37 32 27 24Nochteeaal I Elder1Niileans IPimoolmees 14 12 25 20 8 10Roodbo", 22 25 33 22 15 10SoerwerSootvOReISDreeuw 22 15 26 22 17 15Smartmees I I 1Tiif-tiaf 25 31 29 21 31TortelduifTuinfluiter 2 6 6 6Turksetortel IVink 31 31 33 24 23 23VlaamseeaaI 3 2 2 1 3Waterhoen ) 2 2 2 2Wesoendief 1WielewaalWilde eend 6 5 6 4 4 2Winterlronin. 37 3S 43 37 29 30Usvoeel I 1 I Ilan.lijster 13 S 8 4 2 5Zwarteknlai 4 4 2Zwarte meesZwartkoo 11 22 22 14Zwartesoocht I IAantalsoorten 2S 26 36 29 33 31Aantal territoria 267 288 419 347 262 266

Te Velde 46: 1 -12 [maart 2005] 6Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

Ontbrekendesoorten

Er zijn eenaantalsoortendie in het gebiedontbrekenmaar in de nabije omgevingwelvoorkomen.Verwachtkan wordendat ze op termijn in het gebiedkunnenverschijnen.

HuismusRingmusGoudvinkAppelvinkWitte kwikstaartHuiszwaluwBoerenzwaluwVuurgoudhaantjeBraamsluiperBoomvalkTorenvalk

Beheerenaanbevelingen

Afgaandeop de toenamevaneengrootaantalbossoortenwordt er kennelijkeengunstigbosbeheergevoerd.Belangrijkepluspuntenin hethuidigebeheerzijn:

• De aanwezigheidvanoudeloofbomen(beuken)• hetvoorkomenvanstaanddoodhout(o.a. spechtenenboomklever)• deaanwezigheidvaneendichtestruiklaag• de relatieverust• devariatieaanboomsoorten(inclusiefenkelestukjesnaaldhout)• de parkachtigeaanlegmetgazonsenweitjes

Minder positieveeffectenop de vogelbevolkingtredenop door:

Intensiveringvan de landbouw(intensiefgraslanden maYslandschap)De toenemendeintensiveringvande landbouwgebiedenen de monoculturen(mais) in degraslanden bieden zowel voor weidevogels als voor soorten van de halfopenlandschappenweinig perspectief.Dat uit zich ook bij soortendie in het bos broeden,maar daarbuitenfoerageren(duiven, spreeuwen,fazanten).Extensieverandenmet watmeer botanischevariatie, extensiefslootkantenbeheeren herstel van houtwallen enhoutsingelsis niet alleengunstigvoor de avifauna,maarook voor de floristischevariatieen anderediersoorten.De terugkeervan enkelepercelenmet (winter)granenlevert ookeenpositievebijdrageaandevogelbevolking.

VerdrogingvanhetgebiedDoor ontwateringverdrogende bossenen neemtgeschikt leefgebiedvoor broedvogelssterkaf (nachtegaal,wielewaal,tortelduif, spotvogel).Niet zozeervoor de wintersituatiemaarvoor de zomersituatieis vemattinggewenst.De aanwezigheidvan openwaterin dezomeris nu grotendeelsbeperkttot de Luntersebeeken enkelehoofdontwateringen.

Te Velde 46: 1 -12 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

7

Opvallendis bijvoorbeeldhet droogvallenvan de spoorsloten,die in de zeventigerjarennog volop water bevatten en voor rietvogels (rietzanger en kleine karekiet) alsbroedgebiedfunctioneerden.Ook de slotenin het landbouwgebiedbevattenin de zomernog maarweinig water,waardoorwater-en moerasvogelssteedsmeernaarde beekzijngetrokken.De aanlegvan poelenop geschikteplaatsenkaneenpositiefeffecthebben.

Recreatieveontwikkelingen(kanovaart)De aanlegvan een recreatievekanoroutein de OudeLunterschebeek heeft negatieveeffectenop de vogelbevolkingrondde bekenvanwegeverstoring.Dat geldtvooral in hetbroedseizoen.Dezesmalle waterloop is ongeschiktvoor eencombinatievan natuurenkanovaart.De aanlegvan dezeroute lijkt vanuit de flora- en faunwetzelfs in strijd methet voorkomenvan broedendeijsvogelslangsde beek.Hoewel het landgoednu nog vrijweinig recreatiekent is verdereontsluiting,vanuit faunistischoogpuntongewenst.

Slechtewaterkwaliteitvan deOudeLunterschebeekDe waterkwaliteitvande Luntersebeeklaatzeerte wensenover. In dezomergroeitdezebeek geheeldicht met kroos door de voedselrijkeomstandighedenen het gebrekaandoorstroming.Hierdoorontbrekenwaterplantengrotendeelsen komt er weinig vis voor.Ook eldersin hetgebiedhebbendesloteneenmatigewaterkwaliteitdoorde bemestendeinvloedvanuitde landbouw.

NB: OudeLunterscheBeek loopt van het Valleikanaaltot de Arnhemseweg.Vanafditpuntverandertdenaamin Heiligenbergerbeek.

Verspreidingvansoorten

Voor alle soorten die in 2002 zijn aangetroffenis de verspreidingvan territoria inkaartbeeldenweergegeven.Centravanterritoriazijn weergegevendoorzwarteblokjesopdekaart.Dat geldtzowelvoor soortenmetkleine(koolmees)alszeeruitgestrektterritoria(zwartespecht).

1

Te Velde 46: 1 - 12 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

.L

8

In figuur 3 zijn alle vastgesteldeterritoria in een figuur weergegeven.Bij iederesoortkaartwordt het huidigevoorkomenbesprokenalsookde veranderingsinds 1991 ende trends.Waarmogelijk wordenoorzakenvanveranderingenbeschreven.

Figuur 3. Alle territoria van alle waargenomensoorten in 2002. Grij's is bos; donkergrij's is naaldbos.Het geteldegebiedis omgrensdmeteenzwartelijn.

Verdwenensoorten

Bosuil (Strix a/uco): 1 territorium?

Huidig voorkomenOmdater geenspecifiekenachtinventarisatieis gehouden,is hetbeeldvan de bosuil incompleet.Er werd 1 maal een niet roependebosuil waargenomen.Verondersteldmag worden dat erminstenseen territorium voorkomt op basis van geschikt leefgebieden waarnemingenin deomgeving.

Veranderingen trendIn 1991 werden er twee territoria vastgesteld.Vermoedelijk is er voor de bosuil niet veelveranderd.Omdatbosuilenvrij groteterritoria hebben(25-50hectare)komengroteverschilleninaantallenmeestalniet voor. Landelijk is er lokaal eenzeer licht afnamesinds 1990,somsdoorpredatiedoor de havik. Omdat bosuilen ook in specialenestkastenbroeden,kan de aan- ofafwezigheidhiervanvan invloed zijn opdeaantallen.

Te Velde 46: 1 - 12 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

9

Ekster(picapica): 0 territoria

Huidig voorkomenDeeksteris eenstandvogelen broedtin meesthogebomen.Er zijn in 2002geenterritoriavandeekstervastgesteld.

Veranderingen trendIn 1991 werden nog twee territoria vastgesteldaan de westzijde van het gebied nabij deArnhemseweg. Landelijk is ereenafnamevanekstersgaandevanaf1990.

Als oorzaakvande landelijketrendwordt ondermeerdepredatiedoorde havik genoemd,vooralin de bosgebieden.Ook veranderingenin de voedselsituatiedoor mestinjectiein de graslandenwordt alsoorzaakgenoemd.

Gekraagderoodstaart(phoenicUTusphoenicurus):0 territoria

Huidig voorkomenDe gekraagderoodstaartis eenzomergast.De soort broedtin openloof- en naaldbossen.Er zijnin 2002geenterritoriavastgesteld.

Veranderingen trend.ln 1991 werdener nog vier territoria vastgesteld,bij'de spoorlijn en in het noordelijk deel.Landelijk lijkt de gekraagderoodstaartniet af te nemen.Voor naaldbossengaatdit wel op, maarin loofbossenverdwijnt de soortgeleidelijk. In de noordelijkeGelderseVallei is de soort sinds1980vrijwel verdwenen.Daarmeelijkt het verdwijnenvandegekraagderoodstaartop De Boomniet op zichzelfte staan.

De oorzaakvan dezeveranderingenzijn niet eenduidig.Het ouderen dichterwordenvan bossenen de geringerevariatie daarin zou een rol kunnen spelen.Ook het verdwijnen van kleinelandschapselementenalsboomgaardenspeeltmogelijk eenrol.

Kuifmees(paruscristatus):0 territoria

HuidigvoorkomenEr zijn in 2002geenterritoriavandekuifmeesmeervastgesteld.De kuifmeesis eenuitgesprokensoortvan naaldbossen.Ze hebbengroteterritoria en de Boom voldoetdaarnauwelijksaan.Er ishiersprakevanmarginaalhabitat.

Veranderingen trendHet verdwijnenvande kuifmeeskan te makenhebbenmethet zeerbeperkteareaalaannaaldbosin het bosgebied.Landelijk lijkt er sprakevan een zeer lichte afnamedoor omvorming vannaaldbosnaarloofbos.

Sperwer(Accipiternisus):0 territoria

Huidig voorkomenDe sperwer is in 2002 niet meer aangetroffen.Het is een soort die vaak broedt in dichtenaaldhoutaanplant.OpDe Boomis dezebiotoopbeperktaanwezig.

Te Velde 46: 1 -12 [maart 2005] 10Veldbiologische Wer1<groep Gelderse Vallei en Eemland

I

VeranderingentrendHet verdwijnen van de sperwerzou kunnen passenin een landelijke trend waarbij de forsetoenamesinds de zeventigerjaren is afgetopten lokaal is omgebogenin een afname.Predatiedoor haviken en afnamevan huis- en ringmussenals hoofdvoedselzoudendaar oorzakeninkunnenzij n. De komstvandehavik opDe Boom pastin dit beeld.

Wielewaal(Oreolusoreolus):0 territoria

Huidig voorkomenDe wielewaalwas in 2002 afwezigen lijkt daarmeeuit het gebiedverdwenen.Het is eensoortvanoverwegendbeekbegeleidendevochtigetot naneloofbossen.

Veranderingen trendDe afnameop De Boom komt overeenmetde landelijketrend.De wielewaalneemtin Nederlandaf in tal van regio's.In deGelderseVallei neemtdesoortal veel langeraf

Zwartemees(Parusater): 0 territoria

Huidig voorkomenEr zijn in 2002 geenterritoria vastgesteld.Omdat de zwarte meeseen uitgesprokenvoorkeurheeftvoor naaldbosis dezeterugval niet verwonderlijk. Het areaalaannaaldhoutis immerszeergering. De afname kan daarom ook goed passenin de normale jaarlijkse fluctuaties. Hetomvormenvan het huidigeareaalaannaaldhoutnaarloofhout zal betekenendat de soortvrijwelzekerdefinitief uit hetgebiedverdwijnt.

Veranderingen trendDe landelijketrendduidt op eenzeergeringeafname.Dezegeringeafnamewordt toegeschrevenaandeomvormingvannaaldnaarloofbosen afnamevanhetvoedselaanbodin hetvoorjaar.

Tortelduif(Streptopeliaturtur): 0 territoria

VoorkomenDe tortelduif is een soort die veel voorkomt in vochtige loofbossenen moerassen.De soortfoerageertbuitendebosgebiedenop kruidenrijkebegroeiingen.

Veranderingenen trendDe afnameop de Boom staatniet op zich. Landelijk is er sprakevan eenzeerforseafnamein debossenop de zandgronden.Dit wordt deels toegeschrevenaan de intensievelandbouwen hetverdwijnen van graslanden.Daamaastzijn negatieveontwikkelingen in de wintergebieden(Sahel)entijdensdetrek (afschotdoorjacht)vangroteinvloed.

KleiIIe hOllle specht(Delldrocoposminor): 0 territoria

VoorkomenDe kleinebontespechtis in 2002niet meeraangetroffen.Het is eensoortvan loofbossenmeteengroot aandeelpionierbomenals berk, els, populierof wilg. In 1991 werd er nog eenterritoriumaangetroffenin hetcentraledeel vanhet landgoed,tennoordenvanhet landhuis.

Te Velde46: 1-12 [maart2005JVeldbiologischeWerkgroepGelderseVallei en Eemland

11

Veranderingenen trendHet verdwijnenvan de kleine bontespechtpastniet in het bepld waarinjuist de bosvogelszijntoegenomen,inclusiefanderespechtensoorten.Ook landelijk is de kleine bontespechtsterk inopmarsmetdekanttekeningdaterop enkelelocatiesin Utrechtsprakeis vanachteruitgang.

Grasmus(Sylviacommunis):1territorium?

Huidig voorkomenGrasmussenzijn zomergasten.Het zijn vogelsvan het agrarischgebiedwanneerdaarhoutwallenvoorkomen,of ruigtenmetwatopslagvanstruikenaanwezigzijn. Er is in 2002eenvermoedelijkterritoriumvastgesteldaandenoordrandvanhetbosgebied.

Veranderingen trendOok in 1991 werd op dezelfdeplek eenterritorium gevonden.Het landelijk beeld laateenforsetoenamezien. Hierbij moetaangetekendwordendatdezetoenamevooralveroorzaaktwordtdoorverruigingin nieuwaangelegdebos-ennatuurgebiedenzoalslangsdegroterivieren.

••*••

DE BOOM, "LANDGOED VAN JUFFROUWANNIE"AmersfoortseCourant1maart2004

De stichtingDe Boomis eenlandgoedeigenaarmeteencharitatievedoelstelling.De opbrengstenvandelandgoedexploitatiekomentenbatevangoededoelen.

