REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

Tema:

PERFORMANCA DEMOKRATIKE NË SHQIPËRI

Kandidati Udhëheqës shkencor

Doris MALAJ Prof. Dr. Dhori KULE

Tiranë, 2018

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

Disertacion i paraqitur nga:

Doris MALAJ

Në kërkim të gradës shkencore:

“DOKTOR”

në

“Studime Evropiane dhe Integrim Evropian”

Tema:

PERFORMANCA DEMOKRATIKE NË SHQIPËRI

Drejtimi:

Diplomaci dhe Marrëdhënie Ndërkombëtare

Udhëheqës shkencor:

Prof.Dr. Dhori KULE

Mbrohet më, dt. ...../ ......2018

1. ..................................................... Kryetar

2. ..................................................... Anëtar (oponent)

3. ..................................................... Anëtar (oponent)

4. ..................................................... Anëtar

5. ..................................................... Anëtar

Tiranë, 2018

II

STRUKTURA E PËRMBAJTJES

Lista e shkurtimeve IV

Lista e grafikёve VII

Lista e tabelave

Parathënie

Hyrje

VIII

IX

XVI

KREU I PARË

DEMOKRACIA, PARIMET, TEORITË, KONCEPTET DHE PËRKUFIZIMET E

SAJ

1.1. Ideja dhe kuptimet e demokracisë 1

1.2. Teoritë moderne të demokracisë 14

1.3. Zhvillimi i demokracisë, prej gjenezës revolucionare tek arsyet e vendosjes 23

1.4. Lindja dhe zhvillimi i parimeve demokratike në Shqipëri 37

KREU I DYTË

NË ZONËN GRI: MIDIS DEMOKRACISË DHE AUTOKRACISË, QASJE

KRAHASUESE DHE ANALITIKE

2.1. Problematikat e shfaqura dhe qasjet klasifikuese 44

2.2. Perceptimi analitik i termit të demokracisë si kriter i domosdoshëm për përcaktimin e

zonës gri

49

2.3. Qasje analitike: nga koncepti i demokracisë së ngulitur në demokracinë defektoze 54

2.4. Koncepti i demokracisë së ngulitur 56

III

KREU I TRETË

QASJET E MATJES DEMOKRATIKE DHE DEMOKRACIA SHQIPTARE SIPAS

TYRE

3.1. FHI-ja dhe vlerësimi i Shqipërisë si pjesërisht e lirë dhe me regjim hibrid 70

3.2. Polity IV dhe kalimi i sistemit nga Autokracia në Demokraci 74

3.3. IV-ja dhe përllogaritja e indeksit në zgjedhjet parlamentare dhe vendore

78

3.4. Renditja demokratike dhe cilësia e demokracisë shqiptare 88

3.5. Indeksi i demokracisë dhe Shqipëria si regjim hibrid 93

3.6. BTI-ja dhe analiza e transformimit politik në Shqipëri në vitet 2006 – 2016 99

3.7. Krahasimi i qasjeve, kritika dhe limitet 105

KREU I KATËRT

ANALIZË CILËSORE E PERFORMANCËS DEMOKRATIKE NË SHQIPËRI

DHE METAMORFOZAT POSTAUTORITARE

4.1. Regjimi elektoral midis dispozitave kushtetuese dhe realitetit politik 109

4.2. Të drejtat dhe liritë e pjesëmarrjes politike të garantuara me ligj dhe të kufizuara në

zbatim

116

4.3. Liritë civile: dispozitat ligjore, kufizimet dhe performanca e tyre në Shqipëri 129

4.4. Ndarja horizontale e pushtetit dhe mbipushteti i ekzekutivit 140

4.5. Pushteti efektiv i qeverisjes: mbivendosjet e mundshme dhe marrëdhënia midis

institucioneve shtetërore dhe forcave ushtarake

154

5. Përfundime 161

6. Bibliografi 166

Revista dhe periodikё 172

Ligje dhe vendime ligjore 174

Raporte dhe burime internet 175

IV

Lista e shkurtimeve

AI – (Amnesty International) Organizata pёr tё Drejtat e Njeriut;

AK – Asambleja Kushtetuese;

AKIP – Aleanca Kundёr Importit tё Plehrave;

AP - Avokati i Popullit;

ATP - Agjensia e Trajtimit të Pronës;

BB - Banka Botërore;

BE - Bashkimi Evropian;

BBM - Barometri Ballkanik i Medias;

BTI - Indeksi i Transformimit i Fondacionit Bertelsman;

BIRN - Rrjeti Ballkanik i Gazetarisë Hulumtuese;

CPI - Indeksi i Perceptimit të Korrupsionit;

CRCA - Qendra për të Drejtat e Fëmijëve në Shqipëri;

CPS - Qendra për Paqen Sistematike;

DPDNJ - Deklarata e Përgjithshme pёr të Drejtat e Njeriut;

DSHSHB – Departamenti i Shtetit i Shtetve tё Bashkuara;

EIU - Njësia e Inteligjencës Ekonomike

FBI - Byroja Federale e Investigimit

FH – (Freedom House) Shtёpia e Lirisё;

FHI – (Freedom House Index) Indeksi i Shtёpisё sё Lirisё;

FMN – Fondi Monetar Ndërkombëtar;

FW – (Freedom in the World) Liria nё Botё;

GCB - Barometri Global i Korrupsionit;

GDR - Renditja e Demokracisë Globale;

GJK - Gjykata Kushtetuese;

ID - Indeksi i Demokracisë;

IKAZH - Instituti për Kërkime mbi Alternativat e Zhvillimit;

ILDKPKI - Inspektoriati i Lartë i Deklarimit dhe Kontrollit të Pasurive

dhe Konfliktit të Interesit;

V

INSTAT – Instituti i Statistikave

ISHM - Instituti Shqiptar i Medias;

IV - Indeksi i Vanhanenit;

KB - Këshilli Bashkiak;

KBE - Komisioni i Bashkimit Evropian;

KE - Këshilli i Evropës;

KEDNJ - Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut;

KK - Këshilli Kombëtar;

KL – Kёshilli i Lartё;

KLD - Këshilli i Lartë i Drejtësisë;

KLGJ - Këshilli i Lartë Gjyqësor;

KM - Këshilli i Ministrave;

KMD - Komisioneri për Mbrojtjen nga Diskrimini;

KQZ - Komisioni Qendror i Zgjedhjeve;

KSH - Kuvendi i Shqipërisë;

KSHH - Komiteti Shqiptar i Helsinkit;

KRSH - Kushtetua e Republikës së Shqipërisë;

KZ – Kodi Zgjedhor;

MSI - Indeksi i Qëndrueshmërisë së Medias;

NT - Kombet në Tranzit;

OJQ - Organizata Joqeveritare;

OSBE - Organizata për Sigurinё dhe Bashkëpunimin në Evropë;

PBDNJ - Partia Bashkimi për të Drejtat e Njeriut;

PD - Partia Demokratike;

PDKSH - Partia Demokristiane e Shqipërisë;

PK - Partia Komuniste;

PP - Partia Popullore;

PPR - Partia Përparimtare;

PS - Partia Socialiste;

QFDSH - Qendra për të Drejtat e Fëmijёve në Shqipëri;

VI

QKB - Qendra Kombëtare e Biznesit;

QKR - Qendra Kombëtare e Regjistrimit;

QNL - Qendra për Nisma Ligjore;

RK - Reporterë pa Kufij;

SHBA – Shtetet e Bashkuara tё Amerikёs;

TI – Transparenca Ndёrkombёtare.

ZKLKBDNJ - Zyra e Komisionerit të Lartë të Kombeve të Bashkuara për

të Drejtat e Njeriut

VII

Lista e grafikёve

Grafiku 1: Kombinimi i elementëve autoritar dhe demokratik për të krijuar

regjimin “hibrid”, Rüb:2002 67

Grafiku 2: Pёrcaktimi i pragut demokratik sipas Lauthit: 2002 72

Grafiku 3: Përcaktimi i pragut demokratik sipas Merkel et. al 2003 73

Grafiku 4: Koncepti tredimensional i demokracisë sipas Cruasont/Thierit

2001 75

Grafiku 5: Demokracia tredimensionale dhe regjimet e pjesshme sipas Ë.

Merkel dhe Cruasont/Thierit 76

Grafiku 6: Regjimet e pjesshme në “embedded democracy” sipas Merkelit et.

al 2003 78

Grafiku 7: Vlerat e NT-së për Shqipërinë nё periudhёn 2003-2017 92

Grafiku 8: Shqipëria në periudhën 1946 - 2013, sipas projektit Polity IV 95

Grafiku 9: Indeksi i Përgjithshëm i Demokracisë në Shqipëri, sipas Polity IV 96

Grafiku 10: Llogaritjet mbi treguesit e Vanhanenit sipas bashkive në

zgjedhjet vendore 2015 103

Grafiku 11: Renditja e bashkive sipas rezultateve të treguesve të Vanhanenit 105

Grafiku 12: Cilësia e demokracisë në Shqipëri në periudhën 2012 – 2015

sipas renditjes demokratike 110

Grafiku 12: Cilësia e demokracisë shqiptare krahasur me vendet me status

kandidat për anëtarësim në BE 111

Grafiku 13: Cilësia e demokracisë shqiptare krahasuar me atë të disa vendeve

anëtare të BE-së 112

Grafiku 14: Indeksi i demokracisë për Shqipërinë (2006 – 2016) sipas EIU-sё 116

Grafiku 15: Pyetjet dhe alternativat e përgjigjeve nga pyetёsori i mbyllur i

BTI-së 120

Grafiku 15: Statusi i demokracisë në Shqipëri në vitet 2008 – 2016, sipas

indeksit të transformimit 122

VIII

Lista e tabelave

Tabela nr.1: Nёntipat e demokracisё defektoze sipas Merkel et. al 2003: 69

86

Tabela nr.2: Vlerёsimi i Shqipёrisё pёr pёrmbajtjen e demokracisё dhe liritё

sipas FHJ-sё 90

Tabela nr.3: Krahasim i metodave 127

Tabela nr.4: Mbi rezulatet e Shqipërisë në CPI në vitet 2012 – 2016

170

Tabela nr.5: Tabela e indikatorёve 177

IX

Parathënie

Në dy dekadat e fundit, studimi i statusit të demokracisë shqiptare ka përbërë një

temë mjaft të debatuar, por pak të studiuar. E ashtuquajtura valë e tretë e

demokratizimit, e cila nisi me fundin e diktaturës në shtetet e Evropës Perëndimore, kaloi

më pas në Amerikën Latine, vazhdoi në Azinë Lindore, Evropën Lindore dhe në

Bashkimin Sovjetik, duke shkaktuar rritjen e numrit të sistemeve demokratike në mbarë

botën. Mbi 150 shtete konsideroheshin sisteme demokratike dhe kjo krijonte përshtypjen

që vala e tretë e demokratizimit kishte sjellë një zhvillim pozitiv, duke i shndërruar

sistemet nga autoritare ose totalitare, në demokratike. Pjesë e këtij ndryshimi sistemesh

u bë edhe Shqipëria në fillimet e viteve ʼ90. Por, pavarësisht arrtijeve, në vitet e fundit

është konstatuar një tendencë negative. Organizata e pavarur kërkimore amerikane FH e

cila ka si synim analizën e lirive politike dhe civile në mbarë botën, e mbështet tezën e

tendencës negative, dhe, në raportin e saj vjetor të vitit 2011 informon që: numri i

shteteve ose sistemeve demokratike është në rrënie. Ndërkohë që në vitin 2005, 123 shtete

konsideroheshin sisteme demokratike, në ditët e sotme janë vetëm 115 shtete. Gjithashtu,

kjo organizatë prezantoi në raport edhe përkeqësimin e të drejtave civile dhe politike jo

vetem në shtete si Rusia dhe Kina, por edhe në shtete anëtare të BE-sё, si: Hungaria,

Letonia dhe Franca. Duke qënë se në vende ku sistemi demokratik konsiderohet i

konsoliduar, shfaqen mangësi në cilësinë e demokracisë, padyshim që, probabiliteti që

sisteme që janë në fillimet e tyre demokratike, të shfaqin deficite në përformancёn

demokratike, është shumë më i lartë.

Në kuadër të hulumtimeve mbi demokracinë, në vitet e fundit, është vënë re një

qasje e re, e cila synon të klasifikojë sistemet demokratike sipas cilësisë së saj, duke

tejkaluar në këtë mënyrë përkufizimin tradicional të demokracisë dhe autokracisë. Kjo do

të thotë që klasifikimi i sistemeve nuk bëhet më, thjesht, duke ndarë sistemet demokratike

në autoritare ose totalitare, por duke i veçuar nga njëra-tjetra, përderisa jo në çdo sistem

demokratik, gjenden dhe zbatohen në të njëjtën mënyrë të gjitha parimet demokratike.

Nëse më parë sistemet politike klasifikoheshin në bazë të përdorimit të trinomit: sisteme

totalitare, autoritare ose demokratike, tashmë mundohemi të shkojmë më tej, duke e

“përshkallëzuar demokracinë”, për të vlerësuar nëse kemi të bëjmë me sisteme

demokratike, ku cilësia e demokracisë është: e lartë, shumë e lartë, e ulët etj.

Konstatimi i një tendence negative, në përgjithësi, ashtu sikurse edhe hulumtimet

mbi nevojen e një riklasifikimi të sistemeve dhe të një përkufizimi të sistemeve, i cili

shpreh dhe pasqyron realitetin politik në botë, janë arsyet që nxitën përzgjedhjen e temës

së disertacionit.

Shqipëria është një vend më një përvojë të pakët të demokracisë dhe të parimeve

demokratike, duke u klasifikuar kështu si një kandidat ideal për analizën e mëtejshme.

Mungesa e përvojës demokratike e vështirëson konsolidimin demokratik, i cili më pas

X

shkon deri në moszbatimin e parimeve demokratike. Studimi “Performanca demokratike

në Shqipëri. Analizë e cilësisë së demokracisë shqiptare” synon të paraqesë një analizë

të demokracisë dhe të zbatimit të parimeve demokratike në Shqipëri, si de jure ashtu edhe

de facto, në mënyrë që në bazë të kësaj të mundësohet jo vetëm vlerësimi i sistemit

politik, por edhe gjykimi nëse sistemi politik në Shqipëri është vërtetë demokratik, si dhe

cila është cilësia e demokracisë shqiptare? Duke mbështetur tezën e përshkallëzimit të

demokracive, pyetjet kërkimore janë si më poshtë:

- A mund të konsiderohet sistemi politik në Shqipëri sistem demokratik?

- A zbatohen de jure të gjitha parimet e demokracisë në Shqipëri?

- A a zbatohen de facto të gjitha parimet e demokracisë në Shqipëri?

- Nëse në Shqipëri kemi të bëjmë më një sistem demokratik, atëherë, çfarë

cilësie ka demokracia shqiptare?

- A gjendet sistemi politik shqiptar në zonën gri, diku midis autokracisë dhe

demokracisë dhe nëse po, si duhet të klasifikohet ky sistem?

Edhe nëse përformanca e demokracisë shqiptare nuk është studiuar mjaftueshëm,

duhet të pranojmë se zhvillimi i demokracisë shqiptare, progresi dhe regresi, parë

sidomos nga kёndvështrimi i tranzicionit politik, ka qenë objekt studimi për shumë

studiues, qofshin ata shqiptarё apo të huaj. Këtu mund të përmendim studiues si: Fatos

Tarifa, Afrim Krasniqi, Elez Biberaj, Tonin Gjuraj, apo edhe Tim Baikёllt (Timm

Beichelt), Teodor Kaltsunis (Theodore Kaltsounis) dhe shumë të tjerë. Punimi nuk synon

të paraqesë tranzicionin politik dhe metamorfozat postautoritare, por, për më tepër,

kërkon të japë një panoramë gjithëpërfshirëse të shkallës së përmbushjes së kritereve të

demokracisë në vend. Thënë ndryshe, më anë të analizës së treguesve të ndryshëm të

demokracisë, kërkojmë të vlerësojmë demokracinë shqiptare dhe ta riklasifikojmë atë.

Përpos kërkesës për një klasifikim sa më të saktë, detyrim përbën, gjithashtu, edhe

identifikimi i problemeve qendrore të demokracisë, pasi vetem identifikimi i tyre lejon

dhënien e rekomandimeve në mënyrë që cilësia e demokracisë të rritet.

Në dallim nga hulumtimet e tjera, ky studim nuk synon të paraqesë rrugën e

vështirë dhe të stërgjatë të konsolidimit demokratik në Shqipëri, por të identifikojë

problemet që vendi ynë ka hasur në institucionalizimin e plotë të demokracisë. Një tjetër

veçanti që duhet të theksohet është se ky punim bazohet në supozimin që, Shqipëria e ka

kaluar periudhën e tranzicionit, pra çdo defekt në cilësinë e demokracisë nuk vjen si

pasojë e një tranzicioni të papërfunduar, por shpreh qartazi përkatësinë e sistemit politik

shqiptar në sistemet e reja që ndodhen në zonën gri.

Burimet e shfrytëzuara apo konsultuara janë të shumta, si parësore, ashtu edhe

dytësore. Ndër to mund të përmendim: së pari, veprat e filozofëve dhe doktrinave politike

të epokave të ndryshme, duke filluar nga zanafillat e mendimit të sistematizuar të

sistemeve qeverisëse dhe në veçanti të demokracisë, deri tek teoritë moderne të

demokracisë. Së dyti, për të dhënë një panoramë të përgjithshme të zhvillimit demokratik

në Shqipëri iu jemi rreferuar kryesisht studiuesve shqiptarё si V. Duka, E. Hyskaj Tafili,

XI

A. Krasniqi, A. Puto dhe LL. Filo. Pasqyrimi i qasjeve të ndryshme analitike mbi

tipologjinë e sistemeve është bërë, duke konsultuar dhe shfrytëzuar studime të studiuesve

të huaj si Ë. Merkel, A. Cruasont, P. Thieri, J. Linz, M. Kreneriç, R. Dahl dhe shumë të

tjerë. Burime me rёndësi të madhe për kryerjen e këtij punimi kanë qenë edhe raporte të

organizatave dhe organeve të tjera kombëtare dhe ndërkombëtare si FH-ja, The

Economist, AI-ja, RK-ja, OSBE-ja, AP-ja, KMD-ja, ISHM-ja, Qendra për nisma ligjore

qytetare dhe shumë e shumë të tjera. Së fundmi, në funksion të kryerjes me sukses të këtij

punimi, janë shfrytëzuar edhe tekste ligjore si, KRSH-ja apo edhe shumë ligje të tjera.

Hyrja e punimit prezanton një panoramë të përgjithshme të tranzicionit politik dhe

ekonomik në Evropë dhe në veçanti në Shqipëri. Një rëndësi të veçantë i kushtohet

rrënies së sistemit autoritar, ngritjes së sistemit demokratik dhe vështirësive që ka hasur

Shqipëria në institucionalizimin e tij. Përpos kësaj, do të trajtohet, gjithashtu, kuptimi i

termit „performancë‟ për të kuptuar më mirë se si ndërthuren performanca dhe

demokracia me njëra-tjetrën, dhe se çfarë nënkuptojmë kur themi se, synimi i punimit

është analiza e performancës demokratike.

Struktura e këtij punimi përbëhet nga parathënia, hyrja dhe katër kapituj të

veçantë.

Përpara se të diskutojmë mbi demokracinë do të duhet, fillimisht, të saktësojmë

kuptimin e saj, ky do të jetë edhe synimi kryesor i kreut të parë “Demokracia, parimet,

teoritë, konceptet dhe zhvillimi saj.” Kapitulli është i ndarë në katër pjesë kryesore, ku

secila, pa dyshim, është më se e domosdoshme për kuptimin e zhvillimit të demokracisë.

Fillimisht, do të trajtohet ideja e demokracisë dhe konceptet e saj, duke u bazuar në

konceptin e demokracisë në antikitet, por jo vetem. Pasqyrimi i idesë së demokracisë do

të përfshijë, përveç pasqyrimeve të idesë fillestare të demokracisë, edhe trajtime të

ndryshme nga filozofë, historianë dhe mendimtarë të ndryshëm. Në vija të përgjithshme,

mund të thuhet se, teoritë moderne të demokracisë, në thelb kanë përcaktimin normativ,

pra, se si duhet të ishte demokracia, lidhur me përvojën reale të zhvillimeve politike.

Parë nga këndvështrime të ndryshme, teoritë në fjalë përdorin qasje të ndryshme në

analizat e tyre, por duke iu kushtuar gjithnjë rëndësi elementeve si: kushtetuta, ndarja e

pushteteve, pjesëmarrja dhe të tjera. Teoritë që do të paraqiten në pjesën e dytë të

kapitullit, do të jenë teoritë ekonomike dhe të orientuara nga tregu, teoritë pluraliste,

teoritë me pjesëmarrjen në qendër dhe teoritë soziale të demokracisë. Zhvillimi i

kritereve të demokracisë do të vijojë, për të na mundësuar një përcaktim më të saktë dhe

më të plotë të demokracisë.

Në pjesën tjetër do të trajtohet zhvillimi i demokracisë, i ilustruar më anë të

revolucioneve të ndryshme, që vlerësohen si vetë gjeneza e demokracisë në botë, dhe,

duke theksuar në to arsyet e vendosjes së demokracisë. Kjo pjesë e punimit dëshmon më

së miri se si teoritë e demokracisë, qofshin ato klasike apo edhe moderne, janë ndikuar

dhe kanë ndikuar në të njëjtën mënyrë, realitetin politik dhe zhvillimin e demokracisë në

fjalë. Më tej, në pjesën e fundit të kreut të parë, përmes analizës do të përpiqemi të

XII

kuptojmë zhvillimin e demokracisë në vendin tonë. Këtu do të analizohet dhe pasqyrohet

se si platforma e demokracisë, si një sistem qeverisës, ka hedhur rrënjët dhe më pas është

zhvilluar në territorin shqiptar, duke marrë formën e një procesi kompleks dhe të

vazhdueshëm dhe duke e shfaqur rastin e Shqipërisë, si një rast të veçantë për

vijueshmërinë dhe për specifikat e zhvillimit të demokracisë. Qëllimi është të shpjegojmë

se, zhvillimet demokratike të viteve ‟90 në Shqipëri, dhe, fillimi i periudhës së tranzicionit

demokratik nuk ndodhën rastësisht, por ato ishin procese në vazhdimësi që prej shfaqjes

së ideve liberale dhe demokratike në territorin shqiptar.

Kreu i dytë “Në zonën gri: midis demokracisë dhe autokracisë, qasje

krahasuese dhe analitike” do të vlejë si bazë teorike dhe konceptuale e punimit të

disertacionit. Në qendër të të gjithë hulumtimit qëndrojnë pyetje si: Çfarë është

demokracia? Cilat janë kriteret minimale për demokracinë dhe për autokracinë? Një

studim i mirëfilltë i këtyre sistemeve kërkon aktivizimin e një serie analizash, si: analizë

metodike, teorike, konceptuale dhe po ashtu edhe empirike, por, për më tepër, sfida

kryesore qëndron në konceptualizimin e këtyre demokracive problematike. Ky kapitull

synon të qartësojë, ndër të tjera, nëse kategorizimi tradicional i sistemeve, në sisteme

totalitare, autoritare dhe demokratike është i mjaftueshëm dhe mbetet ende i vlefshëm

apo duhet të plotësohet me lloje të tjera, dhe, nëse po, cilat janë llojet e tjera dhe si mund

te konceptualizohen ato. Për këto arsye, në pjesën e parë të këtij kapitulli do të trajtohen

problematikat e shfaqura në kategorizimin e sistemeve politike, ashtu sikurse edhe qasjet

e ndryshme klasifikuese. Del në pah që perceptimi analitik i termit të demokracisë është

kriter i domosdoshëm, përsa i përket përcaktimit të zonës gri, pasi vetëm nëse

qartësohemi plotësisht mbi parimet edhe kriteret që duhet të përmbushë një demokraci

mund të vlerësojmë, nëse një sistem është i tillë apo jo. Pyetjet qëndrore në këtë pjesë

janë: ku mbaron autokracia dhe ku fillon demokracia? A ka diçka të ndërmjetme midis

këtyre dy kategorive, dhe nëse po, si mund të klasifikohet më tej e ashtuquajtura zonë

gri? Në vijim, në pjesën e tretë, do të paraqitet qasja analitike, e cila në vijim të punimit

do të vlejë si baza e analizës cilësore të demokracisë shqiptare. Këtu do të parashtrohen

dy koncepte elementare: koncepti i demokracisë së ngulitur, si edhe ai i demokracisë

defektoze. Ajo që duhet të theksohet këtu është se, këto janë koncepte që ngrihen mbi

supozimin e një standardi minimal të demokracisë. Koncepti i demokracisë së ngulitur

parashtron se demokracia përbëhet nga pesë regjime të pjesshme, të cilat, parë së

bashku, përbëjnë atë që në fjalorin tonë quhet demokraci e plotë. Koncepti i demokracisë

së ngulitur, pesë regjimet e pjesshme, standarti minimal i demokracisë ashtu sikurse edhe

format e ndryshme të demokracive defektoze do të paraqiten në mënyrë të detajuar në

këtë pjesë.

Kreu i tretë “Qasjet e matjes demokratike dhe demokracia shqiptare sipas tyre”

mundëson dhënien e një panorame të përgjithshme të statusit të demokracisë në Shqipëri.

Metodat e analizës që do të paraqiten në këtë kapitull do të jenë: FHI-ja, Polity IV, IV-ja,

Renditja demokratike e cilësisë, Indeksi i demokracisë, BTI-ja.

XIII

Termi i matjes së demokracisë në shkencat politike ose edhe në hulumtimtet mbi

demokracinë përdoret në funksion të klasifikimit të vendeve të ndryshme në botë, duke i

kategorizuar sipas rendit demokratik që ato përfaqësojnë. Këtu përfshihen metoda të

ndryshme që shpesh herë lidhen me njëra-tjetrën dhe përdoren së bashku. Kryesisht, këto

lloj matjeje mund bëhen në dy forma. Nga njëra anë kemi matjen dikotomike, ku synimi

kryesor është të përcaktohet nëse shteti në fjalë ose subjekti i analizës është demokratik

apo jo, siç është për shembull IV-ja, dhe nga ana tjetër janë matjet e vazhdueshme, të

cilat, përpos faktit të ndarjes së kategorive shtet demokratik dhe jodemokratik, mundohen

të përcaktojnë, në mënyrë më të detajuar, arsyet e ndarjes në kategori të ndryshme. Kjo

do të thotë se, nëse matjet dikotomike merren kryesisht me kategorizimin e sistemeve,

matjet e vazhdueshme synojnë të analizojnë, përmes analizave sasiore, edhe cilësinë e

sistemit në fjalë. Të dyja këto forma matjeje do të paraqiten në kapitullin e tretë.

Parë nga këndvështrimi metodik, pyetjes se si mund të matet demokracia apo

edhe cilësia e demokracisë mund t‟i përgjigjemi fare thjesht, duke pohuar se këtu duhet të

veçojmë metodën sasiore nga metoda cilësore. Ndërkohë që analiza sasiore mundëson

analizën krahasuese ndërkombëtare, lidhur me performancën demokratike në vende të

ndryshme, analiza cilësore lejon analizën e treguesve të demokracisë për të dalë më pas,

në përfundim, nёpёrmjet kësaj analize, në cilësinë e demokracive të ndryshme. Meqenëse

të dyja aspektet vlerësohen si të rëndësishme, për të pasur një panoramë sa më të plotë të

statusit të demokracisë në Shqipëri, kemi vendosur që analizat e metodës sasiore t‟i

paraqesim në kreun e tretë dhe analizën cilësore ta zhvillojmë, më pas, në kreun e katërt.

Kreu i tretë mund të konsiderohet i vlefshëm për të pasur një ide të përgjithshme mbi

performancën demokratike në Shqipëri. Gjatë këtij kreu do të mund të mësojmë se si

vlerësohet demokracia shqiptare në bazë të metodave të ndryshme. Gjithsesi, siç kemi

theksuar dhe më parë, analizat sasiore paraqesin edhe limite të shumta, pasi mbi bazën e

indekseve nuk mund të analizohen probleme të demokracisë, dhe për më tepër ato nuk

janë në gjendje të shprehin një kritikë frytdhënëse për përmirësimin e saj. Krahasimi i

qasjeve të paraqitura gjatë kreut të tretë, ashtu sikurse edhe kritika ndaj tyre dhe limitet

që këto metoda analize paraqesin, do të jenë objekti i studimit në përfundim të kësaj pjese

të punimit.

Qasja e duhur që mundëson një studim dhe një analizë të mirëfilltë të

demokracive është qasja cilësore. Vetëm përcaktimi i një sistemi si 'pak apo shumë

demokrat', nuk është i mjaftueshëm, kur synimi është analiza në kohë e performancës

demokratike në një vend, dhe, për këtë arsye, në kreun e katёrt “Analizë cilësore e

performancës demokratike në Shqipëri dhe metamorfozat po`sautoritare” do të

analizohen këta tregues, duke u bazuar në treguesit e dhënë në kuadër të konceptit të

demokracisë së ngulitur në kreun e dytë. Treguesit që do të shtjellohen në këtë pjesë të

punimit do të jenë pesë regjimet e pjesshme: regjimi elektoral; të drejtat dhe liritë e

pjesëmarrjes politike; liritë civile; ndarja horizontale e pushteteve dhe pushteti efektiv i

qeverisjes. Për të arritur një rezultat sa më të përafërt me realitetin, këta tregues do të

XIV

analizohen si nga ana formale kushtetuese, ashtu edhe nga ajo real-politike. Kjo,

përveçse mundëson dhënien e një ideje më të plotë të performancës demokratike në vend,

lejon edhe identifikimin e problematikave dhe mundëson dhënien e rekomandimeve.

Në kuadër të regjimit elektoral do të analizohet fillimisht, nëse dispozitat

kushtetuese dhe ato ligjore garantojnë të drejtën e votës aktive dhe pasive. Më pas, do të

kalojmë në shqyrtimin e zgjedhjeve parlamentare 2013, 2015 dhe 2017 për të gjykuar

nëse këto zgjedhje mund të konsiderohen të lira dhe të ndershme. Aspekti i fundit, i kësaj

pjese të punimit është analiza për të kuptuar nёse vendimmarrësit politikë dhe pushtetarët

në Shqipëri janë demokratikisht të legjitimuar.

Më pas, në kuadër të analizës së lirive dhe të drejtave të pjesëmarrjes politike do

të verifikohen, fillimisht, dispozitat ligjore në lidhje me lirinë e shprehjes, të shtypit dhe të

informimit, për të kaluar më tej me verifikimin e pavarësisë ekonomike dhe lirisë

operative të mediave në Shqipëri. Gjithashtu pjesë e këtij indikatori është edhe pluralizmi

politik, i cili shprehet më së miri përmes së drejtës së asociimit. Një rëndësi e veçantë do

t‟i kushtohet kuadrit ligjor për partitë politike, ashtu sikurse edhe pyetjes nëse ka pasur

dhe ka ndalim ose kufizim të partive politike dhe të shoqërisë civile në Shqipëri. Në vijim,

do të shqyrtohet, nëse Kushtetuta e Shqipërisë dhe dispozita të tjera ligjore garantojnë të

drejtën e demonstrimeve dhe tubimeve, edhe nëse kjo e drejtë shkelet përmes masave

shtrënguese ndaj protestueve,

Liritë civile, duke përfshirë këtu të drejtat dhe liritë themelore, përformancën e të

drejtave të njeriut, ashtu sikurse edhe të drejtat gjyqësore dhe garantimin e tyre, janë

objekt studimi në pjesën që vijon. Për të analizuar nëse liritë civile në Shqipëri shfaqen

në mënyrë demokratike, përsëri do të bëhet shqyrtimi i dispozitave ligjore, dhe më pas,

për të përfunduar me përformancen e të drejtave të njeriut, do të analizohet nëse ka

shfaqje të diskriminimit, dhe nëse këto të drejta shkelen dhe cënohen nga aktorë shtetëror

dhe privat. Garantimi i të drejtave të njeriut duhet të përfshijë, gjithashtu, edhe të drejtat

gjyqësore, dhe, për këtë arsye, do të pasqyrojmë nëse dispozitat kushtetuese ia njohin

këto të drejta të gjithëve dhe, për më tepër, nëse në realitetin shqiptar ka mohim faktik të

këtyre të drejtave për grupe të caktuara, si edhe trajtim të pabarabartë për shkak të

statusit social.

Ndarja horizontale e pushtetit është një tjetër element i rëndësishëm në kuptimin e

demokracisë. Ndarja, kontrolli dhe ekuilibri i pushtetit konsiderohen si të

patjetërsueshёm për të garantuar mirëfunksionimin e sistemit demokratik. Ndarja efektive

e pushtetit në Shqipëri do të analizohet përmes dispozitave ligjore dhe më pas do të

vijohet me shqyrtimin e kontrollit parlamentar mbi ekzekutivin dhe kontrollin e pushtetit

gjyqësor mbi pushtetet e tjera. Po ashtu, duhet të theksohet se, edhe trajtimi i pavarësisë

së gjyqësorit kundrejt ndërhyrjeve të pushteteve të tjera do të zërë vend të rëndësishëm

në këtë pjesë të punimit. Shfaqja e korrupsionit dhe ndikimi që ky fenomen ka në

shoqërinë shqiptare dhe, për më tepër, në zbatimin e pavarur të pushtetit do të trajtohen

në fund të kësaj pjese.

XV

Analiza cilësore do të mbyllet me shqyrtimin e pushtetit efektiv. Dy janë treguesit,

qё janë cilësuar si të rëndësishëm në këtë regjim të pjesshëm. Në rradhë të parë, duhet të

shikohet nëse në Shqipëri ka vendosje joformale të grupeve të palegjitimuara, të cilat

pretendojnë pushtetin e qeverisjes, dhe më pas, duhet të eleminohet rreziku i një

mbipushteti të forcave të armatosura. Për ta bërë këtë, në përfundim të analizës cilësore,

do të shqyrtohet marrëdhënia e FA-ve me politikën, si dhe pozicioni i tyre në rendin

shtetëror.

Në përfundim të analizës cilësore, të gjithë treguesit e sipërpërmendur do të

vlerësohen në bazë të studimit dhe do të kategorizohen si defektoze ose jodefektoze. Në

këtë mënyrë, në konkluzione mund të japim një panoramë gjithëpërfshirëse të shfaqjes së

demokracisë në vend, duke pasur mundësinë t‟iu referohemi në detaje edhe problemeve

të shfaqura.

Punimi i tezës doktorale është një sipërmarrje e madhe që kërkon impenjim të

vazhdueshëm dhe mbështetje të pakursyer. Gjej rastin të shpreh mirënjohjen të gjithë

atyre që më kanë mbeshtetur gjatë gjithë kësaj periudhe. Dua të falenderoj dhe t`i shpreh

mirënjohjen time të veçantë udhëheqësit shkencor Prof. Dr. Dhori Kule për ndihmën e

pakursyer. Një mirënjohje të madhe shpreh për Prof. Asoc. Dr. Eva Tafili (Hyskaj) ashtu

sikurse për Prof. Dr. Ilira Sulo për mbeshtetjen e tyre të vazhdueshme për të finalizuar

këtë studim.

Së fundi, dua të shpreh mirënjohjen time më të sinqertë familjes time të madhe.

Dëshiroj ta nis me prindërit e mi, të cilët kanë qenë dhe mbetën mbeshtetja ime më e

madhë gjatë gjithë rrugëtimit tim arsimor dhe akademik dhe vazhdojnë të më inkurajojnë

me qellimin që unë të arrij akoma dhe më shumë. Po ashtu, dua të shpreh mirënjohjen

time më të thellë prindereve të Erionit, Netës dhe Petritit, të cilët, më kanë inkurajuar

gjithnjë për t`a cuar deri në fund këtë punim dhe për ndihmën e pakursyer që më kanë

dhënë gjatë gjithë kohës duke rritur dhe edukuar djalin tim në kohën që unë i

dedikohesha punimit. Falenderoj Erionin, bashkëshortin tim, për besimin që ka në

arritjen e objektivave të mija dhe mbi të gjitha për durimin që ka shfaqur gjatë gjithë

kohës. Në fund punimin ia dedikoj djalit tim, Erik˗ut, të cilit i uroj që të rritet dhe të jetojë

në një demokraci të plotë.

XVI

HYRJE

Shqipëria është një vend me një përvojë të pakët demokratike dhe ka kaluar një

periudhë të gjatë tranzicioni. Fillimi i viteve ‟90 shënoi nisjen e një etape të re për vendin

tonë. Shqipëria autoritare dhe e izoluar, ashtu si shumë vende të tjera të Evropës

Qendrore dhe Lindore, u bë pjesë e një shndërrimi sistemesh.

Rënia e bllokut komunist në Shqipëri dhe, në tërësi, dështimi i modelit diktatorial

socialist e futi vendin në një valë të re demokratizimi. Shpallja e pluralizmit demokratik

mund të karakterizohet si hapi i parë drejt fundit të një kapitulli të dhimbshëm për

Shqipërinë politike dhe, në të njëtën kohë, fillimi i një rruge të gjatë drejt përshtatjes së

demokracisë së plotë liberale. Përshtatja, institucionalizimi ashtu sikurse edhe

konsolidimi i demokracisë kërkoi paralelisht transformimin ekonomik dhe politik në

vend. Themelimi i PD-së, në dhjetor të vitit 1990, dëshmoi që procesi i demokratizimit

tashmë kishte nisur. Rrotacioni politik dhe paqësor i vitit 1992 mund të konsiderohet,

gjithashtu, si prelud i pluralizmit politik, pasi përbënte një ndër elementёt më thelbësor në

rrugën drejt transformimit demokratik të vendit. Pavarësisht se proceset zgjedhore në

Shqipëri, në njёzet e pesё vitet e fundit, kanë ardhur drejt një zhvillimi gradual, refuzimi i

rezultateve zgjedhore është një praktikë që ka shoqëruar zgjedhjet në Shqipëri. Për më

tepër, dyshimet për manipulime dhe parregullsi në zgjedhje, janë kryefjalë që kanë

shoqëruar politikën shqiptare gjatë tranzicionit demokratik. Studiuesi Tim Baikëllt

(Timm Beichelt) në hulumtimet e tij mbi konsolidimin demokratik të vendeve ish-

socialiste thekson se: Shqipëria gjatë vitit 1997 ndodhej në prag të anarkisë, dhe se për

shkak të parregullsive në zgjedhje dhe gjendjes kaotike, në përgjithёsi, nuk konsiderohej

si regjim demokratik.1 Janë të shumta diskutimet që ngrihen mbi vlerësimin, analizën,

dhe zhvillimin e platformës demokratike të Shqipërisë. Padyshim që, këtu duhet të

shtojmë se ndërrimi i regjimeve konsiderohet si një proces tepër i vështirë dhe

vijueshmёria e ngjarjeve e mbështet këtë konstatim.

Përshkrimi i transformimit të sistemit politik në Shqipëri kërkon një analizë më të

thellë të tranzicionit politik në vend. Në pamundësinë e një analize gjithëpërfshirëse, në

vijim, do të ndalemi në dhënien e një panorame të përgjithshme të tranzicionit si një

fenomen i zhvilluar me valën e tretë të demokratizimit.

Fillimisht, duhet të theksohet se në shumicën e vendeve që u prekën nga vala e

tretë e demokratizimit, koncepti i tranzicionit u shndërrua në një koncept shumë të

përfolur. Tema e tranzicionit politik zë një vend të rëndësishëm në politologji dhe, për më

tepër, në vendet e demokracisë së re, ku bën pjesë edhe Shqipëria. Fillimisht, duhet të

pranohet se tranzicioni dhe proceset transformuese mund të konsiderohen si një ndër

temat më të debatueshme, për shkak të pikëpamjeve dhe kundërshtive që kanë të bëjnë

1 Beichelt, T., Demokratische Konsolidierung im postsozialistischen Europa. Die Rolle der politischen

Institutionen, Leske+Budrich,Wiesbaden, 2001, f. 38.

XVII

me konceptet bazë, me përmbajtjen e tranzicionit apo edhe me kohëzgjatjen e tij. Edhe

pse përcaktimet dhe përkufizimet e këtij termi janë të shumta, pasi disa e cilësojnë atë si

“një periudhë e madhe pasigurie politike. Ai u nënshtrohet pasigurive të paparashikuara,

procesve të pafundme dhe rezultateve të paimagjinueshme”,2 në vija të përgjithshme ai

nënkupton procesin historik gjatë të cilit ndodh ndryshimi i pushtetit në kalimin nga

regjimi i vjetër, deri në konsolidimin e regjimit të ri demokratik.3 Studimet mbi

tranzicionin pohojnë se kjo mund të ndodh në tre mënyra të ndryshme:

- së pari, duke marrë trajtën e një transformimi,4 ku iniciatorët e ndryshimit të sistemit

janë elitat e sistemit paraardhës, të cilët, nё kёtё mёnyrё, kanë mundësinë e kontrollit

të zhvillimit të ndryshimeve;

- së dyti, përmes një tranzicioni të detyruar, thënë ndryshe replacement, ku grupime

opozitare fundosin elitat e sistemit paraardhës dhe konsiderohen nismёtare kryesore

për ndryshimin e sistemit;5

- së treti, përmes një marrëveshjeje politike midis elitave të sistemit paraardhës dhe

grupimeve opozitare që së bashku organizojnë ndryshimin e sistemit. Në këtë rast

kemi të bëjmë më transplacement.6

Vendimi i imponuar i udhëheqësit të asaj kohe, për të shpallur pluralizmin politik

në Shqipëri, mund të konsiderohet si rezultat i një marrëveshjeje politike me synimin e

kontrollit të mëtejshëm në vend. Edhe pse shndërrimi i sistemit politik në Shqipëri u nis

në këtë mënyrë, tranzicioni politik duhet të cilësohet si proces tejet i vështirë, dhe, kjo “jo

vetëm për shkak të vështirësive që kishin të bënin me vendosjen e sistemit politik

shumëpartiak, por edhe të të gjitha pasojave që sillte ky sistem në administrimin e

pushtetit dhe mekanizmave zgjedhorë, që të çonin deri te pushteti”.7 Për të kuptuar më

mirë veçoritë e tranzicionit politik në Shqipëri duhet të analizohet modeli i tranzicionit

shqiptar brenda kuadrit të qasjeve teorike të tranzitologjisë. Thënë kështu, duhet të

pranohet se janë tre variabla qendrore, të cilat mund të shpjegojnë zhvillimin dhe

formimin e demokracisë në vend, dhe në të njëtjën kohë vlejnë si elementet kyçe në

dinamikën e demokratizimit të Shqipërisë. Sipas perspektivës deterministe është historia

ajo që mund të shpjegojë llojin dhe nivelin e demokracisë, qasja voluntaristike e

konsideron rolin e elitës politike si vendimtare në procesin e demokratizimit dhe

institucionalistët pretendojnë se, janë institucionet ato që formojnë kushtet për shpalosjen

e demokratizimit dhe ndryshojnë, në këtë mënyrë, mjedisin shoqëror dhe atë politik.

2 Karl, T. L/ Schmitter, P.C., Models of the transition in Latin America, Southern and Eastern Europe,

2004, f. 207. 3 Merkel, W., Systemtransformation. Eine Einführung in die Theorie und Empirie der

Transformationsforschung. 2. Auflage, VS Verlag, Wiesbaden, 2010, f. 12. 4 Merkel, W., Systemwechsel 1. Theorien, Ansätze und Konzeptionen, 2. Auflage, Springer, Opladen, 1996,

f. 11. 5 Po aty, vepër e cituar

6 Po aty, vepër e cituar

7 Hyskaj Tafili, E., Tranzicioni politik në Evropën Qendrore dhe Lindore, Tiranë, 2008, f. 5.

XVIII

Rasti i Shqipërisë dëshmon se, nuk mund të veçojmë njerën qasje si me shpjeguese sesa

tjetrën, pasi të treja qasjet, parë së bashku, hedhin dritë mbi ecurinë e demokratizimit në

vend. Ashtu sikurse shpjegohet edhe më pas në kreun e parë (çёshtja 1.4) historia e

Shqipërisë, paraqitet si një variabël qendror, kur kërkesa është shpjegimi i llojit dhe

nivelit të demokracisë. Pavarësisht se janë bërë përpjekje për të promovuar elementet e

demokracisë dhe për të konsoliduar demokracinë si sistem qeverisës “mundësitë për

demokratizimin e shoqërisë shqiptare janë të kufizuara, sepse zhillimi social-ekonomik

dhe historia demokratike e këtij vendi nuk kanë qenë favorizuese në këtë drejtim.”8 Në të

njёjtën kohë, duhet të shtojmë se, edhe elita politike shqiptare nuk ka kontribuar

pozitivisht në rrugën e vështirë drejt demokratizimit të plotë të vendit. Mbi të gjitha mund

të thuhet se elita politike shqiptare, e cila kishte mundësinë e përshpejtimit të procesit të

tranzicionit, u shfaq “më tepër konfliktuale sesa krijuese”.9 Vështirësia e elitës politike

dhe mungesa e përgjegjshmërisë së saj depërtoi, për më tepër, edhe në institucionalizimin

e demokracisë. Përmes qasjeve studimore duhet theksuar se, Shqipëria në momentin e

rrëzimit të sistemit të vjetër plotësonte vetëm kushtin e homogjenitetit etnik.10

Mungesa e

theksuar e stabilitetit politik, përvoja shumë e ulët e pluralizmit politik, ashtu sikurse

edhe faktorë të tjerë kontekstual, brenda dhe jashtëmjedisor, vështirësuan procesin e

transformimit demokratik në vend. Historiania shqiptare Valentina Duka e përshkruan

këtë proces duke u shprehur se: “procesi i kalimit të Shqipërisë nga diktatura komuniste

në sistemin demokratik dhe në ekonominë e tregut ka qenë i mbushur me mjaft pengesa,

një pjesë e të cilave ishin të parashikueshme dhe një pjesë tjetër krejt të

paparashikueshme. Këto pengesa edhe ato ekonomike, edhe ato shoqërore lidheshin si

me trashëgiminë historike, ashtu edhe me zbatimin e variantit më të egërr të sistemit

komunist në Shqipëri”11

Përpos vështirësive që Shqipëria ka hasur në transformimin e sistemit politik të

saj, objekt debati shpeshherë ka qenë edhe kohëzgjatja e tranzicionit, si edhe fakti, nëse

ky proces duhet të konsideruar i përfunduar apo jo. Ndërkohë që disa studiues e cilësojnë

atë të kryer me përfundimin e një procesi zgjedhor të lirë,12

për studiues të tjerë ky nuk

mund të karakterizohet si kushti i vetëm për përfundimin e procesit të tranzicionit. Në

lidhje me këtë, studiuesi shqiptar Tarifa shprehet se: “periudha e tranzicionit demokratik

mund të zgjasë për dekada të tëra, në varësi të shumë faktorëve apo variablave politike,

ekonomike dhe sociale që ndërhyjnë në ekuacionin e transformimeve politike të një

shoqërie”13

dhe kundërshton në këtë mënyrë idenë e përfundimit të tranzicionit me

kryerjen e zgjedhjeve të lira. Për më tepër, ai thekson se, Shqipëria ndodhet ende në fazë

8 Gjuraj, T., Nova Demokratia. 15 ese për tranzicionin dhe për demokratizimin, UET Press, Tiranë, 2015, f.

23. 9 Po aty, vepër e cituar, f. 24.

10 Po aty, vepër e cituar, f. 6.

11 Duka, V., Historia e Shqipërisë 1912 – 2000, Kristalina KH, Tiranë, 2007, f. 378.

12 Merkel 2010, vepër e cituar, fq. 17.

13 Tarifa, F./ Kristafi, K./ Tarifa, E., Paradigma e tranzicionit demokratik. Fundi i tranzicionit apo

tranzicioni pa fund, Tiranë, 2009, f. 51.

XIX

tranzicioni pasi nuk ka arritur standardet e një demokracie të konsoliduar edhe

funksionale, duke paraqitur mangësi të mëdha, sidomos në elementin e shtetit ligjor, duke

shpehur se: “Shqipëria vërtet ka një legjislacion të ri, demokratik dhe një kushtetutë

demokratike, të cilat janë krijuar gjatë periudhës se tranzicionit postkomunist, por ky

tranzicion nuk mbaron me hartimin e tranzicionit, ai vetëm fillon me të.”14

Megjithatë mbështesim tezën që mungesa e elementëve liberalë në shfaqjen e

demokracisë nuk do të thotë mospërfundim i procesit të tranzicionit. Tranzicioni ka

përfunduar, pasi procesi zgjedhor i lirë është kryer formalisht në Shqipëri, por mungesa e

tranditës liberale, siç shkruan studiuesi Gjuraj ka bërë që demokracia shqiptare sot të ketë

“mangësi liberale”15

dhe për këtë arsye procesi i transformimit të sistemit të trajtohet

ende si i pakryer.

Tarifa shkruan se: “çdo tranzicion postkomunist synon krijimin dhe konsolidimin

e një sistemi demokratik dhe jo një gjendje të ndërmjetme midis demokracisë dhe

totalitarizmit komunist”,16

por procesi i tranzicionit nuk mund të zgjasë për sa kohë nuk

është plotësuar çdo element dhe kusht i demokracisë liberale. Mosplotësimi i këtyre do

të thotë mangësi në demokraci, defekte në të, por jo mosshndërrim sistemesh.

Për këtë arsye analiza e përformancës demokratike në Shqipëri fiton një tjetër

rëndësi. Titulli i punimit mund të çojë në mendje një pyetje elementare: çfarë do të thotë

përformanca demokratike? Për t‟iu përgjigjur kësaj pyetje është mirë t‟i referohemi

përcaktimit të terminologjisë së përdorur. Termi performancë e ka prejardhjen nga gjuha

latine dhe sipas kuptimit të ngushtë të fjalës do të thotë „formim i plotë‟. Por për ne,

kuptimi i termit shkon përtej këtij përcaktimi kaq të ngushtë. Kur ngrihet pyetja mbi

performancën demokratike atëherë, më fjalë të tjera, mund të pyesësh gjithashtu se në

ç‟mënyrë shfaqet demokracia? A shfaqet demokracia shqiptare në cilësinë e duhur për t‟u

konsideruar demokraci? Në fushën e menaxhimit shpesh ndeshemi me përdorimin e

termit performancë, pasi aty, termi përdoret për t‟iu referuar shkallës së kryerjes së

detyrës dhe suksesit të treguar, dhe pikërisht kjo qasje duket e duhura për të kuptuar edhe

përformancën demokratike. Vlerësimi i përformancës demokratike në Shqipëri

nënkupton vlerësimin e shkallës së zbatimit të treguesve të demokracisë dhe më pas, me

anën e këtij vlerësimi, mund të përcaktohet nëse përformanca e shfaqur mund të

konsiderohet e arrirë apo jo. Me pak fjalë, kur ne kërkojmë të analizojmë përformancën

demokratike në Shqipëri, atëherë, kërkojmë të analizojmë raportin e arritur të zbatimit të

treguesve të demokracisë në një objektiv të synuar. E gjitha kjo fiton një rendësi akoma

më të madhe në kuadër të historisë së tranzicionit politik në Shqipëri dhe në debatin e

njёzet e pesё viteve të fundit mbi mospërfundimin e tranzicionit, zhvillimin e parimeve

demokratike dhe zbatimin e tyre në territorin Shqiptar.

14

Tarifa 2009, vepër e cituar, f. 65. 15

Gjuraj 2015, vepër e cituar, f. 135. 16

Tarifa 2009, vepër e cituar, f. 28.

1

KREU I PARË

1. DEMOKRACIA, PARIMET, TEORITË, KONCEPTET

DHE PËRKUFIZIMET E SAJ

1.1. Ideja dhe kuptimet e demokracisë

Kërkesa për të përkufizuar termin e demokracisë dhe për të ndërtuar një koncept

me thelb demokracinë, ka hapur shumë diskutime, sidomos në kuptimin dhe kontekstin e

sistemit politik. Koncepti i demokracisë, ashtu si shumë koncepte të tjera politike, e ka

origjinën në qytetërimin grek.17

Sot, ekziston një bashkëpëlqim mbi kuptimin e termit

demokraci. Ai është një term shkencor i fjalorit politik, që vjen nga greqishtja dhe

përbëhet nga fjalët demos (popull, masa popullore ose qytetaria e plotë) – dhe kraci

(sundim, ushtrim pushteti), pra sundim ose ushtrim i pushtetit nga populli.18

Sipas kuptimit literal, por parë edhe në kontekstin e kohës në të cilin është

përdorur, koncepti i demokracisë tregon, jo më pak sesa, të drejtën e qytetarëve për të

ushtruar vullnetin e tyre politik. Por, demokracia, si koncept, është më tepër se kaq. Ai

përfshin një sërë idesh dhe parimesh mbi lirinë. Zanafilla e konceptit modern të lirisë dhe

demokracisë politike i ka rrënjet në konceptin grek të lirisë dhe të robërisë. Sipas

konceptit origjinal grek të lirisë: njerëzit duhet të ishin të pavarur në jetën e tyre, pra të

jetonin pa padron, kjo pohon se pavarësia ishte element kryesor përsa i përket garantimit

të lirisë. Demokracia, parë nga ky këndvështrim, nuk mund të konsiderohet si arritje

kulminante e lirisë. Ajo nuk është liri e plotë, por thjesht forma më e mirë e qeverisjes.

Pyetjes se çfarë është demokracia sipas Aristotelit, do të duhet t‟i përgjigjeshim

se, para së gjithash, ajo ka kuptimin e një forme konstitucionale të shtetit.19

Sipas këtij

kuptimi, demokracia është “një konstitucion shtetëror i shteteve të vogla dhe të mëdha,

ku pushteti del drejtpërdrejt apo jo drejtpërdrejt nga shtetasit, në bazë të lirisë dhe të

barazisë politike”20

. Ky përkufizim ngjason së tepërmi me përkufizimin shumë të cituar

17

Höffe, O., Einführung in Aristoteles„ Politik, në Höffe, Otfried (2001), eds., Aristoteles„ Politik,

Oldenbourg Verlag, Berlin, 2001, ff. 5-20, f. 5. 18

Schmidt 2008, vepër e cituar, f. 17. 19

Geiger, R., Die Einrichtung von Demokratien und Oligarchien (VI 1-8), në Höffe, Otfried (2001), eds.,

Aristoteles„Politik, Oldenbourg Verlag, Berlin, 2001, ff. 151-168, f. 156. 20

Schmidt 2008, vepër e cituar, f. 19.

2

të Linkolnit, sipas të cilit demokracia është një formë qeverie që del nga populli,

ushtrohet po nga ai, gjithnjë në interesin e tij më të mirë.21

Aristoteli mund të konsiderohet si mendimtari i parë që analizoi politikën, duke

përfshirë elemente si: e drejta, drejtësia apo edhe shteti.22

Ideja e tij mbi demokracinë

mbështetet në një bazë të gjerë krahasuese, e cila vjen si pasojë e njohurive të tij

empirike. Kështu, synimi tij nuk është thjesht vlerësimi relativ i regjimeve të ndryshme

shtetërore, por, për më tepër, krahasimi i formave të ndryshme, me të cilat paraqitet vetë

regjimi demokratik. Prandaj, mund të thuhet se Aristoteli, në kundërshtim nga filozofët e

tjerë të kohës së tij, nuk përqafon idenë e mohimit absolut të demokracisë. Ai mban një

qëndrim kritik ndaj demokracisë, dhe kjo gjë krijon një lloj distance kundrejt pranimit të

saj. Si rrjedhim, mund të pohojmë se Aristoteli nuk konsideron regjim ideal, regjimin

demokratik ashtu siç u formua dhe u zhvillua në Athinë. Në veprën e tij Politika,23

ai

paraqet idenë e demokracisë si një “formë shteti“ ose një “formë kushtetuese shteti“.

Demokracia e Aristotelit është një demokraci, në të cilën sundon shumica, dhe,

pikërisht kjo shumicë përbëhet nga të varfrit. Sipas Aristotelit, demokracia është e

pranishme për shkak të dy kategorive të njerëzve: të lirët dhe të varfrit. Liria shprehet

përmes pjesëmarrjës, pra një njeri që ka të drejtë të marrë pjesë në vendimmarrje politike,

së pari, mund të konsiderohet i lirë, dhe së dyti, mund të thuhet se gëzon të drejta të plota.

Në të njëtën kohë, duhet theksuar se, këto të drejta nuk burojnë nga veti të prejardhjes,

pasurisë ose arsimimit. Duke u mbështetur në doktrinën aristoteliane, shenjat dalluese të

konstitucionit demokratik janë qytetaria e fuqishme me të drejta të plota dhe sovraniteti i

atyre me të drejtë vote. Po cili është thelbi i doktrinës së Aristotelit? Ai nxjerr në pah të

veçantat e çdo forme shteti, duke i ndarë sipas dy kritereve bazë, të cilat janë:

1) numri i sundimtarëve;

2) qëllmi i sundimit.

Pra, thënë ndryshe, nga njëra anë, ai ndan formën e jashtme të organizimit, e cila

matet me numrin e sundimtarëve (një, pak ose shumë), dhe nga ana tjetër ai përpiqet të

analizojë se kujt i shërben pushteti, pra nëse “qeverisja kishte si qëllim interesin e

përgjithshëm apo vetëm përfitimin e atyre që qeverisin”.24

Aristoteli cilëson si variantin

e duhur të sundimit të njëshit, pakicës apo edhe shumicës, gjithnjë variantin ku qëllimi i

sundimit është në interesin e përgjithshëm.25

Demokracia, sipas doktrinës aristoteliane, konsiderohet si forma gabuar e

sundimit të shumicës, pasi ka për qëllim vetëm të mirën e të varfërve. Ajo së bashku me

21

Schmidt 2008, vepër e cituar, f. 19. 22

Höffe 2001, vepër e cituar, f. 5. 23

Kjo konsiderohet si një vepër e mirëfilltë teorike dhe jo si një shkrim i thjeshtё historik, me qëllim

përshkrimin e shtetit të athinasve. Për më tepër shih: Eucken, Christoph (1990), Der aristotelische

Demokratiebegriff und sein historisches Umfeld, në: Patzig, Günthër (1990), Aristoteles„ “Politik”, Akten

des XI. Symposium Aristotelicum, Göttingen, ff. 278 – 292. 24

Schmidt 2008, vepër e cituar, f.30 25

Po aty, 30.

3

tiraninë dhe oligarkinë kanë të njëjtin qëllim sundimi, pra interesin e sunduesit në rastin e

tiranisë dhe sunduesve në rastin e oligarkisë dhe demokracisë. Ndarja e mësipërme

paraqet vetëm një dimension të doktrinës aristoteliane. Krahas shtresës së parë të kësaj

doktrine, ne njohim dhe tri shtresa të tjera. Kështu, ai thellohet në studimin e tij dhe

pranon se: konstitucioni shtetëror nuk është funksion vetëm i numrit të atyre që drejtojnë.

Sipas tij, numri i sundimtarëve përbën vetëm sipërfaqen e formës së organizimit

shtetëror. Kështu, variablat kryesor të ekuacionit të dimensionit të dytë, nuk janë thjesht

numrat e sundimtarëve, por dhe liria e qytetarëve në këtë formë shteti. Filozofi grek, pas

një analize të thelluar, të konstitucioneve shtetërore, pasqyron ndryshime të rëndësishme

brenda formave të shtetit. Megjithse kontradiktore, ai mbron tezën se, nuk ekziston vetëm

një lloj demokracie apo oligarkie.

Katër llojet e demokracisë, Aristoteli i ndan sipas përbërjes shoqërore, masës së

pjesëmarrjes, kushteve institucionale, e së fundmi, diferencës midis përparësisë së ligjit

dhe epërsisë së votave mbi ligjin.26

Duhet theksuar se, analiza e tij përfundon me

përpjekjen për të përcaktuar formën më të mirë të shtetit. Duke përdorur një bazë

analitike dhe empirike, ai përpiqet, jo vetëm të shpjegojë formën më të mirë, por edhe

rendin më të përshtatshëm të trajtimit të çështjeve publike. Sipas Aristotelit, forma më e

mirë shtetërore përbëhet “nga një kombinim i atyre konstitucioneve që hasen më shpesh

[…], në rradhë të parë të atyre që kanë treguar se janë të qëndrueshme, dhe u kanë

rezistuar përmbysjeve të dhunshme, dhe se mund të kontribuojnë më shumë për zgjidhjen

e problemeve të mosqëndrueshmërisë së botës së polisit grek”27

Si rrjedhim, në shtresën e katërt të doktrinës së tij, ai del në përfundimin se,

kombinimi më i mirë është kombinimi i karakteristikave më të mira dhe formave më të

buta të demokracisë dhe të oligarkisë.28

Rizbulimi i demokracisë ndodhi afërsisht dy mijë

vjet pas rënies së demokracisë athinase dhe riktheu në skenën e ideve politike dhe

formave të shtetit një term, i cili ishte kthyer në një term të gjuhës së dijetarëve dhe

luante një rol të dorës së dytë në historinë e ideve politike.29

Demokracia, edhe pse si

term mbartte një konotacion negativ dhe shumica e dijetarëve e klasifikonte atë si një

konstitucion shtetëror inferior,30

filloi dalëngadalë të vlerësohej pozitivisht.

Tomas Hobs (Thomas Hobbes) është përfaqësues i kritikës ndaj demokracisë. Ai

themeloi filozofinë shtetërore të kohës së re. Hobsi bën dallimin midis demokracisë,

monarkisë dhe aristokracisë, dhe, sipas tij shenja dalluese në këto forma të shtetit është

“ndryshueshmëria e sovranit ose e personit, që i përfaqëson të gjithë ose çdonjërin e

turmës”. Përcaktues në këtë lloj ndarjeje është vetëm numri i sundimtarëve, kështu në

26

Eucken, C., Der aristotelische Demokratiebegriff und sein historisches Umfeld, në: Patzig, Günthër

(1990), Aristoteles„ “Politik”, Akten des XI. Symposium Aristotelicum, Vandenhoeck & Rupprecht,

Göttingen, 1990, ff. 278 – 292, fq. 279. 27

Schmidt 2008, vepër e cituar, f. 35. 28

Po aty, 36. 29

Po aty, 49. 30

Münkler, H./ Llanque, M., Demokratie, në: Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike, Vëllimi 13, J.B.

Metzler, 1999, ff. 712 -738, f. 724.

4

monarki përfaqësimi bëhet vetëm nga një person, në aristokraci kuvendi përbëhet nga një

pjesë e popullit dhe në demokraci kuvendi është përfaqësuesi i të gjithëve. Për Hobsin,

një nga çështjet kryesore ka qenë analiza e formave të ndryshme, për të dalë në

konkluzionin se cila nga këto tre forma të ndryshme është forma më e mirë e shtetit.

“What Democraty, Aristocraty, and Monarchy are, hath already been spoken, but which

of them tends most to the preservation of the subjects Peace, and procuring their

advantages, we must see by comparing them together”31

Sipas analizës së tij, forma më e mirë e shtetit është ajo alternativë që garanton

sigurinë ndaj gjendjes natyrore. Prej këtej, mund të dalim në konkluzionin se: Hobsi nuk

e dallon formën më të mirë të shtetit në bazë të jetës së mirë dhe të virtytshme që ajo

garanton. Ai është shumë më i thjeshtë, dhe më bazik në kërkesën e tij, forma më e mirë,

për të, është ajo që garanton daljen nga gjendja natyrore, pra sigurinë e jetës dhe

mundësimin e mirëqënies.

Një nga premisat kryesore është që në gjendjen natyrore “mbizotëron lufta e të

gjithëve kundër të gjithëve”32

. Pikërisht, për këtë siguri, e cila nuk garantohet në gjendjen

natyrore, duhet të kujdeset Leviathani “makina e madhe e paqes së popullit”.33

Pikënisja

e analizës së Hobsit është individi, një “qenie që krijon konflikte”,34

me cilësi grabitqare.

“Njeriu është ujk për njeriun”,35

dhe nuk mendon vetëm për nevojat dhe plotësimin e

tyre, por, në mënyrë më afatgjatë, mendon gjithashtu edhe për “urinë e së nesërmes”36

.

Premisa e tij e parë është se: çdo njeri do të sigurojë, në rradhë të pare, jetën dhe

mirëqënien e tij, dhe për këtë ai bën çdo gjë.37

Shpesh, interesi privat bie ndesh ose nuk

përputhet me interesat e përgjithshme, në këto raste ato duhen të diskutohen, detyrë të

cilën e ka sundimtari “sovran dhe autoritar, i cili e legjitimon veten përmes vetë-

detyrimeve kontraktuale të individëve dhe nënshtrimit të tyre”38

. Kjo kontratë vlen më

shumë si një kontratë që e justifikon sundimin.39

Këtu dalim në premisën e dytë,

thelbësore për doktrinën hobsiane, sipas së cilës: institucionalizimi i një pushteti të

përbashkët dhe absolut konsiderohet si mënyra më e mirë dhe më e sigurt, për të

garantuar dhe paraqitur sigurinë e individëve.40

Institucionalizimi i pushtetit është i mundur sepse individët bien dakort në dy pika

të rëndësishme. Në rradhë të parë, ata duhet të pranojnë një kufizimin të lirisë, e cila

31

Se çfarë është demokracia, autokracia dhe monarkia është sqaruar më parë, por se cila nga këto tenton më

shumë për mirëmbajtjen e paqes dhe të pёrparёsive të saj duhet të verifikohet përmes krahasimit. (përkthim

i autorit) De Cive f. 129. 32

Schmidt 2008: 51. 33

Po aty: 50. 34

Kersting 2008: 258. 35

Schmidt 2008: 50. 36

Leviathian, f. 146. 37

Lemetti, Juhana (2012), Historical Dictionary – Hobbes‟ Philosophy, Plymouth, 22. 38

Schmidt 2008: 51. 39

Kersting, Wolfgang (2008), Thomas Hobbes (1558 – 1679), në Höffe (eds.) 2008, Vëllimi 1, f. 252. –

267, f. 255. 40

Lemetti 2012: 22.

5

buron natyrshëm nga gjendja natyrore, për t‟ia kaluar këtë liri sovranit në fjalë, i cili do të

ketë autoritet absolut. Në Leviathian del në pah që, Leviathiani është homologu i krijuar

“nga njerëzit, me njerëz, për njerëzit”41

Në këtë pikë, duhet të pranojmë që, synimi i Hobsit nuk është të shpjegojë se si

krijohet një shoqëri politike, por, si kjo shoqëri politike mirëmbahet, dhe si justifikohen

vendimet politike dhe ushtrimi i pushtetit.42

Interesi publik dhe ai privat përputhen më

shumë në monarki se në demokraci.

Demokracinë si formë shteti Hobsi e trajton në librin Elementët e Ligjit II (The

Elements of Law II) dhe De Cive VII. Sipas tij, demokracia nuk është forma më e mirë e

shtetit. Ajo karakterizohet nga paqëndrueshmëri dhe luhatje e qeverisjes, dhe kjo vjen

për shkak të numrit të madh të personave, të cilët qeverisin, si dhe

mosparashikueshmërisë së rezultateve. Nëse vemë re me kujdes, Hobsi nuk i përmend

zgjedhjet si mënyrë e caktimit të sovranit. Vetëm ai sundimtar, që është sovran në të

gjitha fushat, pra merr vendime, i ekzekuton ato, dhe në raste të tjera, edhe gjykon mbi

to, pra është një sovran që nuk e ndan pushtetin e tij më askënd, mund të ruajë paqen. Për

Hobsin, përqëndrimi i pushtetit është receta më e mirë për një qeverisje të drejtë. Në të

kundërt, nëse njerëzit do të ishin pa shtet, do të jetonin gjithnjë në gjendjen e tyre

natyrore, e cila karakterizohet nga konflikti. Përpos kësaj, ai e konsideron demokracinë si

“aristokraci e oratorëve”43

.

Demokracia është e ndjeshme ndaj të gjitha llojeve të fraksionizmit dhe mbetet

një formë shteti e paefektshme, pasi të gjitha vendimet kërkojnë pëlqimin e shumicës dhe

jo të pakicës ose sundimtarit të vetëm, siç ndodh në aristokraci ose monarki.

Skepticizmin e tij ndaj demokracisë, Hobsi e shpreh edhe, duke listuar pesë disatvantazhe

kryesore të kësaj forme të shtetit:44

1. injoranca e përgjithshme;

2. elokuenca;

3. fraksionet;

4. paqëndrueshmёria e ligjeve;

5. mungesa e gjykimit;

të cila burojnë nga demokracia, por në të njëtën kohë janë edhe disatvantazhet e saj

kryesore.45

Hobsi del në përfundimin se: “these inconveniences which are found in the

deliberations of great assemblies do so farre forth evince Monarchy to be better then

Democraty”.46

41

Kersting 2008: 258. 42

Lemetti 2012: 22. 43

Schmidt 2008: 53. 44

De Cive: 138. 45

Lemetti 2012: 102. 46

Këto pakënaqësi që shfaqen në diskutimet e kuvendeve të mëdha vënë në dukje se, monarkia është më e

mirë se demokracia. (përkthim i autorit) De Cive: 138.

6

Ndërkohë që Hobsi predikon pasionin për sundim dhe tiraninë si garant të

sigurisë, Xhon Loku (John Locke) mund të konsiderohet si i pari që ka dhënë një

formulim koherent të demokracisë, duke dhënë një kontribut vërtet të rëndësishëm në

themelimin e disa parimeve bazë, të një demokracie të shëndetshme. Koncepti i zhvilluar

nga ai, mbi kufizimin e pushtetit dhe kontrollit, përgjegjësia e mbajtësve të pushtetit ndaj

popullit, rëndësia e pronës private, e bëjnë Lokun pishtar të demokracisë liberale, edhe

pse këto terma nuk ishin të njohura për të dhe për kohën kur ai jetoi.

Ndryshe nga Hobsi, Loku me veprën e tij kryesore „Dy traktatet e Qeverisë‟ (Two

Treatises of Government), ka hedhur themelet e një konstitucioni antiabsolutist, ai e

kritikon në mënyrë radikale monarkinë absolute. Vepra e tij bazohet mbi premisën e të

drejtave natyrore të popullsisë, që burojnë natyrshëm nga ligji i natyrës. Përpos kësaj,

Loku, supozon se si njerëzit kanë jetuar dhe kanë bashkëjetuar, në gjendjen e natyrës si

rregullator i vetëm dhe në mungesë të shtetit. Me anë të teorisë së tij kontraktuale, ai

argumenton se shoqëria e krijuar si pasojë e akumulimit të pronës, bie dakort në një

marrëveshje, kështu lind ideja e kontratës si rregullator. Një tjetër aspekt i rendësishëm

është se, Loku dallon qeveritë e ligjshme nga ato të paligjshmet, pasi, sipas tij, qeveritë e

mira dhe ato të ligjshmet janë krijuar vetëm për t'i shërbyer qëllimeve të veçanta të

njeriut.

Loku, në doktrinën e tij kërkon një autoritet të përmbajtur nga ana e qeverisjes, i

cili duhet të ketë miratimin e popullit, të respektojë të drejtën natyrore, për të

shmangur rrezikun e despotizmit dhe të arbitraritetit, qoftë edhe, duke lënë ndonjë shteg

të hapur për anarkinë. Një pjesë e madhe e veprës së tij më të famshme, trajton kritikën

ndaj monarkisë absolute dhe krijimin e një konstitucioni shtetëror. Qëllimi kryesor, që

ndjek Loku, është të paraqesë teorinë e tij të shtetit dhe mbi shtetin, duke u bazuar në të

ashtuquajtuarën shoqëri politike, dhe, duke përcaktuar fushën e saj të veprimit si dhe

ligjësitë e formimit të saj.

Filozofi anglez, hartoi një teori mbi shoqërinë dhe shtetin, të bazuar mbi ligjet e

natyrës, e cila do të sillte liberalizimin e mëvonshëm dhe do të kishte ndikim të madh

në zhvillimin e demokracisë. Përveçse njihet për doktrinën e sovranitetit popullor, ai

është edhe një nga baballarët e ndarjes së pushteteve. Loku zhvilloi në kapitullin XII, XII

dhe XIV të veprës Dy traktatet e Qeverisë, një teori mbi ndarjen e pushteteve. Në vija të

përgjithshme, mund të themi se, teoria e tij mbi shtetin vendos në qendër të saj

pretendimin ligjor të qytetarëve për mbrojtje, të drejtën ligjore për mbrojtjen e jetës dhe

pronës. Nga ana tjetër, ai vlerëson se, mjetet e shtetit duhet të jenë të kufizuara,

rrjedhimisht pushteti legjislativ, që për Lokun është pushteti më i lartë, duhet të

veprojë brenda kufijve të ngushtë. Kufizimet sipas tij janë:

7

- së pari, pushteti duhet të veprojë në bazë të ligjeve të përgjithshme, të

përcaktuara dhe të shpallura publikisht, para të cilave të gjithë duhet të jenë të

barabartë;47

- së dyti, ligjet duhet të kenë edhe qëllim tjetër, përveç sigurimit të paqes apo

mirëqenies publike;

- së treti, ndarja e pushteteve në legjislativ dhe ekzekutiv është një paraformë e

ndarjes së pushteteve, të cilëve u mungon vetëm pushteti i pavarur gjyqësor;

- së fundmi, mbledhja e taksave duhet të bëhet vetëm nëpërmjet miratimit të

popullit ose deputetëve të tij.

Qeveria e Lokut ka formën e një monarkie konstitucionale, me ndarje pushtetesh

dhe me një qeveri, e cila duhet të miratohet paraprakisht. Xhon Loku e ngre zërin për një

konstitucion të lirë shtetëror. Detyrat e pushtetit janë të kufizuara dhe mjetet e

përdorura nga qeveria nuk duhet të jenë të pakufizuara, pushteti duhet ndarë në

bartës të ndryshëm. Ai propozon që, Parlamenti të jetë pushteti legjislativ, pra instancë e

ligjeve, ndërkohë që, pushteti ekzekutiv duhet të jetë kryesisht instancë zbatuese dhe

federative, kompetente për sigurinë e jashtme. Mund të themi se, në rishikim të idesë së

sovranitetit, liberali Lok, mbrojti kauzën e qeverisë kushtetuese, ku saktësonte se:

sovraniteti i takonte popullit dhe mbrojti sistemin e qeverisë së kufizuar.

Themelet intelektuale dhe moderne të Demokracisë Kushtetuese ishin hedhur

gjatë Rilindjes Evropiane. Lëvizja filozofike e shekullit XVIII, qё lindi si kundёrvёnie e

ideve tradicionale, shoqërore, fetare dhe politike e vuri theksin te racionalizmi. Një nga

mendimtarët më të mëdhenj të kësaj epoke, i cili pati një ndikim të madh më pas dhe në

luftën për pavarësi të kolonive angleze, në Amerikën e Veriut, por pati edhe një ndikim të

drejtpërdrejtë te arkitektët e Konstitucionalizmit të SHBA-ve, ishte juristi edhe filozofi

politik francez, Monteskie. Ashtu si Loku edhe Monteskieja nuk e mbante veten si ithtar

të demokracisë,48

por gjithsesi duhet të pranojmë se të dy janë pjesë e rёndësishme e

plejadës qё zhvilloi idenë e demokracisë dhe të parimeve të saj.

Në veprën e tij Mbi frymen e ligjeve (L’espirit des Loix), Monteskieja ka

përcaktuar tri lloje qeverisjesh: republikane, monarkike, dhe despotike.49

Në të parën

njeriu është i zotëruar nga pushteti suprem; në qeverisjen monarkike një person i vetëm

qeveris me ligje të mirëpërcaktuara dhe në një qeverisje despotike një person i vetëm

drejton gjithçka, në bazë të vullnetit dhe kapriçove të tij personale. Qeverisja republikane

mund të konceptohet me dy nëndarje: në aristokraci dhe në demokraci. Pra, kur kemi

qeverisje republikane – aristokrate, duhet kuptuar që pushteti më i lartë është në duart e

një grupi njerëzish, ndërsa në demokraci është në duart e popullit.

47

De Cive: 75. 48

Schmidt 2008: 66. 49

Schmidt 2008: 70.

8

Sipas Monteskiesë, virtyti dhe moderimi janë parimet bazë për një republikë.50

Ndërsa virtyti mbahet si forma lëvizëse e demokracisë, moderimi shihet si shpirti i

formës aristokratike të qeverisjes.51

Pra, ata që drejtojnë në arsitokraci, duhet të privojnë

veten nga tundimi për të shtypur popullin dhe për të fituar më shumë pushtet ndërmjet

tyre. Për ta arritur këtë, ata duhet të bëjnë tre gjëra:

- së pari, ligjet duhet të parandalojnë fisnikërinë që të abuzojë me pushtetin mbi

popullin. Për të shmangur këtë element, fisnikërisë i duhen mohuar me anë të ligjit disa

kompetenca, si p.sh., e drejta e tatimit që ka përherë tendencë për abuzime. Po ashtu,

duhen të bëhen përpjekje që të formohet një administratë e përgjegjshme dhe e moderuar.

- Së dyti, ligjet nuk duhet të bëjnë dallime ndërmjet fisnikërisë dhe popullit, me

qëllim që njerëzit të mos ndihen të papërkrahur dhe të pafuqishëm përballë pushtetit. Pra,

për Monteskienë, vetë fisnikëria duhet të karakterizohet nga modestia dhe nga thjeshtësia.

- Së treti, ligjet duhet të hartohen në mënyrë të tillë, që të sigurojnë barazinë midis

vetë fisnikëve. Nëse kjo nuk arrihet, fisnikëria do të humbasë shpirtin e moderuar dhe

qeveria do të jetë e korruptuar.

