temel İslÂm İlİmlerİnİn ortaya ÇikiŞi ve · temel İslâm İlimlerinin ortaya Çıkışı...

TEMEL SLM LMLERNN

ORTAYA IKII ve

BRBRLERYLE LKLER

ENSAR NERYAT TC. A..

ISBN : 978-605-5309-87-9

Sertifika No: 17576

SLM LMLER ARATIRMA VAKFI

Tartmal lm Toplantlar Dizisi: 76

Tartmal lm htisas Toplantlar Dizisi: V

Kitabn Ad

slm limlerde Metodoloji IV

Temel slm limlerinin Ortaya k ve Birbirleriyle likileri

Yayn Hazrl

Dr. smail KURT Seyit Ali TZ

Editr Proje Koordinatr

Prof. Dr. lyas ELEB

Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi

Kapak Tasarm

Halil YILMAZ

Bask:

Pasifik Ofset

Cihangir Mh. Gvercin Cd. Baha Merkezi

Haramidere - Avclar / stanbul, 0212 412 17 00

Sertifika No: 12027

1. Basm

Eyll 2014 / 1000 adet baslmtr.

letiim Adresi:

Ensar Neriyat Tic. A..

Orureis Mah. 12. Sokak No: 40-42 Esenler/stanbul

Tel: (0212) 491 19 03-04 Faks: (0212) 438 42 04

www.ensarnesriyat.com.tr [email protected]

mailto:[email protected]

SLM LMLERDE METODOLOJ/USL V

TEMEL SLM LMLERNN

ORTAYA IKII ve

BRBRLERYLE LKLER

Tartmal lm htisas Toplants

18 19 Ocak 2014

skdar Belediyesi

Sabahattin Zaim Eitim ve Kltr Merkezi

Byk amlca-skdar /stanbul

stanbul 2014

4

Bu kitap slm limler Aratrma Vakf tarafndan yayna hazrlanm olup teblile-

rin ilm ve fikr muhtev ile dil bakmndan sorumluluu tebli sahiplerine, telf

haklar SAVa, basm organizasyonu ise anlamal olarak Ensar Neriyata aittir.

Toplanty Tertipleyen

Kzta, Kmil Paa Sokak, No. 5; Fatih34080/stanbul

Tel : +90 (0212) 523 54 57 523 74 36 Faks: 523 65 37

Web Site: http://www.isavvakfi.orgisav.org.tr

e-posta: [email protected] [email protected]

Bibliyografik Bilgiler:

slm limlerde Metodoloji V Temel slm limlerinin Ortaya k ve Birbirleriyle

likileri / Editr: lyas elebi, 1. bs.stanbul: Ensar Neriyat, 2014

624 s.; 16x23,5 cm.

ISBN : 978-605-5309-87-9

l. Metodoloji, 2. slm limleri, 3. Dier limler, 4. Kltr

200.9 DC20

Bibliyografik niteleme Anglo-American Rules 2 (AACR2)ye gre yaplmtr.

http://www.isavvakfi.org/mailto:[email protected]%20

NDEKLER

TAKDM .............................................................................................. 9

AILI KONUMASI

Prof. Dr. lyas ELEB .......................................................................... 11

Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi

TEBL ve MZKERELER

1. Tebli: Tefsir lminin Ortaya k ve Dier slm limlerle

likisi ..................................................................................................... 17

Prof. Dr. Abdulhamit BRIIK


SERBEST MZKERELER

Prof. Dr. smail ALIKAN ............................................................. 105

Prof. Dr. Mustafa ZTRK .............................................................. 111

Prof. Dr. mer KARA ....................................................................... 147

Prof. Dr. Muhsin DEMRC ............................................................... 155

Prof. Dr. Yaar DZENL ................................................................. 161

Prof. Dr. Murat SLN .................................................................... 171

Yrd. Do. Dr. Muhammet ABAY ...................................................... 193

6

2. Tebli: Hadis lminin Ortaya k ve Dier slm limlerle

likisi ................................................................................................... 205