Het landgoed,dat vanaf1879bestaat,is vanaf1948aanstichtingDe Boom geschonkendoor mejuffrouw A.A. de Beaufort.Zij is nooit getrouwden heeft haar bezit w veiligwillen stellen voor de toekomst.Zij had de bezittingengellrft van haarvaderA.J. deBeaufort,de oprichtervan het landgoed.Wijlen "Juffrouw Annie" stondbekendals eenplaatselijkeweldoensterendeStichtingzetdatwerk in haargeestvoort. De goededoelenmoetenin beginselworden gevondenin de gemeentenwaar De Boom eigendommenheeft: ondermeerin Leusden,Woudenbergen Eist. Projectenelderswordenincidenteelgesteundmits die eenchristelijkeachtergrondhebben.De stichtingkeertjaarlijks bedra-gen uit aanondermeerverenigingen,zorginstellingene\l kerken. Dat gebeurtaltijd 'instilte'. Ook over het grondbeziten de exploitatiewordengeenuitsprakengedaan.Eencollegevan regentenbestaandeuit vijf ledenbestuurtde stichting.Het uitvoerendwerkstaatonderleiding vaneenrentmeester.

NatuurbehoudHet behoudvannatuurenmilieu enhetoorspronkelijkkaraktervanhet landschapzijn alsinds1879belangrijkeuitgangspuntenbij hetbeheer.Ook is er bijwndereaandachtvoor'de gemeenschapvan opwonendenvan het landgoed',d9 bewoners.In tegenstellingtothet landgoedDenTreek-Henschotenis er bij De Boomgeendirecterelatiemeermet defamilie De Beaufort.De stichtingbezitcirca 1050hectaregrondmet25 boerderijen,tweebuitenplaatsen(De Boom aan de Amhemsewegen Heiligenberg aan de Heiligen-bergerweg)en40 woonhuizen.

PM redactie- bij de iokalebevoikingstond ｨｾ bosvijvertjebekendais"het zwembadvan de barones"

1

Te Velde46: 1 -12 [maart2005JVeldbiologischeWerkgroepGelderseVallei en Eemland

12

EPIFYTISCHE KORSTMOSSEN OP ESSEN AAN DEKA TTENBROEKERWEG TE AMERSFOORT,

INTERESSANTER DAN MEN DENKT

Leo Spier, Kon. Arthurpad 8, 3813 HO Amersfoort.

Gedurendeenkele jaren is het bekend dat met name korstmossenop laanbomen(epifYten) in debuitenwijkenvan steden het om éénof andereredengoeddoen.DiverseauteurswaaronderVan Herk enAptroot (1996)hebbenhier op gewezen.Zo is bekenddathet stadsklimaatwezenlijkandersis dandatvanhetplatteland.Het is gemiddeldwarmer,drogerende lucht is er relatiefschoner.Op de laanbomen in de nieuwbouwwijken van Amersfoort is dit ook duidelijk te zien. Een goedwaarnemer,ook zonder al te veel kennis van zaken, ziet al snel dat de stammenvan de laanbomenbehoorlijk begroeidzijn met organismendie een "leek" graagaanduidtmet mos. Een korstmosis echtergcenmos, maareenschimmeldie samenleeftmeteen-meestal-groenealg. Eenvorm van symbiosedus!Ook quavorm, kleur en grootteverschilteen licheenenormvan eenmosdat immerseengroen plantjeismetblaadjes,eensteeltjeenwortelachtigestructuren.Zo ook de essenlangsde Kattenbroekerwegin de wijk Schothorstkmcoörd 154/464. Een paaruurtjesinventariseren levert niet alleen de nodige nitrofYten -stikstofminnaars-als Cm/delariella reflexa _(Poedergeelkorst),d'ltyscia tenel/a(Heksenvingermos)en P. adscendens(Kapjesvingermos),maal' ooksoortenals Par111eliacaperata(Bosschildmos),P. sorediKfts(Groenboomschildmos),P. borreri (Witstip-pelschildmos)en P. pePl6ta(Groot schildmos),die de laatstevijftien jaar in Nederlandals gevolgvan -vermoedelijko.m.- klimaatsverandering(opwanning)enormzijn toegenomen."Een aantal zuidelijke mossenen korstmossenzijn bezig met een onstuitbareopmars.Voor sommigenoordelijke mossenen korstmossengeldt het omgekeerde,hun populatieszijn de laatstejaren steedskleinergeworden"(Van Herk & Siebel,2003).Er gebeuren"spannende"dingen. De SOrvervuiling is sterk afgenomen, de ammoniakbelastingisaanvankelijktoegenomen,maargeleidelijk weeraan het afnemen,en -last but not least- klimaatsveran-dering,waarvande bovengenoemdevier "zuidelijke" soorten eengoedvoorbeeldzijn.Maal' er is meer! De meestenvan onszullen zich nog wel de indeling van paddestoelenin saprofYtenenparasietenherinneren.Welnu, er zijn korstmossendie het op anderekorstmossenvoorzien hebben,maarvan dezegroepzijn er in Nederlandniet zo veel. Er is echterwel eenhelerits parasitaireschimmelsdie oplichenenparasiteert.Voor dezegroep is de laatstejaren steedsmeer belangstellinggekomen.De studievan deze organismen is nog jong en er zijn nog geen Nederlandsenamen voor. Ook deze zijnvertegenwoordigd: Hobsonia clrristitmsenii en Paranectria oropensis op heksenvingennos,Licl/e/lOconilllll xm/tllOriaeopXanlltoria polycarpa(Klein dooiennos)enXalltllOriicola pltysciaeop Xparietinu (Groot dooiermos).Met opzetwordt vermeldwaaropdezeparasietengevondenzijn. Vele vanhenschijncn.nogal soortspecifiektc zijn!En het blijft niet bij Iiellenenen licheenparasietenalleen! Met namede bladvormigesoorten,zoalsde vierzuidelijke, krioelen van het leven. Erg kleine, bizan-evonnen,tekeningen kleuren, levendeborstelges,minuskulekrabjesmetduidelijk schaar,miniatuurtankjes.Het is erallemaal!En als je dan na een paardagenbericht krijgt dat eenorganismedatje niet thuis kon brengen,een vrijzeldzamemyxomyceetDidernUlcl/olldrioderllla (Vliezig kalkschaalge)blijkt te zijn........danvalt er tochveel te beleven!

LiteratuurHerk, K. van & A. Aptrool. 1996.Epifytischekorstmossenkomenweerterug.Natura93 (7): 130-132.Herk, Kok van& HenkSiebel.2003.Korstmossenen mossen:spiegelsvan deveranderingenin hetklimaat. De LevendeNatuur.ThemanummerKlimaatsverandering,p. 79-82.

Te Velde 46: 13 [maart2005]VeldbiologischeWerkgroepGelderseVallei en Eemland

13

WARKRUID IN EEN FUCHSIA TE HOOGLANDERVEEN

L. Spier, Kon. Arthurpad8, 3813HD Amersfoort.

Onlangswerd ik opgebelddoor Cor de Wilde uit Hooglanderveenmet de mededelingdat zich indiverse,door hemgekweekttuinfuchsia's,warkruid bevond.In eenpogingom wat meerte wetente komenheefthij diversemensenbenaderd,die hemechterniet veel verderkondenhelpen.Welwerd duidelijk dat het eenhoogstongewoonverschijnselwas.Eendoor hem gebeldemedewerkervan de universiteitWageningenwist te vermeldendat hij, hoewelhij 15 jaar met potplantenhadgewerkt,dit verschijnselslechtstweekerenhadmeegemaakt.

Daar ik het erg interessantvond, ben ik eenkijkje gaannemenen beslootde plant meete nemenom hemdoor Kok van Herk uit Soest,te laten bekijken. Al gauwwerd duidelijk, dat het hier nietom degewoneinheemsesoortenging te wetenOeverwarkruid,Grootwarkruid,Klein warkruid enHopwarkruid.In eenboekvan J. Visserover parasitaireplantenstondeenfoto vanCuscuJanitidadie er verdachtveel op leek. Daar er echterzo'n 150 soortenvan dit geslachtbekendzijn, dievooral in Amerikavoorkomen,washetwat gewaagdervanuit te gaandat hetdezesoortwerkelijkwas.

Op aanradenvan Kok nam ik kontakt op met Dr. P. ｾｯｬｦｳｷｩｮｫ･ｬＬ PlantenwetenschappenUniversiteit Utrecht,die zich vroegermet parasitaireplantenheeft beziggehouden.Hij bleekeenenthousiastverteller! En ... hij maakte ons toch weer wat wijzer. Hij was bekend met hetverschijnsel, zij het niet op Fuchsia. Tijdens zijn onderzoekwas hij enige keren Cuscutacampestristegengekomenop plantenzoalsAster en Chrysant.Zoals gezegdkomt het merendeelvan dit geslachtin Amerika voor, maarer is eengoedemogelijkheiddat vanuit Zuid-Europaonsmet CuscuJageïnfecteerdeplanten bereiken,die hier een enkele keer tot bloei komen. In hetverledenis het een enorm probleemgeweestin de luzerneteelt.Het zaad hiervanwas voor eenbehoorlijk deel met zaadvan warkruid vermengden dit was voor de teelt niet echt bevordelijk.Tenslotteheeftmeneenzeefbedachtwaarmeedetweezaadsoortenvan elkaargescheidenkondenworden!

De vraag is nu echter, hoe dit uitheemsewarkruid in een Fuchsia in Hooglanderveenterechtgekomenis. Het toeval wil dat Cor de Wilde duivenhoudt,ermeevliegt en zijn fuchsia'sop eenmengselvan potgronden duivenmestkweekt. Zijn duiven zijn diverse malen in Zuid·Frankrijkgelosten daarzit nu vermoedelijkde link. Zijn duivenbrachtenhetzo goedals zekermee!Eenpogingom achterde naamvan dit warkruid te komen, is tenslottebijna gelukt. Van de heerWolfswinkel kreegik naamenadresvan de heerDr. L.I. Musselman,Virginia in de USA waar ikhet materiaal naar toe heb gestuurd.Hij deelde mee dat deze warkruid·soortbehoort tot hetsubgenusgrammica.Dit is eengrotegroepdie zonderbloeiwijzeen vrucht niet preciesop naamtebrengenis. De ware naam was leuk geweest;het verschijnselis er echterniet minder boeienddoor!

LiteratuurVisser,J. 1981.SouthAfrican parasitictlowering plants.Jura,CapetownlJohannesburg,177pag.

J

Te Velde 46: 14 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

14

i

BROEDVOGELS VAN DE LEUSDERHEIDE, 1980-2002

L.J. (Bert) van 't Holt, Chr. Huygenslaan34, 3769XW Soesterberg

In de 19< eeuwstrektezich tussenUtrechten Amersfoorteenimmensgebied uitmetheideenstuifzand; bos was schaars.Huis ter Heide lag letterlijk midden op een grote heidevlakte.Later veranderdehet landschapdrastischdoor bebossing,bebouwingen aanlegvan wegen.AlleenopdeLeusderheidebleefhetkaraktervandegrotestille heidebewaard.Tot ruim 100jaargeledenwasde Leusderheidegemeenschappelijkeigendomvan boerenuitLeusden,die de hei gebruiktenals graasgebiedvoor schapen.Daarnakwam het gebied inbezit vande gemeenteAmersfoort,toentertijdeenbelangrijkegarnizoensstad,die hiermeehetgebruik als militair oefenterrein veiligstelde.De Leusderheideligt in de gemeenteLeusden,maaris nogsteedseigendomvanAmersfoort.De hei wordt beheerddoordeDGW&T (DienstGebouwen,Werken en Terreinen) van het ministerie van Defensie. Het gebied is niettoegankelijk,wegensde militaire oefeningenen de aanwezigheidvan schietbanenen nietontploftemunitieuit deTweedeWereldoorlog.Geologischheeft de Leusderheidegrote waarde.Zo is de stuwwal uit de voorlaatsteijstijdhier goedte herkennenen liggen er mooie smeltwaterdalendie historischenamendragenalsHollegat,KoudeKelder en Jannetjesdal.Ook de prehistorischemensliet sporenin het terreinachter in de vorm van grafheuvels.Het landschapis voor de provincie Utrecht uniek metaanzienlijke hoogteverschillen,een grote openheid en prachtige vergezichten.De heideherbergt een bijzondere flora en fauna: vele honderden zandhagedissen,tientallenboomleeuwerikenen roodborsttapuiten,de enigenachtzwaluwenvan de provincie Utrecht,klapeksters (wintergast), veldkrekels, kommavlinders, bruine eikenpages, liggendevleugeltjesbloem,grotewolfsklauw,grondster,kleinezonnedauw,enz.