Në një qeveri demokratike njerëzit janë sovranë, ata mund të qeverisin nëpërmjet

ministrave ose të këshillohen nga senati, por, duhet të kenë fuqinë e zgjedhjes së

ministrave dhe të senatorëve. Pra, karakteristikë thelbësore e një qeverie demokratike

është e drejta e votës, dhe nga ana tjetër, përfaqësimi si element thelbësor. Sipas

Monteskiesë, virtyti që kërkohet nga një demokraci funksionale nuk është i natyrshëm

për natyrën njerëzore. Prandaj, në një demokraci qytetarët duhet të edukohen që të

unifikojnë interesat e tyre me interesat e vendit të tyre, pasi në të kundërt, interesi

personal do të mbizotërojë mbi atë publik. Për të parandaluar një gjë të tillë, kërkohen

ligje që të vendosin një ekuilibër. Për sa i përket qëndrimit të Monteskiesë ndaj

monarkisë, ai shprehet se: është i shqetësuar nga kontrolli i pushtetit arbitrar, por në një

mënyrë të ndryshme dhe në një kontekst të ndryshëm. Në idenë e Monteskiesë për të

qeverisur, një monark duhet të mundësojë pavarësi në institucionet që janë në varësi të tij

si: fisnikëria dhe gjyqësori i pavarur. Pra, një rëndësi të madhe në monarki ka, bërja e

ligjeve, në mënyrë të tillë, që ato të mbrojnë institucionet vartëse dhe të dallojnë

monarkun nga despotizmi, d.m.th të mbrohen të drejtat dhe privilegjet e fisnikërisë dhe të

promovohet sundimi i ligjit.

Ndryshe është në një qeveri despotike, ajo nuk mund të ketë kontroll përsa i

përket fuqisë së pushtetit të Despotit, dhe kjo do të thotë se, nuk ka kufizim të pushtetit të

tij që të mund të mbrojë individin. Koncepti i ndarjes së pushteteve nuk ekziston, dhe

është një koncept i huaj për qeveritë despotike.

Përsa i përket demokracisë, sipas Monteskiesë, është e nevojshme një formë e

ndarjes së pushteteve. Rëndësia e kësaj për shtetet moderne, në çdo rast është e paktë,

50

Schmidt 2008, f.70. 51

Po aty.

9

pasi Monteskieja besonte se demokracia ishte e përshtatshme për shoqëri të vogla, dhe se

demokracitë mund të korruptohen në dy mënyra: nga ajo që Monteskieja e quan „shpirti i

pabarazisë‟ dhe nga „fryma e barazisë ekstreme‟. Pra, në vija të përgjithshme, nuk mund

të thuhet se koncepti i tij për demokracinë është koncepti i demokracisë së sotme. Ai

mbetet një mbështetës i monarkisë iluministe, të konstituuar mbi bazën e ndarjes

shoqërore të pushteteve, që nënkupton: kurorën, fisnikërinë dhe borgjezinë, dhe në bazë

të kontrollit reciprok të pushteteve krijojnë një shtet. Pra, modeli i tij është monarkia e

moderuar, në bazë të ndarjes institucionale dhe shoqërore të pushteteve.52

Duhet theksuar se, mënyra e konceptimit të shtetit nga Monteskieja si: koncepti i

ndarjes së pushteteve, por edhe futja e konceptit të demokracisë, e bëjnë veprën e tij të

përparuar për kohën. Siç përmendëm më lart, Monteskieja ishte përkrahës i monarkisë

konstitucionale, por modeli i shtetit të shpalosur prej tij, përmban tipare miqësore ndaj

një demokracie.53

Parimi i demokracisë është i ndërthurur me parimin e barazisë, i cili

duhet të kuptohet me mirëqënie dhe përparësi të njëjta. Por, nuk duhet menduar që

Monteskieja, në këtë rast, bënte fjalë për barazinë absolute, por thjesht për vendosjen e

ekuilibrave, midis asaj shtrese të shoqërisë që gëzonte pasuri të mëdha dhe pjesës tjetër të

saj.54

Përsa i përket konceptit të Monteskiesë, mbi shpërndarjen e pushteteve, e gjithë

teoria e tij ngrihet mbi principin: që pushtetet duhet të jenë të ndara dhe se duhet të

kontrollojnë njëra-tjetrën.55

Në veprën e tij Mbi frymën e ligjit, Monteskieja shprehet

qartë dhe analizon ndarjen e pushteteve publike. Duhet pohuar edhe se Monteskieja, në

analizën e tij të ndarjes së pushteteve është frymëzuar shumë nga shembulli i Anglisë,

dhe nga mënyra e funksionimit të institucioneve angleze.

Sipas tij, vetë natyra njerëzore është e prirur të abuzojë me pushtetin, kështu që,

duhet medoemos që pushteti të ndahet midis disa pushtetarëve, të cilët do të kontrollojnë

njëri-tjetrin, për të mos abuzuar me pushtetin, në mënyrë që të mos cënohet siguria dhe

liria.56

Pra, thelbësore në analizën e Monteskiesë është integrimi i demokracisë në një

sistem të përzier dhe në ndarjen e pushteteve. Modeli, i tij, i shpërndarjes së pushteteve

përbëhet nga kombinimi i komponenteve dhe rregullave të përcaktuara. Këto komponente

ai i ndan në:

- pushtet shtetëror, i cili përbëhet nga pushteti ekzekutiv, legjislativ dhe

gjyqësor;

- forca shoqërore, në të cilat bëjnë pjesë: kurora, fisnikëria dhe borgjezia

pronare;

- organe shtetërore, siç janë: dhomat popullore të fisnikërisë;

52

Riklin, A., Montesquieus freiheitliches Staatsmodell. Die Identität von Machtteilung und

Mischverfassung, në PVS 30, ff. 420 – 442, 1989, f. 431. 53

Weigand, K., Einleitung, në Montesquieus 1965, 1965, ff. 3- 85, f. 22. 54

Po aty. 55

Riklin 1989: 428. 56

Weigand 1965: 18.

10

- kompetenca, ku bën pjesë kompetenca “për të zgjedhur përfaqësues dhe për

të nxjerrë ligje.”57

Kombinimi i këtyre komponentëve, sipas Monteskiesë, bëhet sipas rregullave të

përcaktuara. Pra, nuk mund të ketë liri, nëse dy a më shumë pushtete drejtohen nga një

forcë e caktuar shoqërore, ose, nëse njëri prej tre pushteteve i është besuar vetëm një

force shoqërore apo një organi shtetëror. Gjithashtu, e njëjta gjë vlen edhe nëse nuk ka

barazi e pavarësi ndërmjet forcave të rёndësishme shoqërore.58

Në thelb të idesë së Monteskiesë, përsa i përket ekuilibrimit të pushteteve, është

përkatësia shoqërore. Kjo bëhet e qartë në analizën e tij të pushtetit ligjvënës, ekzekutiv

dhe gjyqësor. Pushtetin ligjvënës, ai e përshkruan si një ndarje midis dhomës së popullit,

fisnikëve dhe monarkut. Në këtë pushtet, monarku ka pozicionin më të dobët dhe dhoma

e popullit pozicionin më të fortë, ndërsa dhoma e fisnikëve konceptohet si një forcë e

ndërmjetme. Ekzekutivi, gjithashtu, është një ndarje midis këtyre tre forcave shoqërore,

por fuqinë më të madhe e ka monarku. Pushteti gjyqësor ndahet ndërmjet dy forcave

shoqërore, por në këtë pushtet monarku nuk është pjesë dhe nuk ka asnjë fuqi.

Përsa i përket Parlamentit, sipas Monteskiesë, ai është ligjvënës, por nuk mund të

zgjedhë ekzekutivin. Në lidhje me ndarjen e pushteteve, për Monteskienë, nëse pushteti

ekzekutiv është i bashkuar me pushtetin legjislativ, ka mundësi reale të cënimit të lirisë

dhe të demokracisë, pasi ekziston gjithmonë rreziku që: monarku mund të miratojë ligje

tiranike, me qëllim që të ekzekutojë tiraninë e tij.59

Në përfundim, mund të themi se,

Monteskieja beson se, ligjet mund të krijohen në formë të tillë që të jenë më liberale dhe

më humane. Ato, pra ligjet, mund të aplikohen më pak në mënyrë arbitrare, me më pak

hapësirë për përdorimin e paparashikueshëm dhe shtypës të pushtetit. Qenësia e

reformave, që mundësojnë rritjen e shprehjes së lirive dhe vendosjen e dinjitetit të

qytetarëve aty ku mungon, do të forcojë, për pasojë, mbështetjen ndaj qeverive

monarkike. Nëse ligjvënësit do të kuptojnë më mirë marrëdhënien mes ligjeve, kushtet e

vendeve të tyre dhe parimet e qeverive të tyre, ata do të jenë në një pozitë më të mirë, për

të kryer reforma që përmirësojnë qeveritë, për të cilat punojnë.60

Nëse i rikthehemi sërish synimit tonë, pra shpalosjes në mënyrë të detajuar, të

mënyrës se si është zhvilluar ideja e demokracisë, mund të themi se, nga pikëpamja e

teorisë së demokracisë, Monteskieja e përmirëson demokracinë në doktrinën e formave të

shtetit.61

Sipas tij, demokracia zhvillohet mirë aty ku “ekziston dashuria për barazinë”,62

sepse vetëm kjo mund të kufizojë ambicien e tepruar dhe të mundësojë barazinë në masë

të madhe. Edhe pse Monteskieja, fillimisht, konsiderohet si përkrahës i monarkisë

konstitucionale dhe jo si një ithtar i demokracisë, elementet teorike - demokratike që

57

Schmidt 2008: 73. 58

Riklin 1989: 429. 59

Schmidt 2008: 74. 60

Po aty: 74. 61

Schmidt 2008: 76. 62

Po aty: 76.

11

vepra e tij përmban, për atë kohë ishin radikale, madje konsideroheshin revolucionare.63

Mbi të gjitha, mund të themi se, jo me kot Shmidi (Schmidt), argumenton se, vepra Mbi

frymën e ligjit ka rëndësi të madhe shkencore.64

Këtë pjesë të parë të punimit, ku synimi kryesor ishte të bëhej një paraqitje

diakronike e zhvillimit të idesë së demokracisë, që nga antikiteti, deri në të ashtuquajturin

rizbulim të saj, do të donim ta mbyllnim me një nga filozofët më të famshëm të asaj kohe,

siç ishte Zhan Zhak Ruso (Jean-Jacques Rousseau). Veprat e tij, normalisht, përmbledhin

më shumë se vetëm artikuj për mendimin politik, gjithsesi, ne do mundohemi të

përqëndrohemi vetëm në ato aspekte, të cilat mund të vlejnë si ndihmesë për zhvillimin e

idesë dhe teorisë së demokracisë.

Nëse bëjmë një përmbledhje, ndër mendimtarët politikë më të shquar, të

konsideruar si paraardhës të vërtetë, të teorive moderne të demokracisë, kemi përmendur

Hobsin me delegimin e sovranitetit popullor; Lokun me promovimin e qeverisë së vërtetë

demokratike; si edhe Monteskienë me përcaktimin e ndarjes së pushteteve, pavarësisht

nga bindjet e tij monarkike. Parë nga këndvështrimi konceptual, por edhe ideologjik,

duket se Rusoi i përafrohet më së shumti Xhon Lokut. Të dy, theksojnë përparësinë e

legjislacionit ndaj njerëzve në institucionet e tjera të qeverisë, ata hedhin poshtë teorinë e

të drejtës hyjnore të mbretërve, dhe marrin parasysh shoqërinë si një kontratë të

projektuar për të mbajtur njerëzit, pas largimit nga gjendja e natyrës.

Për të kuptuar si është zhvilluar ideja e demokracisë se Rusoit, duhet të kuptojmë

se ku e ka zanafillën doktrina e tij. Pikënisja e saj janë faktorët kontekstualë që

kontribuojnë për transformimin e origjinës natyrore me virtyte të njeriut, në një qenie të

egër, me vese dhe pa moral. Rreth kësaj zhvillohet edhe një nga tezat kryesore të Rusoit,

sipas së cilës: qytetërimi nuk sjell përparim, përkundrazi në shoqëritë moderne, njeriu i

cili në origjinën e tij është i lirë dhe i mirë, korruptohet dhe skllavërohet. Jo pa arsye,

Rusoi në veprën e tij argumenton se “njeriu nga natyra është i mirë, por se janë

institucionet që e bëjnë atë të keq”.65

Një shprehje e tij thotë se: “Njeriu lind i lirë, por

kurdo ai është në pranga”.66

Nga një vështrim i përgjithshëm i veprës së tij, është e qartë

se termi pranga nënkupton shoqërinë e organizuar, përkundër gjendjes natyrore, e

karakterizuar nga mungesa e rregullave.

Mund të themi se pikënisja e Rusoit, ideja e tij për njeriun dhe shndërrimin e tij

për shkak të shoqërisë, mund të konceptohet si një kundër - projekt ndaj pikënisjes së

Hobsit dhe gjendjes natyrore të teorisë së tij. Ndërkohë që Hobsi i trembet gjendjes

natyrore, pasi në këtë gjendje njeriu është ujk për njeriun dhe kërkon rrugëdalje nga

gjendja natyrore, Rusoi pretendon se njeriu shndërrohet në ujk për shkak të shoqërisë dhe

rrethanave kontekstuale. Një tjetër aspekt, që ia vlen të përmendet, është edhe

63

Schwan, A., Politische Theorien des Rationalismus und der Aufklärung, në Lieber, Hans-Joachim (eds.),

Politische Theorien von der Antike bis zur Gegenwart, Bonn, 1991, f. 157 – 257, 216. 64

Schmidt 2008: 79. 65

Starobinski, J., Rousseaus Anklage der Gesellschaft, Konstanz, 1977. 66

Rousseau, J.J, Vom Gesellschaftsvertrag oder Grundsätze des Staatsrechts, Stuttgart, 1977/1762, f. 5.

12

kundërshtimi i idesë së Lokut, i cili krijimin dhe ndarjen e pronës e shikonte si dicka

pozitive. Për Rusoin, krijimi i pronës është zanafilla e së keqës, pasi ajo çon në pabarazi.

Njeriu, sipas tij, për shkak të këtyre faktorëve, shndërrohet në një “krijesë të tjetërsuar

antinatyrore: në një kafshë të degjeneruar”.67

Duhet theksuar se, Rusoi edhe nga

këndvështrimi i filozofisë mbi shtetin, argumenton në mënyrë të veçantë.

Në librin e tij të tretë, të veprës Kontrata shoqërore – Mbi origjinën dhe bazat e

pabarazisë midis njerëzve (Du contrat social ou Principes du droit politique), ai trajton

në mënyrë më të detajuar format e qeverisjes. Në kërkim të formës më të mirë të

qeverisjes ai ngre disa pyetje: pavarësisht nga tjetërsimi, si pasojë e zhvillimit të

shoqërisë a “ka rregulla të drejta dhe të sigurta për të qeverisur”?68

Si të ndërtojmë një

shoqëri politike, në të cilën njeriu egoist të shndërrohet në një qënie të moralshme, e

rrjedhimisht liria e secilit të përputhet me lirinë e të gjithëve?

Çfarë kuptonte ai me lirinë? Në gjendjen natyrore, ne kemi lirinë fizike të të mos

pasurit të ndonjë kufizimi në sjelljen tonë. Përpos kësaj, filozofi francez ngre pyetjen mbi

legjitimitetin e sundimit. Sipas tij, sundimi është legjitim, nëse arrin të sigurojë

njëkohësisht edhe ruajtjen e përbashkët të komunitetit, edhe mirëqenien e përgjithshme.69

Duhet të pranojmë se, një nga pyetjet kryesore, rreth të cilës sillet e gjithë vepra e tij

është si: mund të bashkëpunojë shteti me shoqërinë, në mënyrë që të sigurohen liritë, kur

normalisht një bashkim i tillë i kufizon ato? Që në fillim të veprës së tij, në kapitullin e

gjashtë të librit të parë, Rusoi ilustron se: gjetja e një forme të tillë, është një nga synimet

e tij kryesore.70

Ai shprehet kështu: “Gjeni ndonjë formë amalgame, e cila të ruante dhe

të mbronte me të gjithë fuqinë e saj personin dhe pasurinë e secilit anëtar, dhe ku çdo

njeri, duke u bashkuar me të gjithë në bindje, të ishte i lirë si më parë.“71

Sipas tij, përgjigjen pyetjes ja jep Kontrata shoqërore. Rusoi, ashtu si teoricienët

e tjerë të asaj kohe, përqafon idenë e sovranit dhe të shtetit, por ndryshe nga ata e

“ashpërson idenë e sovranitetit, duke e shndërruar në një doktrinë të sovranitetit të

popullit”.72

Edhe pse, Kontrata shoqërore bën që njeriu të humbasë lirinë e tij natyrore,

mbizotërojnë gjithsesi anët pozitive të saj, pasi ajo, në rradhë të parë, mundëson fitoren e

lirisë qytetare.73

Këty hyn në lojë edhe koncepti i vullnetit të përgjithshëm (volonté

générale), sepse fitorja e lirisë kërkon nënshtrim ndaj vullnetit të përgjithshëm, d.m.th,

vullnetit të një komuniteti, i cili ka për qëllim: vetëruajtjen dhe mirëqenien e tij.74

Duhet

theksuar se, ndryshimi kryesor midis Rusoit dhe teoricientëve të tjerë mbetet në

mundësinë e transferimit të sovranitetit. Pra, ndërkohë që të tjerët e kërkojnë transferimin

67

Schmidt 2008: 82. 68

Cituar sipas Schmidt 2008: 82. 69

Schmidt 2008: 82. 70

Rousseau 1977/1762: 24. 71

Po aty: 25. 72

Schmidt 2008: 83. 73

Schmidt 2008: 85. 74

Fetscher, I., Rousseaus politische Philosophie. Zur Geschichte des demokratischen Freiheitsbegriffs,

Frankfurt a. Main, 1975, f. 127.

13

e sovranitetit nga populli të shteti, te sundimtaret apo edhe te qeveritarët, Rusoi shprehet

qartazi kundër këtij transferimi. “Sovraniteti i takon popullit dhe duhet të mbetet atje.

Vetëm bashkësia e atyre që kanë bërë paktin ka të drejtë të mbajë pozitën e sovranitetit:

populli zë vendin që ka pasur: mbret sovran dhe absolut“75

Kritika e tij ndaj transferimit të pushtetit nuk ndalet këtu. Në Kontratën

shoqërore, ai kritikon ashpër edhe delegimin e sovranitetit të popullit tek përfaqësuesit.

Këtu duket se për të, demokracia e drejtpërdrejtë nuk mund të krahasohet me

demokracinë përfaqësuese. Kersting shprehet se për Rusoin, një demokraci përfaqësuese

e dëmton autonominë politike, po aq sa dëmtohet në autokraci, apo edhe në oligarki.76

Po

t‟i rikthehemi idesë së Rusoit, mbi format e shtetit, do duhet të pranojmë që edhe ai, si të

tjerët para tij, bën dallimin midis demokracisë, autokracisë dhe monarkisë, por njeh edhe

mundësinë e zhvillimit të formave të kombinuara. Në të treja format qeverisëse, ligjvënia

është në duart e popullit, dallimin e bën ekzekutivi, që në demokraci i është besuar “ të

gjithë popullit apo pjesës më të madhe të popullit”.77

Në vija të përgjithshme, mund të

themi se demokracia, sipas Rusoit, ngrihet mbi ekuilibrin e forcave të pushtetit. Nga njëra

anë, rrezikon të mos shkojë në totalitarizëm, dhe nga ana tjetër të mos shkojë në anarki. E

konceptuar kështu, ajo nënkupton qeverisje nga populli. Ndërkohë, ai nuk bën dallimin

formal midis demokracisë përfaqësuese dhe asaj të drejtpërdrejtë, edhe pse siç është

parashtruar më lart, transferimi i sovranitetit sipas tij, nuk është parim demokratik.78

Demokracia përfaqësuese është e bazuar në parimin, sipas të cilit, vetëm një trup

përfaqësuesish të zgjedhur mund të ngjallin në mënyrë të vërtetë vullnetin kombëtar. Në

këtë rast, çështja për të cilën merret vendim është e përgjithshme, ashtu siç është i

përgjithshëm vullneti që e merr këtë vendim. Ky akt, sipas Rusoit, quhet ligj. Ligji mund

të formojë shumë klasa qytetarësh, madje mund të përcaktojë edhe cilësitë që do t‟u japin

të drejta këtyre klasave, por ai nuk mund të caktojë, me emër, këtë apo atë person për t‟u

pranuar në to. Populli që i nënshtrohet ligjeve duhet të jetë autori i tyre.79

Duke

konstatuar një numër të metash në modelet e trashëguara të demokracisë, mund të themi

se edhe Rusoi pranon që demokracia, ashtu siç pretendon ai të jetë, nuk ka ekzistuar

ndonjëherë.80

Nga kjo kuptojmë se pavarësisht nga niveli i demokracisë “as ka ekzistuar,

dhe as nuk do të ekzistojë ndonjëherë një demokraci e vërtetë”81

. Kjo është edhe arsyeja

përse sistemi i demokracisë pëson ndryshime të vazhdueshme, në përputhje me kërkesat e

kohës, duke realizuar një formë qeverisjeje, regjimi apo sistemi politik, në të cilin

pushteti ushtrohet drejtpërdrejt nga populli, nëpërmjet organeve të zgjedhura me votën e

lirë, e ku shtetasit gëzojnë liri të plotë dhe të drejta të barabarta.

75

Fetscher 1975: 127. 76

Kersting, W., Jean Jacques Rousseaus„ Gesellschaftsvertrag„, Darmstadt, 2002 f. 80. 77

Rousseau 1977/1762: 11. 78

Röhrich, W., Politische Theorien zur bürgerlichen Gesellschaft. Von Hobbes bis Horkheimer, Opladen,

2013, f. 37. 79

Fetscher 1975. 80

Fetscher 1975: 160. 81

Rousseau 1977/1762: 14.

14

Në përfundim, mund të themi se doktrina e Rusoit dhe teoria e tij e demokracisë

mbetet një doktrinë me ndikim të madh, edhe pse në të “përzihen elemente radikale,

emancipuese dhe radikale - demokratike, me komponentë autoritarë“.82

Doktrina tij është

kritikuar shpesh, sidomos, për përcaktimin e ngurtë të demokracisë, dhe mbi të gjitha për

absolutizmin e sovranitetit të popullit,.83

1.2 Teoritë moderne të demokracisë

Ideve të demokracisë, të paraqitura më lart, iu mungonte në përgjithёsi përvoja

praktike me shtete të krijuara mbi bazën e parimeve si: liria ose e drejta, por gjithashtu,

nuk duhet të lëmë pa përmendur edhe praktikën e pjesëmarrjës së përhershme të

qytetarëve, brenda strukturës së një sistemi partiak. Kjo është arsyeja pse teoritë klasike

të demokracisë, pra ato të paraqitura më parë, të shekullit XIX, konsiderohen si “të

varfra”.84

Teoritë moderne të demokracisë, zakonisht kombinojnë idenë normative të

demokracisë me empirinë.

Teoritë ekonomike dhe të orientuara nga tregu

Jozef Shëmpetër (Joseph Schumpeter) dhe Antoni Doëns (Anthony Downs)

konsiderohen si ata që, me analizat e tyre të demokracisë kanë vendosur “dy gurë të tjerë

kilometrazhi në teorinë moderne të demokracisë.”85

Ata e shohin demokracinë si treg, në

të cilin sipërmarrësit politik sigurojnë votat e zgjedhësve, duke iu ofruar zgjedhësve, në

shkëmbim për përkrahjen e tyre, oferta politike që ofrojnë zgjidhjen e problemeve.

Modelet ekonomike të demokracisë janë zhvilluar nga një qasje shkencore e zhvilluar në

vitet ‟50-‟60 të shekullit XXI. Ato përpiqen të analizojnë sjelljen politike të votuesve, të

politikanëve dhe të burokracisë nëpërmjet modeleve ekonomike. Mund të themi se,

premisa kryesore e kësaj qasjeje është se: individët, apo edhe institucionet veprojnë

82

Schmidt 2008: 96. 83

Dahli shprehet se Rusoi e përkufizon demokracinë në mёnyrë ekscentrike, pasi e klasifikon si të

palejueshëm delegimin e pushtetit. Shih: Dahl, Robert. A, Democracy and its Critics, London, 1989, f.113. 84

Schmidt 2008: 97. 85

Schmidt 2008: 181.

15

racionalisht për të maksimizuar përfitimet e tyre, kështu njeriu në veprimet e tij politike

vepron si Homo Economicus.86

Jozef Shëmpetër ishte një nga autorët e parë që e analizoi demokracinë në këtë

mënyrë. Në qendër të vëzhgimit të tij janë udhëheqësit politik, të cilët qëndrojnë si

sipërmarrës në një treg, në konkurrencë të qëndrueshme midis tyre, për zgjedhësit. Lufta

politike, në teorinë e Shëmpetërit, bëhet midis udhëheqësve politikë, pra nga elita

politike, të cilën ai e vendos në qendër. Kjo do të thotë se, teoria e tij mund të

konsiderohet si një teori elitiste e demokracisë.87

Përpos kësaj, përkufizimi i tij, i

demokracisë konsiderohet si një përkufizim kryesisht “procedural”,88

pasi demokracia për

të, në dallim nga idetë klasike, të paraqitura më parë, si sundim të popullit për p opullin,

është një metodë politike e vlefshme, për të arritur qëllimet e caktuara më parë.

Demokracia, sipas kësaj, nuk është as qëllim, as vlerë në vetvete, përkundrazi, ai e

përkufizon në këtë mënyrë: “Metoda demokratike është rendi i institucioneve për të

marrë vendime politike, ku individët, përmes luftës së konkurrencës për votat, marrin

autorizimin për të marrë vendime”89

Zgjedhësi, sipas Shëmpetërit, nuk ka gjykim të fortë. Për më tepër, ai

konsiderohet si një “objekt i një makine psiko-teknike”90

që vepron në mënyrë të

arsyeshme, kur çështjet kanë të bëjnë drejtpërdrejt me përparësi dhe me disfavore

personale materiale.91

Instrumenti më i rëndësishëm i pjesëmarrjes për popullin janë

zgjedhjet. Demokracia, për Shëmpetërin, nënkupton që populli të këtë mundësinë të

vendosë, nëse do të pranojë ose refuzojë udhëheqësit politik.92

Elementët vendimmarrës

dhe konsensual nuk janë pjesë e teorisë tij për shkak se, për Shëmpetërin, vullneti i

përgjithshëm i popullit dhe mirëqënia e përbashkët janë inekzistente. Nëse në doktrinën

klasike të demokracisë vullneti i popullit konsiderohet si një dimension i pavarur, dhe

njëkohësisht, një tregues konstant në procesin e formimit të vullnetit, për Shëmpetërin ky

është thjesht një variabël i varur, i procesit politik, ai është “një produkt, dhe jo forca

shtytëse e procesit politik.”93

Megjithatë, ai vëren se: duhet të përmbushen disa parime që makina politike të

mund të përshkruhet si demokratike. Funksioni kryesor i zgjedhjes nga ana e zgjedhësve

është rekrutimi dhe formimi i qeverisë. Instrumenti i zgjedhjes duhet t‟i shërbejë,

plotësisht, rekrutimit të funksionarëve politik. Pra, roli i zgjedhësve është i kufizuar,

detyrimet e tjera lidhur me procesin e vendimmarrjes politike i takojnë partive.94

Përpos

86

Shionoya, Y., Schumpeter and the idea of social science – a metatheoretical study, Cambridge, 1995,f.

34. 87

Po aty: 248. 88

Schmidt 2008: 184. 89

Schumpeter, J. A., Kapitalismus, Sozialismus und Demokratie, 2005/1950, f. 428. 90

Po aty: 478. 91

Schmidt 2008: 186. 92

Schumpeter 2005: 452. 93

Po aty: 418. 94

Schumpeter 2005: 433.

16

kësaj, qeveria duhet të rezultonte nga një shumicë në parlament, përndryshe ajo do të

vendoste një minoritet mbi shumicën. Nga ana tjetër, vendosja e ligjit është detyrë

kryesore e Parlamentit. Përderisa qeveria përbëhet nga shumica parlamentare, ajo, sipas

teorisë tij, merr një pozitë më të lartë në sistemin politik.

Një tjetër qasje e përhapur e demokracisë, e bazuar në modelin ekonomik, është

qasja e Antoni Doënsit (Antony Downs). Ky model, i zhvilluar në vitet ‟50 nis nga

premisa se: individi në procesin politik, kërkon maksimizimin e përfitimeve dhe

minimizimin e kostove. Në këto llogaritje nuk përfshihen vetem zgjedhësit dhe veprimet

e tyre, por edhe politikëbërësit që veprojnë racionalisht, duke u bazuar në aksiomën e

kostove/përfitimeve.95

Veprimi racional përcaktohet nga maksimizimi i përfitimit

individual dhe subjektiv. Çdo qytetar i arsyeshëm pyet: çfarë interesi kam unë, nëse

merret vendimi për një politikë të caktuar? Çfarë përfitimi kam unë, nëse partia A ose B

është në pushtet? Në këto përllogaritje, altruizmi kalon në plan të dytë. Sipas Doënsit,

zgjedhja racionale bazohet në analizën ekonomike të kostove dhe të përfitimeve, ku

rezultati është diferenciali i partive. Nëse përfitimi personal konsiderohet të jetë më i

madh me partinë që konkurron të vijë në pushtet, atëherë votuesit do të votojnë për

partinë opozitare. Në qoftë se arritjet e së kaluarës vlerësohen si më të larta dhe më

fitimprurëse, votuesit do të konfirmojnë partinë në pushtet.96

Gjithashtu, edhe partitë,

edhe aktorët të cilët konsiderohen si vendimmarrës politik, veprojnë gjithnjë në mënyrë

racionale sipas logjikës së maksimizimit të votave. Ekonomisti Doëns, paraqet për këtë

arsye teoremёn mediane të zgjedhësit, sipas së cilës, në sisteme politike që janë pak të

polarizuara dhe në të cilat mbizotëron një mirëkuptim i gjerë, dendësia më e lartë e

votuesve përqëndrohet rreth mesatares, pra në mes të spektrit i majtë – i djathtë. Kjo do

të thotë, se partitë racionale kanë tendencë të vendosen edhe ideologjikisht edhe

programatikisht në mes. Sidomos, partitë që konsiderohen catch-all party janë të prirura

të maksimizojnë përfitimet e tyre, duke u vendosur në mes të spektrit politik, duke

kërkuar kështu një shtresë të gjerë të zgjedhësve.97

Megjithatë, një formë e qeverisë mund

të konsiderohet demokratike vetëm, nëse plotësohen kriteret e mëposhtme:

- partia qeveritare duhet të përcaktohet nga populli, nëpërmjet zgjedhjeve të

mbajtura në mënyrë periodike, të cilat gjithashtu duhet të kryhen sipas parimit të

universalitetit;

- zgjedhjet dhe rezultatet e tyre duhet të pranohen dhe nuk duhet të ndryshohen

kurrë përmes dhunës;

- në çdo zgjedhje, duhet të dalin së paku dy grupe konkurruese, pra duhet të

garantohet minimalisht një pluralizëm partiak.98

95

Schmidt 2008: 187. 96

Downs, A., Ökonomische Theorie der Demokratie, Tübingen, 1968. 97

Downs 1968: 16. 98

Downs 1986: 23.

17

Duhet të pranojmë se teoria ekonomike e politikës dhe e demokracisë, kritikohet në

shumë raste, sepse sjellja politike nuk mund të përafrohet dhe të nxitet nga racionaliteti

ekonomik. Për më tepër, Shmidi kritikon se në këto teori mungojnë implikimet normative

në procesin demokratik.99

Teoritë pluraliste

Teoritë pluraliste të demokracisë, nënkuptojnë që një shoqëri është demokratike, kur

shumica e interesave shoqërore prezantohen përmes instrumentave përkatëse, siç janë

partitë ose organizatat shoqërore, dhe, kur këto të fundit kanë formalisht të njëjtat

mundësi ose, të paktën, mundësi të barabarta, për të marrë pjesë në procesin e

vendimmarrjes politike.

Interesat, në rradhë të parë, duhen të artikulohen dhe të organizohen, në mënyrë

që të krijohet një ekuilibër midis interesave të veçanta dhe interesave të shumicës në

procesin politik. Megjithatë, duhet të thuhet se, mirëkuptimi bazë është i domosdoshëm,

dhe sipas tij, konkurrenca duhet të rezultojë në vendime të pranuara nga të gjithë.100

Ideja

e një sistemi politik, i cili nga njëra anë praqet lirinë dhe frenon prirjet autoritare, dhe,

nga ana tjetër ideja e përfaqësimit, mund të konsiderohen si temat kryesore të teorisë

pluraliste të demokracisë. Ndër përfaqësuesit më të rëndësishëm të kësaj qasjeje janë:

Robert Dahli dhe Ernst Frankeli.

Dahli nënkupton se: në një shoqëri grupet e njerëzve mund dhe, për më tepër,

duhet të jenë në gjendje të bashkohen për të shprehur interesa të përbashkëta dhe për t‟i

sjellë dhe shëndruar ato në vendimmarje politike. E rëndësishme është që çdo individ të

trajtohet në mënyrë të barabartë në shoqëri, pra për secilin duhet të vlejnë rregulla të

njëjta, dhe po ashtu, secili duhet të zbatojë detyrime të njëjta. Dahli, në konceptualizimin

e teorisë së tij, përqendrohet kryesisht në organizatat, në formën e grupeve të interesit dhe

në vendimmarrjen demokratike në brendësi të tyre. Vendimet në këto organizata

konsiderohen demokratike vetëm, nëse plotësohen pesë kritere sipas Dahlit. Për çdo

anëtar të organizatës duhet të ketë:

1. mundësi të njëjta pjesëmarrjeje;

2. mundësi të barabarta në votim;

3. informacion të njëjtë dhe mundësi të njëjta për të mbledhur njohuritë mbi

çështjet, të cilat janë subjekt vendimi;

gjithashtu, organizata konsiderohet demokratike, nëse:

4. vendosja e programit i takon ekskluzivisht anëtarëve të organizatës;

99

Schmidt 2008: 209 100

Frevel, B., Demokratie, Entwicklung – Gestaltung – Problematisierung, Wiesbaden, 2009, f. 89.

18

5. garantohet përfshirja e të gjithë qytetarëve të rritur.101

Meqenëse për Dahlin, demokracitë e mirëfillta nuk ekzistojnë, ai i quan

demokracitë reale poliarki. Gjithsesi, në mënyrë që të plotësohen të gjitha kriteret

normative të demokracisë, në poliarkitë reale duhet të përmbushen disa kritere. Poliarkitë

duhet të kenë institucione të caktuara, vendimmarrësit duhet të jenë të zgjedhur dhe mund

të shkarkohen në çdo kohë. Zgjedhjet në poliarki duhet të jenë të lira, të drejta dhe të

rregullta. Qytetarëve duhet t‟u garantohet liria e shprehjes, dhe po ashtu, dhe alternativa

në mbledhjen e informacioneve dhe njohurive, pra thënë ndryshe, duhet të garantohet

pluralizmi mediatik. Një nga kërkesat qëndrore të Dahlit mbetet garantimi i lirisë së

formimit të organizatave dhe koalicioneve, në mënyrë që të garantohet shprehja e

interesave dhe opinioneve të ndryshme në shoqëri. Në përgjithësi, mund të thuhet se,

përderisa të gjithë qytetarët preken nga vendimet politike, Dahli pretendon se: të gjitha

këto të drejta dhe liri, të lartpërmendura, duhet t‟i garantohen secilit prej tyre.102

Përveç treguesve normativë dhe empirik, Dahli përshkruan edhe kërkesat

funksionale, të cilat, sipas tij, lehtësojnë krijimin dhe vendosjen e demokracisë. Kështu

p.sh., një demokraci e mirëfilltë, për të, është më e thjeshtë të vendoset në një ekonomi të

orientuar nga tregu dhe me një kulturë politike të pasur me vlera themelore, të cilat

shfaqen kryesisht në mënyrë homogjene.103

Si Dahli, ashtu edhe Ernst Frankeli i referohen teorisë pluraliste të demokracisë,

por ndryshe nga Dahli, ky i fundit konsiderohet, për shkak të teorisë së tij, neo-

pluralist.104

Nëse Dahli e shikon si domosdoshmëri të patjetërsueshme pluralizmin në

shprehjen dhe organizimin e grupeve shoqërore, për Frankelin pluralizmi duhet të

garantohet dhe të shfaqet kryesisht në institucionet shtetërore. Sipas tij, thelbësore është

krijimi i një mirëqënie të përbashkët, e cila arrihet përmes organizimit të interesave dhe të

partive, brenda për brenda shtetit pluralist.105

Procesi politik, duhet të përfshihet në një

kod të përbashkët vlerash, në parimet themelore duhet të mbizotërojë mirëkuptimi, dhe

për më tepër, duhet të ketë një diferencim të ulët social.106

Ashtu si institucionet

shtetërore, edhe të gjitha grupet e interesit nuk duhet të veprojnë kurrë në interesin vetjak,

por gjithnjë duhet të kenë parasysh interesin e përbashkët dhe mirëqënien publike.

Demokracia siç e kërkon Frankeli, mbart në vetvete vështirësinë e të bashkuarit të dy

elementëve shumë të rendësishëm, por edhe kontradiktor me njëri-tjetrin. Nga njëra anë

duhet të njihen kompetencat dhe të drejtat e qytetarëve, në mënyrë që ato të ushtrojnë

lirinë e përfaqësimit të interesave të tyre, dhe, nga ana tjetër duhet të njihet po ashtu edhe

një autoritet i tërësishëm, i cili ka mundësinë të cojë më tej parësinë e të mirës së

101

Dahl, Robert A., On Democracy, New Haven/London, 1998, f. 83. 102

Po aty: 85. 103

Po aty. 104

Eisfeld 2005: 94. 105

Fraenkel, E., Deutschland und die westlichen Demokratien, Stuttgart, 1974, f. 34. 106

Po aty: 36.

19

përbashkët, më të gjitha grupet e interesit dhe me të ashtuquajturën volonté generalé.107

Frankeli pranon dhe pohon se përpjekja e pafundme për të pajtuar këto dy parime është

një nga tiparet më përcaktuese të „demokracive perëndimore‟.108

Për të garantuar formën

e shtetit liberal, Frankeli në teorinë e tij të demokracisë pluraliste, propozon, gjithashtu,

që shteti pluralist të vendosë të drejtat sociale, në mënyrë që këto të përdoren sidomos në

fushën e ekonomisë.109

Teoritë deliberative dhe me pjesëmarrjen në qendër

Vihet re që, shumica e teorive të demokracisë kanë qëllime të ndryshme përsa i përket

çështjeve normative. Ndërkohë që një teori fokusohet parimisht në prodhimin e

demokracisë, më të cilën nënkupton maksimizimin e shërbimeve, një tjetër ka për qëllim

mbrojtje më të mirë ligjore nga arbitraritetit i shtetit dhe i institucioneve shtetërore. Teori

të tjera veçojnë përfaqësimin, me të mirë të mundshëm, si element thelbësor të

demokracisë.

Teoritë deliberative dhe me pjesëmarrjen në qendër, janë teori që, nga

këndvështrimi normativ janë të interesuara ndaj procesit politik, ose thënë ndryshe ndaj

inputit, pra hyrjeve të demokracisë. Pjesëmarrja e qytetareve në politikë, në një

demokraci, duhet të garantohet në vazhdimësi si ligjërisht, ashtu edhe praktikisht.110

Këto

teori nënkuptojnë që popullsia e një vendi demokratik duhet të pranojë gjërësisht

vendimet e marra në politikë, gjë që ndodh vetëm, nëse popullsisë i garantohet

pjesëmarrja në procesin e vendimmarrjes politike, dhe gjithashtu, edhe në planifikimin e

zbatimit të politikave.111

Ndërkohë që teoritë pluraliste synojnë kryesisht pjesëmarrjen, teoritë deliberative

kërkojnë më shumë së kaq. Kjo, padyshim që, lidhet ngushtë me kuptimin dhe

perceptimin e termit të deliberacionit. Deliberacioni parakupton arsyetimin, diskutimin

dhe këshillimin, dhe, për këtë arsye, ngjason së tepërmi me teorinë e diskutimit të Jürgen

Habermasit. Fokusi i kësaj teorie mbetet në bindjen dhe aftësinë konsensuale edhe pas

debateve publike. Përpos kësaj, duhet të theksohet se në qendër të procesit politik

mbizotëron ideja e veprimit, i cili është gjithnjë i orientuar nga pikëpamja dhe

komunikimi i qytetarëve. Edhe këtu, duhet të bëjmë dallimin midis dy qasjeve kryesore të

teorisë deliberative. Njëra sygjeron një strategji paksa më ekspansive të demokratizimit

dhe kërkon përfshirjen e sferave të tjera, siç janë: ekonomia, arsimi publik apo edhe

privat, në proçesin e demokratizimit. Ndërsa përfaqësuesit e qasjes tjetër preferojnë një

107

Fraenkel 1974: 40. 108

Po aty. 109

Schmidt 2008: 217. 110

Frevel, B., Demokratie, Entwicklung – Gestaltung – Problematisierung, Wiesbaden, 2009, f. 64/65. 111

Schmidt 2008: 217.

20

strategji integruese, sipas të cilës pjesëmarrja e qytetarëve në procesin politik mundëson

më së miri pjesëmarrjen dhe deliberacionin. 112

Për Habermasin, demokracia është një proces komunikimi që gjeneron një formë

më të lartë të legjitimitetit, përmes procesit të diskutimit, domethënë krijimit të

mirëkuptimit, përmes peshimit të ndërsjellë, të opinioneve dhe të interesave.113

Për më

tepër, mund të thuhet se, Habermasi nuk fokusohet në institucione shtetërore, të cilat

duhet të përmbushin kushte dhe karakteristika të caktuara për të realizuar demokracinë.

Kryesisht, parakuptohet se ideja e vetëqeverisjes duhet të realizohet më së miri përmes

pjesëmarrjes së gjerë në modelin deliberativ. Megjithatë, që të jetë në gjendje të

funksionojë, ky model është i lidhur ngushtë me metodat e komunikimit. Kjo përfshin,

ndër të tjera, edhe mundësinë e një qasjeje të barabartë në marrjen e informacioneve dhe

këshillimeve, një formë argumentuese të shkëmbimit të informacionit mbi çështjet

publike, si dhe gatishmërinë për të vazhduar këshillimin për një kohë të pacaktuar deri në

një zgjidhje, pra deri në arritjen e një marrëveshjeje.114

Sidoqoftë, gjithashtu, është shumë

e rëndësishme që rezultatet e procesit deliberativ, të institucionalizohen.

Habermasi vë në dukje se: ky koncept fiton një referencë empirike, vetëm, nëse

marrim parasysh shumëllojshmërinë e formave të komunikimit, në të cilat një vullnet i

përbashkët nuk formohet vetëm në bazë të “vetëkuptimit etik”,115

por edhe si rezultat i

balancimit të interesave dhe kompromiseve nëpërmjet zgjedhjes racionale.116

Pavarësisht kësaj, duhet të pranojmë që: një pjesëmarrje e gjërë në procesin e

vendimmarrjes politike rrit në rradhë të parë pranimin e vendimeve, dhe, gjithashtu,

legjitimon më së miri pushtetin e dhënë, teoria deliberative kritikohet për arsye të

ndryshme. Ndër to, mund të përmendet, vizioni tepër optimist ndaj qytetarëve dhe

popullsisë, sipas së cilës, të gjitha palët e interesuara kanë dhe zotërojnë informacionin

dhe njohuritë më gjithëpërfshirëse për çështjet që janë për t‟u diskutuar. Sipas kritikëve,

këtu kemi të bëjmë më një asimetri informacioni, gjë që e vështirëson së tepërmi

shkëmbimin e argumenteve, midis palëve.117

Teoria e demokracisë sociale

112

Schmidt 2008: 240 113

Habermas, J., Die Einbeziehung des Anderen, Frankfurt/Main, 1996. 114

Schmidt 2008: 242. 115

Habermas 1996: 284. 116

Po aty: 284. 117

Schmidt 2008: 249.

21

Nëse kërkojmë të karakterizojmë teorinë e demokracisë sociale duhet të ndajmë,

fillimisht, synimet kryesore që ajo ka. Përgjithësisht, mund të thuhet se, ajo fokusohet

kryesisht në tre karakteristika kryesore:

- së pari, teoria e demokracisë sociale nënkupton formën e sundimit të popullit si

diçka me karakter dinamik;

- së dyti, ajo kërkon të zgjerojë demokracinë politike mbi fusha të tjera jopolitike,

por që mbeten në mjedisin brendashoqëror të një sistemi politik;

- së treti, ajo synon që outcome-i i vendimmarrjeve politike të minimizojë

pabarazitë sociale dhe të maksimizojë pjesëmarrjen në përmasa më të mëdha.118

Si dy mendimtarët kryesorë, që kanë nxitur zhvillimet e teorisë së demokracisë

sociale, mund të përmendim Eduart Bërnstin (Eduard Bernstein) dhe Tomas Mejerin

(Thomas Meyer).

Pas kërkesave teorike të marksistëve, dhe sidomos, pas dështimit tyre në zbatim,

ishte pikërisht Eduard Bërnsti që kërkoi të ndërthurte idetë socialiste në demokracinë

perëndimore. Gjithsesi, duhet të pranojmë që, teoria e demokracisë sociale lidhet ngushtë

me realitetin dhe programin e lëvizjeve social-demokratike në Evropë.

Mejeri ndan dy variante të demokracisë liberale: nga njëra anë demokracinë

libertariane, dhe nga ana tjetër demokracinë sociale. Të dyja variantet për Mejerin janë

qasjet kryesore të demokracisë liberale, në të cilën garantohen, ndër të tjera, zgjedhje të

lira apo edhe liritë civile si p.sh., liria e shprehjes etj.119

Megjithatë, për Mejerin, efekti i

vërtetë i të drejtave themelore dhe rrjedhimisht kushtet e legjitimetit demokratik,

rrezikohen nga liberalizmi klasik dhe garantohen vetëm në demokracinë sociale dhe jo në

atë libertariane.120

Demokracia libertariane përputhet me idetë e liberalizmit klasik të demokracisë,

ku shteti ka funksion rregullues, garanton drejtësinë dhe sigurinë, u jep qytetarëve edhe

detyrime, kufizon arbitraritetin e shtetit etj. Demokracia sociale, ndërkohë, e konsideron

shtetin e së drejtës si një shtet social të së drejtës, i cili synon vendosjen e të drejtave

sociale dhe minimizimin e pabarazive sociale. Pavarësisht se Mejeri veçohet nga

argumentimi klasik marksist-leninist, sipas të cilit, kapitalizmi kushtëzon të gjitha fushat,

vihet re që, argumentimi i Mejerit nuk mund të konsiderohet si i pastruar totalisht nga

idetë marksiste. Ai, si Loku, kritikon dhe mohon filozofinë e të drejtës për pronën.

Demokracia libertariane mbart në brendësi dilemën se: varfëria minimizon lirinë

individuale dhe si rezultat i kësaj nuk mundësohet „liria pozitive‟ – pra përdorimi i lirë i

burimeve.121

Pasi në një shoqëri, ku shteti nuk merr përsipër rolin e një rregullatori dhe

118

Schmidt 2008: 249. 119

Meyer, T., Theorie der Sozialen Demokratie, Wiesbaden, 2011, f. 16. 120

Po aty: 29. 121

Meyer, T./Hinchman, L., The Theory of Social Democracy, Cambridge, 2007, f. 58.

22

ekzistojnë rreziqe si: papunësia dhe varfëria, shteti ka detyrimin t‟i minimizojë këto

rreziqe ndaj individit, edhe nëse vetë individi konsiderohet „fajtor‟. Mejeri argumenton në

këtë mënyrë: “Even when people assume private risks that turn out badly for them, the

state has some responsibility to insure that the standards of human dignity are upheld”122

Përpos kësaj, shteti duhet të sigurojë përmes politikave social-demokrate, që çdo

individi t‟i mundësohet të marrë pjesë, në mënyrë të pavarur, në jetën shoqërore dhe të

sigurojë jetesën individualisht. Shteti duhet të ndërmarrë hapa të ndryshme për të

siguruar, së pari, të drejta si sociale, ashtu edhe ekonomike, dhe së dyti, autonomi

politike për individin. Shteti, gjithashtu, duhet t‟i garantojë secilit, hapësira të

mjaftueshme për të marrë pjesë në diskutime publike dhe duhet të synojë demokratizimin

e arsimit, kulturës, ekonomisë apo administratës.123

Kjo do të thotë se, për Mejerin,

demokracia realizohet vetëm në shtetin e mirëqenies, në të cilin shteti ofron, sipas

kuptimit klasik, të drejta dhe garanci të ndryshme, por mbi të gjitha, konsideron edhe

qëllimet e politikës si kushtëzues kryesor të demokracisë.

"The theory of social democracy has suggested two reasons why social

and economic rights play a constitutive role. First, they are a vital aspect

of the 'politics of recognition.' Second, they provide a means of protecting

a person's private, social and political autonomy when social risks occur.

All of these three dimensions of personal autonomy, as protected by basic

rights, are epitomized in the sociological category of inclusiveness. If they

do nothing else, social democracies must therefore guarantee social

inclusiveness"124

Përgjithësisht, mund të themi se, teoria e demokracisë sociale përfshin kritere të

teorive dhe perceptimeve të tjera të demokracisë dhe i zgjeron ato me kriterin dhe kushtin

e shtetit të mirëqenies. Marksistët e kritikojnë teorinë e demokracisë sociale sepse, sipas

tyre, ajo mohon dhe i pranon defektet e kapitalizmit.125

Po ashtu, mund të kritikojmë se Mejeri ështe kontradiktor në supozimin e tij: që

shteti duhet të garantojë një përfshirje të plotë të secilit person në tregun e punës (kjo

kërkon një ekonomi të planifikuar), por nga ana tjetër ai pranon dhe predikon ekonominë

e tregut të lirë, Një tjetër aspekt për t‟u kritikuar është kërkesa e tij për një demokratizim

të plotë, pra gjithëpërfshirës, në të gjitha sferat e shoqërisë, por këtu mbetet e paqartë se

122

Edhe kur njerëzit marrin rreziqe private që dalin keq për ta, shteti ka njëfarë përgjegjësie për të siguruar

që standardet e dinjitetit njerëzor të respektohen. (përkthim i autorit) Po aty: 64. 123

Meyer/Hinchman 2007: 66. 124

“Teoria e demokracisë sociale ka sugjeruar dy arsye pse të drejtat sociale dhe ekonomike luajnë një rol

konstitucional. Së pari, ato janë një aspekt jetik i politikës së njohjes. Së dyti, ato ofrojnë një mjet për të

mbrojtur autonominë private, sociale dhe politike të një personi kur ndodhin rreziqet shoqërore. Këto tre

dimensione të autonomisë personale, të mbrojtura nga të drejtat themelore, janë të përfshira në kategorinë

sociologjike të përfshirjes. Demokracitë sociale duhet të garantojnë kështu përfshirjen shoqërore”.

(përkthim i autorit) Po aty: 210. 125

Schmidt 2008: 158.

23

si mund të realizohet një gjë e tillë, pasi edhe teoritë e sistemit nuk e qartësojnë se si

mund të ndodhë diçka e tillë.

1.3 Zhvillimi i demokracisë, prej gjenezës revolucionare

tek arsyet e vendosjes

Gjatë punimit tonë, bashkë me zhvillimin e idesë së demokracisë dhe teorive të

ndryshme të saj, kemi pasur të bëjmë edhe me zhvillimin e vetë demokracisë. Sot

shumica e shteteve janë sisteme të qeverisura nga demokracia, por kjo nuk ka qenë

gjithmonë kështu. Deri në fund të Mesjetës mbizotëronin forma qeverisëse, të cilat kishin

në thelb sundimin absolut dhe vlerësoheshin, në shumicën e rasteve, si shtypëse dhe

mizore. Duke pasur parasysh këto rrethana lindin disa pyetje: si është zhvilluar vetë

demokracia? Si janë demokratizuar disa shtete? Si ishte e mundur që pavarësisht nga

fuqia, në dukje, e pakufizuar e Monarkisë të lindte demokracia?

Këto janë pyetjet, të cilave do të mundohemi t‟u japim përgjigje në vijim të këtij

kreu, për më tepër, do të trajtojmë ngjarjet reale në histori, si dhe konceptet teorike dhe

fiolozifike që fshihen pas këtyre ngjarjeve, pasi këto kanë vepruar si mekanizma veprimi

në procesin e zhvillimit të demokracisë. Gjithsesi, mbeten për t‟u zbardhur dhe për t‟u

analizuar kushtet dhe ngjarjet që nxitën më tej procesin e demokratizimit. Zhvillimet

historike nuk mund të shpjegohen, kurrsesi, pa pasur parasysh kontekstin e kohës, sepse

në shumicën e rasteve, janë pikërisht mendimet mbizotëruese dhe rryma intelektuale,

forca lëvizese dhe shkaktarët kryesorë për këto lloj zhvillimesh. Disa shtete dëshmojnë se

kanë pasur një rritje dhe një zhvillim të vrullshëm të demokracisë,126

ndërkohë që termi

më i përshtatshëm për të demonstruar zhvillim e demokracisë është ai i valëve të

demokracisë.127

Parlamentin dhe parlamentarizmin anglez, revolucionin amerikan, revolucionin

francez, apo edhe revolucionin e borgjezisë të vitit 1848 do t‟i trajtojmë, në vijim, si

ngjarjet më të rëndësishme në zhvillimin historik të demokracisë. Krahas ngjarjeve që

kanë ndikuar në zhvillimin e demokracisë, pyetjes se si ishte e mundur të vendosej

demokracia, si forma më e preferuar e udhëheqjes, do të mundohemi t‟i përgjigjemi

nëpërmjet të disa teorive të ndryshme. Pasi të kemi trajtuar çështjet lidhur me pyetjen se

si ka ndodhur zhvillimi demokratik, do mundohemi t‟i përgjigjemi gjithashtu pyetjes: pse

arriti të forcohej demokracia në atë periudhë? Shqyrtimi i mekanizmave të veprimit ka

126

Kaelble, H., Wege zur Demokratie, Von der Französischen Revolution zur Europäischen Union,

Stuttgart/München, 2001. 127

Schmidt, 2005.

24

rëndësi të madhe, përderisa demokratizimi nuk është një proces linear, por është i

karakterizuar nga lëvizjet progresive, apo edhe regresive.128

Arsyeja pse ky kre zhvillohet në këtë mënyrë është se, përpos arsyes që, për të

folur për demokracinë duhet, në rradhë të parë, të dimë se çfarë përmban koncepti në

fjalë, po aq e rëndësishme është që të ndajmë zhvillimin e demokracisë, në zhvillimin

historik nga njëra anë, dhe në zhvillimin teorik nga ana tjetër. Koncepti i demokracisë

ndryshon në varësi të periudhës, apo edhe, të qasjes që është përdorur ose përdoret nga

studiues të ndryshëm, prandaj edhe më parë janë ilustruar teori të ndryshme të

demokracisë, për t‟i dhënë lexuesit një panoramë më të gjerë mbi atë çfarë ka qenë

demokracia për teoricienë të ndryshëm. Historia tregon se, ka një marrëdhënie të

ndërlidhur midis teorive të demokracisë dhe zhvillimit historik, ose thënë më mirë, midis

teorive dhe ngjarjeve realpolitike siç kanë qenë p.sh., revolucionet. Pa dyshim që, analiza

e kontekstit politik është e domosdoshme, kur synimi i punës është ilustrimi i ngjarjeve

realpolitike që kanë ndikuar ose kanë zhvilluar demokracinë, pasi për të ditur se si është

zhvilluar demokracia, duhet të njihen rrethanat dhe faktorët kontekstual, në të cilën ajo

nis dhe zhvillohet.

Ilustrimi i shkurtër i disa ngjarjeve vendimtare ndiqet nga disa teori, të cilat

mundohen t‟i japin përgjigje pyetjes: si dhe se pse lindi demokracia? Përdorimi i këtyre

teorive, bëhet i pazëvendësueshëm, teksa kërkon një shpjegim të zhvillimit demokratik në

vija më të përgjithshme. Ndryshe nga ngjarjet në të cilat konteksti politik është vendimtar

dhe analiza e zhvillimit bëhet në mënyrë induktive, në teoritë ai (konteksti politik) është

thjesht një variabël, ndaj dhe mënyra e analizës është deduktive. Të kombinuara së

bashku, mund të shpjegojnë zhvillimin e demokracisë kudo në botë.

Zhvillimi i parlamentarizmit, edhe pse fillimisht u kërkua në kuadër dhe në

rrethana absolutiste të monarkisë, mund të konsiderohet si hapi i parë drejt thirrjes për

pjesëmarrje dhe vendimmarrje politike. Parlamenti anglez mund të konsiderohet si

parlamenti më i vjetër, pasi ka hedhur rrënjët e tij që në Mesjete. Përsa i përket origjinës

së tij mund të themi që, fillimisht, parlamenti nuk ka qenë gjë tjetër veçse një mbledhje

fisnikësh, të cilët ishin vendosur në atë pozicion nga mbreti, për të rregulluar kontributin

e taksave, proces nga i cili mbreti varej shumë, sidomos në kohë lufte.129

Me kalimin e

kohës u përforcua ideja që disa vendime politike mund të merreshin edhe zbatoheshin

vetëm me pëlqimin e tyre. Në këtë mënyrë, mbreti edhe siguronte, edhe legjitimonte

pushtetin e tij. Sistemi ligjor, i lindur nga këto rrethana quhej „common law‟. Për të

siguruar edhe zbatuar këto norma u vendosën të ashtuquajturat gjykata të Parlamentit.

Sistemi i krijuar, i cili kishte në thelbin e tij sigurinë ligjore, u mbështet dhe shpall në

vitin 1215 përmes Manja Kartës (Magna Carta) me mirëkuptimin e përgjithshëm.130

128

Kaelble, 2001: 19. 129

Kluxen, 1983: 38. 130

Kluxen, 1983: 24.

25

Mbreti e vendoste dhe „përdorte‟ parlamentin vetëm në momentin kur ai e

konsideronte të domosdoshme, gjë që dëshmon se parlamenti nuk ka qenë një strukturë e

përhershme, por mblidhej vetëm në raste të caktuara, kur mbreti e kërkonte një gjë të

tillë. Në këtë mënyrë, parlamenti zhvlerësohej si një instrument i monarkisë dhe shpesh

herë konsiderohej si „King‟s parliament‟, pra si parlamenti i mbretit. Megjithatë,

zhvillimi i demokracisë në Angli ishte më i përparuar se kudo, krahasuar me vendet e

tjera te Evropës kontinentale, të cilat qeveriseshin nga monarkia absolute dhe detyra e

vetme e parlamentit ishte aktiviteti ligjor.131

Ndërkohë, parlamenti anglez fitonte gjithnjë e më shumë rëndësi, aq sa një

qeverisje pa të u bë e pamundur. Klukseni e përforcon këtë argument, duke thënë se

bashkëpunimi midis mbretit dhe parlamentit nuk ishte “programatik teorik, por nevojë

praktike“.132

Me kalimin e kohës, ndihej fryma ambicioze drejt një zgjerimi të

kompetencave të parlamentarëve, e cila shprehej qartazi dhe pasqyrohej, sidomos në

shekullin XV dhe XVI, përmes luftës për pushtet midis mbretit dhe parlamentit.

Parlamenti konsiderohej gjithnjë e më shumë si “personifikimi politik i kombit.” Për herë

të parë u krijua një lloj ndarjeje e pushtetit, ku populli (fisnikët) kishte pushtetin

legjislativ dhe mbreti atë ekzekutiv. Në këtë mënyrë, “lindi” dhe ndarja e pushteteve, e

cila më vonë do të konsiderohej si vetë thelbi i demokracisë. Me kalimin e kohës,

përpjekjet për të kufizuar pushtetin e mbretit u bënë akoma më të forta. Padyshim që,

parimi i ndarjes së pushteteve tërhoqi dhe vendosi në qendër të diskutimeve, parimin e

“Checks and Balances” (kontrollit dhe ekuilibrit), pasi mbizotëronte ideja që, sa më

shumë kontroll të kishte mbi pushtetin e mbretit, aq më e mirë do të ishte kushtetuta.133

Zgjerimi gradual i pushtetit të parlamentit u përforcua akoma më tepër me

revolucionon e Lavdishëm (1688-1689), ku kërkesat e ndryshme të Lordëve, siç janë

p.sh., takimet e rregullta të parlamentit ose liria e shprehjes, u plotësuan. Kjo gjë

mundësoi edhe transferimin e shumë kompetencave (të cilat ishin kompetenca ekskluzive

të mbretit), drejt parlamentit. Parlamenti anglez tashmë kishte të drejtën e vendosjes, nëse

në çështje të ndryshme kishte dëshirë të merrte vendime politike ose jo. Në këtë mënyrë

zvogëlohej ndikimi i mbretit, i cili tashmë konsiderohej si „King in Parliament‟.134

Përpos

të gjithave, ishte ligji për të drejtat (Bill of Rights 1689), i cili krijoi bazat ligjore për një

monarki parlamentare.

Zhvillimi dhe vendosja e parlamentit dhe parlamentarizmit në Angli ishte një hap

i rëndësishëm drejt demokracisë moderne dhe drejt demokratizimit në përgjithësi.

Impulset që buronin nga ky zhvillim, që shtynin akoma më tej luftën kundrejt

absolutizmit në Evropë, kanë ndikuar gjithashtu edhe në themelimin e SHBA-ve.

Ndryshe nga kontinenti amerikan, ku progresi ndodhi në mënyrë të çrregullt dhe për

131

Alemann, 2005: 102. 132

Kluxen, 1983: 46. 133

Kluxen 1983: 65. 134

Po aty.

26

shkak të revolucioneve të ndryshme, zhvillimi i parlamentit anglez ishte krejtësisht

produkt i një zhvillimi historik.135

Pas zbulimit të Botës së Re, ishin veçanërisht britanikët ata qё filluan kolonizimin

e bregut lindor, në pjesën veriore të Amerikës. Kolonitë qeveriseshin nga parlamenti

anglez dhe kolonialistët ishin të dërguarit e mbretit të Britanisë së Madhe. Influenca e

tyre rritej sidomos në fushën ekonomike dhe politike, ndërkohë që kërkesat dhe

përpjekjet e vendasve për pjesëmarrje politike mbeteshin të paplotësuara. Kolonitë u

bashkuan në të ashtuquajturin Kongres Kontinental, për të shfaqur rezistencë kundrejt

pushtetit të kolonialistëve. Në këtë Kongres, ata shfaqën kërkesat e tyre, të cilat nuk

kishin të bënin me pavarësinë politike apo me shtetësinë, por me konfliktin e parë të

armatosur midis britanikëve dhe amerikanëve. Qëllimi i Kongresit Kontinental tashmë

ishte pavarësia nga Britania e Madhe, e cila nuk do të ishte pozitive vetëm nga ana

politike, por edhe ekonomike siç shpjegon edhe Tomas Pein (Thomas Paine): “Our plan

is commerce, and that, well attended to, will secure us to peace and friendship of all

Europe; because, it is the interest of all Europe to have America free port.”136

Po ashtu Peini argumenton se: Amerika është e pasur në burime natyrore dhe nuk ka

nevojë për asgjë nga jashtë vendit.137

Përveç përfitimeve ekonomike, gjendja e sigurisë,

shkaktuar nga britanikët dhe egoizmi tyre sillte zemërimin e të kolonializuarve, ndër to

edhe të Peinit. Përshtypjet e tij, ai i shpreh qartë, duke thënë se: “From Britan we can

expect nothing but ruin”.138

Përpos kësaj, argumenton se Amerika është kolonializuar

vetëm për interes të Britanisë së Madhe dhe se nuk ka përfituar asgjë nga të qenurit e

kolonializuar, duke thënë se: “We have boasted the protection of Great Britain, without

considering, that her motive was interest not attachment; that she did not protect us from

our enemies on our account, but from her enemies on her own account, from those who

had no quarrel with us on any other account, and who will always be our enemies on the

same account.”139

Kjo shpjegon qartë që, ai nuk kërkonte asgjë tjetër veçse ndarjen nga Britania e

Madhe dhe krijimin e një shteti të pavarur, në të cilin ligji të ishte mbi gjithçka dhe të

konsiderohej „mbreti‟ dhe jo anasjelltas. Pakënaqësitë u shtuan akoma më tepër, kur

parlamenti britanik miratoi Stamp Act-in. Me këtë ligj, Britania e Madhe kërkonte të

shlyente borxhet e mëdha që kishte, si pasojë e luftës shtatëvjeçare. Të kolonializuarit

nuk donin të përfshiheshin në këto shpenzime dhe pretendonin që ky ligj i kufizonte

ndjeshëm në liritë e tyre, pasi sipas tyre, nuk duhet të kishte taksim pa përfaqësim

parlamentar. Protestat e shumta dhe vrasja e pesë personave në masakrën e Bostonit, ku

ushtarët britanik qëlluan mbi turmën që protestonte, e shtynë Kongresin Kontinental që

135

Alemann 2005: 652. 136

‟Plani ynë është tregtia dhe kjo, e ndjekur mirë, do të na sigurojë paqen dhe miqësinë e gjithë Evropës;

sepse, është interesi i të gjithë Evropës që ta ketë Amerikën port të lirë.” (përkthim i autorit) Paine, Thomas

(2003): Common Sense, Rights of Man, and other essential writings of Thomas Paine, New York, fq.26. 137

Po aty: 43. 138

“Nga Britania nuk mund të presim tjetër veçse të rrënim” (përkthim i autorit) Po aty: 46. 139

Po aty: 23.

27

në vitin 1776 të miratonte Deklaratën e Pavarësisë. Ajo u pasua nga Lufta e Pavarësisë,

që zgjati deri në vitin 1783, e cila edhe për shkak të mbështetjes që i ofroi Franca dhe

Spanja, përfundoi me fitoren e amerikanëve.

Pas themelimit të SHBA-ve, qëllimi kryesor dhe përfundimtar ishte vendosja e një

kushtetute dhe konfigurimi i një sistemi politik. Një numër i madh i anëtarëve të

Kongresit Kontinental aspironte që, nga një marrëdhënie konfederale midis shteteve, të

krijohej një bashkim politik. Kundërshtarët e tyre e shikonin me shumë skepticizëm

kushtetutën e projektuar dhe të prezantuar përpara Kongresit, duke argumentuar se kjo

kushtetutë përforconte përqëndrimin e pushtetit ekzekutiv, i cili sipas tyre interpretohej si

parim monarkik.140

Humbja e pushtetit dhe e sovranitetit të shteteve dhe mungesa e një

Bill of Rights ishin, po ashtu, arsye të forta për antikonfederalët.141

Pikërisht, në këtë

periudhë udhëheqësit e lëvizjes federaliste Aleksandër Hamilton (Alexander Hamilton),

Xhejms Medson (James Madison) dhe Xhon Xhei (John Jay), botuan në shtetin më

antifederal të SHBA-ve, në Neë Jork, tetëdhjet e pesë artikuj, për të promovuar

Kushtetutën. Të ashtuquajturat Federalist Papers, për shkak të suksesit të tyre kishin një

“rëndësi të jashtëzakonshme për kushtetutën amerikane”.142

Kushtetuta e SHBA-ve dhe

konfigurimi i sistemit politik, përfshijnë disa parime thelbësore, të cilat edhe sot

konsiderohen si baza ose themelet e demokracisë liberale. Secila do të analizohet dhe do

të përshkruhet më në detaj, pasi për periudhën për të cilën flasim, ky pohim i parimeve

demokratike ka qenë një risi e jashtëzakonshme.

Federalizmi mund të konsiderohet si një nga parimet thelbësore të Kushtetutës

dhe sistemit politik të SHBA-ve. Sipas këtij parimi, kushtetuta duhej të pajiste me

kompetenca të plota qeverinë qendrore, të sapo krijuar, por nga ana tjetër duhej të

garantonte, gjithashtu, respektimin dhe mirëmbajtjen e pushtetit të shteteve në veçanti.

Hamiltoni dhe udhëheqësit e tjerë të lëvizjes arsyetojnë kështu: "A government ought to

contain in itself every power requisite to the full accomplishment of the objects committed

to its care, and to the complete execution of the trusts for which it is responsible; free

from every other control,but a regard to the public good and the sense of the people"143

Megjithatë, duhej, sipas tyre, një administratë lokale për qëllime lokale,144

dhe

kjo, jo vetëm për arsye se administrata lokale përfaqëson më mirë interesat dhe qëllimet

lokale, por sepse vetëm kështu i vendosej një lloj kufizimi pushtetit të qeverisë qendrore.

Po ashtu, edhe Juridiksioni duhet të organizohet në nivel lokal, përveç rasteve kur

kërkohet interpretimi dhe përdorimi i Kushtetutës. Kjo detyrë i besohet vetëm Gjykatës

140

Schmidt 2008: 99. 141

Po aty. 142

Po aty: 108. 143

“Një qeveri duhet të përmbajë në vetvete çdo domosdoshmëri për fuqizimin e plotë të sendeve të kryera

për kujdesin e saj dhe për ekzekutimin e plotë të besimeve për të cilat është përgjegjës, pa asnjë kontroll

tjetër, por në lidhje me të mirën publike dhe ndjenjën e popullit” (përkthim i autorit) Hamilton/Madison/Jay

1982:178. 144

Po aty: 181.

28

Supreme (supreme court).145

Kontrolli dhe ekuilibri janë mekanizmat kryesorë për

shpërndarjen e pushtetit shtetëror, dhe për ketë arsye, sistemi “checks and balances”

ishte një nga kërkesat parësore. “One of the principal objections inculcated by the more

respectable adversaries to the constitution, is its supposed violation of the political

maxim, that the legislative, executive and judiciary departments ought to be separate and

distinct"146

Hamiltoni dhe federalistët e tjerë, duke i kushtuar rëndësi parimit të kontrollit

dhe të ekuilibrimit të pushtetit, kërkonin zbatimin e teorisë së shpërndarjes së pushtetit

shtetëror te Monteskieja. Pavarësisht se pranojnë dhe shpjegojnë se një ndarje e rreptë

personale është pothuajse e pamundur, zgjidhjen e problemit e japin, duke argumentuar

se:

1. çdo departament i ekzekutivit duhet të kontrollojë pushtetet e tjera dhe anasjelltas;

2. nëpërmjet krijimit të një dhome të dytë parlamentare.147

Për shkak të një strukture shoqërore (e ndryshme nga ajo e Anglisë), përfaqësuesit

në Dhomën e Dytë parlamentare nuk do të ishin fisnikë, por përfaqësues nga shtete të

ndryshme amerikane, duke përforcuar kështu sërish parimin e federalizmit. Alternativa e

vetme, e mundshme dhe logjike për të zënë pozicionin e kreut të qeverisë do të ishte

presidenti i zgjedhur.

Aleksi dë Tokëvil (Alexis de Tocqueville), analisti i parë i sistemit amerikan, e

konsideroi sistemin e ndarjes së pushtetit, për shkak të juridiksionit politik, si një sistem

deficitar, duke argumentuar se: qëllimi kryesor i juridiksionit politik në SHBA është t‟i

marrësh pushtetin politik atij që abuzon dhe të parandalosh mundësinë e rifitimit të tij.

Kështu, sipas analistit, kemi të bëjmë me një masë administrative e cila vjen në formën e

një gjykimi.148

Në vija të përgjithshme, mund të themi që parimi i kufizimit, i kontrollit

dhe i ndarjes së pushtetit ka qënë një mekanizëm mjaft i ndërlikuar. E gjithë kushtetuta

duhet të konsiderohet si një sistem, i cili kontrollon dhe kufizon pushtetin, jo vetëm në

mënyrë institucionale. Duhet të theksohet se edhe struktura federale, si edhe mundësitë që

ajo sjell, ndikojnë pozitivisht në kontrollin institucional dhe në një ekuilibrim të mirëfilltë

të pushtetit politik.

Sistemi përfaqësues duhet të kushtëzojë sistemin politik, i cili sipas federalisteve

amerikanë, duhet të shfaqet në formën e një republike dhe çdo qytetar duhet të

përfaqësohet nga një organ i posaçëm i parlamentit federal.

145

Hamilton/Madison/Jay 1982:181 146

“Një nga kundërshtimet kryesore të ngulitura nga kundërshtarët më të respektuar ndaj kushtetutës është

shkelja e supozuar e parimit politik, që departamentet legjislative, ekzekutive dhe gjyqësore duhet të jenë të

ndara dhe të dallueshme"(përkthim i autorit) Hamilton/Madison/Jay 1982: 292. 147

Po aty: 292. 148

Tocqueville 1985: 93.

29

"It is said to be necessary that all classes of citizens should have some

of their own number in the representative body, in order that their

feelings and interests may be better understood and attended to"149

Republika është, sipas tyre, forma më e mirë e qeverisjes dhe më e përshtatshme

për dy arsye të forta. Dallimet kryesore midis Republikës dhe formës tjetër që

konsiderohet si „pure democracy‟ janë:

1. qeveria delegohet nga një numër i vogël i qytetarëve, të cilët gjithashtu zgjidhen

nga pjesa tjetër;

2. ajo (republika) është e aftë të përfshijë dhe të ketë nën ombrellen e saj dhe një

numër akoma më të madh të qytetarëve, si dhe sfera më të mëdha në vend.150

Federalistët shkëputen nga mendimi i lashtë, sipas të cilit demokracia

konsiderohej si e tillë kur ishte e drejtpërdrejtë. Forma e demokracisë së drejtpërdrejtë

(Asamble e qytetarëve) nuk ishte më e zbatueshme me politikëbërjen dhe vendimmarrjen

politike, prandaj preferohej një sistem, në të cilin populli të përfaqësohej nga një organ

përfaqësues.

Mund të themi që, në këtë mënyrë, u zhvillua një koncept i ri i demokracisë, i cili

shkëputej nga nocioni mesjetar i demokracisë përfaqësuese. Kështu, termi Republikë

përdorej nga federalistet, ashtu siç përdoret edhe sot në konceptin e demokracisë.151

Edhe

më parë, ishte diskutuar mbi rëndësinë, mbi kuptimin dhe mbi nevojën e një sistemi

përfaqësues. Tomas Peini, i cili shprehej pozitivisht pro këtij parimi të demokracisë,

argumentonte në këtë mënyrë: "This will point out the convenience of their consenting to

leave the legislative part to be managed by a select number chosen from the whole body,

who are supposed to have the same concerns at stake which those have who appointed

them, and who will act in the same manner as the whole body would act, were they

present"152

Ndarja konceptuale nga antikiteti paraqet një përparim të jashtëzakonshëm në

zhvillimin real të demokracisë moderne. Ideja e përfaqësimit nga një organ përfaqësues,

përcaktoi thelbin e demokracisë moderne. Parim i cili përbënte edhe dallimin kryesor nga

ideja e demokracisë në lashtësi.153

Risia e demokracive moderne ishte pikërisht në

parimin e përfaqësimit dhe në aspektin teorik, mund të themi që, ky nocion u forcua

149

“Thuhet se është e nevojshme që të gjitha klasat e qytetarëve të kenë një pjesë të numrit të tyre në trupin

përfaqësues, në mënyrë që ndjenjat dhe interesat e tyre të kuptohen dhe të ndiqen më mirë". (përkthim i

autorit) Hamilton/Madison/Jay 1982: 200. 150

Hamilton/Madison/Jay 1982: 55. 151

Schmidt 2008: 152

"Kjo do të tregojë lehtësinë e pranimit të tyre për të lënë pjesën legjislative të menaxhohet nga një

numër i përzgjedhur nga i gjithë trupi, të cilët supozohet të kenë të njëjtat shqetësime që kanë ata që i ka

emëruar ata dhe do të veprojnë siç do të vepronte gjithë trupi, sikur të ishte i pranishëm". (përkthim i

autorit) Paine 2003: 118. 153

Conze 2004: 108.

30

akoma më tepër nga shkrimet e filozofit Xhon Stjuart Mil (John Stuart Mill) me diskursin

e tij të teorisë liberale.

Krahas parimeve të lartpërmendura do të ishte dhe liria një parim i domosdoshëm

për demokracinë liberale. Mund të themi se, për federalistët ishte tepër i rëndësishëm,

pasi është pikërisht parimi i mbrojtes së lirisë individuale, i cili përmendet në të gjithë

serinë e botimeve të „federalist papers‟. Nevoja për një parim të tillë, që përsos idenë e

demokracisë moderne, lindi duke u bazuar në traditën hobsiane, e cila në thelb ka

antropologjinë negative. Federalistët e nisin argumentimin e tyre, duke parakuptuar që: jo

të gjithë njerëzit janë engjëj.

“But what is government itself, but the greatest of all reflections on

human nature? If men were angels, no government would be necessary.

If angels were to govern men, neither external nor internal controls on

government would be necessary.”154

Kjo natyrë njerëzore kërkon një qeveri të fortë dhe mekanizma mbikëqyrëse e

kontrolluese, për të garantuar parimin e mbrojtjes së lirisë individuale. Sistemi i

ndërlikuar i ndarjes së pushtetit dhe i kontrollit, siguron lirinë dhe në të njëtën kohë,

vepron si mbrojtës kundër fuqive të tjera, të cilat mund të ishin të mundshme në një

Amerikë të bashkuar.155

Kushtetuta e SHBA-ve shënoi, për herë të parë, përpjekjen për

të zbatuar idenë e demokracisë në një shtet të madh. Tensioni midis sovranitetit

parlamentar (si në Mbretërinë e Bashkuar) dhe sovranitetit popullor u shpërbë nga

supremacia, pra nga pozita absolute e Kushtetutës, që konsiderohet edhe si sovraniteti i

Kushtetutës.156

Megjithatë, edhe pse pranohet pozita absolute e Kushtetutës, Tokëvili

argumenton, se në realitetin politik në Amerikë, zbatohet parimi i sovranitetit popullor.

Sipas tij, nëse ndokush do dëshironte të fliste mbi ligjet e SHBA-ve, atëherë, në rradhë të

parë, duhet të fliste mbi dogmën e sovranitetit popullor.157

Ai më tej vuri në dukje se,

populli vetëqeveriset,158

dhe kjo do të thotë që këtu nuk kemi të bëjmë thjesht me një

parim, i cili mund të zhvlerësohet „thjesht‟ si normë kushtetuese, por që në realitetin

politik gjen zbatim, pasi populli jeton dhe vepron mbi bazën e këtij parimi.