Prof. Dr. Ahmet YCEL


SERBEST MZKERELER

Yrd. Do. Dr. mer ZPINAR .......................................................... 283

Prof. Dr. Bnyamin ERUL.................................................................. 299

Yrd. Do. Dr. Zian TRCAN ........................................................... 319

Prof. Dr. Salih KARACABEY ............................................................. 323

Prof. Dr. Ahmet YILDIRIM ................................................................ 337

Prof. Dr. smail Hakk NAL ............................................................ 345

Prof. Dr. Mustafa ERTRK ................................................................ 347

Do. Dr. Mehmet ZENEL .............................................................. 351

Yrd. Do. Dr. Recep TUZCU.............................................................. 361

Yrd. Do. Dr. Halit ZKAN .............................................................. 365

3. Tebli: Kelm lminin Ortaya k ve Dier slm limlerle

likisi ................................................................................................... 369

Prof. Dr. lyas ELEB

Ar. Gr. Hayrettin Nebi GDEKL


SERBEST MZKERELER

Prof. Dr. Cafer KARADA .............................................................. 419

Prof. Dr. aban Ali DZGN .......................................................... 437

Prof. Dr. Temel YELYURT ............................................................. 465

Do. Dr. Kamil GNE ..................................................................... 473

Do. Dr. Mahmut INAR ................................................................. 479

Prof. Dr. Mevlt ZLER ................................................................... 485

Prof. Dr. Metin ZDEMR ................................................................ 493

Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ .......................................................... 501

4. Tebli: slm Hukuku lminin Ortaya k ve Dier slm

limlerle likisi .................................................................................. 511

Prof. Dr. Hasan HACAK


SERBEST MZKERELER

Prof. Dr. kr ZEN ....................................................................... 549

Prof. Dr. Mehmet ERDOAN ........................................................... 555

Dr. Ali Hakan AVUOLU ........................................................... 561

Prof. Dr. Ahmet YAMAN ................................................................. 565

Prof. Dr. brahim Kfi DNMEZ ..................................................... 575

Do. Dr. Tuncay BAOLU .............................................................. 579

GENEL DEERLENDRMELER

Prof. Dr. Ferhat KOCA ...................................................................... 585

Prof. Dr. Mustafa ZTRK ............................................................... 597

Prof. Dr. Mevlt ZLER .................................................................... 603

Prof. Dr. smail Hakk NAL ............................................................ 607

8

KAPANI KONUMASI ................................................................. 611

Prof. Dr. lyas ELEB


ZETLER

Trke, ngilizce, Arapa ................................................................... 615

KARMA DZN ................................................................................... 621

TAKDM

slm limler Aratrma Vakf, 1970 ylnda bir grup i adam ve ilim

adam-akademisyen tarafndan kurulmutur. Bu vakf, birinci derecede

Mslman milletimizi, ikinci derecede btn Mslmanlar ilgilendiren

konularda ortaya kan problemlere zmler retebilmek ve muhta oldu-

umuz deerli lim, mtefekkir ve aratrclarn Allah'n inyetiyle yeti-

mesini temin etmek, hssaten bunlara alma imkn ve vastalarn sala-

mak, bilhassa slm sahalarda gerekli ilm aratrmalar yapmak, yaptrmak,

yaplan aratrmalar halka arz etmek gayesiyle atlm bir admdr. Vakf-

mz, yukarda ifade edilen bu gayelerini gerekletirmek zere mill ve mil-

letleraras tartmal ilm toplantlar dzenlemi, bu toplantlarda sunulan

tebli ve mzkereleri kitap hlinde yaymlayarak toplumumuzun isti-

fadesine sunmaktadr.

Vakfmz, mill ve milletleraras tartmal ilm toplantlar yannda s-

lm limlerde Metodoloji Probleminin aratrld bir dizi Tartma-

l lm htisas Toplantlar da dzenlemektedir.