Van de fraaie eikenstrubbenop de Leusderheidestaatnu wel vast dat ze afstammenvanoerbosdat tot de Middeleeuwende heleHeuvelrugbedekte.In dit ooit zeerafgelegengebiedwerdhalverwegede 19<eeuwde laatstewolf vandeprovincieUtrechtgedood.De Leusderheideligt ten zuidwestenvan Amersfoorten heefteenoppervlaktevan ongeveer900 hectare (inclusief bos). Door het intensief rijden met tanks en andere voertuigenveranderdein de jaren vijftig en zestig veel heide in een door rupsbandenomgeploegdezandvlakte (in militair jargon het zogenaamde "free for a11"-terrein, een soortmaanlandschap).In 1986 resteerdenvan het oorspronkelijk aaneengeslotenheideveldnogslechtsenkelelossebrokstukken,samen318 hectaregroot. De oppervlaktevan het bos wastoen 306 hectareen het kale zand("free for a11"-terreinen tankbanen)besloeg267 hectare.Gelukkig kreeg men binnen het Ministerie van Defensie oog voor natuurwaardeninoefenterreinen. Een nieuw inrichtingsplan voorzag in het creêren van ecologischeverbindingszonestussende verschillendeheidekemenen het teruggevenaande natuurvandelenvanhet"free for a11"-terreineneenaantaltankbanen.Ook hetbeheervandeheidewerdvoortvarendaangepakt:er wordt tegenwoordigjaarlijks consequentkleinschalig ontbost,gemaaiden geplagd. De oppervlakteheide/grasis gegroeid tot 403 hectarein 2003. Deoppervlakteskaal zand en bos zijn tegelijkertijd afgenomentot 189 respectievelijk299hectare.

Waarom inventariseren?EindjarenzeventigbedreigdedeaanlegvandeA28 eendeelvande Leusderheide.Bovendienlagener plannenom het rijden metpantservoertuigente intensiverenenhetoefenterreinuit tebreidenmet 125 hectarevan de boswachterijAusterlitz (inrichting compagnie,oefenterrein).Na beêindigingvan de Koude Oorlog gingende plannentot inrichting van eencompagnie-

Te Velde46: 15-20[maart2005]VeldbiologischeWerkgroepGelderseVallei en Eemland

15

oefenterreingelukkig in deprullenbak.Om detoestandvóór deaanlegvan de snelwegvastteleggeninventariseerdenwij in 1980het gebiedop eenaantaLschaarsebroedvogelsdie min ofmeerkarakteristiekzijn voor heidenen stuifzanden.Op die manierhooptenwij iets overdekwaliteit van het heidebiotoopte kunnenzeggen.We beslotentevensom de inventarisatieelke2 jaarte herhalenom zo veranderingente kunnenvolgen.In de loop dertijd ontstondeenhechtesamenwerkingmet de DGW&T en werdenwe betrokkeqbij de inrichting en hetbeheer.

ResultatenHieronder,in tabel I, staanderesultatenvan 12 seizoenenbroedvogeltelling.

80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 00 02wulD 6 2 2 2 2 I I 1 . . . .boomleeuwerik 7 15 20 10 18 23 32 27 38 31 44 42laDuit 8 10 4 2 3 3 . . . . . .roodborsllaDuit 16 12 7 4 10 21 16 21 33 44 43 54geelgors 7 5 5 4 21 17 12 10 14 11 16 12

Tabell Aantallenterritoriaop deLeusderheide.

In het rijtje ontbreken korhoen, duinpieper en nachtzwaluw, die vanzelfsprekendookkenmerkendzijn voor heide en stuifzand. De laatste,ons bekende,waarnemingvan hetkorhoenstamtuit de zomervan 1977. Eenhistorischovel'2licht van het voorkomenvan hetkorhoen op de Leusderheidestaat in de Kruisbek 93-3 (het verenigingsorgaanvan deVogelwachtUtrecht). De duinpieperhield iets langerstand. In het eersteinventarisatiejaar(1980) wezende waarnemingenop I of 2 territoria. Daarnais geenbewijs meergevondenvoor het broedenvan de duinpieperop de Leusderheide.Het verdwijnenvan korhoenenduinpieperloopt parallel met de landelijkeontwikkeling. De nachtzwaluwinventariserenwesinds1990envanaf1995jaarlijks (zie tabel2).

seizoen 90 92 94 95 96 97 98 99 00 Ol 02 03aantal 3 7 5 8 8 10 10 II ｾ Ｕ 12 JO 11

Tabel2 Aantallenterritoriavandenachtzwaluwop de Leusderheide

WulpIn 1980 bleek de wulp voor ons eenmoeilijk te inventariserensoort, vooral door de groteafstandenwaaroverde vogels zich dikwijls verplaatsten.Het aantalbroedparen(6) is toenzeer waarschijnlijk overschat.De jaren 1982 tlm 1988 leverdeneen duidelijker en tevensnegatieverbeeldop: 2 broedparen.In 1990troffen we I broedpaaren eensolitair mannetjeaan, terwijl we in 1992 en 1994 alleennog maar 1 paarvonden.Daarnawas het definitiefafgelopenmetdewulp opdeLeusderheide. IIn Nederlandis de habitatkeusvan de wulp in de tweedehelft van de 20· eeuw sterkgewijzigd. De Atlas van de Nederlandsebroedvogelsvat dezeveranderingsamenmet deslogan"van heidevogeltot weidevogel".De preciezeoorzakenvan het verlatenvan de heizijn niet altijd duidelijk en verschillenwaarschijnlijkper gebied.Rustverstoring(de wulp iseen schuween storingsgevoeligevogelsoort),verminderdeopenheidvan het broedgebieddoor verbossingeneenverslechterdevoedselsituatiespeleneenrol. Op de Leusderheidelijkthet broedbiotoopvan de wulp nauwelijks veranderd,wat betreft vegetatie,openheidenrustverstoring.Opvallendwas wel dat de wulpendagelijksfoerageerdenop landbouwgebiedin en oostelijk van Den Treek (eigen waarneming).Intensivering van de landbouw en

1

Te Velde 46: 15-20 [maart 2005]Veldbiologische Wer1<groep Gelderse Vallei en Eemland

16

\

toegenomenrecreatiedrukin DenTreekis mogelijk tenkostegegaanvan de kwaliteit van hetfoerageergebied(zieook hetartikel "De wulp op de Leusderheide"in de Kruisbek94-3).

BoomleeuwerikTabel I laatzien dathet aantalbroedparenboomleeuwerikgestaagstijgt van 7 in 1980tot 42in 2002. De in 1986 geconstateerdetijdelijke daling deedzich landelijk ook voor en houdtverbandmet de strengekoudein de wintersvan 1984-1985en 1985-1986.Veel Nederlandsebroedvogelstrekkenniet verderweg dan Frankrijk, waar beidewinters gepaardgingenmetextreme kou en zware sneeuwval,waardoor ongetwijfeld veel slachtoffersvielen onderoverwinterendeboomleeuweriken.De toenameop de Leusderheidesluit naadloosaanbij delandelijkeontwikkeling, eenvervijfvoudiging van de standin eenkwarteeuw.Beheergerichtop heideherstel veroorzaaktewaarschijnlijk de populatiegroei: kleinschalig maaien enplaggen,verwijderingvanbosenhet langzaamlatendichtgroeienvankaal zand.Het voorkomen van de boomleeuwerikop de Leusderheideheeft gedeeltelijk een nogaldynamischkarakter.Nieuwe biotopenzoals kaalslagenen geplagdeen gemaaideterreinenworden vlot bezet. Na ontwikkeling van een aaneengeslotengras- en/of heidevegetatieverdwijnt de soort hier weer. Het broedenvan de boomleeuweriklangs de randenvan het"free for all"-terrein heeft een meer permanentkarakter. De voorlopige gegevensvan hetinventarisatiejaar2004,gelegdnaastde getallenuit tabel 1, doenvermoedendatde standzichstabiliseert.

TapuitDe tapuit broeddetot 1984op 3 plekkenop de Leusderheide:bij de schietbanenin hetoostenenop de beidewestelijkeheidevelden.De dalingvande standin 1984(zie tabel 1) werdvooreendeelveroorzaaktdoor de aanlegvan deA28 op hetmeestwestelijkeheideveld,waardooreengoedleefgebiedmet3 territoriaverdween.Helaasnamhetaantalbroedparenook in beideanderehabitatsafenna 1990werd geenenkelbroedgevalmeervastgesteld.Het verdwijnenvan de tapuit van de Leusderheideloopt parallel met eensterkelandelijkeachteruitgangvan 1900-2500broedparenin 1980 tot minder dan 600 broedparenin 2002.Tapuiten foeragerenbij voorkeur op open terrein met een zeer korte vegetatieof met eenspaarzamekruidlaagwaartussenzandigeplekkenliggenof op eenvolkomenkale bodem.Delandelijkeafnamewordt voor eendeeltoegeschrevenaanhet feit dat groteoppervlaktesduin-en heidegebiedenveel dichter begroeidzijn met grassenen struiken dan een kwart eeuwgeleden.Dit is vooral het gevolg van stikstofrijke neerslag(vermesting).Dezeoorzaaklijktniet op te gaanvoor de Leusderheide.De oppervlaktekaal zandnam weliswaaraf, maarerkwam geschiktfoerageergebiedbij door het beheer(plaggenen maaien)en de aanlegvanecologischeverbindingszonestussende heidekemen.In de trektijd pleisterener dan ooktientallendoortrekkendetapuiten.Eentweedeoorzaakvoor de landelijkeachteruitgangis zondertwijfel het schaarswordenvankonijnen door ziektes (myxomatoseen VHS). Konijnen houden door graven en grazenzandigeopenplekkenin standenzorgentevensvoor eenovervloedaannestholen.Ook op deLeusderheideis de konijnenstandgedecimeerden daarmeehet aantal geschiktenestholenvoor de tapuit. In de jarentachtig gebruiktende vogelsvooral konijnenholenin randenvantankbanenom in te broeden.Mogelijk spelen ook omstandighedenop de trek of in deoverwinteringsgebiedeneenrol bij deachteruitgang.

RoodborsttapuitDe afnamein de standvan de roodborsttapuitop de Leusderheidetussen1980en 1986(zietabel I) kan grotendeelsworden verklaarddoor biotoopvernietigingdoor de aanlegvan de

Te Velde 46: 15-20 [maart 2005JVeldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

17

A28 ende invloedvan2 strengewinters.In 1980broeddenop het toennog toekomstigetracévan de snelweg5 paartjes.Net als de boomleeuwerikheeftde roodborsttapuitwaarschijnlijkte lijden gehadvan de koudewinters 1984-1985en 1985-1986.De Nederlandsebroedvogelstrekkenniet verderwegdanhetMiddellandseZeegebied.Sinds 1986 neemthet aantal broedgevallensterk toe en beleeftde roodborsttapuitgoudentijden op de Leusderheide.Het eindevan de groei lijkt nog niet in zicht, want de voorlopigetelgegevensvan2004wijzen op eennieuwrecord.Landelijk steeghetaantalparenvan 1600-2300 beginjarentachtig tot 6500-7000eind jarennegentig.De roodborsttapuitprofiteertopde Leusderheideduidelijk van het beheer,dat gericht is op heideherstel.In de traditionelebroedgebiedenzien we eenverdichtingvan de standtot somshet drievoudigevan de jarentachtig. Daarnaastwordennieuwegebiedengekoloniseerd:ecologischeverbindingszonesendichtgroeienderandenvanhet"free for all"-terrein.

GeelgorsIn de periode1980-1986vondenwe 4-7 territoria van de geelgorsop de Leusderheide(zietabel I), 1988 en 1990 leverdende recordaantallen21 en 17 en vanaf1992schommeldedestand tussen10 en 16. Landelijk wordt de populatie in 1998-2000op ruim 25.000 parengeschatmaarin de periode1973-1977wasdatbeduidendmeer.... namelijk 30.000paren.Inde tussenliggendetijd verdweende geelgorsnagenoeggeheeluit het westenvanNederland.In deprovincieUtrechtlooptdewestgrensvanhetverspreidingsgebiedal sindshetbeginvande jaren tachtig precies over de Leusderheide.Geelgorzenbroedenvoornamelijk op dezuidoostelijkehelft vanhet inventarisatiegebied.Fluctuatiesin hetaantalbroedparen,zoalsdeuitschietersin 1988 en 1990, hebbenwaarschijnlijk·meer te makenmet broedsuccesin dekemgebiedendan metomstandighedenop dehei zelf. In die jarenviel op datde grensvanhetbroedgebiedtijdelijk opschoofin westelijke richting. Er broeddenineensweervogelsop dewestzijdevan de Leusderheide.In 1988 hoordenwe, voor 't eerstsinds de jaren zeventig,weereengeelgorszingenop deVlasakkers,tenwestenvandeLeusderheide.Helaaswasdezeuitbreidingvantijdelijke aard.