Pavarësisht nga gjithçka, sipas federalisteve, shfaqen defekte dhe kufizime, si

rrjedhojë e përbërjes së popullit, të cilat rrezikojnë të minojnë qoftë dhe vetëm pjesërisht,

parimet e vendosura. Për këtë arsye, ata parashtruan se përfaqësimi i takonte vetëm

individit dhe nuk kishtë të bënte aspak më pronën.159

Megjithatë, seksit femër, skllevërve

154

“Por çfarë është vetë qeveria, reflektimi më i madh i natyrës njerëzore? Nëse burrat ishin engjëj, asnjë

qeveri nuk do të ishte e nevojshme. Nëse engjëjt do të qeverisnin njerëzit, nuk do të ishte e domosdoshme

kontrolli i jashtëm dhe as i brendshëm për qeverinë." (përkthim i autorit) Hamilton/Madison/Jay 1982: 269. 155

Hamilton/Madison/Jay 1982: 269. 156

Hamilton/Madison/Jay 1982: 269. 157

Tocqueville 1985: 45. 158

Po aty: 49. 159

Hamilton/Madison/Jay 1982: 334.

31

dhe njerëzve më ngjyrë, i mohoej e drejta e votës. Kjo rrethanë, shumë shpejt shkaktoi

komente negative dhe e vlerësonte demokracinë amerikane të pakompletuar, pasi kishte

akoma nevojë të rritej dhe të mësonte. Sidomos Tokëvili argumentonte se, skllavëria dhe

përjashtimi i popullsisë me ngjyrë, ishin të papajtueshme me parimet e demokracisë.160

Krahas elementeve të tjera të lartpërmendura, mund të shtojmë veçanërisht tre pёrparёsi

të mëdha të demokracisë amerikane:

1. siguron lirinë dhe barazinë;

2. është e aftë të korrigjojë gabime, defekte ose anomali të caktuara në sistemin

politik;

3. sjell përfitime ekonomike më të mëdha në krahasim me sisteme të tjera

qeverisëse.161

Edhe luftrat do ishin në një sistem demokratik të pakonceptueshëm, për shkak të

interesave dhe prirjeve të ngjashme, të cilat kanë si qëllim barazinë, dhe gjithashtu, edhe

për shkak të ndërvarësisë së aktorëve të ndryshëm.162

Tokëvilli nuk ka qenë adhurues i

shquar i demokracisë Amerikane. Në shkrimet e tij, ai shpeshherë e kritikon atë, në

shumë fusha dhe në shumë aspekte. Sipas tij, zgjedhjet e shumta, dhe, si pasojë e këtyre,

aktivetetet e shumta njohëse të kandidatëve të ndryshëm vështirësojnë mirëqeverisjën,

pasi krijojnë një atmosferë jo të qetë. Përpos këtij argumenti, ai pohon edhe që: qeveritë

demokratike mund të korruptohen dhe të shndërrohen në “marrëveshje të

kushtueshme”.163

Po ashtu, në sisteme demokratike, bëhen më të shpeshta politika me

synime afatshkurtra, se me synime afatgjata, për shkak se vetëm kështu mund të kënaqen

interesat e zgjedhësve.164

Tokëvili, gjithashtu, kritikon se demokracia e bën shumicën të

plotfuqishme, sepse vetem ajo (shumica) mund të vendosë mbi vendimet që duhen dhe

munden të merren ose jo.

Pushteti i pakufizuar i shumicës përbën thelbin e demokracisë, dhe për më tepër,

çdo gjë dhe çdo kërkesë që vjen nga pakica, asgjesohet dhe nuk mund të zbatohet.

Problemi në këtë rast lind edhe sepse: ky pushtet i pakufizuar, rrezikon të shndërrohet në

të ashtuquajturën „tirani të shumicës‟ dhe për këtë arsye është e domosdoshme të ketë

diçka me mbipushtet për të kontrolluar dhe kufizuar pushtetin e shumicës. Megjithatë,

përsëri kjo nuk do të ishte zgjidhja perfekte, pasi një instancë të tillë me mbipushtet nuk

ekziston, por edhe, sikur të ekzistonte do të përbënte një kërcënim për lirinë individuale.

Tokëvili argumenton se, problemi kryesor në demokracinë amerikane nuk është

mbizotërimi ekstrem i lirisë individuale, por mbrojtja e ulët kundër tiranisë.165

Shkaqet e

këtij zhvillimi gjenden, sipas tij, në shoqëri, e cila është thellësisht demokratike.166

Parimi

160

Tocqueville 1985: 49. 161

Schmidt 2008: 123. 162

Tocqueville 1985: 299. 163

Schmidt 2008: 120. 164

Tocqueville 1985: 299. 165

Tocqueville 1985: 147. 166

Po aty.

32

i barazisë ishte shumë më i fortë në Amerikë dhe zbatohej më mirë se në Evropë, edhe

për shkak të mungesës së traditës feudale në kontinentin e ri. Në përshkrimin e zhvillimit

të demokracisë në Amerikë është interesante të bazohesh tek analiza e mprehtë e

demokracisë dhe e realitetit në SHBA, sepse është ende vendimtare për studimin e

Demokracisë dhe teorisë së saj. Politologu Manfred Shmid (Manfred G. Schmidt), në

librin e tij „Teoritë e Demokracisë‟ shprehet se analiza e Tokëvilit është ende aktuale.

"Është tamam sikur Tokëvili të shkruante një libër mësimor mbi problemet e veprimtarisë

së shtetit në një demokraci të zhvilluar"167

Zhvillimet në Amerikë, dhe jo vetëm, ndikuan në shumë mënyra në përhapjen e

idesë së demokracisë si dhe në zbatimin e saj. Zhvillimi i demokracisë në kontinentin e ri

nuk ka qenë pa precedent, dhe në të njëtën kohë ka hapur rrugën dhe ka ndikuar në favor

të zhvillimit të demokracisë në kontinentin evropian.

Revolucioni francez, pa diskutim, ka qenë shembulli më i mirë i një zhvillimi të

jashtёzakonshëm në periudhën e Iluminizmit. Revolucioni francez, përveç që, mund të

konsiderohet si fryti më i famshëm i kësaj periudhe, ndikoi edhe në mënyrën e të

menduarit në mbarë Evropën. Në vija të përgjithshme, mund të themi se kur flasim për

Revolucionin francez, flasim për një periudhë të përgjakshme që përfshiu të gjithë

Francën, kryesisht për shkaqe sociale dhe politike. Kjo shënoi fundin e monarkëve

absolut në Francë dhe ardhjen e një rendi të ri, i cili tronditi të gjithë Evropën.

Bashkë me Revolucionin francez, në këtë pjesë të punimit, do të na duhet të

rimarrim sërish disa aspekte të teorisë së Rusoit (i përfolur si një nga arkitektët më të

drejtpërdrejtë intelektualë të Revolucionit Francez), edhe pse më lart kemi pohuar se

shkrimet filozofike të tij mund të kategorizohen më mirë nga këndvështrimi teorik, kjo

për shkak të periudhës në të cilën ai i ka shkruajtur, por lidhur edhe me ngjarjet në

Amerikë.

Në pjesën e parë të punimit kemi shpjeguar se Rusoi, ndryshe nga Hobsi dhe

Loku, nuk e bën gjendjen natyrore shkaktare për degjenerimin e njerëzimit. Sipas tij,

shkaktari kryesor për tjetërsimin e natyrës së individit, dhe bashkë më të të njerëzimit në

përgjithësi, është procesi i qytetëtimit, pra bashkimi i njerëzve në shoqëri.168

Zgjidhja e

problemit për filozofin francez ishte kontrata sociale. Me anë të saj do sigurohej rendi

shoqëror, i cili konsiderohej i shejntë edhe pse nuk buronte nga natyra njerëzore, por ishte

produkt i një marrëveshjeje.169

Përmes kësaj marrëveshjeje, qytetarët gëzojnë të drejta

dhe detyrime të njëjta, kjo gjë dëshmon barazi midis tyre dhe krijon, gjithashtu,

sovranitetin e kërkuar. Kontrata sociale, është baza dhe akti më i rëndësishëm i

sovranitetit të popullit.170

Gjithkush ka, sipas tij, interesa të veçanta, shuma e të cilave

përbën të ashtuquajturin vullnet të përgjithshëm (volonté générale), pasi vullneti i

167

Schmidt 2008: 120. 168

Schmidt 2008: 84. 169

Rousseau 1977: 6. 170

Rousseau 1977/1762: 113.

33

përgjithshëm nuk është gjë tjetër veç interesi i përgjithshëm dhe mund të vlejë në këtë

mënyrë, për të legjitimuar sovranitetin e popullit.

Qasja e mendimtarit francez do të mbahet mend si një teori radikale e sovranitetit

popullor.171

Sidomos, teoricienët e ekstremit të majtë e kanë admiruar teorinë e tij, e cila

është përdorur shpesh edhe si pamflet i lëvizjeve revolucionare. Gjithsesi, kontributi i tij

në konceptualizimin e demokracisë moderne mund të konsiderohet modest. Siç

përmendëm më lart, ai e kundërshton përfaqësimin si formë të demokracisë, duke

argumentuar se vullneti i përgjithshëm nuk mund të përfaqësohet.172

Nxitur nga shkrimet e Rusoit, por edhe nga zhvillimet në Amerikë, edhe në

Francë filloi të kërkohej e drejta e pjesëmarrjës, heqja e privilegjeve feudale dhe krijimi i

të drejtave civile. Absolutizmi kishte arritur kulmin e tij, kjo, edhe sepse pakënaqësia

ndaj arbitraritetit të regjimit të Luigjit XVI rritej dita ditës. Pakënaqësitë nuk shfaqeshin

vetëm në formën e kërkesës për pjesëmarrje, ato shpreheshin, më tepër, si rezultat i

padrejtësive të konsiderueshme sociale dhe buronin, gjithashtu, edhe nga pasojat e luftës

shtatëvjeçare. Ishte pikërisht lëvizja politike, e cila kishte si qëllim zbatimin e mendimeve

liberal-revolucionare dhe lëvizja e jakobinëve që shtynte më tej idenë e krijimit të një

republike. Ndryshe nga pjesa tjetër e Evropës, jakobinët francez i ishin përgjigjur qartë

pyetjes nëse forma më e mirë do të ishte Monarkia apo Republika. Siç tregon dhe

historia, këtu do të ishte dallimi kryesor midis jakobinëve francez dhe jakobinëve

gjermano-austriak (liberalizmi).173

Ata (jakobinët) arritën të mobilizonin masat dhe të

nisnin revolucionin.

Deficiti i madh i shtetit dhe pakënaqësia popullore e detyruan Luigjin XVI që të

mblidhte Përfaqësinë e Përgjithshme, e cila nuk ishte thirrur gjatë dy shekujve.

Përfaqësuesit e shtresës së tretë, pa vullnetin e mbretit, e shpallën veten Asamble

Kushtetuese dhe deklaruan se nuk do të shpërndaheshin pa i dhënë vendit kushtetutën.

Në mbrojtje të Asamblesë, më 14 korrik 1789, populli i armatosur i Parisit sulmoi

dhe pushtoi Bastijën, simbolin e absolutizmit. Fundi i revolucionit me dekapitimin

(prerjen e kokës) e mbretit dhe mbretëreshës do të sillte në pushtet jakobinët, me në krye

Maksimilian Robespierin, i cili legjitimoi regjimin e terrorit. Pas marrjes së pushtetit nga

një qeveri provizore dhe revolucionare, si dhe përjashtimit politik të mbretit, nisi e

ashtuquajtura si faza më radikale e revolucionit.

Deri në vitin 1794 Robespieri e udhëhoqi Republiken e Re përmes regjimit të

terrorit, derisa Napoleoni i dha fund këtyre zhvillimeve me anë të një grushti shteti. Nga

këndvështrimi politik, duke patur parasysh thelbin e çështjes, pra krijimin e një

Republike, mund të themi se Revolucioni Francez, në fund të fundit, ishte i dështuar, por,

duhet shtuar se, idetë dhe arritjet e revolucionit ndikuan në përpjekjet e mëtejshme për të

demokratizuar mbarë Evropën. Jo më kot, vitet 1780-1800 konsiderohen si vitet më të

171

Schmidt 2008: 88. 172

Rousseau 1977: 103. 173

Grab 1980: 69.

34

rëndësishme për kuptimin modern të demokracisë dhe për zhvillimin dhe zbatimin e këtij

kuptimi.174

Edhe pse u deshën mbi 50 vite që masat politike të rrëmbeheshin sërish nga

aspirata revolucionare me kërkesa liberal-demokratike, ajo që mbeti ishte rezultati i një

mobilizimi të përhershëm në mbarë Evropën.175

Idetë përparimtare dhe levizjet demokratike që kishin përfshirë pjesën më të

madhe të Evropës, u shfaqen edhe në Gjermani. Vala e lëvizjes demokratike dhe e

përpjekjeve për bashkim kombëtar shpërtheu në vitin 1848, fillimisht në Berlin për të

përfshirë më pas tërë vendin. Kryengritësit kërkonin reforma dhe një kushtetutë të

përbashkët. Lëvizja e vitit 1848 u shktaktua nga një borgjezi e fortë, e cila kërkonte të

drejtën e pjesëmarrjes, por edhe nga klasat e ulëta të shoqërisë, të cilat gjendeshin në

rrethana shumë të vështira ekonomike si pasojë e papunësisë së lartë. E pakënaquar nga

autoritet shtetërore ishte edhe një pjesë e madhe e popullsisë, që përbëhej nga punëtorë,

qytetarë dhe intelektualë, të cilët u bashkuan rreth një kauze të vetme. Nisur nga protestat

masive në France, lëvizja dhe idetë revolucionare u përhapen në territoret gjermane dhe

në monarkinë habsburge.

Pavarësisht se pretendimet kryesore në të gjithë Evropën ishin të ngjashme, (sepse

kërkohej liria e shtypit dhe heqja e censures, liria e drejta e tubimit dhe e organizimit, e

drejta e votës dhe forcimi i të drejtës civile kundrejt despotizmit shtetëror), ka pasur edhe

kërkesa të ndryshme bazuar në përkatësitë rajonale. Në këtë rast, mund të përmendim

kërkesa të tilla si: aspiratën për bashkimin e Gjermanisë apo edhe dëshirën për më shumë

vetëvendosje në zonat e Habsburgut. Pas trazirave të përgjakshme dhe demonstratave të

pafundme, borgjezia shënoi arritjet e para, duke siguruar zbatimin e kërkesave të tyre dhe

mbrojtjen e tyre në Kushtetutë.

Duhet pranuar se, kërkesat e këtij revolucioni, edhe pse në thelb ishin të ngjashme

me kërkesat e Revolucionit francez, u zbatuan me më shumë qëndrueshmëri se ato të vitit

1789.176

Vëzhgimi diakronik i ngjarjeve lejon një gjykim, sipas cilit, edhe këtë herë

revolucioni mund të konsiderohet, për shkak të kundër-revolucioneve (që shpeshherë

ishin edhe represive), si i dështuar. Gjithsesi, lufta për pjesëmarrje demokratike dhe

kundër arbitraritetit dëmtoi sërish monarkitë në mbarë Evropën, megjithse në literaturë

rëndësia e revolucionit borgjez të vitit 1848 kundërshtohet ende, duke pretenduar se ky

revolucion ishte thjesht një imitim i dobët i Revolucionit të madh francez.

Veçanërisht në Gjermani dhe në Austri, ndryshe nga Franca, thirrjet për zbutjen e

arbitraritetit shtetëror manifestoheshin në aspiratën e shtimit të elementeve kushtetues

dhe jo në goditjen e monarkisë. Për këtë arsye, një studiues gjerman argumenton se: në

këtë mënyrë teoria e demokracisë së Tokëvilit “mbeti në Gjermani dhe Austri politikisht

pa pasoja.”177

Revolucioni borgjez i vitit 1848, edhe pse ishte zbehur nga hija e dështimit

në disa vende, mund të konsiderohet si ngjarje e rëndësishme në zhvillimin historik të

174

Conze 2004: 847. 175

Kaelble 2001: 32. 176

Kaelble 2001: 29. 177

Conze 2004: 883.

35

demokracisë moderne. Megjithëse përpjekjet e borgjezisë shpeshherë janë rishikuar ose

kanë dështuar, revolucioni arriti të forconte vetë borgjezinë, idetë dhe kërkesat e tyre

drejt elementeve demokratike.

Si dhe pse u vendos demokracia?

Janë të shumta teoritë, të cilat mundohen t‟i japin përgjigje pyetjes: si dhe përse lindi

demokracia? Thelbi i kësaj pyetje qëndron në kushtet që duhet të plotësohen për të

vendosur demokracinë si formë qeverisjeje. Shumë nga këto teori e konsiderojnë

zhvillimin ekonomik të një vendi si një përcaktues të rëndësishëm, për mos të thënë

kryesor, për zhvillimin e demokracisë.

Sidomos, teoria e zgjedhjes racionale, por edhe teoritë me qasje kritike e

përcakojnë kapitalizmin si parakusht për funksionimin e demokracisë.178

Kaelbli e

justifikon zhvillimin e demokracisë kryesisht me bumin ekonomik pas Luftës së Dytë

Botërore.179

Studiues të tjerë supozojnë se: demokracia krijohet vetëm si pasojë e një

rishpërndarjeje më të madhe, për shkak se lëvizshmëria më e madhe e kapitalit do të thotë

të mos zotërohet nga krerët dhe të mos përdoret kundër popullit.180

Interesante është edhe qasja e Daron Acemoglut dhe Xhejms Robinsonit (James

Robinson), të cilët e ilustrojnë shumë qartë në librin Economic Origins of Dictatorship

and Democracy, ku argumentojne se: “Democracy is usually not given by the elite

because its values have changed. It is demanded by the disenfranchised as aëay to obtain

political poëer and thus secure a larger share of the economic benefits of the system.”181

Ata e nisin rrugëtimin llogjik me ekuacionin kosto-përfitime. Sipas tyre, pabarazi

të mëdha nxisin kritika në masë, duke kaluar më pas në kërkesën dhe detyrimin për

reforma politike, të cilat përgatisin terrenin për krijimin e demokracisë. Pra, sa më e ulët

të jetë pabarazia, aq më pak do të ketë kërkesa për demokraci. Kjo do të thotë se: për

zhvillimin e demokracisë duhet minimalisht një nivel mesatar i pabarazisë. Duke

supozuar mbi premisën se shoqëria u zhvillua, sidomos, pas Mesjetës në një shoqëri të

diferencuar, teoritë e lartpërmendura mund të zhvlerësohen si të pamjaftueshme për të

shpjeguar zhvillimin e demokracisë.

Teori të tjera shpjegojnë se, përmes një procesi zhvillues, shoqëria është

shndërruar nga një shoqëri stratifikuese në një shoqëri moderne me sisteme funksionale,

178

Schmidt 2008: 162. 179

Kaelble 2001: 54. 180

Ziblatt 2006: 38. 181

"Demokracia zakonisht nuk jepet nga elita sepse vlerat e saj kanë ndryshuar. Kërkohet si mjet për të

fituar pushtet politik dhe në këtë mënyrë të sigurojnë një pjesë më të madhe të përfitimeve ekonomike të

sistemit" (përkthim i autorit) Acemoglu, D./Robinson, J. A., Economic origins of Dictatorship and

Democracy, Cambridge, 2006, f.29.

36

ose, thënë më mirë, në nënsisteme me një funksion të caktuar paraprakisht.182

Kështu,

sipas teorisë së shoqërisë së Luhmanit, u shfaqën sistemet e komunikimit si: arsimi,

masmedia apo edhe politika, të cilat kanë funksione specifike për shoqërinë në tërësi.183

Demokracia nuk është produkt i kapitalizmit ose i varfërisë, por vjen si pasojë e një

zhvillimi të brendshëm, brenda për brenda sistemit politik.

Demokracia në rradhë të parë është komplekse, por mbi të gjitha, është kontribut i

vetë sistemit politik184

, prandaj, ajo nuk duhet të kuptohet si një efekt anësor i

kapitalizmit ose i stratifikimit të shoqërisë, por duhet të shikohet si rezultat i një

diferencimi të brëndshëm zhvillues, pra i formimit të nënsistemeve në vetë sistemin

politik.185

Dinamika e këtij procesi zhvillues bazohet, dhe shpjegohet më së miri, me anë të

tre zhvillimeve të mëdha. Në rradhë të parë, kemi krijim e një publiku politik, për të

kaluar më pas në krijimin e partive dhe të një sistemi partiak, dhe së fundmi në lindjen e

shtetit modern, duke përfshirë këtu edhe institucionet.186

Po ashtu, edhe Kaelbli pohon se,

kushtet e domosdoshme dhe të veçanta për zhvillimin e demokracisë janë media, partitë

politike dhe shoqatat.187

Në mesin e shekullit XV kushtet thelbësore ndryshuan për shkak të krijimit të

shtypit, pasi kjo mundësonte kalimin e njohurive në gjeneratat e tjera dhe, për më tepër,

krijimin e një shkence krahasuese, e cila u vihej në dispozicion, për herë të parë,

shtresave më të gjera dhe bënte të mundur, kështu, përfshirjen e plotë të popullit në

sistemin politik.188

Efektin pozitiv të publikimit në masë, si rezultat i shypit, e dëshmon

edhe Tomas Peini, duke pohuar, se kështu krijohej sfera publike, në të cilën ndërvepronin

masmediat dhe qytetarët.189

Një tipar tjetër thelbësor është, gjithashtu, që në këtë mënyrë

kushdo mund t‟i takonte publikut politik.190

Faktori dytë i rëndësishëm për zhvillimin e demokracisë moderne në sistemet

politike ishte krijimi i partive politike në formën e organizatave masive.191

Ato kishin, në

rradhë të parë, funksionin e transferimit të çështjeve publike në arenën e vendimmarrjes

politike, pra kishin mundësinë e transferimit të kërkesave në sistemin politik, dhe nga ana

tjetër partitë ishin organ i mirëfilltë i rekrutimit, përsa i përket posteve shtetërore.192

Siç është përmendur edhe më lart, zhvillimi i demokracive moderne nuk mund të

kuptohet pa krijimin e shteteve moderne të bazuara në kushtetutë. Ideja e shtetit i cili,

sipas Ëeberit, ka monopolin legjitim të përdorimit të forcës fizike, është e lidhur ngushtë

182

Luhmann, N., Die Gesellschaft der Gesellschaft, Frankfurt/Main, 1997, fq. 61. 183

Po aty. 184

Wimmer 2002: 26. 185

Wimmer 1996: 45. 186

Wimmer 2000: 461. 187

Kaelble 2001: 119. 188

Wimmer 2000:465-466. 189

Wimmer 2000: 505. 190

Po aty. 191

Po aty: 617. 192

Wimmer 2002: 47.

37

me idenë e zbatimit të sigurisë, të rregullit dhe të drejtave, prandaj zhvillimi i

demokracisë mund të konsiderohej pothuajse i pamundur pa krijimin dhe vendosjen e

parlamentit si institucion shtetëror. Parlamenti minimizonte rrezikun e vendimeve të

gabuara dhe kishte mundësinë të kontrollonte dhe parandalonte abuzimin e mundshëm

me pushtetin.

Në kërkimin e një përgjigjeje për pyetjet pse dhe si lindi demokracia, mund të

themi, në vija të përgjithshme, se diferencimi funksional i shoqërisë, si një kusht i

domosdoshëm, lidhur me dinamikat dhe krijimin e nënsistemeve të përshkruara, mund të

shpjegojë procesin zhvillues të demokratizimit. Nëse kapitalizmi është thelbësor dhe

ndikues parësor në krijimin dhe zhvillimin e demokracisë, mbetet për t‟u trajtuar dhe

analizuar më hollësisht. Si përfundim, mund të themi se, pa shpërbërjen e strukturave

feudale, pa mjetet e komunikimit masiv, pa partitë dhe pa konceptin e shtetit, nuk mund

të shpjegohet zhvillimi i demokracisë. Parë nga këndvështrimi historik, ky proces ka qenë

gjithnjë i shoqëruar nga aspiratat e zbatimit të të drejtave individuale, gjithashtu edhe nga

synimi i kufizimit të arbitraritetit të monarkut. Iluminizmi, rrymat e ndryshme filozofike

dhe riperceptimi i ideve, i shkrimeve dhe i teorive të lashta mbi demokracinë, kanë qenë

gjithnjë shoqërues të këtij zhvillimi.

1.4 Lindja dhe zhvillimi i parimeve demokratike në

Shqipëri

Lindja e parimeve demokratike

Me shpalljen e pavarsisë së Shqipërisë në vitin 1912 u hodhën themelet e shtetit

shqiptar. Ishte, pikërisht, akti i pavarësisë kushti politik që mund të konsiderohet si

premisa e parë dhe themelore për zhvillimin e demokratizimit të vendit. Pak ditë pas

shpalljes së pavarësisë “Kuvendi i Vlorës zgjodhi edhe Pleqësinë”.193

Ky organ

institucional ishte një element tepër i rëndësishëm për demokracinë e asaj kohe, ai

përbëhej nga tetëmbëdhjetë anëtarë dhe luante rolin e pushtetit legjislativ, në të cilin

vendimet merreshin në mënyrë demokratike me shumicë votash.

Edhe pse ishte një institucion tepër i brishtë, tregonte se po zhvilloheshin parimet

e para të demokracisë shqiptare, dhe se qeveria e porsa krijuar mbarte në vetvete frymën

demokratike. Qeveria e parë shqiptare u vetidentifikua si një qeveri sovrane në arenenën

ndërkombëtare, ajo përfaqësonte vullnetin e popullit shqiptar jo vetëm brenda territorit

shqiptar, por edhe në arenën ndërkombëtare (si në rastin e Konferencës së Ambasadorve

193

Duka, V., Historia e Shqipërisë 1912 – 2000, Tiranë, 2007, f. 24.

38

në Londër), për caktimin përfundimtar të kufijve të Shqipërisë pas Luftës Ballkanike.

Mbetet për t‟u shtuar se, në parim, qeveria shqiptare zgjodhi në mënyrë formale, si formë

qeverisjeje atë të një monarkie kushtetuese. Megjithëse elementet përbërës të kësaj forme

qeverisjeje mund të konsiderohen si inekzistente, kjo ishte një zgjedhje fiktive, e cila

vlente si një lloj përpjekje për të krijuar përshtypjen e një orientimi perëndimor.

Duhet theksuar se, Shqipëria demokratike nuk arriti të përmbushte të gjitha

pritshmëritë për përshtatjen e parimeve demokratike të Evropës Perëndimore në realitetin

shqiptar. Përveç arritjeve të sipërpërmëndura, të cilat sigurisht mbeten për t‟u vlerësuar,

nuk pati zhvillim të parimeve të tjera demokratike. Edhe pse në këtë periudhë u shfaqën

disa parime, të cilat përkufizohen si demokratike, të shfaqura në këtë formë, ato ishin

jashtëzakonisht të zbehta në realitetin shqiptar. Qeveria e parë shqiptare e periudhës së

Pavarësisë e kishte të pamundur të shtynte më tej arritjet e saj. Krizat që shoqëruan

qeverinë e Vlorës e ngadalësuan tepër procesin e krijimit të një identiteti demokratik të

brendshëm, pasi ndërmarrja e hapave të tjera që mundësonin zhvillimin demokratik të

vendit ishte pothuajse e pamundur.

Në tërësinë e tyre, këto zhvillime përbëjnë valën e parë të procesit të

demokratizimit të Shqipërisë. Fazë e cila, edhe pse përmbante parime demokratike tepër

të brishta do të kishte një rëndësi të madhe sepse, pikërisht, këtu kemi fillesat e parimeve

demokratike në Shqipëri, që do të zhvilloheshin në vazhdim.

Demokracia e zbehtë e viteteve 1920-1924

Përfundimi i Luftës së Parë Botërore solli një realitet të ri politik në Shqipëri,

duke e shndërruar atë nga një shesh lufte dhe arenë përleshjesh të fuqive të huaja gjatë

luftës, në një shtet, i cili si synim kryesor kishte rifitimin e statusit të pavarësisë, dhe

njëkohësisht zhvillimin e institucioneve politike dhe demokratike. Në vitin 1920 ndodhën

ndryshimet reale, “kur vendi u çlirua nga pushtimet dhe jeta politike fitoi dimensionet e

humbura të viteve të Pavarësisë. [...] u krijua qeveria e re, u ngritën institucionet e para

demokratike dhe u larguan të gjitha ushtritë e huaja nga vendi.”194

Padyshim që, si derivat

i këtyre ndryshimeve, u krijuan edhe mundësitë reale për të formuar institucione

demokratike dhe parti politike, të cilat domosdosmërisht do të nxisnin edhe zhvillimin e

zgjedhjeve të para demokratike në Shqipëri.

Momenti kyç, qё përcaktoi tërësinë e zhvillimeve demokratike në Shqipërinë e

viteve 1920-1924, ishte Kongresi i Lushnjes, i mbajtur në janar të vitit 1920 pasi,

pikërisht, aty u vendos që të afirmohej statusi i Pavarësisë së Shqipërisë, si dhe të

mbrohej tërësia tokësore, si kundërpërgjigje ndaj planeve së Konferencës së Paqes (Paris,

1919) për copëtimin e Shqipërisë. Duhet theksuar se në këtë fazë, një hap shumë të

194

Krasniqi, A., Partitë Politike në Shqipëri (1920 – 2006), Tiranë, 2006, f. 44.

39

rëndësishem drejt demokratizimit të vendit përbënte formimi i qeverisë shqiptare me në

krye Sulejman Delvinën, dhe pa dyshim, edhe formimi i KK-sё, i cili luante rolin e një

organi legjislativ, mbartte kompetencat dhe kryente funksionet e Parlamentit, deri në

momentin që do të zhvilloheshin zgjedhjet e lira, në vitin 1921. Megjithëse anëtarët e

KK-sё nuk ishin të zgjedhur nga zgjedhësit, por të emëruar, ky institucion mund të

konsiderohet si shembulli i parë i jetës parlamentare në Shqipëri.

Një aspekt tjetër, që dëshmon mbarëvajtjen e zhvillimit të parimeve demokratike

në Shqipëri, është përcaktimi i formës së regjimit. Shqipëria do të ishte një monarki

kushtetuese, edhe pse, deri në zgjedhjen e AK-sё, në krye të vendit do të vepronte KL-ja,

e cila përbëhej nga katër anëtarë që përfaqësonin komunitete fetare. Ishte, pikërisht, ky

institucioni që luante rolin e pushtetit ekzekutiv. Pas përcaktimit të pushtetit legjislativ

dhe atij ekzekutiv mbeti përkufizimi i pushtetit gjyqësor, por shpejt u vendos që baza

juridike të ishte Statuti i Lushnjes. Gjashtë nenet e tij do të rregullonin mënyrën e

funksionimit dhe kompetencat e institucioneve qeverisëse. Ambienti politik i viteve 1920

– 1924 ishte i larmishëm dhe nxiti, akoma me tej, zhvillimin e demokracisë. Në këtë

periudhë u shënuan një sërë precedentësh, që vërtetonin zhvillimin e demokracisë. Në

këtë rast, vlen për t‟u përmendur dorëheqja e kryeministrit Sulejman Delvina, e cila erdhi

si pasojë e një lufte të brendshme politike.”195

Në këtë periudhë, dolën në pah karakteristikat e opozitës shqiptare e cila ofronte

një alternativë të ndryshme nga ajo e qeverisë. Si pasojë, qeveria e Sulejman Delvinës

dha dorëheqjen, duke shënuar kështu një rast unik edhe për zhvillimet e mëvonshme

politike të Shqipërisë, ku një qeveri largohet në mënyrë paqësore dhe demokratike, pasi

kishte humbur shumicën qeverisëse në KK. Përparim të mëtejshëm pati procesi i

demokratizimit, sigurisht, nxitur edhe nga krijimi i partive politike, ekzistenca e të cilave

dëshmonte vullnetin e mirë të klasës politike shqiptare, për një demokraci parlamentare,

të ngjashme me vendet e Evropës Perëndimore. Grupimet politike po bëheshin gati për të

garuar në zgjedhjet e para në historinë e Shqipërisë, për një post në KK. Dy parti politike,

PP-ja dhe PPR-ja do të merrnin pjesë në zgjedhje, duke i premtuar zgjedhësve se do të

respektonin parimin e lirisë së fjalës, shtypit dhe besimit.

PP shqetësohej për një zhvillm liberal të vendit, duke kërkuar edhe mbështetjen e

grupimeve të ndryshme shoqërore. PPR-sё, ndryshe nga PP-sё, i interesonte të përkrahej

kryesisht nga shtresa e lartë e shoqërisë së kohës. Në tërësinë e tij, programi i kësaj partie

përmbante premtime me tendenca konservatore, duke e vënë fokusin kryesor tek

zhvillimi ekonomik i vendit. Krijimi i këtyre partive ishte një zhvillim i jashtëzakonshëm

për Shqipërinë, edhe pse mbetet për t‟u verifikuar, nëse këto parti i përmbushin vërtetë të

gjitha kriteret për t‟u karakterizuar si e tillë (parti).

Zhvillimi i zgjedhjeve të para është po ashtu pjesë e kësaj vale demokratizimi dhe

mund të konsiderohet si elementi më i rëndësishëm i fazës së dytë. Këto zgjedhje do të

përbënin eksperiencën e parë zgjedhore në zhvillimet demokratike në Shqipëri. Zgjedhjet

195

Duka 2007, vepër e cituar, f. 128.

40

nuk u zbatuan sipas një kodi zgjedhor, por gjithsesi u vendosën disa regulla parimore, për

të garantuar mbarëvajtjen e tyre. Padyshim që, mungesa e eksperiencës u vu re edhe në

këtë proces zgjedhor, pasi shkaktoi edhe probleme gjatë zhvillimit të zgjedhjeve, por

gjithsesi, nuk duhet mohuar se, ato kishin vlerë të madhe në zhvillimin e standardeve

demokratike në Shqipëri, sepse rezultati i këtij procesi zgjedhor ishte një “parlament

legjitim dhe i zgjedhur në mënyrë demokratike”.196

Procesi pas zgjedhor, në vend që të përcillte qëndrueshmëri politike, solli krejt të

kundërtën, paqëndrueshmëria dhe krizat qeveritare ishin kryefjalë të zhvillimeve politike

të kësaj periudhe. Në vitin 1922 Ahmet Zogu u bë kryeministri i Shqipërisë dhe “qeverisi

me dorë të fortë”.197

Zgjedhjet për formimin e Asamblesë Kushtetuese që do të

përcaktonin edhe formën e regjimit, do të mbaheshin në 17 dhjetor 1923, në një klimë

mjaft të tensionuar politike. Rezultati ishte një proces zgjedhor i karakterizuar nga

manipulime të shumta, i polarizuar, defektoz dhe i kundërshtuar. Fitorja e bllokut

qeveritar të Zogut i përshpejtoi më tepër ngjarjet. Rivali i tij, Fan Noli, i kundërshtoi këto

zgjedhje, dhe në këtë situatë mjaft të tensionuar, kur pakënaqësitë ishin në rritje të

vazhdueshme, në qershor të vitit 1924 u zhvillua, ai që njihet në histori si, Revolucioni i

Qershorit.

Si përfundim mund të themi se, Shqipëria e asaj kohe karakterizohej nga “një jetë

parlamentare e brishtë, e trazuar dhe me kufizime, të cilat i impononte mungesa e

përvojës në qeverisje.”198

Zhvillimi i parimeve demokratike, fryma perëndimore dhe

zhvillimet politiko-juridike, të shfaqura gjatë këtyre viteve, ishin tepër përparimtare për

realitetin politik të Shqipërisë, dhe bën që kjo valë e dytë e demokratizimit të

përfundonte. Tashmë në Shqipëri do të mbizotëronin regjimet autoritare dhe diktatoriale.

Zhvillimi i parimeve demokratike pas viteve „90

Në fillim të viteve ‟90 edhe Shqipëria u bë pjesë e një përmbysjeje të madhe.

Rënia e bllokut komunist në Shqipëri dhe, në tërësi, dështimi i modelit diktatorial

socialist e futi vendin në një valë të re demokratizimi. Akti që shënoi fillimin e erës së re

të demokracisë Shqiptare, ishte pranimi i pluralizmit politik nga PK-ja, që vinte si

rezultat i protestave të fuqishme studentore në Tiranë. Shpallja e pluralizmit demokratik

mund të karakterizohet si hapi i parë drejt fundit të një kapitulli të dhimbshëm për

Shqipërinë politike dhe, në të njëtën kohë, ishte fillimi i një rruge të gjatë drejt përshtatjes

së demokracisë së plotë liberale. Themelimi i PD-sё në 12 dhjetor 1990 dëshmoi që

196

Krasniqi 2006: 5. 197

Puto, A., Shqipëria Politike 1912 – 1939, Tiranë, 2009, f. 335. 198

Po aty: 44

41

procesi i demokratizimit tashmë kishte nisur. Ky hap u pasua edhe nga themelimi i

partive të tjera politike, organizatave të pavarura dhe shtypit të lirë.

Pas zgjedhjeve të vitit 1992, demokratët e sapoardhur në pushtet synonin

ndryshimin e situatës politiko-ekonomike në vend. Në zotimet e tyre gjatë procesit

zgjedhor mund të përmendim “kalimin në ekonominë e tregut të lirë, privatizimin e

ekonomisë socialiste, uljen e papunësisë masive, reformimin e institucioneve kushtetuese,

ndërtimin e shtetit të së drejtës dhe integrimin në komunitetin evropian.”199

Të gjitha këto

aspekte, natyrisht që, dëshmojnë nxitjen e zhvillimit të parimeve demokratike, por

gjithsesi mbeten pa përgjigje akoma pyetjet mbi zhvillimin e procesit të demokratizimit

në Shqipëri, deri në ditët e sotme, si edhe ecurinë që ka pasur demokracia shqiptare në

vitet e tranzicionit.

Prandaj, në vijim mund të ngremë pyetjen: nëse performanca e demokracisë në

Shqipëri ka ecur në mënyrë progresive? Mjaft të dobishme për këtë punim paraqiten

pritshmëritë politike të demokracisë. Rrotacioni politik dhe paqësor i vitit 1992 ishte

prelud i pluralizmit politik dhe mund të konsiderohet si elementi më thelbësor i rrugës

drejt transformimit demokratik të vendit.

Por, në të vërtetë, Shqipëria u fut në rrugën e tranzicionit demokratik e

papërgatitur dhe me mungesë të theksuar në njohjen e kulturës demokratike. Elita e re

politike po funksiononte në një terren tërësisht të panjohur, duke sjellë për pasojë

zhgënjimin e njerëzve që prisnin nga liria më shumë nga sa i ofronte ajo në të

vertetë.”200

Ndryshimi i kuadrit ligjor është një e dhënë tjetër në zhvillimin e standardeve

politike të demokracisë. Shteti ligjor, si gur themeli i demokracisë, u fut në procesin e

përafrimit me legjislacionin e shteteve që ishin pjesë e BE-së. Në këtë kontekst, gjatë

tranzicionit demokratik, kuadri ligjor u fut në rrugën e zhvillimit. Referendumi i 6

nëntorit 1994, i iniciuar nga PD-ja, për miratimin e projektkushtetutës u hodh poshtë më

shumicë votash nga qytetarët shqiptarë, por ky proces i miratimit të kushtetutës, si baza

konstitucionale e demokracisë, u realizua më 28 nëntor 1998 me pëlqimin e plotë, politik

të të dyja poleve, të majtë e të djathtë. Me pëlqim, por jo me të njëjtën pritshmëri, u kryen

edhe ndryshimet kushtetuese të shumëdiskutuara të prillit 2008.

Në rrugën e përparimit të Shqipërisë drejt demokracisë së shëndoshë dhe të

konsoliduar, proceset zgjedhore shfaqen si një element thelbësor në përcaktimin e

performancës së demokracisë në Shqipëri, duke e prezantuar demokracinë përfaqësuese

si pashmangshmërisht të ndërvarur nga sistemi zgjedhor. Në Nenin 1, Pika 3, të Parimeve

Themelore, të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë është sanksionuar në këtë mënyrë:

“qeverisja bazohet në një sistem zgjedhjesh të lira, të barabarta, të përgjithshme e

periodike”201

Nëpërmejt zgjedhjeve shprehet kuptimi real i demokracisë, si një qeverisje

e elitës politike në vend, me pëlqimin e votës së qytetarëve. Studiuesi dhe historiani

199

Krasniqi 2006: 218. 200

Weidenfeld, W., Demokracia dhe Ekonomia e Tregut në Evropën Lindore, Tiranë,1999, f. 17. 201

Krasniqi 2006: 44.

42

Llambro Filo e konsideron demokracinë zgjedhore “si kriter vlerёsimi të funksionimit të

vetë demokracisë”202

.

Proceset zgjedhore në Shqipëri kanë ardhur drejt një zhvillimi gradual dhe këtë e

dëshmojnë edhe raportet e organizatave ndërkombëtare si p.sh., OSBE, sipas së cilës

përparimi është i dukshëm. Megjithatë, refuzimi i rezultatit është një praktikë që ka

shoqëruar zgjedhjet në Shqipëri, përveç zgjedhjeve të 22 marsit 1992, zgjedhjeve të 3

korrikut 2005 dhe zgjedhjeve të 23 qeshorit 2013 të gjitha proceset e tjera zgjedhore janë

kundërshtuar nga pala humbëse. Dyshime mbi manipulime si dhe parregullsi në

zgjedhje, janë kryefjalë që kanë shoqëruar politikën shqiptare gjatë tranzicionit

demokratik të këtyre e njëzet e pesë viteve. Janë të shumta diskutimet që ngrihen mbi

vlerësimin, analizën, dhe zhvillimin e platformës demokratike të Shqipërisë. Tranzicioni i

stërgjatur demokratik dhe kompleksiteti me të cilat përballet Shqipëria në rrugën e saj për

anëtarësim në familjen e madhe të BE-sё janë çështjet bazë mbi të cilat vlerësohet shkalla

e demokratizmit të shoqërisë shqiptare.

Klima politike, përgjithësisht konfliktuale, midis dy kampeve kryesore politike,

është një tregues që Shqipëria ende nuk ka një demokraci të konsoliduar. Në mjaft raste,

krizat e vazhdueshme politike kanë sjellë hapa pas në shfaqjen tërësore të zhvillimeve

demokratike. Ciklet periodike të shfaqjes së këtyre krizave politike, në intervale të

caktuara, kanë penguar përparimin e Shqipërisë drejt anëtarësimit në familjen e BE-së.

Rasti ekstrem i krizës politike dhe ngjarjet e dhunshme të vitit 1997 e çuan vendin disa

vite pas në kohë, po kështu, kriza e shtatorit 1998, apo së fundi, demostrata e 21 janarit

2011. Në rastet e krizave politike në Shqipëri, midis opozitës dhe qeverisë, është bërë e

udhës të kërkohet ndihma e faktorit ndërkombëtar në zgjidhjen përfundimtare të saj si në

rastin e ngjarjeve të 1997-ës, të 2001-shit, apo, rasti më i afërt në kohë, kundërshtimi i

rezultatit të zgjedhjeve të qeshorit 2009, që shkaktoi një krizë politike në vitet 2009-2011.

Krizat e vazhdueshme politike dhe sociale si ajo e vitit 1997, shtatorit 1998

sollën regres në zhvillimet demokratike të vendit, por, gjithashtu, ndikuan edhe në

krijimin e një modeli të keq në qeverisjen e vendit. Në disa raste, këto zhvillime kanë

ngadalësuar, e në raste të tjera kanë ndaluar procesin e integrimit të Shqipёrisë. BE-ja, në

mënyrë të përsëritur, përmes këshillave dhe sygjerimeve, ka kërkuar nga klasa politike

shqiptare përgjegjshmëri dhe qeverisje të frytshme, me qëllim shmangien e krizave të

vazhdueshme politike në luftën e ashpër për pushtet.

Demokracia shqiptare është zhvilluar si një proces i pandalshëm. Gjithsesi,

duhet theksuar se, këto elemente edhe pse ishin shumë përparimtare për kohën në të cilën

janë zhvilluar, sot vlerësohen si parime shumë te zbehta të demokracisë liberale. Për t‟u

nënvizuar mbetet edhe që: megjithë procesin e pandalshëm të demokratizimit, pati

momente regresi, siç ndodhi edhe pas valës së dytë. Në fazën e tretë, sigurisht që, pati një

përparim të demokratizimit dhe të vlerave demokratike, por ky përparim nuk mund të

202

Filo, Ll., Sistemi Politik Bashkëkohor – Evropa, Tiranë, 2010, f. 96.

43

konsiderohet thjesht si produkti i njëzet e pesë viteve të fundit, por si rezultati i tre valëve

të demokracisë në terrenin Shqiptar.

Mbi bazën e një analize modeste, me synimin e shpjegimit zhvillimit të parimeve

demokratike dhe të procesit të demokratizimit në terrenin shqiptar, arrijmë në

konkluzionin se: Shqipëria ka përjeteuar tre faza te demokratizimit. Duke pasur parasysh

që, secila prej valëve të demokratizimit është ndikuar pashmangshmërisht, qoftë prej

kontekstit të zhvillimeve politike botërore, qoftë edhe prej ngjarjeve politike dhe

ekonomike brenda për brenda territorit shqiptar. Është shumë e rëndësishme të pranojmë

se: secila fazë përfaqëson procesin e vazhdueshem dhe kompleks, në zhvillimin e

demokracisë shqiptare.

44

KREU I DYTË

2. NË ZONËN GRI: MIDIS DEMOKRACISË DHE

AUTOKRACISË, QASJE KRAHASUESE DHE

ANALITIKE

2.1 Problematikat e shfaqura dhe qasjet klasifikuese

Sot përballemi me një të vërtetë të pamohueshme: sistemet qeverisëse të shekullit

XXI janë të paqarta. Paqartësia shprehet në vështirësinë e kategorizimit të sistemeve, dhe

kjo, padyshim që, rezulton edhe si pasojë e rrënies së sistemeve komuniste, të cilat

konsideroheshin, në një mënyrë, apo në një tjetër, si kufiri ndarës me sistemet

demokratike. Rrënimi i këtyre regjimeve, i cili zgjati deri në fillim të viteve ‟90 e

vështirësoi së tepërmi përkufizimin e sistemeve totalitare ose autoritare, nga ato

demokratike.203

Në ditët e sotme, është pothuajse e pamundur të gjesh sisteme politike,

të cilat nuk bazohen në zbatimin e zgjedhjeve, në sovranitetin popullor, në liritë dhe të

drejtat e njeriut, dhe ku, ndërtimi formal i një sistemi qeverisës të mos jetë bazuar në

ndarjen e pushteteve.204

Problemi kryesor nuk është se këto sisteme janë zhvilluar, por që këto sisteme që

konsiderohen si “demokraci zgjedhore” nga FH-ja, si “qeverisje hibride” nga Teri Karli

(Terry Karl, 1995), si “Anokraci” nga Xhegersi dhe Gëri (Jaggers/Gurr, 1995), apo si

“demokraci defektoze” nga Ëolfgang Merkeli (Wolfgang Merkel, 1999,2000), shfaqen në

një mënyrë shumë heterogjene.205

Pra, kemi të bëjmë me sisteme, të cilat mund të

konsiderohen demokratike, por, që në të njëtjën kohë, kombinojnë tendenca autoritare në

mënyra të ndryshme, pa marrë përmasa plotësisht autoritare. Sisteme të ashtuquajtura

demokratike, por që në të vёrtetë ndodhen në zonën gri, midis demokracive të

konsoliduara e liberale dhe autokracisë, janë, sipas studiuesve Merkel dhe Kruasont

(Croissant), në rritje të konsiderueshme që prej viteve ‟90.206

Gati gjysma e sistemeve tё

konsideruara si demokraci zgjedhore, përmbushin kriteret dhe standardin e një

demokracie liberale, ndërkohë që të tjerat mund të emërtohen thjesht si: demokraci

gjysmëliberale ose joliberale.207

203

Croissant, A./ Thiery, P., Von defekten und anderen Demokratien, in: WeltTrends Nr.29, 2001, f. 9 – 32,

fq. 11. 204

Po aty: 11. 205

Po aty:11. 206

Merkel, W./Croissant, A., Formale Institutionen und informale Regeln in illiberalen Demokratien, në:

PVS 41 (1), 2000,fq. 3-33, f.4. 207

Diamond, L., Is Pakistan the (Reverse) Wave of the Future?, in: Journal of Democracy 11 (4), 2000, 81-

107,

45

Zhvillimi i teorive të reja, të cilat gjenden pikërisht në të ashtuquajturën zonë gri,

vjen si pasojë e transferimit të interesit të studimit ndër vite. Në fillimin e viteve ‟90

studimi i arsyeve, kritereve dhe modeleve të demokracive të konsoliduara kaloi në plan të

parë. Në atë kohë, ende besohej se, demokracitë e reja që gjendeshin në proces

transformimi mund të zhvilloheshin ose në formën e një regjimi liberal demokrat të

konsoliduar, ose transformimi do të dështonte dhe këto do të riktheheshin në të kaluarën

autoritare.208

Është interesante se, megjithëqë, valët e ndryshme të demokracisë

pretendohet të kenë shtuar regjimet demokratike në botë dhe ta kenë institucionalizuar

deri diku atë, shembujt empirik shprehin qartazi se, vala e fundit e demokratizimit është

më pak një triumf i demokracisë dhe më shumë një favorizues i sistemeve hibride ose

defektoze.209

Në vëmëndjen e studiuesve u vu studimi i zonës gri, pra i sistemeve

qeverisëse, të cilat ishin vendosur midis demokracive liberale të konsoliduara dhe

autokracive të hapura. Pranimi i zonës gri dhe studimi i këtij fenomeni të ri, padyshim që,

kërkonte përcaktime të reja të koncepteve të demokracisë dhe të autokracisë.

Sipas Kolierit dhe Levitskit (Collier/Levitsky) veçohen 550 nëntipa të

demokracisë, nga të cilat shumica konsiderohen si forma të demokracive jo të plota210

.

Pikërisht, kjo përforcon problematikën e shfaqur e të përmendur edhe më parë: ekziston

një mirëkuptim në fushën akademike, sepse shumë sisteme qeverisjeje ndodhen ndërmjet

demokracisë dhe autokracisë, por nga njëra anë mungojnë kufijtë përcaktues që e ndajnë

sistemin demokrat nga ai autoritar, dhe nga ana tjetër mungojnë edhe kriteret

diferencuese për sistemet që ndodhen në këtë zonë të ndërmjetme. Pra, si e ndajmë

sistemin demokrat nga sistemi autokrat, dhe për më tepër, si i diferencojmë demokracitë

nga njëra-tjetra?

Këtyre pyetjeve qëndrore, hulumtimet në fushën e transitologjisë dhe demokracisë

i përgjigjen, kryesisht, përmes katër qasjeve me anë të të cilave mundohen të strukturojnë

zonën gri. Secila argumenton se, regjimet në zonën gri janë regjime hibride, duke dhënë

përcaktime të ndryshme për regjimin hibrid, pasi përdorimi i termit dhe përdorimi i një

përcaktimi tipologjik ka ndodhur pa një bazë teorike dhe pa një koncept unik në

kornizimin konceptual.211

Në vijim do të paraqiten në formë sintetike të katra qasjet për

të ndaluar më pas, në mënyrë më të detajuar, në dy prej tyre.

Qasja e parë, parakupton se regjimet hibride janë regjime autoritare, që për një

rradhitje tipologjike kërkojnë krijimin e nëntipave të regjimeve autoritare. Thënë ndryshe,

këto janë nënsisteme të regjimeve autoritare, të cilave u vendoset një mbiemër me

synimin e konkretizimit. Kështu për shembull, studiuesi Linz sugjeron t‟i quajmë këto

208

Croissant, A., Demokratische Grauzonen: Konturen und Konzepte eines Forschungszweigs, në: Bendel

et. al. (2002): Zwischen Demokratie und Diktatur. Zur Konzeption und Empirie demokratischer

Grauzonen, Opladen, 2002, f. 9 – 54, f. 11. 209

Po aty: 11. 210

Collier, D./Levitsky, S., Democracy with Adjectives: Conceptual Innovation in Comparative Research,

in: World Politics 49 (3), 1997, 430 – 451, 438. 211

Croissant, A./Thiery, P., 2001: 24.

46

regjime “autoritarizëm – shumëpartiak” ose “autoritarizëm i zgjedhur”.212

Kritika ndaj

kësaj qasjeje është e shumëfishtë dhe përqëndrohet veçanërisht në argumentin se: ky

përceptim i sistemeve në zonën gri nuk e zgjidh problemin e ngritur, por thjesht e

zhvendos atë.213

Qasja e dytë, i përcakton regjimet hibride si forma të përziera në kuptimin e

ngushtë, të cilat nuk mund të konsiderohen regjime të nënvendosura të demokracisë ose

autokracisë. Ato formojnë një lloj të veçantë. Më anë të këtij lloji perceptimit të ndarjes

tradicionale të regjimeve në: totalitare – autoritare dhe demokratike, do t‟i shtohej edhe

regjimi hibrid. Ky klasifikim do të ishte problematik, për arsyen e vetme, se një ndarje e

tillë kërkon një bazë teorike dhe konceptuale të përcaktuar shumë mirë, në mënyrë që

mos të ketë paqartësira në kategorizim.

Qasja e tretë, parakupton se regjimet hibride janë ose autoritare, ose demokratike

me karakteristika devijuese. Në këtë rast, nuk kemi të bëjmë me një lloj të ri, i cili duhet

t‟i shtohet ndarjes tradicionale. Kjo qasje kërkon në rradhë të parë një përcaktim të gjërë

të regjimit demokratik, po ashtu edhe të regjimit autoritar për të mundësuar kështu

dallimin e devijimeve. Gjithsesi, kjo nuk është alternativa më e përshtatshme përsa i

përket zgjidhjes së problemit të zonës gri, pasi nuk lejon diferencimin midis llojeve të

ndryshme të demokracisë dhe formave të ndryshme të autokracisë.

Qasja e katërt, i konsideron regjimet hibride si nënregjime demokratike. Këtu

kemi të bëjmë me nënregjime të “paplota” të demokracisë, pasi përmbushin kriterin

minimal të regjimit demokratik, por nuk përmbushin kritere të tjera. Kategorizimi, në

këtë mënyrë, kërkon një përcaktim të gjerë të demokracisë dhe vendosjen e një kriteri

minimal. Probleme shfaqen në nevojen e një koncepti të mirëpërcaktuar të

demokracisë.214

Në një botim shumë interesant të titulluar As mish as peshk? Problemet e

klasifikimit midis diktaturës dhe demokracisë (Weder Fisch noch Fleisch?

Klassifikationsprobleme zëischen Diktatur und Demokratie) studiuesi Krenerih

(Krennerich) trajton, pikërisht, problemet e shfaqura. Ai pohon faktin e lindjes së shumë

demokracive të reja, të cilat shpeshherë vuajnë nga probleme të mëdha funksionale, e nga

ana tjetër pohon gjithashtu që, shumë sisteme autoritare janë munduar t‟i japin vetes një

pamje më demokratike dhe më liberale, duke u paraqitur në zgjedhje me një sistem

shumëpartiak.215

Vështirësia kryesore qëndron në konceptualizimin e këtyre sistemeve.

Krenerih propozon dy mënyra përsa i përket përceptimit dhe konceptualizimit të

sistemeve në zonën gri:

212

Linz, J. J, Totalitäre und autoritäre Regime, Berlin, 2000, f. 14. 213

Croissant/Thiery 2001: 17. 214

Croissant/Thiery 2001: 19 215

Krennerich, M., Weder Fisch noch Fleisch? Klassifikationsprobleme zwischen Diktatur und

Demokratie, in: Bendel et. al. (eds.) 2002, Zwischen Demokratie und Diktatur, Opladen, 2002, 55 – 70, f.

59.

47

- mundësinë e parë, ai e sheh në strategjinë e klasifikimit dikotom, sipas së cilës

regjimet në zonën gri janë sisteme demokratike ose autoritare me karakteristika

të veçanta;

- mundësinë e dytë, në diferencimin konceptual mbi bazën e kategorive

totalitarizëm, autoritarizëm dhe demokraci, duke krijuar një të ashtuquajtur tip të

miksuar, regjimin hibrid, i cili mund të krahasohet me sistemin semi-

presidencial, sipas Frenkelit, pra, një sistem që kombinon karakteristika si të

sistemit parlamentar, ashtu edhe të sistemit presidencial, por, që në rastin tonë,

do të ishte një sistem që do të kombinonte elemente të sistemeve demokratike

me ato autoritare.

Në hulumtimet e Teri Lin Karlit (Terry Lynn Karl) ne mund të rigjejmë idenë e

një sistemi hibrid. Si të tillë, ajo karakterizon sistemin politik të Amerikës Qendrore ku,

sipas saj, kombinohen struktura autoritare, klienteliste dhe pluraliste.216

Pranimi i një

sistemi hibrid do të qartësonte disi çështjen e zonës gri, duke e vendosur si një sistem sui

generis midis autokracisë dhe demokracisë. Gjithsesi, vendosja e sistemit hibrid nuk

mund të vlejë si zgjidhje e problemit, sepse nuk hedh dritë mjaftueshëm mbi pyetjet e

ngritura më lart. Aq më tepër, duke pasur parasysh se, për të identifikuar një sistem

hibrid, duhet të kryhet në mënyrë të detajuar një ndarje konceptuale si nga regjimet

autoritare, ashtu edhe nga regjimet demokratike, dhe, kjo nga ana tjetër, do të thotë që

krijimi dhe vendosja e sistemit hibrid kërkon vendosjen një minimumi si demokratik,

ashtu dhe autokratik.217

Friedrich W. Rüb mundohet të skicojë konceptin e sistemeve hibride, të cilat

veçohen qartazi si nga sistemet demokratike, ashtu edhe nga sistemet autoritare. Pa

dyshim që, elementi zgjedhor është ndër elementët më të rёndësishëm në përcaktimin e

një demokracie, por përfshirja e gjithë popullsisë në zgjedhje të lira dhe të ndershme,

edhe pse kriter minimal, nuk mund të konsiderohet si kriter i mjaftueshëm për të cilësuar

një sistem demokratik. Rübi vendos një minimum demokratik ku përfshihen gjithsesi

katër kritere:

1. zgjedhjet e lira dhe të ndershme, sepse legjitimojnë pushtetin;

2. sundimi i ligjit, sepse garanton ushtrimin e mirëfilltë dhe të duhur të

pushtetit;

3. organizimi i strukturave shtetërore në formën e ndarjes së pushteteve, për

të garantuar kontrollin reciprok në ushtrimin e pushtetit;

4. kufizimi i fushëveprimit të pushtetit që garanton kryesisht liritë civile.

Ai gjithashtu formulon edhe kriteret minimale për një sistem autoritar, të cilat janë:

216

Karl, T.L., The hybrid Regimes of Central America, në: Journal of Democracy (6), 3, 1995, f. 72 – 86. 217

Rüb, Friedrich W., Hybride Regime – Politikwissenschaftliches Chamäleon oder neuer Regimetypus?

Begriffliche und konzeptionelle Überlegungen zum neuen Pessimissmus in der Transitologie, in: Bendel et.

al. (eds.) 2002, Zwischen Demokratie und Diktatur, Opladen, 92 – 118.

48

1. pluralizmi i kufizuar;

2. ushtrimi arbitrar i pushtetit;

3. ndarja e pushteteve me mbivendosje të ekzekutivit dhe fushëveprim të

pakufizuar të pushtetit.

Me anë të kësaj ndarjeje specifike atij i mundësohet krijimi i një regjimi hibrid, të cilin e

prezanton në formën e një matrice.

Grafiku 1: Kombinimi i elementëve autoritar dhe demokratik për të krijuar regjimin “hibrid”, Rüb 2002:

184

Regjim autoritar

Regjim hibrid

Regjim demokratik

Legjitimiteti i

pushtetit

Pluralizëm i kufizuar Zgjedhje të lira dhe të

ndershme; dominim i

përfaqësimit plebishitar

politik

Zgjedhje të lira dhe të

ndershme; dominimi i

përfaqësimit përfaqësues

përmes partive politike

Ushtrimi i

pushtetit

Arbitrar dhe kryesisht

i pakufizuar

Sundimi i ligjit (dekrete,

rregullore, autorizime,

klauzola të përgjithshme)

Sundimi përmes ligjit

(ligj universal nga

Parlamenti)

Struktura –

ndarja e pushtetit

“formally ill –

defined”; pushteti

ekzekutiv i fortë dhe i

pakontrolluar

“formally ill – defined”;

kontroll i dobët horizontal i

ekzekutivit përmes ndarjes

së pushteteve

Ndarja e pushtetit;

kontroll i mirëfilltë i

pushtetit ekzekutiv

Fushëveprimi i

pushtetit

i pakufizuar, i

parashikueshëm,

kufizimi i mundshëm

vetëm përmes vetë-

kufizimit

i pakufizuar, kontrolli

horizontal dhe pengesat

kushtetuese jo shumë të

theksuara

Sundim i ligjit – i

kufizuar; mbivendosje e

të drejtave themeltare dhe

kushtetutese

Përmes matricës së prezantuar, studiuesi Rüb krijon një tip ideal të regjimit hibrid,

i cili edhe pse është vështirë të gjendet në këtë mënyrë në realitetin politik, veçon qartazi

një sistem që gjendet në zonën gri, duke ofruar një përcaktim të qartë.

Pas ilustrimit të metodës së parë për konceptualizimin e sistemeve, të cilat

gjenden në zonën gri, mbetet edhe qasja e dytë, e cila gjithashtu pretendon se i klasifikon

në mënyrën e duhur sistemet në zonën gri. Kjo qasje, ndryshe nga qasja e parë, nuk

kategorizon mbi bazën e koncepteve totalitarizëm, autoritarizëm dhe demokraci, për të

krijuar më pas një tip të përzier “sui generis”, por i konceptualizon dhe i prezanton

sistemet në zonën gri, duke i vendosur ato nën konceptet e njohura autoritarizëm dhe

demokraci. Në këtë kontekst, mund te themi se, vendosen përkatësisht nëntipe të

sistemeve jo – (plotësisht) demokratike dhe demokratike.218

Përngjashmëria me qasjen e

218

Krennerich 2002: 60.

49

parë qëndron në nevojën e dallimit të kritereve dhe të përcaktimit të tyre, për të

mundësuar krijimin sistematik të nëntipave.219

Thënë me thjesht, duhet të vendosen

kritere të sakta, dhe mbi të gjitha, të qarta, për të kategorizuar një sistem, i cili ndodhet në

zonën gri, në mënyrë që të qartësohet nëse është një nëntip i sistemit demokratik apo

nëntip i sistemit autoritar.

Në vija të përgjithshme mund të thuhet se nëse një sistem ndodhet në zonën gri,

dhe sipas qasjes së dytë nuk kategorizohet si një sistem hibrid, por si një nëntip i

demokracisë, atëherë këtu kemi të bëjmë me një demokraci jo të mirëfilltë, ose më mirë

të themi defektoze. Gjithsesi, ky lloj kategorizimi mbart vështirësi dhe problematika.

Kështu për shembull, fillimisht duhet të vendosim se cilat janë kriteret e klasifikimit dhe

kriteret e kontrollit të këtyre sistemeve? Çfarë kriteresh duhet të përmbushen që një

sistem të kategorizohet si një nëntip i demokracisë dhe jo një nëntip i autokracisë? Cilat

janë dallimet kryesore midis nëntipave të sistemeve jo – (plotësisht) demokratike dhe

demokratike?

Ndodh shpesh që të lexojmë mbi sisteme demokratike, të cilave u vihet një

mbiemër si p.sh. “demokraci zgjedhore”, “demokraci e kontrolluar”, “demokraci

joliberale” dhe shumë e shumë të tjera. Ideja kryesore që qëndron pas vënies së një

mbiemri, shpesh negativ, lidhet me kërkesën, për të shprehur se demokracia në fjalë është

defektoze, por përsëri këtu përballemi me dy probleme të mëdha. Në rradhë të parë, këto

lloj demokracie pretendojnë të jenë nëntipe të demokracisë liberale, por që, në të vërtetë,

shpeshherë nuk rezultojnë nga një krijim sistematik i nëntipave nga ana e studiuesve, dhe

ç„është me e rëndësishme, kështu vështirësohet dallimi i qartë midis sistemeve, të cilat

gjenden ende në proces transformimi dhe sistemeve që nuk konsiderohen të konsoliduara.

Pra, veç problematikave të shfaqura që lidhen drejtpërsedrejti me zonën gri dhe

me klasifikimin e saktë të sistemeve në të kemi dhe problematiken e sistemeve në proces

transformimi.220

Në këtë rast, duhet të bëjmë dallimin midis sistemeve që nuk e kanë

përfunduar ende kalimin nga sistemi autoritar në sistemin demokratik. Këto të fundit

ndodhen në zonën gri për shkak të transformimit ende të papërfunduar, dhe prandaj

dallojnë nga sistemet demokratike të pakonsoliduara, thjesht për arsye të ndryshme.

2.2 Perceptimi analitik i termit të demokracisë si kriter i

domosdoshëm për përcaktimin e zonës gri

Deri tani, në përpjekjen tonë për të kuptuar më mirë se çfarë janë dhe si

analizohen më së miri sistemet në zonën gri, na janë ofruar dy qasje dhe saktësisht tre

219

Krennerich 2002: 60. 220

Krennerich 2002: 62.

50

metoda klasifikimi. Metoda e parë është ajo e një forme të përzier, e cila formon një

sistem të ri qeverisjeje, një sistem sui generis, i cili nuk konsiderohet dot as sistem

autoritar, dhe për më tepër nuk mund të konsiderohet, as sistem demokratik.221

Nga ana

tjetër, këto sisteme konsiderohen si nënsisteme të sistemeve autoritare, sipas Kolierit dhe

Levitskit (Collier/Levitsky), ose, mund të konsiderohen, si nënsisteme të sistemeve

demokratike, sipas Merkelit, pra si sisteme demokratike me mbiemër dhe sërish duhet të

pranohet që, problemi kryesor qëndron në rradhë të parë tek mungesa e klasifikimit të

demokracisë, për të kaluar më pas në konceptualizimin e sistemeve në zonën gri. Mund

të themi se, në ketë kontekst nuk kritikohet thjesht mungesa e një koncepti të vetëm të

demokracisë, pasi demokracia në vetvete që në fillesat e saj karakterizohej si një

“contested concept”, pra një koncept i kontestuar, i cili e ka pothuajse të pamundur të

përmblidhet dhe të përshkruhet përmes një përcaktimi të vetëm dhe gjithëpërfshirës.

Pikësëpari, duhet të vendosim dhe të veçojmë se mbi bazën e cilit koncept të

demokracisë, i cili në rastin tonë domosdoshmërisht duhet të jetë shumëdimensional, do

të analizohen më pas nënsistemet e demokracisë? Përndryshe, nëse sistemet në fjalë do

konsideroheshin si nënsisteme të autokracisë do të duhej të specifikonim se: në bazë të

cilit koncept do karakterizoheshin këto nënsisteme të autokracisë. Pra, parë nga ky

këndvёshtrim, interesi parësor është gjetja dhe formimi i disa kritereve specifike, të cilat

justifikojnë vendimin, për të punuar me një koncept të caktuar të demokracisë ose

autokracisë. Për të analizuar më tej problematiken e shfaqur, dhe, për të gjetur një

zgjidhje është e domosdoshme t„i rikthehemi sërish konceptit të demokracisë dhe të

ndalemi pikësëpari në një përcaktim të përshtatshëm për analizën tonë të mëtejshme.

Kreu i parë i këtij punimi, i cili trajton teoritë moderne të demokracisë liberale

mund të shihet si prelud i asaj që kemi vënë re dhe më parë gjatë këtij punimi: nuk

ekziston një përcaktim i vetëm dhe gjithëpërfshirës i demokracisë. Demokracia si koncept

mbetet i kundërshtuar, dhe në pamundësinë e përmbledhjes dhe përshkrimit përmes një

përcaktimi të vetëm, na lejon thjesht veçimin e disa elementëve thelbësorë. Në radhë të

parë, le të shohim se çfarë nënkuptojmë me demokracinë dhe si përcaktohet një sistem i

tillë?

Fuchsi në përcaktimin e tij e specifikon më tej kuptimin e sundimit të popullit, në

të njëjtën mënyrë, si për demokacinë direkte të antikitetit, ashtu edhe për demokracinë

përfaqësuese. Ai përcakton se: “Demokracia është një regjim politik, në të cilën populli

ka pushtetin për t‟u vetë qeverisur ose (a) me pjesëmarrje të drejtpërdrejtë në të gjitha

vendimet e përgjegjësisë së përgjithshme, ose (b) nga ana e zgjedhjes dhe kontrollit/

monitorimit të përfaqësuesve, të cilët marrin vendime me përgjegjësi për popullin”.222

Kjo do të thotë se, demokracia është një formë qeverisjeje, në të cilën shumica e

njerëzve ushtrojnë sovranitetin e tyre ose drejtpërdrejtë, ose në mënyrë jo të

221

Karl 1995, Rüb 2002. 222

Fuchs, D., Demokratie, në: Fuchs, Dieter / Roller, Edeltraud (eds.) Lexikon Politik. Hundert

Grundbegriffe, Stuttgart, 2007, f. 38-41, f.39.

51

drejtpërdrejtë, nëpërmjet zgjedhjes së përfaqësuesve. Ky përcaktim ilustron më së miri

që elementi kyç është sovraniteti popullor, mbi të cilin bazohen edhe studiues të tjerë në

nevojën e një përcaktimi për demokracinë, dhe, mund të thuhet se, është pikërisht

sovraniteti popullor që konsiderohet si parimi bazë i demokracisë.223

Në kuadër të studimeve mbi demokracinë ka qasje të ndryshme, të cilat

përmbushin parimin bazë të demokracisë. Shumica e këtyre qasjeve nisin nga perceptimi

se: duhet të ekzistojë një standard minimal, pra një kriter elementar që të bëjë dallimin

midis sistemeve demokratike dhe jo demokratike. Sipas përcaktimit të dhënë, mund të

themi parimisht se, ushtrimi i sovranitetit popullor mund të konsiderohet si kriter

elementar, por a mund të vlejë ky kriter si standard minimal? Veçanërisht, studiues si

Robert A. Dahli dhe Ëolfgang Merkeli, janë munduar të përcaktojnë veçoritë minimale

(elementet bazë dhe të pandryshueshëm) të një demokracie. Për Dahlin, një sistem mund

të konsiderohet, minimalisht, demokratik vetëm nëse ka:

1. përfaqësues të zgjedhur;

2. zgjedhje të lira, të drejta dhe të shpeshta;

3. të drejtën për të kandiduar për një post zgjedhor;

4. lirinë e shprehjes;

5. burime alternative për informacion;

6. autonomi asociimi;

7. të drejta politike.

Plotësimi i shtatë kritereve do të thotë, njëkohësisht, plotësimi i standardit

minimal të demokracisë. Në mënyrë të ngjashme argumenton edhe Merkeli, i cili në

specifikimin e konceptit tij të „embedded democracy‟ (demokracisë së ngulitur) niset nga

ideja e krijimit të një demokracie reale (Poliarki), duke i ngjasuar këtu se tepërmi

strategjisë së Dahlit.224

Sipas Merkelit, hapi i parë qëndron në dallimin e dikotomisë

autoritare/demokratike. Për më tepër, ai specifikon konceptin e demokracisë, të cilin e

ndan në tre dimensione. Baza e çdo regjimi demokratik përbëhet nga tre elemente:

1. liria;

2. barazia;

3. kontrolli.225

Këto tre elemente krijojnë modelin bazë të demokracisë liberale, por edhe pse

vendosja e një standardi minimal na shpjegon se çfarë është demokratike, dhe çfarë jo,

kjo nuk na mundëson specifikimin e asaj që nuk është demokratike. Nëse një regjim nuk

223

Fuchs D./Roller E., Die Konzeptualisierung der Qualität von Demokratie. Eine kritische Diskussion

aktueller Ansätze, në: Brodocz, André/Llanque, Marcus/Gary S. Schaal (eds.), Wiesbaden, 2008, fq.77-96,

f. 79. 224

Merkel, W. et. al , Defekte Demokratie. Band 1: Theorie, Opladen, 2003, f. 49. 225

Po aty: 40

52

përmbush një nga shtatë kriteret e Dahlit, nuk mund të konsiderohet regjim demokratik.

Por, cili do të ishte termi i duhur për ta përshkruar këtë regjim? Padyshim që, çdo analizë

mbi demokracinë është gjithnjë në varësi të konceptit të demokracisë që përdor për të

analizuar një regjim të caktuar. Sa më shumë dimensione të ketë përcaktimi i përdorur, aq

më e vështirë do të jetë përmbushja e të gjitha kritereve të vendosura më parë, dhe aq më

shumë probabilitet do të ketë shfaqja e defekteve në demokraci. Gjithsesi, mbetet për t‟u

theksuar se, në këtë pikë lind nevoja e përkthimit të përcaktimit të demokracisë në një

përcaktim operacional. Kjo mundëson përkthimin e termit teorik të demokracisë dhe të

demokracisë defektoze në variabla empirik, pra në tregues matës, dhe pikërisht këtu

shfaqet një tjetër problem.

Përcaktimi i pragut demokratik është hap sa i vështirë, aq edhe i rëndësishëm në

specifikim e sistemeve, të cilat ndodhen në zonën gri. Ndodh shpesh që studiuesit, në

kërkesën e përcaktimit të pragut të mjaftohen me kriterin e zgjedhjeve të lira,226

por,

duhet theksuar që, përcaktimi i pragut demokratik kërkon tregues specifik, të cilët në

rradhë të parë mundësojnë zbulimin e pragut, dhe në rradhë të dytë identifikimin e

regjimit. Në vija të përgjithshme, mund të themi se, kërkesa e përcaktimit të pragut nuk

është gjë tjetër veçse kërkesa e strukturimit të zonës gri. Studiuesit kanë paraqitur forma

të ndryshme të përcaktimit të pragut. Në vijim do të paraqiten dy koncepte: së pari

koncepti i studiuesit Lauth, dhe më pas koncepti i Merkelit, i cili në vendosjen e pragut

bazohet në standardin minimal të demokracisë. Varianti i dytë do të parashtrohet në

mënyrë më të detajuar, pasi është pikërisht teoria e demokracisë defektoze e Merkelit,

teoria më të cilin do të vijojmë analizën e demokracisë shqiptare.

Përcaktimi i pragut demokratik sipas Lauthit 2002227

Autokraci

Demokraci

P1 P2 P3 P4

226

Lauth, H.J., Die empirische Messung demokratischer Grauzonen: Das Problem der

Schwellenbestimmung, në: in: Bendel et. al. (eds.) 2002, Zwischen Demokratie und Diktatur, Opladen,

2002, 118 – 138. 227

Lauth 2002: 126.

53

Lauthi e strukturon zonën gri, duke vendosur katër pragje në aksin e regjimeve

autoritare dhe atyre demokratike. Sic vihet re, ai i vendos këto pragje për të sistemuar

dhe ndarë nga njëra-tjetra sistemet autoritare nga ato hibride, sistemet jodemokratike nga

sistemet demokratike, sistemet demokratike jofunksionale nga ato funksionale dhe pragu

i fundit ndan sistemet demokratike jo të konsoliduara nga ato të konsoliduarat.

Kjo lloj ndarjeje vë në dukje, në rradhë të parë, që Lauthi këtu bën dallimin midis

tre formave të regjimit, pra midis sistemeve autoritare, sistemeve hibride dhe sistemeve

demokratike. Përpos kësaj, vihet re që, vendosja e katër pragjeve nga ana e Lauthit shkon

përtej kërkesës së strukturimit të zonës gri, përderisa pragu i tretë dhe i katërt ndodhet në

zonën e demokracisë. Pragu i dytë (P2), padyshim që, shënon pragun më të rëndësishëm,

pasi veçon sistemet jodemokratike nga ato demokratike.

Gjithsesi, ky lloj perceptimi ka boshllëqe, sepse nuk strukturon në mënyrë të

mirëfilltë zonën gri. Demokracitë defektoze e kalojnë P2 dhe konsiderohen kështu

regjime demokratike. Ky lloj klasifikimi e “zhvendos” zonën problematike. Sipas kësaj

ndarjeje zona gri nuk ekziston më, sepse ai hedh dritë mbi secilën zonë. Mund të

argumentohet se ky pragëzim zgjidh problemin e zonës gri, duke e bërë atë joekzistente,

por në të vërtëtë, ai thjesht e zhvendos zonën gri pas pragut të dytë. Pra, zona gri, e cila

ka ende nevojë për strukturim ndodhet, në rastin më të mirë, midis P2 dhe P3, sepse

mund të nënkuptohet, gjithashtu, që ajo tashmë shtrihet midis P2 dhe P4.

Grafiku 3: Përcaktimi i pragut demokratik sipas Merkel et. al 2003228

Autokraci Demokraci

Demokraci difektoze

P1 P2

Edhe Merkeli e strukturon ndarjen e regjimeve me anë të dy pragjeve. Ai, në

ndryshim nga Lauthi, dallimin kryesor e bën midis autokracisë dhe demokracisë, dhe për

228

Merkel, W. et. Al, Defekte Demokratie. Band 1: Theorie, Opladen, 2003.

54

këtë arsye ai vendos pragun e parë (P1) për të ndarë këto dy regjime nga njëri-tjetri. Kjo

lloj ndarjeje vë në dukje se, për Merkelin ekzistojnë parimisht vetëm dy forma regjimi:

- autokratik;

- demokratik.

Nëse një sistem përmbush kriterin minimal të demokracisë, i cili për Merkelin,

është kriteri zgjedhor, atëherë ky regjim kalon në P1 dhe konsiderohet sistem demokratik.