Vakfmz 2003 ylnda, slm limlerde Metodoloji Problemi ana

bal altnda Din Eitimi, slm Felsefesi, Kelm, slm Mezhepleri

Trihi, Tefsir, Hadis, slm Hukuku, Tasavvuf ve slm Trihi ilim-

lerindeki usl meselelerini ve bu hususlardaki tartmalar ele alm; g-

nmz ilimlerindeki gelimelere paralel olarak bu ilimlerde karlalan

metodoloji problemlerini zme ynndeki teklifleri deerlendirmitir. s-

lm limlerde Metodoloji Problemi ana bal altnda yaplan bu

toplantlarda sunulan tebliler, slm limlerde Metodoloji/Usl

Meselesi-1-2 adyla iki cilt hlinde yaymlanmtr.

Bu alma ile ilgili olarak akademisyenlerimizin teklfleri dorultusun-

da Vakfmz, her ilim dalnn metodolojisindeki problemlerden birinin tart-

lmasn kararlatrm ve bu cmleden olmak zere Hadis, slm Trihi

ve slm Hukukunun mterek problemlerinden olan Metin Tenkidi;

Yeni ve ada bir Tebli Metodolojisi Oluturulmas Meselesi

konularn tartmak zere ikinci bir metodoloji toplants tertiplemi, bu

toplant metinleri de slm limlerde Metodoloji/Usl Meselesi-3

adyla yaymlanmtr.

10 TEMEL SLM LMLERNN ORTAYA IKII VE BRBRLERYLE LKLER

Tartmal lm htisas Toplantlar dizisinin bir devam olarak nsan

radesi ve Kudret-i lhiyye Balamnda Kader Meselesi; Trihte

ve Gnmzde Kredi Uslleri ve Tefsir Nasl Bir limdir? konulu

toplant daha tertiplenmi, bu toplantya ait tebli ve mzkere metinleri

de bir araya getirilerek nsan radesi ve Kudret-i lhiyye Balamnda

Kader Meselesi-III/1, Trihte ve Gnmzde Kredi Uslleri-III/2

ve Tefsir Nasl Bir limdir?- III/3 adyla ayr cilt hlinde yaym-

lanmtr.

Vakfmz Akid ve Kelm lminde Vahyin ve Akln Yeri konulu dr-

dnc ilm ihtisas toplantsn 20-21 Ekim 2012 trihlerinde stanbulda

gerekletirmi olup bu toplantda sunulan iki tebli eitli niversitelerimi-

zin lahiyat Fakltelerinde grev yapmakta olan Kelm Anabilim Dal -

retim yeleri tarafndan mzkere edilmi, toplant metinleri bir araya

getirilerek Akid ve Kelm lminde Vahyin ve Akln Yeri adyla nere-

dilmitir.

Beinci metodoloji Tartmal lm htisas Toplants yine Prof. Dr. lyas

elebinin organizatrlnde 1819 Ocak 2014 tarihlerinde skdar

Belediyesi Sabahattin Zaim Eitim ve Kltr Merkezinde gerekletirilmi,

Tefsi, Hadis, Kelm ve slm Huku limlerinin Ortaya k ve Dier sl-

m limlerle likileri konularnda drt tebli sunulmu ve eitli niversite-

lerimizin lahiyat Fakltelerinde greli hocalarmz tarafndan mzakere

edilmi, toplantnn genel bir deerlendirmesi yaplm, toplant metinleri

Temel slm limlerinin Ortaya k ve Birbirleriyle likileri

adl bu eserde bir araya getirilerek neredilmitir.

Bu vesileyle almada emei geen, madd-mnev desteklerini esirge-

meyen btn kii, kurum ve kurululara minnet ve kranlarmz sunuyo-

ruz.

Prof. Dr. lyas ELEB Prof. Dr. Ali ZEK

Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi SAV Mtevelli Heyet Bakan

AILI KONUMASI

Prof. Dr. lyas ELEB

Marmara . lahiyat Fakltesi (Proje Koordinatr)

Muhterem Hocalarm, Deerli rencilerimiz!