NachtzwaluwTot 1990 inventariseerdenwe de nachtzwaluwniet systematisch.Vanaf 1995 hebbenwejaarlijks geteld(zie ook tabel 2). De incidentelewaarnemingenin de jarentachtig laten ziendat de nachtzwaluw voorkwamop 4 plekkenop de Leusderheide(I broedpaarper plek). Dieplekken waren overigensniet allemaal elk jaar bezet. Het lijkt dus aannemelijkdat ertoentertijdjaarlijks maximaal4 broedterritoriaop dehei lagen.Vanaf1997fluctueertdestandtussen 10 en 15 broedparen.Dat betekent dus dat het aantal nachtzwaluwenop deLeusderheidesinds 1980 meerdan verdubbeldis. Hierbij moet wel wordenbedachtdat desoortoveraleldersvan deUtrechtseHeuvelrugverdween.Zo broeddede nachtzwaluwin dejaren tachtig regelmatigop grote kaalslagenin de bossen.Door de veranderdebosbouwkomendergelijkekaalslagennu nietmeervoor.Het zwaartepuntvan de verspreidingligt op de oosthellingvan de Leusderheidelangs deDoornseweg.Hier is veel reli!!f en eenbonteverscheidenheidaankaal zand (tankbanenenstukjes geplagde hei), schaarsbegroeid zand (langzaamdichtgroeiend oefenterreinengeplagdestukjes),rijk gestructureerdestruikheide,vliegdennen,eikenstrubben,ruwe berkenenenigeaangeplanteeikenbosjes.De toenamevanhetaantalbroedparenheeftongetwijfeldtemakenmet de inrichting en het beheer.Sedert1980 zijn enkeletankbanenen stukken"freefor all"-terrein op de oosthellingbuitenhet militaire gebruikgesteld.Het rijden met tanks isdaar nu beperkt tot enkele zandbanen.Het natuurbeheeris haarscherpafgestemdop denachtzwaluw:kleinschaligplaggenen maaienvan de hei, kartelenvan de rechterandenvan

1

Te Velde 46: 15-20 [maart 2005JVeldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

18

1

aangeplantebosjes,voorkomendat de hei dichtgroeitmetbos,maarook handhavingvan eenflink aantalvliegdennen,eikenenberken.We dankende aanwezigheidvan nachtzwaluwenop de Leusderheideaan de aard van hetgebied,het beheeren de rust. De enigebedreiginglijkt te komenvan eentoenemendaantalvogelaars,dat als door een magneetaangetrokkenillegaal het gebied induikt. Enerzijdsbegrijpelijk, maar anderzijdskan het leiden tot verstoring.Om tegemoette komen aan dewenstot zien en horenvan nachtzwaluwenorganiserenwe jaarlijks 1 of 2 excursiesvia deVogelwacht Utrecht (zie het verenigingsnieuwsin de Kruisbek). Een anderemanier omzonderverstoringde vogelswaarte nemenis om, op eenmooiezomeravond,de autoof fietste parkerenbij pannenkoekenrestaurantBergzichten op de asfaltweg(Zuiderweg)ruim 500meteromhoogte lopen.Aanje rechterhandhebje danvrij uitzicht op dehei. Galekkerop hethekje zitten en wachtaf. Nachtzwaluwenzijn daarvaakte horenen met enig gedulden watgelukvliegenzevlak voorje neuslangs.

Nachtzwaluw

Overige broedvogelsDe kenmerkendebroedvogel van de meest open stukken van de Leusderheideis develdleeuwerik. Jaarlijks broedener minstensenkeletientallenparen.Ruw geschatblijft depopulatiesinds1980gelijk of neemtlicht toe. De soortvestigdezich op nieuweecologischeverbindingszones.Op de licht bebostedelen van de hei broedenvele tientallen parenboompieper en fitis. Af en toe, maar niet jaarlijks, vonden we 1 of 2 territoria van degraspieper in relatiefopenterrein.Ook de kneu was somsmet 1 of 2 parenpresent,meestalin goed ontwikkelde struikheide.De grasmus zit duidelijk in de lift door de toenemendeverbrarningmetmomenteel5-10paren,alle in bramenstruwelen.Er lijken jaarlijks 2 territoriavande koekoekop deLeusderheidete liggen. In juni 1984vondeenmerkwaardigeinvasievan de koekoekplaatsop éénvan de westelijkeheidevelden:erwarenhier wekenlangmeerdan 5 exemplaren(maximaal10) aanwezig,waarondereenrossigwijfje (zie ook de Kruisbek 85-5). Vermoedelijk is de boompieperde waardvogelvan dekoekoek. In1980broeddede draaihals voor 't laatstop de Leusderheideen wel preciesop

Te Velde 46: 15-20 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

19

het heideveldwaarde A28 nu diagonaaldoorheenloopt. In hetzelfdejaar noteerdenwe éénincidenteelterritorium van het paapje. Broedgevallenvan de kleine plevier registreerdenwein 2002en2003.De broedvogelbevolkingvan de bossenvan de Leusderheidelijkt veel op die van deaangrenzendebossenvan Den Treeken de boswachterijAusterlitz. Het aantalparenvan degekraagde roodstaart is met enkeletientallenopvallendgroot. De houtsnip doet het hierook goedmet in de laatstejaren5 tot 10 baltsendemannetjes(ook te zienbovenbosrandenenlichtbebosteheide). Voorjaar 1993 inventariseerdenwe de broedvogelsvan 40 hectareeikenstrubbenop denoordoosthoekvan de hei (zie ook de Kruisbek2000-1).Hierbij vondenwe maarliefst 26 territoriavande fluiter.

DankHierbij dank ik JaapRiemens(DGW&T), PeterVeen,Rolf Griffioen en Ype Hoekstravoorde jarenlangeplezierigesamenwerking.Tevensgaatmijn dank uit naarJaapRiemens,RolfGriffioen, Ype Hoekstraen HermanvandenBijtel voor hetkritisch doornemenvande eersteversievandit artikel.

LiteratuurHoekstra, Ype en Bert van 't Holt. BroedvogelseikenstrubbenLeusderheide1993. YpeHoekstra,1993.Holt, Bert van 't. Invasiekoekoekop Leusderhei.deKruisbekjr. 28, nr. 5, december1985.Holt, Bert van 't. Bijzondere broedvogelsvan de Leusderhei.de Kruisbek jr. 40, nr. 4,aug.lsep.1987.Holt, Bert van 't. Waarnemingenaande Nachtzwaluwin de BoswachterijAusterlitz en op deLeusderheide. hetVogeljaarjr. 37, nr. 6, december1989.Holt, Bert van 't. Het korhoenop deLeusderheide.deKruisbekjr. 36,nr. 4, augustus1993.Holt, Bert van 't. De wulp op deLeusderheide.deKruisbekjr.37, nr. 3,juni 1994.Holt, Benvan 't. Eikenstrubbenop deLeusderheide.deKruisbekjr. 43, nr. 1, februari2000.SOVON VogelonderzoekNederland2002. Atlas van de NederlandseBroedvogels1998-2000. - ederlandseFauna 5. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, KNNVuitgeverij & EuropeanlnvertebrateSurvey- Nederland,Leiden.Nederland,2002.

I

,

Te Velde 46: 15·20 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

20

VERBORGEN PAREL IN 'T HART VAN BIRKHOVENStokoud bomenpark is hard toe aan een opknapbeurt

AmersfoortseCourant6 september2003 (L. de Vries)

Midden in het bosBirkhovenligt eenstokoudbomenpark(pinetum)metdennen,sparrenen lariksen, vergeten en verwaarloosd. Een verborgen parel, die alleen maar evenopgepoetsthoeftte worden.

SOESTfRKWARTIER

CUNIAC

Amersfoort - Er staat geen hek omheen,maartoch is het eenpark. Wie er geenoogvoor heeft, kan door het Amersfoortsepinetumwandelenzonderdat hij dat doorheeft. De bezoekerzal zich hooguitverba-zen over wat overwoekerdenaambordjesof een enkele wel heel erg uit de kluitengeschotenwoudreus.Het pinetumin Birkhoven is voor de leekalleen nog te herkennen aan descheefgezakte en groen uitgeslagennaambordjes, bankjes en trapjes vanboomstammen.verderzal hetdewandelaaropvallen dat er veel open plekken zijntussende bomen. Voor de rest lijkt hetnaaldbomenparkvolledig te zijn opgegaanin hetbosBirkhoven.De kennerziet in het pinetum echtereenunieke verzameling in- en uitheemse

naaldbomen.De echte liefhebberzal ooknog kunnenconstaterendat de boomvak-ken gerangschiktzijn naar geografischeherkomst.Het bijna twee hectaremetende'bosin hetbos'heeftnegentigverschillendesoortenbomen.Geentopcollectie,volgenseen Hilversumseboomkundige,maar weleen voor Nederlandbelangwekkendever-zameling. Het WageningseInstituut voorBos- en Natuuronderzoeklbn heeft hetover 'eenhelaasverwaarloosdkleinood'.

InlijvingTwee jaar geleden trok de gemeenteAmersfoort 1,6 miljoen gulden (700.000euro) uit voor een grondige opknapbeurtvoor Birkhoven. Het pinetum stond bo-venaanhet lijstje, maartot op hedenheeftgeen schoffel de met naalden bezaaidebodem beroerd. Het wachten is op eentotaalplan voor Birkhoven. Ook eenaanbod van het Dierenpark Amersfoortwerd nog niet geaccepteerd.Met namedeVereniging Behoud Bos Birkhoven enBokkeduinen (VBBBB) ziet niets in deomarming van het pinetum door de ex-pansiedriftige dierentuin, bang als ze isvoor inlijving.Ondertussenwordt desituatiein Birkhovener niet beterop. Vreemdegrassenschietenhoog op onder de naaldbomen,eikels enbeukenootjesontspruitenen introducerenloofbomen in het pinetum en vandalenleven zich uit op naambordjesen bankjes.Het bomenparkdreigt te verzinken in devergetelheid."En dat is eenschande",zegtbeheerder N. Schellevis. van hetHilversumsepinetumBlijdenstein.

Te Velde 46: 21 - 22 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

21

"Het duurt honderd jaar voordat je eenfatsoenlijk pinetumhebt", weet Schellevis."Het is heel bijzonder dat Amersfoortzoveel volwassennaaldbomenheeft. Hetpinetum is dan ook al meer dan honderdjaaroud. Ik vind hetbijna misdadigom eenoud park met zo'n fraaie collectie sterk telaten verwaarlozen.Het zou de gemeenteAmersfoort sieren als ze zich de waardevan dit bomenparkbeseften er weer eenvolwaardigparkvanmaakt".

WederopbouwSchelleviszegtzijn medewerkingte wiJlenverlenenaandewederopbouwvanhetparkin Birkhoven, waarhij zelf ook goedthuisis. "Je kunt niet zomaarwat gaansnoeien.Er moeteeninventarisatiegemaaktwordenvan de bomenen dan kun je eenbeheers-plan opstellen. Ook moet de bo-demgesteldheidonderzochtwordenom debomen op termijn ook te kunnen latendoorgroeien."Maar het herstel is niet hetmoeilijksteonderdeelvan de rehabiJiteringvan het pinetum. Het beheergeeft veelmeer hoofdbrekens. "Dat kost erg veelgeld," weet Schellevis uit ervaring. HetHilversumsepinetum heeft veel donateursen kreeg tot voor kort geld vanuniversiteitenen gemeenten,maarziet zichnu genoodzaaktom het perfect onder-houdenpark commercieeluit te baten.Nubrengenfeesten,concertenen partijen hetnodigegeld in het laatje,naastdejaarlijkserente-opbrengstenvan 70.000euro uit eensteunfonds."Amersfoorthoeft natuurlijk niet zo grootsopgezette wordenals Blijdenstein," meentde beheerder."Maar het zou wel mooi zijnals er een hek omheen kwam met eenbeheerderof kaartjesverkoper." Zelf werkthij met twee vaste medewerkers envrijwilligers, enkele alternatief gestraftenenmensenvandesocialewerkplaats.Het laatste grote onderhoud van hetAmersfoortsepinetum werd twintig jaargeledenverricht. Van die groterenovatieisnu weinig meer te merken. Behalvevoorbomen is het pinetum ook een goede

verblijfplaats voor verschillende soortenmossenenkorstmossen.Daarnaastbroedenstaartmezenin de dichte coniferen enovernachten er uilen, vinken- enlijsterachtigen.Wil Amersfoortdit parelljevan naaldbomencultuurbehouden,dan isop korte termijn actievereist.Want andersziet straks niemand door de bomen hetnaaldbosmeer.

De kennerziet in het pinetumin bosBirkhoveneenunieke veramelingin- en uitheemsenaaldbomen.Dit exemplaar heeft bezoek gekregen van eenspecht.

Te Velde 46: 21 - 22 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

22

i

VERWAARLOOSD PINETUM AMERSFOORT NOOITVOLTOOID

Amersfoortse courant 6 september 2003

Het verschil tussen het verwaarloosdepinetum van Amersfoorten het perfectonderhoudenBlijdensteinin Hilversumisenorm. Toch zijn de twee parken nauwaanelkaarverwant.Beide pineta zijn opgezet door B.Blijdenstein(1834-1914),oprichtervan deTwentscheBank. OmdatBlijdensteinvoorzaken vaak. in Amsterdam moest zijn,besloothij rond 1880Twentete verlatenendichterbij de hoofdstaden aanhet spoortegaanwonen.Hij liet zijn oogvallen op hetgebieddatnu bosBirkhovenis. Daarkochthij grond met de bedoelingcr zijn woningneer te zetten. De woning is er nooitgekomen. Blijdenstein vond dat debebouwing van Amersfoort al te veropgerukt was en vestigde zich (laterdefinitief) in Hilversum. Hij had in

Amersfoort toen al wel eenconiferenverzarneling aangelegd engeplant,die is uitgegroeidtot het huidigepinetum. Het heeft echter nooit deaandachtgekregendie Blijdensteinwel hadvoor zijn verzamelingin Hilversum.Een vuistregel voor bezoekersvan hetpinetum: naaldbomenvallen uiteenin driehoofdgroepen,te wetensparren,dennenenlariksen.Ze wordenonderscheidendoordemanier waarop de naaldenaan de takkenzijn bevestigd. Zitten de naaldenindividueel aande tak, dan hebbenwe hetover een spar (single = spar). Zitten denaaldentweeaantweevastdanis er sprakevan een den (duo = den). Bij de larikszittendenaaldenin groepenbij elkaar(legio = lariks).

••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

BOS BIRKHOVEN OVERGEDRAGEN AANHET UTRECHTSLANDSCHAP

Leusden Nu 30 december 2004

AMERSFOORT- Bos Birkhoven (ruim601la) is (voor eensymbolischbedragvan1 Euro) overgedragenaan de zorg vanHet Utrechts Landschap. WethouderP.Jonkmanvan degemeenteAmersfoortendirecteurH. Lugtmeijervan stichtingHetUtrechts Landschap, hebben deovereenkomstvoor de overdrachtvan hetbosgebiedvorigeweekgetekend.