Problemi kryesor qëndron në atë që, një sistem demokratik i mirëfilltë duhet të

përmbushë më shumë kritere, se vetem kriterin zgjedhor. Nëse sistemi në fjalë nuk

përmbush kriteret e tjera, atëherë nuk e kalon dot pragun e dytë (P2) dhe mbetet në të

ashtuquajturën zonë gri, duke u konsideruar si një demokraci defektoze. Ndryshimi

kryesor midis vendosjes se pragjeve nga Lauthi dhe nga Merkeli qëndron, në rradhë të

parë, te regjimi hibrid, i cili për Merkelin nuk është ekzistent. Mund të nënkuptohet,

gjithashtu, teza që zona gri për Merkelin nuk përbën problem në kërkesën e strukturimit.

Zona gri përbëhet nga ato sisteme, të cilat për Merkelin janë demokratike, sepse

përmbushin kriterin minimal dhe po ashtu ekzistencial për çdo demokraci, por për shkak

të mospërmbushjes së kërkesave të tjera nuk mund të konsiderohen demokraci të

mirëfillta. Kjo lloj ndarjeje e përkufizon paksa më bindshëm zonën gri, midis P1 dhe P2.

Për sa i përket konceptit të demokracisë defektoze do të vijohet më poshtë dhe më

hollësishëm.

2.3 Qasje analitike: nga koncepti i demokracisë së ngulitur në

demokracinë defektoze

Një koncept që analizon bindshëm regjimet dhe i klasifikon ato, kërkon në rradhë

të parë një model analitik. Sipas Kruasont/Thierit (Croissant/Thiery), deficiti kryesor në

konceptualizimin e sistemeve në zonën gri vjen si pasojë e konceptit njëdimensional të

Robert Dahlit.229

Studiesit argumentojnë se: për të analizuar në mënyrë të mirëfilltë

demokracinë si një formë moderne të renditjes politike, dimensionit të kontrollit vertikal

dhe legjitimitetit të pushtetit politik duhet t‟i shtohen edhe dy dimensione të tjera.

Përkatësisht, nga njëra anë dimensioni i kontrollit të programit politik, dhe, nga ana tjetër

dimensioni i shtetit liberal kushtetutes, i cili bazohet në sundimin e ligjit .230

Përdorimi i

një kuptimi kompleks për demokracinë, i cili pohon vendosjen e kritereve minimale si

Dahli, justifikohet, kryesisht, përmes dy linjave të arsyetimit. Në rradhë të parë, duhet

229

Croissant/Thiery 2001:19. 230

Po aty: 20.

55

pohuar se demokracia, ashtu si edhe autokracia janë forma që organizojnë pushtetin, dhe

në rradhë të dytë, korniza institucionale e demokracisë “duhet të reflektojë llogjiken e

demokracisë”,231

pra thënë ndryshe, duhet të qartësohet që egziston një lidhje midis

bërthamës së kuptimit të demokracisë dhe përzgjedhjes së kritereve minimale. Studuiesit

i shtojnë argumentimit tyre, edhe që demokracia është e zbatueshme, nëse përmbushën

kërkesat në vijim:

1. realizohet dimensioni vertikal që përbëhet nga sovraniteti popullor dhe

autonomia. Kjo do të thotë se duhet të egzistojë mundësia e zgjedhjeve periodike

si instrument i pjesëmarrjës dhe përcaktimit të përfaqësuesit.

2. Formohet një arenë publike që mundëson ndikimin e përfaqësuesve, për të cilën

nevojiten liritë dhe të drejtat politike dhe të komunikimit.

3. Siguria që autoritetet e zgjedhura, në rrugë demokratike, të kenë efektivisht

pushtetin qeverisës dhe që ky i fundit mos të jetë rrethprerë nga grupime të vetë-

legjitimuara.

4. Kontrolli horizontal i pushtetit të jetë i theksuar për të neutralizuar pavarësinë që

mund të krijojnë disa organe me pushtet shtetëror, dhe për t‟i detyruar ato të

punojnë dhe veprojnë në bazë të disa parimeve.

5. Pengesa themelore dhe të rëndësishme, në formë të të drejtave negative, që të jenë

të zbatueshme përmes ligjit, për të vepruar, në këtë mënyrë, kundër dominimit të

pushtetit nga ana e shtetit.232

Grafiku 4: koncepti tredimensional i demokracisë sipas Kruasont/Thierit 2001233

231

Croissant/Thiery 2001:19. 232

Po aty: 21. 233

Po aty.

56

2.4 Koncepti i demokracisë së ngulitur

Sipas Aurel Kruasontit dhe Peter Thierit, janë pikërisht këto pesë karakteristikat

kryesore, që duhet të përbëjnë konceptin bazik dhe origjinal, mbi të cilin duhet të

bazohemi në strukturimin e zonës gri. Ashtu si dhe Merkeli në hulumtimet e tij, të dy

argumentojnë se: nisur nga ky koncept tredimensional i demokracisë, mundësohet krijimi

i një modeli të regjimeve demokratike, i cili konsiderohet si koncepti i “embedded

democracy”,234

pra i demokracisë së ngulitur.

Qasja e demokracisë së ngulitur formohet, pasi Merkeli kërkon t‟i përafrohet

studiuesit Robert A. Dahl në krijimin dhe specifikimin e një teorie realiste të

demokracisë, ashtu siç e bëri Dahli me konceptin e poliarkisë.235

Hapi i parë qëndron në

ndarjen e sistemeve demokratike nga ato autoritare. Kufiri ndarës përcaktohet nga një

element sa i thjeshtë, aq edhe përcaktues e tepër i rëndësishem sepse, siç kemi shpjeguar

më parë, që një sistem të konsiderohet sistem demokratik duhet të kalojë “pragun” e

demokracisë. Ky i fundit, kalohet nëse standardi minimal, pra elementi i regjimit

zgjedhor, përmbushet. Por demokracia, duke u bazuar në kuptimin tredimensional tё saj,

përbëhet më shumë se vetëm nga regjimi zgjedhor. Merkeli shprehet se termi i

demokracisë zgjedhore, i cili përdoret në analizat e FH-së nuk është shumë domethënës

për analizën analitike të demokracisë, sepse, siç shpjeguam kur ilustruam problemtatikën

e përcaktimit të pragut, kështu vështirësohet së tepërmi analiza e zonës gri. Përgjithësisht,

mund të thuhet se, demokracitë moderne përbëhen nga struktura institucionale dhe

komplekse, të cilat duhet të përmbushin disa kritere, dhe për më tepër, duhet të kryejnë

disa funksione. Kuptimi tredimensional i demokracisë do të thotë se, baza e çdo

demokracie përbëhet nga elemente: si liria, barazia dhe kontrolli.236

Mbi këtë bazë, ai më

pas krijon pesë regjime të pjesshme, që së bashku krijojnë idenë e demokracisë së

ngulitur.

Krahas regjimit të pjesshëm (A – regjimit zgjedhor) i cili, siç nënvizuam më parë,

është më i rëndësishmi përsa i përket përcaktimit të sistemit, sepse klasifikon kufirin

ndarës me autokracinë, Merkeli përcakton edhe katër regjime të tjera të pjesshme, të cilat

janë:

B - të drejtat politike dhe ato pjesëmarrëse;

C - liritë civile;

D - kontrolli horizontal i pushtetit;

E - pushteti efektiv i qeverisjes.

234

Merkel et.al 2003: 48. 235

Po aty: 49. 236

Merkel et al 2003: 40.

57

Grafiku 5: Demokracia tredimensionale dhe regjimet e pjesshme sipas Ë. Merkel dhe Cruasant/Thieri.

Dimensioni vertikal i kontrollit dhe legjitimitetit të pushtetit politik

A. Regjimi zgjedhor

B. Të drejtat politike dhe ato pjesëmarrëse

Dimensioni i shtetit liberal kushtetutes qё bazohet në sundimin e ligjit

C. Liritë civile

Dimensioni i kontrollit të programit politik

D. Kontrolli horizontal i pushtetit

E. Pushteti efektiv i qeverisjes

Po t‟i rikthehemi edhe njëherë idesë së përcaktimit të pragut demokratik dhe

nevojës për analizë të zonës gri, nga ana e Merkelit, mund të themi se, duke përcaktuar

këto pesë regjime të pjesshme mundësohet, tashmë, më thjesht, analiza dhe strukturimi i

zonës gri, pra i demokracive defektoze, siç i quan Merkeli.237

Duket qartë që, këtu kemi të bëjmë me një qasje, e cila është më e gjerë se

përcaktimet e Doënsit, Huntingtonit dhe Dahlit mbi demokracinë. Vetë autori, e

konsideron “realiste”,238

pasi në të gjejmë ekskluzivisht arkitekturën institucionale dhe

karakteristikat përcaktuese të sistemit. Rëndësia e të pesë regjimeve të pjesshme

shpjegohet, pasi vetëm ato të pesta së bashku formojnë një përcaktim të mjaftueshëm,

duke tejkaluar idenë e demokracisë zgjedhore, dhe, duke nënvizuar rëndësinë e secilit

regjim.239

Pra lidhur me konceptin e pragëzimit, vendosja e pesë regjimeve të pjesshme

qartëson:

- pragun e parë (P1), i cili përbëhet nga regjimi zgjedhor, që vlen në të njëtën kohë

si standard minimal i demokracisë;

- pragun e dytë (P2), i cili kalohet vetëm nëse, sistemi në fjalë përmbush edhe katër

regjimet e tjera të pjesshme, dhe gjithashtu, edhe zonën e ndërmjetme, të cilën

studiuesi e konsideron si zonën e demokracisë defektoze.

Përsa i përket termit të demokracisë dhe kuptimit tij, kjo nënkupton që, përdorimi

i thjesht i demokracisë zgjedhore, padyshim që, mund të vlejë si kuptimi më i ngushtë,

parë nga këndvështrimi normativ, po ashtu edhe logjik, por gjithsesi reduktimi i

237

Merkel et. al: 48. 238

Po aty: 36. 239

Po aty: 37.

58

demokracisë, në këtë formë, mundëson mospërfshirjen institucionale, gjë që siguron se

zgjedhjet do të jenë kuptimplota, dhe që përfaqësuesit e zgjedhur në mënyrë demokratike

do të sundojnë sipas parimeve themelore kushtetuese të demokracisë.240

Para se të

merremi më hollësisht më nëntipat e demokracisë, duhet të analizojmë në mënyrë më të

detajuar pesë regjimet e pjesshme, pasi vetëm analiza e tyre mund të na mundësojë, më

pas, analizën e nëntipave të demokacisë.

Pesë regjimet e pjesshme

Grafiku 6: Regjimet e pjesshme në “embedded democracy” sipas Merkelit et. al 2003.

1. Regjimi zgjedhor (elektoral)

Regjimi elektoral, ose thënë ndryshe zgjedhor, konsiderohet qëndror në konceptin

e demokracisë së ngulitur, pasi përfytyron maksimalisht sovranitetin popullor dhe

mundëson pjesëmarrjen e qytetarëve në procesin zgjedhor. Gjithashtu, për këto arsye, ai

veçon në mënyrë direkte autokracitë nga demokracitë. Për nevoja analitike, Merkeli, duke

240

Merkel et. al 2003: 37.

59

u bazuar në perceptimin e Robert Dahlit,241

përcakton katër kritere, për të saktësuar më

mirë regjimin zgjedhor dhe për të institucionalizuar kështu parimin e lirisë dhe barazisë.

Katër kriteret e këtij regjimi janë:

- e drejta universale e votës,

- e drejta e votës aktive apo pasive;

- zgjedhje të lira dhe të ndershme;

- përfaqësues dhe mbartës mandatesh, të zgjedhur përmes votës.242

Sipas parimit të kontrollit të pushtetit, mund të thuhet se, janë pikërisht zgjedhjet

që vlejnë si mekanizëm, i cili sanksionon brenda për brenda sistemin politik, pasi janë

preferencat e votuesve ato që vendosin mbi mbartësin e pushtetit.243

Në këtë mënyrë, tre

pikënisjet e demokracisë së ngulitur realizohen brenda regjimit zgjedhor, pasi krahas

lirisë dhe barazisë zbatohet edhe parimi i kontrollit. Megjithatë, parimi i kontrollit

përfshin thjesht përzgjedhjen e pushtetarëve dhe jo kontrollin ndaj mënyrës se si ata e

ushtrojnë pushtetin. Për sa i përket drejtës së votës, qoftë ajo aktive apo pasive, Merkeli

vendos dy tregues të rendësishëm, siç janë përjashtimi de jure dhe përjashtimi de facto,

për të kontrolluar nëse qytetarëve iu mundësohet ushtrimi i të drejtës së votës.244

Kriteri

i zgjedhjeve të lira dhe të ndershme përcaktohet përmes dy treguesve:

- së pari, përmes një procesi zgjedhor të hapur dhe konkurues;

- së dyti, përmes një procesi zgjedhor, i cili karakterizohet nga korrektësia.245

Për sa i përket kriterit të fundit, që përkon me zyrtarët ose pushtetarët e zgjedhur,

është përcaktuar se pushteti legjislativ dhe kreu i ekzekutivit duhet të përcaktohen dhe të

vendosen vetëm përmes votimit të drejtpërdrejtë ose të tërthortë popullor.246

Demokracia

do të ishte e dëmtuar, nëse një numër i caktuar i pushtetarëve do të ishin të emëruar dhe

jo të zgjedhur. Përmasat e dëmit maten, në këtë rast, duke pasur gjithnjë parasysh se sa

nga përfaqësuesit nuk janë të zgjedhur dhe se në çfarë masë kjo gjë dëmton parimin e

kontrollit vertikal.247

2. Të drejtat politike dhe ato pjesëmarrëse

Të drejtat politike dhe ato pjesëmarrëse, ose thënë ndryshe liritë politike vlejnë

krahas të drejtave të pjesëmarrjes, të cilat përfshihen në regjimin zgjedhor për formimin e

241

Dahl, R. A., Democracy and its Critics, New Haven/London, 1989, f. 221. 242

Merkel et. al 2003: 80. 243

Merkel et. al 2003: 51. 244

Po aty: 77. 245

Po aty: 78. 246

Elklit, J., Is the degree of electoral democracy Measurable?, in: Beetham, D. (eds.): Defining and

Measuring Democracy, London, 1994, 89 – 111, 93. 247

Merkel et al 2003: 79.

60

anës politike të qytetarisë. Në kuadër të këtij nënregjimi, mund të themi se, këtu

përfshihet liria dhe e drejta e asociimit, liria e mendimit, shtypit, shprehjes dhe

informacionit.248

Nën kriterin e lirisë së asociimit veçojmë dy tregues:

1. pluralizmin politik, në kuptimin e formimit të pakufizuar të organizatave

politike ose civile;

2. të drejtën e tubimit dhe të protestave.

Kriteri i lirisë mendimit, shtypit/shprehjes dhe informacionit konkretizohet me

përdorimin e tre treguesve përcaktues:

1. dispozitat ligjore;

2. pavarësia ekonomike;

3. liria operative.249

Kufizime në lidhje me lirinë e asociimit ekzistojnë kur pjesëmarrja, kontrolli ose

pluralizmi social dhe politik janë të dëmtuara.250

Këtu mbetet për t‟u vlerësuar se në çfarë

mënyre, dhe në çfarë mase janë prekur organizatat politike dhe shoqërore. Kur flasim për

sindikatat, këto dëmtime mund të shtrihen, duke filluar, nga ndalimi i përgjithshëm dhe

represioni, deri në kufizimin e përgjithshëm të së drejtës për të protestuar.

Në lidhje me kriterin e dytë, atë të lirisë së mendimit, shtypit/ shprehjes dhe

informacionit ka një rëndësi shumë të madhe që këto të zbatohen, pavarësisht nga

qeveria, pa kufizime, ndalime ose përndjekje.251

Shëmbuj të tjerë, që dëshmojnë defekte

dhe dëme në lidhje me këto liri, mund të jenë ndër të tjera: censura e qeverisë, kërcënimi

i gazetarëve, kërcënimi për ligje më të ashpra për mediat si ndikim ekonomik.252

3. Liritë civile

Liritë civile janë elementi thelbësor për një shtetësi efektive253

dhe Merkeli i

përcakton ato si:

1) e drejta individuale:

2) e drejta e përfaqësimit,

3) e drejta e pjesëmarrjes;

248

Merkel et al 2003: 81. 249

Merkel et. al 2003: 84. 250

Po aty: 82. 251

Hadenius, A., Democracy and Development, Cambridge,1992, f. 124. 252

Merkel et. al 2003: 84. 253

Po aty: 85.

61

4) e drejta e mbrojtjes në gjyq.

E drejta individuale nënkupton mbrojtjen e jetës, lirisë dhe pronës së secilit nga:

arrestimi arbitrar, terrori, tortura, apo edhe nga ndërhyrje të tjetra serioze dhe të

paligjshme si nga aktorë shtetërore, ashtu edhe nga aktorë privatë. Treguesi kryesor për

këtë kriter janë dipozitat ligjore, të cilat garantojnë se: të drejtat individuale të jetës, lirisë

dhe pronës duhen të mbrohen, pa dallim, nga çdo formë e dhunës. Kjo mbrojtje duhet t‟u

garantohet qytetarëve në mënyrë të barabartë,254

për të përjashtuar diskriminimin e

minoriteteve ose pjesevë të tjera të popullsisë.255

Si një tregues tjetër në kuadër të këtij kriteri përdoret performanca e të drejtave të

njeriut. Shkeljet e të drejtave themelore të njeriut si nga aktorë shtetërorë, ashtu dhe nga

aktorë privat duhet të përjashtohen.256

Edhe pse, duhet pranuar se, këto ndërhyrje mund të

bëhen nga aktorë të ndryshëm, sepse mund të jenë politikisht të detyrueshme, duhet

theksuar se, duhet të jetë e dukshme dhe e qartë që kufizimet të jenë raste të veçanta

sepse, përndryshe do të kishim të bënim me një defekt të konsiderueshëm.257

Nëse,

megjithatë, ka shkelje masive, të vazhdueshme dhe sistematike të të drejtave të

përgjithshme të njeriut, atëherë, pragu i demokracisë nuk mund të konsiderohet i kaluar,

gjë që do të thotë se, në këtë mënyrë, tejkalohet pragu ndarës midis demokracisë dhe

autokracisë. 258

Në kuadër të kriterit të dytë – të drejtat gjyqësore – duhen të verifikohen

dy tregues. Kriteri nënkupton që:

1) të gjithë qytetarët të kenë qasje të barabartë në drejtësi ;

2) të gjithë qytetarët të trajtohen në mënyrë të barabartë përpara ligjit.259

Për të përjashtuar se treguesi i parë vuan nga defektet, duhet të përjashtohen nga

njëra anë kufizimet ligjore, dhe nga ana tjetër mohimi real ose de facto i një pjese të

konsiderueshme të popullsisë ose/edhe të minoriteteve. Përsa i përket treguesit të dytë, ai

konsiderohet defektoz nëse ka: keqtrajtime dhe trajtim të pabarabartë për shkak të statusit

social.260

4. Kontrolli horizontal i pushtetit

Kontrolli horizontal i pushtetit nënkupton, në bazë të përcaktimit të O‟Donelit, që

zyrtarët e zgjedhur të kontrollohen përmes një rrjeti relativisht autonom të institucioneve,

254

Beetham, D., Democracy and Human Rights, Cambridge., 1999, f.92. 255

Merkel et. al 2003: 85. 256

Po aty: 86. 257

Merkel et. al 2003: 86. 258

Merkel et al 2003: 87. 259

Po aty: 85. 260

Po aty: 87.

62

dhe po nga ky rrjet t‟u vendosen kufijtë e veprimit, duke u bazuar në kufizimet e

kushtetutes.261

Në këtë mënyrë plotësohet edhe hallka e fundit e sigurimit të demokracisë,

ajo e kontrollit horizontal. Gjithsesi, duhet pranuar se, defektet në këtë regjim të pjesshëm

janë të mundura, madje ato mund të shfaqen në mënyra të ndryshme dhe me intensitet të

ndryshëm. Kështu, defekt mund të konsiderohet, duke nisur që nga një keqorganizim i

sistemit ligjor dhe gjyqësor, deri në mospërfillje nga elitat politike dhe zyrtarët qeveritarë.

Këto, të ashtuquajtura shkelje, ndikojnë së tepërmi rregullat formale të mirëfunksionimit

të sistemit ligjor dhe gjyqësor, dhe, ndihmojnë në krijimin dhe zhvillimin e rregullave

joformale, të cilat, më pas, prekin të gjitha nivelet e llogaridhënies demokratike. Duhet të

pranohet se, zhvlerësimi i kontrollit të ndërsjelltë horizontal të pushtetit, në favor të një

pushteti tjetër, prish mekanizmin e kontrollit në sistemet përfaqësuese, i cili është i

domosdoshëm për mbrojtjen e sovranitetit popullor. Merkeli, vijon më tej, duke

argumentuar se: mosfunksionimi i sistemit checks and balances bën që demokracitë të

humbasin ekuilibrin e tyre, duke mundësuar që ekzekutivi të bëhet i pavarur dhe

demokracia të minohet nga korrupsioni dhe nga stile autoritare të qeverisjes. Për të

përcaktuar në mënyrë më të detajuar regjimin e pjesshëm të kontrollit horizontal të

pushtetit Merkeli përdor dy tregues262

:

1. ndarjen e pushteteve;

2. korrupsionin.

Kontrolli ndaj pushtetit konsiderohet i dhënë dhe ekziston kur, në bazë të

kushtetutes, struktura e pushtetit është pluraliste, dhe kur, në realitetin politik mbizotëron

parimi i garancisë së autonomisë funksionale dhe të kontrollit e të balancimit reciprok,

ndërmjet pushtetit legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor. Për të funksionalizuar më së miri

ndarjen e pushteteve renditen këto tre karakteristika:

1. mungesa e mbikëqyrjes/kontrollit parlamentar mbi pushtetin ekzekutiv;

2. mungesa e mbikëqyrjes/kontrollit nga gjyqësori mbi pushtetin ekzekutiv, por

edhe mbi zyrtarë të tjerë publik,

3. mungesa e pavarësisë së gjyqësorit, në mënyrë të veçantë ndaj ndërhyrjeve

nga pushteti ekzekutiv.

Për treguesin e korrupsionit përdoret karakteristika e hyper-korrupsionit, sipas së

cilës: me korrupsion nënkuptohet një rregull joformal i lojës politike. Kufizime

funksionale dhe defekte në kontrollin e pushteteve mund të paraqiten kryesisht për dy

arsye: nga njëra anë në qoftë se një nga tre pushtetet, në mënyrë jo-kushtetutese dhe jo

në përputhje me ligjin, shkel dhe tejkalon pushtetin e tij në juridiksionin e një pushteti të

261

Merkel 2003, f: 54. 262

Normalisht këto duhet të ishin kritere, por Merkeli në shpjegimet e tij nuk i emërton kritere, por i

konsideron tregues. Për të ruajtur njëtrajtshmërinë në analizën tonë dhe sistematikën e matjes në vijim, këta

tregues do të përdoren si kritere. Shih po aty: 88.

63

dytë, dhe nga ana tjetër përmes korrupsionit.263

Kështu, shfrytëzohet kontrolli horizontal i

pushtetit, i cili duhet të jetë i një forme reciproke në favor të njërit prej tre pushteteve.

Shpesh herë, një gjë e tillë ndodh në favor të pushtetit ekzekutiv, kur për shëmbull,

Presidenti i shteron kompetencat e tij legjislative, duke e shndërruar kështu pushtetin

ekzekutiv në ligjvënësin kryesor, dhe, duke bërë që pushteti legjislativ të jetë aktiv vetëm

në zona, të cilat nuk janë në interes të ekzekutivit.264

Në raste të tjera, saktësia dhe

pavarësia e gjyqësorit, në formën e të ashtuquajturës “judicial review”,265

vendoset nën

pikëpyetje kundrejt dy pushteteve të tjera. Edhe pse pushteti i tretë, ai gjyqësor, në

shumicën e sistemeve demokratike garantohet përmes kushtetutës dhe një shkelje e saj

mbart sanksione kushtetutese në realitetin politik pushteti gjyqësor, shpeshherë, shfaqet

ndryshe. Sipas Merkelit, ky regjim i pjesshëm konsiderohet defektoz kur:

1. pushteti ekzekutiv, në mënyrë të përhershme dhe jo vetëm përkohësisht, ushtron

kompetencat legjislative;

2. sjellja e paligjshme e zyrtarëve publik nuk dënohet nga gjykatat dhe gjyqësori;

3. gjyqësori nuk mund të mbrojë veten nga ndërhyrjet politike dhe/ ose nuk është i

paanshëm.266

5.Pushteti efektiv i qeverisjes

Pushteti efektiv për të qeverisur konsiderohet i dhënë kur vendimet kyçe merren

nga përfaqësues, të cilët veprojnë brenda institucioneve të caktuara dhe në përputhje me

rregullat e paracaktuara, dhe njëkohësisht janë nën kontrollin publik.267

Për të

funksionalizuar regjimin e fundit të pjesshëm, atë të pushtetit efektiv të qeverisë, ai

ndahet përkatësisht në dy kritere, të cilat janë:

- analiza e pozicioneve institucionale të vetos;

- mënyra e ndërveprimit ndërmjet forcave të armatosura dhe civile.

Pushteti efektiv i qeverisë, nënkupton vetëm që: vendimet kyçe të politikave

duhet të merren në kuadër të institucioneve përkatëse, gjithnjë në përputhje me rregullat

dhe normat e parapërcaktuara, nga përfaqësues të cilët janë subjekt i kontrollit publik. 268

Qeverisja efektive konsiderohet e kufizuar ose dëmtuar, atëherë, kur elita ose grupe të

tjera demokratikisht të palegjitimituara, (siç janë p.sh. klika joformale ushtarake, grupe

263

Merkel et. al 2003: 89. 264

Po aty: 90. 265

Larkins 1996: 609. 266

Merkel et. al 2003: 91. 267

Merkel et. al 2003: 91. 268

Po aty: 92.

64

mafioze etj.) vendosen në mënyrë joformale, kundërshtojnë autoritetin e qeverisë dhe i

sigurojnë vetvetes privilegje ekstra-kushtetuese, të cilat nuk janë të kontrollueshme.

Kufizime të tjera mund të rezultojnë për shkak se të ashtuquajturat “reserved domains” të

këtyre grupimeve të caktuara nuk trajtohen në kuadër të proçesit të hartimit të politikave.

Të dyja llojet e kufizimeve ose defekteve mund të jenë të vendosura në mënyrë

informale, por, gjithashtu, duhet pranuar se kufizimet mundësohen edhe nga dispozitat

kushtetuese.269

Buxheti i vendosur posaçërisht për sigurinë e brendshme, kompetencat e

zgjeruara në fushën e sigurisë së brendshme dhe zënia e posteve të rëndësishme në

aparatin qeverisës, mund të konsiderohen si privilegje të mishëruara formalisht.270

Kriteri i dytë, i qeverisjes efektive, trajton rastet në të cilat ushtria dhe/ose forcat

ushtarake ndërhyjnë në mënyrë të paligjshme ose joformale në politikën civile. Kjo lloj

ndërhyrjeje mund të ndodhë, në mënyrë të tërthortë kur merr formën e kërcënimeve,

mosbindjeve ose mosbashkëpunimit, si dhe në mënyrë direkte kur merr formën e

pengesave dhe përpjekjeve për të zëvendësuar qeverinë, siç është grushti shtetit.271

Këta tregues, ashtu si treguesit e tjerë, kërkojnë një analizë të mirëfilltë empirike

të teksteve kushtetutese, të strukturës institucionale, të sistemit qeverisës, gjithashtu, edhe

një analizë historike dhe cilësore, për të përmbushur kriteret e vendosura nga koncepti i

Merkelit.272

Demokracia defektoze

Përcaktimi i konceptit të demokracisë së ngulitur, bazuar në kuptimin

tredimensional të demokracisë dhe në pesë regjimet e pjesshme, lejon një diferencim

analitik shumë të rëndësishëm. Shpjegimi i konceptit të demokracisë defektoze nis nga

përceptimi i drejtë i konceptit të embedded democracy. Prandaj mund të thuhet se:

- nëse një nga kriteret e përmendura konsiderohet i dëmtuar, atëherë, sistemi në

fjalë nuk mund të karakterizohet si një demokraci liberale, e cila bazohet në

parimet demokratike;

- në varësi të kritereve dhe regjimeve që janë të dëmtuara kemi të bëjmë me

forma të ndryshme të demokracisë defektoze.

Koncepti i demokracisë së ngulitur vlen si koncept bazë dhe rrënjësor, sepse në

bazë të tij përcaktohet, më pas, koncepti i demokracisë defektoze. Kjo do të thotë se,

269

Merkel et. al 2003: 92. 270

Po aty: 94. 271

Po aty: 95. 272

Po aty.

65

nisur nga koncepti i demokracisë për përcaktimin e zonës gri, këto sisteme konsiderohen

si diminished subtypes të demokracisë, pra si nënsisteme të sistemeve demokratike.273

Merkeli274

jep një përcaktim për këto nënsisteme të demokracisë, duke argumentuar se,

këto janë regjime të karakterizuara nga prania e një regjimi zgjedhor që, në masa të

mëdha, garantojnë mirëfunksionimin e zgjedhjeve, por nga mospërmbushja e kritereve të

një ose më shumë regjimeve të pjesshme humbasin shtyllat plotësuese, të cilat janë

thelbësore për një demokraci funksionale, që garanton lirinë, barazinë dhe kontrollin.275

Thënë ndryshe, demokracia është defektoze kur, logjika e demokracisë dhe e parimeve të

saj është efektive në fusha përkatëse, por në fusha të tjera (regjime të pjesshme)

funksionon sipas modeleve, të cilat kundërshtojnë parimet e lirisë, barazisë dhe kontrollit.

Këto sisteme janë difektoze sepse karakterizohen nga prania e një regjimi

zgjedhor (A), në të cilin ndarja e pushteteve është rezultati i zgjedhjeve demokratike, por

ku funksionet e tjera mbështëtese dhe plotësuese të demokracisë kanë probleme

funksionale dhe nuk mund të garantojnë dot në mënyrë absolute lirinë, barazinë dhe

kontrollin, të cilat janë kritere thelbësore për kuptimin e demokracisë. Shumë sisteme të

ashtuquajtura demokratike, karakterizohen nga një sistem zgjedhjesh të lira, të barabarta,

të përgjithshme dhe periodike, në këtë mënyrë, këto sisteme veçohen formalisht, përmes

parimit të sovranitetit popullor nga sisteme autokratike, por nga ana tjeter liritë civile, të

drejtat e individit ose edhe sundimi i ligjit kushtetues janë shumë të kufizuara.

Kështu, demokracitë defektoze veçohen nga sistemet autoritare për shkak të

institucionalizimit të disa rregullave dhe standarteve qendrore të parimeve demokratike.

Nga ana tjetër, ato veçohen gjithashtu edhe nga demokracitë liberale, pasi jo të gjithë

elementët, që garantojnë sovranitetin popullor janë të garantuara. Për të kuptuar nëse një

sistem demokratik përmban elemente të cilat nuk përmbushen sipas pritshmërisë, atëherë,

duhet të kemi parasysh pesë regjimet e pjesshme, sepse si kemi përmendur më lart, në

varësi të natyrës dhe të madhësisë së defektit dallohen katër lloje të demokracisë së

dëmtuar, që karakterizohen si nëntipe të demokracisë. 276

Kështu, jo vetem identifikohen

demokracitë defektoze nga sistemet demokratike ose autoritare, por, për më tepër,

demokracitë defektoze mund edhe të veçohen nga njëra-tjetra, duke analizuar gjithnjë

llojin dhe gradën e dëmtimeve/ defekteve në një regjim demokratik.277

273

Croissant/ Thiery 2002: 23. 274

Merkel et. al 2003: 67. 275

Merkel et al. 2003: 66. 276

Merkel et. al 2003: 69. 277

Po aty.

66

Nëntipat e demokracisë – llojet e demokracisë defektoze

Hartimi i konceptit të demokracisë së ngulitur dhe demokracisë defektoze formon

bazën e një tipologjie te re. Merkeli arsyeton se, duhet të gjendet një rrugë e mesme në

formimin e një tipi ideal, i cili duhet të jetë sa analitik, aq edhe historik, për të shmangur,

nga njëra anë një tipologji krejtësisht abstrakte dhe teorike, dhe nga ana tjetër një

tipologji thjesht induktive.278

Në varësi të shkallës së dëmtimit të nënsistemve, pra

shkallës së defekteve, studiuesit veçojnë katër nëntipe të demokracisë defektoze:

1. demokracia ekskluzive;

2. demokracia joliberale;

3. demokracia deleguese;

4. demokracia enklavë.

Në vija të përgjithshme, mund të themi se, përcaktimi i katër nëntipave të

demokracisë defektoze lidhet drejtpërsëdrejti me defektet në regjimet e pjesshme. Kështu,

ai veçon demokracinë ekskluzive (e cila është defektoze për shkak të shkeljes së regjimit

zgjedhor dhe të të drejtave politike dhe pjesëmarrëse); nga demokracia jo-liberale (në të

cilën nuk garantohen dot në mënyrë të mirëfilltë të drejtat dhe liritë civile); nga

demokracia deleguese (në të cilën nuk zbatohet dot kontrolli i pushteteve), dhe në

mbyllje përcakton edhe nëntipin e fundit te demokracive defektoze dhe e karakterizon atë

si demokracia enklave. Kjo e fundit eshte defektoze, pasi në të konstatohen shkelje të

pushtetit qeverisës.

Tabela nr.1 Nёntipat e demokracisё defektoze

Regjim i dëmtuar Dimension i dëmtuar Tip i demokracisë

defektoze

A dhe B Dimensioni vertikal i legjitimitetit dhe i

kontrollit

Demokracia

ekskluzive

C Shteti i së drejtës Demokracia

joliberale

D Dimensioni horizontal i kontrollit Demokracia

deleguese

E Pushteti efektiv i qeverisjes Demokracia enklave

Shih: Merkel et. al 2003: 69

278

Merkel et. al 2003: 68-69.

67

Duhet të theksohet se, studiuesit nxjerrin në pah që këtu kemi të bëjmë me

nënforma “të pastra” dhe “ideale” të demokracisë defektoze. Këto duhet të shikohen më

shumë si forma ekstreme, dhe, që në realitetin politik është shumë vështirë të gjenden.

Për më tepër, mund të themi se, realiteti politik ofron kryesisht forma të përziera të

nëntipave të demokracisë së dëmtuar.279

Demokracia ekskluzive

Sovraniteti popullor konsiderohet si një nga parimet thelbësore të demokracisë.

Pikërisht, ky sovranitet duhet të garantohet, nga njëra anë përmes së drejtës së

përgjithshme të votës, dhe nga ana tjetër përmes zbatimit të saj të drejtë. Koncepti i

demokracisë ekskluzive, pra i demokracisë përjashtuese, bazohet në kërkesën e

pjesëmarrjes në formën e përfshirjes. Pyetja kryesore që qëndron pas këtij koncepti

merret, posaçërisht, me gradën e ndikimit nga ana e qytetarëve mbi vendimmarrjen

politike. Thënë ndryshe: “Sa shumë ndikim kanë preferencat e qytetarëve në zgjedhjet

parlamentare ose vendore, dhe, a mund të konsiderohen këto preferenca si të dhëna reale

për, dhe, në vendimmarrjen politike?” Merkeli argumenton se: përfshirja nuk garantohet

nëse një pjesë e konsiderueshme e qytetarëve përjashtohet nga e drejta e përgjithshme për

të votuar.280

Megithatë edhe shkelja e parimit të zgjedhjeve të lira dhe të ndershme, dhe,

shkelja e lirive politike dëmton demokracinë. Kështu kemi të bëjmë me një demokraci

ekskluzive kur:

a) e drejta e përgjithshme për të votuar nuk u garantohet të gjithëve;

b) e drejta e votës konsiderohet e dëmtuar, sepse kufizohet nga mënyra të tjera.

Pra, mund të thuhet se, demokracia ekskluzive është një nëntip i demokracisë,

karakterizohet nga dëmtime të dimensionit vertikal në regjimin zgjedhor dhe në regjimin

e të drejtave politike dhe pjesëmarrëse.

Demokracia joliberale

Në demokracitë liberale, udhëheqësit e legjitimuar nga populli duhet të jenë të

përfshirë brenda normave dhe parimeve të shtetit të së drejtës, në mënyrë që të formohet

një marrëdhënie e shëndoshë, midis shtetit dhe qytetarit. Kjo marrëdhënie konsiderohet e

dëmtuar në demokracitë joliberale, pasi ndikohet nga pezullimi i lirive dhe të drejtave të

279

Osterberg Kaufmann, N., Erfolg und Scheitern von Demokratisierungsprozessen. Fallstudien Albanien

und Kroatien, Wiesbaden, 2011, f. 28. 280

Merkel et. al 2003: 70.

68

individit.281

Demokracitë joliberale karakterizohen, ashtu si edhe demokracitë deleguese,

nga dëmtime në dimensionin e ligjit, por, duke prekur në mënyrë të veçantë, ndryshe nga

demokracia deleguese, themelin e demokracisë liberale, parimin e lirisë së barabartë të të

gjithë individeve. Përgjithësisht, mund të thuhet se, pranohet ekzistenca e demokracisë

joliberale kur qeveritë e mirëlegjitimuara, që janë formuar si rezultat i një procesi

zgjedhor të lirë, të barabartë dhe të ndershëm nuk garantojnë edhe dëmtojnë liritë

themelore të individit, dhe si pasojë nuk respektojnë dhe nuk e zbatojnë dot shtetin e së

drejtës.282

Demokracia deleguese

Demokracia deleguese karakterizohet nga dëmtime në sistemin e kontrollit

horizontal. Defektet deleguese ndodhin kryesisht në rastet kur dëmtohet përgjegjësia

horizontale, pra me fjalë të tjera, kur ka ndikime mbi ekuilibrin e checks and balances, i

cili konsiderohet si i domosdoshëm për mirëfunksionimin e demokracisë, pasi vetëm

mekanizmi i kontrollit horizontal mund të garantojë mbarëvajtjen e zinxhirit të

përfaqësimit. Mund të thuhet se, në këtë lloj demokracie mbikëqyrja ndaj ekzekutivit nga

legjislativi ose pushteti i tretë konsiderohet i kufizuar ose edhe i ndërprerë. Kjo do të

thotë se, ekuilibri i checks and balances tejkalohet në favor të pushtetit ekzekutiv dhe

krijon një rrethanë në të cilën qeveria anashkalon parlamentin ose vepron mbi gjyqësorin.

Merkeli argumenton se: sidomos sistemet presidenciale janë të pambrojtura nga ashpërsia

e defekteve deleguese.283

Kur qeveritë anashkalojnë parlamentin, ndikojnë në mënyrë antikushtetuese në

gjyqësor, dëmtojnë parimin e ligjshmërisë dhe/ ose minojnë sistemin e kontrolleve,

atëherë ato pajisen me një mbipushtet antikushtetues dhe të paautorizuar. Në këtë rast

kemi të bëjmë me dëmtime në dimensionin horizontal të kontrollit të pushtetit.

Demokracia enklave

Demokracia enklave, është një nëntip i demokracisë difektoze dhe të dëmtuar, e

cila karakterizohet nga dëmtimet e pushtetit efektiv të qeverisjes. Në demokracitë

kushtetuese, ky lloj pushteti i takon ekskluzivisht përfaqësuesve të legjitimuar me anë të

281

Merkel et. al 2003: 71 . 282

Merkel et. al 2003: 71. 283

Po aty, f.72.

69

formave dhe parimeve demokratike, por nëse aktorë të tjerë, siç mund të jenë forcat

ushtarake, guerilja etj., i tërheqin përfaqësuesit e legjitimuar dhe përvetësojnë, në këtë

mënyrë, fusha specifike të politikave apo edhe pjesë të territorit kombëtar, atëherë, kemi

të bëjmë me shtrembërime në formimin e pushtetit, ushtrimin dhe kontrollin e tij.284

Përgjithësisht, mund të thuhet se, në demokracitë enklave aktorë, të cilët nuk janë të

legjitimuar me anë të zgjedhjeve për të pasur pushtetin ekzekutiv, ushtrojnë të drejtën e

vetos. Këto lloj shtrembërimesh që prekin kryesisht formimin, zbatimin dhe kontrollin e

pushtetit ekzekutiv dëmtojnë regjimin e pjesshëm të pushtetit efektiv të qeverisjes.285

284

Merkel et. al 2003: 72. 285

Po aty, f.71.

70

KREU I TRETË

3.QASJET E MATJES DEMOKRATIKE DHE DEMOKRACIA

SHQIPTARE SIPAS TYRE

3.1 FHI-ja dhe vlerësimi i Shqipërisë si „pjesërisht e lirë‟ dhe

me „regjim hibrid”

FH-ja është një organizatë jofitimprurëse, e cila që prej vitit 1979 analizon

përmbajtjen demokratike dhe liritë në vende të ndryshme, në mbarë botën. Vit pas viti,

kjo organizatë paraqet të drejtat politike dhe të drejtat civile, vlerat e të cilave, së bashku,

përbëjnë statusin e lirisë së një vendi të caktuar. Matjet e të drejtave politike dhe të

drejtave civile bëhen nëpërmjet një shpërndarjeje vlerash, që përfshijnë intervalin nga 1

deri në 7. Vlera 1 cilësohet si demokraci me të drejta të plota dhe me liri të plota (pra

është vlera ideale), ndërkohë që zotërimi i vlerës 7 tregon një mungesë të plotë të të

drejtave dhe lirive (praktikisht, vleresimi më i keq). Ndërkohë, FHI-ja i cilëson shtetet me

një vlerë numerike brenda intervalit nga 1,0 në 2,5 si shtete të lira; nga 3,0 në 5,0 si

pjesërisht të lira dhe nga 5,5 deri në 7,0 si jo të lira.

FH-ja nis nga përcaktimi i një demokracie liberale, ku konkurrenca, pjesëmarrja

dhe pluralizmi përbëjnë thelbin e këtij kuptimi të demokracisë.286

Bazuar në një pyetësor

që përfshin pyetje në drejtim të të drejtave politike dhe, po ashtu, të të drejtave civile, një

ekip autorësh dhe ekspertësh ndërkombëtarë vlerëson gjendjen e lirisë në një vend të

caktuar. Këto vlerësime subjektive shprehen përmes një renditjeje numerike për secilën

pyetje. Në këtë mënyrë kemi të bëjmë me një metodë vlerësimi gjysmë-objektive.

Katalogu i pyetjeve përbëhet nga pyetje mbi të drejtat politike (a ka zgjedhje të

lira dhe të drejta, a kanë të drejtë të gjitha grupet politike dhe shoqërore të organizohen në

mënyrë që të marrin pjesë në zgjedhje etj.); mbi pjesëmarrjen dhe pluralizmin politik (a

ka opozita mundësi reale të fitojë pushtetin, duke marrë pjesë në zgjedhje, a kanë pakicat

kombëtare ose minoritetet të drejta të plota politike dhe mundësi pjesëmarrje në jetën

politike etj.) si dhe pyetje në lidhje me funksionimin e sistemit qeverisës (a është qeveria

e lirë nga korrupsioni, a është qeveria e përgjegjshme ndaj votuesve etj.)

286

Fuchs, D., Konzept und Messung von Demokratie. Eine Replik auf Heidrun, në: Politische

Vierteljahresschrift, 45 Jg., Heft 1, 2004.

71

Edhe të drejtat civile në një vend analizohen përmes një katalogu pyetjesh, i cili

përfshin pyetje mbi lirinë e shprehjes dhe të besimit (liria e mediave etj.), lirinë e

tubimit, pyetje mbi sundimin e ligjit, e po ashtu, pyetje që kanë të bëjnë me të drejtat

individuale të qytetarit (liria profesionale, e drejta e pronës, mundësi të barabarta etj.).

Kjo tregon që ndryshe nga shumë indekse të tjera të demokracisë, FH-ja nuk i vlerëson

vendet e ndryshme mbi bazën e strukturës formale kushtetuese, por më tepër mbi bazën e

një analize, e cila shpreh më së miri realitetin kushtetues dhe mund të konsiderohet

sadopak edhe qasje cilësore.287

Tabela nr.2: Vlerёsimi i Shqipёrisё pёr pёrmbajtjen e demokracisё dhe liritё sipas FH-sё.

1998 1999 2001 2002 2003 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016

statusi i lirisë 4,5 4,5 4,5 3,50 3 3 3 3 3 3 3 3

liritë civile 5 5 5 4 3 3 3 3 3 3 3 3

të drejtat politike 4 4 4 3 3 3 3 3 3 3 3 3

Shqipëria është vlerësuar nga FH-ja si pjesërisht e lirë, duke arritur rezultate nga

4,5 në vitin 1998 deri në 3,0 në vitin 2016.288

Rezultatet ndër vite tregojnë se Shqipëria

është përmirësuar, sidomos, në aspektin e të drejtave civile, të cilat në vitet 1998, 1999

dhe 2000 janë cilësuar vazhdimisht me vlerën 5. Nga viti 2003 dhe deri në ditët e sotme

liritë civile në Shqipëri, cilësohen nga FH-ja me vleren 3. E njëjta gjë konstatohet edhe

për liritë politike në vend. Pasi liritë politike në vitet 1998,1999 dhe 2001 vlerësoheshin

me numrin “4”, që nga viti 2003 ka pasur një përmirësim të dukshëm, duke prekur vleren

“3”.289

Në mënyrë konstante, Shqipëria nuk ka dëshmuar, që nga viti 2003, asnjë lloj

progresi përsa i përket një vlerësimi me pozitiv, ajo vazhdon të konsiderohet pjesërisht e

lirë.

Akoma më interesant është vlerësimi i NT-së, i cili është një projekt kërkimor i

FH-së, mbi demokracinë në 29 vendet ish-komuniste. Ky projekt bazohet kryesisht në

studime vjetore mbi reformat demokratike dhe botohet që prej vitit 2003. Ndërkohë që

projekti i FH-së. FW-ja e cilëson Shqipërinë, në bazë të vlerave numerike, si pjesërisht të

lirë, NT-ja e cilëson vendin tonë si një regjim hibrid.290

Treguesit që analizohen janë:

- niveli i demokracisë në qeverisjen kombëtare;

287

Abromeit, H., Die Messbarkeit von Demokratie: Zur Relevanz des Kontext, in: Politische

Vierteljahresschrift, 45 Jg., Heft 1, 2004. 288

FH (2014): Freedom in the World 2014. Albania, New York. https://freedomhouse.org/report/freedom-

world/2014/albania (06.09.2015). 289

Po aty. 290

NT (2017): Albania. Country Profile, https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2017/albania

(10.07.2017).

72

- procesi elektoral;

- shoqëria civile;

- pavarësia e medias,

- niveli i demokracisë në qeverisjen lokale;

- pavarësia e gjyqësorit;

- grada e korrupsionit.

Të gjithë këtyre treguesve iu atribuohet një vlerë numerike, nga njëshi (1) te

shtata (7), ashtu sikurse ndodh edhe në projektin e FW-së. Në grafikun në vijim mund të

shohim rezultatet e Shqipërisë për secilin nga treguesit gjatë viteve 2003-2017.

73

Grafiku 7: Vlerat e NT-së për Shqipërinë nё periudhёn 2003-2017.

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Qeverisja

kombëtare

demokratike

4,25 4,25 4,25 4 4,25 4,25 4,25 4,5 4,75 4,75 5 4,75 4,5 4,5 4,5

Procesi elektoral

3,75 3,75 3,75 3,5 4 4 3,75 3,75 3,75 4,25 4,25 4 4 3,75 3,75

Shoqëria civile

3,75 3,5 3,25 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

Media e pavarur

4 3,75 4 3,75 3,75 3,75 3,75 4 4 4 4 4 4 4,25 4,25

Qeverisja lokale

demokratike

4,25 4,25 3,25 2,75 2,75 2,75 2,75 3 3,25 3,25 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5

Pavarësia gjyqësore

4,25 4,25 4,5 4,25 4 4 4,25 4,25 4,25 4,75 4,75 4,75 4,75 4,75 4,75

Korrupsioni

5 5,25 5,25 5,25 5 5 5 5 5 5 5,25 5,25 5,25 5,25 5,25

Rezultati i

demokracisë

4,17 4,13 4,04 3,79 3,82 3,82 3,82 3,93 4,04 4,14 4,25 4,18 4,14 4,14 4,14

74

Nëse i referohemi rezultatit të Shqipërisë bie në sy se, që nga viti 2003 sistemi

politik shqiptar është cilësuar si regjim hibrid. Ndërkohë që në vitin 2003 rezultati i

demokracisë ka qenë “4,17”, në vitin 2017 ka pasur një përmirësim minimal, duke arritur

vlerën “4.14”. Ajo që mund të themi është se, ky përmirësim, gjithsesi, nuk është rezultati

i një përmirësimi konstant, pasi vlerat më të mira janë arritur gjatë viteve 2006-2010. Më

pas gjendja u përkeqësua dukshëm, duke arritur vlerën “4,25” në vitin 2013. Mund të

themi që, disa tregues kanë luajtur rol kyç si në progresin, ashtu edhe në regresin e

demokracisë në Shqipëri. Përveç vlerave të treguesve shoqëria civile dhe niveli i

demokracisë në qeverisje lokale rezultatet e të gjithë treguesve të tjerë në vitin 2017 janë

përkeqësuar, krahasur me vitin 2003. Përkeqësimin më të madh e ka pësuar pavarësia e

gjyqësorit, i cili në vitin 2003 është vlerësuar me “4,25” dhe në 2017 me “4,75”. Po

ashtu, duhet të shtojmë se treguesi i korrupsionit, që nga viti 2003 e deri në vitin 2017,

është cilësuar me keq nga të gjithë të tjerët, duke arritur vlerën më pozitive të mundshme

“5”.

3.2 Polity IV dhe kalimi i Shqipërisë nga Autokracia në

Demokraci

Polity është një projekt studimor, i cili mat përmbajtjen demokratike dhe/ose

autokratike të shteteve të ndryshme. Ky projekt, i kryen hulumtimet përmes një kodimi të

karakteristikave autoritare të 167 sistemeve politike. Në analizën tonë, ne do t‟i

referohemi Polity V, pasi momentalisht ata njoftojnë se një version i përmirësuar dhe

zgjeruar i Polity 5 është në zhvillim. Mbi Polity IV, fillimisht, duhet të themi se ai

përfshin të gjitha shtetet e mëdha, të konsideruara të pavarura, në sistemin global gjatë

periudhës 1800 - 2015.

Po t‟i referohemi skemës konceptuale, mund të thuhet se ajo është e veçantë në

llojin e vet, pasi në bazë të saj, shqyrtohen cilësitë e autoritetit demokratik/autokratik të

institucioneve qeverisese dhe jo, sikundër mund të mendohet, eksluzivisht cilësitë e

organeve qeverisëse. Në këtë mënyrë, mundësohet pasqyrimi i një spektri të gjerë të

sistemeve politike, duke përfshirë këtu autokracitë, sistemet e miksuara ose të

ashtuquajtura anokraci, ashtu sikurse edhe demokracitë e institucionalizuara plotësisht.291

Koncepti i demokracisë që përdoret në analizat e Polity IV bazohet tek pjesëmarrja e lirë,

291

CPS (2016): The Polity Project, URL: http://www.systemicpeace.org/polityproject.html (15.10.2016).

75

kufizimi i lirive ekzekutive si dhe te garancia e lirive civile.292

Matjet bëhen përmes katër indikatorëve që vlejnë si tregues:

- intensiteti i konkurrencës në pjesëmarrjen politike;

- transparenca në rekrutimin e politikanëve;

- intensiteti i konkurrencës në rekrutimin e politikanëve;

- kufizimi i pushtetit të ligjzbatuesit.293

Pra, mund të thuhet se, të dhënat e Polity përfshijnë vetëm analizën e

institucioneve qeverisëse qendrore dhe të grupeve politike, të cilat veprojnë në kuadër të

autoritetit ekzekutiv. Vlerat e polity pasqyrohen në një shkallë prej njëzetenjë (21)

pikësh, që variojnë nga – 10, (vlerë e cila përkon me sistemin ku mbizotëron monarkia

trashëgimore) në + 10 (vlerë e cila përkon me sistem të demokracisë se konsoliduar).

Shkallët e autokracisë, variojnë në intervalin nga 0 në 10. Vlera “0” në këtë rast

pasqyron mungesën e përmbajtjes autokratike në një sistem politik, ndërkohë që vlera 10

dëshmon që sistemi politik në fjalë afron me një sistem autoritar. E njëjta metodologji

vlen edhe për matjen e shkallës demokratike. Për të rezultuar te indeksi i përgjithshëm,

zbritet vlera numerike e indeksit të autokracisë nga vlera e indeksit të demokracisë.

Indeksi i demokracisë – Indeksi i autokracisë

=

Indeksi i Përgjithshëm

Nëse rezultati i indeksit të përgjithshëm arrin një vlerë në intervalin 6 -10, autorët

e konsiderojnë sistemin e analizuar si një demokraci. Sistemet me vlerat mesatare, të cilat

variojnë nga -5 deri në 5, cilësohen si anokraci, ndërkohë që sistemet e tjera konsiderohen

si sisteme autoritare (deri në – 10). Edhe indeksi i Polity IV konsiderohet si gjysmë-

subjektiv, pasi vlerësimi bëhet, si fillim, nga grupi i autorëve dhe transformohet më pas

në vlerën numerike përkatëse.

Siç mund të shikohet, në vijim në grafikun 8, marrë nga faqja zyrtare e projektit

Politiy IV, Shqipërisë i atribuohet pothuajse vlera maksimale, duke e vlerësuar me “9”

dhe duke e konsideruar në këtë mënyrë si një sistem demokratik. Ky rezultat del në pah,

pasi Shqipëria cilësohet me vlerën nëntë (9) përsa i përket përmbajtjes demokratike dhe

me vleren zero (0) për sa i përket përmbajtes autokratike. Për më tepër, parë nga

këndvështrimi historik, Polity IV pohon se Shqipëria deri në vitet 1990 është cilësuar si

292

Müller, Thomas/Pickel, Susanne (2007): Wie lässt sich Demokratie am besten messen? Zur

Konzeptqualität von Demokratieindizes, në: Politische Vierteljahresschrift, 48 Jg., Heft 3. 293

Schmidt, Manfred G., Demokratietheorien, Eine Einführung, Wiesbaden, 2008.

76

një sistem autoritar, si një anokraci deri në vitet 2000, për t'u zhvilluar dhe transformuar

në një sistem demokratik pas viteve 2000 e deri në ditët e sotme. Këto rezultate

pasqyrojnë mirë zhvillimet politike në vend, duke pasur parasysh të gjithë periudhën e

tranzicionit shqiptar.

Grafiku 8: Shqipëria në priudhën 1946 – 2013, sipas projektit Polity IV.294

Ajo që bie në sy nga shqyrtimi i të dhënave statitistikore për Shqipërinë, në

“Polity IV Annual Time Series, 1800 – 2015” në rradhë të parë, ёshtё se vlerësimi fillon

në vitin 1914, pasi normalisht kjo përkon me periudhën pas shpalljes së pavarësisë. Por,

mbi të gjitha, është interesant vlerësimi i Shqipërisë me vlerën “-77” në vitet 1915 – 1924

dhe 1939 – 1944, ashtu sikurse edhe vlerësimi me “-88” në vitin 1945.295

Projekti Polity

përpos vlerave të përmendura më parë, merr në konsiderate edhe këto vlera të veçanta (-

66, - 77 dhe – 88). Ndërkohë që vlera – 77 atribuohet në rastet e anarkisë, një sistem

politik cilësohet me vlerën -88 kur gjendet në tranzicion.296

Në të gjitha vitet e tjera, para

294

Polity IV (2013): Country Regime Trends – Authority Trends, 1946 – 2013, Albania,

http://www.systemicpeace.org/polity/alb2.htm (05.05.2017). 295

Polity IV (2015): Polity database set, www.systemicpeace.org/inscr/p4v2015.xls (05.05.2017). 296

Marshall, M.; Gurr, T.; Jaggers, K. (2017): Polity IV Project. Political Regime Characteristics and

Transitions, 1800 – 2016. Dataset Users‟ Manual, Center for Systemic Peace,

http://www.systemicpeace.org/inscr/p4manualv2016.pdf (08.09.2017), f. 17.

77

vitit 1990, Shqipëria është vlerësuar me vlerën “-9”, duke u konsideruar kështu autokraci

e plotë.

Grafiku nr. 9, që vijon më poshtë, pasqyron përkatësisht vlerat për indeksin e

përgjithshëm, duke iu referuar, gjithashtu, indeksit të demokracisë dhe autokracisë, nga

viti 1990 deri në vitin 2015. Fillimisht, duhet të thuhet se, në vitin 1990 Shqipëria u

vlerësua për herë të parë me vlerën “1” që, gjithsesi, dëshmonte se Shqipëria ishte

anokraci. Progresi i viteve 1992-1995 u ndal në vitin 1996, kur Polity IV e cilësoi praninë

e demokracisë të barabartë me praninë e autokracisë në vend, edhe për këtë arsye u

vlerësua me “0”.

Grafiku 9: Indeksi i Përgjithshëm i Demokracisë në Shqipëri, sipas Polity IV297

VITI

INDEKSI I

DEMOKRACISË

INDEKSI I

AUTOKRACISË

INDEKSI I

PËRGJITSHËM

1990 3 2 1

1991 3 2 1

1992 6 1 5

1993 6 1 5

1994 6 1 5

1995 6 1 5

1996 3 3 0

1997 6 1 5

1998 6 1 5

1999 6 1 5

2000 6 1 5

2001 6 1 5

2002 7 0 7

2003 7 0 7

2004 7 0 7

2005 9 0 9

2006 9 0 9

2007 9 0 9

2008 9 0 9

2009 9 0 9

2010 9 0 9

2011 9 0 9

297

Polity IV (2015): Polity database set, www.systemicpeace.org/inscr/p4v2015.xls (05.05.2017).

78

2012 9 0 9

2013 9 0 9

2014 9 0 9

2015 9 0 9

Në vitin 2002, projekti Polity IV e cilësoi Shqipërinë (për herë të parë në historinë

e saj) si të lirë nga autokracia, duke i atribuar vlerën “0” indeksit të autokracisë, dhe

vlerën “7” indeksit të demokracisë. Prej vitit 2002, Shqipëria ka kaluar nga Anokracia në

sistem demokratik, dhe, që nga viti 2005 Shqipëria vlerësohet me rezultate pothuajse

maksimale.

Duhet theksuar se ky model mund të konsiderohet i përshtatshëm për analiza

krahasuese, por gjithsesi kritikohet ashpër për disa arsye shumë të thjeshta. Në rradhë të

parë, mund të kritikohet që treguesit që analizohen janë tregues që bazohen, kryesisht, tek

ekzekutivi, pra vëmendja është e përqendruar, kryesisht, në frenimin e pushtetit qeveritar.

Gjithashtu, mund të argumentohet se, projekti i Polity – ndryshe nga FH-ja i referohet

vetëm kushtetutës formale dhe kjo do të thotë se, rezultatet e dala nga analiza pasqyrojnë

vetem realitetin de jure, por se sa përputhet ky realitet me ate de facto mbetet ende për t‟u

verifikuar.

3.3 IV-ja dhe përllogaritjet e indeksit të demokracisë në

zgjedhjet parlamentare 2013 dhe 2017 dhe zgjedhjet

vendore 2015

Vanhaneni konsiderohet si i vetmi studiues që analizon demokracinë, duke

përdorur matje objektive të saj, ndërkohë që shumica e studiuesve të tjerë punojnë me

lista treguesish subjektivë, megjithëse e pranojnë kritikën e problematikave të këtyre

listave dhe treguesve.298

Koncepti i teorisë së Vanhanenit bazohet kryesisht në modelin e

poliarkisë së Dahlit (1971), dhe kjo duket qartë kur shikojmë një indeks dy-dimensional

mes pjesëmarrjes dhe konkurrencës. Në studimet e tij, Vanhaneni ka zhvilluar një tregues

të demokratizimit për 170 shtete, duke filluar analizën e tij nga shekulli XIX deri në

shekullin XXI.299

Ai e përcakton demokracinë në këtë mënyrë: “I mean by democracy a

political system in which ideologically and socially different groups are legally entitled to

298

Lauth, Hans J. (2004): Demokratie und Demokratiemessung, Wiesbaden, f. 14. 299

Schmidt, Manfred G. (2008): Demokratietheorien – Eine Einführung, Wiesbaden, f. 375.

79

compete for political power and in which instititutional power holders are elected by the

people and are responsibile to the people“300

Vanhaneni qysh prej viteve 1984, 1989, 1990, 1997, ashtu edhe në studimin e tij

të 2003-shit, përdor dy variabla si dy dimensione kryesore për matjen e demokratizimit.

Konkurrenca dhe Pjesëmarrja vazhdojnë të jenë dy treguesit kryesorë, të cilët nëse

kombinohen njëra me tjetrën përbëjnë indeksin e demokracisë (ID), i cili realisht vlen si

matës i demokracisë, sipas modelit të studiuesit finlandez.301

Vanhaneni është i

vetëdijshëm për kritikën ndaj teorisë së tij, sipas së cilës ky indeks nuk merr në

konsideratë aspekte të tjera kyçe të demokracisë dhe demokratizimit, siç mund të jenë: të

drejtat politike ose liritë civile. Edhe pse pranon që, aspekte të tjera si këto të

lartpërmendurat janë më rëndësi të madhe përsa i përket demokratizimit të një vendi, ai

argumenton se ka vendosur të mos jenë pjesë e matjeve të tij për dy arsye shumë të forta:

1. nuk do të ishte e mundur matja mbi ekzistencën dhe rëndësinë e tyre me

ndihmën e të dhënave statistikore, dhe nga ana tjetër;

2. një nga dimensionet kyçe të demokratizimit, 'Konkurrenca', përmban brenda

saj, ndonëse në mënyrë indirekte, edhe të drejtat politike dhe liritë civile.302

Për të matur demokratizimin e një shteti, sigurisht që, indikatorët 'Konkurrenca'

dhe 'Pjesëmarrja' duhen, pikë së pari, të kthehen disi në tregues matës. Konkurrencën (K)

ose edhe “gradën e garës“, sic e quan Schmidi303

(2012: 379), Vanhaneni e mat me një

tregues, i cili pjesën e votave (V) që ka marrë partia më e fortë, e zbret nga vlera

100.304

Formula e saktë jepet si më poshtë: K = 100 – V, ku V-ja është pjesa e votave në

përqindje që ka marrë partia më e fortë fituese. Pra, nëse Partia më e fortë në zgjedhje ka

marrë 43% të votave të popullsisë atëherë kjo do të thotë: K= 100 – 43. Në këtë rast

hipotetik, një nga përmasat kyçe të demokracisë do të kishte vlerën hipotetike prej 57.

Pjesëmarrja (P) matet me anën e pjesës që zë numri i atyre që kanë marrë pjesë në

zgjedhje, në numrin e përgjithshëm të banorëve. Pra, me fjalë të thjeshta, duhet të

llogaritet se sa përqind nga totali i banorëve kanë marrë pjesë në zgjedhje. E përkthyer në

formulë të thjeshtë, jepet si: P = N/B, ku N- ja është numri i zgjedhësve dhe B-ja numri i

banorëve. Interesant është fakti që, Vanhaneni në përkthimin e indikatorit (P) vendos të

përdorë numrin e banorëve dhe jo numrin e popullsisë votuese, pavarësisht se zgjedhjen e

tij e shpjegon shumë thjesht, duke argumentuar në këtë menyrë: “I selected the total

300

"Unë nënkuptoj me demokraci një sistem politik në të cilin grupe shoqërore të ndryshme ideologjikisht

kanë të drejtë ligjore për të konkurruar për pushtet politik dhe në të cilin mbajtësit e pushtetit institucional

zgjidhen nga populli dhe janë përgjegjës ndaj popullit". (përkthim i autorit) Vanhanen, T. (2003):

Democratization – A comparative analysis of 170 countries, London, f.48. 301

Po aty: 56. 302

Po aty: 61. 303

Schmidt 2008: 379. 304

Vanhanen 2003: 57.

80

population because more statistical data are available on total populations than on age

structures of electorates“305

Në teorinë e Vanhanenit, të dy indikatorët kryesorë për të matur nivelin e

demokracisë, mund të përdoren të ndarë nga njëri-tjetri, ndërsa kombinimi i tyre jep një

indikator më të qartë të demokratizimit.306

Padyshim që, aspekti i kombinimit të tyre hap

pyetje të tjera të rëndësishme mbi mundësinë për të kombinuar treguesit e Konkurrencës

dhe Pjesëmarrjes, si dhe të peshës së secilit në një kombinim të mundshëm. Sipas

Vanhanenit, dimensionet K dhe P janë praktikisht të një vlere të barabartë, e në këtë

mënyrë, ato edhe duhet të peshohen në mënyrë të njëjtë: “My argument is that

participation is as important a dimension of democracy as competition. (…). Because I

see both dimensions of democratization as necessary for democracy, I have weighted

them equally in the Index of Democratization“307

Sipas Vanhanenit, me supozimin që të dy dimensionet janë të një rëndësie të

madhe dhe të barabartë për demokracinë, dhe që vlerat e larta të njërit apo tjetrit nuk

mund të kompensojnë vlerat e ulëta të dimensionit të dytë,308

indeksi i demokratizimit

duhet të llogaritet përmes shumëzimit të gradës së pjesëmarrjes me gradën e

konkurrencës. Kështu pra, formula e treguesit të demokratizimit është: ID = P*K/100.

Indeksi i demokracisë së teorisë së Vanhanenit, duket që është një mënyrë e thjeshtë për

të matur demokratizimin në shumë vende të botës, pasi formula e thjeshtë, vetëm me dy

komponentë përbërës dhe ID që del si rezultat i kombinimit të tyre, lejon të bëhen analiza

sasiore, duke u bazuar thjesht në disa të dhëna statistikore.

Por, të dhënat e fituara përmes formulave nuk qartësojnë se, kur një shtet apo një

sistem politik mund të konsiderohet sistem demokratik apo autokratik. Sic thotë dhe vete

Vanhaneni, “there is no natural or clear index level for differentiating betëeen them“.309

Për këtë arsye, ai vendos në mënyrë arbitrare një vlerë tavan apo prag, prej 70% për

matjen e Konkurrencës dhe 80% për matjen e Pjesëmarrjes. Kjo do të thotë që në

analizën e demokratizimit të një vendi, në zgjedhje duhet të dalin minimalisht 20% e

popullsisë për të votuar, dhe, po ashtu, partia fituese (ose partia më e madhe) nuk duhet të

fitojë me më shumë se 70% të votave, për t'u cilësuar sistem demokratik.

Nëse këto vlera arrihen si për komponentin e pjesëmarrjes, ashtu edhe për

konkurrencën, atëherë, indeksi i demokracisë del minimalisht 6, duke u vlerësuar ky si

një prag në vetvete.310

Sikundër është përmendur më lart, ky prag është vendosur në

mënyrë arbitrare nga Vanhaneni, duke argumentuar se këto vlera janë të përshtatshme

305

"Kam zgjedhur popullsinë e përgjithshme, sepse ka më shumë të dhëna statistikore në popullsinë e

përgjithshme, sesa në strukturat e moshës së elektoratit" (përkthim i autorit) Po aty: 56. 306

Po aty: 63. 307

"Argumenti im është që pjesëmarrja është një dimension i demokracisë po aq i rëndësishëm sa

konkurrenca. (...). Për shkak se shoh dy dimensione të demokratizimit si të domosdoshme për demokracinë,

i kam parë ato në mënyrë të barabartë në Indeksin e Demokratizimit". (përkthim i autorit) Po aty: 64. 308

Po aty: 63. 309

Vanhanen 2003: 65. 310

Po aty: 65.

81

sipas tij.311

Ndër vite, pragu i pjesëmarrjes është rritur nga 10% në 15% dhe, së fundmi,

në 20% pa ndonjë shpjegim real të mirëfilltë, ndërsa për sa i përket pragut të vendosur për

komponentin e konkurrencës, studiuesi e arsyeton vendimin e tij në këtë mënyrë:

“If the share of the smaller parties is very low, for example, less than 30

percent of the votes cast, the dominance of the largest party is so

overpowering that it is doubtful whether such a country could be

regarded as a democracy.“312

Përderisa të dy komponentët e indeksit të demokracisë janë njësoj të rëndësishëm,

një sistem politik duhet njëkohësisht të kalojë pragun për të dy komponentët, për t'u

klasifikuar si një sistem demokratik. Më pas, duke pasur parasysh vlerat që arrihen

përmes këtyre matjeve, të dhënat statistikore të bazuara në K, P dhe ID mundësojnë

analizën krahasuese midis shteteve apo edhe qarqeve/bashkive, për t'i renditur ato më pas,

sipas nivelit të demokracisë, nga më demokratikja te më pak demokratikja ose anasjelltas.

Analizat në vijim janë bërë bazuar në modelin e Vanhanenit, duke qenë i

vlerësuar si një model relativisht objektiv dhe mundësues për analiza sasiore

krahasimore, me një numër të madh sistemesh të përfshira, pavarësisht se kritikat ndaj

këtij modeli nuk janë të pakta. Shpesh, modeli i Vanhanen konsiderohet si një teori

vlerësimi mjaftueshëm sipërfaqësore, favorizuese ndaj sistemeve shumëpartiake, duke

penalizuar ato dypartiake, akoma më tej, mospërfillëse ndaj faktorëvë kontekstualë në

kuadër të dimensionit të pjesëmarrjës, të cilët janë realisht të ndryshëm mes sistemesh

dhe periudhash kohore.Ndërkohë, pika më e fortë e kritikës ndaj tij vlen shumë për rastin

shqiptar. Duke qënë se në formulën e pjesëmarrjes përfshihet numri total i popullsisë, kjo

nuk rezulton shumë e saktë për rastet me një strukturë shumë të re apo shumë të vjetër

moshore të popullsisë. Për këtë arsye, në llogaritjet tona është marrë në analizë për

raportin e pjesëmarrjes numri total i popullsisë votuese.

Analiza e demokracisë shqiptare, sipas Vanhanenit, do ndahet në dy pjesë.

Fillimisht do llogaritet indeksi i demokracisë për zgjedhjet parlamentare të viteve 2013,

2017 dhe do të vlerësohet sipas kufizimeve që vendos studiuesi. Më pas do të analizohet

përmbajtja demokratike e 61 bashkive në zgjedhjet vendore të vitit 2015.

Në bazë të këtyre matjeve, pjesë e një analize sasiore, mund të bëhet kështu një

renditje e prezencës së demokracisë në 61 bashkitë e vendit, duke dalluar në të njëjtën

kohë bashkitë e cilësuara “demokratike“ dhe “jodemokratike“. Me rezultatet dhe shifrat e

marra nga KQZ-ja për zgjedhjet parlamentare të 2013/2017 dhe zgjedhjet vendore 2015,

do të analizohen dy shtyllat kryesore të modelit (pjesëmarrja dhe konkurrenca), për të

kaluar më pas tek indeksi i përgjithshëm i demokracisë.

311

Po aty: 65. 312

"Nëse pjesa e partive më të vogla është shumë e ulët, për shembull, më pak se 30 për qind e votave të

hedhura, dominimi i partisë më të madhe është kaq i fuqishëm saqë është e dyshimtë nëse një vend i tillë

mund të konsiderohet si një demokraci". (përkthim i autorit) Po aty: 65.

82

Mund të themi që analiza e zgjedhjeve parlamentare dhe vendore, dhe po ashtu,

edhe interpretimi i rezultateve na paraqesin një panoramë të gjerë, edhe pse jo të plotë

mbi aktualitetin politik në Shqipëri, dhe sidomos, për procesin e demokratizimit në qarqe

dhe bashki të ndryshme. Të shohësh dhe analizosh këto vlera padyshim që ka një interes

të veçantë, sepse janë të pakta ato studime që merren me matjen e përmbajtjes dhe

performancës demokratike në Shqipëri. Sipas logjikës së punimit, performanca

demokratike në bashkitë e ndryshme është baza për të dalë më pas në konkluzione

konkrete për Shqipërinë. Padyshim, duhet të pranojmë disa fakte përpara se të dalim në

konkluzione të shpejta. Në rradhë të parë, modeli në të cilin ne jemi bazuar në analizën

tonë, është një model i kritikuar për disa arsye: si një model që përdor vetëm dy tregues,

si një model shumë sipërfaqësor, si një metodë e cila bazohet në analizë sasiore, duke

mos konsideruar faktorët kontekstualë dhe ndikimin e tyre në rezultate, e shumë të tjera si

këto. Prandaj, edhe analiza e rezultateve tona nuk duhet të merret si një e vërtetë absolute,

por më shumë si një përafrim, për të kuptuar më mirë procesin e demokratizimit në mbarë

vendin.

Zgjedhjet Parlamentare në 2013

Në zgjedhjet parlamentare të 2013-s numri i banorëve (B) ishte: 3,271,885, dhe

votuesit (N) ishin:1,724,779, gjë që tregon një pjesëmarrje (P) prej: 56.43%. Pra sipas

Vanhanenit, përsa i përket pjesëmarrjes, Shqipëria konsiderohet sistem demokratik. Edhe

analiza e treguesit të parë (grada/niveli i konkurrencës - K) dëshmon një rezultat të

ngjashëm. Aleanca fituese në 2013-ën arriti të fitonte 57.6% të votave, që do të thotë se

vlera K është 42.4, pra kemi të bëjmë me sistem demokratik. Indeksi i përgjithshëm (ID)

i cili përllogaritet nga pjesëmarrja (P) dhe niveli i konkurrencës (K), rezulton të jetë 29,91

gjë që dëshmon përsëri ekzistencën e demokracisë.

Zgjedhjet Parlamentare në 2017

Në zgjedhjet parlamentare të 2017-s numri i banorëve (B) ishte: 3,452,324, dhe

votuesit (N) ishin: 1,613,789 gjë që tregon një pjesëmarrje (P) prej: 46,7%. Edhe në

zgjedhjet parlamentare të vitit 2017 treguesi i pjesëmarrjës dëshmon se sistemi politik i

Shqipërisë është demokratik. Partia Socialiste i fitoi zgjedhjet parlamentare me 48,30%

të votave, që do të thotë se vlera K është 51,7. Edhe ky tregues dëshmon se kemi të

bëjmë me sistem demokratik. Indeksi i përgjithshëm (ID) i cili përllogaritet nga

pjesëmarrja (P) dhe niveli i konkurrencës (K), rezulton të jetë 24,14 gjë që dëshmon

përsëri ekzistencën e demokracisë.

83

Zgjedhjet vendore 2015

Të analizosh zgjedhjet vendore sipas modelit të Vanhaneit, duke përdorur si

indikator pjesëmarrjen, konkurrencën dhe indeksin e demokracisë, pa dyshim që këto

zgjedhje shfaqen si më interesante, pasi mundësojnë analizën krahasuese. Ndonëse në

analizën e zgjedhjeve parlamentare 2013 dhe 2017 jemi mjaftuar me arritjen e vlerave

minimale, të paracaktuara nga vetë Vanhaneni, për të dëshmuar se këto zgjedhje kanë

qenë cilësisht demokratike dhe kanë përmbushur kriterin e pjesëmarrjes dhe

konkurrencës, analiza krahasuese na mundëson të identifikojmë të përbashkëtat dhe

dallimet kryesore midis 61 bashkive. Synimi këtu është të analizohet nëse demokracia e

shfaqur në zgjedhjet parlamentare, shfaqet në të njëjtën mënyrë edhe në zgjedhjet

vendore. Pyetjet që ngrihen këtu janë të shumta:

- A konsiderohen të gjitha bashkitë shqiptare „demokratike‟, sipas indeksit të

Vanhanenit?

- A ka Bashki që nuk do arrijë të kalojë pragun minimal të ID-së dhe nëse ka, cilat

janë ato?

- Nëse do kete Bashki „jo-demokratike‟, cili kriter do të mund të konsiderohej si

përgjegjës? Pjesëmarrja e ulët apo konkurrenca e dobët?

- Cila do jetë Bashkia „më demokratike‟ dhe ç‟rol luajnë kriteri i pjesëmarrjes dhe i

konkurrencës?