Temel slm limlerinin Ortaya k ve Birbirleriyle li-

kileri konulu altaymza ho geldiniz. SAVla mtereken d-

zenlemi olduumuz bu toplantnn verimli gemesini Yce Mev-

ldan niyz ediyor, tebli sunacak ve mzkerelerde bulunacak tm

hocalarmza baarlar diliyorum.

Bilindii zere yce kitabmz Kurn- Kerimin nazil olduu

dnemde, slm ilimler olarak adlandrdmz bilgi alanlar henz

teekkl etmi deildi. Disiplin anlamnda tefsir, hadis, kelm ve

fkh gibi ilimler yoktu. Ancak bunlarn her birine konu tekil eden

hayatn kesitleri mevcuttu ve insanlar bu kesitlerdeki ihtiyalarn

yerli kltr ve mevcut gelenee gre bir ekilde karlyorlard.

Kurn, bu alanlarda cahiliye dneminin ortaya koyduu kltr ve

gelenekleri insann ftratna ve onun yaratl amacna uygun bulmu-

yor, beerin dnya ve ahiret mutluluunu temin etmediini beyan

ederek yeni neriler getiriyordu.

slmn nerileri pratikten hareket etmekte, insanlarn evde,

arda, pazarda, i hayatnda cereyan eden tutum ve davranlarn

deitirmekte idi. Gnlk hayatn deimesine paralel olarak da

itikat, ibadet, muamelat ve ahlk alannda nce fertlerin, arkasndan

da toplumun tutum ve davranlar deiiyordu. Hayat olumlu

ynde dntrmeyi ama edinen Kurnda fert ve cemiyet hayat-

nn tm alanlarna ilikin kural ve esaslar getirmi, pratik yntemler


nermitir. slm ilimler de bu kural ve esaslardan hareketle dzen-

lemeler yapma yoluna gitmitir. Balangta bu hususlar birbirleri ile

i ie idi ve tm birden bir btn oluturuyordu. Bu nedenle sz

konusu ilimlere konu olan hususlar, Hz. Peygamberin hadislerinde

slm binas olarak ifade edilmitir. Bu ifade din hayatn btncl

yapsn ifade etme bakmndan nemlidir.

Fthatla slm corafyas genileyip Mslmanlar farkl kl-

tr ve geleneklerle kar karya gelince, szkonusu kltr ve gele-

nekleri dntrmek ve bu corafyalarda yaayan insanlar slmla

buluturmak iin yeni metot ve yeni disiplinlere ihtiya hsl oldu.

Hayat teorik ve pratik alanlar olarak ayrlyordu. slmda da buna

paralel olarak teorik ve pratik konulara cevap vermek zere akid ve

fkh ilimlerinin inasna ihtiya duyuldu. Problem balamnda bu

ilimler oluunca, bu defa sz konusu problemlerin temellendirilmesi

yeni yntemlere gereksinim duyuldu. Bunun sonucu olan kelm ve

usl-i fkh ilimleri ihdas edildi. Hem akid ve fkh, hem de kelm

ve usl-i fkh kendilerini dine bal olarak ifade edebilmek iin kay-

nak ve malzemeye ihtiya duydular. Dinin kaynan Allahn kelm

ve Reslnn hadisleri oluturuyordu. Bu defa bunlarn tespit ve

tevili ile megul olan tefsir ve hadis ilimleri ihdas edildi. Bylece

slm binas ikisi malzeme ile, ikisi de problemlerle ilgili olmak zere

drt asldan oluan bir yap ekline brnd. Akid / Kelm ve fkh

/ usul-i fkh temelinden atsna binann iskelet ve nitelerini olutu-

ran yapsn; tefsir ve hadis ise bu yapnn oluturulmasn salayan

demir, kum, akl, imento gibi malzemelerini tekil etti.