Om te wetenwat er leeft bij de gebruikersvan Birkhoven, wil Het UtrechtsLandschapvan omwonendenen recreantenhun verhaal over Birkhoven horen. Injanuari leiden zij boswachterJos Koop-mansronddoorhetbosgebied.Het UtrechtsLandschapwil het gebiedop

dezelfde wijze in beheer nemen als degemeenteAmersfoort dat heeft gedaan.Wandel- en fietspadenworden verbeterd.De parkeerfaciliteit zal worden herin-gericht. Ook laat Het UtrechtsLandschapzich meerzien in het gebied.BoswachterJosKoopmansis van plan regelmatigex-cursies te houden en er komt eeninformatiepaneel te staan bij hetnatuurgebied.De overdrachtvan het eigendomen beheervan het bos was een nadrukkelijke wensvan de gemeenteraadin Amersfoort. HetUtrechts Landschapis beter in staat BosBirkhoven te beherenen veilig te stellenvoor verstedelijking.Het onderhoudzal opkorte termijn zichtbaarverbeteren,zo is de

Te Velde 46: 23 - 24 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

23

verwachting."Het bos is in goede handenen zal dekomende jaren alleen maar mooierworden",alduswethouderP. Jonkmanvanbeheer.De gemeentekoopt de zorg voorhetbeheerenonderhoudafvoor 1.100.000euro. Dit bedrag omvat het huidigonderhoudsbudgeteneeninflatiecorrectie.De overdrachtkostde gemeentegeenextrageld en levert evenmineen besparingop.In het beheersplanvoor het bos,dat eerderdoorde gemeenteraadis vastgesteld,wordtrekening gehouden met ver-beteringsprojecten.Het indertijd hiertoebeschikbaargesteldeprojectbudgetdraagt

de gemeenteook over aan Het UtrechtsLandschap. Tezamen met de verwachtesubsidievan de provincie zal dit bedragvoldoendezijn voor de realisatievan deprojecten.De komendetijd staatals eersteop deagendadatdenieuweboswachterJosKoopmanskennismaaktmetde gebruikersvan het bos. Vervolgenszullen de wandel-enfietspadenwordenaangepaktenwordende entrees verbeterd. Het toezicht zalintensieverworden en er zullen excursiesworden gegeven om het publiek teinformeren over de toekomstigewerkzaamheden.

1

••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

NASCHRIFT REDACTIE "TE VELDE"

In het artikel "BoswachterUtrechts Landschapｭｾ kennis met bos Birkhoven" in deAmersfoortseCourantd.d. 13-01-2005,meldt boswachterJosKoopmansdat onderhoudvandit bosgebiedhard nodig is, want de gemeenteAmersfoort,de vorige eigenaar,heefter nietveel aangedaan.Er ligt wel eenonderhoudsplanvan de gemeentedat nu door het"UtrechtsLandschap"wordt uitgevoerd,maar de boswachterhoort graagvan regelmatigebezoekerswat hun wensenzijn. De redactievan "Te Velde" heeftook enigesuggesties.In het artikelheeftde boswachterhet slechtskort over het naaldbomenpark.Hij zegt"het Pinetumkrijgtgeenspecialeaandacht, maar wordt gel"ntegreerdin het bos". Deze opmerkingover hetPinetum leek ons niet positief wat betreft het toekomstigebeheerervan. Dat de grenzenhelemaalzullenvervagenlijkt onsgeengoedidee.Meeraandacht,duswat extrabeheer,voor dit stukjecultuurhistorieis onsinzienswel op zijnplaats. Genoemdartikel was aanleidingvoor de redactie om contact op te nemen metboswachterKoopmans.Hij deeldeons mededat in het Pinetumzeker enig onderhoudzalplaatsvinden.Er zullen O.a. enkeleDouglassparrenwordenomgezaagd.Dit is opslagwat niet thuishoorttussende andereexotischenaaldbomen;bovendienis dezesoort elders in Birkhoven goedvertegenwoordigd.

We hebbenechternogenigeaanvullendewensen:alle opslagvan de Zwarte of Gewone braam (Rubusfruticosus agg.) en jonge(Ioot)bomenverwijderen.deruimtetussendebomenbeherenalseenmosrijke(gras)vegetatie.enkeleuitheemsenaaldbomen,die in een zeer slechteconditie verkeren,vervangendoor jongeexemplarenvandezelfdesoort.aan het publiek uitleg gevenover het bijzonderevan dezenaaldbornenverzarnelingdoormiddel vaneeneducatievetekst.

Te Velde 46: 23 - 24 [maart 2005JVeldbiologische Werl<groep Gelderse Vallei en Eemland

24

HET SNEEUWKLOKJE LANGS DE EEM BIJ COELHORST

Vincent van Laar, MeUn - 21320 MONT SAINT JEAN - Frankrijk

InleidingHet Sneeuwklokje(Galanthusnivalis L.) is in Nederlandgeeninheemseplant, maaromdathet op plaatsenwaar het verwilderd voorkomt zich langdurig,vaak al veel langerdan eeneeuw,kan handhavenwordt het thansals eenvastebewonervan ons land beschouwd.Het iseen van de oudstestinzenplanten,het was reedsvoor de zeventiendeeeuw in cultuur alsartsenijplant(de bolletjesdiendenals braakmiddel)en wellicht ook al als sierplant.De kweekvan Sneeuwklokjesvindt plaatsin landgoedbossenenhakhoutbosjes,bij voorkeurgelegenopvochtige, niet te zure, humeuze,kruimelige grond, vooral op klei en zavel, ook wel oplaagveen(Bakker& Boeve,1985;Van der Ham, 1985;Van Ooststroom& Reichgelt,1964;Weedaet al., 1994).Waarhet Sneeuwklokjezich eenmaalin tuinenen op landgoederenheeftgevestigd,kanhet zich sterkuitbreidenentenslotteook denaasteomgevingkoloniseren.Vanhier uit kan het zich alleenverderverspreidenals de menseenhandjehelpt, bij voorbeeldalsde bolletjestussentuinafval zijn terechtgekomenen daarmeenaareenandereplaatswordenovergebracht.Natuurlijke verspreiding,zoals door middel van zaden,schijnt niet voor tekomen. Wel kunnen bolletjes van Sneeuwklokjes langs beken losspoelen en zichstroomafwaartsopnieuwvestigen(Barendse,2002).Overdebiologievan hetSneeuwklokjeisveel te vindenin hetmooieartikel vanWilcke (1953).

Verspreidingbij AmersfoortOok in deomgevingvanAmersfoortkomt hetSneeuwklokje"in hetwild" voor, maarin bijnaalle gevallenis deherkomstvandezeplantennog te traceren,omdatzij in denabijheidvantuinenmet Sneeuwklokjesgroeien.

Omenkele voorbeeldente geven:Atlasblok 32-23-55: 154.9/465.7- AMERSFOORT:Hoogland,28.02.1976,4 bloeiendeex.op plek waartuinafval wasgestort,vochtig loofbosop hetLandgoedSchothorst.Zij blekenhetvolgendejaarte zijn verdwenen.Atlasblok32-23-55:154.1/465.3- AMERSFOORT:Hoogland,eindjarennegentig,zeervelein gazonbij woningaandeVan Boetzelaarlaan.Atlasblok32-24-53:157.5/465.6- AMERSFOORT:Hooglanderveen,16.03.1999,vrij velelangsgreppel/elzensingelaandeHolle Weg; verwilderd vanuit aangrenzendeboerderijtuin.Atlasblok32·33-33:152.7/462.5-AMERSFOORT:Nederberg,23.02.2000,3 bloeiendeex.bijeenin bermaanzuidzijdevanzijweg vandeBW·laannaarhetNS-emplacement.

Er zijn echterook groeiplaatsenwaarvandeherkomstmindergemakkelijk is vast te stellen,zoals:Atlasblok 32-14-52: 156.8/470.1-NIJKERK: Achterhoek,26.02.1999,vrij velebloeiendinvochtighakhoutbosjeaandenoordzijdevandeKeienweg.Atlasblok 32-23-52: 151.8-9/465.6-5en 32-23-53: 152.0-4/465.5-3. - AMERSFOORT:tussen1970 en 2000 jaarlijks in grote aantallenin vochtig elzen·en essenhakhoutlangsdenoordoostoevervan de Eem (Coelhorsterdijk). In de winter 1995/1996 werd dezehakhoutstrookgedund,waarbij de takken op hopenwerdengezet, helaasjuist op plekkenwaarzich fraaie,aaneengeslotengroeiplaatsenvanhetSneeuwklokjebevonden.

Te Velde 46: 25-28 [maart 2005]Veldbiologische Wer1<groep Gelderse Vallei en Eemland

25

Op 06.02.1999lagendezetakkenhopener nog. Het kaartje (figuur I) geeft de situatieweervanvoor dezeingreep(06.03.1994).Atlasblok 32-34-35: 159.9/462.7- AMERSFOORT: Klein Stoutenburg,-.03.1995, 1 ex. inbennvanvoetpadIhoutsingelaandeoostzijdevande BarneveldseBeek.

Fig. 1 Oeverspreidingvan hetSneeuwklokje(Galanthusnivalis) langsdenoordoevervande Eembij Coelhorsl.op6 maart1994

• Ge1soleerdgelegengroeiplaais

_ Aaneengeslotengroeiplaats

De groeiplaatslangs de Bern bij Coelhorst is al heel lang bekend. Mogelijk is het vanoorsprongeenplaatsdie voor de teelt van Sneeuwklokjeswerd ingericht(vergelijk Weedaetal., 1994). Zo'n 75 jaar geledenschreefBrinkgreve-Entrop(1930) het volgendeover dezeplek: "Vroegerging er geenvoorjaarvoorbij, datwe onsdaar (bedoeldwordt het voonnaligevoetveeraan de Kleine Melm bij Soest) in Februari of begin Maart lieten overzetten.Weliependan over dendijk langsde Bern den kant naarAmersfoortop. En als we danzoo eenkwartiertje geloopenhaddentot we bij de knotwilgen kwamen,dan stondhet daar vol, meerdanvol met sneeuwklokjes.Nooit heb ik er ergenszoo'nmassabijeengezien.Er gaatbijnageenwinter voorbij, ofde Bemtreedtbij aanhoudendenNoordenwindbuitenhaaroevers.Als't water dan weer terugtrekt, blijft er van allerlei achter, waterplanten,afgeknakt riet,verschrompeldewierdraden,maarvooraloverblijfselenvan*tstengels.Dat allesgeeftaandeuiterwaardenen aan de lichte dijkglooiing, want de Bemdijk is niet hoog, een rommelig

,

TeVelde46: 25-28[maart2005]VeldbiologischeWerkgroepGelderseVallei en Eemland

26

1

aanzien.En daar komen nu de sneeuwklokjesmet haar helderwitte bloemetjesbovenuitkijken. (...) En zulke langestelenhaddenze, want ze moestenzich helemaaldoor die laaghumusheenwerken.Grootbloemigwarenze ook, ze schenenhet goedte hebben.We kondener gerustwat van meenemen,hier miste meneenhandvolbloemenniet! Maar sedertjaren isnu het terreinafgesloten.Bloemenventersuit destedenkwamenze metzulke enormemassa'sweghalen,zelfs metbol enal, datweldravanheelhetsneeuwklokkenveldnietsmeeroverzouzijn. Toenheeftde eigenaarer verbodenterrein van gemaakt."Bolten (1947) schrijft in hetverslagvan eenexcursievan de K.N.N.V. naarCoelhorsten het aangrenzendegedeeltevande Eemdijk ook overde groeiplaatsvanhet Sneeuwklokje;blijkbaarwasdezeals gevolgvanvernielingen tijdens de Tweede Wereldoorlog sterk aangetast.Het tekstgedeelteoverCoe1horsten omgeving luidt als volgt: "Nabij Coelhorstwerd gewaarschuwd,niet op debermenvan de wegte rijden, daar mijnengevaarter plaatseniet geheelwasopgeheven.Ophet terrein Coe/horstwas ondanksde aangerichtevernieling nog veel te beleven, Wildehyacint, blauw, rozeenwit (EndymionnutansDumort) (*) ende in dezestrekengeheelniet teverwachtenZevenster(Trientalis europaeaL.), een overal in ons land zeldzameplant, dievoor zo'n 20 jaar in Denekampnog wel verspreid voorkwam, doch daar ook bijna isverdwenen.Het plantje was er neergezet,herkomst: niet bekend,en had zich daar overongeveer2 m2 verbreid. In de buurt hiervan Lelietjes van Dalen (Convallaria majalis L).Langs de Eem, waar vroeger honderdensneeuwklokjesgroeiden, nu niets meer van dieluister, hier werdenLancetvormigkruiskruid (**) in dichte massagevondenen: Kruipendeboterbloem(RanunculusrepensL.), Look zonder look (Alliaria ojficinalis Bieb.) (* ..)".Voor eenrecenterebeschrijvingvande flora vanhetLandgoedCoe1horstenhetaangrenzendedijkgedeelte,waaronderde groeiplaatsvan het Sneeuwklokje,wordt verwezennaar VanAssema& Poppe(1992). Hierin wordenook de door Bolten genoemdesoortenvermeld,metuitzonderingvandeZevenster,wat verklaarbaaris uit hetfeit datde plant jaren ervoorwerduitgegravenenmeegeroofd.

Tegenwoordigenamen:* SciIla non-scripta(1.) Hoffrnans.& Link.. Rivierkruiskruid,Seneciojluviatilis Wallr.*.. Alliaria petiolata(Bieb.) Cavara& Grande

LiteratuurAssema,R. van& H.I. Poppe,1992.FloraenvegetatievanhetLandgoedCoe1horst.