84

Grafiku 10: Llogaritjet mbi treguesit e Vanhanenit sipas bashkive në zgjedhjet vendore 2015

ZGJEDHES VOTUES ne %

Aleanca

fituese

Aleanca fituese

ne %

K: grada ose niveli i

konkurrences P: pjesemarrja

ID (indeksi i

demokracise)

P * W /100 1. QARKU BERAT

BASHKIA BERAT 77649 36188 46,60 ASE 54,12 45,88 46,60 21,38

BASHKIA KUCOVE 43366 19475 44,91 ASE 57,13 42,87 44,91 19,25

BASHKIA POLICAN 13925 7000 50,27 ASE 72,46 27,54 50,27 13,84

BASHKIA SKRAPAR 14602 8108 55,53 ASE 86,34 13,66 55,53 7,59

BASHKIA URA VAJGURORE 29469 15838 53,74 ASE 58,28 41,72 53,74 22,42

2. QARKU DIBER

BASHKIA BULQIZE 29065 16969 58,38 ASE 56,25 43,75 58,38 25,54

BASHKIA DIBER 56322 31956 56,76 ASE 48,10 51,9 56,76 29,46

BASHKIA KLOS 15326 9422 61,48 APPD 55,58 44,42 61,48 27,31 BASHKIA MAT 29297 16724 57,08 APPD 50,55 49,45 57,08 28,23

3. QARKU DURRES BASHKIA DURRES 233509 100883 43,20 ASE 56,98 43,02 43,20 18,58

BASHKIA KRUJE 59079 34698 58,73 ASE 54,59 45,41 58,73 26,67

BASHKIA SHIJAK 33667 16675 49,53 ASE 58,40 41,6 49,53 20,604. QARKU ELBASAN

BASHKIA BELSH 24117 11719 48,59 ASE 45,51 54,49 48,59 26,48

BASHKIA CERRIK 35010 16142 46,11 ASE 59,50 40,5 46,11 18,67

BASHKIA ELBASAN 158751 75109 47,31 ASE 60,29 39,71 47,31 18,79BASHKIA GRAMSH 27003 15093 55,89 ASE 59,38 40,62 55,89 22,70

BASHKIA LIBRAZHD 32304 16654 51,55 ASE 65,11 34,89 51,55 17,99

BASHKIA PEQIN 28731 13831 48,14 ASE 68,16 31,84 48,14 15,33

BASHKIA PRRENJAS 24174 13786 57,03 ASE 57,73 42,27 57,03 24,11

5. QARKU FIER

BASHKIA DIVJAKE 40571 21034 51,84 ASE 54,81 45,19 51,84 23,43

BASHKIA FIER 154652 67644 43,74 ASE 54,83 45,17 43,74 19,76BASHKIA LUSHNJE 99894 49214 49,27 ASE 52,27 47,73 49,27 23,52

BASHKIA MALLAKASTER 31861 17477 54,85 APPD 54,91 45,09 54,85 24,73

BASHKIA PATOS 33906 15706 46,32 ASE 61,78 38,22 46,32 17,70

BASHKIA RROSKOVEC 24097 13872 57,57 ASE 52,45 47,55 57,57 27,37

6. QARKU GJIROKASTER

BASHKIA DROPULL 19969 6191 31,00 APPD 46,58 53,42 31,00 16,56BASHKIA GJIROKASTER 42373 21717 51,25 ASE 54,47 45,53 51,25 23,33

BASHKIA LIBOHOVE 5797 3218 55,51 ASE 53,54 46,46 55,51 25,79

BASHKIA KELCYRE 9784 4885 49,93 ASE 50,42 49,58 49,93 24,76

BASHKIA MEMALIAJ 16631 7834 47,10 ASE 37,24 62,76 47,10 29,56

BASHKIA PERMET 16348 8229 50,76 APPD 58,58 41,42 50,76 21,02

BASHKIA TEPELENE 12840 7290 56,78 ASE 55,91 44,09 56,78 25,03

7. QARKU KORCE

BASHKIA DEVOLL 33169 19258 58,06 APPD 51,22 48,78 58,06 28,32

BASHKIA KOLONJE 15953 8583 53,80 ASE 53,45 46,55 53,80 25,04

BASHKIA KORCE 106524 44226 41,84 ASE 59,07 40,93 41,84 17,13

BASHKIA MALIQ 48323 24764 51,25 ASE 52,85 47,15 51,25 24,16

BASHKIA POGRADEC 69488 35453 51,02 APPD 50,93 49,07 51,02 25,04

BASHKIA PUSTEC 4296 2620 60,99 ASE 80,97 19,03 60,99 11,618. QARKU KUKES

BASHKIA HAS 15183 9331 61,46 ASE 52,88 47,12 61,46 28,96

BASHKIA KUKES 43029 26026 60,48 APPD 55,95 44,05 60,48 26,64

BASHKIA TROPOJE 21376 11434 53,49 APPD 51,95 48,05 53,49 25,70

9. QARKU LEZHE

BASHKIA KURBIN 54589 14290 26,18 ASE 82,79 17,21 26,18 4,51BASHKIA LEZHE 81138 40009 49,60 APPD 55,35 44,65 49,60 22,15

BASHKIA MIRDITE 28158 15367 54,57 ASE 55,37 44,63 54,57 24,35

10. QARKU SHKODER BASHKIA FUSHE-ARREZ 9165 5476 59,75 ASE 50,62 49,38 59,75 29,50

BASHKIA MALESI E MADHE 42426 19282 45,45 ASE 54,57 45,43 45,45 20,65

BASHKIA PUKE 12504 7839 62,69 ASE 50,64 49,36 62,69 30,94

BASHKIA SHKODER 157926 70412 44,75 APPD 56,39 43,61 44,75 19,52

BASHKIA VAU I DEJES 37223 18128 48,70 APPD 55,49 44,51 48,70 21,68

11 QARKU TIRANE

BASHKIA KAMEZ 89679 47516 52,98 APPD 52,94 47,06 52,98 24,93

BASHKIA KAVAJE 60466 26778 44,29 ASE 63,61 36,39 44,29 16,12

BASHKIA RROGOZHINE 30348 12882 43,04 ASE 55,13 44,87 43,04 19,31

BASHKIA TIRANE 608886 305440 50,16 ASE 53,58 46,42 50,16 23,28

BASHKIA VORE 27496 16396 59,63 APPD 50,80 49,2 59,63 29,3412 QARKU VLORE

BASHKIA DELVINE 14789 6736 45,55 ASE 72,80 27,2 45,55 12,39BASHKIA FINIQ 29668 8495 28,63 MEGA 52,87 47,13 28,63 13,49

BASHKIA HIMARE 22392 8661 38,68 ASE 55,60 44,4 38,68 17,17

BASHKIA KONISPOL 10950 5703 52,08 ASE 47,00 53 52,08 27,60

BASHKIA SARANDE 43217 16117 37,29 ASE 54,09 45,91 37,29 17,12

BASHKIA SELENICE 27099 11474 42,34 APPD 53,81 46,19 42,34 19,56

BASHKIA VLORE 153517 53707 34,98 ASE 61,70 38,3 34,98 13,40

85

Në grafikun nr. 10 paraqiten, në mënyrë të detajuar, të gjitha të dhënat empirike

për 12 qarqet dhe, respektivisht, 61 Bashkitë. Në bazë të këtyrë të dhënave, përdoret

metoda e Vanhanenit për të llogaritur pjesëmarrjën, konkurrencën ashtu si edhe indeksin

e përgjithshëm të demokracisë. Po të krahasohen rezultatet e paraqitura për zgjedhjet

parlamentare me ato të zgjedhjeve vendore 2015, bie në sy që, zgjedhjet parlamentare

paraqesin, në përgjithësi, një panoramë më pozitive mbi demokracinë në vend.

Nga grafiku në vijim del në pah që përsa i përket pjesëmarrjes, mund të themi që

të 61 bashkitë e kalojnë pragun prej 20% të pjesëmarrjes, por kjo, duke pasur parasysh që

ne në analizën tonë i jemi referuar përqindjes së zgjedhësve nga totali i votuesve

potencialë dhe jo banorëve. Do të ishte interesante të shikohej a do të kishte ndryshime të

rëndësishme, nëse analiza e pjesëmarrjes do ishte bërë sipas indeksit të Vanhanenit. Kjo

do të ishte sidomos interesante në rastet e bashkive si Kurbini (26.18%) apo Finiqi

(28.63%), të cilat duket se e kalojnë jo bindshëm pragun e pjesëmarrjes për zgjedhjet e

2015-ës.

Në përgjithësi, pjesëmarrja mund të konsiderohet e kënaqshme, si dhe mesatarisht

e lartë, duke qënë se mbi 30 bashki kanë arritur nivele të saj prej mbi 50%, në një interval

nga 26.18% në 62.69% (Bashkia Pukë). Në plotësimin e kësaj ideje, vihet re një variancë

më e lartë e treguesit të pjesëmarrjes në gjysmën e parë të listës së bashkive (26.18% në

50.27%). Pothuajse të gjitha bashkitë e mëdha bëjnë pjesë në këtë interval të parë,

përkatësisht Vlora (34.98%), Korca (41.84%), Durrësi (43.2%), Shkodra (44.75%),

Elbasani (47.31%) dhe Tirana (50.16%). Së fundi, në një nivel kombëtar rezulton që

niveli i pjesëmarrjes rritet, kryesisht, nga pjesëmarrja e lartë në zgjedhje në bashkitë e

vogla, duke marrë, padyshim, parasysh edhe numrin më të ulët të popullsisë në to.

Sikundër u shpjegua, ajo që del në pah nga grafiku nr.11 është se treguesi i

pjesëmarrjes nuk përbën problem për asnjë nga të 61 bashkitë e vendit, por kjo nuk mund

të thuhet për indikatorin e dytë të konkurrencës, i vlerësuar me të njëjtën peshë në

indeksin e përgjithshëm të demokracisë. Janë 5 bashki (8% e totalit), që sipas vlerave të

regjistruara nuk kanë arritur të kalojnë pragun prej 30% të konkurrencës në zgjedhjet

lokale 2015, përkatësisht Skrapari (13.66%), Kurbini (17.21%), Pusteci (19.03%),

Delvina (27.2%) dhe Policani (27.54%). Kritike është situata sidomos në tre bashkitë e

përmendura më sipër, dy nga të cilat janë pjesë e qarkut të Beratit, duke qënë se nuk

arrijnë të kalojnë as pragun prej 20% të konkurrencës në zgjedhjet lokale. Sipas modelit

të Vanhanenit, këto 5 bashki nuk duhet të kualifikohen për llogaritjen e indeksit të

demokracisë, duke u konsideruar që në fillim si bashki “jodemokratike“. Kjo sepse, nëse

pozita tërheq mbi 70% të votave, atëherë, nuk kemi të bëjmë absolutisht me zgjedhje

konkurruese, dhe akoma më tej mungesa e konkurrencës në zgjedhje përcakton mungesë

të demokracisë.

86

Grafiku 11: Renditja e bashkive sipas rezultateve të treguesve të Vanhanenit.

Renditje sipas Pjesemarrjes Renditje sipas KonkurrencEs Renditje sipas Indeksit te demokracise

1 BASHKIA KURBIN 26,18 1 BASHKIA SKRAPAR 13,66 1 BASHKIA VLORE 13,40

2 BASHKIA FINIQ 28,63 2 BASHKIA KURBIN 17,21 2 BASHKIA FINIQ 13,49

3 BASHKIA DROPULL 31 3 BASHKIA PUSTEC 19,03 3 BASHKIA PEQIN 15,33

4 BASHKIA VLORE 34,98 4 BASHKIA DELVINE 27,2 4 BASHKIA KAVAJE 16,12

5 BASHKIA SARANDE 37,29 5 BASHKIA POLICAN 27,54 5 BASHKIA DROPULL 16,56

6 BASHKIA HIMARE 38,68 6 BASHKIA PEQIN 31,84 6 BASHKIA SARANDE 17,12

7 BASHKIA KORCE 41,84 7 BASHKIA LIBRAZHD 34,89 7 BASHKIA KORCE 17,13

8 BASHKIA SELENICE 42,34 8 BASHKIA KAVAJE 36,39 8 BASHKIA HIMARE 17,17

9 BASHKIA RROGOZHINE 43,04 9 BASHKIA PATOS 38,22 9 BASHKIA PATOS 17,70

10 BASHKIA DURRES 43,2 10 BASHKIA VLORE 38,3 10 BASHKIA LIBRAZHD 17,99

11 BASHKIA FIER 43,74 11 BASHKIA ELBASAN 39,71 11 BASHKIA DURRES 18,58

12 BASHKIA KAVAJE 44,29 12 BASHKIA CERRIK 40,5 12 BASHKIA CERRIK 18,67

13 BASHKIA SHKODER 44,75 13 BASHKIA GRAMSH 40,62 13 BASHKIA ELBASAN 18,79

14 BASHKIA KUCOVE 44,91 14 BASHKIA KORCE 40,93 14 BASHKIA KUCOVE 19,25

15 BASHKIA MALESI E MADHE 45,45 15 BASHKIA PERMET 41,42 15 BASHKIA RROGOZHINE 19,31

16 BASHKIA DELVINE 45,55 16 BASHKIA SHIJAK 41,6 16 BASHKIA SHKODER 19,52

17 BASHKIA CERRIK 46,11 17 BASHKIA URA VAJGURORE 41,72 17 BASHKIA SELENICE 19,56

18 BASHKIA PATOS 46,32 18 BASHKIA PRRENJAS 42,27 18 BASHKIA FIER 19,76

19 BASHKIA BERAT 46,6 19 BASHKIA KUCOVE 42,87 19 BASHKIA SHIJAK 20,60

20 BASHKIA MEMALIAJ 47,1 20 BASHKIA DURRES 43,02 20 BASHKIA MALESI E MADHE 20,65

21 BASHKIA ELBASAN 47,31 21 BASHKIA SHKODER 43,61 21 BASHKIA PERMET 21,02

22 BASHKIA PEQIN 48,14 22 BASHKIA BULQIZE 43,75 22 BASHKIA BERAT 21,38

23 BASHKIA BELSH 48,59 23 BASHKIA KUKES 44,05 23 BASHKIA VAU I DEJES 21,68

24 BASHKIA VAU I DEJES 48,7 24 BASHKIA TEPELENE 44,09 24 BASHKIA LEZHE 22,15

25 BASHKIA LUSHNJE 49,27 25 BASHKIA HIMARE 44,4 25 BASHKIA URA VAJGURORE 22,42

26 BASHKIA SHIJAK 49,53 26 BASHKIA KLOS 44,42 26 BASHKIA GRAMSH 22,70

27 BASHKIA LEZHE 49,6 27 BASHKIA VAU I DEJES 44,51 27 BASHKIA TIRANE 23,28

28 BASHKIA KELCYRE 49,93 28 BASHKIA MIRDITE 44,63 28 BASHKIA GJIROKASTER 23,33

29 BASHKIA TIRANE 50,16 29 BASHKIA LEZHE 44,65 29 BASHKIA DIVJAKE 23,43

30 BASHKIA POLICAN 50,27 30 BASHKIA RROGOZHINE 44,87 30 BASHKIA LUSHNJE 23,52

31 BASHKIA PERMET 50,76 31 BASHKIA MALLAKASTER 45,09 31 BASHKIA PRRENJAS 24,11

32 BASHKIA POGRADEC 51,02 32 BASHKIA FIER 45,17 32 BASHKIA MALIQ 24,16

33 BASHKIA GJIROKASTER 51,25 33 BASHKIA DIVJAKE 45,19 33 BASHKIA MIRDITE 24,35

34 BASHKIA MALIQ 51,25 34 BASHKIA KRUJE 45,41 34 BASHKIA MALLAKASTER 24,73

35 BASHKIA LIBRAZHD 51,55 35 BASHKIA MALESI E MADHE 45,43 35 BASHKIA KELCYRE 24,76

36 BASHKIA DIVJAKE 51,84 36 BASHKIA GJIROKASTER 45,53 36 BASHKIA KAMEZ 24,93

37 BASHKIA KONISPOL 52,08 37 BASHKIA BERAT 45,88 37 BASHKIA TEPELENE 25,03

38 BASHKIA KAMEZ 52,98 38 BASHKIA SARANDE 45,91 38 BASHKIA POGRADEC 25,04

39 BASHKIA TROPOJE 53,49 39 BASHKIA SELENICE 46,19 39 BASHKIA KOLONJE 25,04

40 BASHKIA URA VAJGURORE 53,74 40 BASHKIA TIRANE 46,42 40 BASHKIA BULQIZE 25,54

41 BASHKIA KOLONJE 53,8 41 BASHKIA LIBOHOVE 46,46 41 BASHKIA TROPOJE 25,70

42 BASHKIA MIRDITE 54,57 42 BASHKIA KOLONJE 46,55 42 BASHKIA LIBOHOVE 25,79

43 BASHKIA MALLAKASTER 54,85 43 BASHKIA KAMEZ 47,06 43 BASHKIA BELSH 26,48

44 BASHKIA LIBOHOVE 55,51 44 BASHKIA HAS 47,12 44 BASHKIA KUKES 26,64

45 BASHKIA SKRAPAR 55,53 45 BASHKIA FINIQ 47,13 45 BASHKIA KRUJE 26,67

46 BASHKIA GRAMSH 55,89 46 BASHKIA MALIQ 47,15 46 BASHKIA KLOS 27,31

47 BASHKIA DIBER 56,76 47 BASHKIA RROSKOVEC 47,55 47 BASHKIA RROSKOVEC 27,37

48 BASHKIA TEPELENE 56,78 48 BASHKIA LUSHNJE 47,73 48 BASHKIA KONISPOL 27,60

49 BASHKIA PRRENJAS 57,03 49 BASHKIA TROPOJE 48,05 49 BASHKIA MAT 28,23

50 BASHKIA MAT 57,08 50 BASHKIA DEVOLL 48,78 50 BASHKIA DEVOLL 28,32

51 BASHKIA RROSKOVEC 57,57 51 BASHKIA POGRADEC 49,07 51 BASHKIA HAS 28,96

52 BASHKIA DEVOLL 58,06 52 BASHKIA VORE 49,2 52 BASHKIA VORE 29,34

53 BASHKIA BULQIZE 58,38 53 BASHKIA PUKE 49,36 53 BASHKIA DIBER 29,46

54 BASHKIA KRUJE 58,73 54 BASHKIA FUSHE-ARREZ 49,38 54 BASHKIA FUSHE-ARREZ 29,50

55 BASHKIA VORE 59,63 55 BASHKIA MAT 49,45 55 BASHKIA MEMALIAJ 29,56

56 BASHKIA FUSHE-ARREZ 59,75 56 BASHKIA KELCYRE 49,58 56 BASHKIA PUKE 30,94

57 BASHKIA KUKES 60,48 57 BASHKIA DIBER 51,9

58 BASHKIA PUSTEC 60,99 58 BASHKIA KONISPOL 53

59 BASHKIA HAS 61,46 59 BASHKIA DROPULL 53,42

60 BASHKIA KLOS 61,48 60 BASHKIA BELSH 54,49

61 BASHKIA PUKE 62,69 61 BASHKIA MEMALIAJ 62,76

87

Edhe tek indikatori i konkurrencës vërehet një variancë e konsiderueshme, ku

vlerat variojnë nga 13.66% në 62.76% (Bashkia Memaliaj), me një diferencë të dukshme

nga bashkia e parafundit në listë, Bashkia Belsh me 54.49%. Shumica e bashkive (mbi

70%) luhaten mes vlerave prej 40-50% të treguesit të konkurrencës, pra rastet kur pozita

fiton me 50-60% të votave. Dy nga bashkitë e mëdha të përmendura më lart, Vlora

(38.3%) dhe Elbasani (39.7%) nuk bëjnë pjesë në këtë inteval, duke qenë tek lista e

bashkive me një tregues të mjaftueshëm, por gjithsesi të dobët të konkurrencës. Duke

kaluar tashmë tek indeksi i përgjithshëm i demokracisë, ne e kemi llogaritur edhe për 5

bashkitë e përjashtuara më sipër, me qëllimin që të kemi një panoramë më të gjerë të

indeksit, si dhe mundësinë për një analizë më të detajuar dhe0, mbi marrëdhënien

konkurrencë-pjesëmarrje, në llogaritjen e indeksit të demokracisë.

Kështu për shembull, është shumë interesant fakti që, në listën e bashkive të

renditura, sipas indeksit të përgjthshëm, vetëm Bashkia Kurbin (4.51%) nuk e kalon

pragun prej 6%, sepse kjo bashki është e para në renditje për nga treguesi i pjesëmarrjes

dhe e dyta për nga treguesi i konkurrencës. Për rastin e Bashkisë Skrapar, rezultatin e

kthen renditja tejet pozitive, sipas treguesit të pjesëmarrjes në zgjedhje. Prandaj,

përjashtimi që në fillim i këtyre rasteve, për shkak të vetëm një treguesi, është i

rëndësishëm për të shmangur këtë ndryshueshmëri shumë të lartë mes dy treguesve në

rastin e bashkive të kontekstit shqiptar.

Duke analizuar indeksin e përgjithshëm, 60 bashki duket se janë demokratike,

ndërkohë që realisht sipas modelit merren në konsideratë 56 prej tyre. Ndër bashkitë

demokratike, listën e kryeson Bashkia Pukë me një vlerë të indeksit të demokracisë prej

30.94% dhe e mbyll Bashkia Vlorë me nje vlerë 13.40%. Duket kështu një interval i gjerë

i luhatjes së indeksit të përgjithshëm, me nje vlerë mesatare prej 23.33%. Në nivelet më

të ulëta të indeksit pozicionohen të gjitha bashkitë e mëdha të përmendura më sipër, gjë

që mund të shpjegohet më shumë me anë të niveleve relativisht të ulëta të pjesëmarrjes në

zgjedhje për këto bashki. Së fundi, për ta plotësuar analizën, mund të thuhet që këto vlera

që tregojnë nivel të demokracisë për të 61 bashkitë e vendit në 2015, janë vlera të

mjaftueshme për të kaluar pragun prej 6%, por në vetvete jo të larta mjaftueshëm për të

pohuar demokraci të forta dhe të konsoliduara.

Të interpretosh këto rezultate do të thotë të analizosh sipas rëndësisë një sërë

faktorësh, që ndikojnë pjesërisht apo plotësisht treguesit e pjesëmarrjes dhe

konkurrencës, sikundër do të trajtohen në vazhdim. Ndër faktorët që ne mendojmë të jenë

thelbësorë për interpretimin janë (mos)përkatësia politike, (mos)besimi në zgjedhje dhe

institucione, vlerësimi absolut dhe relativ i kandidaturave të ofruara, niveli i zhvillimit

social dhe ekonomik apo deri edhe reforma territoriale si një ndër faktorët ndikues më të

fundit në kohë.

Përkatësia politike e theksuar ul indeksin e demokracisë, duke ndikuar negativisht

gradën e konkurrencës dhe pozitën fituese si dhe nivelin e pjesëmarrjes. Koncepti i

besimit në institucione dhe zgjedhje duket se është një koncept më shumë interpretues në

88

rastin e bashkive të mëdha, duke u reflektuar me nivele jo shumë të larta të pjesëmarrjes

në zgjedhje. Nga ana tjetër, niveli më i ulët social dhe ekonomik i popullsisë që bën pjesë

në bashkitë e vogla, shoqërohet me pjesëmarrje më të lartë edhe sepse zgjedhjet shikohen

si mundësi jetike për t‟u zhvilluar nëpërmjet hartimit dhe zbatimit të politikave. Ky nivel

i ulët zhvillimor është, po ashtu, shpjegues i një lloj niveli të përkatësisë politike, që

dëmton gradën e konkurrencës.

Së fundi, dy faktorë jo më pak të rëndësishëm, por më pak specifikë, janë reforma

territoriale dhe cilësia e kandidaturave. Nga njëra anë, nuk mund të flasim për një

diferencë të dukshme në profil kandidatësh të ofruar nga parti të ndryshme. Kjo deri diku

e shpjegon pak nivelin e konkurrencës, por e shpjegon në një mënyrë më të

konsiderueshme nivelin e pjesëmarrjes në zgjedhje, në rritje, në rast profilesh të

vlerësuara dhe anasjelltas. Reforma territoriale që konsiston në një ndarje të re

administrative të vendit, me shumë më pak bashki dhe me qëllim rritjen e performancës

së tyre, në cilësinë e qeverisjes, pritet të ketë ndikuar jo pak në rezultatet e zgjedhjeve

2015. Në zgjedhjet e ardhshme, ndikimi i reformës territoriale mund të analizohet më

qartësisht në terma cilësorë dhe sasiorë.

Në përfundim të analizës, mund të thuhet që, kemi të bëjmë me një vlerësim

negativ për Shqipërinë dhe për bashkitë e saj, përderisa në bashki të caktuara ende nuk

kemi arritur të konsolidojmë në mënyrë të mirëfilltë demokracinë. Edhe më të rënda

duken këto rezultate, kur merr parasysh bashkitë që nuk e kanë kaluar pragun e

demokracisë, për shkak të gradës së konkurrencës. Moskalimi i pragut të demokracisë,

për arsye të një pjesëmarrjeje tejet të ulët, do të ishte gjithsesi relativisht më pozitiv edhe

pse Vanhaneni i karakterizon të dy indikatorët si njësoj të rëndësishëm.

Në përfundim, pa dyshim që, nuk duam të themi që njëri indikator është më pak i

rëndësishëm se tjetri, por që grada e konkurrencës mund të jetë një tregues më i fortë në

rastin e Shqipërisë. Kjo sepse, nëse do të ishte pjesëmarrja hallka penguese për të treguar

demokracinë në vend, atëherë edhe vendimi për të mos votuar, mund të argumentohet si

një vendim që tregon demokraci në vetvete.

3.4 Renditja demokratike dhe cilësia e demokracisë Shqiptare

Renditja demokratike ose më saktë Renditja demokratike e cilësisë së

demokracisë (Democracy Ranking of the Quality of Democracy) është një qasje e cila

analizon demokracinë dhe cilësinë e demokracisë në vende të ndryshme, periodikisht, pra

një herë në vit, duke mundësuar kështu një analizë të mirëfilltë e cila vlen, për më tepër,

edhe si analizë krahasuese. Mund të themi se, këtu kemi të bejmë me një metodë analize

e cila mundohet të reflektojë renditjen demokratike në bazë të ndryshimeve dhe

89

dallimeve në cilësinë e demokracisë, dhe, për këtë arsye, kjo mund të konsiderohet

gjithashtu si një metodë po aq cilësorë, sa edhe sasiore. Përveç analizës krahasuese, kjo

lloj qasjeje kontribuon konceptualisht edhe në përcaktimin dhe perceptimin e cilësisë së

demokracisë.313

Parimisht, mund të thuhet se, metoda e renditjes demokratike bazohet në një qasje

konceptuale shumëdimensionale, pasi përfshin kritere dhe dimensione si politike, ashtu

dhe jopolitike, dhe, dëshmon, në këtë mënyrë, se këtu kemi të bëjmë me një kuptim

teorik, më të gjerë, të demokracisë. Kjo do të thotë se kuptimi i demokracisë që përdoret

në analizat e renditjes demokratike, konsiderohet si një kuptim maksimalist ku qeverisja

nënkuptohet si government of, by and for the people. Studiuesi David F.J. Campbell e ka

konceptuar këtë metodë ndër vite dhe e ka paraqitur kryesisht në publikimet e tij të

titulluara Feasibility Study for a Quality Ranking of Democracies dhe The Basic Concept

for the Democracy Ranking of the Quality of Democracy. Liria, barazia dhe kontrolli janë

tiparet kryesore të demokracisë dhe në bazë të këtyre dimensioneve, renditja demokratike

vendoset, duke u bazuar në një formulë, sipas së cilës cilësia demokratike rezulton si

pasojë e cilësisë politike dhe cilësisë së shoqërisë.314

Campbell e përshkruan formulën si

të tillë: cilësia e demokracisë është shuma e lirisë dhe karakteristikave të tjera të sistemit

politik dhe performancës se dimensioneve jopolitike, pra:

Cilësia e demokracisë

=

(liria + karakteristika të tjera të sistemit politik) + (performanca e

dimensioneve jopolitike)315

Duhet të pranojmë që kjo metodë rezulton si pasojë e një debati të gjerë mbi

konceptin e demokracisë. Campbell këtu, pasi paraqet problematikën e gjetjes së një

përcaktimi të përshtatshëm dhe të kënaqshëm të demokracisë, për vendosjen e tre

kritereve bazohet, kryesisht, në idenë dhe përcaktimin e Buhlmanit, i cili i vlerëson këto

kritere si tipare kryesore dhe përcaktuese për demokracinë.316

313

Campbell, David F. J. (2008): The basic concept for the democracy ranking of the quality of

democracy.Vienna: democracy ranking, URL: http://democracyranking.org/ranking/basic_concept.pdf

(16.03.2017). 314

Campbell 2008. 315

Po aty: 3. 316

Bühlmann, Marc et. al (2008): The Quality of Democracy. Democracy Barometer for Established

Democracies. National Center of Competence in Research: Challenges to Democracy in the 21st Century:

Ëorking Paper Nr. 10a, URL: http://www.nccr-democracy.uzh.ch/nccr/publications/ëorkingpaper/10

(10.12.2016).

90

Ndryshe nga metodat e paraqitura më parë (FH-ja, Polity IV dhe IV-ja), kjo

metodë analize i kushton një rendësi të veçantë marrëdhënies së demokracisë me lirinë.

Liria konsiderohet si kriter i domosdoshëm, por jo i mjaftueshëm i demokracisë.

Mungesa e lirisë dëshmon kështu për mungesë të demokracisë, por gjithashtu mund të

themi se prania e lirisë, në mungesë të tipareve të tjera karakterizuese për kuptimin e

demokracisë, dëshmon po prapë mungesë të demokracisë.317

Po t‟i rikthehemi sërish formulës, sipas së cilës vlerësohet cilësia demokratike dhe

kryhet renditja e cilësisë demokratike rezulton se, krahas lirisë dhe tipareve të tjera

karakterizuese të demokracisë, të cilat gjithsesi janë karakterizuese për sistemin politik, të

njëjtën rëndësi ka edhe performanca e dimensioneve jopolitike, pasi modeli i renditjes së

demokracisë i referohet një dimensioni politik dhe pesë dimensioneve jopolitike si gjinia,

ekonomia, arsimi, shëndeti dhe mjedisi. Sipas këtij modeli, një krahasim i mirëfilltë i

demokracivë në botë kërkon përpos një analizë të lirive të sistemit politik edhe një

analizë të:

- barazisë gjinore socio-ekonomike dhe arsimore;

- sistemit ekonomik;

- sistemit arsimor;

- sistemit shëndetësor;

- qëndrueshmërisë mjedisore.

Çdo dimension, qoftë ai politik ose jo, tregohet nga tregues të ndryshëm. Në këtë

mënyrë vetë dimensionet sillen si tregues. Më pas, këta tregues shndërrohen në një vlerë

numerike prej “1” në “100”, që përfaqësojnë vlerën më të dobët (1) dhe atë më të fortë

ose më të mirë (100).318

Secili dimension mbart një peshë të paracaktuar në analizën e

demokracisë. Pesë dimensioneve jopolitike i atribuohet së bashku një peshë prej 50%

(secili 10%), peshë kjo që i atribuohet gjithashtu edhe dimensionit politik. Thënë më

thjeshtë, në një demokraci të mirëfilltë dhe cilësore, garantimi i lirisë dhe i

karakteristikave të tjera të një sistemi politik vlejnë po aq sa: barazia gjinore, një sistem

ekonomik mirëfunksional, një sistem i mirë arsimor dhe shëndetësor, si dhe

qëndrueshmëria mjedisore.

Përsa i përket empiricizmit, renditja bazohet në tregues që publikohen nga

organizata të njohura kombëtare dhe ndërkombëtare. Këtu, për shëmbull, mund të

përfshihen të dhënat e institucioneve publike apo edhe të organizatave joqeveritare.

Interesant ështe fakti që ky model përdor një metodë selektimi përsa i përket subjektit të

analizës, pasi nga metoda e renditjes demokratike përfshihen vetëm ato vende, të cilat

klasifikohen nga FHI-ja si “të lirë” ose të paktën si “pjesërisht të lirë”. Përderisa FHI-ja, e

konsideron Shqipërinë “pjesërisht të lirë”, edhe vendi ynë përfshihet në këtë analizë

krahasuese. Gjithsesi kjo nismë është ndërmarrë katër herë. Në në vitet: 2012, 2013, 2014

317

Campbell 2008: 15. 318

Po aty.

91

si dhe në 2015-ën, dhe, nga grafiku del në pah që vendi ynë, në vitin 2015 ka arritur

rezultatet më të mira, duke u renditur në vendin e 54-t. Kjo renditje mund të cilësohet si

një arritje e vogël, pasi një vit më parë, në 2014-ën, Shqipëria renditej në vendin e 60,

duke dëshmuar kështu së ishte cilësisht, me pak demokratike se sa Ghana, Meksika ose

Namibia.

Grafiku 12: Cilësia e demokracisë në Shqipëri në periudhën 2012 – 2015 sipas renditjes demokratike

Renditje demokratike

Rendi 2012 2013 2014 2015

(2010-2011) (2011-2012) (2012 - 2013) (2013 - 2014)

1 Norvegjia Norvegjia Norvegjia Norvegjia

2 Suedia Suedia Zvicra Zvicra

3 Finlanda Finlanda Suedia Suedia

4 Zvicra Zvicra Finlanda Finlanda

5 Danimarka Danimarka Danimarka Danimarka

6 Hollanda Hollanda Hollanda Hollanda

7 Zelanda e re Gjermania Zelanda e Re Gjermania

8 Gjermania Zelanda e Re Gjermania Zelanda e Re

9 Irlanda Austria Irlanda Irlanda

10 Austria Belgjika Belgjika Belgjika

... ... ... ...

54. Meksika Kolumbia Ghana Shqipëria

55. Shqipëria Filipinet Trinidad dhe Tobago Ekuadori

56. Kolumbia Gjeorgjia Moldavia Namibia

57. Filipinet Bolivia Gjeorgjia Rep. Domenikane

58. Gjeorgjia Shqipëria Meksika Trinidad dhe

Tobago

59. Maqedonia, FYROM Ghana Namibia Moldavia

60. Bolivia Afrika e Jugut Shqipëria Meksika

Ajo që bie në sy në grafikun nr. 12 është se Shqipëria, krahasuar me vendet e

tjera, të cilat janë aspirante për të qenë pjesë e BE-sё ka një demokraci më cilësore se sa

Turqia ose Maqedonia, por më pak cilësore se Serbia, sipas treguesve të renditjes

demokratike.

Pavarësisht se edhe këtu mes vendeve të paraqitura ka luhatje minimale, në vija të

përgjitshme, mund të themi se ato klasifikohen si vende që kanë pak a shumë të njëjtën

cilësi demokracie. Akoma më interesant duket grafiku nr. 13, ku pasqyrohet renditja e

cilësisë së demokracisë së Shqipërisë dhe disa vendeve anëtare të BE-së. Për shkak se

programi në faqën zyrtare të democracyranking nuk lejonte krahasimin e më shumë se 20

shteteve më njëra tjetrën, vendosëm të mos përfshijmë në këtë analizë krahasuese vende

më cilësi të lartë demokratike siç janë, për shembull, Suedia, Finlanda, Danimarka,

Gjermania, Austria dhe të tjera.

92

Grafiku 12: Cilësia e demokracisë shqiptare krahasur me vendet me status kandidat për anëtarësim në BE319

Grafiku 13: Cilësia e demokracisë shqiptare krahasuar me atë të disa vendeve anëtare të BE-së320

319

Marrë nga: http://democracyranking.org/wordpress/rank/ (09.07.2017) Analiza përfshin vendet aspirante për të hyrë në BE: Shqipëria, Turqia, Serbia,

Maqedonia FRY dhe mungon aspiranti i pestë, Mali i Zi, pasi nuk ishte përfshirë në analizat e Renditjes demokratike. 320

Marrë nga: http://democracyranking.org/wordpress/rank/ (09. 07.2017) Nuk janë përfshirë në analizë themeluesit e BE-së ashtu sikurse edhe shtete që

renditen, në rang botëror, ndër dhjetë të parat përsa i përket cilësisë së demokracisë, sic janë Norvegjia, Danimarka, etj.

93

Grafiku shpreh qartë se ndër vendet e krahasura me njëra-tjetrën, Shqipëria zë vendin e

fundit, duke u klasifikuar kështu si demokracia më pak cilësore, në krahasim më disa

vende të tjera anëtare të BE-së. Kjo padiskutim që mund të konsiderohet vlerësim tejet

negativ për vendin tonë.

Nëse kërkojmë të analizojmë metodën dhe ta vlerësojmë atë, padyshim që, këtu

ka shumë për të thënë. Kjo metodë analize sigurisht ka anët pozitive, ashtu si edhe

mangësitë e veta. Siç kemi përmendur më lart, renditja e cilësisë demokratike mundëson

analizën krahasuese të sistemeve demokratike, në bazë të vlerësimit të treguesve. Nga

njëra anë, mund të themi që është një metodë e dobishme, kur synimi i analizës është

analiza krahasuese me vende të tjera apo edhe analiza krahasuese në kohë. Në bazë të

renditjes në mund të shohim, nëse vendi ynë është përmirësuar cilësisht apo jo, nëse

vendi ynë me kalimin e kohës arrin të renditet më mirë apo jo, apo edhe nëse vendi ynë

pëson një lloj regresi. Nga ana tjetër, kjo analizë na ilustron disi, pse disa vende

kategorizohen si të lira, kur të tjerat janë vetëm ‟pjesërisht të liraˮ.

3.5 Indeksi i demokracisë321

dhe Shqipëria si regjim hibrid

Indeksi i demokracisë, është një indeks i përllogaritur nga EIU-ja, që mat vlerën e

demokracisë në 167 shtete të botës. Ashtu sikurse edhe shumë të tjerë që kanë për synim

analizën e demokracisë, edhe ky grup studiuesish problemin e parë e shikon në

përcaktimin e demokracisë. Ata theksojnë se për të matur demokracinë, fillimisht, duhet

të kemi të qartë: çfarë duam të masim dhe të vlerësojmë? Një ndër aspektet më të

rëndësishme për t‟u përmendur është edhe, pse e pranojnë mundësinë e trajtimit të

konceptit të demokracisë si një koncept dikotom, sipas të cilit një shtet ështe ose nuk

është sistem demokratik,322

gjithsesi, studiuesit preferojnë ta trajtonë si një koncept që

lejon shkallëzime të ndryshme.323

Në kërkim të një përcaktimi ideal të demokracisë, i cili

më pas mundëson edhe matjen e saj, ata dallojnë midis “thin or minimalist ones and thick

or wider concepts”324

dhe vendosin të përdorin për matjet e tyre një koncept të rrugës së

mesme, duke argumentuar se për të matur në mënyrë të mirëfilltë demokracinë, duhen

përfshirë më shumë tregues sesa thjesht liritë politike dhe ato civile.

321

EIU (2012): Democracy Index 2012. Democracy at a standstill , URL:

http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf (20.09.2017). 322

Kekic, Laza (2007): The Economist Intelligence Unit‟s index of democracy, URL:

http://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf (20.09.2017). 323

Po aty: 1. 324

Po aty: 1.

94

Studiuesit shtojnë se, pavarësisht se këto mund të konsiderohen si elementet

thelbësore, ato nuk janë të mjaftueshme për ta përcaktuar demokracinë. Për këto arsye,

indeksi i demokracisë është i bazuar në pesë kategori:

1. procesi elektoral dhe pluralizmi;

2. liritë civile;

3. mirëfunksionimi i qeverisë/qeverisjes;

4. pjesëmarrja politike, dhe,

5. kultura politike.

Ajo që bie në sy këtu është se, këto pesë kategori dëshmojnë se këtu kemi të

bëjmë me një kuptim paksa më të gjerë se, për shëmbull, në analizat e FH-së ku

mjaftohen me dy kategoritë e para. Pavarësisht se edhe këtu rëndësinë më të madhe në

kuptimin e demokracisë mund ta kenë procesi elektoral ose liritë civile, në përllogaritjen

e indeksit të demokracisë ato trajtohen njëlloj, siç trajtohen edhe kategoritë e tjera. Por,

përpara se të kalojmë në pjesën e metodologjisë është e rëndësishmë të trajtojmë pak

secilën nga këto pesë kategorit, për të pasur një ide më të qartë mbi kuptimin e

demokracisë që do të përdoret në vijim. Theksohet se, këto kategori ndërveprojnë me

njëra-tjetrën dhe vetëm së bashku mund të formojnë një koncept të plotë të

demokracisë.325

Nëse procesi elektoral karakterizohet si kriteri minimal i demokracisë, sipas të

cilit, mosplotësimi i këtij kriteri dëshmon mospasjen e demokracisë, për studiuesit edhe

liritë civile duhet të përfshihen si një element thelbësor në kuptimin e demokracisë, pasi

vetëm ato mundësojnë pasjen e një demokracie liberale. Me liritë dhe të drejtat civile

nënkuptohen liritë dhe të drejtat e njeriut, ku përfshihen, ndër të tjera, edhe liria e

shprehjes, e medias, e drejta e tubimit apo edhe e procesit të rregullt ligjor. Sipas EIU-së

vetëm garantimi i të drejtave të njeriut mund të mbrojë pakicat nga sundimi i shumicës.326

Po ashtu, edhe tre kategoritë e tjera përfshihen si thelbësore për kuptimin e demokracisë,

pasi:

- mosimplementimi i vendimeve të marra në sisteme demokratike dëshmon

keqfunksionim të sistemit qeverisës dhe kjo do të nënkuptonte një demokraci

tё rreme;

- pjesëmarrja shpreh qartazi se respektohet një ndër parimet themelore të

demokracisë, pasi apatia dhe abstenimi nënkupton mospërfshirjen e qytetarëve

në jetën publike, dhe,

325

Po aty: 2. 326

Po aty: 2.

95

- kultura politike përforcon demokracinë, sepse është vendimtare për

legjitimitetin, mirëfunksionimin e sistemit ashtu sikurse edhe

qëndrueshmërinë e demokracisë.327

Interesante është që indeksi i demokracisë mund të konsiderohet si një mesatare e

përllogaritur, në bazë të pyetjeve përkatëse për secilën kategori. Për çdo pyetje ka tre

përgjigje alternative, ku secilës përgjigje i atribuohet një vlerë numerike, që mund të jetë

0, 0,5 ose 1. Studiuesit e EIU-së argumentojnë se përdorimi i vlerës 0,5 është lejuar për të

mundësuar edhe pasqyrimin e zonës gri, ku një përgjigje e thjeshtë „po‟ (e vlerësuar me

1) ose „jo‟ (e vlerësuar me 0) do të ishte problematike dhe jo reale.328

Çdo kategori cilësohet me një vlerë nga 1 në 10 ku vlera 1 do të thotë regjim

autoritar dhe 10 do të thotë demokraci e plotë. Më pas, përmes një mesatareje të thjeshtë

del vlera përfundimtare e cila vlen si indeks i demokracisë. Ky indeks, në fund, jo vetëm

që vlen si vlerë numerike, por sipas vlerës numerike kategorizohen katër lloj regjimesh:

1. demokraci e plotë (10 – 8)

2. demokraci defektoze (7.9 – 6)

3. regjim hibrid (5.9 – 4)

4. sistem autoritar (4 – 0)

Përpara se të merremi më hollësisht me vlerësimet e EIU-së për sistemin politik shqiptar

do të duhet të përcaktojmë secilin nga këto katër regjime për të kuptuar më pas, se cili

është aspekti kryesor që dallon njërin nga tjetri.

Si demokraci e plotë cilësohen vende, në të cilat, jo vetëm respektohen liritë

themelore politike dhe civile, por këto mbërthehen nga një kulturë politike, e cila

favorizon akoma më tej lulëzimin e demokracisë.329

Këto janë sisteme ku

mirëfunksionimi i qeverisë garantohet, ku media konsiderohet e pavarur dhe e larmishme,

ku ka një sistem efektiv dhe të qëndrueshëm kontrolli dhe balancimi, si dhe pushteti

gjyqësor është i pavarur dhe vendimet e këtij pushtetit janë të detyrueshme.

Demokracitë defektoze janë të karakterizuara nga respektimi dhe garantimi i lirive

themelore politike ashtu si ato civile, por në të njëjtën kohë dëshmojnë se kanë probleme

dhe dobësi të mëdha në aspekte të tjera të demokracisë, duke u shprehur në

keqfunksionimin e pushtetit ekzekutiv, kulturën politike të pa ose keqzhvilluar ashtu si

edhe në nivelet e ulëta të pjesëmarrjes politike.

Mangësi akoma më të theksuara në këto aspekte gjenden në regjimet hibride.

Sidomos kultura politike, funksionimi i qeverisë dhe pjesëmarrja politike mund të

konsiderohen të dëmtuara. Përpos kësaj, korrupsioni është një fenomen i njohur dhe tepër

i përhapur në këto regjime. Liria e medias nuk garantohet dot, gjyqësori nuk është i

327

Po aty: 2. 328

Po aty: 10. 329

EIU (2008): The Economist Intelligence Unit‟s Index of Democracy 2008, URL

http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf, f.1.

96

pavarur dhe, për më tepër, shoqëria civile luan një rol të papërfillshëm. Përsa i përket

përcaktimit të sistemeve autoritare, duhet të theksohet se përcaktimi që jep EIU-ja

ngjason së tepërmi me përcaktimin e studiuesit Juan Linz mbi autoritarizmin. Në këtë

rast:

- pluralizmi politik mungon ose është shumë i kufizuar;

- edhe nëse ekzistojnë disa institucione demokratike, ato kanë pak substancë

dhe ekzistojnë vetëm formalisht;

- nëse ka zgjedhje, ato nuk janë të lira dhe të drejta;

- shkelen masivisht liritë dhe të drejtat civile;

- nuk ekziston një gjyqësor i pavarur, që do të thotë se nuk ekziston parimi i

kontrollit dhe balancimit të pushteteve.

Deri më tani janë publikuar nëntë raporte nga EIU-ja mbi indeksin e demokacisë

në botë. Ajo që bie në sy kur lexon këto raporte janë titujt që ato kanë: “Democracy in

retreat” në 2010-ën, “Democracy at a standstill” në 2012-ën, “Democracy at an age of

anxiety” në 2015-ën apo edhe “Revenge of the deplorables” në 2016-ën, dhe, padyshim,

që të gjitha këto kanë një të përbashkёt: të gjitha raportojnë se, megjithëse numri i

demokracive në botë është tepër i madh, realisht, demokracia si sistem politik po përjeton

një regres të ngadaltë. Sidomos, viti 2016 cilësohet si një vit në të cilin triumfoi revolta

popullore kundër elitave politike dhe kjo, argumenton EIU-ja, u duk më së miri në Brexit

apo edhe në zgjedhjen e Donald Trumpit si president i SHBA-ve.330

Megjithatë, ajo që ne

na intereson më shumë është vlerësimi i Shqipërisë? A është Shqipëria sipas vlerësimeve

të EIU-së demokraci e plotë? Si renditet në rang botëror? Si vlerësohen kategoritë dhe a

ka pasur përmirësime apo përkeqësime të indeksit të demokracisë në këto nëntë

raportime?

Ajo që bie në sy, sapo sheh Grafikun 14, është që Shqipëria nuk është klasifikuar

ndonjëherë si demokraci e plotë ose defektoze. Shqipëria, sipas vlerësimeve të EIU-së,

është një regjim hibrid, pasi në vija të përgjithshme garanton liritë politike (procesi

elektoral dhe pluralizmi janë vlerësuar mesatarisht me 7), por shfaq probleme në

kategoritë e tjera, sic janë: pjesëmarrja politike, mirëfunksionimi i qeverisjes apo kultura

politike. Duke qenë se klasifikohet si regjim hibrid, duhet të theksohet se ky vlerësim i

atribuon Shqipërisë karakteristika të një sistemi autoritar, kombinuar me parime

demokratike.

Në rang botëror vendi ynë është renditur në vendin e 81 (pozicionimi më i mirë)

ashtu si edhe në vendin 92 (pozicionimi më negativ) në vitin 2013. Gjithsesi duhet

theksuar se, duke parë renditjen e plotë nga njëra anë dhe pikët e vlerësimit për secilën

kategori në kalimin e viteve, nga ana tjetër, kjo nuhatje në renditjen botërore vjen më

shumë si pasojë e përmirësimeve ose përkeqësimeve të vendeve të tjera, sesa shpreh

realisht përmirësimet/përkeqësimet e kategorive përkatëse në vendin tonë.

330

EIU (2016): Democracy Index 2016. Revenge of the „deplorables‟, URL: http://starrfmonline.com/ëp-

content/uploads/2017/01/Democracy_Index_2016.pdf, f. 3 (20.09.2017).

97

Grafiku 14: Indeksi i demokracisë për Shqipërinë (2006 – 2016) sipas EIU-sё

viti vendi në

renditje

indeksi i

demokracisë

procesi

elektoral dhe

pluralizmi

mirëfunksionimi i

qeverisë

pjesëmarrja

politike

kultura

politike

liritë

civile klasifikimi

2006 83 5,91 7,33 5,07 4,44 5,63 7,06 regjim hibrid

2008 81 5,91 7,33 5,07 4,44 5,63 7,06 regjim hibrid

2010 84 5,86 7,42 5,07 4,44 5 7,35 regjim hibrid

2011 87 5,81 7 4,71 5 5 7,35 regjim hibrid

2012 90 5,67 7 4 5 5 7,35 regjim hibrid

2013 92 5,67 7 4 5 5 7,35 regjim hibrid

2014 88 5,67 7 4 5 5 7,35 regjim hibrid

2015 81 5,91 7 4,36 5,56 5 7,65 regjim hibrid

2016 81 5,91 7 4,36 5,56 5 7,65 regjim hibrid

Nëse kërkojmë të analizojmë ose të interpretojmë vlerën e indeksit të demokracisë

për Shqipërinë në vitet 2006 – 2016 duhet të theksojme disa dukuri, duke pasur parasysh

që indeksi ka lëvizur minimalisht, duke marrë vlerën numerike 5,91 (vlera më pozitive

arritur në vitet 2006, 2008, 2015 dhe 2016) apo 5,67 (vlera më negative arritur në vitet

2012, 2013 dhe 2014). Në rradhë të parë, këto vlera tregojnë se Shqipëria shpesh herë ka

qenë shumë afër kalimit në demokraci defektoze. Po ashtu, mund të thuhet se, vlerat e

Shqipërisë mund të konsiderohen si mjaft të konsoliduara brenda kuadrit të regjimit

hibrid, kjo do të thotë se Shqipëria, mesa duket, nuk rrezikon të rrëshkasë në regjime

autoritare, por përkundrazi, duke përmirësuar tre kategoritë e tjera, ajo ka gjasa të

cilësohet si demokraci defektoze. Nëse më pas kërkojmë të analizojmë arsyen e këtij

rezultati, atëherë, patjetër që, duhet të shikojmë më me imtësi vlerësimet numerike për

secilën kategori.

Kategoria e vlerësuar më keq është ajo e mirëfunksionimit të qeverisë. Kjo

kategori ka pësuar një rënie drastike në vitet 2012-2014, kur cilësohej me vlerën 4. Vlerë

98

kjo e cila mund të konsiderohet si pragu ndarës midis regjimeve hibride dhe regjimeve

autoritare. Më pak fjalë, në këto vite Shqipëria rrezikonte, që në këtë kategori, të ishte

sipas EIU-së autoritare. Tashmë, duket që ka një trend përmirësimi përsa i përket

mirëfunksionimit të qeverisë, dhe megjithatë, mund të themi se, vlera mbetet akoma

shumë e ulët (4,36) dhe akoma nuk ka arritur të kapë vlerën e viteve 2006-2010.

Përkeqësime minimale ka pësuar edhe kategoria e kulturës politike. Ndonëse në vitet

2006-2008 ajo cilësohej më vlerën numerike 5,63, qysh prej vitit 2012 kulturës politike i

atribuohet vlera 5. Këto të dhëna dëshmojnë, gjithashtu, se pjesëmarrja politike ka ardhur

duke u përmirësuar dhe ka arritur në vitet 2015-2016.

Nëse i referohemi dy kategorive më thelbësore të kuptimit të demokracisë atëherë

duhet të pranojmë që, ndërsa njëra ka shfaqur shenja progresi, kategoria tjetër ka pësuar

një regres i cili më pas është shëndërruar në shtagnim. Këtu bëhet fjalë për kategorinë e

procesit elektoral dhe pluralizmit, e cila në fillimet e analizës së EIU-së dëshmonte se

arrinte vlerat maksimale për Shqipërinë (7,42 në vitin 2012) dhe në vitet në vijim u

cilësua me vlerën 7. Edhe pse ky konsiderohet të jetë një regres i vogël, i cili nuk ka

pasoja të mëdha përsa i përket klasifikimit të regjimeve sipas kategorive, ai gjithsesi

ndikon, edhe pse në mënyrë minimale, në përllogaritjen e indeksit të demokracisë.

Mjafton të shtojmë këtu se, nëse kjo kategori do të kishte në vitin 2016 të njëjtën vlerë që

ka pasur në vitin 2012, atëherë, indeksi i demokracisë do të ishte 5,99 dhe kjo do të

ndryshonte klasifikimin e Shqipërisë nga regjim hibrid në demokraci defektoze.

Liritë civile me kalimin e viteve dëshmojnë se janë forcuar dhe përmirësuar, duke

arritur vlera më të larta, sidomos në vitet 2015 dhe 2016. Kjo, padyshim, dëshmon

përpjekje për të institucionalizuar akoma më tej dhe më fort parime demokratike në vend.

Një aspekt tjetër që duket interesat për t„u përmendur është se, në krahasim me vendet

anëtare të BE-së, të cilat jo të gjitha konsiderohen demokraci të plota,331

Shqipëria, duke

u klasifikuar si një regjim hibrid, dëshmon se është akoma shumë larg standartit minimal

të kuptimit të EIU-së për demokracinë. Duhet të theksojmë, gjithashtu, se të gjitha vendet

aspirante për t‟u anëtarësuar në BE, përveç Serbisë e cila klasifikohet si demokraci

defektoze, konsiderohen regjime hibride.332

Në vija të përgjithshme, dhe në përfundim të kësaj analize, duhet të theksojmë se

pavarësisht se indeksi i demokracisë duket se paraqet një rezultat negativ për Shqipërinë,

në përgjithsi, në vendet e Evropës Lindore është vënë re një performancë negative. Në

raportin e EIU-sё thuhet se këto vende kanë dëshmuar në mënyrë konsekutive mungesë të

theksuar të një kulture politike dhe kanë shfaqur së tepërmi shenja të zhgënjimit popullor

ashtu si metamorfoza postautoritare.333

Nga krahsimi i rajoneve doli në dukje që ky rajon

331

Në vitin 2016 kёto shtete, vende anëtare të BE-së klasifikohen si demokraci defektoze: Italia, Franca,

Portugalia, Estonia, Republika Çeke, Belgjika, Sllovenia, Lituania, Letonia, Sllovakia, Greqia, Bullgaria,

Kroacia, Rumania. Shih: The Economist – Intelligence Unit (2016): Democracy Index 2016. Revenge of the

„deplorables‟, f. 10-11. 332

Po aty. 333

Po aty: 36.

99

pati rezultatet më negative, pasi ishte pikërisht rajoni që pësoi numrin më të madh të

regresioneve të vendit (19 në total) dhe vetëm 3 përmirësime modeste.334

Ajo që mund të

konsiderohet si aspekti më kritik, që theksohet dhe nga vetë EIU-ja është se, pavarësisht

nga ky rajon, 11 shtete janë anëtarë të BE-së, dhe se asnjë nga vendet e rajonit nuk mund

të konsiderohet një demokraci e plotë. Në fakt, demokracitë e plota, sipas indeksit të

demokracisë dhe EIU-së qënka një fenomen i rrallë dhe për më tepër në zhdukje.

Ndërkohë që në vitin 2006, 28 shtete, nga 167 në shqyrtim, u konsideruan si demokraci të

plota,335

në vitin 2016 numri i demokracive të plota ishte 19. Kjo shifër korespondon me

vetëm 4,5% të popullsisë, e cila jeton në demokraci të plotë.336

3.6 BTI-ja dhe analiza e transformimit politik në

Shqipëri në vitet 2006 – 2016

Këtu kemi të bëjmë me një indeks, i cili synon të analizojë në mënyrë krahasuese,

gjendjen e zhvillimit të procesve politike dhe ekonomike në 129 vende që konsiderohen

si vende në zhvillim ose në tranzicion. Indeksi i transformimit të BTI-së, që nga viti 2006

është paraqitur çdo dy vjet. Veçoria e këtij indeksi është që përveçse mat cilësinë e

veprimeve qeveritare, përdoret për krahasime ndërkombëtare dhe mundëson, kështu,

analizën e suksesit ose regresit të vendeve të ndryshme, të cilat përpiqen për të

institucionalizuar një demokraci kushtetuese dhe një ekonomi të lirë të tregut. Thënë

ndryshe, indeksi i transformimt kërkon të analizojë dhe vlerësojë nëse dhe në ç‟masë

vendet e transformimit kanë dëshmuar zhvillime në drejtim të demokracisë. Përmes një

libri të standardizuar dhe tё kodifikuar, ekspertët përkatës analizojnë, gjithsesi, 17 kriteret

e paravendosura.337

17 kriteret ndahen në këto tre fusha:

1. transformimi politik (5 kritere);

2. transformimi ekonomik (7 kritere);

3. manaxhimi i transformimit (5 kritere).

Përmbushjen e kritereve, analistët e vlerësojnë përmes një vlere numerike

(shpërndarje pikësh nga 1 – 10), si dhe një raporti të detajuar, i cili bazohet pikërisht në

këtë shpërndarje pikësh dhe e arsyeton thellësisht atë. Nga këto vlera numerike

334

Po aty: 36. 335

Po aty: 6. 336

Po aty: 3 337

BTI (2016): Transformation Index of the Bertelsmann Stiftung 2016. Codebook for Country

Assessments, URL: https://www.bti-

project.org/fileadmin/files/BTI/Doënloads/Zusaetzliche_Doënloads/Codebuch_BTI_2016.pdf

100

përllogaritet më pas indeksi i transformimit politik, ekonomik apo edhe indeksi i

menaxhimit. Për të analizuar cilësinë e demokracisë, do të përqendrohemi kryesisht në

transformimin politik. Statusi i transformimit politik bazohet në ngritjen e pesë kritereve,

të cilat vlerësohen në bazë të 18 pyetjeve. Në vijim do të pasqyrohen më hollësisht se

cilët indikatorë përfshihen në analizën e transformimit politik. Kriteret për analizën e

transformimit politik sikurse dhe treguesit përkatës janë si më poshtë:

1. Pushteti shtetëror:

- monopoli në përdorimin e forcës;

- identiteti shtetëror;

- ndërhyjra e dogmave fetare;

- struktura e administratës publike.

2. Pjesëmarrja politike:

- zgjedhjt e lira dhe të ndershme;

- pushteti efektiv për të qeverisur;

- e drejta e tubimit/ asociimit;

- liria e shprehjes.

3. Sundimi i ligjit:

- ndarja e pushteteve;

- gjyqësori i pavarur;

- ndjekja penale për keqpërdorim të detyrës;

- të drejtat civile.

4. Stabiliteti i institucioneve demokratike:

- performanca e institucioneve demokratike;

- angazhimi i institucioneve demokratike;

5. Integrimi politik dhe social:

- sistemi partiak;

- grupet e interest;

- miratimi i demokracisë;

- kapitali social.

Për të vlerësuar secilën nga këto kategori, për çdo tregues formulohet një pyetje

me katër alternativa përgjigjesh dhe secilës nga përgjigjet i atribuohet një vlerë numerike

nga 1- 10.

101

Grafiku 15: Pyetjet dhe alternativat e përgjigjeve nga pyetёsori i mbyllur i BTI-së338

Ajo që duhet të theksohet është se nga vendosja e kritereve del në pah që kuptimi

i BTI-së mbi demokracinë shkon përtej kufizimeve të tjera të demokrcisë, të cilat

fokusohen, kryesisht, në zhvillimin e zgjedhjeve të lira dhe të garantimin e të drejtave

civile. Në analizë përfshihen pyetje mbi efektivititetin e organeve shtetërore, monopolin

shtetëror të pushtetit, strukturat administrative, ndarjen e pushteteve apo edhe pyetje mbi

konsolidimin e sistemit politik, i cili shfaqet përmes pranimit, përfaqësimit edhe kulturës

politike. Të gjitha këto tregojnë se për analizën e BTI-së përdoret një përcaktim i gjërë i

demokracisë.

Gjithashtu, kjo lloj analize, duke qenë se është e standartizuar, mundëson

krahasimin me vende të tjera apo edhe në kohë. Përsa i përket metodikës së analizës

duhet të shtohet se indeksi i transformimit mund të cilësohet si analizë cilësore, pasi

vlerësimet cilësore përkthehen në vlerësime numerike dhe rishikohen, më pas, në një

proces rishikimi nga ekspertë të tjerë. Megjithatë, edhe pse ky projekt është dizenjuar në

atë mënyrë që të minimizojë maksimalisht faktorët subjektiv, nuk mund të përjashtohet

subjektiviteti. Për më tepër duhet të shtojmë se kemi të bëjmë me një metodë gjysmë-

subjektive, pasi duhet të pranohet se në një proces të tillë, vlerësimi i ekspertëve, i cili

shprehet përmes vlerësimit më anë të pikëve, përgatitjes së opinioneve dhe rishikimit të të

dhënave, mbart një shkallë të caktuar subjektiviteti.339

338

Për të parë të gjithë pyetësorin e përdorur nga BTI shiko këtu: BTI (2016): Transformation Index of the

Bertelsmann Stiftung 2016. Codebook for Country Assessments, URL: https://www.bti-

project.org/fileadmin/files/BTI/Doënloads/Zusaetzliche_Downloads/Codebuch_BTI_2016.pdf

(10.11.2017), fq. 16-24.

102

Projekti i BTI-së nuk njeh shkallëzime të demokracisë, por i dallon sistemet e

transformimit në sisteme demokratike dhe autokratike. E veçanta e BTI-së është se për

t‟u cilësuar sistem demokratik nuk mjafton të kalojë vetëm pragu i statusit të

demokracisë, por për më tepër duhet të kalojë pragu i shtatë treguesve. Për sa i përket

përcaktimit të pragut BTI-ja nuk jep arsye përse i ka vendosur në atë mënyrë, por thekson

se nëse një nga treguesit nuk arrin ta kalojë, atëherë, sistemi në fjalë duhet të klasifikohet

si sistem autokratik. BTI-ja vendos pragun për secilin tregues si më poshtë:

Kategoria Pragu i demokracisë

Zgjedhjet e lira dhe të ndershme ˂ 6

Pushteti efektiv për të qeverisur ˂ 4

E drejta e tubimit/asociimit ˂ 4

Liria e shprehjes ˂ 4

Ndarja e pushteteve ˂ 4

Të drejtat civile ˂ 4

Monopoli në përdorimin e forcës ˂ 3

Struktura e administratës publike ˂ 3

Në vijim, përmes grafikut nr. 15, do të paraqiten të dhënat statistikore për

Shqipërinë, në mënyrë të përmbledhur, duke përfshirë vlerat numerike për secilën

kategori, dhe përkatësisht çdo tregues nga viti 2008 deri në vitin 2016. Ajo që bie në sy

fillimisht është se statusi i demokracisë në vitin 2016, paraqitet me një vlerë shumë më të

ulët se sa në vitet 2008, 2010 dhe 2012. Në vitin 2014, ky status ka arritur vlerën më të

ulët (6,7) për t‟u rritur minimalisht në vitin 2016 (7). Përderisa vlera e statusit të

demokracisë është rezultati i një mesatareje të thjeshtë e të pesë kategorive, mund të

gjykohet se regresi i vitit 2014 vjen si pasojë e një vlerësimi më negativ në kategoritë dhe

në treguesit përkatës. Megjithatë, ajo që na intereson parimisht është nëse Shqipëria sipas

BTI-së klasifikohet si sistem autoritar apo demokratik? Siç e kemi thënë më parë, për ta

vlerësuar këtë duhet të shikohet nëse Shqipëria ka arritur të kalojë pragun e demokracisë

për shtatë treguesit e lartpërmendur. Për të lehtësuar shikimin në grafik, treguesit dhe

vlerat koresponduese janë nënvizuar.

103

Grafiku 15: Statusi i demokracisë në Shqipëri në vitet 2008 – 2016, sipas indeksit të transformimit340

2008 2010 2012 2014 2016

statusi i demokracisë pragu i

demokracisë

7,5 7,6 7,3 6,7 7

Pushteti shtetëror 8,5 8,8 8,8 8,5 9

Monopoli në përdorimin e pushtetit ˂ 3 8 9 9 9 10

Identiteti shtetëror 9 9 9 8 9

Mungesa e ndërhyrjeve të dogmave

fetare

10 10 10 10 10

Struktura e administratës publike 7 7 7 7 7

Pjesëmarrja politike 8,3 8,3 7,5 7 7,3

Zgjedhje të lira dhe të ndershme ˂ 6 8 8 7 6 8

Pushteti efektiv për të qeverisur ˂ 4 8 8 7 7 7

E drejta e tubimit/asociimit ˂ 4 9 9 9 8 8

Liria e shprehjes ˂ 4 8 8 7 7 7

Sundimi i ligjit 6,3 6,3 6 5 5

Ndarja e pushteteve ˂ 4 7 7 6 4 4

Gjyqësori i pavarur 5 5 5 4 4

Ndjekja penale për keqpërdorim të

detyrës

5 5 5 4 4

Të drejtat civile ˂ 4 8 8 8 8 8

Stabiliteti i institucioneve

demokratike

8 8 7,5 6,5 7

Performanca e institucioneve

demokratike

7 7 6 5 6

Angazhimi i institucioneve

demokratike

9 9 9 8 8

Integrimi politik dhe social 6,5 6,5 6,5 6,5 6,5

Sistemi partiak 6 6 6 6 6

Grupet e interesit 6 6 6 6 6

Miratimi i strukturave demokratike 8 8 8 8 8

Kapitali social 6 6 6 6 6

340

Të dhënat janë marrë këtu: Transformation Index BTI (2016): Albania Country Report, URL:

http://www.bti-project.org/de/berichte/laenderberichte/detail/itc/alb/ (20.09.2017).

104

Parimisht duhet të theksojmë se, sipas vlerësimeve të BTI-ë, Shqipëria

klasifikohet dhe është klasifikuar gjithnjë sistem demokratik. Pavarësisht se pragjet e

demokracisë kalohen për të gjithë treguesit, duhet të shtohet se ndër to ka edhe tregues, të

cilët mund të cilësohen si të rrezikuar për moskalim.

Sidomos, treguesi ndarja e pushteteve dëshmon se rrezikon ta klasifikojë sistemin

politik të Shqipërisë si një sistem autokratik, pasi në vitet 2014 dhe 2016 ai ka dëshmuar

një regres, duke u vlerësuar vetëm me 4 pikë, ndërkohë që në vitet 2008 dhe 2010 është

vlerësuar me 7 pikë. Ky vlerësim i ekspertëve për këtë kategori dhe këtë tregues

korrespondon me këtë përgjigje në pyetësor: “The independence of the judiciary is

heavily impaired by political authorities and high levels of corruption. It is to some extent

institutionally differentiated, but severely restricted by functional deficits, insufficient

territorial operability and scarce resources”341

dhe dëshmon në këtë mënyrë se nëse në

vitet 2008-2010, në vija të përgjithshme, ka ekzistuar dhe është zbatuar parimi i ndarjes

se pushteteve si formalisht, ashtu edhe realisht, në vitet 2014 dhe 2016, duket se ky parim

ekziston vetëm formalisht, pasi, veçanërisht, pavarësia e gjyqësorit konsiderohet se ka

qenë penguar nga ndikimet politike dhe aferat korruptive. Qartazi, duket se kategoria e

sundimit të ligjit mund të cilësohet si kategoria me vlerësimet më të ulëta, përderisa edhe

treguesit gjyqësor i pavarur dhe ndjekje penale për keqpërdorim të detyrës vlerësohen në

vitet 2014-2016 me pikët minimale.

Vlerësimi i ulët i treguesit zgjedhje të lira dhe të ndershme, në vitin 2014, përpos

faktit që ka rrezikuar përsëri që vendi të klasifikohej si një sistem autokratik, dëshmon se

zgjedhjet parlamentare të vitit 2013 janë cilësuar nga ekspertet e BTI-së si të ndikuara,

duke argumentuar në këtë mënyrë: “General, multi-party elections are held, conducted

properly and accepted as the means of filling political posts. However, there are some

constraints on the fairness of the elections ëith regard to registration, campaigning or

media access.”342

Në përgjithësi mund të thuhet se tre nga pesë kategoritë e indeksit të demokracisë

shfaqin shenja regresi, krahasuar me vlerësimet e viteve 2008 dhe 2010. Kategoria e

integrimit politik dhe social nuk shfaq asnjë ndryshim në asnjë nga treguesit e vet, duke u

vlerësuar me 6,5 pikë që nga viti 2008. E vetmja kategori që me kalimin e viteve është

përmirësuar dukshëm, dhe ka arritur të marrë vlera pothuajse maksimale, është kategoria

e pushtetit shtetëror. Pavarësisht se treguesi i administratës publike vlerësohet vetëm me

7 pikë dhe cilësohet kështu si paksa defektoz, të gjithë treguesit e tjerë vlerësohen me

341

"Pavarësia e gjyqësorit është dëmtuar rëndë nga autoritetet politike dhe nivelet e larta të korrupsionit.

Është deri diku e diferencuar institucionalisht, por e kufizuar ashpër nga defekte funksionale,

operacionaliteti i pakufishëm territorial dhe burimet e pakta" (përkthim i autorit) shih në: BTI (2016):

Transformation Index of the Bertelsmann Stiftung 2016. Codebook for Country

Assessments,https://www.btiproject.org/fileadmin/files/BTI/Downloads/Zusaetzliche_Downloads/Codebuc

h_BTI_2016.pdf (15.07.2017), fq. 20.

342

"Zgjedhjet e përgjithshme, zhvillohen siç duhet dhe pranohen si mjete për vendosjen e posteve politike.

Sidoqoftë, ka disa kufizime në drejtësinë e zgjedhjeve në lidhje me regjistrimin, fushatën apo qasjen në

media" (përkthim i autorit) Po aty: 18.

105

pikë shumë të larta, duke bërë që kjo kategori në vitin 2016 të marrë 9 pikë. Vlerat më

pozitive ndër vite i ka marrë treguesi i mungesës së ndërhyrjeve të dogmave fetare. Duke

u vlerësuar gjithnjë më 10 pikë, ekspertët pohojnë se shteti shqiptar mund të konsiderohet

shtet laik, në të cilin dogmat fetare nuk kanë influencë në institucione politike ose

dispozita ligjore.343

Përmirësime vihen re në monopolin e shtetit përsa i përket përdorimit

të pushtetit. Ky i fundit, në vitin 2016 është vlerësuar me pikët maksimale (10), gjë që

tregon se shteti e ushtron pushtetin pa konkurencë në territorin e tij.

Kjo analizë edhe pse këtu trajtohet si analizë sasiore, paraqet elementë të shumtë

të një analizë cilësore dhe, për këto arsye, mund të konsiderohet si një metodë mjaft e

mirë, për të vlerësuar nëse një sistem është demokratik apo jo. Kategoritë e shumta dhe

treguesit përkatës, që përfshihen në analizën e statusit të demokracisë, mundësojnë

analizën e një koncepti të gjërë të demokracisë. Pavarësisht se arsyeja dhe mënyra e

vendosjes së pragjeve në shtatë treguesit e sipërpërmendur duhet të ishte me transparente,

metoda e BTI-së mund të konsiderohet si mjaft e arrirë. Patjetër që, një vlerë e shtuar e

këtij projekti mbeten raportet e ekspertëve për secilin vend. Në këtë mënyrë analiza nuk

ndalet vetëm në ndarjen e pikëve, por ky vlerësim argumentohet me konkretisht, duke iu

referuar raportit. Gjithashtu duhet të theksohet se BTI-ja mbetet një metodë e mirë për

analiza krahasuese, pasi mundëson krahasimin me njëra-tjetrën të 129 shteteve, që janë

pjesë e këtij projekti, ashtu siç mundëson në të njëjtën kohë, analizën e zhvillimeve ndër

vite.

3.7 Krahasim i qasjeve, kritika dhe limitet

Në mbyllje të këtij kreu, duhet të theksojmë në rradhë të parë se, është shumë e

vështirë t‟i krahasosh me njëra-tjetrën metodat e paraqitura më sipër. Kjo vjen si pasojë e

një sërë faktorëve, të cilёt mund të shprehen fare mirë edhe përmes binomeve:

- kuptimi i gjerë vs. kuptimi i ngushtë i demokracisë;

- metoda objektive vs. metoda subjektive;

- klasifikimet e sistemeve sipas llogjikës dikotome vs. shkallëzimit të

regjimeve.

Thënë ndryshe, duke përdorur përcaktime të ndryshme të demokracisë, edhe si

pasojë e kësaj, edhe tregues të ndryshëm, mundësia e një krahasimi analitik të qasjeve

343

Po aty: 17.

106

zvogëlohet. Ndërkohë që FH-ja mjaftohet me përcaktimin e demokracisë si demokraci

elektorale, për Vanhanenin dy indikatorët kyç të demokracisë janë konkurrenca dhe

pjesëmarrja, analizat e Polity IV fokusohen kryesisht në frenimin e pushtetit qeveritar dhe

metoda të tjera si: indeksi i demokracisë ose BTI, përdorimi i një përcaktimi

shumëdimensional të demokracisë ku ndërthuren dimensionet si liria, barazia dhe

kontrolli. Padyshim që, përcaktimet e ndryshme çojnë, për më tepër, edhe në përdorimin

e treguesve të ndryshëm. Një metodë analize, e cila përdor një përcaktim të gjërë të

demokracisë, patjetër që do të përdorë më shumë indikatorë edhe tregues për të matur

demokracinë. Përpos kësaj, ndryshimet janë shfaqur edhe në mënyrën se si i klasifikojnë

sistemet këto qasje. Ndërkohë që, disa mjaftohen me klasifikimin e sistemit në

demokratik ose jo, qasje të tjera shkojnë më tej, duke përdorur formën e shkallëzimit për

të saktësuar formën e qeverisjes. Ndryshim tjetër shumë i rëndësishëm është ai midis

metodave që bazohen vetëm në të dhëna statistikore, siç janë për shembull: metoda e

Vanhanenit ose Polity IV dhe metodave që konsiderohen të jenë gjysmë-objektive, pasi

vlerësimet edhe pse shprehen, në shumicën e rasteve, përmes një renditjeje numerike ato

janë, kryesisht, vlerësime subjektive.

Duhet të shtojmë se edhe objekti i studimit shpeshherë nuk është i njëjtë,

pavarësisht se të gjitha këto janë metoda që, në një mënyrë apo një tjetër, kërkojnë të

analizojnë sistemet politike në bazë të përmbajtjes demokratike që ato kanë, mënyra se si

analizohet edhe vlerësohet kjo përmbajtje demokratike mund të ndryshojë. Polity IV e

vlerëson regjimin mbi bazën e strukturës formale kushtetuese, ndërkohë që FH-ja, BTI-

ja, NT-ja apo edhe Indeksi i demokracisë i vlerësojnë vendet dhe i klasifikojnë ato mbi

bazën e një analize, e cila kërkon të pasqyrojë më së miri realitetin kushtetues dhe jo

vetëm strukturën formale.

Pa dyshim që, nuk mund të themi se njëra metodë ose qasje analize është më e

mirë se tjetra, por ajo për të cilën mund të kritikohen pothuajse të gjitha metodat e

paraqitura është se, këto qasje nuk mund të konsiderohen as objektive, as konsistente.

Pavarësisht se duhet të pranojmë që, këto metoda analize japin një ide të përgjithshme

mbi ekzistencën e problematikave, ato shpeshherë cilësohen si agjenci vlerësimi të

sistemeve politike, të cilat në bazë të vlerave numerike vlerësojnë zhvillimet sociale dhe

politike në vend, për të gjykuar më pas, nëse sistemi në fjalë është demokratik apo jo.

Përdorimi i përcaktimeve të ndryshme të demokracisë dhe i indikatorëve të ndryshëm,

bën që vlerësimet për demokracinë shqiptare të mos jenë konstante, por të ndryshojnë në

varësi të metodës së përdorur.

Tabela më poshtë synon të pasqyrojë në mënyrë më të thjeshtë ndryshimet

kryesore të metodave mes njëra-tjetrës, klasifikimin e sistemit politik shqiptar, ashtu si

edhe zhvillimet e „demokracisë‟ shqiptare ndër vite, gjithnjë në bazë të qasjeve të

ndryshme.

107

Tabela nr.3: Krahasimi i metodave.

Metodat Kuptimi i demokracisë Klasifikimi i sistemit

politik Zhvillimi në Shqipëri

FHI-ja Kuptim i ngushtë Pjesërisht e lirë Përmirësim që nga viti 2003, por pa ndryshuar

klasifikimin i cili vazhdon të jetë “pjesërisht e lirë”.

NT-ja Kuptim i gjerë Regjim hibrid Përkeqësim krahasuar me vitet 2006 – 2011.

Polity IV Kuptim i ngushtë Demokraci Përmirësim nga viti 2005.

IV-ja Kuptim i ngushtë Demokraci Përkeqësim në vitin 2017, krahasuar me vitin 2013.

Renditja demokratike Kuptim i gjerë Nuk klasifikon

regjime të ndryshme,

por vetëm rendit

sistemet

“demokratike” nga:

më demokratike në më

pak demokratike.

Përkeqësim në vitet 2013 dhe 2014.

Indeksi i demokracisë Kuptim i gjerë Regjim hibrid Përmirësime në vitet 2010 – 2014 dhe regres nga

2014 dhe në vazhdim, por pa ndryshuar

klaisifikim, i cili vazhdon të jetë “regjim hibrid”.

BTI-ja Kuptim i gjerë Demokraci defektoze Përkeqësime nga 2008 e në vazhdim.

108

Dy janë gjetjet dhe në të njëjtën kohë edhe ndryshimet kryesore që mund të vëmë re nga

rezultatet për Shqipërinë:

1. klasifikimi i sistemit ndryshon nga metoda në metodë;

2. në varësi të metodës së përdorur demokracia shqiptare shfaq shenja progresi,

shtagnimi apo edhe regresi.

Kjo tabelë nxjerr në dukje që, disa nga këto qasje nuk na mundësojnë analizën e

zonës gri ashtu si ne e kërkonim, ashtu sikurse nuk mundësojnë as zbardhjen dhe

zbulimin e elementëve defektozë, të cilat më pas çojnë në klasifikime negative. Përpos

kësaj, duke parë rezultatet e këtyre qasjeve ngrihet pyetja se cila nga këto qasje është më

e besueshme? Cila pasqyron më mirë zhvillimet demokratike në vend? Cila vlerëson dhe

gjykon më mirë? Dhe mbi të gjitha, cili është termi i duhur për të klasifikuar sistemin

politik shqiptar?

Siç e kemi përmendur më lart, duhet të theksohet se, nuk mund të bëjmë një

dallim të tillë, duke vendosur se njëra metodë është më e mirë se tjetra, por duhet të jemi

të vetëdijshëm që jo të gjitha metodat kënaqin kërkesat dhe synimet tona kërkimore.

Mund të gjykohet se NT-ja, ID-JA, si edhe BTI-ja i përafrohen më shumë kërkesës sonë

të analizës dhe japin një panoramë më të plotë të asaj që në kërkonim të analizonim, por

megjithatë, shkalla e subjektivitetit që i shoqëron këto qasje nxjerr nevojën e një analize

cilësore.