Bizce slm binasnn oluturulmasnda sz konusu disiplin-

lerden hi biri ihmal edilemez, darda braklamaz, gereksiz ve l-

zumsuz grlemez. Aralarnda tam bir telzm (karlkl bamllk)

ilikisi sz konusudur. Szkonusu ilimler slmn teori ve pratiinin

kurucu disiplinleridir. Kanaatimizce zamanla bu ilimlerde onlar

oluturan kurucu dnce ve ruhta gevemeler, esnemeler, hatta

ksmen sapmalar oldu. Szkonusu ilimlerin her biri kendinin tekine

bal ve baml olduunu unutarak kendi dnyasn tek bana ina

etmeye kalkt. Bunun sonucunda slm ilimler arasndaki geililik

balar ihmal edildi, zaman zaman unutuldu. Balangta birbirine

kprlerle bal adalar grnts veren bu ilimler arasndaki balar

koptu, adalar arasndaki ulam kprleri yklarak mstakil adack-

TEFSR LMNN ORTAYA IKII ve DER SLM LMLERLE LKS 13

lar olutu. Bu ilikiyi insan bedeni zerinden temellendirecek olursak

esasnda vcudun organlar arasnda tam bir uyum szkonusu ve

birindeki rahatszln dienlerini de etkiledii kabul edilirken, za-

manla bir uzuvda hissedilen rahatszln dier uzuvlarla irtibatnn

olabilecei gz ard edildi. Bunun sonunda problemlerin tehisinde

zorlanlmaya baland. phesiz slm ilimlerin tek sorunu bu deil.

Birok sorunun yannda bunun da devreye girmesi ile problemleri

zmesi beklenen bu disiplinler kendi problemleri ile urar hale

geldiler.

Gnmzde slm ilimlerin nemli sorunlarndan biri ortaya

k srecinde hayatn deiik alanlarn paylaarak ina ettikleri

modler yapy, hiyerariyi ve ortak dili koruyamam olmalardr.

Bu sylediklerimizin tipik rnei ilahiyat fakltelerindeki anabilim

dal sistemidir. Szkonusu yap birbirleri ile ilikisi kopuk, kelime-

nin tam ifadesi ile ihtisas krl oluturmu durumdadr. Bu

krlk halinden kurtulmak durumundayz.

Bu nasl olabilir? Kanaatimce bunun yolu, her anabilim dalnn

ilgilendii zel bilim alannda devam etmekle beraber bunlarn t-

mn derleyip toplayan ve bir arada deerlendiren bir st disipline

ihtiya duyulmaktadr. Mhendislikteki deiik mhendislik alanlar

arasndaki entegrasyonu salayan sistem mhendisliine ve tp

alanndaki deiik bilim dallarnn verilerini bir arada deerlendiren

Akademik Konseye benzer bir st disiplinin oluturulmas gereki-

yor.

Tarihte bu grevi zaman zaman kelm ve usul-i fkhn stlen-

diini gryoruz. Gnmzde her ikisi de bu ilevinden uzaklam

durumdadr. Kurucu ilimler olarak kabul ettiimiz sz edilen drt

disiplinin temsilcilerini bir araya getirmemizden ama, sz konusu

kurucu ruhu bir arada yakalama isteimizdir.

Toplantnn seyri ile ilgili de unlar sylemek istiyorum: ki

gn srecek toplantmzda drt tebli sunulacak ve her bir tebli

yarm gn tartlacaktr. Tefsir, hadis, kelm, fkh eklinde sralad-

mz bu oturumlarda hem her ilim dalnn tedvin artlar hem de bu

srete dier slm ilimlerle ilikisi irdelenecektir. Her oturuma

ilikin teblii sunacak hocamz, o oturumla ilgili bilim dalnn tedvin

sreci ve dierleri ile ilikileri bata olmak zere genel durumla ilgili


bir ereveyi takdim edecek ve bu sunum yaklak bir saat srecektir

ve ksa bir aradan sonra mzakere blmne geilecektir. Bu faslda

bata sunum teblii ve ortaya konan ereve olmak zere, konu b-

tn ynleri ile ele alnacaktr.