Natuur,LandschapenMilieu vanAmersfoortIS: 1-73.Bakker,P. & E. Doeve,1985.Stinzenplanten:1-168.Ver. tot BehoudvanNatuurmonumenten

in Nederland/UitgeverijTerra,'s-GravelandlZutphen.Darendse,R., 2002.Sneeuwklokjeslangs Geul en Selzerbeek.NatuurhistorischMaandblad

91: 46·48.Bolten,D., 1947.Excursie18 Mei 1947vanafArnhemseplein overdenHamnaarCoelhorst,

Zeldert,Langenoorden Liendertterug.In: Ned.NatuurhistorischeVereeniging, Afd.Amersfoort& Omstreken.Verslagen(NieuweReeks)VI: 89.

Brinkgreve-Entrop, J.H., 1930. Morgenster. De Levende Natuur 35: 45-47.Ham,R.W.J.M. vander, 1985.Galanthusnivalis - Sneeuwklokje:155. In: J. Mennemaet al.

(red.).Atlas vandeNederlandseflora. Deel2. Zeldzameenvrij zeldzameplanten.Bohn,Scheltema& Holkema,Utrecht.349p.

TeVelde46: 25-28 [maart2005JVeldbiologischeWerkgroepGelderseVallei en Eemland

27

Oostsroom,SJ.van& Th. 1. Reichgelt,1964.Amaryllidaceae:147-155.In: SJ.vanOoststroomet al. (red.).FloraNeerlandica- FloravanNederland.Deel I, aflevering6:1. Alismataceae- 15. Typhaceae.Koninklijke NederlandseBotanischeVereniging,Amsterdam.242p. i

Weeda,E.J., R. Westra, Ch. Westra & R. Westra, 1994. Nederlandseoecologischeflora:wilde planten en hun relaties. Deel5: 1-400. IVNNARA/VEWIN, Amsterdam/Hilversum.

Wilcke, J., 1953.Het Sneeuwklokje.De LevendeNatuur56: 21-24.

In Te Velde47 verschijnteenkaartjemetfoto vandeactuelesituatielangsdeEembijCoelhorst.

Te Velde 46: 25-28 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

28

1

VISSEN EN AMFIBIEËN IN STOUTENBURGol •

Rob N. Hemmelder, Schothorstertaan 33, 3822 NA Amersfoort&

Willem B.E van Deventer, Bankastraat 2,3818 eH Amersfoort

In 2004 hebbenondergetekenden,gewapend metschepnetten(steekhaamen/o!pannet),enigestromendeenstilstaandewaterenin Stoutenburgonderzochtop vissenen amfibiei!n.Allegevangenindividuenwerdengemetenen daarnateruggezetin hetwater.We hebbenons voornamelijkbeperkttot het gebiedten noorden van de BarneveldscheBeeken ten zuidenvan de Esvelderbeek.(Atlasblokken:32-34-25132-34-35en 32-35-21132-35-31).Dit resulteerdein 29 verslagenvan monsterpunten.Er werden10 vissoortenen4soortenamfibieëllgeva11gelI.

Stoutenburgis quawaterhuishoudingeeninteressanten gevarieerdgebied.De slotenen slootbeekjes (bijvoorbeeld de Middelaarsche Beek) aan de noordzijde van hetonderzoeksgebiedbehoren tot het stroomgebiedvan de Esvelderbeek.De sloten en deslootbekenaan de zuidzijde van het gebied (bijvoorbeeld de Haarbeek)behorentot hetstroomgebiedvan de BameveldscheBeek. Op de scheidingvan dezetwee stroomgebiedenliggen enkelegeïsoleerdewatergebiedenwaaronderpoelenen eenmoerasachtigbosgedeelte.Naastslotenmet stilstaandgeïsoleerdwater met een vast peil zijn er ook matig- tot sterkstromendesloten waarin het waterpeil sterk kan fluctueren. Een bijzonder gegevenis datwateruit de BameveldscheBeekten oostenvan de stuw het gebiedingelatenwordt en nadathet door slotenen vijvers geleid is uiteindelijk benedenstroomsde BameveldscheBeekweerin komt. Hierdooris een,voor beekvissenaantrekkelijk,"kunstmatig"stromendwatersysteemaanhet terrein toegevoegd.Enkele natte gebiedenzoalshet rabattenbosbij de Niep en hetbosgebiedmetvijvers en slotenverkerenin, voor vissenenamfibiet!n,slechtestaat.Dit wordtonderandereveroorzaaktdoorachterstalligonderhoud.Voorbeeldendaarvanzijn: verlanding(rabattenbos),dikke modderlaagwaardoorde zuurstofhuishoudingerg laag is (in bosgebied)en sterkebemestingdooreenden(vijver bij woonhuis).

In de BamevelscheBeek werdende volgendesoortenaangetroffen:Driedoornigestekelbaars(Gasterosteusaculeatus), Tiendoornige stekelbaars(Pungitius pungilius),Bermpje(Noemacheilusbarbatulus), Baars(Percafluviatilus),jongeVoorn (Rutilus spec),Riviergrondel(Gobiogobio)enKleine modderkruiper(Cobitis laenia).Dit is maareenklein gedeeltevan het aantalvissoortendat hier zekerin leeft. Dat heeft temakenmetdevismethode(pannetof steekhaam).Bij groterewateren,zoalsdeBameveldschebeek,is het gebruikvan fuiken of sleepnetteneendoeltreffenderinventarisatiemethode.In deslootbeek,die uitmondt in de beek hebbenwij jonge Snoek (Esox lucius) aangetroffen.Vrijwel zekerzijn dezeexemplarenafkomstiguit de BameveldscheBeek

In de kunstmatigeslootbeekdie loopt van oostnaarwesten zowel bovenstroomsalsbeneden-stroomsin verbindingstaatmet de BameveldscheBeektroffen we groteaantallenvan het Bermpje, de Kleine modderkruiperen Driedoornige stekelbaarsaan in deverschillendeleeftijdscategoriet!n.Voor dezevissoortenis dit gebiedeenpaaigebieddatzekeraandachtvraagt. Ook de Riviergrondel,die vrij plaatselijkin de Geldersevallei gevangenwordt, washier aanwezig.Dezerheofiele(= stroomminende)vissoortenhebbende volgende

Te Velde 46: 29 - 31 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

29

status: Bermpje en Kleine modderkruiper,redelijk algemeenlbedreigd,Riviergrondel, nietalgemeenlbedreigden de Driedoornige stekelbaarsalgemeen/nietbedreigd (naar: DeNie,1996)De Kleine modderkruiperen de Driedoornigestekelbaarskomenniet alleeninstromendwatervoor enzoudendaaromook alsEurytoopaangeduidkunnenworden.Enkele keren werd jonge Snoek, Zeelt (Tinca linea) en Baars gevangen.De vrije, openverbindingmetdeBarneveldscheBeekis hiervanwaarschijnlijkdeoorzaak.

Aparte vermeldingverdienende MiddellaarscheBeek en de Haarbeek.In de eerstetroffen we aan: Driedoornigestekelbaars,Tiendoomigestekelbaars,Riviergrondel enBruine kikker (Rana lemporaria). In de tweede beek: Driedoomige stekelbaars,Tiendoornigestekelbaars,BermpjeenRiviergrondel.

Tot nu toe hebbenwe hetBermpjeen de Kleine modderkruiperalleenaangetroffenin hetstroomgebiedvandeBarneveldscheBeek.Verderonderzoekis nodigom vastte stellenof dezetwee soortenook in het stroomgebiedvan de Esvelderbeekvoorkomen(bijv. in deMiddelaarscheBeek). Uit eerderegegevens(archief "visseninventarisatiewerkgroep 'tVetje") is aangetoonddatdezetweesoorten,in groteaantallen,in de Esvelderbeekaanwezigzijn. Het is daardooraannemelijkdat ze ook aan de noordkantvan het onderzoeksgebiedvoorkomen.

Op twee locatiesvondenwe de Amerikaanserivierkreeft (Orconectuslimosus) inons net, zowel in het stroomgebiedvan de Esvelderbeekals in het stroomgebiedvan deBarneveldscheBeek.

Op slechtsenkeleplaatsentroffen we Gewonepad(Bufo bufo),Groenekikker (Ranaesculenta)ofBruinekikker aan.De Kleine watersalamander(Trituris vulgaris) vondenwe in grotereaantallenin de nieuwgegraven poel en vooral in het oostelijke slootjesgebiedbij het watermolentje, waarroofvissenontbreken.Enkeleexemplarenwerdenook gevondenin de slootbeekdie in openverbindingstaatmetdeBarneveldscheBeek.

Tot slot zij vermeld dat Bermpje, Kleine modderkruiperen Groene-en Bruinekikker, Gewone pad en Kleine watersalamanderin Nederland officieel beschermdediersoortenzijn.In 2005willen we onsrichtenop hetstroomgebiedvandeEsvelderBeek,deJuliusputenhetgebiedrondomhet kasteelten zuidenvan de BarneveldscheBeek. Omdatde aanwezigheidvan vissendoor hetjaar heenop eenen dezelfdeplek somssterk fluctueert,wordenenkelemonsterpuntennaderonderzochtin eenanderjaargetijde.We rustennietvoorwe deGrotemodderkruiperin onsnethebben!

- ----------

--

j

Te Velde 46: 29 - 31 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

30

\

• vindplaatsen Bermpje

• vindplaatsen Kleine modderkruiper

Te Velde 46: 29 - 31 [maart 2005JVeldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

• overige monslerpunlen

• Overige monsterpunlen

31

WOONTOREN OP STOUTENBURG ?

NRC Handelsblad 1 maart 2005

,

_Iatm

_Ia....

HypermoderneheerlijkheidDesticbtln8HetUlI<dltsLandschapwU deHeerlijkheidStoutenburgnieuwleveninblazen.Opbetlandgoed bijAmeJSfoortkomtmogelijkeenmodernJastedvan plaatstuI.

DoorTaAcyManMetCal ruk wordtHcerlUkbddStouten-burl de modeme dJd l.qetrokkcn. DitclenkDde-cannc b.ncJ&oed acbta'Amcnioort. GohpsdchtalsboIwuk te-p:D 'f'ijaDd GddataDd., trijp: CCD Dlcuwbsttd.Nic:tna datDCOI'OIIl2Ddscbedatcqenw0acdi8: iD de WOIIiD&bou.... zo lDZW1DI iJ. DtC, dtt !DO« CCD dpndJdsbslUl "'_in rwce • ct'liU 1 waJ. plas CCDpad.a::aa' IW. dit aDc:sin rocsdaphar-staal,UIl CCD ｰｲｩｾ

Opdeze_1uIstübdd=ocbtmdis er 10 &iJl dcd nade Gddcnc:Valldwdnia'datop betYOOrUCbrIJdm nndedJd. duldt. De: waterboendetkrabbelenonwc:nnJa0'tU'betijs, dcgrutndel'CIC!nbtauo bundampwoUUcsCD de:eeuwen-oude dkeo. bijamwnd Adam en EnstaaDer noa: knoc:sdacrCD OD9CtStoor--baarder bij dan de entcouit 1M4 f/ tAl.,...,..

Marco Gbsaa. acU\lDItMUrec:tc:w wande Sdchtin& Het Uuu:bcs landKbap.100pr over bet bemwal lfU co zqt:.DIt • bet..Op dezeonleplet bcbbcnin de loop dtt eeuwenｯｰ･｣ＺｯｾbstdenCD lmdhulzal JICIQaD. onderaodtReen 'noubeburcht" wan de bb-xbopn,oUttecbtCD lUIICD 1S94ml619'DIl Jobanna. 1W'na'ddt-maaropeen

Dan1l:xUetIl b(Jd.naIe 'tUl 4,5 m.QJocn eu-ro nn de P.. " tttIJ kan de Idcb-tiDadcreana. dcpoodcnunkopeaeiknocUa zijD om.hetplan te l'Cl1JIcrm.

De """ ....1<Ide _ wed< Iwtplan.nm 'fOOI' aanDitt Sijmons.1ind.sm-kele maandenrijbad:riscur voor betlandschap,CD FODSAsldberp. toe: pee-rendituccurvandeIlUbdlmn voordeMonumcntmzors:en nu rUkladvbeurTOOt hetallturedataoed.Vol&eD5 SU-mons km IiJt pbn alt nadonWvoot-beeld dimea. ,..Er WODUl nu nmvecl'buqon' all 'bocra>'In betlanddUk...bied. Dcz.e ｾ 11 oen ma-jeurel,nctvbllpnormmdetncbt,cliejekunt aebn&1kaJ. om betbultmacbledteYetSUÜCD. Wc makcD au de: omsb&meenaprodnctkhndtehapDDr' ｬ ｘ ｊ ｄ ｉ ｗ ｄ ｾddandKbap ..

Wc moctmnietbeDauwdzijn om op-nDc:odc:aJcuweucbJteenlUfOP oenbit-tDriIchc: plet 1D te u:ttc::tJ. riDdt AsId-bap. ..J{et IDt mij crnicl:omolbet ditontwerpwordt oteenaoder"". uarhij,..maardatjemeteendamdJcbontwerplaat den dat afIocd in deze: tijd eenfunct.lebeeft.Dat11desc:ctkeNederland-se ODtw'aJ)tradldede culNurhllrorienamoramwordt 't"lallu.I aemaakt. ..