109

KREU I KATËRT

4. ANALIZË CILËSORE E PERFORMANCËS DEMOKRATIKE

NË SHQIPËRI DHE METAMORFOZAT POSTAUTORITARE

4.1 Regjimi elektoral midis dispozitave kushtetuese dhe

realitetit politik

Treguesi 1: E drejta aktive dhe pasive e votës

E drejta për të zgjedhur (aktive) dhe për t‟u zgjedhur (pasive) është e garantuar

nga Kushtetuta e Shqipërisë. Sipas nenit 45/1 të Kushtetutës “Çdo shtetas që ka mbushur

tetëmbëdhjetë vjeç, qoftë edhe ditën e zgjedhjeve, ka të drejtën të zgjedhë dhe të

zgjidhet”. Nga kjo e drejtë përjashtohen në bazë të nenit 45/2 vetëm shtetasit e deklaruar

me vendim gjyqësor të formës së prerë, si të paaftë mendërisht. Kurse, të dënuarit që

janë duke vuajtur dënimin me heqje të lirisë, kanë vetëm të drejtën aktive të votës.344

Për

më tepër, kodi zgjedhor i vitit 2008 (me ndryshime në vitet 2012 dhe 2015) vendos

kufizime të së drejtës aktive dhe pasive lidhur me shtetësinë. Neni 3/3 i kodit zgjedhor

shkon me tej, duke përcaktuar që të drejtën e votës e gëzojnë vetëm shtetasit shqiptar.

Një përjashtim de jure, pra përmes ligjit, nga e drejta e votës, sipas Merkelit, do të

ishte një përjashtim arbitrar, i cili dëmton regjimin elektoral dhe si i tillë duhet të

konsiderohet defektoz.345

Gjithashtu, ky tregues do konsiderohej defektoz, nëse do të

kishte represione ndaj qytetarëve, të cilët gëzojnë liritë dhe të drejtat politike ose

përjashtime të grupeve të caktuara të shoqërisë.346

Së pari, mund të kritikohet kufizimi përgjithësues i të drejtës për të votuar të

personave me aftësi të kufizuara mendore. Nga raportet e OSBE/ODIRHR-it del në pah

që ky aspekt kritikohet dhe rekomandohet shumë: “të hiqen ose duhet të vendosen rast

pas rasti, duke u bazuar në rrethanat specifike”.347

Gjithsesi këtu mbetet për t‟u theksuar

se bëhet fjalë vetëm për persona, të cilët janë deklaruar me vendim gjyqësor të formës së

prerë, si të paaftë mendërisht. Këto persona, e kanë humbur zotësinë juridike me

344

Neni 45/3 i Kushtetutës. 345

Merkel et. al 2003: 80. 346

Po aty. 347

OSBE (2015): Zgjedhjet e qeverisjes vendore, 21 qershor 2015. Misioni i OSBE/ODIHR-it për

Vëzhgimin e Zgjedhjeve. Raporti Përfundimtar, Varshavë, f. 11.

110

vendimin gjyqësor dhe përderisa vota dhe e drejta e votës është vetjake, kjo zotësi nuk

mund ti kalohet një të treti.

Së dyti, mund të kritikohet dhe të konsiderohet si jo demokratik heqja e shtetasve

të moshës 100 vjeç ose më shumë, nga lista e zgjedhësve si masë për të trajtuar zgjedhësit

që potencialisht nuk jetojnë më. Këtu duhet të theksohet se Shqipëria, formalisht, ka një

sistem pasiv të regjistrimit të zgjedhësve; e megjithatë, zgjedhës të moshës 100 vjeç ose

më shumë, hiqen automatikisht nga lista e zgjedhësve dhe duhet të konfirmojnë të dhënat

e tyre për t‟u rifutur në listë.348

Vetëm për zgjedhjet parlamentare të 2017-ës ishin fshirë

1480 zgjedhës potencial nga listat, sepse ishin mbi 100 vjeç.349

Komisioneret e

OSBE/ODIHR-it e kanë kritikuar ashpër këtë praktike, duke argumentuar se “përbën

diskriminim në bazë të moshës, në kundërshtim më pikën 5.9 të dokumentit të

Kopenhagenit të OSBE-së së vitit 1990”.350

Përpos kësaj, kjo praktike bie ndesh me

kodin zgjedhor ku një kufizim i tillë, në bazë të moshës, nuk është parashikuar.

Së treti, kemi problematikën e emigrantëve. Kushtetuta shqiptare parashikon dy

kushte themelore për të drejtën e votës: atë të shtetësisë dhe atë të moshës, por për të

ushtruar të drejtën e votës, shtetasi duhet të paraqitet në qendrën e votimit, në listën e

zgjedhësve të së cilës është i regjistruar. Ky kushtëzim ligjor krijon një pengesë serioze

për të gjithë shtetasit që banojnë jashtë territorit të vendit.351

Vendbanimi në territorin e

një prej qendrave të votimit është një nga kriteret për regjistrimin në listat e zgjedhësve.

Në kodin zgjedhor, gjithashtu, specifikohet se “Zgjedhjet e përgjithshme për Kuvendin

apo për njësistë e qeverisjes vendore zhvillohen njëherësh në të gjithë territorin e vendit

(...)”.352

Në këtë mënyrë, Kodi përjashton çdo mundësi për proces votimi të zhvilluar

jashtë vendit, pasi specifikon votimin në territorin e vendit dhe lë gjithashtu pa vlerë

dispozitat e Ligjit për Emigrimin, i cili përcakton detyrimin e autoriteteve përgjegjëse për

të krijuar lehtësitë për votimin e emigrantëve.353

Mund të themi që kemi një bazë ligjore jo koherente, pasi:

1) Kushtetuta përcakton një të drejtë universale, pa vendosur kufizime territori;

2) ligji për Emigrimin, në përputhje me dispozitën kushtetuese kërkon garantimin

praktik të të drejtës së votës dhe në të njëjtën kohë;

3) kodi zjedhor, i cili përcakton kriteret për t‟u përfshirë në procesin e votimit,

duke shtuar edhe vendbanimin krahas moshës dhe shtetësisë. Mund të argumentohet se

348

OSBE (2013): Zgjedhjet parlamentare, 23 qershor 2013. Misioni i OSBE/ODIHR-it për Vëzhgimin e

Zgjedhjeve. Raporti Përfundimtar, Varshavë, f. 13 349

OSBE (2017): Parliamentary elections 25 June 2017. OSBE/ODIHR Election Observation Mission

Final Report, Varshavë, fq. 5 350

OSBE 2013: 13 351

Kume, Andon (2016): Mbi mundësitë e votimit të emigrantëve, në Panorama, 16.10.2016,

http://www.panorama.com.al/mbi-mundesite-e-votimit-te-emigranteve/ (30.08.2017) 352

Neni 8 i kodit zgjedhor miratuar me ligjin nr. 10019, datë 29.12.2008, ndryshuar me ligjin nr. 31/2015,

datë 02.04.2015 353

Shih neni 6 i Ligjit nr. 9668, datë 18.12.2006 „Për Emigrimin e Shtetasve Shqiptarë për Motive

Punësimi‟.

111

përfshirja e këtij kriteri përbën një kufizim të të drejtës kushtetuese dhe për më tepër

mund të konsiderohet përjashtim arbitrar, i cili dëmton regjimin elektoral.

Përgjithësisht mund të themi se e drejta e votës garantohet në Republiken e

Shqipërisë, pavarësisht problematikave që lindin si pasojë e jokoherencës ligjore dhe

keqzbatimit të dispozitave ligjore në realitetin politik. Megjithëse në raportet e

OSBE/ODIHR-it bëhen sygjerime për të përmirësuar të drejtën aktive të votës, mund të

themi që kjo e drejtë politike garantohet, pasi në vija të përgjithshme, nuk ka përjashtime

arbitrare. Edhe pse kodi zgjedhor parashikon që çdo shtetas shqiptar të ketë të drejtën e

votës “pa dallim race, etnie, gjinie, gjuhe, bindjeje politike, besimi, aftësie fizike ose

gjendjeje ekonomike (...)”,354

këtu mund të vihet re mosrespektimi i kësaj dispozite

ligjore, pasi emigrantët, si një grup i caktuar i shoqërisë shqiptare, përjashtohen de jure

nga kjo e drejtë politike.

Treguesi 2: Zgjedhje të lira dhe të ndershme

Merkel argumenton se zgjedhja e lirë dhe e ndershme do të cënohej nëse procesi

zgjedhor nuk do të ishtë i hapur dhe konkurues apo/edhe nëse procesi zgjedhor nuk do të

ishte korrekt.355

Në këto raste regjimi elektoral do të ishtë i dëmtuar, pasi treguesi i dytë

do të ishtë defektoz.

Sipas nenit 45/4 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë vota është “vetjake, e

barabartë, e lirë dhe e fshehtë”. Kjo liri dhe e drejtë politike, ndryshe nga e drejta e votës

nuk i nënshtrohet kufizimeve. Përpos kësaj, Kushtetuta shqiptare afirmon gjithashtu edhe

parimet demokratike të sistemit të zgjedhjeve, duke vendosur një sistem zgjedhjesh “…të

lira, të barabarta, të përgjithshme e periodike”.356

Në vija të përgjithshme, mund të

thuhet se, kuadri ligjor ofron një bazë të shëndoshë për zhvillimin e zgjedhjeve

demokratike. Kushtetuta garanton të drejtat dhe liritë themelore dhe mundëson kështu

zgjedhje të lira dhe të ndershme. Gjithsesi, duhet të analizohet, gjithashtu, se sa zbatohet

ky parim në realitetin politik. Subjekt analize do të jenë zgjedhjet parlamentare të viteve

2013 dhe 2017 ashtu si dhe zgjedhjet vendore të vitit 2015.

Zgjedhjet parlamentare të 23 qershorit 2013 konsiderohen, sipas raportit

përfundimtar të OSBE/ODIHR-it, përgjithësisht si konkurruese.357

Liritë themelore u

respektuan në shumicën e rasteve dhe procesi zgjedhor u zhvillua në mënyrë të

rregullt.358

Megjithatë, disa elemente konstatohen të kenë cënuar mbarëvajtjen e

zgjedhjeve të lira dhe të ndershme. Fillimisht raporti i sipërpërmendur kritikon

354

Neni 3/3 i kodit zgjedhor. 355

Merkel et al 2003:79. 356

Neni 1/3 i Kushtetutës. 357

OSBE 2013: 3. 358

OSBE 2013: 5.

112

shpërndarjen e mandatave, pasi parlamenti e bëri këtë në bazë të statistikave të popullsisë

së vitit 2009. Në këtë mënyrë, ata minuan parimin e procesit të rregullt ligjor dhe shkelen

paragrafin 7.3 të Dokumentit të Kopenhagenit të OSBE-së sipas të cilit shteti duhet t‟u

garantojë gjithë qytetarëve të drejtën e votës së barabartë. Gjithashtu, janë vëzhguar: raste

të votimit familjar/në grup, në 5% të QV, votim në emër të përsonave të tjerë dhe në

13% të QV, votim më shumë se një herë.359

Vëzhguesit e OSBE/ODIHR-it kritikuan

ushtrimin e presionit ndaj punonjësve të sektorit publik, aktivistëve politikë si dhe ndaj

personave të tjerë dhe pohojnë, gjithashtu, se pretendimet për blerjen e votës cënuan

klimën zgjedhore dhe në përgjithësi procesin e rregullt zgjedhor.360

Megjithatë duhet të

thuhet se sipas raportit përfundimtar “në përgjithësi, dita e zgjedhjeve ishte e qetë dhe

procesi u zhvillua në mënyrë të rregullt.”361

Zgjedhjet për qeverisjen vendore të 21 qershorit 2015 u zhvilluan në një kuadër

të rishikuar, të njësive të qeverisjes vendore, të kryer në vitin 2014. Ato ishin të parat që

zgjodhën kryetarë bashkie dhe këshilla bashkiakë, në 61 bashkitë e sapo formuara, që

zëvendësuan 373 bashkitë dhe komunat e mëparshme.362

Nga raporti i OSBE/ODIHR-it

del në pah që votimi në ditën e zgjedhjeve, përgjithësisht, u zhvillua në mënyrë të qetë në

të gjithë vendin, gjithashtu, votimi u vëzhgua si i rregullt dhe u vlerësua pozitivisht në 93

për qind të qëndrave të votimit të vëzhguara.363

Pavarësisht se kuadri ligjor ofron bazën

për zgjedhje demokratike, të cilat janë të lira dhe të ndershme raporti i OSBE/ODIHR-it

vë në dukje se, pati akuza të shumta për:

1) presion mbi zgjedhësit, i cili ngriti shqetësimin rreth mundësisë së

zgjedhësve për të hedhur votën e tyre lirisht364

;

2) presion të ushtruar nga drejtues në detyrë të koalicionit qeverisës ndaj

nëpunësve të sektorit publik, duke përfshirë këtu edhe kërcënime për heqje nga

puna nëse nuk votonin për kandidatët e tyre365

;

3) për blerjen e votës, duke përfshirë pagimin e drejtpërdrejtë të

zgjedhësve, si edhe të individëve, për të siguruar vota prej të njohurve dhe

familjes së tyre.366

Gjithsesi, duhet theksuar se, megjithsë akuzat ishin të shumta,

mekanizmat e ankimit për shkeljet gjatë fushatës mbetën gjerësisht të

papërdorura nga partitë politike. Përgjithësisht, zgjedhjet e qeverisjes vendore

konsiderohen si demokratike, ku parimet e ndershmërisë dhe lirisë janë

respektuar.

359

OSBE 2013: 5; 24-25. 360

Po aty:16. 361

Po aty: 23. 362

OSBE 2015: 4. 363

Po aty: 23. 364

Po aty: 2. 365

Po aty: 14. 366

Po aty.

113

Zgjedhjet parlamentare të 25 qershorit 2017 u zhvilluan pas një marrëveshjeje

politike midis kryetarëve të PS-së dhe PD-së e cila siguroi pjesëmarrjen e opozitës.

Zgjedhjet u zhvilluan në kontekstin e një hendeku të gjatë dhe të thellë politik, midis PS-

së të koalicionit qeverisës dhe PD-së të opozitës, si edhe besimit të ulët publik në

procesin zgjedhor. Në një zhvillim pozitiv, më 18 maj u arrit një marrëveshje politike e

ndërmjetësuar ndërkombëtarisht mes kryetarëve të PS-së dhe PD-së, e cila i dha fund një

ngërçi tre mujor dhe i dha mundësinë PD-së për të emëruar individët e saj në poste kyçe

ministrore, duke përfshirë një zëvendëskryeministër, dhe drejtues të institucioneve të

tjera.

Në datën 28 shtator 2017 OSBE/ODIHR-i prezantoi raportin e tij mbi zgjedhjet

parlamentare të 25 qershorit, ku vuri në dukje problemet kryesore në këto zgjedhje.

Sidomos, kreu i opozitës reagoi ashpër pas publikimit të raportit, duke i cilësuar dukuritë

e raportit si një “konfirmim të faktit se në këto zgjedhje vota e shqiptarëve u dhunua dhe u

ble.”367

Po ashtu edhe kreu i grupit parlamentar të LSI-së, Petrit Vasili konfirmoi se

“zgjedhjet e 25 qershorit ishin një turp, që OSBE-ja e vulosi, ashtu si e zeza mbi të

bardhë.“368

Në vija të përgjithshme, raporti i publikuar kritikon se zgjedhjet, edhe pse në

dukje ishte një proces i qetë zgjedhor, u zhvilluan në një klimë ku prevalonte mungesa e

thellë e besimit tek procesi zgjedhor dhe, mbi të gjitha, të mbajtja e zgjedhjeve të lira dhe

të ndershme.369

Ndër rekomandimet e shumta, beteja kundër blerjes së votës konsiderohet

primare. Gjithashtu, edhe KSHH-ja raporton për raste të ndryshme të fenomenit të

shitblerjes së votës, megjithëse e cilëson si pozitv faktin që: “ka patur një rritje të numrit

të rasteve të denoncuara nga media dhe nga qytetarët”.370

Raporti i pubikuar vë në dukje,

që përsëri pati akuza të shumta për presion mbi zgjedhësit dhe, për më tepër, për blerjen e

votës. Në raport thuhet se “ditën e zgjedhjeve janë vërejtur parregullsi e mosveprime

procedurale (…) janë vërejtur votime në grup dhe ndërhyrje nga aktivistë partiakë”.371

Politizimi i vazhdueshëm i organeve dhe institucioneve të lidhura me zgjedhjet nga njëra

anë, si dhe akuzat e gjera për blerjen e votave dhe presionin ndaj votuesve nga ana tjetër,

mund të konsiderohen, sipas raportit, si elementare në heqjen e besimit të publikut në

367

Gazeta Shqip, Basha: Raporti i OSBE konfirmon se vota u kërcënua, u dhuna dhe u ble, në: Gazeta

Shqip, 28 shtator 2017, http://gazeta-shqip.com/lajme/2017/09/28/basha-raporti-i-osbe-konfirmon-se-vota-

e-qytetareve-u-kercenua-u-dhunua-dhe-u-ble/ (30.09.2017). 368

Koha Jonё, Vasili: Raporti i OSBE/ODIHR e thotë troç, zgjedhjet ishin copë-copë, në : Koha Jonë, 28

shtator 2017, http://www.kohajone.com/2017/09/28/vasili-raporti-i-osbeodihr-e-thote-troc-zgjedhjet-ishin-

cope-cope/ (30.09.2017). 369

OSBE 2017: 1. 370

KSHH (2017): Konferencë për Shtyp – për prezantimin e gjetjeve dhe konkluzioneve paraprake të

monitorimit të pjesshëm të zgjedhjeve parlamentare të dt. 25 qershor 2017, në: Zgjedhje të lira dhe të

ndershme – Deklarata & Njoftime, 26. 06. 2017, https://www.ahc.org.al/konference-per-shtyp-per-

prezantimin-e-gjetjeve-dhe-konkluzioneve-parprake-te-monitorimit-te-pjesshem-te-zgjedhjeve-

parlamentare-te-dt-25-qershor2017/ (01.10.2017). 371

OSBE 2017: 13.

114

procesin zgjedhor372

dhe kërkojnë ndërmarrjen e përpjekeve të forta “për të adresuar

çështjen e vazhdueshme të blerjes së votave.”373

Publikimi i raportit nisi si një jehonë politike, ashtu edhe mediatike për shkak të

kritikës ndaj fenomenit të shitblerjes së votës edhe pse ky nuk ishte rasti i parë që një

problematikë e tillë i adresohet instancave përkatëse. Por, nëse në raportet e viteve 2013

dhe 2015 zgjedhjet janë karakterizuar, përpos të gjitha rekomandimeve, përgjithësisht si

konkuruese, ku edhe procesi zgjedhor është zhvilluar në mënyrë të rregullt, është e qartë

që raporti i fundit i OSBE/ODIHR-it reflekton kryesisht shit-blerjen e votës dhe

përfshirjen e strukturave të shtetit dhe krimit të organizuar në procesin zgjedhor. Ky fakt,

përpos gjithë elementeve, të cilat janë cilësuar si pozitiv në raport, vë në dukje që në

zgjedhjet parlamentare të vitit 2017 nuk janë respektuar maksimalisht parimet themelore

të lirisë dhe ndërshmërisë dhe, për këtë arsye, ky tregues konsiderohet defektoz.

Kushtetuta garanton të drejtat dhe liritë themelore dhe mundëson, kështu, zgjedhje

të lira dhe të ndershme që do të thotë se, kuadri ligjor ofron një bazë të shëndoshë për

zhvillimin e zgjedhjeve demokratike. Gjithashtu, në zgjedhjet parlamentare të 2013-ës

dhe zgjedhjet e qeverisjes vendore të 2015-ës mund të themi se, këto parime zbatohen

gjerësisht edhe në realitetin politik. Megjithëse parimi i zgjedhjeve të lira dhe të

ndershme duket se është cënuar, në zgjedhjet parlamentare të 25 qershorit 2017, mund të

gjykohet se shembujt afirmojnë zbatimin e zgjedhjeve demokratike në realitetin politik.

Ky tregues nuk është defektoz.

Treguesi 3: Pushtetarë përmes zgjedhjes

Sipas konceptimit të Merkelit ky tregues konsiderohet i plotësuar kur pushteti

legjislativ, ashtu si edhe pushteti ekzekutiv të jetë zgjedhur përmes përfaqësuese apo/ose

në mënyrë të drejtpërdrejtë nga sovraniteti popullor.374

Nëse një numër i konsiderueshëm

i pushtetit legjislativ apo ekzekutiv janë të emëruar, konstatohet shkelje dhe ky tregues

konsiderohet defektoz.

Pushtetin legjislativ në vendin tonë e ka Kuvendi. Ai paraqitet si organi

përfaqësues, i përbërë nga një Dhomë e vetme prej 140 deputetësh, të zgjedhur

drejtpërdrejt nga populli. Sikurse të gjitha parlamentet e shteteve evropiane, KSH-ja është

një organ që vepron në emër të zgjedhësve, “me një kuptim juridik origjinal të

përfaqësimit politik”.375

Kuadri ligjor përcakton se të gjithë anëtarët e Kuvendit kanë

mandat përfaqësues në emër të të gjithë zgjedhësve, gjë që nuk i lidh me porosi ose

372

Po aty: 2. 373

Po aty: 25. 374

Merkel et. al 2003: 79. 375

Zaganjori, Xh./ Anastasi, A./ Methasani, E. (2011): Shteti i së drejtës në Kushtetutën e Republikës së

Shqipërisë, Tiranë, f. 109.

115

urdhra nga zgjedhësit e vet, ose me ndonjë mundësi revokimi nga ana e tyre.376

Kuvendi

ka pushtetin ligjvënës të atribuar nga Kushtetuta, sipas së cilës Shqipëria është republikë

parlamentare.377

Pavarësisht se KRSH-ja mjaftohet me shpjalljen e formës së qeverisjes

dhe nuk i atribuon parlamentit shqiptar asnjë virtyt tjetër, shpesh herë Kuvendi cilësohet

si organi më i lartë në shtet.378

Përsa i përket kërkesës ndaj treguesit të tretë, sipas të cilit, pushteti legjislativ

duhet të jetë zgjedhur, mund të themi se kjo kërkesë plotësohet nga kuadri ligjor shqiptar.

KRSH-ja e afirmon parimin e sovranitetit dhe i dedikon popullit ushtrimin e sovranitetit

përmes përfaqësuesve të tij.379

Lidhja rekursive që ka Kuvendi me pushtetin ekzekutiv

përforcohet akoma më tej përmes dispozitave kushtetuese. Aspekti më i rëndësishëm, që

duhet të përmendet në lidhje më zgjedhjen e pushtetit ekzekutiv është aspekti që trajton

rolin e Kuvendit në emërimin e KM-sё. Neni 96 i Kushtetutës përcakton që: Presidenti i

Republikës emëron Kryeministrin me propozim të partisë ose të koalicionit të partive që

ka shumicën në Kuvend. Nëse Kuvendi nuk e miraton Kryeministrin dhe nuk arrin të

zgjedhë një kryeministër të ri, sipas nenit 96/2-4, Presidenti i Republikës shpërndan

Kuvendin.

Kuadri ligjor shqiptar e garanton zgjedhjen e pushtetit legjislativ në mënyrë të

drejtpërdrejtë nga sovrani dhe në të njëtjën kohë plotëson edhe kërkesën e zgjedhjes së

pushtetit ekzekutiv, përderisa ky i fundit zgjidhet dhe miratohet nga përfaqësuesit e

sovranit. Për më tepër, mund të themi se, Kushtetuta e ka parashikuar një gjë të tillë edhe

për qeverisjen vendore. Neni 109/1 përcakton se KB-ja, qё është organi përfaqësues i

njësive bazë të qeverisjes vendore, zgjidhet çdo katër vjet me zgjedhje të përgjithshme, të

drejtpërdrejta dhe me votim të fshehtë, dhe po ashtu, sipas nenit 109/2 edhe kryetari, i cili

është organi ekzekutiv i bashkisë ose komunës në fjalë dhe zgjidhet drejtpërdrejt nga

populli. Në zgjedhjet parlamentare 2013 dhe 2017 ashtu si dhe në zgjedhjet vendore

2015 janë plotësuar kërkesat e zgjedhjes së pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv sipas

dispozitave kushtetuese përkatëse në vendin tonë. Nuk konstatohet të ketë pasur emërime

të një numri të konsiderueshem të pushtetit legjislativ apo ekzekutiv kështu që treguesi

nuk është defektoz.

376

Neni 70/1 i Kushtetutës. 377

Neni 1/1 i kushtetutës. 378

Zaganjori et. al 2011: 122. 379

Neni 2/1 dhe 2/2 i Kushtetutës.

116

4.2 Të drejtat dhe liritë e pjesëmarrjes politike të garantuara

me ligj dhe të kufizuara në zbatim

Liria e shprehjes, e shtypit dhe e informimit

Treguesi 1: Dispozitat kushtetuese

Liria e shprehjes sanksionohet në Kushtetutën shqiptare në nenin 22, sipas të cilit

garantohet liria e shprehjes, e shtypit, e radios dhe televizionit. Liria në fjalë, është

konceptuar ndër të parat në kreun e Lirive dhe të Drejtave Vetjake.380

Në nenin 22 ajo

bashkërenditet me lirinë e shtypit, të radios dhe të televizionit, që konsiderohen “mjetet

më thelbësore të përhapjes së mendimit, të komunikimit e të informimit.”381

Krahas lirisë së shprehjes, neni 23 sanksionin, gjithashtu, edhe të drejtën e informimit si

një të drejtë të garantuar. Gjithsesi, duhet theksuar se, me gjithë rëndësinë që i njihet

kësaj të drejte dhe lirie, në Kushtetutën shqiptare, këto nuk janë konceptuar si liri

absolute, të cilat nuk janë të kufizueshme.

Pavarësisht se liria e shprehjes bën pjesë në të ashtuquajturat liri negative, që do të

thotë se në këto raste nënkuptohet garantimi i tyre nga Kushtetuta si të padhunueshme

dhe që realizimi i tyre kërkon mosndërhyrjen nga ana e shtetit, apo edhe nga ana e

subjekteve private,382

neni 17 i Kushtetutës përcakton kufizimet e të drejtave dhe lirive të

ndryshme, ndër të cilat bën pjesë edhe liria e shprehjes, e shtypit dhe ajo e informimit.

Sipas përcaktimit të nenit 17 vendosen kufizime “(…) vetëm me ligj për një

interes publik ose për mbrojtjen e të drejtave të të tjerëve”383

dhe, përpos kësaj, një

kufizim i tillë “duhet të jetë në përpjesëtim me gjendjen që e ka diktuar atë.”384

Gjithashtu parashikohet se “këto kufizime nuk mund të cënojnë thelbin e lirive dhe të të

drejtave dhe në asnjë rast nuk mund të tejkalojnë kufizimet e parashikuara në

KEDNJ.”385

Përderisa kufizimeve të lirive dhe të drejtave themelore, sipas KEDNJ-së i është

njohur statusi kushtetues, referimi i tyre është një hap i patjetërsueshëm për të kuptuar

lirinë e shprehjes, format e shprehjes apo të kufizimeve të saj.

Neni 10 i KEDNJ-së jep këtë përkufizim të lirisë së shprehjes:“Çdokush ka të

drejtën e lirisë së shprehjes. Kjo e drejtë përfshin lirinë e mendimit dhe lirinë për të

marrë ose për të dhënë informacione dhe ide pa ndërhyrjen e autoriteteve publike dhe pa

380

Lamce, Y. (2013): Liria e shprehjes dhe liria e shtypit në Kushtetutën shqiptare. Aspekte nga

jurisprudenca e GJEDNJ, në: Res Publica, Liria e shprehjes, nga teoria në praktikë, Tiranë, ff. 9 – 16, f.9. 381

Po aty: 11. 382

Lamce 2013: 7. 383

Neni 17/1 i Kushtetutës. 384

Neni 17/1 i Kushtetutës. 385

Neni 17/2 i Kushtetutës.

117

marrë parasysh kufijtë. Ky nen nuk i ndalon shtetet që t‟u kërkojnë ndërmarrjeve të

transmetimit audioviziv, televiziv ose kinematografik të pajisen me liçencë.”386

Ndërkohë që në paragrafin e parë të nenit 10 të KEDNJ-së, përcaktohen qartazi

liritë që mbrohen, në paragrafin e dytë përcaktohen rrethanat në të cilat shteti mund të

ndërhyjë legjitimisht për të kufizuar ushtrimin e tyre. “Ushtrimi i këtyre lirive që

përmban detyrime dhe përgjegjësi, mund t‟u nënshtrohet atyre formaliteteve, kushteve,

kufizimeve ose sanksioneve të parashikuara me ligj dhe që janë të nevojshme në një

shoqëri demokratike, në interes të sigurisë kombëtare, integritetit territorial ose sigurisë

publike, për mbrojtjen e rendit dhe parandalimin e krimit, për mbrojtjen e shëndetit ose

të moralit, për mbrojtjen e dinjitetit ose të të drejtave të të tjerëve, për të ndaluar

përhapjen e të dhënave konfidenciale ose për të garantuar autoritetin dhe paanshmërinë

e pushtetit gjyqësor.”387

Çdo kufizim ose sanksionim i lirisë së shprehjes, duke përfshirë këtu edhe lirinë e

mendimit dhe lirinë e informimit, konsiderohet, sipas nenit 17 të Kushtetutës së

Republikës, anti-kushtetues nëse tejkalon kufizimet e KEDNJ-së tё cituara më lart. Kjo

vlen edhe për të drejtën e informimit. E drejta e informimit njihet në Shqipëri që prej vitit

1999. Edhe pse i konsideruar si një ligj relativisht i mirë në adoptimin e tij, ai u

konsiderua i pamjaftueshëm dhe me mangësi, për të garantuar një rregullim të kënaqshëm

të së drejtës së qytetarëve për t'u informuar.388

Për këtë arsye në vitin 2014 u miratua ligji

Nr. 119/2014 për të drejtën e informimit, sipas të cilit qytetarëve shqiptarё iu njihet dhe iu

garantohet kjo e drejtë. Megjithatë, ashtu si ndodh me çdo të drejtë tjetër, duhet të jetë e

balancuar dhe e kufizuar në disa aspekte, me qëllim që të sigurohet mbrojtja e të drejtave

të tjera dhe të shmangen konfliktet. Në rastin e qasjes në informacion, aktet për lirinë e

informimit baraspeshohen ose kufizohen me ligje për informacionin e klasifikuar dhe

ligje për mbrojtjen e të dhënave personale.

Dëshmohet qartazi se liria e shprehjes, e shtypit dhe e informimit garantohet nga

kuadri ligjor shqiptar dhe për këtë arsye ky tregues nuk është defektoz.

Treguesi 2: Autonomia ekonomike

Autonomia ekonomike ose thënë ndryshe pavarësia ekonomike është një tregues i

rëndësishëm në përpjekjen për të analizuar nëse liritë e garantuara përmes dispozitave

kushtetuese gjejnë zbatim në sistemin politik shqiptar. Për Merkelin ky tregues shfaq

defekte nëse, për shkak të varësisë ekonomike nga shteti dhe nga qeveria, monopolizohet

386

Neni 10/1 i KEDNJ-sё. 387

Neni 10/2 I KEDNJ-sё. 388

ISHM (2015): Monitorim për zbatimin e ligjit për të drejtën e informimit, Tiranë, URL:

http://www.institutemedia.org/Documents/PDF/E-DREJTA-INFORMIMIT-2015.pdf (21.10.2017)

118

rrjedha e informacionit.389

Varësia ekonomike nënkupton pronësinë e medias që nga

krahu tjetër mbart në vetvete pushtetin për ndikim. Pavarësia është rezultat i lirisë së

medias nga ndikime politike ose komerciale.390

Pluralizmi mediatik dhe media e pavarur

konsiderohen ndër parimet themeltare të një demokracie të shëndetshme dhe, gjithashtu,

edhe element kyç përsa i përket besueshmërisë dhe cilësisë së mediave.

Një analizë e varësisë ose pavarësisë ekonomike të medias në Shqipëri, është sa e

rendësishme, aq edhe e vështirë, kjo sepse aktiviteti mediatik vuan në mënyrë të theksuar

nga mungesa e transparencës. Kjo vihet në dukje edhe në progres raportin e vitit 2014

nga KBE-ja ku ndër të tjera thuhet se: “Mungesa e transparencës në financimin e

mediave dhe ndërhyrja e interesave politike dhe ekonomike mbeten sfida madhore. Këtu

përfshihet edhe shpërndarja jotransparente e fondeve për reklamat nga ndërmarrjet

shtetërore dhe qeveria.”391

ISM-ja merret, ndër të tjera edhe me analizën e autonomisë ekonomike të mediave

në Shqipëri. Që prej vitit 2004 ato kanë publikuar tre raporte, për/mbi pronësinë e medias.

Në një nga raporet e tyre të vitit 2014 ata kritikojnë mungesën e një përqasjeje proaktive

për të siguruar kështu transparencën e pronësisë së medias.392

Edhe pse çdo organ

mediatik duhet të regjistrohet në QKR, duke depozituar kështu emrat e aksionerëve dhe

duke i bërë disi publike të dhënat për pronësinë, shpesh “spekullohet se pronarët janë të

tjerë persona ose kompani”,393

fenomen i cili vihet në dukje gjithashtu edhe në raportet e

MSI-së, ku theksohet se: “njerëzit nuk janë të sigurtë nëse pronari i një gazete apo

televizioni është një politikan apo biznemen që njihet si i lidhur me politikanin apo

krahun politik në fjalë.”394

Përveç transmetuesit publik dhe agjensicë publike të lajmeve, peisazhi mediatik

shqiptar i cili është i pasur në numra, është kryesisht nën pronësinë private.395

Lidhjet me

politikën nga njëra anë dhe me bizneset nga ana tjetër janë të shpeshta.

Lidhjet e mediave të ndryshme me politikën, janë edhe sot një konstante e debatit

publik në Shqipëri. Megjithëse, duhet të pranohet, janë të rrallë ata pronarë mediash, të

cilët janë angazhuar politikisht ose kanë pranuar lidhje me politikën.396

Ndër rastet më të

njohura është ai i themeluesit të gazetës Koha Jonë, i cili ka një të shkuar të pasur

politike. Deputet në tre legjislatura, Zevëndësministër nga 2009-a deri në 2013-ën si dhe

389

Merkel et.al 2003: 84 390

UNESCO (2014): World Trend in Freedom of Expression and Media Development, Paris, fq. 66, URL:

https://www.unesco.de/fileadmin/medien/Dokumente/Kommunikation/World_Trends_in_Freedom_of_Exp

ression_and_Media_Development.pdf (04.11.2017). 391

European Commission (2014): Albania 2014 Progress Report, URL:

https://ec.europa.eu/neighbourhoodenlargement/sites/near/files/pdf/key_documents/2014/20141008

albania-progress-report_en.pdf (02.07.2017), f. 29. 392

ISHM (2014): Pronësimi dhe financimi i Medias në Shqipëri, Tiranë, f. 15. 393

Po aty. 394

MSI (2013): Albania, f. 11, URL: https://www.irex.org/sites/default/files/pdf/media-sustainability-index-

europe-eurasia-2013-albania.pdf (09.06.2017). 395

ISHM 2014: 16. 396

Po aty: 25.

119

kryetar i PDKSh-së nga viti 2002 deri në vitin 2006. Gjithashtu edhe pronari i gazetës

Tema ka dëshmuar ndër vite lidhje me politikën. Ai e ka mbështetur haptas PD-nё, madje

është kandiduar për deputet nga kjo parti. Gjithsesi, duhet theksojmë, se këto janë raste

ku gazetarët themelojnë mediat e tyre dhe më pas hyjnë në politikë.

Dy raste të tilla njihen gjithashtu edhe nga parlamenti i zgjedhur i vitit 2013. Këtu

mund të përmendim pronarin e UFO TV dhe bizneseve të tjera mediatike dhe arsimore.

Edhe pse nga të dhënat e QKR-së del se ky i fundit në vitin 2017 rezulton se është

aksioner i vetëm, në 3 subjekte të ndryshme, ai është deputet që prej vitit 1999 dhe

vazhdon të jetë ende, edhe në parlamentin e zgjedhur të 2017-ёs.397

Nga ana tjetër, shëmbulli më i bujshëm është ai i një prej pronarëve dhe

biznesmenëve të medias më të njohur në vend. Pretendohet se ky i fundit, përmes

mediave të tij, ka ofruar gjithnjë mbulim të favorshëm për politikanë të ndryshëm.398

Përpos kësaj është akuzuar shpesh nga parti të opozitës dhe persona të tjerë se mediat e tij

kanë kryer favore të ndryshme, dhe këto të fundit i janë kthyer, duke i akorduar tendera

firmave të ndërtimit që ai zotëron. GJK-ja, në maj të vitit 2016, vendosi t‟i hiqte deputetit

në fjalë, mandatin për shkak të shkeljes së nenit 131 të Kushtetutës, pasi ky i fundit ishte

akuzuar prej kohësh nga opozita se kishte përfituar fonde publike në konflikt interesi me

mandatin e tij parlamentar. Edhe pse pronësia e drejtpërdrejtë e aksioneve në media, nga

politikanë konsiderohet si shumë e rrallë, njihen disa raste të veçanta, kur politikanët kanë

blerë aksione në kompanitë mediatike.399

Përpos kësaj problematike, është edhe lidhja

rekursive e medias me biznesin e cila e dëmton seriozisht median, duke ndikuar në

rrjedhën e përcjelljes së informacionit. Grupet kryesore mediatike si Top Media, Media

Vizion, Panorama Group, por edhe shumë të tjera, konsiderohen se kanë dëshmuar këtë

lidhje të dëmshme me biznesin. Pavarësisht se këto nuk kanë lidhje të qarta me parti

politike thuhet se: “Praktikat e biznesit të disa pronarëve mediatikë hera-herës janë vënë

në fokus, me pretendimin se mediat e tyre janë përdorur për të siguruar favore nga

politikanët për të ndihmuar bizneset e tjera që zotërojnë.”400

Kjo, me fjalë të tjera, do të thotë se, megjithse pronarët e këtyre mediave nuk janë

angazhuar në mënyrë aktive në jetën politike, ata gjithsesi anojnë nga njëri krah politik,

gjë e cila dëmton haptas pavarësinë mediatike. Duhet të pranohet se “shumë biznese

përbënin bazën për investim të konsiderueshëm në skenën mediatike edhe pronësia

paralele i bën këto media të prekshme nga interesat ekonomike dhe politike”.401

Në vija të

përgjithshme, mund të thuhet se, edhe pse ka tendenca përmirësimi për sa i përket

transparencës formale të pronësisë së organeve mediatike, mbeten ende shqetësime për

aksione dhe pronarë të fshehur. Trinomi biznes-media-politikë bazohet në një ndërveprim

dhe një marrëdhënie rekursive, e cila mbetet burim shqetësimi për pavarësinë mediatike.

397

Shih: QKB. 398

ISHM 2014: 27. 399

Po aty: 26. 400

Po aty: 28. 401

Londo, I. (2012): Zhvillimi i Medias Dixhitale në Shqipëri, Tiranë, f. 68.

120

“Në realitet, mediat në vendet e Ballkanit Perëndimor janë si në një sanduiç

midis politikës dhe biznesit, herë për shkak të presionit me të cilin përballen

dhe herë të tjera sepse e vendosin veten vullnetarisht në këtë pozitë. Kështu,

mediat shfaqen si një zgjatje e politikës nga njëra anë dhe si aneks i

bizneseve të ndryshme nga ana tjetër.”402

Në një intervistë në vitin 2013, Edan Uajt (Aidan White), Drejtor i rrjetit për

gazetarinë Etike thekson se: “Ka një mungesë të pjekurisë politike në këtë rajon, nuk

respektohet liria e medias dhe pluralizmi demokratik në media. Ka influenca politike,

interesa të sektorit të biznesit. Në Shqipëri dhe vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor për

fat të keq ka një situatë të tillë ku media “është blerë” nga elitat politike me qëllim

manipulimin e saj për ndikim politik. Kjo nuk është demokratike, kjo është

antidemokratike dhe shumë e rrezikshme.”403

Gjithashtu edhe në raportet e FH-së

kritikohet varësia ekonomike e mediave shqiptare. Sipas organizatës ndërkombëtare

thuhet se, liria mediatike në Shqipëri është e pjesshme. Analistë të kësaj organizate,

agumentojnë se ka rënie të lirisë së shtypit në shumë aspekte dhe, kjo, në shumë raste, ka

lidhje të drejtpërdrejtë me varësinë ekonomike. Radiotelevizioni publik ka një prirje

proqeveritare dhe kjo u jep koalicioneve në fuqi një përparësi, sidomos gjatë periudhave

zgjedhore.404

Gjithashtu ata vënë në dukje që, në Shqipëri mbizotëron një trysni editoriale

e cila përcillet nga pronarët e mediave.

Në raportet e NT-së del në pah që, pavarësia mediatike në Shqipëri ka pësuar një

rrënie gjatë viteve 2013 – 2017. Presione politike nga njëra anë dhe mediatike nga ana

tjetër mund të konsiderohen si një ndër faktorët kryesor për këto rezultate.405

Ky ndikim i

rrezikshëm pohohet, po ashtu, edhe nga një studim i bërë nga BIRN-i. Sipas tyre, lidhja

midis mediave, politikës dhe biznesit është faktori kryesor që kontribuon në ndikimin e

gjërë të mediave. Në studimin e tyre ata arritën në përfundimin se “interesat ekonomike

të pronarëve, lidhjet e tyre politike dhe mungesat financiare të mediave janë faktorët

kryesorë që i shtyjnë gazetarët drejt vetëcensurës.”406

Gjithashtu edhe në raportet e

departamentit të Shtetit mbi praktiktat e të drejtave të njeriut del në pah që ka një varësi të

tillë. “Pronarët e medias i përdorën lirisht mediat për të siguruar favore dhe për të

promovuar interesat e tyre tek dy partitë e mëdha. Shumë pronarë mediash mikluan

udhëheqës të qeverisë për të siguruar favore dhe për të shmangur taksat.”407

Së fundmi,

402

Lani, R. (2011): Balkan Media: Lost in Transition?, in Professional Jorunalism and Self-Regulation:Neë

Media, Old Dilemmas in South East Europe and Turkey, Paris, fq. 41- 66, f. 53. 403

Ruci, A. (2013): Blerja e mediave ne ballkan nga elitat politike – antidemokratike e rrezikshme , në

Deutsche Welle, data 21.02.2013, URL: http://www.dw.com/sq/blerja-e-mediave-n%C3%AB-ballkan-nga-

elitat-politike-antidemokratike-e-rrezikshme/a-16616212 (24.08.2017). 404

FH, 2015. 405

NT, 2017. 406

Balkan Insight (2015): Self – Censorship Rampant in Albanian Media Study Says, URL:

http://www.balkaninsight.com/en/article/self-censorship-rampant-in-the-albanian-media-birn-study-finds-

12-02-2015 (27.11.2017). 407

DSHSHB (2012): Country Reports on Human Rights Practices for 2012. Albania 2012 Human Rights

Report, URL: https://ëëë.state.gov/documents/organization/220457.pdf (14.03.2017).

121

KE-ja nënvizon sërish të gjitha problematikat lidhur më çështjen e varësisë ekonomike.

Në progres raportin e vitit 2016 thuhet se:

“Media ownership is formally transparent and accessible through the

National Registration Centre. However, the functioning of the media market

remains opaque, ëith a number of media outlets surviving in a relatively

small market with limited resources. Transparency of government funds

channelled to the media for advertising or other purposes needs to improve.

Legislation on state advertising in line with international best practices

should be introduced. The media continued to be used as a tool to promote

political and private interests.”408

Përgjithësisht, mund të themi se shembujt dëshmojnë qartazi se, media shqiptare nuk

mund të konsiderohet ekonomikisht e pavarur. Autonomia ekonomike është gjithnjë në

rrezik dhe dëmtohet nga trinomi biznes-media-politik. Ajo kritikohet kryesisht për këto

marrëdhënie të dëmshme. Mediat në Shqipëri janë të polarizuara dhe shpesh herë, edhe

për shkak të varësisë ekonomike dhe modelit të pronësisë së tyre, ato raportojnë në

përputhje me interesa personale, duke anashkaluar interesin publik dhe mbi të gjitha duke

ndikuar fort në cilësinë e përmbajtjes.409

Për këto arsye ky tregues është defektoz.

Treguesi 3: liria operative e veprimit

Sipas Merkelit, defekte në lirinë operative të veprimit kur kemi të bëjmë me

shtypje selektive të organeve mediatike ose të gazetarëve. Kur shtypja merr formën e

kërcënimeve apo censurës, zhvatjes ose/dhe dhunës fizike atëherë cënohet liria operative

e veprimit dhe ky tregues do të ishte defektoz.410

Gjithashtu edhe ligjet e rrepta për

shtypin, cënojnë lirinë operative të veprimit.

Shqipëria, për sa i përket lirisë së mediave, sipas indeksit të organizatës

joqeveritare Reporterë pa Kufij, rënditet e 76-a në vitin 2017, duke demonstruar

përmirësime pёr periudhёn 2015 – 2016, në të cilën mban vendin e 82.411

Ajo që duket

qartazi është se në vendin tonë, ende sot, liria e veprimtarisë mediatike nuk garantohet

dot plotësisht dhe këtë e dëshmojnë më së miri edhe vlerësimet që vendi ynë merr qoftë

408

"Pronësia e mediave është zyrtarisht transparente dhe e qasshme përmes QKR-sё. Megjithatë,

funksionimi i tregut të medias mbetet i errët, me një numër të mediave që mbijetojnë në një treg relativisht

të vogël me burime të kufizuara. Transparenca e fondeve qeveritare të kanalizuara në media për qëllime

reklamimi apo qëllime të tjera duhet të përmirësohet. Duhet të futet legjislacioni për reklamat shtetërore në

përputhje me praktikat më të mira ndërkombëtare. Media vazhdon të përdoret si një mjet për të nxitur

interesat politike dhe private " (përkthim i autorit) shih në: European Commission 2016: 22. 409

Friedrich Ebert Stiftung FES (2013): Barometri Ballkanik i Medias Shqipëria 2013, Tiranë, f. 9. 410

Merkel et. al, 2003: 84. 411

RK (2017): Rangliste der Pressefreiheit 2017, URL: https://www.reporter-ohne-

grenzen.de/fileadmin/Redaktion/Presse/Downloads/Ranglisten/Rangliste_2017/Rangliste_der_Pressefreihei

t_2017_-_Reporter_ohne_Grenzen.pdf (10.11.2017).

122

nga RK-ja, nga MSI-ja, nga Progres raportet e BE-së apo edhe nga studime dhe raporte të

tjera kombëtare dhe ndërkombëtare.

Barometri ballkanik i medias u zbatua për herë të parë në Shqipëri në vitin 2013

dhe mori formën e një sondazhi, duke u bazuar gjithnjë në standardet e BE-së dhe të KE-

së. Përfaqësues të medias dhe aktorë nga shoqëria civile vlerësuan 45 treguesit.412 Mund

të themi që rezultatet përforcuan akoma më tej dyshimet në lidhje me lirinë e medias.

Pavarësisht se sipas ekspertёve media prezantonte “një pjesë progresive të shoqërisë”,413

ata vënë në dukje shumë mangësi nё lirinë e mediave. Në këtë studim theksohet se:

“Media përballet me presione si të jashtme, ashtu edhe të brendshme, të cilat ndikojnë

pavarësinë e cilësinë e saj si dhe mbrojtjen e interesit publik nga ana e saj.”414

Megjithëse nga sondazhi del në pah se liria e shprehjes ushtrohet nga gazetarët në

shumicën e rasteve, ekspertёt nënvizojnë dy problematika kryesore, të cilat cënojnë

dukshëm lirinë operative të veprimit të mediave. Së pari, janë sulmet fizike kundrejt

gazetarëve, dhe, se dyti, janë ligjet që kufizojnë lirinë e shprehjes.415

Për sa i përket

sulmeve fizike kundrejt gazetarëve duhet të nënvizohet se këto sulme shprehen më tepër

si ngjarje të izoluara, gjithsesi duhet pranuar se: “Kërcënimet e fshehura ndaj gazetarëve

nga autoritetet publike apo personat privatë ekzistojnë dhe janë një problem i mirëfilltë i

lirisë së shprehjes. Situata është edhe më e vështirë në qytete të vogla e qyteza ku

komunitetet janë të vogla, presioni është më i madh, dhe gazetarët kanë më pak mundësi

për të mbrojtur veten.”416

Kjo prirje vihet në dukje edhe në shumë raporte të tjera, pavarësisht se dhe në to

theksohet se këto ngjarje janë të rralla, rastet e dhunës ndaj gazetarëveë ekzistojnë dhe

ankimohen në shumicën e raporteve mbi lirinë e medias. Këtu mjafton të ilustrojmë disa

raste, të cilat e dëshmojnë shumë qartë këtë problematikë.

Në vitin 2014 u bë publik rasti i kanosjes së gazetarit investigativ, i cili u

kërcënua nga persona me armë zjarri, pranëKbanesës së tij në kryeqytet. Sipas

pretendimeve të PD-së, ky i fundit ishtë në dijeni të shumë aferave korruptive dhe për

këtë arsye ka tërhequr vëmendjen e bandave mafioze, të cilat donin ta ndalonin, patjetër,

nga investigimi i mëtejshëm.417

Po ashtu RK, raportuan në mars të vitit 2017 rastin e

gazetarit, i cili u dhunua nga agresorë të ndryshëm për shkak të zbulimeve dhe

reportimeve të tij.418

412

Muka, A. (2013): “Barometri Ballkanik“ si skaner per performancen e medias në Shqipëri, në:

Deutsche Welle, 26.12.2013, http://www.dw.com/sq/barometri-ballkanik-si-skaner-p%C3%ABr-

performanc%C3%ABn-e-medias-n%C3%AB-shqip%C3%ABri/a-17324724. 413

BBM, 2013: 10. 414

Po aty: 10. 415

Po aty: 14-16. 416

Po aty: 14. 417

Arapi, M., (2014): Dështon një atentat me armë ndaj gazetarit të Neës 24, Artur Cani: Ngjarja për

shkak të emisionit “Kaktus”, në Balkanweb, 02.12.2014, http://www.balkanweb.com/site/atentat-i-

deshtuar-ndaj-gazetarit-te-neës-24-artur-cani-ngjarja-per-shkak-te-emisionit-kaktus/ (10.10.2017) 418

RK (2017): Albania: Journalist who covers corruption hospitalized after attack, 14. 03. 2017, URL:

https://rsf.org/en/news/albania-journalist-ëho-covers-corruption-hospitalized-after-attack (10.10.2017).

123

Ndonëse agresorët në të dyja rastet e demonstruara nuk janë aktorë shtetërorë,

janë bërë publike gjithashtu edhe raste të kërcënimeve nga aktorë shtetërorë. Në prill të

vitit 2017 kryetari i Bashkisë së Hasit, kërkonte nga gazetari investigativ, ndalimin e

investigimit mbi uljen e pagesave sociale për familjet në ndihmë. Ky, padyshim që mund

të konsiderohet si një nga aktet më të shëmtuara që cënon lirinë e medias dhe të

gazetarëve, sepse vjen nga aktorë shtetërorё dhe politikё pavarësisht se politikani mohon

autorësinë e kërcënimeve.419

Ndonëse ky tregues dëshmon më së miri nëse dispozitat

kushtetuese zbatohen në mënyrë të mirëfilltë dhe liria e shprehjes dhe e shtypit garantohet

gjithashtu në realitet, duhet pranuar se liria operative, për shumë organe mediatike,

mbetet e cunguar.

Në raportin e departamentit të Shtetit thuhet se: “Ka përpjekje për të ushtruar

presion politik dhe ekonomik të drejtpërdrejtë dhe të tërthortë në media, duke përfshirë

kërcënime dhe ushtrimin e dhunës ndaj gazetarëve, të cilët kanë kërkuar të investigojnë

mbi histori kriminale ose korrupsioni.”420

Ka një konsens të gjerë mbi vështirësitë e operatorëve mediatikë për të ushtruar

në mënyrë të lirë veprimtarinë e tyre mediatike. Përpos rasteve të përmendura, edhe

prirja globale për të kufizuar lirinë e shprehjes dhe të shypit në emër të përpjekjeve anti-

terrorizëm apo ligjeve që mbrojnë privatësinë, kanë ndërhyrë në lirinë e medias dhe në

një farë mënyre kanë ndikuar në të, duke e cunguar dukshëm këtë liri.421

Për shkak të ndërhyrjeve të përshkruara në veprimtarinë gazetareske, është

shkelur liria e veprimtarisë mediatike, prandaj ky tregues është defektoz.

E drejta e asociimit – pluralizmi politik

Treguesi 1: Dispozitat kushtetuese dhe kuadri ligjor për partitë politike

Për herë të parë në historinë e demokracisë shqiptare, në vitin 1991 u sanksionua

një ndër dispozitat kryesore kushtetuese, sipas të cilës pluralizmi politik është një nga

kushtet themelore të demokracisë në shtetin shqiptar. Po në atë vit u hartua gjithashtu

419

Markalaus, K., (2017): Mayor of a Municipalitiy threatened Albanian journalist: I was shocked when he

asked me to drop this investigation, otherwise he was going to kill me, in: FairPress, 12. 04. 2017, URL:

http://www.fairpress.eu/blog/2017/04/12/mayor-municipality-threatened-albanian-journalist-i-was-

shocked-when-he-asked-me-to-drop-this-investigation/ (07.10.2017). 420

DSHSHB (2016): Country Reports on Human Rights Practices for 2016. Albania 2016 Human Rights

Report, URL: https://www.state.gov/documents/organization/265600.pdf (17.09.2017). 421

Londo, I. (2014): Rëndësia e Integritetit të Medias. Kthimi i vlerave të shërbimit publik në media dhe

gazetari, Tiranë, f. 16.

124

edhe ligji Nr. 7502 “Për partitë politike”, i cili u shfuqizua në vitin 2000 me ligjin Nr.

8580). KRSH-ja përcakton në nenin 9/1 që partitë politike krijohen lirisht nëse ato i

respektojnë parimet demokratike. Paragrafi 2 i nenit 9 i përcakton disi „parimet

demokratike‟ dhe përcakton në këtë mënyrë përkufizimet e çdo partie politike dhe

organizate. Sipas tij:

“Partitë politike dhe organizatat e tjera, programet dhe veprimtaria e të

cilave mbështeten në metoda totalitariste, që nxitin e përkrahin urrejtjen

racore, fetare, krahinore ose etnike, që përdorin dhunën për marrjen e

pushtetit ose për të ndikuar në politikën shtetërore, si edhe ato me karakter të

fshehtë janë të ndaluara sipas ligjit.”422

Në nenin 131 të Kushtetutës sanksionohet se GJK-ja është i vetmi organ, i cili

vendos mbi “kushtetutshmërinë e partive dhe të organizatave të tjera politike, si dhe të

veprimtarisë tyre, sipas nenit 9 të kësaj Kushtetute”.423

Në ligjin „Për partitë politike‟

përcaktohet në nenin 6 rastet kur nuk lejohet krijimi i një partie dhe se kur ndalohet

veprimtaria e saj. Veprimtaria e partive politike duhet të ndalohet, sipas këtij ligji, kur

partia në fjalë “propogandon ose përpiqet t‟i realizojë më përdorimin e dhunës, forcës së

armëve e të çdo mjeti tjetër antidemokratik e luftënxitës” si dhe “kur qëllimet e

veprimtaria e saj vijnë në kundërshtim me parimet kushtetuese të shtetit ligjor,

demokratik e social, me sovranitetin e popullit, me pluralizmin dhe barazinë e partive, me

parimin e ndarjes së pushteteve dhe pavarësinë e gjykatave.” Gjithashtu në të njëjtin nen

përcaktohet se, ndalohet regjistrimi i partive “kur organizimi i saj i brendshëm është në

kundërshtim me parimet demokratike, veçanërisht, me parimet vijuese: ndërtimi nga

poshtë lartë i partisë, zgjedhjet e brendshme demokratike për forumet e partisë, e drejta e

shprehjes së mendimit për çdo anëtar, liria e hyrjes dhe e daljes së tyre nga partia, e

drejta e çdo anëtari për të zgjedhur dhe për t‟u zgjedhur”, si dhe në rastet kur “partia

është krijuar jashtë territorit të Shqipërisё” ose është krijuar mbi baza “fetare, etnike ose

krahinore.”

E drejta e organizimit kolektiv për qëllime të ligjshme dhe regjistrimi i këtyre

organizatave garantohen nga KRSH-ja përmes nenit 46. Kuadri ligjor garanton

pluralizmin politik, kështu që ky tregues nuk është defektoz.

Treguesi 2: Ndalimi ose kufizimi i veprimtarisë së partive

Edhe pse ka pasur një debat të pasur mediatik dhe politik mbi ndalimin ose

kufizimin e veprimtarisë së disa partive politike, përgjithësisht, mund të thuhet se,

422

Neni 9/2 i Kushtetutës. 423

Neni 134 d i Kushtetutës.

125

ndalime të tilla, me vendime të GJK-sё, nuk kanë ndodhur. Gjithsesi mbeten dy raste në

të cilën është cunguar pluralizmi politik.

Si rezultat i ndalimit të partive politike në bazë etnike, sipas ligjit “Për partitë

politike” u ndalua veprimtaria e partisë OMONIA, para zgjedhjeve të dyta pluraliste në

vitin 1991.Si parti përfaqësuese e minoriteteve greke në Shqipëri ajo u rikrijua dhe

riorganizua si PBDNJ dhe vazhdon të përfaqësojë interesat e pakicave minoritare dhe

mbështetet kryesisht po nga ata.424

Po ashtu vlen për t‟u përmendur edhe rasti, kur në kuadër të një fushate për

depolitizimin e institucioneve kryesore kushtetuese dhe për denoncimin e krimeve të

diktaturës komuniste, filloi në vitin 1992 një ndryshim i rëndësishëm, për disa ndryshime

në ligjin nr. 7502 “Për partitë politike”. Sipas propozimit të deputetëve të shumicёs,

Kuvendi shpalli të paligjshme çdo parti, aktiviteti i së cilës do të kishte karakter “stalinist,

enveristo-komunist dhe marksist-leninist” dhe vendosi ndalimin e organizimit dhe të

veprimtarisë së partive dhe të shoqatave politike në ndërmarrje prodhuese dhe

institucione” dhe ndryshoi në këtë mënyrë nenet 5 dhe 6 të ligjit nr. 7502. Argumentohet

se ky ndryshim ishte i motivuar politikisht, pasi synonte dënimin e regjimit të

mëparshëm, duke ndaluar veprimtarinë e PK-së.425

Ky kufizim ligjor u shfuqizua me

kthimin e PS-së në pushtet, në vitin 1997 “duke i hapur rrugë krijimit të PK-ve të reja. 426

dhe duke përforcuar parimin e pluralizmit politik në Shqipëri. Edhe pse në perceptimin e

disa studiuesve zbatimi i mirëfilltë i nenit 6 të ligjit “Për partitë politike” do bënte që

“shumica e partive politike, përfshirë dhe ato parlamentare, do të cilësoheshin të

paligjshme”,427

nuk ka pasur vendime të GJK-sё që kanë ndaluar ose kufizuar

veprimtarinë e partive politike. Ky tregues nuk është defektoz.

Treguesi 3: Ndalimi ose shtypja selektive e shoqërisë civile

E drejta e çdo qytetari për t‟u organizuar vetë vullnetarisht u garantua, fillimisht,

nga dispozitat kryesore Kushtetuese të vitit 1991. Sot, neni 46 i KRSH-së përcakton se:

“Kushdo ka të drejtë të organizohet kolektivisht për çfarëdo qëllimi të ligjshëm.” Në

përgjithësi, kuadri ligjor për OJQ-të, në Shqipëri, konsiderohet të jetë “një nga më

liberalët në rajon.”428

Kërkesa e një riorganizimi të shoqërisë civile bëri që ato të ishin

relativisht të dobëta dhe të keqorganizuara.429

Pavarësisht së shumë interesa sociale

424

Osterberg –Kaufmann, N. (2011): Erfolg und Scheitern von Demokratisierungprozessen, Wiesbaden., f.

51. 425

Krasniqi 2006: 208 426

Po aty 427

Po aty: 209 428

Osterberg-Kaufmann 2011: 52. 429

Po aty.

126

vazhdojnë të jenë të nënpërfaqësuara dhe sindikatat vazhdojnë të jenë shumë të dobëta430

në vitin 2016 shoqëria civile në Shqipëri u cilësua si e lulëzuar. Në raportin e FH-së

konstatohet se:

“Albania‟s civil society is experiencing an awakening. Throughout 2016,

citizen movements, activists, online social networks, civil society

organizations (CSOs), business associations, ad hoc initiatives, and ordinary

people, all unaffiliated ëith political parties, became more active and vocal

about various social, economic, and political issues.”431

Pavarësisht këtij lulëzimi dhe përforcimi të organizatave shoqërore, duhet të

theksohet se ato së pari, mbeten të dobëta në kapacitetet e organizimit tyre dhe, së dyti,

konsiderohen të ndikueshme nga influencat politike.432

Influencat politike, për një kohë të gjatë, kanë bërë që OJQ-të të mos

konsideroheshin të pavarura. Përpos kësaj, ka pasur një tendencë të ushtrimit të kontrollit

dhe shpeshherë dhe ndarja e politikës nga organizata joqeveritare nuk ka qenë shumë e

qartë.433

Këtu mjafton të themi që ka mjaftueshëm aktorë politikë, të cilët janë rekrutuar

nga qarqet udhëheqëse të OJQ-ve. Shembulli më i shquar i momentit, është shembulli i

kryetarit të Bashkisë së Tiranës. Këtë fenomen e ve në dukje edhe raporti i BS-së:

“Currently, a few NGO representatives, particularly from the ranks of Mjaft severe in

high-level government posts, blurring dhe division between civil society and

government”.434

Ato kritikojnë gjithashtu veprimtarinë e organizatave shoqërore duke e

cilësuar veprimtarinë e tyre si një “appendix of the political structures”435

Gjithsesi duhet theksuar se prevalojnë zhvillimet pozitive në lidhje me shoqërinë

civile në Shqipëri dhe kjo, padyshim që, vjen edhe si pasojë e rishikimit të kuadrit ligjor,

lidhur me ligjin nr. 119/2014 “Për të drejtën e informimit”. OJQ-të mund të regjistrohen

lirisht, të menaxhojnë punët e tyre pa ndërhyrje formale te shtetit dhe të adresojnë, pa

kufizime, çështje të debatit publik. Këtë mund ta vërrejmë edhe gjatë viteve të kaluara ku

është ngritur dhe dëgjuar zëri i shoqërisë civile për një sërë problemesh. Në raportin e

FH-së konstatohet se OJQ-të kanë mundur dhe iu është lejuar të shprehin: shqetësimet e

tyre nëpërmjet diskutimeve me politikëbërësit, propozimet për ndryshime ligjore dhe

kërkesat e parashtruara pranë GJK-sё kundër nismave të caktuara ligjore.436

Për arsyet e

sipërpërmendura, ky tregues nuk është defektoz.

430

Po aty. 431

"Shoqëria civile e Shqipërisë po përjeton një zgjim. Gjatë vitit 2016 lëvizjet qytetare, aktivistët, rrjetet

shoqërore në internet, organizatat e shoqërisë civile, shoqatat e biznesit, iniciativat ad hoc dhe njerëzit e

zakonshëm, të gjithë të palidhur me partitë politike, u bënë më aktivё për çështje të ndryshme sociale,

ekonomike dhe politike." (përkthim i autorit) shih aty: FH 2017. 432

FH, 2014. 433

Osterberg-Kaufmann 2011: 52. 434

BTI 2016a: 9. 435

Po aty. 436

FH 2017.

127

Liria e grumbullimit dhe e drejta e demonstrimeve dhe tubimeve

Treguesi 1: Dispozitat kushtetuese

Liria për t‟u organizuar kolektivisht dhe për të marrë pjesë në tubime është liri

dhe e drejtë politike e çdo individi në Republikёn e Shqipërisë. Këto janë dy të drejta të

cilat kanë subjekt veprimtarinë, në mënyrë kolektive, me të tjerët dhe sanksionohen në

Kushtetutën shqiptare në nenin 46 dhe 47. Neni 46 përcakton se, “kushdo”, pa asnjë lloj

dallimi, “ka të drejtë të organizohet kolektivisht për çfarëdo qëllimi të ligjshëm.”

Ndërkohë që, përmes nenit 47 garantohet liria e tubimeve dhe e pjesëmarrjes, nëse

tubimet janë “paqësore dhe pa armë”. Liria e tubimit përfshin një sërë lirish dhe

përkufizohet, për më tepër, në anë të ligjit Nr. 8773 “Për Tubimet”. Pika 2 e nenit të parë

në këtë ligj parashikon se: “Kjo e drejtë kufizohet vetëm në rast se rrezikohet sigurimi

kombëtar, sigurimi publik, mbrojta e rendit dhe parandalimi i krimit, ruajtja e shëndetit

ose moralit, ose mbrojta e të drejtave dhe e lirive të të tjerëve.”437

Duket qartazi se, kuadri ligjor shqiptar parashikon dhe garanton zbatimin e lirë tё

lirisë së tubimit, nëse ky i fundit ndodh në mënyrë paqësore dhe pa armë. Nuk ka

kufizime në lidhje me qëllimin e tubimeve, ai mund të jetë politik, fetar apo edhe i

çfarëdolloj qëllimi tjetër. Për Merkelin ky tregues duhet të konsiderohet defektoz, kur kjo

liri nuk garantohet nga kuadri ligjor i një shteti dhe kur kuadri ligjor parashikon kufizime

substanciale, pra kufizime në përmbajtje. Në Shqipëri, liria e tubimit garantohet përmes

Kushtetutës dhe ligjit “Për Tubimet” dhe nuk cënohet nga kufizime thelbësorë në

përmbajtje, përmes ligjit. Ky tregues nuk është defektoz.

Treguesi 2: Masa shtrënguese ndaj protestuesve, tubimeve etj.

Liria e tubimit dhe grumbullimit ka kaluar disa disfata në vendin tonë, si pasojë e

tranzicionit të stërgjatë. Kryesisht në vitin 1997 është kufizuar dukshëm kjo liri dhe e

drejtë politike, kur demostrata të shumta të opozitës, të cilat konsideroheshin paqësore, u

cënuan dhe u ndërprenë me forcë nga policia ose edhe nga aktivistё politikё të partisë së

pozitës. 438

Hapi i parë drejt normalizimit dhe shfaqjes së kësaj lirie politike është vënë re

437

Ligji Nr. 8778, datë 23.04.2011 „Për Tubimet‟. 438

Finger, Zuzana (1998): Albanien im Jahr fünf der Demokratisierung. Eine Bilanz der politischen

Verfolgung, në: Hutter, Franz-Josef; Speer, Heidrun; Tessmer, Carsten (eds.): Das gemeinsame Haus

Europa. Menschenrechte zwischen Atlantik und Ural. Baden – Baden, f. 181 – 194, f. 184.

128

në protestat e vitit 2004, ku edhe pse policia përdori armë zjarri dhe gaz lotsjellës për të

ndërprerë protestat, ato janë cilësuar, për herë të parë, protesta paqësore.439

Përgjithësisht mund të thuhet se protestat civile kanë lujatur një rol vendimtar në

tranzicionin demokratik të Shqipërisë dhe konsiderohen si forcë vendimtare në disa

ngjarje kyçe të tranzicionit.440

Pas zgjedhjeve të kontestuara të vitit 2009, opozita

organizoi forma të ndryshme proteste dhe me sa duket ishte e pakufizuar nga qeveria. Si

pikë kthese mund të konsiderohen protestat e 21 janarit 2011, ku u vranë katër civilë, 60

të plagosur dhe 100 të arrestuar. Shtënia ndaj protestuesve të paarmatosur, të mobilizuar

nga grupet e opozitës, është bërë objekt i një hetimi të vështirë politik, një proces që ka

dëshmuar ndërhyrjen dhe pengimin e qeverisë, të evidentuara qartë në raportimin

ndërkombëtar të çështjes.441

Së fundmi, protestat, demostratat dhe tubime të tjera kanë

qenë kryesisht paqësore dhe janë zhvilluar pa ndikime dhe masa shtrënguese. Këtu

mjafton të përmenden disa raste:

Së pari, janë protestat kundër mundësisë së shkatërrimit të armëve kimike siriane

në Shqipëri. Në vitin 2013 qindra qytetarë në Tiranë dhe qytete të tjera të Shqipërisë kanë

protestuar kundër mundësisë së shkatërrimit të armëve kimike siriane. Protestat, të

organizuar nga shoqatat ambientaliste kishin synim mobilizim në masë tё qytetarëve.

Ndër protestuesit kishte përfaqësues të shoqërisë civile, gazetarë, artistë dhe personalitete.

Protestat ishin paqësore, pasi protestuesit marshuan përpara institucioneve të shtetit

shqiptar: kryeministrisë, kuvendit dhe presidencës, ndërsa në duar mbanin pankarta ku

kërkohej t‟i thuhet „JO‟ ardhjes së armëve kimike në vendin tonë, si një rrezik i madh për

shoqërinë.442

Protesa e 8 dhjetorit 2015 e organizuar nga PD-ja, e cila ishte kërkuar të ishte

paqësore, në fund u bë subjekt i hetimeve të prokurosisë së Tiranës. Kjo e fundit dorëzoi

në gjykatë dosjen penale për disa protestues, vënë nën akuzat e “Shkatërrimit të pronës

me zjarr” dhe “Prishjes së qetësisë publike”.443

Pavarësisht se kjo protestë u diskutua

gjatë në media dhe nuk është shfaqur në mënyrë plotësisht paqësore, ajo mund të

konsiderohet si një shembull ku e drejta dhe liria politike e çdo qytetari nuk është cënuar.

Para se të kalojmë në një nga protestat dhe tubimet me të bujshme të 2017-s, asaj të

opozitës, më në krye kryetarin e PD-së, Lulzim Bashën, mund të themi, përgjithësisht, se

kjo liri dhe e drejtë politike në Shqipëri ka filluar të garantohet konform me dispozitat

ligjore. Përpos faktik që ka pasur edhe pretendime për ushtrim dhune nga forcat policore,

439

Osterberg – Kaufmann 2011: 53. 440

BTI 2012. 441

BTI 2014. 442

Gazeta Shqip (2013): Protesta kundër armëve kimike shtrihet në gjithë vendin, pjesëmarrje masive në

Tiranë, 13. Nëntor 2013, http://gazeta-shqip.com/lajme/2013/11/13/protesta-kunder-armeve-kimike-

shtrihet-ne-gjithe-vendin-ne-tirane-pjesemarrje-masive/. 443

Koha Jonë (2016): Protesta e 8 dhjetorit, akuza: Dëm 320 euro të Kryeministria. 9 vetë në gjykatë për

djegien e bunkerit, 16.10.2016, në: http://www.kohajone.com/2016/10/16/protesta-e-8-dhjetorit-akuza-

dem-320-euro-te-kryeministria-9-vete-ne-gjykate-per-djegien-e-bunkerit/ (22.09.2017).

129

këto akuza kanë qenë të pakta dhe nuk mund të konsiderohen aq serioze sa të

konsiderohen si cënuese për këtë tregues.

Përpos kësaj, pozitiv mund të vlerësohet edhe fakti i grupimeve dhe pjesëmarrëve

të shumta në një sërë aktivitetesh. Këtu mund të përmendim:

1) AKIP-nё që protestonte për importe të mbeturinave për industrinë e

riciklimit;

2) grupime të cilat protestonin për ndërtimin e hidrocentraleve në lumenj

si: Vjosa, Valbona, Skavica dhe Rukaj;

3) iniciativa ProReformës, një grup përfaqësuesish të shoqërisë civile në

mbështetje të miratimit dhe zbatimit të reformës së drejtësisë;

4) iniciativa Thurje, një grup i shoqërisë civile që nxit rritjen e

angazhimit qytetar; apo edhe;

5) grupimet joformale si "Qytetarët për Parkun", të cilat kundërshtonin

ndërtimin e parkut të lojrave në zonën e liqenit artificial në parkun e Tiranës.

Protesta e opozitës, më në krye PD-në, që nisi në datën 18 shkurt 2017 është ndër

shëmbujt më të mirë për të dëshmuar që tashmë në vendin tonë, grumbullimet dhe

tubimet politike ndodhin në mënyrë paqësore dhe për më tepër garantohen plotësisht.

Protesta që zgjati mbi tre muaj dhe përfundoi me arritjen e marrëveshjes „Rama-Basha‟,

synonte largimin e Ramës si kryeministër dhe krijimin e një qeverie teknike që do ta

çonte vendin në zgjedhje të parakohshme. Qindra protestues i janë bashkuar protestës në

cadër, para kryeministrisë, në mënyrë paqësore dhe kanë demostruar kështu, plotësisht,

lirinë e tyre politike.

Ky tregues, për arsyet e dhëna më lart, nuk është defektoz.

4.3 Liritë civile: dispozitat ligjore, kufizimet dhe performanca e

tyre në Shqipëri

Të drejtat dhe liritë themeltare dhe përformanca e të drejtave të njeriut

Treguesi 1: Dispozitat ligjore dhe kufizimet e përgjithshme për të drejtat e

njeriut

Në nenin 3, të Deklaratës së përgjithshme mbi të Drejtat e Njeriut nga ana e OKB-

sё, në vitin 1948 është përcaktuar se: “Gjithkush ka të drejtë të jetojë, të jetë i lirë dhe të

130

ketë sigurimin vetjak.” Për më tepër, KEDNJ-ja e 4 nëntorit 1950 garanton të njëjtat të

drejta në nenet e mëposhtme: sipas nenit 1 të Konventës është detyrimi për të respektuar

të drejtat e njeriut, të cilat mbrohen në pajtim me nenin 2 të KEDNJ-së, ku cilësohet e

drejta për jetën. Ndalimi i torturës përcaktohet në nenin 3, ndalimi i skllavërisë dhe i

punës së detyruar në nenin 4, e drejta për liri dhe siguri në nenin 5, dhe, në nenin 6

cilësohet e drejta për gjykim të drejtë. Të gjitha këto të drejta garantohen në Republiken

e Shqipërisë përmes dispozitave Kushtetuese, edhe pse kjo s‟ka qenë gjithnjë kështu.

Ndryshimi i sistemit në Shqipëri u shoqërua me një heqje graduale të praktikës

represive të regjimit të diktatorit Enver Hoxha. Fillimisht, këto të drejta dhe liri

themeltare u sanksionuan në dispozitat kushtetuese, pavarësisht se duhet të shtohet këtu

qё, e drejta për jetën ka qenë e kufizuar nga dënimi me vdekje, i cili u shfuqizua

përfundimisht në vitin 2006.444

Me miratimin e Kushtetutës së Shqipërisë në 1998, u

përcaktuan liritë themeltare të njeriut dhe të drejtat vetjake në nenet 21 – 44.

KRSH-ja parashikon se “dinjiteti i njeriut, të drejtat dhe liritë e tij, (...) janë baza

e këtij shteti, i cili ka për detyrë t‟i respektojë dhe t‟i mbrojë.”445

Për më tepër, në pjesën

e dytë të Kushtetutës nënvizohet sërish ky parim, duke theksuar se: “Të drejtat dhe liritë

themelore të njeriut janë të pandashme, të patjetërsueshme e të padhunueshme dhe

qëndrojnë në themel të të gjithë rendit juridik”, dhe që “Organet e pushtetit publik, në

përmbushje të detyrave të tyre, duhet të respektojnë të drejtat dhe liritë themelore të

njeriut, si dhe të kontribuojnë në realizimin e tyre.”446

KRSH-ja parashikon që këto të

drejta të “vlejnë njëlloj edhe për të huajt edhe për personat pa shtetësi në territorin e

Republikës së Shqipërisë, me përjashtim të rasteve kur Kushtetuta e lidh në mënyrë të

posaçme me shtetësinë shqiptare ushtrimin e të drejtave e të lirive të caktuara.”447

Për sa i përket kufizimeve të kësaj të drejte dhe lirie, në nenin 17 sanksionohet se,

ato mund të vendosen “vetëm me ligj për një interes publik ose për mbrojtjen e të

drejtave të të tjerëve”, dhe që “këto kufizime nuk mund të cënojnë thelbin e lirive dhe të

të drejtave dhe në asnjë rast nuk mund të tejkalojnë kufizimet e parashikuara në

KEDNJ”.448

Duket qartazi që këto të drejta mbrohen në tre nivele:

- së pari, përmes DPDNJ-sё së OKB-sё;

- së dyti, përmes KEDNJ-së dhe,

- së fundmi, përmes dispozitave kushtetuese.

Një kufizim i përgjithshëm përmbajtësor duhet të përjashtohet, pasi nuk ka

kufizime ligjore dhe kjo do të thotë që ky tregues nuk është defektoz.

444

Osterberg – Kaufmann 2011: 62. 445

Neni 3 i Kushtetutës. 446

Neni 15 i Kushtetutës. 447

Neni 16/1 i Kushtetutës. 448

Neni 17 i Kushtetutës.

131

Treguesi 2: Diskriminimi i pjesëve të popullsisë

Nëse e analizojmë këtë aspekt, parë edhe nga këndvështrimi historik, mund të

thuhet se, ashtu si në përgjithësi, të drejtat e njeriut nuk u respektuan dhe garantuan

mjaftueshëm në Shqipërinë autoritare, as pakicave kombëtare nuk iu është dhënë dhe nuk

iu është garantuar asnjë e drejtë e veçantë.449

Sot, KRSH-ja i garanton të drejtat e

pakicave përmes nenit 3, 18 dhe 20, dhe, megjithatë, dispozitat ligjore për mbrojtjen e

pakicave cilësohen si jo të mjaftueshme.450

Shqipëria që prej vitit 2010 ka ligjin “Për mbrojtjen nga diskriminimi”. Ligji Nr.