Teblicinin dile getirdii hususlarn mzakeresi yannda ihmal

ettii konular da gndeme getirilip tartlmas salanacaktr. Bu

blmn de yaklak bir buuk saat sreceini tahmin ediyorum.

Btn oturumlar bu minval zere gerekleecektir. Sonunda gerek-

letireceimiz deerlendirme oturumu ile altaymz sonlandraca-

z. Bu oturumda konuyu derleyip toplamay, ortak noktalar ortaya

koymay, kurucu ruhu yakalamay ve gnmze k tutmay hedef-

liyoruz.

Ben iki gn srecek bu altaymzn baarl gemesini te-

menni ediyor, lkemizin deiik fakltelerinden zahmet edip dave-

timize itirak eden sizlere teekkr ediyorum. kinci teekkrm ise

bu hizmetlerin gerekletirilmesinde nclk yapan bata slm

limler Aratrma Vakfnn muhterem bakan deerli hocamz Prof.

Dr. Ali zek olmak zere tm vakf alanlarna sunuyor,

saylerinin mekr, hizmetlerinin makbul olmasn diliyorum.

18 Ocak 2014 Cumartesi

BRNC OTURUM

(10.30-12.30)

Bakan: Prof. Dr. Muhsin DEMRC


1. Tebli: Tefsir lminin Ortaya k ve Dier slm limlerle

likisi

Teblici: Prof. Dr. Abdulhamit BRIIK


BRNC TEBL

TEFSR LMNN ORTAYA IKII

VE DER SLM LMLERLE LKS

Abdulhamit BRIIK

I. GR

Yce Allah tarafndan nur, hidayet, t, hikmet menba, ken-

disine tutunulacak salam ip gibi sfatlarla vasfedilen Kur'n- Kerm

anlalmak ve yaanmak iin gnderilmi bir kitaptr. Kur'n'n anla-

labilmesi iin yaplacak bir dizi i ierisinde derinliine dnmek,

imal- fikirde bulunmak ve aratrmalar yapmak ncelikli bir yere

sahiptir. Yce Allah, onun anlalmas iin zihn aba gstermeyenle-

ri, dnmeyi (tedebbr) brakmalar sebebiyle kalplerinde kilitler

olan kimseler (Muhammed 47/24) eklinde vasfeder. Kur'n'da yer

alan ve muhataplarn tedebbr ve tefekkr etmesini isteyen ayetler

ayn zamanda onun evrenselliini gsteren delillerden biridir. Zira

bu, genel bir hitaptr ve sadece Kur'n'n ilk muhatab olan Hz. Pey-

gamberi (s.a.), sahabe-i kirm, Arabistan yarmadasndaki dier

muhataplar ilgilendirmemekte, bunlarla birlikte kyamete kadar

gelecek olan herkesi bu ite sorumlu tutmaktadr. Hatta -biraz iddial

bir ifade olmakla birlikte- denilebilir ki Kur'n'n anlalmas iin

zerinde derinliine dnme konusunda mmet-i Muhammed ve

tm insanlk Resl-i Ekrem'den daha fazla bir mesuliyet ve yk al-

tndadr. Zira zaten yce Allah ayetten anlalmas gereken ve o d-

nemde ihtiya duyulan anlamlardan bir ksmn Reslullaha bizzat

Prof. Dr., Marmara nivevsitesi lahiyat Fakltesi Tefsir Anabilim Dal

retim yesi.