Btl war rindcD Ik tiaren,de0n&eYW'dmtabottendie deSbdsebewonen,deoatuurmakenende rec:rcantendehCCJ'oUJkbdd. den binDcntrdl.kcni' GLutn:ｾ bcbbmmoeitemetdebdtIaean::bJ-tectuurCD metbetafsluitennndeweebop hetbsaleJtem:in.. Maathcc is wel&oed dat boc:raJ, al lWUu.rbcIcbamcnhieramen opcrckkm."Nu moer hU cUeeDe boer u.D de Kocdijk crnn zien tewecrboudcD"nazijn land eenlolfbaan.........

Te Velde 46: 29 - 31 [maart 2005]VeJdbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

32

UIT DE OUDE DOOS ( I )

ENKELE WANDELINGEN IN DE OMGEVING VAN AMERSFOORT ( I )

door A. JOMAN (t) uit de De Wandelaar 7' jrg. Nr. 6: p. 211·213(1935)

Met eengevoelvan weemoedplaatsenwij in ditnummerheteersteeenerreeksartikelenvanonzenonlangsoverledenmedewerkerloman,diewij nogin portefeuillehadden.Bij het doorlezenvan deze boeiendgeschreven,instructieve schetsenwordt ons nog weer e",.sopnieuwduidelijk welkverliesde natuurvriendendoor het he""gaan van dezen veteraan hebbengeledenUitgeverenRedactie.

Naar BirkhovenenSoest.BIRKHOVEN is het stadspark.Het ligtwel eenbeeljever van de stad af, maardatmaaktjuist hetwandelgenotnog watgrooter, niet? Wie Birkhoven gaatopzoeken,doet dit meestalom er eensechtheerlijk te luieren,in dolcefar nientete genieten van den heerlijkenzonneschijn dan wel om dien teontwijken en de schaduwop te zoeken.Vooral in den zomerkan men hier heelwat families samen zien genieten vanfrissche lucht en opwekkendendennengeur. Wie echter oplettendrondkijkt bij het ommedwalendoor devele kronkellaanljes,zal telkenszijn hartkunnen ophalen aan schilderachtigenatuurtafereelljes,waarbij zoo nu en daneenmooie hoorn om vorm of groeiwijzekan wordenbewonderd.Eén boom is er, die vooral nietonopgemerktmag blijven, hoewel ditzeker heel vaak gebeurt,zelfs nadathijdoor een etiquetteerendnaambordjeisgemerkt.Die boommoogtge vooral nietoverslaan:hij staat tusschenhet hotel enhet traliehek van het sportterreinBirkhoven.Vroeger was het nogal lastig om hemtevinden, maar dank zij den maatregelenvan Amersfoorts gemeentebestuur,

Te Velde 46: 33- 35 [maart 2005JVeldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

waardoor allerlei hoomen in deplantsoenen van naambordjes zijnvoorzien, zal het den speurendenwandelaarniet moeilijk vallen om denboomte vinden,die zich alsbeukvanalleandere beuken om hem heenonderscheidtdoor zijn ruwe schors.Hetbordje, op die ruwe schors bevestigd,vermeld als naam Fagus si/vatiea var.quereoidesPers.De Duitsehers noemen hem "diegefeldert-rindige Buche". Ze zijn ergzeldzaam:in ons land vinden we ze inhetHaagscheboschenaandenrandvandenWageningschenberg.Al was het alleen hierom, zou eenwandeling naar en door Birkhoven demoeite loonen, maar, zoals we reedszeiden, ook zonder deze zeldzameverschijning is een dwaaltocht doorBirkhoven buitengewoon rijk aannatuurgenot.Vooral ook in denherfst,alsde bladerengelenen bruinenen tal vanpaddestoelenookhierdenbodemsieren.Na ons hart aan Birkhovens pracht tehebbenopgehaald,zoekenwe weer denstraatwegop, doch slechts even: juistvoorbij het hotel hebbenwe rechts eenlaanlje van lorken of larixen, waardoorwe komen aanden spoorweg.We gaandien dwarsover en bereikennu tusschentwee boerderijendoor het fietspadnaarSoest.Voor wedit echtervolgen,gaanwenog evenkijken in het popuiierenlaanljein het verlengdevan hetpad,waarlangswe kwamenendatdusloodrechtstaatophetbedoeldefietspad.Aan het beginvandit laanlje staat een groote botanischezeldzaamheid, de boschpaardestaart,Equisetum si/vatieum, die zich van alle

33

inlandse paardestaarten onderscheidtdoor zijn sterkomgebogentakken,welkesteedkleinerezijtakjesdragen.Het is eenplant, die als een groote zeldzaamheidbekendstaat. Nu gaan we het fietspadvolgen, dat weldra den spoorwegweerkruist en nu allerlei botanischmoois tegenietengeeft. We noemenglidkruid ofblauwe Godsgenade, Scutellariagalericulata, de heelblaadjes, Pulicariadysentericaendaargindsonderdehegdestinkende gouwe, Chelidonium majus.Maar nu zijn we al in Soest,bij de kerk.Wie onderwegnauwkeurig de slootjesbekekenheeft,zal zekerzijn harthebbenopgehaald aan het rijkewaterdierengewemel, dat voor eenaquariumheelwatmooiskan opleveren.Soest is niet alleen bekend om debekendeherberg,"De Drie Ringen",waarFerdinand Huyck gevaar liep in eensnijpartij te wordengewikkeld (dicht bijde kerk moet u eens naar die plaatsinformeeren!), maar ook door derestantenvan het vroegerzoo bekendeSoesterveen. Gelukkig worden dierestantentegenwoordigbeschermden isintroductievoor hetbezoeknodig.Het ongeveer 6 H.A. groote terreinbehoortnamelijk tot de bezittingenvande "Vereeniging tot Behoud vanNatuurmonumenten in Nederland",waarvaneigenlijk iedere ederlandschevrije-natuur-wandelaarlid moest zijn.Wie toestemmingheeft gekregenom ditmooieterrein te bezoeken,zal er behalvede gewoneOrchissoorteno.a. aantreffende zeldzameMalaxia paludosa,een kleinorchideetjeen lavendelheide,Andromedapolifolia metzijn fijne urntjes.Wanneerwij van de kerk in Soestaf hetSoesterveene.a. willen bereiken, dandoen we goed te vragennaar de halte"Nieuwe weg" aan den lokaalspoorwegnaarBaarn.We moetendanietsnaarhet

Te Velde 46: 33 - 35 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

Zuiden terug. We stekendan hier denspoorwegoverenkomenop deBosstraat.Daaraan staat de jeugdherberg "Deheidebloem",waar iedereenu het veenkan wijzen. Na bezichtiging (nietplukkens.v.p.!) kan men langsdenrandvanhetdennenboschdenspoorwegweerbereiken en als men dien oversteekt,komt men in het terrein derzandstuivingen, dat op de stafkaartbekendstaatals de "Lange duinen" eenheerlijk terrein voor ieder, die eensechtvan de vrij, stille eenzaamheidwilgenieten.Men moet echterniet te vlugdoorwandelen,maar nu eenshier, daneensdaareenpoosop dehelling van eenheuvel liggende, waarnemen wat erbijvoorbeeld aan vogellevenvalt op temerken. Het was in dit terreinbijvoorbeeld,waarRinkeTolmanhetnestvan de kleine plevier vond en zoovaststeldedat CharadriusduUius curonicusin Soestbroedde.Leest in den eerstenjaargangvan "De Wandelaar"eenszijnenthousiastebeschrijving bij de fraaiefoto'svanJanP. Strijbos.Langzamerhandnaderenwe zoozachtjesaan den spoorwegAmersfoort-Utrecht,waarlangs een uitstekend fietspad isaangelegd.Hierlangsvindt menweereenmooie flora, waard om eensaandachtignageplozente worden. Let ook eensopde telegraafdradenlangs de spoorweg.Daarop zitten steeds allerlei aardigevogeltjes, zoals piepers,boomleeuwerikkenen roodborsttapuiten.Alle nestelenhier ieder voorjaar. Langsdit padbereikenwe weerdegrenzenvanBirkhoven en komen op de BarchmanWuytierslaan, het begin van de stad.Rechtsvanonsstijgt debodemsteedstotdenkam van denAmersfoortschenberg,waarop we weer Belgisch monument,Watertoren en Rijksopvoedingsgestichtzientronen.(Wordtvervolgt)

34

•

..•

In bel ｓ ｯ ｾ Ｔ ｩ ｣ ｲ Ｂ Ｇ Ｂ ｩ ｊ Ｎ ｾ Ｎ ｩ ･ ｊ

/·j'lo 11('uI.' I "in;"

Te Velde 46: 33 - 35 [maart 2005JVeldbiolog,ische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

35

VERRASSINGEN OP DE VLIEGBASIS SOETERBERG

Emma van den Dool, Achter Clarenburg 2, 3511 JJ Utrecht

Voor hetpaddestoeleninventarisatieprojectvande NederlandscheMycologische Vereniging-mijn PGO-activiteiten·-kwam ik enkelejarengeledenterechtop de vliegbasisSoesterberg.Ik ontving eenuitnodigingvan de bioloogvan defensie,dienstDGW&T, Bert de Ruiter, omhetvliegveld op paddestoelente inventariseren.Dit gebied!Was eerderook door deprovincieop planten onderzocht.Bovendienheeft defensiezelf een uitvoerige vegetatiemonitoringuitbesteedaanF. van der Zeevan hetExpertiseCentrum.Ik hadal wel eensgehoorddatheteengebiedwas met een grasvegetatiewat bekendstaatals "schraalgrasland".Dat het ookechtbijzonderwas,wist ik op datmomentnogniet.Er wordt eenconstantbeheergevoerdom de natuurin de eersteplaatszo in te richtendat ergeenoverlastvoor vliegtuigenis. Dezedoelstellingblijkt heelgoedte sporenmet de tweede,namelijk de natuurdoelstellingvan het terrein. Praktischkomt het beheerer op neerdat erverschraaldwordt en dat dat buitengewoongoed lukt. In 10 jaar tijd is de biomassaafgenomenen er hoeftnu alleenin. augustusgemaaidte worden.Er zijn ook delenafgeplagdennu is er overeengrootoppervlakschraalenheischraalgraslandaanwezig.Er komennogalwat RodeLijstsoortenvoor waaronderSteenanjeren Kleine steentijm,maaromdater ook wel grasingezaaidis, achtteik eenspontaanvoorkomenvan die plantensoortenniet helemaalbetrouwbaar.Maar er zijn zeker niet bewust bloemen ingezaaid,de grotekleurige velden van Muizenoortje, Zandblauwtje en plaatselijk Grasklokje en de veleeenjarigenzoals Vogelpootjeen Hazepootjebetreft zeker de natuurlijke vegetatie.Ook deruigtevegetatieszijn aande schralekant met veel Slangenkruiden soortenGanzerik.EnkelejarengeledenwerddeGelobdemaanvarenontdekt,eensoortvanschralevegetatiesdie vooralin deduinenvoorkomtaande randvanvochtigevalleien.Tochzekergeeninzaaisoort...Dat hier echt sprakeis van eenbijzonderbiotoop met eengroot oppervlakontdekteik pastoen ik met eengroepjemycologende paddestoelenging inventariseren.Het leek wel eenpaddestoelensafariwaarbij je vanuitde terreinwagenoveralgrotekleurigeheksenkringenvanzeerbijzonderesoortenzagzoalsdiversewasplatenendeSneeuwvloksatijnzwam.Geleidelijkaanbesefteik dat ik me, dankzij het hier gevoerdebeheer,weliswaaronder het bulderendgeluidvan de straaljagers,bevondop het grootsteonbemesteheischralegraslandvan deheleheuvelrug.We troffen bij eenvrij oppervlakkigeinventarisatie134soortenpaddestoelenaanwaarvan26op deRodeLijst voorkomen.(E. vandenDool, 2003).Ook faunistischis de verschuivinggoedmerkbaar,de Kieviten verdwijnenvan het terreinendeBoompiepersenRoodborsttapuitenzijn er talrijk. EenbroedgevalvandeTapuit is deenigevandeheleprovincie.Het is van belangdat hiermeerekeninggehoudenwordt met het opnieuwbegrenzenvan deEHS,aangezienhetterreindaartot nogtoebuitengehoudenis.De leuke boodschapis voor mij dat zulke terreinen,met nogal wat Rode Lijstsoorten indiverseorganismegroepen,goedte ontwikkelenzijn. En dateeninstantiedie je niet zo gauwtot de natuurbeherendeorganisatieszou rekenen,het haastbeterdoetdande organisatiesdieerspeciaalvoor in het levenzijn geroepen.·PGO=ParticuliereGegevensverzamelendeOragnisatie

LiteratuurDool, E. van den,2003.VerslagPaddestoeleninventarisatievliegbasisSoesterberg.- Te Velde45,8-11.