10 221 “Për mbrojtjen nga diskriminimi” është miratuar nga Kuvendi shqiptar, si rezultat

i kërkesave të BE-së për progres në procesin e integrimit evropian. Duke pasqyruar, në

këtë mënyrë, edhe angazhimin maksimal të autoriteteve shqiptare drejt respektimit të të

drejtave të njeriut, barazisë dhe mosdiskriminimit. Komisioni për Mbrojtjen nga

Diskriminimi u krijua bazuar në këtë ligj si institucion i pavarur, në ushtrimin e detyrës,

që siguron mbrojtjen efektive nga diskriminimi dhe nga çdo formë sjelljeje që nxit

diskriminimin.

Në rradhë të parë duhet të theksohet se nuk ekziston një ligj i posaçëm për

mbrojtjen e pakicave ose të minoriteteve dhe, së dyti, Shqipëria ka një numër të madh

ligjesh që përmbushin standardet ndërkombëtare, por problematika qëndron që këto

dispozita ligjore shndërrohen në ligje, të cilat kanë probleme në zbatim, dhe, kjo gjë çon

në deficite në realitetin politik.451

Siç kemi përshkruar edhe në pjesën e analizës së

veprimtarisë së partive, ndalimi i partisë OMONIA konsiderohet si shembull i shkeljes së

ligjit, në fillimet e Republikës Shqiptare, sidomos kundrejt minoriteteve greke.

Sot e kësaj dite, nuk është se kemi të bejmë me diskriminim sistematik të

minoriteve dhe pakicave kombëtare, por gjithsesi duhet të pranohet se një pjesë e madhe

e pakicave, veçanërisht romët, vuajnë nga kushtet e mjerushme të jetesës si dhe nga

përjashtimi social. Në raportin vjetor 2015 të KMD-së pranohet se: “përfaqësues të

grupeve të ndryshme si përfaqësues të komunitetit rom dhe egjiptian, persona me aftësi të

kufizuara, gra, përfaqësues të komunitetit LGBT, etj. përballen me forma të ndryshme të

diskriminimit.”452

Mjafton të analizohen raportet e AI-së dhe del në pah që, parimet e

mosdiskriminimit nuk gjejnë gjithnjë zbatim përsa i përket minoritetit rom. Në raportet e

449

Osterberg – Kaufmann 2011: 62. 450

Osterberg – Kaufmann 2011: 63. 451

Stoppel, Wolfgang (2005): Minderheitenschutz im östlichen Europa. Albanien, në: http://www.uni-

koeln.de/jur-fak/ostrecht/minderheitenschutz/Vortraege/Albanien/Albanien_Stoppel.pdf (10.09.2017). 452

KMD (2015), Raport vjetor 2015, Tiranë, URL: http://kmd.al/skedaret/1487862994-

Raport%20Vjetor%202015_KMD.pdf (25.10.2017), f. 17.

132

AI-së ankimohet se, kësaj pakice nuk i garantohet mjaftueshëm e drejta për strehim

adekuat dhe si alternativë i ofrohet një strehim i cili nuk përmbush kriteret e sanksionuara

në Konventën CESCR për strehim të banueshëm pasi ato nuk sigurojnë: hapësira të

mjaftueshme, mbrojte nga të ftohtit, lagështira, nxehtësia, shiu, era apo edhe kërcënime

dhe rreziqe të tjera.453

Kjo vihet në dukje edhe në raportin e KMD-së, i cili thekson se:

Romët dhe egjiptianët jetojnë në kushte të këqija banimi ku shpesh mungojnë instalimet

hidrosanitare, jetojnë në zona periferike dhe pa infrastrukturë pranë. 16% e familjeve

rome nuk furnizohen me ujë të rrjedhshëm në shtëpitë e tyre dhe as jashtë saj, ndërkohë

që 28% e familjeve rome jetojnë në banesa që nuk janë të lidhura me sistemin e

kanalizimit të ujërave të zeza.”454

Shpërngulja me forcë e komunitetit rom është një ndër çështjet më të përmendura

në raportet e kësaj organizate. AI-ja i cilëson këto dëbime të dhunshme si raste të

shpeshta në realitetin politik shqiptar.455

Po ashtu, edhe AP-ja e Shqipërisë pranon

problematikën lidhur me këtë çështje dhe shprehet se “këto zhvendosje sikurse na

rezulton janë situata të përsëritura që kanë ndodhur ndër vite.”456

Për këto arsye,

institucioni i AP-së pohon se, ekzistojnë shenja diskriminimi ndaj kësaj pjese të

popullsisë dhe rekomandon në raportin e tij vjetor: të gjendet një zgjidhje “përfundimtare

në përputhje të plotë me standardet ligjore dhe ndërkombëtare të zbatueshme në vendin

tonë, me qëllim që komuniteteve rome dhe jo vetëm, t‟iu ofrohen zgjidhje të qëndrueshme

dhe afatgjata, që synojnë dukshëm përmirësimin e kushteve të jetesës së tyre.”457

Po ashtu

edhe KMD-ja pohon që “pakicat rome dhe egjiptiane përballen me kushte shumë të

vështira të jetesës dhe vuajnë nga përjashtimi social dhe diskriminimi i shpeshtë.”458

Një tjetër grup i shoqërisë shqiptare i cili mund të konsiderohet i diskriminuar,

është komuniteti LGBTI. Sipas raportit të fundit të AP-së, ky komunitet është objekt i

kufizimeve të të drejtave themelore të njeriut, që sipas dispozitave kushtetuese, duhet të

gëzohen nga të gjithë qeniet njerëzore pa dallim.459

Në raportin e vitit 2016 theksohet se,

në Shqipëri “personat LGBTI nuk gëzojnë të drejtën e martesës, të bashkëjetesës së

njohur ligjërisht, unioneve civile etj.” Ky fakt demostron një farë diskrimini që vjen si

pasojë e mohimit të një të drejtë kushtetuese, por duhet të theksojmë, gjithashtu, se neni

53, në të cilin sanksionohet se: “Kushdo ka të drejtë të martohet dhe të ketë familje”,460

bën pjesë në të ashtuquajturat liritë dhe të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore.

453

Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights - CESCR (1991): The right to

adequate housing, Geneva, URL: http://www.globalhealthrights.org/ëp-content/uploads/2013/10/CESCR-

General-Comment-No.-4-The-Right-to-Adequate-Housing1.pdf (12.10.2017). 454

KMD, 2015: 22. 455

AI, 2014: 8. 456

AP, (2016): Raport Vjetor për Veprimtarinë e Avokatit të Popullit, 1 Janar – 31 Dhjetor,

Tiranë,URL:http://www.avokatipopullit.gov.al/sites/default/files/RAPORTET/RAPORTET_VJETORE/Ra

porti_2016.pdf (28.09.2017). 457

AP, 2016: 16. 458

KMD, 2015: 31. 459

AP, 2016: 15. 460

Neni 53 i Kushtetutës.

133

Megjithatë, këtu duhet të pranohet se, mbrojta e këtyre lirive dhe të drejtave duhet t‟i

garantohet qytetarëve në mënyrë të barabartë dhe kjo gjë në vendin tonë nuk vlen për

komunitetin LGBTI. Diskriminimi ndaj komunitetit LGBTI pranohet edhe nga KMD-ja:

“Komuniteti LGBTI-së përballet me paragjykime, diskriminim, abuzim verbal dhe fizik.

Kjo ndodhte pavarësisht nga qyteti apo komuna.”461

Pёr arsyet qё thamё mё lart ky tregues është defektoz.

Treguesi 3: Shkelja e të drejtave themelore nga aktorët shtetërorë

Jo vetëm që shteti ynë nuk është i aftë të mbrojë qytetarët dhe t‟iu garantojë atyre

zbatimin e plotë të të drejtave themelore, por në shumë raste vetë aktorët shtetërorë i

shkelin këto të drejta. Thuhet se që nga ndërrimi i sistemit janë shkelur shumica e

parimeve të sanksionuara në DPDNJ.462

Pavarësisht se incidentet e shkeljes kanë qenë më

të shumta gjatë përiudhës 1992-1997, fatkeqësisht edhe sot aktorët shtetërorë cënojnë

rrënjësisht të drejtat e njeriut në Shqipëri. Një ndër problemet më të mëdha vazhdon të

jetë keqtrajtimi dhe tortura gjatë arrestimit, si dhe ndalimit nga njëra anë dhe kushtet e

mjerueshme të burgimit nga ana tjetër.463

Duket se shteti shqiptar këto shkelje, të të

drejtave të njeriut, i toleron gjerësisht, pasi mund të thuhet se ndjekjet penale kundër

keqtrajtimit të policëve të akuzuar janë të rralla dhe për më tepër dhe në rastet e veçanta

kur ata dënohen, nuk dënohen për torturë ose trajtim ç‟njerëzor, por për arbitraritet.464

Edhe në raportet e departamentit të shtetit për të drejtat e njeriut, theksohet se:

“Other human rights problems included significantly substandard prison and

detention center conditions, notably overcrowded, aged infrastructure, with a

lack of medical treatment for inmates. Reportedly, police and prison guards

sometimes beat and abused suspects and detainees and occasionally held

persons in prolonged detention without charge.”465

Edhe në raportin e AP-së pranohet kjo shkelje nga ana e aktorëve shtetërorë.

Mjafton të thuhet se institucioni i AP-së deklaron se, gjatë vitit 2016 ka pasur 163 ankesa,

ndaj organit të Policisë së Shtetit, ku qytetarët kanë paraqitur pretendime për shkelje të të

drejtave të tyre ligjore nga strukturat ose punonjësit e Policisë së Shtetit. Ankesat kanë

trajtuar veçanërisht çështjet lidhur me “ushtrimin e dhunës fizike, trajtim johuman,

461

KMD, 2015: 39. 462

Osterberg-Kaufmann 2011: 64. 463

AI, 2008. 464

Osterberg-Kaufmann 2011: 65. 465

"Probleme të tjera të të drejtave të njeriut përfshinin në mënyrë të konsiderueshme kushtet e qendrës së

paraburgimit, sidomos të mbipopulluara, infrastrukturën e vjetër, me mungesë të trajtimit mjekësor për të

burgosurit. Raportohet se policia dhe rojet e burgut ndonjëherë keqtrajtonin të dyshuarit dhe të

paraburgosurit dhe herë pas here i mbanin personat në paraburgim të zgjatur. (përkthim i autorit) shih këtu:

DSHSHB, 2016: 1.

134

arrestime ose shoqërime të paligjshme.”466

Shkeljet e pretenduara janë konstatuar në

disa raste dhe për këtë arsye, ky institucion i është “drejtuar në 8 (tetë) raste Prokurorive

të Rretheve për fillimin e ndjekjeve penale për: 3 (tre) punonjës të Policisë së Shtetit, 4

(katër) punonjës të Policisë së Burgjeve dhe 1 (një) punonjës të Inspektoriatit të

Mbrojtjes së Territorit.”467

Një tjetër aspekt që demostron shkelje të të drejtave të njeriut nga ana e aktorëve

shtetërorë është i lidhur ngushtë me kthimin ose zëvendësimin e pronës. E drejta e pronës

private sanksionohet në nenin 41 të Kushtetutës sё Shqipёrisё dhe përbën kështu një nga

të drejtat themelore të njeriut. Për fat të keq duhet tё pranohet se shteti shqiptar cilësohet

si pak përparimtar përsa i përket kthimit ose zevëndësimit të pronës.468

Për këtë arsye, ky

aspekt gëzon vëmendjen e plotë edhe nga institucioni i AP-së, i cili pranon se i ka

kushtuar vëmendje trajtimit të çështjes së pronave, pasi:

“Situata juridike e parashikuar në ligjin lidhur me trajtimin e të drejtës së

pronës është vlerësuar prej institucionit të Avokatit të Popullit jo në përputhje

me disa parime kushtetuese, vlerësim i cili është pranuar prej GJK-sё me

rastin e dhënies së Vendimit datë 09.11.2016, sipas të cilit është vendosur për

shfuqizimin e pikës 3 dhe 5 të nenit 6 të këtij Ligji.”469

Problematika kryesore qëndron, në rradhë të parë, në mosekzekutimin e

vendimeve lidhur me të drejtën e kompensimit të pronës. Deri sot, numërohen të jenë mbi

26 mijë vendime të dhëna, të cilat nuk janë ekzekutuar ende.470

Gjithashtu, një tjetër

problematikë qëndron në mospërfundimin e shqyrtimit të kërkesave nga ana e ATP-së

dhe, për më tepër, në qëndrimin refuzues të zyrave vendore. Janë konstatuar disa raste në

të cilat zyrat vendore të regjistrimit të pasurive të paluajtshme, kanë mbajtur qëndrim

refuzues për regjistrimin e pronave edhe pse ATP-ja kishte marrë vendimin e njohjes së

pronës.471

Të gjitha këto janë tregues për cënimin dhe mosrespektimin e të drejtës të

pronësisë së individit, pra thënë ndryshe, shkelje të të drejtave të njeriut. Pavarësisht se në

vendin tonë nuk konstatohen më shkelje masive të të drejtave të njeriut, të cilat lidhen me

privimin arbitrar ose të paligjshëm të jetës apo edhe me zhdukje të motivuara politikisht,

shkeljet e demostruara janë ndërhyrje jo-të detyrueshme politikisht. Kjo do të thotë se

nuk mund të përjashtohen ndërhyrjet nga ana e aktorëve shtetërorë dhe, për këtë arsye, ky

tregues cilësohet defektoz.

466

AP, 2016: 35. 467

Po aty: 17. 468

DSHSHB, 2016: 10. 469

AP, 2016: 7. 470

AP, 2016: 30. 471

Po aty: 30.

135

Treguesi 4: Shkelje dhe cënime të të drejtave të njeriut nga aktorë privat

Shkeljet e të drejtave të njeriut përmes aktorëve privat janë konstatuar kryesisht

në lidhje me krimin e organizuar nga njëra anë, dhe „ringjalljen‟ e hakmarrjes nga ana

tjetër, sidomos në veri të vendit.472

Kolapsi i strukturave shtetërore gjatë viteve të para të

tranzicionit, në vitet 1996 dhe 1997, lejoi rikthimin e vlerave tradicionale dhe

mbivendosjen e tyre mbi parimet themelore të të drejtave individuale. Ligji zakonor

Kanuni dhe zbatimi i tij, sot, mund të konsiderohen si shkelje masive të të drejtave të

njeriut. Thuajse dhjetë përqind e vrasjeve të kryera gjatë viteve 1992 dhe 2004 lidhen

ngushtë me hakmarrjen473

edhe sot e kësaj ditë, ankimohet se, Shqipëria vazhdon ende të

ketë probleme serioze lidhur me këtë fenomen.474

Një problem tjetër, të cilin ka hasur Shqipëria, sidomos gjatë viteve të tranzicionit,

ka qënë fenomeni i krimit të organizuar. Sidomos gratë dhe femijët kanë qenë viktimat

kryesore të këtyre organizmave kriminale. Rrëmbimet nga njëra anë dhe kontrabanda e

qënieve njerëzore, për një kohë të gjatë, nga ana tjetër, janë cilësuar si një ndër

problematikat kryesore të vendit tonë. Mjafton të thuhet se në vitet 1993 – 2001 janë

trafikuar mbi 100.000 shqiptarë.475

Përpos kësaj, vështirësohej ndalimi i trafikut njerëzor

pasi, deri në vitin 2001, trafikimi i qënieve njerëzore nuk është ndjekur penalisht.

Pavarësisht së sot ekziston një ligj, i cili e dënon një gjë të tillë, për një kohë të gjatë,

zbatimi i tij është cilësuar si tejet i dobët. Nga 260 persona të akuzuar për kryerjen e

krimit të trafikut të qënieve njerëzore, në vitet 2001 dhe 2002, janë arestuar vetëm 39.476

Edhe pse sot, për fat të mirë, trafiku i qënieve njerëzore, nuk përbën më një nga shkeljet

kryesore të të drejtave të njeriut, të ndërmarrë nga aktorë privat, fatkeqësisht, nuk mund

të themi që në vendin tonë nuk shkelen të drejtat themelore të njeriut.

Sot, kemi të bëjmë kryesisht me fenomenin e dhunës në familje, punës së

detyruar, prostitucionit apo edhe kushteve të këqija të punës. Padyshim që, viktimat

kryesore këtu janë gratë dhe fëmijët. Pavarësisht se në vitin 2012 Shqipëria ka ratifikuar

me ligjin nr. 104/2012 Konventën e KE-së “Për Parandalimin dhe Luftën Kundër

Dhunës ndaj Grave dhe Dhunës në Familje”, dhuna në familje vazhdon të konsiderohet

si një ndër format më serioze të shkeljes së të drejtave të njeriut nga aktorë privat.477

Raporti vjetor i BTI-së për Shqipërinë pohon se krimet serioze dhe dhuna në familje

vazhdojnë të jenë një fenomen i vazhdueshëm në realitetin e shoqërisë shqiptare.478

Edhe

472

Hensel 2006. 473

Arsovska/Verduyn 2008. 474

BTI, 2016: 16. 475

Hensell 2006. 476

Osterberg-Kaufmann 2011: 66. 477

KMD, 2015: 11. 478

BTI, 2016: 22.

136

në raportin e SHBA-ve për të drejtat e njeriut theksohet se: dhuna në familje, sidomos

ndaj grave, mbetet një problem serioz. 479

Nga Vrojtimi Kombëtar me bazë popullatën, “Dhuna në familje në Shqipëri”,

rezulton se 59.4 % e grave janë shprehur se kanë pësuar dhunë në familje në

martesë/marrëdhënie intime “gjatë jetës”, dhe 53.0 % e grave po përjetonin dhunë në

familje “aktualisht” (brenda 12 muajve para intervistës).480

Ky sondazh shpreh qartazi se

ky fenomen nuk mund të konsiderohet i hershëm, por që me të gjitha përpjekjet për të

ndaluar dhunën, ai vazhdon të jetë cënimi kryesor nga aktorë privat. Për më tepër,

raportet e KMD-së publikojnë edhe shifrat që lidhen me fenomenin e dhunës në familje

dhe kryesisht me raportimet e cënimeve. Në raportin e vitit 2015 theksohet se janë

konstatuar “3094 incidente të dhunës në familje të raportuara në polici, ndërsa gratë

përbëjnë shumicën e viktimave. Pak më shumë se një e treta (1.292) e këtyre raportimeve

përbëjnë vepra penale kriminale”.481

Fatkeqësisht, shembujt tregojnë se, dhuna ndaj

gruas në raste të rralla përfundon edhe më humbjen e jetës së tyre. Rasti i fundit i

gjyqtarës Fildes Hafizi që u vra në kryeqytet nga ish-bashkëshorti saj, dëshmon: së pari,

se çfarë përmasash mund të marrë dhuna në familje dhe, së dyti, që shkeljet e të drejtave

të njeriut, edhe pse janë cënuar nga aktorë privat, janë gjithsesi edhe përgjegjësi e

institucioneve shtetërore. Delegacioni i BE-së pas kësaj ngjarjeje ka fajësuar edhe

institucionet përkatëse, duke u shprehur se: “Mbrojtja e grave nga kërcënimet është

përgjegjësi e plotë e shtetit. Institucionet përkatëse të përgjigjen menjëherë.” Dhuna në

familje nuk ndalet të gratë, edhe fëmijët shpeshherë janë shndërruar në viktima. CRCA

raporton se: 58% të fëmijeve janë dhunuar fizikisht.482

Të gjithë shembujt e ilustruar dëshmojnë se numri i cënimeve dhe shkeljeve të të

drejtave themelore të njeriut është i konsiderueshem dhe që këto shkelje, për fat të keq,

me gjithë përpjekjet nga institucionet përkatëse, nuk përbëjnë incidente dhe raste të

veçanta, por mund të konsiderohen si një fenomen i shpeshtë.

Ky tregues është defektoz.

479 DSHSHB, 2016: 19.

480 INSTAT (2013): Vrojtim Kombëtar me bazë popullatën, “Dhuna në Familje në Shqipëri”,Tiranë, fq.33,

URL:http://www.undp.org/content/dam/albania/docs/Vrojtimi%20Kombëtar%20Dhuna%20ne%20familje

%202013.pdf (07.10.2017). 481

KMD, 2015: 41. 482

QFDSH, (2013): Raporti Tematik. Dhuna tek fëmijet vajza, URL:

http://www.crca.al/sites/default/files/publications/ALO%20116%20RAPORT%20TEMATIK%20Dhuna%

20tek%20femijet%20vajza%20ne%20Shqiperi%2C%20Nentor%202013.pdf (04.11.2017).

137

Të drejtat gjyqësore: E drejta për një proces të rregullt ligjor dhe barazia

përpara ligjit

Treguesi 1: Dispozitat ligjore

“Të gjithë janë të barabartë përpara ligjit”483

, kështu sanksionohet në nenin 18 pika 1 të

KRSh-së. Parimi i barazisë përpara ligjit përcaktohet me tej në pikën 2 të nenit 18, duke

shtuar se: “Askush nuk mund të diskriminohet padrejtësisht për shkaqe të tilla si gjinia,

raca, feja, etnia, gjuha, bindjet politike, fetare a filozofike, gjendja ekonomike, arsimore,

sociale ose përkatësia prindërore”.484

Megjithatë, një paragraf më pas relativizohet paragrafi i dytë me një lloj kufizimi të këtij

parimi. Paragrafi 3 i nenit 18 shton se, këto vlejnë nëse “nuk ekziston një përligjje e

arsyeshme dhe objektive.”485

Për sa i përket të drejtës për një proces të rregullt ligjor, ajo

është e sanksionuar në nenin 33 dhe 42 të Kushtetutës. Ndërkohë që në nenin 33 kjo e

drejtë garantohet në mënyrë më indirekte, neni 42 e garanton plotësisht duke theksuar se:

“Liria, prona dhe të drejtat e njohura me Kushtetutë dhe me ligj nuk mund të cenohen pa

një proces të rregullt ligjor.”486

Pika dy e nenit 42 përcakton se kjo e drejtë është

universale, pasi: “Kushdo (…) ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një

afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj.”487

E

drejta për një proces të rregullt gjyqësor është një e drejtë garanci, e cila siguron të

drejtën, pa dallim, të çdo personi që, për mbrojtjen e interesave të tij, t‟i drejtohet

gjykatës, apo organeve kompetente.

Qoftë barazia përpara ligjit, qoftë e drejta për një proces të rregullt gjyqësor, sipas

Kushtetutës i garantohet kujtdo në Republikën e Shqipërisë dhe për këto arsye ky tregues

nuk është defektoz.

Treguesi 2: Mohimi faktik i grupeve të caktuara të shoqërisë

Pavarësisht se de jure e drejta për proces të rregullt ligjor i garantohet kujtdo, de

facto grupe të caktuara të shoqërisë shqiptare siç janë gratë, fëmijët, minoritetet dhe

pakicat kombëtare apo edhe popullsia rurale, shpesh herë nuk e shfrytëzojnë këtë të drejtë

të tyre për shkak të arsimit të dobët, traditave apo edhe presioneve sociale.488

Në raportin

483

Neni 18/1 i Kushtetutës. 484

Neni 18/2 i Kushtetutës. 485

Neni 18/3 i Kushtetutës. 486

Neni 42/1 i Kushtetutës. 487

Neni 42/2 i Kushtetutës. 488

Osterberg-Kaufmann 2011: 67.

138

vjetor të FH-së, për Shqipërinë, theksohet se, në fund të vitit 2016 numëroheshin 488

kërkesa nga shtetas shqiptarë, të cilët prisnin të dëgjoheshin nga GJEDNJ-ja për shkelje

të së drejtës për një proces të rregullt ligjor.489

Po ashtu, edhe Apo-ja pohon se gjatë vitit

2016 “janë trajtuar 200 ankesa të paraqitura nga shtetasit për veprime ose mosveprime

të padrejta dhe të paligjshme ndaj organit të akuzës dhe ndaj Gjykatave të të gjitha

shkallëve.”490

Pavarësisht se problematika e ankesave të ardhura për shqyrtim ka qenë e

ndryshme ato lidheshin, kryesisht, me shkelje të ndryshme të procesit të rregullt ligjor.491

Ndër grupet me vulnerabël, përsa i përket shkeljes të kësaj të drejte, vazhdojnë të

jenë, sipas raporteve të organizatave ndërkombëtare, komuniteti rom nga njëra anë dhe të

burgosurit nga ana tjetër. Raportet e AI-së kanë treguar se të burgosurit kanë qenë

vazhdimisht viktima të keqtrajtimit dhe kanë pasur veshtirësi serioze në kërkimin e të

drejtës për një proces të rregullt ligjor dhe në shumë raste kjo e drejtë iu është mohuar

faktikisht. 492

Ky fakt, pohoet, gjithashtu, edhe nga AP-ja, e cia shprehet se: “ankesa

kanë ardhur gjithashtu nga persona të tjerë të gjykuar dhe të dënuar penalisht në

mungesë nga Gjykata për vepra të ndryshme penale, duke pretenduar se nga Gjykatat

janë kryer dhe lejuar shkelje të ndryshme proceduriale në lidhje me njoftimet nga organet

e procedimit dhe të gjykimit, etj.”493

Edhe fenomeni i diskriminimit për shkak të gjinisë, në shumë raste ecën

paralelisht me mohimin faktik të së drejtës për proces të rregullt ligjor. Raporti i vitit

2014/2015 i AI-së thekson se, gati 20 për qind e kërkesave për urdhër-mbrojte në

procedurat civile u tërhoqën ose u ndërprenë në Gjykatën e Rrethit Tiranë, dhe për më

tepër, edhe aty ku u lanë urdhrat e mbrojtjes, shpesh herë nuk u zbatuan.494

Përpos

problematikave lidhur me grupe të caktuara të shoqërisë, duhet të theksohet se në

përgjithësi parimi i procesit të rregullt ligjor has vështirësi në zbatim. Për arsyet e

sipërpërmendura ky tregues është defektoz.

Treguesi 3: Trajtim i pabarabartë për shkak të statusit social

Qasja e vështirësuar për në gjykatat e vendit tonë pasqyrohen, fatkeqësisht dhe në

kundërshtim më dispozitat ligjore, si një formë e diskriminimit. Janë kryesisht grupet e

paraqitura më parë që e vuajnë këtë formë të diskriminimit. Pavarësisht se sipas raporteve

489

FH, 2017: 10. 490

AP, 2016: 43. 491

Po aty: 44. 492

AI, 2017: 63. 493

AP, 2015: 46. 494

AI, 2015: 53.

139

të INSTAT-it një në dy gra pohon se përjeton dhunë në familje. Edhe ato pak gra, që i

drejtohen instancave përkatëse, shpesh herë përballen me rezistencë dhe vonesë nga ana e

gjykatave. Siç kemi theksuar dhe më parë procedurat gjyqësore për raste të tilla

kriminale, si pasojë e dhunës në familjë, ngadalësoheshin nga gjykatat, duke shkelur

afatet kohore për shqyrtimin dhe lëshimin e urdhrave të mbrojtjes.495

Mostrajtimi i

barabartë përpara ligjit shprehet edhe në forma të tjera, kështu, për shembull, një aspekt

tjetër i cili duhet të kritikohet ashpër është se, në disa raste edhe aty ku janë lëshuar

urdhra mbrojtjeje, ato nuk janë zbatuar.496

Ky fakt dëshmon qartazi se diskriminimi

gjinor shtrihet deri në rrugë gjyqësore.

Problematikën lidhur me qasjen e „munguar‟ në drejtësi e pohon edhe Prof. Dr.

Aurela Anastasi, drejtore egzekutive në Qendrën Për Nismën Ligjore Qytetare. Ajo

shprehet se ligji i barazisë gjinore dhe ai i antidiskriminimit “nuk premtojnë ende të

njëjtin impakt në lidhje me qasjen në drejtësi.”497

Sidomos, përsa i përket barazisë në

lidhje me drejtën e pronës, vazhdon të egzistojë një hendek i konsiderueshëm midis

barazisë de jure dhe asaj de facto.

Po ashtu, edhe komuniteti rom dhe egjiptian vuajnë nga trajtimi i pabarabartë. Ato

shpeshherë përballen më probleme të ndryshme ligjore që vijnë kryesisht, si pasojë e

mungesës së informacionit. Komisioneri për Diskriminim pohon se “mungesa e

informacionit në lidhje me mundësitë që ofron legjislacioni për përfitimin e ndihmës

juridike falas dhe pengesa të tjera që lidhen me plotësimin e dokumentacionit të

nevojshëm për aplikim kanë sjellë barriera”498

në gëzimin e të drejtave gjyqësore nga ana

e komunitetit rom dhe egjiptian. Kryesisht për këto arsye, por edhe si pasojë e

stigmatizimit dhe diskriminimit të përgjithshëm nga pjesa tjetër e popullatës, mund të

gjykohet se ky komunitet nuk ka qasje të njëjtë në drejtësi. Ky tregues është defektoz.

495

KMD, 2015: 41. 496

Po aty. 497

QNL (2013): Drejtësia Gjinore. Parimi i barazisë dhe mosdiskriminimit. Buletini Nr. 1, Tiranë, f. 6. 498

KMD, 2015: 25.

140

4.4 Ndarja horizontale e pushteteve dhe mbipushteti i

ekzekutivit

Ndarja efektive e pushtetit

Treguesi 1: Dispozitat ligjore

Garantimi i parimit të ndarjes dhe balancimit të pushteteve përbën një ndër

parimet më të rëndësishme të shtetit të së drejtës dhe për këto arsye mund të konsiderohet

si një ndër parimet kryesore për një demokraci të konsoliduar dhe mirëfunksionale.

KRSH-ja bazohet qartësisht në parimin e ndarjes dhe balancimit të pushteteve, pasi siç

thuhet edhe në preambulën e saj një nga synimet kryesore është vendosmëria “…për të

ndërtuar një shtet të së drejtës, demokratik e social, për të garantuar të drejtat dhe liritë

themelore të njeriut,...”499

Megjithatë, për më tepër, ky parim sanksionohet në mënyrë të

drejtpërdrejtë në nenin 7 të Kushtetutës, ku thuhet shprehimisht se: “Sistemi i qeverisjes

në Republikën e Shqipërisë bazohet në ndarjen dhe balancimin ndërmjet pushteteve

ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor.”500

Duhet të theksohet se, njohja dhe respektimi i parimit të ndarjes së pushteteve

“konstatohet nga e gjithë fryma e Kushtetutës, nga pothuajse të gjitha dispozitat e

saj,…”501

Dispozitat kushtetuese e garantojnë dhe mbrojnë qartazi parimin e ndarjes së

pushteteve dhe sanksionojnë në nenin 131 të Kushtetutës se, është posaçërisht Gjykata

Kushtetuese, instanca përkatëse, e cila do të merret me kontrollin dhe zbatimin e këtij

parimi. Institucioni i GJK-sё i kushton një vëmendje të madhe parimit të ndarjes dhe

balancimit të pushteteve. Fakt ky, që konstatohet qartë përmes jurisprudencës gjatë

mekanizmave përkatëse si: kontrolli abstrakt, kontrolli konkret, kontrolli incidental apo

edhe përmes shqyrtimit të kërkesave individuale.502

Ekuilibri i pushteteve, i cili parimisht realizohet përmes parimit të checks and

balances, garantohet nga dispozitat kushtetuese. Për arsyet e ilustruara, ky tregues nuk

është defektoz.

499

Preambula e Kushtetutës 500

Neni 7 i Kushtetutës. 501

Zaganjori, Xh., Anastasi, A., Methasani, E. (2011): Shteti i së drejtës në Kushtetutën e Republikës së

Shqipërisë, Tiranë, f. 31. 502

Po aty.

141

Treguesi 2: Kontrolli i munguar i parlamentit mbi ekzekutivin

Në lidhje me pavarësinë funksionale të Parlamentit padyshim që tregues si

imuniteti, organizimi i rregullave proceduriale, pavarësia e institucionit, profesionalizmi i

parlamentarëve, si edhe faktori i pajisjeve materiale luajnë një rol vendimtar. Kemi të

bëjmë më atrofizim të demokracisë kur pushteti ekzekutiv, në mënyrë të tepruar,

mbisundon në raport me pushtetin legjislativ. Në këtë rast Kuvendi cilësohet thjesht si

aprovues i vendimeve të ekzekutivit. Moszbatimi i mirëfilltë i parimit të checks and

balances, që ndër të tjera mund të vijë edhe si pasojë e mungesës së kapacitetit për të

kontrolluar ekzekutivin ose për të ndikuar në politikat e tij, dëmton rëndë sistemin

demokratik.

Kuvendi është organ përfaqësues, i cili, sikurse të gjitha parlamentet e shteteve

evropiane, është një organ që vepron në emër të zgjedhësve. Kjo do të thotë se, ai vepron

sipas parimit të lirisë së mandatit, pra që mandati detyrues është i ndaluar. Anëtarët e

kuvendit kanë mandat përfaqësues, dhe duke pasur një të tillë, ato nuk janë të lidhur me

porosi ose urdhra nga zgjedhësit. Kjo është e rëndësishme, duke pasur parasysh faktin se,

së fundmi, edhe për shkak të zhvillimeve politike, një sërë debatesh janë zhvilluar në

çështje të ndryshme. Një ndër to është edhe raporti që Kuvendi ka me ekzekutivin apo me

institucione të tjera të pavarura kushtetuese.

Për të analizuar raportin që Kuvendi ka me pushtetin ekzekutiv, si një institucion i

pavarur kushtetues duhet të analizohet parimisht statusi kushtetues i kuvendit. Duke qenë

se Shqipëria është Republikë parlamentare, Kuvendi ka pushtetin ligjvënës dhe cilësohet

si “trupi më i lartë i pushtetit shtetëror”.503

Gjithsesi duhet të theksojmë se ky nuk është

një përkufizim kushtetues për rolin dhe funksionin e Kuvendit ose për raportin që ky

institucion ka me organet e tjera kushtetuese. Duhet të kemi gjithnjë parasysh se nga

analiza e parimit kushtetues mbi parimin e ndarjes dhe balancimit të pushteteve Kuvendi

mbart pozicionin e organit më të lartë, për sa i përket ushtrimit të pushtetit ligjvënës dhe

kjo nënkupton që “nuk ka një epërsi absolute të pushtetit ligjvënës mbi pushtetet e

tjera.”504

Procesi i hartimit dhe të miratimit të ligjeve mbetet një çështje e debatueshme për

sa i përket marrëdhënies midis pushtetit legjislativ dhe atij ekzekutiv. Kjo për shkak se

një pjesë e madhe e projektligjeve që miratohen nga Kuvendi kanë origjinë qeveritare.

Pjesëmarrja e ekzekutivit në këtë proces vendos në pikëpyetje pushtetin real të Kuvendit

si pushtet ligjvënës. Përmes dispozitave kushtetuese janë vendosur disa garanci që vlejnë

për të shmangur ndërhyrjen e padrejtë të qeverisë në pushtetin ligjvënës. Këto garanci

sanksionohen në nenin 118 dhe shfaqen si “garanci të karakterit teknik”.505

Përpos

503

Po aty: 122. 504

Omari, L./ Anastasi. A (2010): E drejta Kushtetuese, Tiranë. 505

Zaganjori, Xh., Anastasi, A., Methasani, E. (2011): Shteti i së drejtës në Kushtetutën e Republikës së

Shqipërisë, Tiranë, f. 126.

142

akteve nënligjore, problematike konsiderohen edhe aktet normative. Kushtetua ka njohur

kompetencën e KM-sё për nxjerrjen e akteve normative në rast nevoje dhe urgjence.506

Këtu kemi të bëjmë me ndërhyrje në legjislacionin primar, i cili normalisht i përket

ligjeve të Parlamentit, por siç përmendëm më lart, kjo mund të ndodhë vetëm në raste të

parashikuara nga Kushtetuta dhe të sanksionuara përmes nenit 101. Pasi kjo „hapësirë‟ i

është lënë KM-së, kjo e ashtuquajtur “rezervë relative e ligjit”507

mundëson që KM-ja të

ketë lirinë të vetëpërcaktojë se çfarë konsideron ai rast nevoje dhe urgjence nga njëra anë,

dhe nga ana tjetër që kjo lloj ndërhyrjeje mos të konsiderohet si prishje e balancës së

ndarjes së pushteteve.

Gjithsesi, edhe pse këto janë ndërhyrje të miratuara përmes dispozitave ligjore

mund të themi që këto përbëjnë ndër dispozitat më delikate të marrëdhënieve midis

Kuvendit dhe KM-së.508

Parë nga ky këndvështrim, mund të thuhet se, lidhur me faktorët

formalë, pavarësia e Kuvendit shqiptar konsiderohet e garantuar, megjithatë mbeten disa

elementë të tjerë për t‟u theksuar. Në vija të përgjithshme, duhet të pohohet se, ka pasur

përparim në funksionimin e parlamentit, sipas progres raportit të komisionit evropian.509

Përmirësimi është vënë re, në veçanti, në transparencën e procesit ligjvënës, pavarësisht

se ato vazhdojnë të kritikojnë marrëdhënien ndërpartiake e cila, në vazhdimësi, pengon

dialogun konstruktiv510

dhe shndërrohet, kështu, në objekt pengese edhe në marrëdhënien

e pushtetit ekzekutiv dhe atij ligjvënës.

Kryesisht, pranohet prania e institucioneve themelore demokratike, gjë që

nënkupton edhe mirëkuptimin ndaj balancimit të pushteve, por nga ana tjetër kritikohet

ashpër përformanca e këtyre institucioneve. Raporti i BTI-së thekson se, institucionet

themelore demokratike nuk janë efikase dhe shpeshherë bëhen subjekt i përplasjeve

politike.511

Nga ky fenomen vuan, më së shumti, KSH-ja. Këtu mjafton të themi se, që

nga zgjedhjet e vitit 2013, partia me e madhe opozitare në vend ka abstenuar në disa raste

madhore dhe, në këtë mënyrë, nuk ka qenë e përfshirë në disa reforma të rendësishme.

Po të rishikohet aspekti i kontrollit parlamentar mbi pushtetin ekzekutiv nga

këndvështrimi historik duhet theksohet se, në kohën e dispozitave të përkohëshme

kushtetuese e deri në vitin 1998, roli i Kuvendit, përballë Presidentit, i cili sipas

sanksionimeve të ligjit nr. 7491 “Dispozitat kryesore kushtetuese” ishte kryetari i

shtetit,512

u margjinalizua dukshëm. Për më tepër, Stopel argumenton se Republika e

Shqipërisë u shëndrrua në një Republikë presidenciale, ku edhe pse Kuvendi

konsiderohej si organi primar ligjvënës, Presidenti, si organ ekzekutiv, mbart në vetvete

edhe funksione ligjvënëse dhe ndikonte në këtë formë në ç‟balancimin e pushteteve.513

506

Neni 101 i Kushtetutës. 507

Zaganjori et al 2011: 128. 508

Po aty: 129. 509

KE 2015: 6. 510

Po aty. 511

BTI 2016: 13. 512

Neni 5 i dipozitave kryesore kushtetuese 1991. 513

Stoppel 1993: 260.

143

Edhe pse në nenin 3 të dispozitave kushtetuese të vitit 1991 sanksionohej se

“parimi themelor i organizimit shtetëror është ndarja e pushtetit legjislativ, ekzekutiv dhe

atij gjyqësor”, në realitetin politik kompetencat e parashikuara ishin tej mase të gjëra dhe

shtriheshin përtej pushtetit ekzekutiv, duke ndërhyrë në atë legjislativ dhe gjyqësor, dhe

duke dëshmuar kështu se, realiteti politik nuk ishte në përputhje me parimin e ndarjes së

pushteteve, sanksionuar përmes dispozitave kushtetuese. Me hyrjen në fuqi të ligjit

kushtetues në vitin 1998, kjo parregullsi në ndarjen e pushteve u sistemua, duke

dobësuar pozitën e Presidentit.

KRSH-ja garanton ndarjen e pushteteve dhe, veçanërisht, kontrollin e pushtetit

ekzekutiv përmes pushetit legjislativ, me anë të disa mekanizmave të sanksionuara në

nenet 77, 80, 104 dhe 105 të Kushtetutës. Mund të themi se procesi i kontrollit

parlamentar të qeverisë konsiderohet si një ndër funksionet më të rëndësishme të

parlamentit. Kuvendi shqiptar mund të kontrollojë ekzekutivin duke përdorur:

1. komisionet e hetimit, të cilat shqyrtojnë çështje të veçanta;

2. interpelencat parlamentare dhe pyetjet e deputetëve drejtuar KM-sё;

3. mocionet e mosbesimit.

Në përgjithësi, mund të thuhet se, parlamenti shqiptar është pajisur me të drejta

dhe kompetenca të mjaftueshme, të cilat mundësojnë ushtrimin e kontrollit mbi pushtetin

ekzekutiv, por në realitetin politik shqiptar, kjo kompetencë shfaqet ndryshe, pasi këto

mekanizma nuk përdoren mjaftueshëm për të garantuar një kontroll të mirëfilltë të

pushtetit ekzekutiv. Mospërdorimi i mjaftueshëm i komisioneve hetimore, i

interpelencave apo i mocioneve të mosbesimit vijnë si pasojë e një sërë arsyesh, por ndër

më të rendësishmet mund të përmendim: një opozitë të dobët, dhe, nga ana tjetër,

moszbatimin e parimit të lirisë së mandatit të deputetit.

Duke iu referuar shpjegimeve të dhëna, bie në sy që Kuvendi shqiptar ndodhet në

një pozitë të dobët. Mundësitë e tij të kontrollit përdoren rallë dhe mund të konsiderohen

për këtë arsye të kufizuara. Si rrjedhojë, duhet të afirmohet mungesa e kontrollit të

ekzekutivit nga Kuvendi. Ky tregues shfaqet me defekte.

+

Treguesi 3: Kontrolli i munguar i gjyqësorit mbi pushtetet e tjera

Siç kemi pohuar edhe më parë, ndarja e pushteteve, e garantuar me nenin 7 të

Kushtetutës mund të konsiderohet si themeli i mirëfunksionimit të sistemeve

demokratike. Ndërkohë që pushtetit ekzekutiv dhe atij legjislativ iu kërkohet

bashkëpunimi në mënyrë që të nxjerrin dhe zbatojnë aktet e duhura ligjore për

144

mbarëvajtjen e shoqërisë, pushtetit gjyqësor i është ngarkuar detyra e mbrojtjes së

qytetarëve nga cënimet e paligjshme të të drejtave të tyre.514

Mund të thuhet se pushteti

gjyqësor vlen si një lloj garancie për respektimin e parimit të shtetit të së drejtës.515

Pavarësisht se GjK-ja u krijua si një organ i veçantë dhe gëzon statusin e një organi

kushtetues të pavarur që i nënshtrohet vetëm Kushtetutës, ajo megjithatë, shpeshherë

konsiderohet si organi më i lartë i pushtetit gjyqësor.516

Për këtë arsye analiza e këtij

treguesi do të përfshijë, gjithashtu, edhe GJK-nё, edhe vendimet e saj.

Shpeshherë është treguar se sa pak ka qenë në gjëndje GJK-ja, të kryente

funksionin e kontrollit mbi pushtetet e tjera. Pafuqia në ushtrimin e kontrollit, vinte si

pasojë e mosndërhyrjeve në raste të veprave antikushtetuese ose si rezultat i shpërfilljes

së vendimeve të GJK-sё. Kjo e fundit është vënë në dukje qysh në fillimet e viteve 90,

kur edhe u formua ky institucion. Veçanërisht pozicioni i kryeprokurorit shpeshherë është

shndërruar në temë debati, dhe këtë e dëshmon fakti se, në historinë e kryeprokurorëve

shqiptarë, nga tetë që kanë qenë gjithsej, vetëm dy janë larguar nga pozicioni për mbarim

mandati. Këtu mund të përmendim tre rastet më të bujshme lidhur me anashkalimin e

dispozitave kushtetuese mbi kompentencat e GJK-sё ose shpërfilljen e vendimeve të këtij

organi. Aktualisht, bazuar në dispozitat kushtetuese ashtu sikurse edhe në ligjin Nr. 8737,

"Për organizimin dhe funksionimin e Prokurorisë" prokuroria është konceptuar si organ i

një lloji të veçantë dhe ndonëse, siç e kemi thënë më parë, nuk përfshihet as në pushtetin

gjyqësor e as në pushtetin ekzekutiv ka karakteristika të përbashkëta të këtyre dy

pushteteve. Përkatësisht nenet 148 dhe 149 sanksionojnë piketat në lidhje me objektin e

veprimtarisë, organizimin, funksionimin dhe rregullat bazë të emërimit dhe të shkarkimit

të prokurorëve. Fillimisht duhet të theksojmë se

kuadri ligjor në Shqipëri u siguron prokurorëve mbrojtjen dhe pavarësinë e

nevojshme për ushtrimin e funksioneve të tyre, si dhe garanton mosndërhyrjen dhe

mosndikimin e pushteteve të tjera në ushtrimin e funksioneve të ndjekjes penale prej tyre

dhe, megjithatë, në të shkuarën kemi hasur mjaft raste ku këto parime janë cënuar

dukshëm.

Kryeprokurori i parë u shkarkua nga Kuvendi i Shqipërisë, pavarësisht nga

standardet e përcaktuara në dispozitat kryesore kushtetuese të vitit 1991, Kuvendi pa bazë

ligjore. Padia e prokurorit të përgjithshëm para GJK-sё përfundoi me vendim unanim,

sipas të cilit shkarkimi parlamentar ishte i ligjshëm dhe jo antikushtetues.517

Ky rast

dëshmoi se GJK-ja nuk ushtroi kontroll mbi parlamentin, ashtu sikurse i kërkohej dhe

lejoi, në këtë mënyrë, ushtrimin e mbipushtetit parlamentar, i cili rezultoi në shkarkimin e

një të ashtuquajturi rivali politik.

Ndryshe ndodhi në shkarkimin e kryeprokurorit në vitin 2002. Pas një debati të

gjërë në kuvend, 78 deputetё votuan në favor të shkarkimit të kryeprokurorit, duke mos

514

GJK, URL: http://www.gjk.gov.al/web/Institucioni_89_1.php (09.12.2017). 515

Zaganjori et. al 2011: 175. 516

Po aty: 158. 517

Osterberg-Kaufmann 2011: 86. Tabela

145

respektuar kështu dispozitat kushtetuese, sipas të cilave Prokurori i Përgjithshëm,

shkarkohet nga Presidenti vetëm me propozimin e asamblesë, kur e propozojnë

minimalisht 2/3 e deputetëve. Pas nënshkrimit të dekretit për shkarkim nga Presidenti,

kryeprokurori paraqiti një ankesë përpara GJK-sё, e cila me shumicë, mori vendimin se

Parlamenti veproi në mënyrë antikushtetuese. Ajo vendosi se vendimi i Kuvendit dhe

dekreti i Presidentit duhet të anulloheshin, si shkelje e të drejtave për një proces të

rregullt, garantuar nga Kushtetuta. Në vendimin e vet, GJK-ja pohonte se: “Kuvendi i

konsideroi si të vërteta të gjitha akuzat e drejtuara ndaj ankuesit, duke u mbështetur

vetëm në diskutimet e deputetëve, pa dhënë argumente mbi shkeljet konkrete, pa e

njoftuar siç duhej ankuesin mbi përmbajtjen e materialit në ngarkim ndaj atij, pa i dhënë

kohën e nevojshme për të përgatitur mbrojtjen e tij dhe pa e dëgjuar atë në paraqitjen e

argumenteve të tij rreth këtyre akuzave.”518

Presidenti i Republikës së Shqipërisë, para

publikimit të vendimit të GJK-sё emëroi pasuesin e kryeprokuroit dhe nuk urdhëroi

rikthimin e këtij të fundit në detyrë. Kjo për GJK-nё përbënte një tjetër shkelje nga ana e

Presidentit.519

Megjithatë, vlefëshmëria e vendimit të GJK-sё u kundërshtua.520

Ky rast

dëshmon më së miri, se pavarësisht se GJK-ja e ushtroi kontrollin e saj dhe qartësoi se

Parlamenti nuk i kishte kompetencat për të shkarkuar prokurorin e përgjithshëm, ajo nuk

posedon autoritetin e duhur, pra vendimet e GJK-sё nuk respektohen dhe shpërfillën.

Në mënyrë të ngjashme ndodhi edhe shkarkimi i prokurorit të përgjithshëm në

vitin 2007. Qeveria e re, e cila udhëhiqej nga PD-ja, filloi në vitin 2005 përpjekjet e para

për të shkarkuar kryeprokurorin në fjalë. Me arsyetimin se ky i fundit nuk angazhohej në

mënyrë të mjaftueshme në luftën kundër korrupsionit, shumica qeveritare i rekomandoi

Presidentit të asaj kohe, ngritjen e një komisioni hetimor parlamentar dhe shkarkimin e

kryeprokurorit. Por, ndonëse Presidenti, refuzoi rekomandimin e Parlamentit mbi ngritjen

e një komisioni hetimor parlamentar, më arsyetimin se Parlamenti nuk ka kompetencë të

vlerësojë vendimet e prokurorive dhe Prokurorit të Përgjithshëm dhe që një komision i

tillë hetimi do të ishte antikushtetues, Parlamenti miratoi, në vitin 2007, ngritjen e një

komisioni hetimor, i cili doli në përfundimin e shpërdorimit të detyrës, dhe rezultoi më

pas në shkarkimin e Prokurorit të Përgjithshëm nga Presidenti i sapozgjedhur. Duhet

theksohet se, GJK-ja i deklaroi të dyja përpjekjet e Parlamentit për të ngritur komisionin

hetimor si antikushtetuese duke pohuar se: “KSH-ja nuk ka kompetencë të kontrollojë dhe

të vlerësojë vendimet e prokurorëve në çështjet konkrete për mosfillimin e procedimit

penal, për pezullimin e hetimeve, për pushimin e çështjeve penale, për marrjen e masave

të sigurimit, si dhe të vendimeve e veprimeve të tjera që lidhen me ushtrimin e ndjekjes

penale dhe përfaqësimin e akuzës në gjyq.”521

Vendimet e GJK-sё u shpërfillën sërish,

duke mos respektuar këtu parimin e ndarjes së pushteteve, duke demostruar ndërhyrje

518

Vendimi nr. 76 i GJK-sё, datë 25.4.2002. 519

OSBE (2004): Analizë e sistemit ligjor në Shqipëri, Tiranë, URL:

http://www.osce.org/sq/albania/23964?download=true (24.06.2017). 520

Po aty: 37. 521

Vendimi Nr. 26 i GJK-sё, datë 04.12.2006 dhe Vendimi Nr. 12 i GJK-sё, datë 20.05.2008.

146

masive nga ana e pushtetit legjislativ dhe atij ekzekutiv dhe për më tepër duke nënvizuar

vështirësitë e pushtetit gjyqësor në kontrollin e pushteteve të tjera. Mund të themi se

vendimet e GJK-sё nuk ndikuan në përpjekjet e PD-së, që konsideroheshin si të

motivuara politikisht, dhe nuk mund të mbronin pavarësinë e Prokurorit të Përgjithshëm.

Këto raste dëshmojnë më së miri dy fakte shumë të rëndësishme: së pari, GJK-ja

ka mbështetur në mënyrë të përsëritur pushtetin ekzekutiv, duke mos ndërhyrë në

përpjekjet e pushteteve të tjera për të zgjeruar kompetencat, dhe së dyti, edhe në rastet ku

kontrolli i gjyqësorit nuk ka munguar, vendimet e tij janë kundërshtuar. Mosekzekutimi i

vendimeve të GJK padyshim që, dëshmon defekte në sistem, kjo sidomos, duke pasur

parasysh se zbatimi i vendimeve të GJK-sё ndikon në rritjen e autoritetit të saj. Duhet

pohuar se, vendimet e Gjykatës janë të detyrueshme mbi të gjitha organet kushtetuese,

autoritetet publike dhe gjykatat.522

Ato përbëjnë jurisprudencë kushtetuese dhe,

megjithatë, vëmë re se jo në të gjitha rastet vendimet e GJK-sё janë respektuar nga

organet shtetërore. Kjo dukuri nënvizohet gjithashtu edhe nga Komisioni i posaçëm

parlamentar, ngritur me vendimin nr. 96/2014, dt. 27. 11. 2014 për reformën në sistemin

e drejtësisë, duke e cilësuar këtë si një parregullsi të sistemit.

Për sa i përket vlerësimit të treguesit mund të argumentohet se:

1) pushteti gjyqësor nuk i ushtron dot plotësisht kompetencat e kontrollit mbi

pushtetet e tjera dhe;

2) mosekzekutimi i vendimeve të GJK-sё nënvizon një zhvlerësim të këtij

pushteti dhe një zhbalancim në disfavor të pushtetit gjyqësor. Ky tregues paraqitet si

defektoz.

Treguesi 4: Mungesa e pavarësisë së gjyqësorit, sidomos kundrejt

ndërhyrjeve të ekzekutivit

Në një sistem të lirë demokratik, ka “minimalisht tre pushtete të pavarura, por që

interferojnë, balancojnë e kontrollojnë reciprokisht njëri-tjetrin, bazuar gjithnjë në

normat kushtetuese ligjore.”523

Edhe Merkeli e pranon ekzistencën e një ndërthurjeje

pushtetesh, por kërkon që këto ndërhyrje të jenë gjithnjë të balancuara dhe për më tepër

mos të cënojnë normat kushtetuese. Sipas tij, marrëdhënia midis pushtetit ekzekutiv dhe

jurisprudencës kushtetuese, luan një rol të rëndësishëm në kontrollin e qeverisë.

Gjyqësori ka detyrën e judicial review, por në mënyrë që ai të jetë në gjendje të kryejë, në

mënyrë efektive, këtë shqyrtim gjyqësor, duhet të ekzistojnë mundësi kushtetuese për të

522

Komisioni i posaçëm parlamentar për reformën në sistemin e drejtësisë (2015): Analizë e sistemit të

drejtësisë në Shqipëri, Tiranë, f.41. 523

Zaganjori et.al, 2011: 30.

147

kontrolluar veprimet e pushtetit legjislativ dhe atij ekzekutiv.524

KRSH-ja bazohet mbi

parimin e ndarjes së pushteteve dhe për më tepër mund të thuhet se njohja dhe respektimi

i këtij parimi konstatohet “veçanërisht në dispozitat që merren me organizimin dhe

funksionimin e organeve qendrore të pushtetit shtetëror, si dhe të institutcioneve dhe

mekanizmave të tjerë kushtetues.”525

GJK-ja është organi kryesor, i cili, sipas

sanksionimeve kushtetuese, ka për detyrë të kontrollojë zbatimin e këtij parimi. Detyrën e

shqyrtimit gjyqësor, ky organ e përmbush më së miri përmes formave të kontrollit të

kushtetutshmërisë. Këtu mund të përmendim:

- kontrollin abstrakt;

- kontrollin konkret;

- kontrollin incidental;

- zgjidhjen e konflikteve të kompetencës apo edhe,

- shqyrtimin e kërkesave individuale.526

Roli i veçantë i GJK-sё, në kuadër të garantimit të parimit të ndarjes dhe

balancimit të pushteteve, është nënvizuar përmes jurisprudencës sё saj, në një sёrë

vendimesh që ajo ka marrë. Një ndër vendimet më të rëndësishme, për sa i përket

pavarësisë së gjyqësorit mund të konsiderohet vendimi Nr. 18/2003. Vendimi kishte si

objekt interpretimin e nenit 77/2 të Kushtetutës,527

lidhur me të drejtën e krijimit të

komisioneve parlamentare të hetimit, dhe, Gjykata, përpos të tjerave, vuri në dukje edhe

nevojën e garantimit të pavarësisë së gjykatave apo gjyqtarëve, si një element të

domosdoshëm për zbatimin e parimit të ndarjes së pushteve.528

Në të theksohet, për më

tepër, se ndikimet diktuese të pushteteve të tjera, mbi veprimtarinë e gjykatave do të ishin

antikushtetuese, pasi “Vendimet gjyqësore mund të ndryshojnë vetëm nga një autoritet

gjyqësor më i lartë…Të vetmet përjashtime të pranuara nga doktrina e së drejtës janë

prerogativa presidenciale e faljes dhe e drejta e ligjvënësit për nxjerrjen e akteve të

amnistisë”.529

Interpretimi i kësaj nuk do të thotë gjë tjetër veçse, në bazë të parimit të

ndarjes së pushteteve, “përjashtohet çdo formë kontrolli parlamentar mbi aktivitetin

juridiksional të gjykatave.”530

Neni 145/1 i Kushtetutës sanksionon se “Gjyqtarët janë të pavarur dhe u

nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve” dhe garanton në këtë mënyrë, nga ana e

dispozitave ligjore, pavarësinë e gjyqtarëve dhe gjykatave, e cila vlen si një ndër parimet

524

Merkel et.al, 2003: 90. 525

Zaganjori et. al, 2011: 31. 526

Po aty. 527

Neni 77/2 i Kushtetutës parashikon se: “Kuvendi ka të drejtë dhe, me kërkesë të një të katërtës së të

gjithë anëtarëve të tij, është i detyruar të caktojë komision hetimi për të shqyrtuar një çështje të veçantë.

Përfundimet e tyre nuk janë detyruese për gjykatat, por mund t‟i njoftohen prokurorisë, e cila i vlerëson

sipas procedurës ligjore.” 528

Zaganjori et al., 2011: 35. 529

Vendimi Nr. 18 i GJK-sё, datë 14.05.2003. 530

Zaganjori et al., 2011: 35.

148

themelore në shtetin e së drejtës, “pavarësia e gjyqtarëve dhe gjykatave nuk është një

qëllim në vetvete.”531

Pavarësia e gjyqësorit kuptohet në disa aspekte, sipas përkufizimit

të GJK-sё në vendimin nr. 25/2008.532

Ata ndajnë pavarësinë thelbësore nga pavarësia

strukturore dhe nga pavarësia organizative dhe financiare. Në interes të punimit tonë

është, kryesisht, pavarësia thelbësore, e cila përcaktohet përmes tagrit që kanë gjykatat

për të dhënë vendime me paanësi dhe pa u ndikuar nga interesat e pushteteve të tjera dhe

pavarësia strukturore, e cila kërkon sanksionimin në Kushtetutë të institucionit që

realizon emërimet dhe shkarkimet e gjyqtarëve.533

Por, pavarësisht dispozitave kushtetuese dhe jurisprudencës së shprehur nga GJK-

ja në lidhje me çështjet e pavarësisë se pushtetit gjyqësor, në realitetin politik shqiptar,

vihet re se ky pushtet përballet në mënyrë të vazhdueshme me presionet e pushteteve të

tjera. Jo më kot pavarësia e gjyqësorit dhe raporti i tij me pushtetin legjislativ dhe

ekzekutiv konsiderohet si një ndër “problemet më të debatueshme”.534

Studiuesit pohojnë

se “në drejtimin të garantimit të pavarësisë së vërtetë të gjykatave dhe gjyqtarëve, në

funksion të dhënies së drejtësisë, pavarësisht disa arritjeve, mbetet ende shumë për të

bërë në realitetin shqiptar.”535

Në analizën e sistemit të drejtësisë në 2015, bërë nga grupi i ekspertëve të nivelit

të lartë në kuadër të komisionit të posaçëm parlamentar për reformën në sistemin e

drejtësisë, evidentohen qartazi problemet kyçe të drejtësisë shqiptare, ku pa dyshim, një

pjesë të madhe zë edhe mungesa e pavarësisë së gjyqësorit. Në këtë raport thuhet se: “Ka

një perceptim të gjerë të publikut se sistemi i drejtësisë është i prekur nga fenomeni i

korrupsionit dhe ndikimit të jashtëm në dhënien e drejtësisë.”536

Ndikimi i jashtëm në

dhënien e drejtësisë nënkupton tërthortazi mungesën e pavarësisë së pushtetit gjyqësor

edhe për shkak të ndërhyrjeve nga pushtetet e tjera. Gjithashtu, dhe institucionet, dhe

organizatat ndërkombëtare e diskutojnë këtë çështje si mjaft problematike dhe e lidhin

ngushtë me fenomenin e korrupsionit.

Progres raporti për Shqipërinë, i vitit 2016 nga KE-ja thekson se, pavarësia e

gjyqësorit është e dëmtuar për shkak të politizimit të lartë në çështjet e emërimeve të

GJL-sё dhe GJK-sё, duke nënvizuar gjithashtu se, raportohet vazhdimisht mbi ndërhyrje

politike në hetime dhe raste gjyqësore.537

Në të njëjtën mënyrë argumentohet edhe në

raportin e Departamentit të Shtetit për të Drejtat e Njeriut, ku pushteti gjyqësor

përshkruhet si i ndikuar nga presionet politike, gjë që më pas pengon gjyqësorin të

funksionojë në mënyrë të pavarur dhe efikase.538

Interesante është edhe qasja e

531

Cituar sipas vendimit Nr. 11 i GJK-sё, datë 02.04.2008. 532

Vendimi Nr. 25 i GJK-sё, datë 05.12.2008. 533

Zaganjori et al., 2011: 176. 534

Po aty. 535

Zaganjori et al., 2011: 46. 536

Kuvendi, Komisioni i posaçëm parlamentar për reformën në sistemin e drejtësisë (2015): Dokument

Analitik. Analizë e sistemit të drejtësisë në Shqipëri, Tiranë, f.10. 537

ke 2016: 15. 538

DSHSHB 2016: 1.

149

Komisionerit të KEDNJ-sё, i cili në raportin e tij shprehet se: “Pavarësia dhe

paanshmëria janë dy komponentët themelorë që përbëjnë drejtësinë. Sipas jurisprudencës

së Gjykatës, vlerësimi nëse një gjykatë mund të konsiderohet e pavarur për qëllimet e

nenit 6, paragrafit 1 të KEDNJ-së, merr parasysh, mes të tjerave, mënyrën e përzgjedhjes

se anëtarëve, mandatet e tyre, ekzistencën e mekanizmave mbrojtës ndaj presioneve nga

jashtë, si dhe faktin nëse ajo duket e pavarur, duke pasur parasysh besimin që gjykatat

duhet të frymëzojnë tek publiku në një shoqëri demokratike.”539

Mënyra e përzgjedhjes së anëtarëve të pushtetit gjyqësor kritikohet ashpër edhe

nga Komisioni i Venecias, pasi sipas tyre, sidomos “mënyra e zgjedhjes së Prokurorit të

Përgjithshëm, ka ndikim të drejtpërdrejtë në funksionimin dhe efektshmërinë e zyrës së

prokurorit.”540

Pavarësia e gjyqësorit, sipas tyre, lidhet ngushtë edhe me shkallën e lirisë

që ka kreu i Shtetit, pra Presidenti, i cili vendos mbi emërimet. Duke mos ditur se sa i

politizuar ose depolitizuar është ai, ata argumentojnë se “roli kryesor në proces të kryhet

nga një organ i pavarur siç është KLD-ja.”541

Nëse shohim raportin e vitit 2016 të BTI-së, bie në sy që indikatori Rule of Law

është vlerësuar më dobët nga të gjithë indikatorët e tjerë. Në të nënvizohet se, zgjedhja e

Bujar Nishanit si President në vitin 2012 ishte një goditje e madhe për parimin e ndarjes

së pushteteve dhe institucionet e pavarura, pasi ky i fundit cilësohej si i politizuar. Aty,

gjithashtu, theksohet se fakti që gjyqtarët e shkallës së parë dhe gjyqtarët e apelit

emërohen nga Presidenti, me propozim të KLD-së, tregon edhe njëherë, qartazi, se si

zgjedhja e një presidenti politik i bën këto emërime akoma më të ndjeshme ndaj ndikimit

politik.542

Në raport thuhet se, të gjithë treguesit dëshmojnë se pavarësia e gjyqësorit

është cënuar vazhdimisht dhe ka qenë gjithnjë në rënie, duke arritur pikën më të ulët në

vitin 2013, duke shtuar se për këtë ka ndikuar dukshëm dështimi i pushtetit gjyqësor,

gjatë procesve që përfshijnë politikanët e nivelit të lartë.543

Në raport përmendet rasti i 21

janarit 2011, si një shembull i mungesës se paanësisë së gjyqësorit, pasi gjyqësori

supozohet të ketë injoruar provat e siguruara nga FBI-ja për shkak të ndikimeve

politike.544

Ashtu siç kemi përmendur më lart, korrupsioni mund të konsiderohet si një faktor

shumë i rëndësishëm në paanësinë e pushtetit gjyqësor, por përpos kësaj arsyeje shumë të

fortë duhet të pranojmë, gjithashtu, se edhe struktura dhe organizimi i pushtetit gjyqësor

pengon ushtrimin e pushtetit, në mënyrë të pavarur dhe pa ndikime politike. Këtu, i

referohemi edhe njëherë asaj që disa organizata ndërkombëtare kanë kritikuar. Kuadri

ligjor garanton një të ashtuquajtur pavarësi të brëndshme të gjykatave, pasi e sanksionon

539

Nils Muižnieks, Komisioneri për të Drejtat e Njeriut i Këshillit të Evropës (2014): Raport në vijim të

vizitës në Shqipëri nga 23 deri 27 shtator 2013, Strasburg, f. 7. 540

Cituar sipas: Kuvendi, Komisioni i posaçëm parlamentar për reformën në sistemin e drejtësisë (2015):

Dokument Analitik. Analizë e sistemit të drejtësisë në Shqipëri, Tiranë, f.14. 541

Po aty. 542

BTI, 2016: 10. 543

Po aty: 11. 544

Po aty.

150

funksionin gjyqësor të ndarë në tre shkallë gjykimi.545

GJK-ja, në vendimin Nr. 11 i vitit

2004 përcakton se: “asnjë organ tjetër, qoftë KLD-ja apo Ministri i Drejtësisë nuk kanë

të drejtë të kontrollojnë e të vlerësojnë bazueshmërinë në ligj të vendimeve gjyqësore të

formës së prerë, të mospërfillin përmbajtjen e tyre e të ngarkojnë me përgjegjësi

gjyqtarin e çështjes. Duke iu referuar edhe praktikës se saj, GJK-ja çmon të nevojshme

për të rikonfirmuar qëndrimin se vendimet gjyqësore kontrollohen vetëm nga gjykata më

e lartë, e se asnjë organ tjetër nuk mund të vlerësojë ligjshmërinë dhe bazueshmërinë e

vendimeve gjyqësore, për sa kohë, ato nuk janë ndryshuar ose prishur nga një gjykatë më

e lartë.”546

Por, përpos pavarësisë së brendshme, çështja më problematike është pavarësia

e pushtetit gjyqësor nga organet e ekzekutivit. Çështje e debatueshme ka qenë veprimtaria

e KLD-së ashtu si edhe ajo e Ministrit të Drejtësisë. Kolegjet e Bashkuara të GJL-sё

argumentojnë se “E drejta e Ministrit të Drejtësisë për të kryer inspektime të gjykatave

dhe gjyqtarëve, si dhe e drejta ekskluzive e tij për të propozuar pranë KLD-së, marrjen e

masave disiplinore, përfshirë edhe shkarkimin e gjyqtarëve, përbëjnë kompetenca që

cënojnë parimin e ndarjes së pushteteve dhe parimin e pavarësisë”.547

Këtu duhet të

theksojmë sërish rolin e rëndësishëm që KLD-ja kishte para ndryshimeve kushtetuese

(ndryshuar me ligjin nr.76/2016, datë 22.7.2016). Ai ishte një ndër institucionet

nëpërmjet të cilit duhet të reflektohej standardi i pavarësisë së gjyqësorit, dhe, duke qënë

i tillë, ndërhyrjet politike në të presupozohen të ndikonin, qoftë edhe vetëm tërthortazi,

pavarësinë e pushtetit gjyqësor. Ndryshimet kushtetuese e shndërruan KLD-në në KLGJ,

duke eleminuar, kështu, mundësinë e ndërhyrjeve pasi “Qenia anëtar i KLGj-së nuk

pajtohet me asnjë veprimtari tjetër politike ose shtetërore.”548

Këto ndryshime

strukturore vijnë si pasojë e kritikave të shumta të shprehura kundrejt KLD-së dhe

organizimit të saj strukturor.

Në vija të përgjithshme, mund të thuhet se, pushteti gjyqësor ka dëshmuar se nuk

ka pasur mjaftueshëm stabilitet për t‟iu bërë ballë ndërhyrjeve politike, aq më tepër, duke

pasur parasysh rolet kyçe që luanin aktorët politikë në organet e këtij pushteti. Për shkak

të analizës së paraqitur mund të themi se ky tregues është defektoz.

Korrupsioni

Treguesi 1: Prania e korrupsionit

545

Zaganjori et. al, 2011: 177. 546

Vendimi Nr. 11 i GJK-sё, datë 27.05.2004. 547

Cituar sipas Zaganjori et. al, 2011: 179. 548

Neni 147/ç i Kushtetutës.

151

Ky tregues ka si synim: së pari, të hetojë dhe pasqyrojë nëse Republika e

Shqipërisë është e prekur nga korrupsioni, dhe, së dyti, të shqyrtojë pyetjen në cilat fusha

ndihet zhvillimi i korrupsionit dhe cilët aktorë janë më të ndjeshëm ndaj këtij fenomeni.

Por çfarë është korrupsioni? Në rradhë parë, duhet nënvizojmë se, korrupsioni

mund të shfaqet në forma të ndryshme. Termi i korrupsionit zakonisht përdoret si

sinonim i ryshfetit apo keqpërdorimit të fondeve publike. TI-ja e përcakton termin si duke

"abuzim i fshehtë i pozitës ose pushtetit publik për përfitime apo pёrparёsi private."549

Sipas llogaritjeve të BB-së dhe FMN-së, 70 miliardë euro janë investuar çdo vit në afera

korruptive. Për të kuptuar më mirë ndikimin që ky fenomen ka në shoqëri, si dhe pasojat

për shtetitn, do pasqyrojmë shkurtimisht deklaratën e BB-së dhe FMN-së, të cilët në

mbledhjen vjetore, mbajtur në 23 shtator 1997, në mënyrë të përmbledhur, e skicuan

kështu problematikën: “Korrupsioni është gërryes i parave të taksapaguesve, paralizon

administratën publike, rrit koston në sektorin privat, rrit dhe minon besimin e publikut në

Shtet.”550

TI-ja e rendit Shqipërinë në GCB-në e vitit 2016 në vendin e 83 nga 176 vende

të analizuara gjithsej. Kjo rënditje mundësohet përmes një indeksi të posaçëm që quhet

CPI, i cili mat vlerën e korrupsionit në sektorin publik. CPI-ja vlen si një listë renditëse,

mbi bazën e vlerave numerike që shkojnë nga „0‟ (infektuar maksimalisht nga

korrupsioni) deri në „100‟ (e lirë nga korrupsioni).

Tabela 4: Mbi rezulatet e Shqipërisë në CPI në vitet 2012 – 2016.551

Rezultati i CPI 2012 2013 2014 2015 2016

33 31 33 36 39

Nga ç‟mund të shikohet edhe në tabelën e mësipërme, Shqipëria në vitin 2016

është vlerësuar me një vlerë numerike „39‟, duke demostruar një përmirësim të ngadaltë

dhe tepër të ulët, por duke dëshmuar gjithsesi praninë e korrupsionit në vendin tonë.

“Shqipëria ka një ndër nivelet më të larta të korrupsionit të perceptuar në të gjithë

rajonin. Shqiptarët janë të zhgënjyer nga sistemi politik dhe janë të lodhur teksa shohin të

korruptuarit që përdorin paratë dhe influencën për t‟i shpëtuar ndëshkimit.”552

Në 8

549

Lambsdorf, ]ohann Grat (2000): Wie lässt sich Korruption messen? Der Korruptionsindex von

Transparency International, në: Zentrum für Europa- nod Nordamerika-Studien (eds): Politische

Korruption. Jahrbuch für Europa- und Nordamerika-Studien, 45-71, fq. 49. 550

Cituar BB dhe FMN në: Bannenberg B./ Schaupensteiner Ë. (2004): Korruption in Deutschland.

Portrait einer Wachstumsbranche, Wiesbaden, f. 13. 551

TI (2016a): Corruption Perception Index 2016, URL:

https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2016#table 552

TI (2016b): Survey Albania: Mungesa e pavarësisë në institucionet e mbikëqyrjes në Shqipëri e le derën

hapur për Korrupsionin, 8 shtator 2016, në:

https://www.transparency.org/neës/pressrelease/mungesa_e_pavaresise_ne_institucionet_e_mbikeqyrjes_ne

_shqiperi_e_le_deren (20.10.2017)

152

shtator 2016, lëvizja globale TI, bëri publik për herë të parë vlerësimin e plotë për

rreziqet e korrupsionit në Shqipëri, përmes një konference për shtyp në Tiranë.

Në vija të përgjitshme, ky vlerësim çmon se sa efektive janë masat antikorrupsion

në institucionet dhe fushat kryesore, duke përfshirë degë të qeverisjes, gjyqësorin,

median, sektorin publik e privat dhe shoqërinë civile. Arsyet kryesore se pse Shqipëria

vazhdon të jetë kaq e prekshme ndaj korupsionit janë dy: së pari për shkak të ndërhyrjeve

politike dhe së dyti për shkak të mungesës së pavarësisë në institucionet kyçe të

mbikëqyrjes.553

Cornelia Abel, koordinatore e TI-sё për Europën Juglindore dhe

Ballkanin Perëndimor vuri në dukje se: “Shqipëria nuk i plotëson kërkesat e BE-sё për

luftën kundër korrupsionit dhe nëse nuk ndërmerr reforma kyçe, kjo mund mund të

pengojë integrimin në BE.”554

Kryesisht argumentohet se janë institucionet kyçe, si zyra e Prokurorisë, GJL-ja,

KQZ-ja dhe ILDKPKI-ja, që shndërrohen në subjekte të trysnisë dhe të ndërhyrjeve

politike. Në këtë mënyrë ata minojnë dukshëm aftësinë e tyre për të përmbushur detyrën

që kanë në luftën kundër korrupsionit.555

Gjithashtu është kritikuar ashpër dukuria e

mungesës së paanësisë politike si dhe abuzimet nga ana e pushtetarëve politik. Abel

theksoi se: “Zyrtarët e zgjedhur dhe të emëruar duhet të kuptojnë se ata janë në ato poste

për të përmirësuar jetën e qytetarëve shqiptarë. Çdo abuzim me postin duhet ekspozuar,

denoncuar dhe ndëshkuar”556

Mungesa e ndëshkimit kritikohet gjithashtu edhe në raportin e TI-së mbi luftën

kundër korrupsionit në Ballkanin Perëndimor. Në të theksohet se, nga viti 2009 deri në

vitin 2014 janë ndëshkuar përmes dënimeve vetëm 24 raste.557

Ky fenomen nuk dëshmon

mungesën e korrupsionit, por përkundrazi mosmarrjen e masave për të ulur dhe zbutur

dukshëm këtë dukuri të politikës shqiptare. Rastet që dënohen janë kryesisht raste ku

zyrtarët i përkojnë një niveli të ulët ose të mesëm në sektorin publik. Dënimet e zyrtarëve

të nivelit të lartë janë jashtëzakonisht të rralla.558

Mjafton të thuhet që, në vitin 2013

raportohet për mosdërgimin e asnjë zytari të nivelit të lartë, asnjë gjykatësi apo prokurori,

në gjykatë. Këtu, pa dyshim, një përgjegjësi të konsiderueshme kanë edhe gjyqtarët, të

cilët nuk aplikojnë asnjë sanksion ose i aplikojnë ato në forma shumë të lehta.559

Edhe në raportin e SHBA-ve, mbi të drejtat e njeriut, vihet re që prania e

korrupsionit theksohet thuajse në çdo aspekt të përmendur në raport. Korrupsioni është

dukuri në media, në administratë ashtu sikurse edhe në qëndra shëndetësore apo policore

në vend, por mbi të gjitha raporti nxjerr në pah, që korrupsioni në vendin tonë lidhet

553

Po aty. 554

Po aty. 555

Po aty. 556

Po aty. 557

TI (2016c): Fighting Corruption in the Western Balkan s and Turkey:Priorities for Reform, fq.16, URL:

https://www.transparency.org/whatwedo/publication/fighting_corruption_in_the_ëestern_balkans_and_turk

ey_priorities_for_reform (20.10.2017). 558

Po aty. 559

Po aty.

153

ngushtë më mungesën e transparancës së qeverisë.560

Diplomati Donald Lu, ambasadori i

SHBA-së, akuzon haptas dhe me tone shumë të rënda sistemin gjyqësor në Shqipëri. Në

një nga fjalimet e tij ai prenoncohet për orat lluksoze të gjykatësve dhe për bandat

kriminale në Shqipëri, të cilave iu mundësohet ushtrimi i aktiviteteve kriminale për shkak

të korrupsionit.561

Në vija të përgjithshme, mund të themi se, sipas perceptimit të

publikut, sidomos, sistemi i drejtësisë është i prekur nga fenomeni i korrupsionit.562

Korrupsioni, mungesa e praktikave transparente, tejzgjatja e proceseve dhe moszbatimi i

vendimeve gjyqësore kanë ndikuar në perceptimin negativ të publikut ndaj transparencës

së gjyqësorit. Në një anketim të vitit 2009 të titulluar “Korrupsioni në Shqipëri:

perceptime dhe përvoja”, IKAZH-ja konstatoi se shqiptarët besonin se gjyqet ndikohen

më së shumti nga interesa monetare, lidhjet e biznesit, lidhjet personale të gjyqtarëve dhe

konsiderata politike.563

Gjatë vitit 2016, në kuadër të reformës në drejtësi, autoritetet

shtetërore ndërmorën hapa të posaçme për të zhvilluar një kuadër të plotë ligjor, mbi

bazën e të cilit të luftohet korrupsioni i zyrtarëve të lartë. Këtu bëhet fjalë për miratimin

e një reforme gjithëpërfshirëse të gjyqësorit që përfshinte krijimin e institucioneve që

luftojnë korrupsionin. Ligji Nr. 95/2016 “Për organizimin dhe funksionimin e

institucioneve për të luftuar korrupsionin dhe krimin e organizuar” u miratua nga

Kuvendi në gusht të vitit 2016 dhe synon parimisht reduktimin e korrupsionit midis

prokurorëve dhe gjyqtarëve.564

Që lufta kundër korrupsionit të jetë e sukseshme, kuadri

ligjor shqiptar duhet të luajë një rol të rëndësishëm, pasi ai duhet të garantojë përmes

dispozitave ligjore pavarësinë e institucioneve mbikëqyrse nga pushteti politik, por

pavarësisht se kuadri ligjor parashikon ndjekjen penale të zyrtarëve politikё për

korrupsion, qeveria cilësohet si e “dështuar në implementim”.565

Këtu mjafton të përmendim tre rastet më të bujshme të vitit 2016, ku zyrtarë të

lartë cilësohen si të infiltruar në afera korruptive. Së pari, rasti i Koço Kokëdhimës, të

cilit, siç e kemi shpjeguar më parë, iu hoq mandati si pasojë e akuzës për korrupsion, pasi

një nga kompanitë e tij kishte përfituar fonde publike, në kohën kur ky i fundit ishte

deputet. Nga detyra u pezullua gjithashtu edhe Majlinda Andrea, gjykatëse në GJL, pas

një hetimi të prokurosisë që zbuloi, se ajo kishte marrë 50.000 €, nëpërmjet bashkëshortit

të saj. Gjykatësja ishte korruptuar me ketë shumë parash për të marrë një vendim pozitiv,

560

DSHSHB, 2016: 16. 561

Robelli, E. (2017): Die Luxusuhren der Richter, në: Süddeutsche Zeitung,

24.10.2017,http://www.sueddeutsche.de/politik/albanien-die-luxusuhren-der-richter-1.3722792

(24.10.2017) 562

Komisioni i posaçëm parlamentar për reformën në sistemin e drejtësisë (2015): Analizë e sistemit të

drejtësisë në Shqipëri, Tiranë, fq.10. 563

IKAZH (2011): Corruption in Albania, Perception and Experience, fq. 22-24, URL:

http://www.unodc.org/documents/data-and-

analysis/statistics/corruption/Albania_corruption_report_2011_web_small.pdf (15.11.2017). 564

Ligji nr. 95/2016, datë 06.10.2016 „Për organizimin dhe funksionimin e institucioneve për të luftuar

korrupsionin dhe krimin e organizuar‟. 565

TI, 2016b.

154

në një rast qё duhet të gjykohej nga ajo.566

Po në atë vit, për herë të parë në historinë e

demokracisë shqiptare u dënua një ish-ministër më 20 muaj burg më akuzën për

shpërdorim detyrë. Ish- Ministri i punës dhe mirëqënies sociale, Spiro Ksera përvetësoi

30 milionë lekë (240.000 dollarë), fond i cili ishte konceptuar për aktivitete të ndryshme

sociale. Bashkë më Kserën, edhe tre zyrtarë të tjerë të dikasterit të tij u ndoqën penalisht

dhe u dënuan nga Gjykata e Tiranës.567

Përpos rasteve të përmendura gjatë vitit 2016 janë dënuar 76 të pandehur për

korrupsion. Kjo do të thotë që, gjithsesi, duhet të pranojmë se edhe pse prokurorët kanë

treguar shenja progresi, përsa i përket ndjekjes së rasteve korruptive, zyrtarë të nivelit të

lartë përjashtohen nga ndjekja penale për shumë arsye. Argumentohet se ata mbeten të

“pakapshëm” për shkak të frikës së hetuesve nga hakmarrja, për shkak të mungesës së

përgjithshme të burimeve, ashtu sikurse për shkak të korrupsionit në vetë sistemin

gjyqësor.568

Rezultatet e paraqitura dëshmojnë qartazi se ky tregues është defektoz.

4.5 Pushteti efektiv i qeverisjes: mbivendosjet e mundshme dhe

marrëdhёnia midis institucioneve shtetërore dhe forcave

ushtarake

Treguesi 1: Vendosja joformale e grupeve demokratikisht të palegjitimuara

Pushteti efektiv i qeverisjes nënkupton se qeverisja është efektive kur vendimet

kryesore të politikës merren realisht, nga përfaqësuesit publik, në kuadër të institucioneve

të paracaktuara dhe sipas rregullave normative.569

Ky pushtet kufizohet kur grupime të

tjera, demokratikisht jo të legjitimuara, siç mund të jenë organizata mafioze, ndodhen

përtej autoritetit të qeverisë dhe në këtë mënyrë sigurojnë privilegje ekstra-kushtetuese,

që nuk janë të kontrolluara.570

Edhe pse sot, në vija të përgjithshme, argumentohet se

566

Kurani, E. (2016): Member of the Supreme Court in Albania escapes from the country, në: Independent

Balkan News Agency, 18 July 2016, URL: http://www.balkaneu.com/member-supreme-court-albania-

escapes-country/ (25.10.2017). 567

Po aty. 568

Po aty: 17 569

Rüb 1994a: 117 570

Merkel et.al 2003: 92

155

pushteti efektiv i qeverisjes konsiderohet si monopol i shtetit, duhet të themi që monopoli

fizik i pushtetit nuk është zbatuar në mënyrë universale nga shteti shqiptar.571

Tranzicioni politik, si rezultat i ndryshimit të regjimit, bëri që shteti, në shumë

aspekte, të humbte kontrollin mbi shoqërinë, në mënyrë që fuqinë e tij, e ushtrontë në një

masë të kufizuar.572

Kjo është vënë re, veçanërisht, në veri të Shqipërisë, ku prevalonin

për një kohë të gjatë traditat dhe normat pre-socialiste. Këto tradita dhe norma drejtuan

dhe rregulluan konfliktet mbi pronësinë, ashtu si edhe konflikte të hershme, të cilat u

trajtuan në bazë të Kanunit. Ringjallja e të drejtës zakonore, edhe pse konsiderohet të

ishte selektive dhe madje në disa raste është përdorur dhe thjesht për të legjitimuar akte

kriminale, mund të cilësohet si anashkalim i pushtetit efektiv të qeverisjes.

Edhe pse në vitin 1993, u arrit të ndalohej erozioni në masë i shtetit, të rivendosej

kontrolli dhe monopoli fizik i pushtetit t‟i kalonte, pjesërisht, instancave përkatëse, rritja

e krimit dhe lidhja e pjesshme e shtetit me krimin e organizuar, megjithatë, vazhdoi të

ushtronte presion mbi stabilitetin e shtetit.573

Kryesisht, mund të argumentohet se

tranzicioni i gjatë dhe veçanërisht kriza e vitit 1996-1997 tronditi dukshëm monopolin

efektiv të shtetit në përdorimin e forcës, ashtu si dhe kapacitetin e tij për të kontrolluar

territorin e tij. Bashkimi i pushtetit shtetëror me bandat kriminale ishin një dukuri e kohës

së tranzicionit. Shteti konsiderohej si një “vakum i sigurtë politik”,574

i cili mundësonte

zgjerimin e ndikimit të bandave kriminale në të gjithë Shqipërinë. Kjo, më pas, ndikoi së

tepërmi në zhvillimin dhe vendosjen e bandave kriminale si një formë e pushteteve

paralele, dhe përvetësuan për më tepër edhe monopolin e pushtetit shtetëror.575

Ndër

shembujt me të famshëm mund të përmendet „banda e Zan Çaushit‟, e cila veproi, si

bandë kriminale,

në qytetin e Vlorës, gjatë viteve 1997-1999. Kjo bandë ka qenë mbështetëse

kryesore e Komitetit të Shpëtimit të Vlorës, duke u kthyer në këtë mënyrë në forcën e

armatosur të Komitetit. Këto janë zhvillime, të cilat dëshmojnë: së pari, që normat

shtetërore nuk janë pranuar, dhe së dyti, që shteti nuk ka qenë në gjendje të sanksionojë

dhe t'i zbatojë ato. Henselli shkruan se nga viti 1991 deri ne vitin 1997 shteti shqiptar

ishtE në mënyrë të përsëritur, përkohësisht i paaftë për të vepruar.576

Ai e cilëson shtetin e

asaj kohe si një autoritet të vendosjes së standarteve në shoqëri, që në të njëjtën kohë, për

shkak të rritjes së kriminalitetit dhe korrupsionit në të gjitha nivelet e aparatit shtetëror,

nuk zbatonte dot mjaftueshëm normat e vetëvendosura, duke thënë se: “Mposhtja e

normave shtetërore u shndërrua në normë.”577

Me rifitimin e kontrollit mbi situatën dhe

stabilizimit të ngadaltë përmes OSBE-së u mundësua marrja e monopolit të pushtetit nga

571

Ammann 2003 572

Voell 2004 573

Osterberg-Kaufmann 2011: 102 574

Po aty. 575

Hensell 2006. 576

Hensell 1999: 113. 577

Po aty: 114.

156

organet shtetërore. Shumica e bandave u shkatërruan dhe dëshmuan kështu se këto

pushtete paralele patën ndikim, në shoqërinë dhe në politikën shqiptare, vetëm

përkohësisht.578

Sot mund të argumentohet se në vija të përgjithshme monopoli fizik i pushtetit të

qeverisjes i ështe kthyer shtetit shqiptar dhe organeve të tij. Në vitin 2016, në raportin e

BTI-sё, treguesi mbi monopolin e ushtrimit të pushtetit cilësohet me vlera maksimale,

duke dëshmuar kështu, se pushteti efektiv i qeverisjes i takon instancave përkatëse. Siç

kemi theksuar dhe më parë, në forcimin e kapaciteteve shtrënguese të shtetit shqiptar

kanë ndikuar pozitivisht edhe organizatat ndërkombëtare.579

BTI-ja raporton se,

anëtarësimi në NATO ka kontribuar gjithashtu edhe në modernizimin e strukturave të

vjetërsuara ushtarake të trasheguara nga regjimi komunist580

, ashtu siç mund të

argumentohet gjithashtu se, aspiratat e shtetit shqiptar për t‟u bërë pjesë e BE-së kanë

ndikuar në masë të madhe në forcimin e pushtetit efektiv të qeverisjes. BTI thekson se

rimarrja e kontrollit në fshatin Lazarat, i cili publikisht sfidonte autoritetin shtetëror,

ashtu si dhe forcimi i forcave të policisë, kanë nxitur dukshëm rezultate konkrete në

luftën kundër kontrollit të mafias dhe rrjeteve kriminale që veprojnë në vend.581

Megjithatë, problemet me pushtetin efektiv të shtetit vazhdojnë të ekzistojnë edhe

pse në forma dhe përmasa të ndryshme. Siç është theksuar edhe në kapitujt e mëparshëm

shteti shqiptar ka dëshmuar se në shumë raste, ai nuk është në gjendje të mbrojë të drejtat

e të gjithë qytetarëve të tij. Pasiguria ligjore dhe, si pasojë, korrupsioni, klientelizmi dhe

shpërdorimi i detyrës mund të konsiderohen si shkaqet e dështimit të shtetit. Strukturat

formale burokratike të shtetit dominohen nga praktika. Vihet re që parimi i një të mire të

përbashkët konkurron interesat klientelistike dhe ekonomike. Si rezultat i kësaj,

ekonomia mund të ndikojë drejtpërsëdrejti në vendimet e qeverisë ose në qëndrimet e

opozitës edhe kjo, edhe pse në mënyrë indirekte, nënkuptopn ndërhyrje në pushtetin

efektiv të qeverisjes.

Gjithsesi, edhe pse ky tregues shfaqet si problematik, përsa i përket pyetjes nëse

është defektoz apo jo, duhet t‟i rikthehemi sërish perkufizimit të Merkelit. Mund të themi

që vendimet kryesore në vendin tonë merren nga ana formale, kryesisht nga përfaqësuesit

publik, brenda për brenda kornizës së tyre institucionale. Nuk mund të gjykohet se për

momentin ka grupime të tjera, demokratikisht jo të legjitimuara, që ndodhen përtej

autoritetit të qeverisë kështu që ky tregues nuk është defektoz.

Treguesi 2: Marrëdhënia midis politikës dhe forcave ushtarake

578

Hensell 2006. 579

BTI 2016: 6. 580

Po aty. 581

Po aty: 7

157

Ky tregues paraqitet si defektoz kur, sipas Merkel et. al, ekziston një

mospërputhje në marrëdhënie, e cila mund të shfaqet në forma të ndryshme si për

shembull në kuptimin e një ndërhyrje indirekte ushtarake përmes shantazhit, refuzimit të

bindjes, mosbashkëpunimit, etj., ose edhe përmes një ndërhyrjeje direkte të forcave

ushtarake me synimin e shkëmbimit të një qeverie apo nëpërmjet grushtit të shtetit.

FA-të e Republikës së Shqipërisë u formuan menjëherë pas Shpalljes së

Pavarësisë së Shqipërisë në 1912 dhe përbëhen nga Shtabi i Përgjithshëm, Forcat

Tokësore Shqiptare, Forcat Ajrore Shqiptare dhe Forcat Detare Shqiptare. Tranzicioni

dhe ndryshimi i sistemit politik në fillim të viteve ‟90, bëri që edhe FA të bëhej pjesë e

këtyrë ndryshimeve dhe mund të themi se rënia e sistemit monist dhe shndërrimet

demokratike, natyrisht që, përfshinë edhe ushtrinë dhe përbërësit e tjerë të FA-ve

dhe“hapën përpara shtetit të ri demokratik shqiptar një erë të re plot sfida edhe për vetë

FA-të.”582

Këto sfida gjendeshin në konceptin e ri bashkëkohor për FA-të, ashtu si edhe

për reformimin e vizionit dhe misionit të tyre dhe, sigurisht, për organizimin, përmasat

numerike, simbolet, arsimimin ushtarak, teknikën dhe armatimin, deri tek legjislacioni

dhe rregulloret e tyre.583

Në bazë të koncepteve të reja për përdorimin e FA-ve

u bë ristrukturimi dhe riorganizimi i tyre me tendencë kryesore zvogëlimin e

sasisë dhe rritjen e cilësisë. Sipas të dhënave zyrtare, në vitin 2017, personeli ushtarak në

Shqipëri përbën 1,9% të popullsisë shqiptare.584

Po ashtu edhe hapja e ushtrisë shqiptare

ndaj botës ishte një aspekt tjetër shumë i rëndësishëm, i cili ndër të tjera do të shërbente

në modernizimin e FA-së si dhe në rritjen e shkallës së ndërveprueshmërisë me partnerët

ndërkombetarë.585

Në këto vite të ndryshimeve të shumta, një rrjedhë dhe rëndësi të

posaçme mori orientimi për anëtarësimin në organizmat euroatlantike për t‟u përfshirë

hap pas hapi në sistemin e mbrojtjes kolektive evropiane.586

Ky modernizim i forcave

ushtarake u finalizua me marrjen e ftesës së anëtarësimit në NATO në vitin 2008 dhe

anëtarësimit me të drejta të plota në Samitin e Strasburgut & Kehlit në vitin 2009.

Dispozitat kushtetutese mbi FA-të sanksionohen në nenin 12 ashtu si edhe në

nenet 166- 169. Sipas nenit 12 të Kushtetutës, detyrimet e FA-së janë “të sigurojnë

pavarësinë e vendit, si dhe mbrojnë tërësinë territoriale dhe rendin e tij kushtetues.”587

Parimi i asnjanësisë politike ashtu si edhe nënshtrimi i FA-së nën kontrollin civil

theksohen veçanërisht në paragrafin e dytë të nenit 12 të Kushtetutës. Detyrën e kontrollit

582

Gjunkshi, Xh. (2012): Sfidat e Forcave të Armatosura në 100 vjet Shtet Shqiptar, në: Revista Ushtarake

Nr. 4/2012, Tiranë, fq. 7-15, fq. 11. 583

Po aty 584

2017 Albania Military Strength, Current military capabilities and available firepoëer for the nation of

Albania, https://www.globalfirepoëer.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=albania

(16.11.2017) 585

Çoku, L. (2013): Reformimi i Ushtrisë Shqiptare deri në anëtarësimin e saj në NATO, në: Revista

Ushtarake Nr. 3/2013, Tiranë, fq. 207 – 219, fq. 209. 586

Gjunkshi 2012: 11 587

Neni 12/1 i Kushtetutës

158

civil e ushtron sipas nenit 167 të Kushtetutës, Presidenti i Republikes i cili “është

Komandant i Përgjithshëm i FA-ve”.588

Ky i fundit, përmes Kryeministrit dhe Ministrit të

Mbrojtjes, ushtron, sipas nenit 169 të Kushtetutës, drejtimin e FA-sё. Një lloj kontrolli

ushtron edhe Kuvendi i Shqipërisë, në rastin e dërgimit të forcave ushtarake jashtë

territorit shqiptar. Kjo gjë parashikohet nga neni 12 i kushtetutes, ku sanksionohet se një

gjë e tillë nuk mund të ndodhë, “përveçse me një ligj të miratuar me shumicën e të gjithë

anëtarëve të Kuvendit.”589

Ndryshimi i fundit i ligjit nr. Nr.9047, date 10.7.2003 “Për shërbimin ushtarak në

Republikën e Shqipërisë” (ndryshuar me ligjin nr. 9487, datë 6.3.2006 dhe me ligjin nr.

9999, datë 25.9.2008), shfuqizoi pikën e dytë të nenit 3.590

Heqja e detyrimit të shërbimit

ustarak i shndërron FA-të e Republikës së Shqipërisë, sipas kërkesave dhe standardeve të

NATO-s, e cila e parashikon organizimin e Shërbimit Ushtarak mbi baza profesioniste.

Edhe pse në vitet e diktaturës së Hoxhës është aluduar shpesh për mosbindje nga

ana e individëve të caktuar të FA-së, të cilët për pasojë më pas janë dënuar edhe me

dënime me vdekje, në përgjithësi, vendi ynë dëshmon një marrëdhënie të shëndoshë.

Kryesisht marrëdhënia midis F-ve dhe institucioneve politike ose qeverisëse mund të

cilësohet e balancuar. Nuk kemi pasur të bëjmë më ndërhyrje direkte ose indirekte

ushtarake, dhe për këto arsye, duhet të theksohet se sipas, Merkel et. al ky tregues

paraqitet si jo-defektoz.

Tabela nr.5: Tabela e Indikatorёve

INDIKATORËT

SHQIPËRIA

Defektoz

Jo-

Defektoz

Regjimi elektoral

1.1. Dispozitat kushtetuese dhe realiteti politik

Treguesi 1: E drejta aktive dhe pasive e votës

588

Neni 167 i Kushtetutës 589

Neni 12/3 i Kushtetutës 590

Ligji Nr.9047, dt 10.7.2003 “Për shërbimin ushtarak në Republikën e Shqipërisë” (ndryshuar me ligjin

nr. nr. 9487, datë 6.3.2006 dhe me ligjin nr. 9999, datë 25.9.2008)

159

Treguesi 2: Zgjedhje të lira dhe të ndershme

Treguesi 3: Pushtetarë përmes zgjedhjes

Të drejtat dhe liritë politike

2.1. Liria e shprehjes, e shtypit dhe e informimit

Treguesi 1: Dispozitat kushtetuese

Treguesi 2: Autonomia ekonomike

Treguesi 3: Liria operative e veprimit

2.2. E drejta e asociimit – pluralizmi politik

Treguesi 1: Dispozitat kushtetuese dhe kuadri ligjor për partitë

politike

Treguesi 2: Ndalimi ose kufizimi i veprimtarisë së partive

Treguesi 3: Ndalimi ose shtypja selektive e shoqërisë civile

2.3. Liria e grumbullimit dhe e drejta e demostrimeve dhe

tubimeve

Treguesi 1: Dispozitat kushtetuese

Treguesi 2: Masa shtrënguese ndaj protestuesve, tubimeve etj.

Liritë civile

3.1. Të drejtat dhe liritë themelore dhe performanca e tyre

Treguesi 1: Dispozitat ligjore dhe kufizimet e përgjithshme dhe

substanciale për të drejtat e njeriut

Treguesi 2: Diskriminimi i pjesëve të popullsisë

Treguesi 3: Shkelja e të drejtave themelore nga aktorët

shtetërorë

Treguesi 4: Shkelje dhe cёnime të të drejtave themelore nga

aktorë privat

3.2. Të drejtat gjyqësore barazia përpara ligjit dhe e drejta

për një proces të rregullt ligjor

Treguesi 1: Dispozitat ligjore

160

Treguesi 2: Mohimi faktik i grupeve të caktuara të shoqërisë

Treguesi 3:Trajtim i pabarabartë për shkak të statusit social

Ndarja horizontale e pushtetit

4.1. Ndarja efektive e pushtetit

Treguesi 1: Dispozitat ligjore

Treguesi 2: Kontroll i munguar i parlamentit mbi ekzekutivin

Treguesi 3: Kontroll i munguar i gjyqësorit mbi pushtetet e

tjera

Treguesi 4: Mungesa e pavarësisë së gjyqësorit, sidomos

kundrejt ndërhyrjeve të ekzekutivit

4.2. Korupsioni

Treguesi 1: Prania e korrupsionit

Pushteti efektiv i qeverisjes

Treguesi 1: Vendosja joformale e grupeve demokratikisht të

palegjitimuara

Treguesi 2: Marrëdhënia midis politikës dhe forcave ushtarake

161

PËRFUNDIME

Nёse mundohemi të japim një përgjigje mbi performancën demokratike në

Shqipëri, në bazë të të dhënave nga metodat e ndryshme të matjes së demokracisë, duhet

të pranojmë, në rradhë të parë, që krahasimi i metodave të ndryshme vё në dukje aspekte

të ndryshme të demokracisë. Kuptimet e ndryshme të demokracisë, ashtu sikurse edhe

klasifikimet e ndryshme të sistemeve politike që këto metoda përdorin, çojnë në një

paraqitje të demokracisë, e cila varion në varësi të metodës së përdorur. Këtu, njё rëndësi

të veçantë ka edhe kuptimi i demokracisë. Nëse analiza bazohet në kuptimin e ngushtë të

demokracisë, ashtu siç ndodh në metodën e Polity IV ose në indeksin e Vanhanenit,

atëherё, Shqipëria konsiderohet sistem demokratik, por nëse kuptimi i demokracisë është

më i gjerë, atëherё, sistemi politik shqiptar nuk mund të konsiderohet më thjesht si

demokraci, por titullohet regjim hibrid, demokraci defektoze apo edhe sistem pjesërisht i

lirë. Këto rezultate i japin një përgjigje të përgjithshme pyetjes sonë nëse sistemi politik

në Shqipëri mund të konsiderohet ose jo sistem demokratik. Duke u bazuar në analizën

sasiore duhet të pranojmë se, sistemi politik në Shqipëri nuk mund të konsiderohet

demokratik, pasi këtu duhet të kemi parasysh rezultatet e ndryshme nga metodat e

ndryshme të analizës. Përderisa, sipas kuptimit të gjerë të demokracisë, Shqipërisë nuk i

atribuohet cilësia e një demokracie atëherё, patjetër, duhet të shkojmë më tej për të

klasifikuar më në imtësi sistemin politik shqiptar. Siç kemi shpjeguar edhe më parë, kreu

i katërt është kreu qё zbardh detaje mbi performancën demokratike në Shqipëri.

Fillimisht, duhet të themi se të gjitha dispozitat ligjore, përveç njёrës, janë

jodefektoze. Në Shqipëri garantohen de jure pothuajse të gjitha parimet e demokracisë

dhe kjo do të thotë se vendi ynë, parë nga kёndvёshtrimi i kuadrit ligjor, mund të

cilësohet si demokraci e mirëfilltë. Megjithatё, kreu i katërt vuri në dukje një

problematikë shumë të madhe, sepse pavarësisht faktit qё dispozitat ligjore garantohen

pothuajse të gjitha nga legjislacioni shqiptar, dispozitat ligjore nuk parashikojnë

garantimin e të drejtës aktive të votës për të gjithë shtetasit shqiptar, në mënyrë të

barabartë. Shtetasve shqiptarё, të cilët jetojnë jashtë territorit tё Shqipёrisё iu cёnohet kjo

e drejtë. Votimi i shtetasve të republikës së Shqipërisë jashtë vendit është ngritur si

problem edhe në qarqet politike. Në qeverinë e re Rama 2017 – 2021 është krijuar një

dikaster i posaçëm, që merret, ndër të tjera, edhe me këto çështje. Ministri i Shtetit për

Diasporën, në raportet për komisionin e reformës zgjedhore, vё në dukje nevojën e

patjetërsueshme të gjetjes së mjeteve tё votimit, për personat qё ditën e votimit gjenden

jashtë shtetit, në mënyrë që edhe kësaj pjese të popullsisë shqiptare, t‟i garantohet kjo e

drejtë kushtetutese. Ashtu siç kemi theksuar edhe më parë, kodi zgjedhor parashikon se

vendbanimi në territorin e një prej qëndrave të votimit është një nga kriteret për

regjistrimin në listat e zgjedhësve, duke përjashtuar, në këtë mënyrë, çdo mundësi për të

zhvilluar procesin edhe jashtë vendit, pasi specifikon se, votimi duhet të kryhet në

162

territorin e vendit. Kjo përpos faktikt që mund të konsiderohet si dispozitë ligjore

antikushtetuese, në të njëjtën kohë, zhvlerëson edhe dispozitat e „Ligjit për Emigrimin e

Shtetasve Shqiptarë për Motive Punësimi‟. Moskonkretizimi i kësaj të drejte politike në

KZ vё në dukje se, baza ligjore për të drejtën e votës në Shqipëri është jokoherente.

Ashtu siç kemi përshkruar në pjesën e dytë të këtij punimi, sipas Merkelit, regjimi

zgjedhor cilësohet si pragu ndarës midis sistemeve demokratike dhe jo demokratike.

Moskoherenca e bazës ligjore për të drejtën e votës rezulton në shfaqjen defektoze të

treguesit në fjalë. Dhe këtu, patjetër që, duhet të vlerësojmë se zgjedhjet shqiptare dhe

institucionet që dalin prej tyre janë me legjitimet të cunguar. Cungimi i legjitimetit, që

vjen si pasojë e mosgarantimit universal të këtij parimi, kaq të rëndësishëm për

demokracinë, depërton dukshëm në përformancën cilësore të sistemit politik në Shqipëri.

Për këto arsye, për të qenë në koherencë me dispozitën kushtetuese për një të drejtë vote

gjithëpërfshirëse, duhet të bёhen ndryshime në kodin zgjedhor. Këtu nuk është vendi për

të diskutuar pёrparёsitё dhe mospёrparёsitё apo kostot që do të nënkuptonte përfshirja e

emigranteve shqiptarё në proceset zgjedhore, pasi është e qartë që, këtu kemi të bёjmë me

një proces kompleks, për shkak të problematikës lidhur me mënyrën e realizimit në

praktikë. Ajo që duhet të theksohet është se, garantimi i tё drejtës kushtetuese për të

votuar jashtë vendit do të kërkojë parimisht krijimin e kuadrit të duhur ligjor, në mënyrë

që të përmbushet plotësisht kriteri minimal i çdo demokracie dhe qё regjimi elektoral të

konsiderohet si jodefektoz, nëse kjo nuk ndodh dhe e drejta e votës do t‟iu mohohet de

jure ose de facto shtetasve shqiptarё, atëherё, padyshim që, demokracia shqiptare do të

vazhdojë të vihet në pikëpyetje.

Për më tepër, duke pasur parasysh që edhe dy treguesit e tjerë të regjimit

elektoral, edhe pse nuk shfaqen në mënyrë defektoze, paraqesin problematika të

ndryshme, të cilat kërkojnë përmirësime për të garantuar plotësisht cilësinë e këtij

regjimi. Këtu mund të përmenden kontestimet e shumta që iu bёhen rezultateteve të

zgjedhjeve parlamentare apo edhe vendore, kryesisht nga pala „humbëse‟. Ajo që bie në

sy është se, edhe nëse në raportet e vitit 2013 dhe 2015 zgjedhjet janë karakterizuar,

përpos të gjitha rekomandimeve, përgjithësisht si konkurruese edhe të ndershme është e

qartë që raporti i fundit i OSBE/ODIHR-it reflekton kryesisht shit-blerjen e votës dhe

përfshirjen e strukturave të shtetit dhe tё krimit të organizuar në procesin zgjedhor. Ky

fakt, përpos gjithë elementeve, të cilёt janë cilësuar si pozitive në raport, vë në dukje që,

në zgjedhjet parlamentare të vitit 2017 nuk janë respektuar maksimalisht parimet

themelore të lirisë dhe ndershmёrisë dhe ky, padyshim që, është një vlerёsim i keq për

demokracinë shqiptare.

Mund të argumentohet se, ndër shumë aktorë të tjerë, një rol të veçantё dhe të

rëndësishëm në përmirësimin e kësaj situate mund të ketë edhe KQZ-ja, e cila jo gjithnjë

cilësohet si një aktor a-politik. Votimi elektronik, që është kërkuar shpesh herë si një ndër

elementet kryesore të një reforme zgjedhore, mund të konsiderohet si një faktor kyç që

mund të lehtësojё procesin zgjedhor, duke e bërë atë më transparent dhe

163

domosdosmërisht edhe më të ndershëm. Këto defekte që shfaqen pikërisht në regjimin më

të rëndësishëm për sa i përket klasifikimit të sistemit politik, edhe pse nuk e dёmtojnë

plotësisht regjimin elektoral, dëshmojnë se shfaqja e problematikave të ndryshme e zbeh

rrёnjësisht përformancën demokratike në vend.

Pavarësisht se dispozitat ligjore garantojnë de jure plotësimin e të drejtave

themeltare për zhvillimin e demokracisë së plotë në Shqipëri, dëmtime të rënda të

demokracisë shfaqen sidomos në dy regjime të paraqitura. Nga njëra anë kemi probleme

të mëdha në regjimin qё trajton liritë civile, dhe nga ana tjetër në regjimin e kontrollit

horizontal të pushtetit. Këto dy regjime shfaqen si regjimet me më shumë defekte se

regjimet e tjera, duke dëshmuar, në këtë mënyrë, se edhe pse dispozitat ligjore i

garantojnë këto të drejta, de facto ato nuk gjejnë zbatim. Mjafton të thuhet se, vetёm në

regjimin e lirive civile pesё nga shtatë tregues janë cilësuar defektoz. Analiza në kreun e

katërt paraqet se, në Shqipëri ende diskriminohen pjesë të popullsisë shqiptare, cёnohen

dhe shkelen të drejta themeltare, si nga aktorë shtetërorë, ashtu edhe nga aktorë privat.

Një pjese të konsiderueshme të qytetarëve iu mohohen të drejtat gjyqësore, por ka edhe

raste tё trajtimit të pabarabartë tё tyre për shkak të statusit social që ata kanë. Të gjitha

këto dëmtime, fatkeqёsisht, nuk bёjnë gjë tjetër përvec se, dёshmojnë dukshëm se përsa i

përket lirive civile, Shqipëria nuk mund të cilësohet si një demokraci e mirëfilltë.

Gjithashtu, edhe regjimi i ndarjes horizontale të pushtetit lë shumë për të

dëshiruar. Këtu duhet të shtojmë se, bёhet fjalë për ndarjen dhe kontrollin e pushteteve de

facto, pasi Kushtetuta shqiptare, ashtu si edhe dispozita të tjera ligjore kanë parashikuar

në mënyrë të detajuar ndarjen e pushteteve, duke e konsideruar atё si një element

thelbësor në regjimet demokratike. Megjithatё, ajo që vihet re është se, në sistemin

politik në Shqipëri pushteti legjislativ nuk e kontrollon dot mjaftueshëm pushtetin

ekzekutiv, pushteti gjyqësor nuk kontrollon dot mjaftueshëm dy pushtetet e tjera,

pavarësia e pushtetit gjyqësor mund të konsiderohet e cёnuar, sidomos nga ndërhyrje të

pushtetit ekzekutiv dhe, mbi të gjitha, korrupsioni është një element tjetër që gjendet në

realitetin shqiptar dhe ndikon gjithashtu edhe në kontrollin e pushteteve. Të gjitha këto

bëjnё që një ndër kriteret më të rëndësishme, përsa i përket cilësisë së demokracisë, tё

mos gjejё zbatim në realitetin shqiptar. Mosekuilibrimi i duhur dhe njëkohësisht

moskontrolli i saktë i pushteteve cёnon demokracinë. Besojmё se është e rëndësishme të

theksohet se, korrupsioni mund të konsiderohet si një element kyç, i cili nëse arrihet të

eleminohet ose të paktën të zvogёlohet, do të garantojё ndarjen e pushteteve, jo vetem de

jure por edhe de facto.

Duhet të shtojmë këtu se analiza e kreut të katërt nuk ka identifikuar vetёm

problematikat më të mëdha, por gjithashtu edhe pikët tona më të forta. Demokracia

shqiptare në njёzet e shtatё vitet e fundit, sic e dimë, është zhvilluar ngadalë. Ajo ka

arritur përmirësime të konsiderueshme në disa aspekte, dhe sidomos në zhvillimin e të

drejtave dhe lirive politike, ku midis tё cilave përfshihen: pluralizmi politik, i cili

shprehet përmes së drejtës së asociimit apo edhe liria e grumbullimit dhe e drejta e

164

demonstrimeve dhe tubimeve. Analiza e këtyre treguesve shpreh qartazi se, tashmё,

pluralizmi politik nuk cёnohet: sindikatat, organizatat jofitimprurëse apo edhe qytetarёt e

thjeshtë janё tё lirë dhe nuk iu cёnohen disa liri dhe të drejta politike. Një aspekt negativ

lidhur me këto të drejta vihet re nё lirinё e shprehjes, tё shtypit dhe tё informimit, pasi,

fatkeqёsisht, treguesit lidhur me këto të drejta cilësohen si defektozё. Varësia e mediave

nga njëra anë edhe cungimi i medias në lirinë e veprimit nga ana tjetër, bëjnë që liria e

shprehjes dhe e shtypit, edhe pse garantohet plotësisht nga kuadri ligjor, mos të zbatohet

plotësisht në realitetin shqiptar. Po ashtu duhet të theksohet se, mosvendosja e grupeve të

palegjitimuara demokratikisht në krye të pushtetit ekzekutiv mund të konsiderohet si një

shenjë pozitive lidhur me pushtetin efektiv të qeverisjes. Nëse në historinë e zhvillimit të

demokracisë në Shqipëri kemi hasur raste ku pushteti efektiv i qeverisjes është ndikuar

nga grupime të ndryshme, sistemi politik shqiptar, në vitet e fundit, ka mbetur i paprekur

nga ky fenomen, gjë qё padyshim ndikon edhe në cilësinë e vetë demokracisë.

Në përmbledhje të këtyre konkluzioneve mbeten disa aspekte për t‟u shtuar. Përsa

i përket pyetjes sonë tё parë kërkimore nëse sistemi politik në Shqipëri mund të

konsiderohet demokratik, mund të përgjigjemi fare thjesht me një „po‟, por gjithashtu

duhet të pranojmë se kjo përgjigje ka nevojë tё shoqёrohet me një serë shpjegimesh.

Sistemi politik shqiptar ndodhet në të ashtuquajturën zonë gri, diku midis demokracisë

dhe autokracisë. Patjetër që, shumica e indikatorëve dhe e treguesve të analizuar shprehin

përkatësi me sisteme demokratike, por, megjithatё, nuk duhet anashkaluar fakti që disa

tregues të tjerë, duke u shfaqur në mënyrë defektoze, dëshmojnë shenja autoritare. Së

pari, duhet pranuar që këto nënkuptojnë se sistemi politik shqiptar kalon pragun e parë të

demokracisë, atë të regjimit zgjedhor, por nuk dёshmon se mund të tejkalojё edhe pragun

e dytë, pasi shfaqen defekte në regjimet e tjera të pjesshme. Një ndër konluzionet më të

rëndësishme, që del në pah nga kjo analizë, është se përderisa disa nga kriteret e

përmendura konsiderohen si të dëmtuar, atëherё, sistemi politik shqiptar nuk mund të

karakterizohet si një demokraci liberale, por si një demokraci defektoze. Sistemi politik i

vendit tonë, sipas modelit të Merkelit dhe bazuar në rezultatet e analizës, duhet të

vlerësohet si një nënsistem i sistemeve demokratike, pasi këtu kemi të bёjmë me një

regjim politik të karakterizuar nga prania e një regjimi zgjedhor që, në masa të mëdha,

garanton mirëfunksionimin e zgjedhjeve, por nga mospërmbushja e kritereve të

regjimeve të pjesshme humbet shtyllat plotësuese, të cilat janë thelbësore për një

demokraci funksionale, që garanton lirinë, barazinë dhe kontrollin. Thënë ndryshe,

defektet që shfaqen, sidomos, në regjimin C (liritë civile) dhe D (ndarja horizontale e

pushtetit) dëshmojnë se, demokracia shqiptare është defektoze, pasi edhe pse

karakterizohet nga prania e një regjimi zgjedhor (A), në të cilin ndarja e pushteteve është

rezultati i zgjedhjeve demokratike, funksionet e tjera mbështetёse dhe plotësuese të

demokracisë kanë probleme funksionale dhe nuk mund të garantojnë dot në mënyrë

absolute lirinë, barazinë dhe kontrollin, të cilat janë kritere thelbesore për kuptimin e

demokracisë.

165

Analiza e paraqitur, jo vetëm që ka mundësuar kategorizimin e sistemit politik

shqiptar, por, për më tepër, ajo na ka mundësuar gjithashtu edhe analizën e llojit dhe të

gradës së dёmtimeve në regjimet e ndryshme, duke bёrё, në këtë mënyrë, identifikimin e

demokracisë defektoze shqiptare. Pra, cili është pёrcaktimi i saktë i sistemit politik

shqiptar? Përderisa arritëm në konkluzionin se, sistemi ynë ndodhet në zonën gri, pasi

shfaq defekte të ndryshme, në dimensione të ndryshme, ai mund të cilësohet si demokraci

joliberale dhe gjithashtu si demokraci deleguese.

Demokracitë joliberale karakterizohen, ashtu si edhe demokracitë deleguese, nga

dëmtime në dimensionin e ligjit, por, duke prekur në mënyrë të veçantë, ndryshe nga

demokracia deleguese, themelin e demokracisë liberale, parimin e lirisë së barabartë të të

gjithë individeve. Përgjithësisht, mund të thuhet se, në Shqipëri mund të pranohet

ekzistenca e demokracisë joliberale, pasi analiza dëshmon se këtu nuk garantohen dhe,

për më tepër, dëmtohen liritë themelore të individit. Si pasojë e kësaj, mund të

argumentohet se, nuk respektohet dhe zbatohet dot shteti i së drejtës. Gjithashtu,

dëmtimet në sistemin e kontrollit horizontal theksojnë se, sistemi politik në Shqipëri ka

ndikime deleguese. Siç kemi shpjeguar, defektet deleguese ndodhin kryesisht në rastet

kur dëmtohet përgjegjësia horizontale, pra me fjalë të tjera, kur ka ndikime mbi ekuilibrin

e checks and balances, i cili konsiderohet si i domosdoshëm për mirëfunksionimin e

demokracisë, pasi vetëm mekanizmi i kontrollit horizontal mund të garantojë

mbarëvajtjen e zinxhirit të përfaqësimit. Në Shqipëri, për fat të keq, kontrolli horizontal

mund të merret si i mirëqenë vetёm duke pasur parasysh dispozitat ligjore. De facto mund

të thuhet se, mbikëqyrja nga legjislativi ndaj ekzekutivit ose pushteti i tretë duhet të

konsiderohet i kufizuar. Shembuj të ndryshёm shpjegojnë pёrse ka gjasa të argumentohet

se, ekuilibri i checks and balances tejkalohet në favor të pushtetit ekzekutiv dhe krijon

një rrethanë në të cilën qeveria anashkalon parlamentin ose vepron mbi gjyqësorin, duke

u pajisur kështu më një mbipushtet antikueshtetues dhe të padёshiruar.

Së fundmi, duhet të pranohet që sistemi politik shqiptar ka marrë formën e një

demokracie defektoze, duke paraqitur elemente të demokracisë joliberale, ashtu sikurse

edhe të demokracisë deleguese. Nëse duhet të vlerësojme se cila mund të jetë më

negative, atëherё do të argumentonim se fakti që mund të cilësohemi demokraci

deleguese është një vlerёsim mjaft negativ për përpjekjet që janë bërë, në mënyrë që

demokracia liberale të institucionalizohej plotësisht në vendin tonë. Duhet tё theksojmё

se, defektet në dimensionin e kontrollit horizontal të pushtetit ndikojnë më pas edhe në

ato defekte, të cilat janë përgjegjëse për moszbatimin e plotë të lirive civile në Shqipëri.

166

B I B L I O G R A F I

Acemoglu, D.; Robinson, J. A., Economic origins of Dictatorship and Democracy,

Cambridge University Press, Cambridge, 2006.

Alemann, U., Parlamentarismus, në: Nohlen, Dieter/Schultze, Rainer-Olaf (eds.):

Lexikon der Politikwissenschaft, 2 Bände, Beck‟sche Reihe, München, 2005.

Bannenberg B./ Schaupensteiner W., Korruption in Deutschland. Portrait einer

Wachstumsbranche, Beck‟sche Reihe, Wiesbaden, 2004.

Beetham, D., Democracy and Human Rights, Cambridge University Press, Cambridge,

1999.

Beetham, D./Weir, S., Democratic Audit in Comparative Perspective, nё: Lauth, Hans-

Joachim/Pickel, Gert/Welzel, Christian (eds..): Demokratiemessung, Konzepte

und Befunde im internationalen Vergleich, Springer Verlag, Wiesbaden, 2000, f.

73-88.

Beichelt, T., Demokratische Konsolidierung im postsozialistischen Europa. Die Rolle

der politischen Institutionen, Leske + Budrich,Wiesbaden, 2001.

Beichelt, T., Demokratie und Konsolidierung im postsozialistischen Europa, nё: Bendel

et. al. (2002): Zwischen Demokratie und Diktatur, Springer VS, Opladen, 2002. f.

183-198.

Bendel, P./ Croissant, A./Rüb, F.W., Zwischen Demokratie und Diktatur. Zur Konzeption

und Empirie demokratischer Grauzonen, Springer VS, Opladen, 2002.

Berg-Schlosser, D., Messungen und Indices von Demokratie: Leistungsfähigkeit,

Kritikpunkte, Probleme, in: Lauth, Hans-Joachim/Pickel, Gert/Welzel, Christian

(eds.): Demokratiemessung, Konzepte und Befunde im internationalen Vergleich,

Springer VS, Wiesbaden, 2000, f. 298-311.

Beyme, K.V., Parteien im Prozess der demokratischen Konsolidierung, nё: Merkel et. al

(eds.), Systemwechsel 3 – Parteien im Trasformationsprozess, Springer VS,

Wiesbaden, 1997, f. 23- 56.

Conze, W., Demokratie, in: Brunner, Otto/Conze, Werner/Koselleck, Reinhart (Hg.):

Geschichtliche Grundbegriffe, Band 1, Klett-Cotta, Stuttgart, 2004.

Croissant, A., Demokratische Grauzonen: Konturen und Konzepte eines

Forschungszweigs, nё: Bendel et. al. (2002): Zwischen Demokratie und Diktatur.

167

Zur Konzeption und Empirie demokratischer Grauzonen, Springer VS, Opladen,

2002, f. 9 – 54.

Dahl, R. A., Democracy and its Critics, Yale University Press,New Haven/London, 1989.

Dahl, R. A., On Democracy, Yale University Press, New Haven/London, 1998.

Downs, A., Ökonomische Theorie der Demokratie, Mohr Siebeck, Tübingen, 1968.

Duka,V., Historia e Shqipërisë 1912 – 2000, Kristalina – KH, Tiranë, 2007.

Eisfeld, R., Pluralismus/Pluralismustheorien, nё: Nohlen, Dieter/Schultze, Rainer-Olaf,

Lexikon der Politikwissenschaft, Beck‟sche Reihe, München, 2005.

Elklit, J., Is the degree of electoral democracy Measurable?, in: Beetham, D. (eds.):

Defining and Measuring Democracy, Sage Press, London, 1994, f. 89 – 111.

Eucken, C., Der aristotelische Demokratiebegriff und sein historisches Umfeld, nё:

Patzig, Günther (1990), Aristoteles„ „Politik“, Akten des XI. Symposium

Aristotelicum, Vandenhoeck & Rupprecht, Göttingen, 1990, f. 278 – 292.

Fetscher, I., Rousseaus politische Philosophie. Zur Geschichte des demokratischen

Freiheitsbegriffs, Suhrkamp, Frankfurt a. Main, 1975.

Filo, Ll., Sistemi Politik Bashkёkohor – Evropa, Tiranë, Ideart, 2010.

Finger, Z., Albanien im Jahr fünf der Demokratisierung. Eine Bilanz der politischen

Verfolgung, në: Hutter, Franz-Josef; Speer, Heidrun; Tessmer, Carsten (eds.):

Das gemeinsame Haus Europa. Menschenrechte zëischen Atlantik und Ural,

Nomos UTB, Baden – Baden, 1998, f. 181 – 194.

Fraenkel, E., Deutschland und die westlichen Demokratien, Nomos UTB, Stuttgart, 1974.

Frevel, B., Demokratie, Entwicklung – Gestaltung – Problematisierung, Springer VS,

Wiesbaden, 2009.

Fuchs, D., Demokratie, nё: Fuchs, Dieter / Roller, Edeltraud (eds.) Lexikon Politik.

Hundert Grundbegriffe, Reclam, Stuttgart, 2007, f. 4-38.

Fuchs, D./ Roller, E., Die Konzeptualisierung der Qualität von Demokratie. Eine

kritische Diskussion aktueller Ansätze, në: Brodocz, André/Llanque,

Marcus/Gary S. Schaal (eds.), Spinger VS, Wiesbaden, 2008, f.77-96.

Gjuraj, T., Nova Demokratia. 15 ese për tranzicionin dhe për demokratizimin. UET

Press, Tiranë, 2015.

Habermas, J., Die Einbeziehung des Anderen, Suhrkamp, Frankfurt/Main, 1996.

Hadenius, A., Democracy and Development, Cambridge University Press, Cambridge,

1992.

168

Haerpfer, C., Democracy and Enlargement in Post-Communist Europe. The

democratization of the general public in fifteen Central and Eastern European

countries, 1991-1998, Routledge, London/New York, 2002.

Hamilton, A. et. Al, The Federalist Papers, Bantam Books, New York, 1982/1787.

Höffe, O., Einführung in Aristoteles„ Politik, nё Höffe, Otfried (2001), eds., Aristoteles„

Politik, Oldenbourg Verlag, Berlin, 2001, f. 5-20.

Jesse, E., Literaturführer: Parlamentarische Demokratie, Springer VS, Opladen, 1981.

Kaelble, H., Wege zur Demokratie, Von der Französischen Revolution zur Europäischen

Union, Deutsche Verlagsanstalt, Stuttgart/München, 2001.

Kersting, W., Jean Jacques Rousseaus ʽGesellschaftsvertragʼ, WBG, Darmstadt, 2002.

Kersting, W., Thomas Hobbes (1558 – 1679), në Höffe (eds.) Klassiker der Philosophie,

Vëllimi 1, Beck, Opladen, 2008, f. 252 – 267.

Kluxen, K., Geschichte und Problematik des Parlamentarismus, Suhrkamp,

Frankfurt/Main, 1983.

Krasniqi, A., Partitë Politike në Shqipëri (1920 – 2006), Eurorilindja, Tiranë, 2006.

Krennerich, M., Weder Fisch noch Fleisch? Klassifikationsprobleme zwischen Diktatur

und Demokratie, in: Bendel et. al. (eds.) Zwischen Demokratie und Diktatur,

Springer VS, Opladen, 2002, f. 55 – 70.

Lauth, H. J., Demokratie und Demokratiemessung. Eine konzeptionelle Grundlegung für

den interkulturellen Vergleich, Springer VS, Wiesbaden, 2004.

Lauth, H. J., Demokratiemessung, in: Nohlen, Dieter/Schultze, Rainer-Olaf (Hg.):

Lexikon der Politikwissenschaft, 2 Bände, Beck‟sche Reihe, München, 2005.

Lauth, H.J, Die Kontrolldimension in der empirischen Demokratiemessung, nё: Lauth,

Hans-Joachim/Pickel, Gert/Welzel, Christian (eds.): Demokratiemessung,

Konzepte und Befunde im internationalen Vergleich, Springer VS, Wiesbaden,

2000, f. 49 – 72.

Lauth, H.J., Die empirische Messung demokratischer Grauzonen: Das Problem der

Schwellenbestimmung, nё: in: Bendel et. al. (eds.), Zwischen Demokratie und

Diktatur, Springer VS, Opladen, 2002, f. 118 – 138.

Lauth, H.J. /Pickel, G. /Welzel, C., Grundfragen, Probleme und Perspektiven der

Demokratiemessung, nё: Lauth, Hans-Joachim/Pickel, Gert/Welzel, Christian

(eds.): Demokratiemessung, Konzepte und Befunde im internationalen Vergleich,

Springer VS, Wiesbaden, 2000, f. 7 – 26.

Lauth, H.J/ Pickel, G./ Pickel, S., Methoden der vergleichenden Politikwissenschaft,

Springer VS, Wiesbaden, 2009.

169

Lemetti, J., Historical Dictionary – Hobbes‟ Philosophy, Scarecrow Press, Plymouth,

2012.

Lijphart, A., Thinking About Democracy. Power sharing and majority rule in theory and

practice, Routledge, Abingdon/New York, 2008.

Linz, J. J., Totalitäre und autoritäre Regime, Berliner Debatte, Berlin, 2000.

Luhmann, N., Die Gesellschaft der Gesellschaft, Suhrkamp, Frankfurt/Main, 1997.

Merkel, W., Institutionalisierung und Konsolidierung der Demokratien in

Ostmitteleuropa, nё: Merkel, W./ Sandschneider, E./ Segert, D., (eds.):

Systemwechsel 2 – die institutionalisierung der Demokratie, Springer VS,

Wiesbaden, 1996, f. 73- 112.

Merkel, W., Systemtransformation. Eine Einführung in die Theorie und Empirie der

Transformationsforschung, VS Verlag für Sozialwissenschaft, Opladen, 1999.

Merkel, W., Systemtransformation. Eine Einführung in die Theorie und Empirie der

Transformationsforschung, 2. Auflage, VS Verlag für Sozialwissenschaft,

Wiesbaden, 2010.

Merkel, W. et. al, Einleitung . Die Institutionalisierung der Demokratie, në: Merkel, W./

Sandschneider, E./ Segert, D., (eds.): Systemwechsel 2 – die institutionalisierung

der Demokratie, Springer, Wiesbaden, 1996, f. 9-36.

Merkel, W. et. al, Defekte Demokratie. Band 1: Theorie, Springer, Opladen, 2003.

Merkel, W./ Puhle, H.J., Von der Diktatur zur Demokratie. Transformationen;

Erfolgsbedingungen; Entwicklungspfade, Springer VS, Wiesbaden, 1999.

Meyer, T., Theorie der Sozialen Demokratie, Springer VS, Wiesbaden, 2011.

Meyer, T./Hinchman, L., The Theory of Social Democracy, Cambridge University Press,

Cambridge, 2007.

Montesquieu, Vom Geist der Gesetze, Reclam, Stuttgart, 1965/1748.

Morlino, L., Democracy Between Consolidation and Crisis, Oxford University Press,

Oxford, 1998.

Münkler, H./ Llanque, M., Demokratie, në: Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike,

Vëllimi 13, J.B. Metzler, 1999, f. 712 -738.

Omari, L./ Anastasi. A, E drejta Kushtetuese, Shtepia Botuese ABC, Tiranë, 2010.

Osterberg Kaufmann, N., Erfolg und Scheitern von Demokratisierungsprozessen.

Fallstudien Albanien und Kroatien, Springer VS, Wiesbaden, 2011.

Paine, T., Common Sense, Rights of Man, and other essential writings of Thomas Paine,

Signet Classic, New York, 2003.

170

Pickel, G., Subjektive und objektive Indikatoren der Demokratiemessung im Vergleich –

Grundlegende Unterschiede oder gleiche Ergebnisse?, në: Lauth, Hans-

Joachim/Pickel, Gert/Welzel, Christian (eds.) Demokratiemessung, Konzepte und

Befunde im internationalen Vergleich, Springer VS, Wiesbaden, 2000.

Pickel, G./Pickel, S., Demokratisierung im internationalen Vergleich – Einführung, nё:

Demokratisierung im internationalen Vergleich. Neue Erkenntnisse und

Perspektiven, Pickel, G./Pickel, S., (eds), Springer, Wiesbaden, 2006. f. 7 – 20.

Pickel, S./ Müller, T., Systemvermessung – Schwächen der Konzepte und Verzerrungen

der empirisch-quantitativen Bestimmung von Demokratie und Autokratie, nё:

Demokratisierung im internationalen Vergleich. Neue Erkenntnisse und

Perspektiven, Pickel, G./Pickel, S., (eds), Springer, Wiesbaden, 2006, f. 135 –

172.

Pollack, D. et. al, Einleitung – politische Kultur in Osteuropa, nё: Pickel, G. et. al,

Osteuropas Bevölkerung auf dem Weg in die Demokratie, Springer VS,

Wiesbaden, 2006, f. 7 -18.

Puto, A., Shqipëria Politike 1912 – 1939, Toena, Tiranë, 2009.

Röhrich, W., Politische Theorien zur bürgerlichen Gesellschaft. Von Hobbes bis

Horkheimer, Springer VS, Opladen, 2013.

Rousseau, J.J (1977/1762): Vom Gesellschaftsvertrag oder Grundsätze des Staatsrechts,

Stuttgart.

Rüb, F. W. (2002): Hybride Regime – Politikwissenschaftliches Chamäleon oder neuer

Regimetypus? Begriffliche und konzeptionelle Überlegungen zum neuen

Pessimissmus in der Transitologie, nё: Bendel et. al. (2002): Zwischen

Demokratie und Diktatur, Opladen, f. 92 – 118.

Schmidt, M. G. (2008): Demokratietheorien, Opladen.

Schultze, Rainer-Olaf (2005): Deliberative Demokratie, in: Nohlen, Dieter/Schultze,

Rainer-Olaf (Hg.): Lexikon der Politikwissenschaft, 2 Bände, München.

Schumpeter, Joseph A. (1950): Kapitalismus, Sozialismus und Demokratie, Bern.

Schwan, Alexander (1991): Politische Theorien des Rationalismus und der Aufklärung,

nё: Lieber, Hans-Joachim (eds.), Politische Theorien von der Antike bis zur

Gegenwart, Bonn, f. 157 – 257.

Shionoya, Y. (1995): Schumpeter and the idea of social science – a metatheoretical study,

Cambridge.

Starobinski, J. (1977): Rousseaus Anklage der Gesellschaft, Konstanz.

Tafili, E. (2008): Tranzicioni politik në Evropën Qendrore dhe Lindore, Tiranë.

171

Tarifa, F./ Kristafi, K./ Tarifa, E. (2009): Paradigma e tranzicionit demokratik. Fundi i

tranzicionit apo tranzicioni pa fund, Tiranë.

Thiery, P. (2002): Demokratie und defekte Demokratien. Zur notwendigen Revision des

Demokratiekonzepts in der Transformationsforschung, nё: Bendel et. al (2002):

Zwischen Demokratie und Diktatur. Zur Konzeption und Empirie demokratischer

Grauzonen, Opladen, f. 71- 98.

Tocqueville, A. (1985): Über die Demokratie in Amerika, Stuttgart.

Traine, M. (2000): Messung als empirische Immunität. Kritische Überlegungen zur

Methodologie der quantitativen Metriesierung der Demokratie, in: Lauth, Hans-

Joachim/Pickel, Gert/Welzel, Christian (eds.): Demokratiemessung, Konzepte

und Befunde im internationalen Vergleich, Wiesbaden, f. 207-217.

Vanhanen, T. (1997): Prospects of Democracy. A study of 172 countries, London/New

York.

Vanhanen, T. (2000): A New Dataset Compared with Alternative Measurements of

Democracy, in: Lauth, Hans-Joachim/Pickel, Gert/Welzel, Christian (eds):

Demokratiemessung, Konzepte und Befunde im internationalen Vergleich,

Wiesbaden, f. 184 – 206.

Vanhanen, T. (2003): Democratization – A comparative analysis of 170 countries,

London.

Weidenfeld, W. (1999): Demokracia dhe Ekonomia e Tregut në Evropën Lindore,

Tiranë.

Weigand, K. (1965): Einleitung, nё Montesquieus 1965, f. 3- 85.

Wimmer, H. (1996): Evolution der Politik, Von der Stammesgesellschaft zur modernen

Demokratie, Wien.

Wimmer, H. (2000): Die Modernisierung politischer Systeme, Wien.

Wimmer, H. (2002): Demokratie als Resultat von politischer Evolution, in: Hellmann,

Kai-Uwe/Schmalz-Bruns, Rainer (eds.): Theorie der Politik, Niklas Luhmanns

politische Soziologie, Frankfurt/Main.

Zaganjori, Xh/ Anastasi, A./ Cani, E. (2011): Shteti i së Drejtës në KRSH, Tiranë.

Revista dhe periodikё

172

Abromeit, H. (2004): Die Messbarkeit von Demokratie: Zur Relevanz des Kontext, in:

Politische Vierteljahresschrift, 45 Jg., Heft 1

Bühlmann, M. et. al. (2008): The Quality of Democracy. Democracy Barometer for

Established Democracies. National Center of Competence in Research:

Challenges to Democracy in the 21st Century: Working Paper Nr. 10a,

http://www.nccr-democracy.uzh.ch/nccr/publications/workingpaper/10

(10.12.2016)

Bühlmann, Marc et. al (2008): The Quality of Democracy. Democracy Barometer for

Established Democracies. National Center of Competence in Research:

Challenges to Democracy in the 21st Century: Working Paper Nr. 10a, URL:

http://www.nccr-democracy.uzh.ch/nccr/publications/workingpaper/10

(10.12.2016)

Campbell, D./ Barth, T. (2009): Wie können Demokratie und Demokratiequalität

gemessen werden? Modelle, Demokratie-Indices und Länderbeispiele im

globalen Vergleich, SWS-Rundschau (49. Jg.) Heft 2/ 2009 : Wien, 209–233.

Campbell, D./Sükösd, M. (2003): Global Democracy Award. Global Quality Ranking of

Democracies: Pilot Ranking 2000, Vienna, URL:

http://democracyranking.org/wordpress/ranking/2000/data/folder_a4-e-03.pdf

(09.07.2015)

Campbell, David F. J. (2008). The basic concept for the democracy ranking of the quality

of democracy. Vienna: democracy ranking, URL:

http://democracyranking.org/ranking/basic_concept.pdf (09.07.2015)

Çoku, L. (2013): Reformimi i Ushtrisë Shqiptare deri nё anëtarësimin e saj në NATO, në:

Revista Ushtarake Nr. 3/2013, Tiranë, f. 207 – 219.

Collier, D. / Levitsky, S. (1997): Democracy with Adjectives: Conceptual Innovation in

Comparative Research, in: World Politics 49 (3): f. 430 – 451.

Croissant, A./ Thiery, P. (2001): Von defekten und anderen Demokratien, in: WeltTrends

Nr.29, f. 9 – 32.

Diamond, L. (2000): Is Pakistan the (Reverse) Wave of the Future?, in: Journal of

Democracy 11 (4): 81-107.

Fuchs, D. (2004): Konzept und Messung von Demokratie. Eine Replik auf Heidrun, nё:

Politische Vierteljahresschrift, 45 Jg., Heft 1.

Gjunkshi, Xhemal (2012): Sfidat e Forcave të Armatosura në 100 vjet Shtet Shqiptar, në:

Revista Ushtarake Nr. 4/2012, Tiranё, f. 7-15.

173

Karl, T.L. (1995): The hybrid Regimes of Central America, nё: Journal of Democracy

(6), 3: 72 – 86.

Lambsdorf, ]ohann Grat (2000): Wie lässt sich Korruption messen? Der

Korruptionsindex von Transparency International, nw: Zentrum für Europa- nod

Nordamerika-Studien (eds): Politische Korruption. Jahrbuch für Europa- und

Nordamerika-Studien, f. 45-71.

Lamce, Y. (2013): Liria e shprehjes dhe liria e shtypit në Kushtetutën shqiptare. Aspekte

nga jurisprudenca e GJEDNJ-së, në: Res Publica, Liria e shprehjes, nga teoria në

praktikë, Tiranë, ff. 9 – 16.

Lani, R. (2011): Balkan Media: Lost in Transition?, in Professional Jorunalism and Self-

Regulation: New Media, Old Dilemmas in South East Europe and Turkey, Paris,

f. 41- 66.

Lauth, H. J. (2015): Datensatz "Kombinierter Index der Demokratie (KID), 1996-2014".

Würzburg: Institut für Politikwissenschaft und Soziologie. URL:

www.politikwissenschaft.uniwuerzburg.de/lehrbereiche/vergleichende/forschung/

kombinierter_index_der_demokratie_kid/ (20.05.2016)

Londo, I. (2012): Zhvillimi i Medias Dixhitale në Shqipëri, Tiranë.

Londo, I. (2014): Rëndësia e Integritetit të Medias. Kthimi i vlerave të shërbimit publik

në media dhe gazetari, Tiranë.

Merkel, W./Croissant, A. (2000): Formale Institutionen und informale Regeln in

illiberalen Demokratien, nё: PVS 41 (1), fq. 3-33.

Müller, T./Pickel, S. (2007): Wie lässt sich Demokratie am besten messen? Zur

Konzeptqualität von Demokratie-Indizes, in: Politische Vierteljahresschrift, 48

Jg., Heft 3.

Riklin, A. (1989): Montesquieus freiheitliches Staatsmodell. Die Identität von

Machtteilung und Mischverfassung, nё PVS 30, f. 420 – 442.

Ziblatt, D. (2006): How did Europe democratize?, in: World Politics 58, f. 311-338.

174

Ligje dhe vendime ligjore

Kodi Zgjedhor i Republikës së Shqipërisë, miratuar me ligjin nr. 10019, datë 29.12.2008

dhe ndryshuar me ligjin nr. 74/2012 dhe ligjin nr. 31/2015, datё 02.04.2015.

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë.

Ligji Nr.9047, dt 10.7.2003 “Për shërbimin ushtarak në Republikën e Shqipërisë”

(ndryshuar me ligjin nr. nr. 9487, datë 6.3.2006 dhe me ligjin nr. 9999, datë

25.9.2008).

Ligji nr. 9668, datë 18.12.2006 „Për Emigrimin e Shtetasve Shqiptarë për Motive

Punësimi‟.

Ligji Nr. 8778, datë 23.04.2011 „Për Tubimet‟.

Ligji nr. 95/2016, datë 06.10.2016 „Për organizimin dhe funksionimin e institucioneve

për të luftuar korrupsionin dhe krimin e organizuar‟.

Ligji nr. 9668, datë 18.12.2006 „Për Emigrimin e Shtetasve Shqiptarё për Motive

Punësimi‟.

Vendimi Nr. 76 i GJK-sё, datë 25.4.2002.

Vendimi Nr. 18 i GJK-sё, datë 14.05.2003.

Vendimi Nr. 11 i GJK-sё, datë 27.05.2004.

Vendimi Nr. 25 i GJK-sё, datë 04.12.2006.

Vendimi Nr. 11 i GJK-sё, datë 02.04.2008.

Vendimi Nr. 12 i GJK-sё, datë 20.05.2008.

175

Raporte dhe burime interneti

AI (2013): Amnesty Report 2013 Albanien, URL:

https://www.amnesty.de/jahresbericht/2013/albanien (15.10.2015)

AI (2014): Amnesty Report 2014 Albanien, URL:

https://www.amnesty.de/jahresbericht/2014/albanien (15.10.2015)

AI (2015): Amnesty Report 2015 Albanien, URL: https://www.a

mnesty.de/jahresbericht/2015/albanien (04.06.2017)

AI (2016): Amnesty Report 2016 Albanien, URL:

https://www.amnesty.de/jahresbericht/2013/albanien (04.06.2017)

Arapi, M., (2014): Dështon një atentat me armë ndaj gazetarit të Neës 24, Artur Cani:

Ngjarja për shkak të emisionit “Kaktus”, në Balkanweb, 02.12.2014, URL:

http://www.balkanweb.com/site/atentat-i-deshtuar-ndaj-gazetarit-te-news-24-

artur-cani-ngjarja-per-shkak-te-emisionit-kaktus/ (10.10.2017)

AP (2016): Raport Vjetor për Veprimtarinë e AP-së, 1 Janar – 31

Dhjetor,Tiranë,URL:http://www.avokatipopullit.gov.al/sites/default/files/RAPO

RTET/RAPORTET_VJETORE/Raporti_2016.pdf (28.09.2017)

Balkan Insight (2015): Self – Censorship Rampant in Albanian Media Study Says, URL:

http://www.balkaninsight.com/en/article/self-censorship-rampant-in-the-

albanian-media-birn-study-finds-12-02-2015 (27.11.2017)

BIRN (2015): Studentët në protestë kundër projektligjit të arsimit të lartë, 20.07.2015, në:

https://www.reporter.al/studentet-ne-proteste-kunder-projektligjit-te-arsimit-te-

larte/ (22.09.2017)

BTI – Transformation Index (2016a): Albania Country Report, URL: http://www.bti-

project.org/de/berichte/laenderberichte/detail/itc/alb/ (20.09.2017)

BTI – Transformation Index (2012): Albania Country Report, URL: http://www.bti-

project.org/de/berichte/laenderberichte/detail/itc/alb/ity/2012/itr/ecse/

(20.09.2017)

BTI – Transformation Index (2014): Albania Country Report, URL: http://www.bti-

project.org/de/berichte/laenderberichte/detail/itc/alb/ity/2014/itr/ecse/

(20.09.2017)

BTI – Transformation Index (2016b): Transformation Index of the Bertelsmann Stiftung

2016. Codebook for Country

176

Assessments,https://www.btiproject.org/fileadmin/files/BTI/Downloads/Zusaetzli

che_Downloads/Codebuch_BTI_2016.pdf (15.07.2017)

Campbell, David F. J. (2008): The basic concept for the democracy ranking of the

quality of democracy.Vienna: democracy ranking, URL:

http://democracyranking.org/ranking/basic_concep t.pdf (16.03.2017)

CSP (2016): The Polity Project, URL: http://www.systemicpeace.org/polityproject.html

(15.10.2016)

EIU (2008): The Economist Intelligence Unit‟s Index of Democracy 2008, URL

http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf, (20.09.2017)

EIU (2012): Democracy Index 2012. Democracy at a standstill , URL:

http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf (20.09.2017)

EIU (2016): Democracy Index 2016. Revenge of the „deplorables‟, URL:

http://starrfmonline.com/wp-

content/uploads/2017/01/Democracy_Index_2016.pdf (20.09.2017)

FH (2013): Freedom in the World – Albania 2013, URL:

https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2013/albania (06.09.2015)

FH (2014): Freedom in the World – Albania 2014, URL:

https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2014/albania (06.09.2015)

FH (2015): Freedom in the World – Albania 2015, URL:

https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2015/albania (27.11.2016)

FH (2016): Freedom in the World – Albania 2016 URL:

https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2016/albania (27.11.2016)

FH (2017): Freedom in the World – Albania 2017, URL:

https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2017/albania (08.09.2017)

Gazeta Shqip (2013): Protesta kundër armëve kimike shtrihet në gjithë vendin,

pjesëmarrje masive në Tiranë, 13. Nëntor 2013, http://gazeta-

shqip.com/lajme/2013/11/13/protesta-kunder-armeve-kimike-shtrihet-ne-gjithe-

vendin-ne-tirane-pjesemarrje-masive/ (12.08.2017)

Gazeta Shqip, Basha: Raporti i OSBE konfirmon se vota u kërcënua, u dhuna dhe u ble,

në: Gazeta Shqip, 28 shtator 2017, http://gazeta-

shqip.com/lajme/2017/09/28/basha-raporti-i-osbe-konfirmon-se-vota-e-

qytetareve-u-kercenua-u-dhunua-dhe-u-ble/ (30.09.2017)

GDR (2012): Full dataset for the 2012 ranking, URL:

http://democracyranking.org/wordpress/ranking/2012/data/Scores_of_the_Demo

cracy_Ranking_2012-A4.pdf (10.05.2017)

177

GDR (2013): Full dataset for the 2013 ranking, URL:

http://democracyranking.org/ranking/2013/data/Scores_of_the_Democracy_Ran

king_2013_A4.pdf (10.05.2017)

GDR (2014): Full dataset for the 2014 ranking, URL:

http://democracyranking.org/ranking/2014/data/Scores_of_the_Democracy_Ran

king_2014_A4.pdf (10.05.2017)

GDR (2015): Full dataset for the 2015 ranking, URL:

http://democracyranking.org/ranking/2015/data/Scores_of_the_Democracy_Ran

king_2015_A4.pdf (10.05.2017)

GDR (2016): Full dataset for the 2014 ranking, URL:

http://democracyranking.org/wordpress/rank/democracy-ranking-2016/

(10.05.2017)

INSTAT (2013): Vrojtim Kombëtar me bazë popullatën, “Dhuna në Familje në

Shqipëri”,Tiranë,

URL:http://www.undp.org/content/dam/albania/docs/Vrojtimi%20Kombëtar%2

0Dhuna%20ne%20familje%202013.pdf (07.10.2017)

IKAZH (2011): Corruption in Albania, Perception and Experience, f. 22-24, URL:

http://www.unodc.org/documents/data-and-

analysis/statistics/corruption/Albania_corruption_report_2011_web_small.pdf

(15.11.2017)

ISHM, (2014): Pronësimi dhe financimi i Medias në Shqipëri, Tiranë, URL:

http://www.institutemedia.org/Documents/PDF/Pronesia%20e%20Medias%20S

hqip.pdf (21.10.2017)

ISHM, (2015): Monitorim për zbatimin e ligjit për të drejtën e informimit, Tiranë, URL:

http://www.institutemedia.org/Documents/PDF/E-DREJTA-INFORMIMIT-

2015.pdf (21.10.2017)

KE (2013): Albania 2013 Progress Report, URL:

https://ec.europa.eu/neighbourhoodenlargement/sites/near/files/pdf/key_docume

nts/2013/package/al_rapport_2013.pdf

KE (2014): Albania 2014 Progress Report, URL:

https://ec.europa.eu/neighbourhoodenlargement/sites/near/files/pdf/key_docume

nts/2014/20141008-albania-progress-report_en.pdf

KE (2015): Albania 2015 Report, URL:

https://ec.europa.eu/neighbourhoodenlargement/sites/near/files/pdf/key_docume

nts/2015/20151110_report_albania.pdf

178

KE (2016): Albania 2016 Report, URL:

https://ec.europa.eu/neighbourhoodenlargement/sites/near/files/pdf/key_docume

nts/2016/20161109_report_albania.pdf

Kekic, Laza (2007): The Economist Intelligence Unit‟s index of democracy , URL:

http://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf

(20.09.2017)

Koha Jonë (2016): Protesta e 8 dhjetorit, akuza: Dëm 320 euro të Kryeministria. 9 vetë në

gjykatë për djegien e bunkerit, 16.10.2016, në:

http://www.kohajone.com/2016/10/16/protesta-e-8-dhjetorit-akuza-dem-320-

euro-te-kryeministria-9-vete-ne-gjykate-per-djegien-e-bunkerit/ (22.09.2017)

Koha Jonё, Vasili: Raporti i OSBE/ODIHR e thotë troç, zgjedhjet ishin copë-copë, në :

Koha Jonë, 28 shtator 2017, http://www.kohajone.com/2017/09/28/vasili-

raporti-i-osbeodihr-e-thote-troc-zgjedhjet-ishin-cope-cope/ (30.09.2017)

KMD (2015), Raport vjetor 2015, Tiranw, URL: http://kmd.al/skedaret/1487862994-

Raport%20Vjetor%202015_KMD.pdf (25.10.2017)

Kume, Andon (2016): Mbi mundësitë e votimit të emigrantëve, në Panorama, 16.10.

2016, http://www.panorama.com.al/mbi-mundesite-e-votimit-te-emigranteve/

(30.08.2017)

Kurani, E. (2016): Member of the Supreme Court in Albania escapes from the country,

nё: Independent Balkan News Agency, 18 July 2016, URL:

http://www.balkaneu.com/member-supreme-court-albania-escapes-country/

(25.10.2017)

Markalaus, K., (2017): Mayor of a Municipalitiy threatened Albanian journalist: I was

shocked when he asked me to drop this investigation, otherwise he was going to

kill me, in: FairPress, 12. 04. 2017, URL:

http://www.fairpress.eu/blog/2017/04/12/mayor-municipality-threatened-

albanian-journalist-i-was-shocked-when-he-asked-me-to-drop-this-investigation/

(07.10.2017)

Marshall, M.; Gurr, T.; Jaggers, K., Polity IV Project. Political Regime Characteristics

and Transitions, 1800 – 2016. Dataset Users‟ Manual, Center for Systemic Peace,

2017, URL: http://www.systemicpeace.org/inscr/p4manualv2016.pdf

(08.09.2017).

Media Sustainability Index (2013): Albania, URL:

https://www.irex.org/sites/default/files/pdf/media-sustainability-index-europe-

eurasia-2013-albania.pdf (09.06.2017).

Muka, A. (2013): “Barometri Ballkanik“ si skaner për performancen e medias në

Shqipëri, në: Deutsche Welle, 26.12.2013, URL:

179

http://www.dw.com/sq/barometri-ballkanik-si-skaner-p%C3%ABr-

performanc%C3%ABn-e-medias-n%C3%AB-shqip%C3%ABri/a-17324724

(03.05.2017)

NT (2017): Albania. Country Profile, URL: https://freedomhouse.org/report/nations-

transit/2017/albania (10.07.2017)

ZKLKBDNJ - CESCR (1991): The right to adequate housing, Geneva, URL:

http://www.globalhealthrights.org/wp-content/uploads/2013/10/CESCR-

General-Comment-No.-4-The-Right-to-Adequate-Housing1.pdf (12.10.2017)

OSBE (2004): Analizë e sistemit ligjor në Shqipëri, Tiranë, URL:

http://www.osce.org/sq/albania/23964?download=true (24.06.2017)

OSBE (2013): Zgjedhjet parlamentare. 23 qershor 2013. Misioni i OSBE/ODIHR-it pёr

Vёzhgimin e Zgjedhjeve. Raporti Pёrfundimitar, Varshavё.

OSBE (2017): Parliamentary elections 25 June 2017. OSBE/ODIHR Election

Observation Mission Final Report, Varshavё.

OSBE (2015): Zgjedhjet e qeverisjes vendore. 21 qershor 2015. Misioni i OSBE/ODIHR-

it për Vëzhgimin e Zgjedhjeve. Raporti Përfundimitar, Varshavë.

Polity IV (2013): Country Regime Trends – Authority Trends, 1946 – 2013, Albania,

URL: http://www.systemicpeace.org/polity/alb2.htm (05.05.2017)

Polity IV (2015): Polity database set, URL: www.systemicpeace.org/inscr/p4v2015.xls

(05.05.2017)

QNL (2013): Drejtësia Gjinore. Parimi i barazisë dhe i mosdiskriminimit. Buletin Nr. 1,

Tiranë.

QDFSH (2013): Raporti Tematik. Dhuna tek fëmijёt vajza, Tiranë, URL:

http://www.crca.al/sites/default/files/publications/ALO%20116%20RAPORT%

20TEMATIK%20Dhuna%20tek%20femijet%20vajza%20ne%20Shqiperi%2C

%20Nentor%202013.pdf (04.11.2017)

RK (2017): Albania: Journalist who covers corruption hospitalized after attack, 14. 03.

2017, URL: https://rsf.org/en/news/albania-journalist-who-covers-corruption-

hospitalized-after-attack (10.10.2017)

RK (2017): Rangliste der Pressefreiheit 2017, URL: https://www.reporter-ohne-

grenzen.de/fileadmin/Redaktion/Presse/Downloads/Ranglisten/Rangliste_2017/

Rangliste_der_Pressefreiheit_2017_-_Reporter_ohne_Grenzen.pdf (10.11.2017)

Robelli, E. (2017): Die Luxusuhren der Richter, nё: Süddeutsche Zeitung, 24.10.2017,

http://www.sueddeutsche.de/politik/albanien-die-luxusuhren-der-richter-

1.3722792 (24.10.2017)

180

Ruci, A. (2013): Blerja e mediave në ballkan nga elitat politike – antidemokratike e

rrezikshme, në Deutsche Welle, data 21.02.2013, URL:

http://www.dw.com/sq/blerja-e-mediave-n%C3%AB-ballkan-nga-elitat-politike-

antidemokratike-e-rrezikshme/a-16616212 (24.08.2017)

Stoppel, Wolfgang (2005): Minderheitenschutz im östlichen Europa. Albanien, në:

http://www.unikoeln.de/jurfak/ostrecht/minderheitenschutz/Vortraege/Albanien/

Albanien_Stoppel.pdf (10.09.2017)

TI (2016a): Corruption Perception Index 2016, URL:

https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2016

#table (20.10.2017)

TI (2016b): Survey Albania: Mungesa e pavarwsise nё institucionet e mbikwqyrjes nё

Shqipёri e le derёn hapur pёr Korrupsionin, 8 shtator 2016, nё:

https://www.transparency.org/news/pressrelease/mungesa_e_pavaresise_ne_insti

tucionet_e_mbikeqyrjes_ne_shqiperi_e_le_deren (20.10.2017)

TI (2016c): Fighting Corruption in the Western Balkans and Turkey: Priorities for

Reform, fq.16, URL:

https://www.transparency.org/whatwedo/publication/fighting_corruption_in_the

_western_balkans_and_turkey_priorities_for_reform (20.10.2017)

UNESCO (2014):World Trend in Freedom of Expression and Media Development, Paris,

URL:

https://www.unesco.de/fileadmin/medien/Dokumente/Kommunikation/World_T

rends_in_Freedom_of_Expression_and_Media_Development.pdf (04.11.2017)

DSHSHB (2012): Country Reports on Human Rights Practices for 2012. Albania 2012

Human Rights Report, URL:

https://www.state.gov/documents/organization/220457.pdf (14.03.2017)

DSHSHB (2016): Country Reports on Human Rights Practices for 2016. Albania 2016

Human Rights Report, URL:

https://www.state.gov/documents/organization/265600.pdf (17.09.2017)