Te Velde 46: 36 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

36

'é SLUITING MILITAIR VLIEGVELD SOESTERBERG BEDREIGINGNATUURRIJKDOM

Bionieuws 14 (1): 3 [16 januari 2003]- Michel Robles

Vierhonderdplantensoorten,waarvan24 rode-lijstsoorten,134 paddestoelensoorten(32 op de rodelijst), zeldzamekorstmossen,eenjongereeënkudde,dassenen tal van verrassingenop vlinder- envogelgebied.Eind decemberkwamentweeopmerkelijkerapportenuit over de biodiversiteitop deluchtmachtbasisSoesterberg.De natuurhoudtvan legergroen,zeldenis dat zo overtuigendin kaartgebracht.Het enerapportbetrefteen inventarisatiedoor de provincie Utrecht, het andereis het jaarverslag2002 van de sectie Natuurtechnieken Ecologisch beheervan de vliegbasis zelf. Dat beiderapporten nu uitkomen is niet toevallig. DefensieministerKamp heeft aangekondigddatSoesterbergvoor 2007 zal sluiten. De toekomstigebestemmingis onzeker:natuurof bebouwing,of allebei? Luchtmacht-en provincie-ecologenwilden eensignaalafgeven:voorzichtig met ditgebied!Militaire terreinenin ons land zijn vakernatuurjuweelljes.Deelskomt dat door de relatieverust -grotedelenzijn voor het publiekgesloten.Deelsook door hetzorgvuldigeecologischebeheerdatDefensievoor ecologischveelbelovendeoefenterreinen,vestingwerkenen vliegveldenhanteert,veelal in samenspraakmet organisatiesals Staatsbosbeheeren de provincialeLandschappen,dieaangrenzendeterreinenbestieren.Op vliegbasesals Twenthe en Soesterbergwordt sinds medio jaren tachtig een intensiefverschralingsbeheertoegepast,overigens voornamelijk vanwege de vliegveiligheid. Spreeu-wenzwermenen grote vogelsals meeuwenen kraaiachtigenkomen geregeldin aanvaringmetstartendeof landendevliegtuigen.Grotevliegveldenhebbendaaromeigenvogelwachters.Éénvanhun taken is vogelzwermenverjagen,maar verschralingvan het grasland is efficiënter: waarmindervoedselis, houdende meestevogelshetvoor gezien.

BlusvijversVliegveld Twenthegeldt al langerals eenvan de vlinderrijkste biotopenin ons land. Soesterbergblijkt er niet voor onder te doen. De 110 hectare,op veel plaatsennaar heide terugkerend,schraalgraslandvertoneneengrotebiodiversiteit.Rode-lijst-plantensoortenals Gelobde maanvaren, Echt duizendguldenkruid en Kleinesteentijm gedijen steeds beter. Zeldzame paddestoelenop Soesterbergzijn onder meerSneeuwvloksatijnzwam(Ente/omaserieel/urn)en Sikkelkoraalzwam(C/avulinopsiscomicu/ata).Op zonnigezomerdagendwarrelenduizendenKleine vuurvlindersen Icarusblauwtjesover dehooilanden.Maar belangrijker:ook de Heivlinderen het Heideblauwtjedoenhet goed.Nergensin Nederlandkomt deKommavlinderin zulke aantallen(honderden)voor.Ook de verscheidenheidaanbiotopen- grasland,heide,200 hectaredeelsoud eikenhakhoutbosenallerlei gebouwendraagtbij aandeecologischevariatie.Eengreep:zeerzeldzamekorstmossenalsC/adonia cariosa en Acarosporaheppii. Zeventienlibellensoorten,deels bij oude blusvijvers.Levendbarendehagedissen,ettelijke bijzonderesprinkhanen(Zoemertje,Schrapertje)en zevenvleermuissoortenin oudebomenenopstallen.

Te Velde 46: 37 - 38 [maart 2005]Veldbiologische Werkgroep Gelderse Vallei en Eemland

37

Ecologische HoofdstructuurProvinciaalecologeEmmavandenDool noemthet verrassenddathetnatuurvriendelijkebeheerinzo korte tijd zo'n resultaatheeft gehad.Het UtrechtsLandschapspreektvan een'zeergewichtigeschakelin de EcologischeHoofdstructuur'en zou het terreingraagovernemen.Ook de provincieziet eenfunctie alsecologischeverbindingszone.Maar ook recreatie-ideetjesen hergebruikvan bestaandebebouwingszoneszijn in de race. Dedefinitieve herbestemmingwordt de komendejarenuitonderhandeldtussende provincie,het rijk,omliggendegemeentenen privatepartijenin het kadervan het samenwerkingsprojectHart vandeHeuvelrug.WaarnemendHoofd Vogelwachtvan Soesterberg,Sgt. Majoor HenkHeijmansis er niet helemaalgerust op, zelfs als de bestemminggroen uitvalt. "Massa's recreantenkunnen voor teveelverstoring zorgen. En wie heeft er straks geld over voor voortzetting van het intensieveverschralingsbeheer?Natuurorganisatieskopen wel grond, maar missen het budget vooronderhoud.Bij goedkope'natuurontwikkeling'via grotegrazerszou op Soesterbergveel verlorengaan."

•

•

•

Te Velde 46: 37 - 38 [maart 20051Veldbiologische WerXgroep Gelderse Vallei en Eemland

38

WATERTEUNISBLOEM EN PARELVEDERKRUIDNIEUWKOMERS IN AMERSFOORT

RenéevanAssema,CNME "landgoedSchothorst",Schothorsterlaan21, 3822NA Amersfoort

Sindseenpaarjaar is Amersfoorttweeexotischeplantensoortenrijker. Of we er blij meemoetenzijn is nog even de vraag. Het betreft de Waterteunisbloem(Ludwigia grandiflora) en hetParelvederkruid (Myriophyllum aquaticum). Belde soorten zijn in tuincentra te koop alsvijverplantenenvermoedelijkdoor uitzeilenin deNederlandsewaterenterechtgekomen.

Waterteunisbloemen Parelvederkruidzijn in staat om grote wateroppervlaktenvolledig dicht tegroeien.Hiermeedoende soortendenkenaande andereexootdie we sindsenkelejaren kennen;deGrotewaternavel(Hydrocotileranunculoides)(van Laar, 1997).Hoewelde aanblikvan eengeslotenplantendekop eensloot vanafde oeverniet altijd onesthetischis, blijkt het onderhet dichtgegroeideoppervlakdonker en zuurstoflooste zijn. In die situatie kunnen slechtseen enkele platworm enbloedzuigeroverleven. De volledige duisternis onder het dek van drijvende Grote waternavel,Waterteunisbloemof Parelvederkruidmaakt het voor de van nature voorkomendeondergedokenwaterplanten,zoalssmallewaterpesten hoornblad,onmogelijkom voort te bestaan.

ｾｾｦｴｍｦｦｦｬｴｯＢl ..,. /l"..t pttm", ..WVIow

ｾ｟Ｎ｟ ..-_.._.._-

Waterteunisbloem(Ludwigiagrandiflora)Deze plantensoortkomt oorspronkelijk uitZuid-Amerika. In 2000 haaldede plant hetnieuws toen in Tiel uit een bredevaart 10vrachtwagensvol werden afgevoerd. Degroei was hier spectaculair;in eenjaar tijdvan een plek van 30 m zich uitbreiddendover een gebiedvan honderdenmeters.Ofhij werkelijk een plaag zal worden inNederlandvalt nog niet met zekerheidtezeggen,maaralleswijst er op datdezeplantop zijn minst een weinig bescheiden'blijvertje' zal zijn. In het noordenvan deV.S. staat hij hoog op de lijst van deexotischeprobleemsoortenen in Europa isde plant al uitbundig groeiendin Frankrijken België gesignaleerd(Anonymus,2000).Veel ontsnapteexoten willen het nog weleens afleggen na een strengewinter. DeWaterteunisbloemis echterwinterhard.In bloei is de Waterteunisbloem teherkennenaan de grote gele bloemen oprechtopstaandetakken.Voorafgaandaandevorming van bloeitakken vormt de plantlange uitlopers met lepelvormigeblaadjes.De bladvormvan dezedrijvendebladerenishetzelfdeals van Echt waterlepeltje(Ludwigia palusrris), maar veel groter en verspreidbladiginplaatsvan in paren.De rechtopstaandetakkenhebbenafwijkendebladeren,zijn 6-8 keerzo lang alsbreeden doendenkenaanwilgenbladeren(Pot,2003).In Amersfoortis de soortte vinden in diversewatergangen.Recentewaarnemingenzijn uit de wijkenHoogland(153.8 - 467.3) en Schothorst(155.8 - 465.3). In Schothorstzekersinds 2003 want dedrijvende stengelsmet lepelvormigeblaadjeswerden toen al gevondenin de waterganglangs deWessellIckenstraatmaarde vondstwerd toen niet op naamgebracht.Inmiddelsuitgegroeidtot eenplakkaatvan zo'n 10m2 met rechtopstaandetakkenen grotegele bloemenis de plant met zekerheid

Te Velde46: 39- 40 [maart2005JVeldbiologischeWerkgroepGelderseVallei en Eemland

39

als Waterteunisbloemgedetermineerd.In Leusdengroeitde soortmassaalin de vijver op dehoekvanPalissadeenVlietsingel (157.5- 461.9meded.A.Schoutens)

Door Stichting FLORON is hij genoteerdals wachtkamersoort.Wachtkamersoortenzijn reeds inNederlandgesignaleerdesoortenmaarze voldoennog niet aande criteria om toegevoegdte wordenaande 'officiële lijst NederlandseFlora'. Hiervoor moeten plantenvoldoenaantweecriteria: ze zijnop drie verschillende plekken gesignaleerd en hebben drie generaties lang standgehouden.Wachtkamersoortenzijn dus eigenlijk genomineerdom over eenaantal jaar op de nieuwe lijst tekomen.

,

Parelvederkruid(Myriophyllumaqualicum)Deze plantensoortis inheemsin de tropischeensubtropische delen van Zuid-Amerika. InNederlandoverleeft hij de winter meestal niet.Het aantalvondstenneemtwel steedsverdertoe.Na eenpaarincidentelewaarnemingenrond 1900(desoort 'ontsnapte'toenuit de Hortus in Leiden)werd Parelvederkruidin 1983 weer aangetroffenbij Moordrecht(Ham, 1984). Eind 200I was hetaantal vindplaatsenopgelopentot in de dertig.Onlangs zijn er weer vijf nieuwe vindplaatsengemeld. Na de vorstperiode in de winter van2001-2002 waren er veel groeiplekken weerverdwenenenvoorlopig lijkt heter op datdesoortzich nogniet goedop eigenkrachtkan handhaven(Berg,2002).

Grote plakkatenvan Parelvederkruidzijn meestalte herkennenaan de halve cirkelvormige groeivanafde oever.De plantengroeienvoor eengrootdeel van hun lengte boven het wateroppervlak.Karakteristiek is de zilverkleurige glans van debladerenbij onderdompeling.Dit heeft de planthaarnaamParelvederkruidbezorgd.

:::-------

Floron nieuwsbrief17 meldt waarnemingenin het district Utrecht uit 2002. NaastAmersfoort(152-465) werd de soort toen ook gemeld in Deil, Veenendaal-deKlomp en Utrecht (144-432, 169-450,138-457)(Vuik, 2004). In 2004 groeit Parelvederkruidin eenaantalAmersfoortsestadsvijversin dewijk Zielhorst (J56.0 - 466.5). Op 9 september2004 wordt Parelvederkruidgezien in de grachtbijMuseumFlehite(154.93- 463.29),tezamenmet de Waterbyacint(Eichhorniacrassipes);ook zo'nexoot!Waarnemingenvan Waterteunisbloemen Parelvederkruidzijn welkom.Ze kunnengemeldwordenbijhetCNME "landgoedSchothorst"033-4695200of perE-mail opwaarneming@amersfoort.nl.

Literatuur- Anonymus,2000.Persbericht:AquatischeEcologieen Waterkwaliteitsbeheer,Departement

omgevingswetenschappen,WageningenUniversiteit,- Berg, I. vandenet. al.. 2002.FLORONjaarverslag2002- Ham,R.WJ.M. van der,1984.Myriophyllum aquaticum(Veil.) Verdc.verwilderdgevondenbij

Moordrecht.Gorteria12,p. 14-15.- Laar,V. van,1998.Grotewaternavel,Hydrocotileranunculoidesook in hetValleikanaal.

Te Velde40, p 35.- Pot,R.,2003.Veldgidswater-en oeverplanten.KNNV Uitgeverij, Utrechten STOWA,

Utrecht2003.- Vuik, W. 2004.Floronnieuwsbrief17

•

Te Velde46: 39 - 40 [maart2005]VeldbiologischeWerkgroepGelderseVallei en Eemland

40

INHOUD TE VELDE 46 •f'I

1 Keken, A. van& W.C. Knol : Broedvogelinventarisatie landgoed De Boom

1991-200212 Amersf. Courant : De Boom, "landgoed van Juffrouw Annie"

13 Spier, L. : Epifytische korstmossen op essen aan deKattenbroekerweg te Ämersfoortinteressanter dan men denkt

14 Spier, L. : Warkruid in een fuchsia te Hooglanderveen

15 Holt, B. van 't : Broedvogels van de Leusderheide,1980-2002

21 Vries, L. de : Verborgen parel (Pinetum) in 't hart vanBirkhoven (Amersfoortse bourant 6 september 2003)

23 Amersf. Courant : Verwaarloosd Pinetum Amersfoortnooit voltooid (Amersfoortse courant 6 september 2003) •

23 Leusden Nu. : Bos Birkhoven overgedragen aan "HetUtrechts Landschap" (Leusden Nu 30 december 2004)

24 Redactie : Redactioneel commentaar m.b.t beheerPinetum

25 Laar, V. van : Het Sneeuwklokje, Ga/anthus nivalis L.langs de Eem bij Coelhorst

29 Hemmelder, R.N. : Vissen-inventarisatie landgoed Stoutenburg32 NRC Handelsbl. : Woontoren op Stoutenburg ? (NRC 1 maart 2005)

33 Redactie : Uit de oude doos(l) Enkele wandelingen inde omgeving van Amersfoort (I) - door A.Joman (t) overgenomen uit De Wandelaar 7ejrg. nr. 6: p. 211-213 (1935)

36 Dool, E. van den : Verrassingen op de Viiiegbasis Soeterberg37 Bionieuws nr 14 : Sluiting militair vliegveld Soeterberg •

bedreiging natuurrijkdom ••

38 Assema, R. van : Waterteunisbloem en Parelkruidnieuwkomers in Amersfoort