Cebrail yoluyla bildirmekte adeta Reslullahn akl bir karsamada

bulunmasn istememektedir. zellikle uygulamaya ynelik ayetleri

bu erevede deerlendirmek mmkndr. Belki de Tefsir1 literat-

rnde Kur'n'n lfz ve manasnn ilh olduu eklindeki kanaat

buna dayanmaktadr.

lh dinlerin kayna olan ve Allah'n insanlar arasndan se-

erek grevlendirdii eliler zerinden duyurduu vahiy, kitap veya

sahife eklini alsn veya almasn bata o peygamberi, sonra da pey-

gamberin teblide bulunduu muhataplarn balar. Gelen vahyi red

ve inkr eden, kfir damgasn yiyip ileride ilh cezaya arptrla-

cakken bu vahyi kabul eden ancak gereini yerine getirmede kusurlu

davranan kimseye de fiiline gre karlk terettp edecektir. Vahiy

insan dzlemine indiinde onda, ortaya konulduu zaman ve ere-

ve ile ilgili kurallar cari olur ve insanlar bu kurallara ve artlara gre

sorumlu tutulurlar. Allah'n herhangi bir zaman ve meknda her-

hangi bir peygamberine gnderdii vahyin, gnderilen peygamber

ve kavmi ile snrl olup olmad konusunda baz tartmalar bu-

lunmakla birlikte peygamberlere bildirilen ana ilkeler farkl olmaya-

ca iin ana ilkeler baznda herkesi balamas gerekir. Ancak Allah

dilerse sonradan gnderdii bir peygambere olan vahyi ile nceki

genel veya zel vahyini ve eriatini hkmsz veya geersiz klabilir.

Nitekim bu durum, hikmetinin ve tedricilik prensibinin gerei olarak

tahakkuk ve tekerrr etmitir.

Sz konusu Allah'n Son Peygamberi Hz. Muhammede (s.a.)

gnderdii Kur'n vahyi olunca, bunun kapsaycl ve

kuatlcnn ne olduu ile ilgili de bir eyler sylemek gerekir.

Kur'n bu mesajn evrensel (el-Enm 6/92), mesaj ulatran pey-

gamberin de lemmul (el-Enbiy 21/107; Sebe 24/28) olduunu

bildirmektedir. O peygamberler halkasnn sonuncusu (el-Ahzb

33/40) ve sadece insanlara deil, bisetinden itibaren kyamete kadar

gelecek ve yaayacak olan insan ve cinlere gnderilmi bir peygam-

berdir. Kur'n vahyinden kaynan alan bu din, anlalmaya ve ko-

numlandrlmaya allrken onun bu vasf her zaman aklda tutul-

1 Metinde bir ilim olarak Tefsir kastedildiinde Tefsir eklinde byk

harfli yazlacaktr. Yorum ve yorumlama anlamdaki tefsir kelimesi ise

kk harfli olarak tefsir eklinde yazlacaktr.


maldr. Kur'n' ne sadece kendilerine inen nesle, ne onlardan sonra

gelenlere, ne Arabistana ne de Orta Douya gre yorumlayabiliriz.

O, ufku ak, muhatab ok, mesaj kapsayc, dili zengin bir kitaptr.

Kur'n'n, indii zamandan sonra geen asr ierisinde onlarca

farkl rkn ve dilin bulunduu yerlere kadar ulamas ve buralarda

kendisine yer bulmas, bu dini kabul edenlerin asalet (asl olma) ve

dini sahiplenmede dierlerinden farkl bir ekilde alglanmamas

Kur'n'n ve onun ortaya koyduu dinin bu evrensellii sebebiyledir.

Biz bugn Hicazdan binlerce kilometre uzakta bu tartmal toplan-

tda onu kabullenen mminleri olarak Kur'n' dert ediyorsak ve

onun ortaya koyduu sistem hakknda tartyorsak bu, Kur'n'n

evrensel olma vasf sebebiyledir.

Tefsir ilminin ortaya k ve dier slm ilimlerle ilikisinden

sz edeceimiz bu bildiride bakmz dar bir ereve ile snrl kal-

mayacak; Kur'n'n evrensel bir kitap olduu, rklar ve blgeler ara-

snda bir fark gzetmedii, Kur'n'dan ve onun vahiy destekli tebli-

cisi olan Hz. Muhammed'den (s.a.) kaynan alan slm'n ayn e-

kilde lemmul bir din olduu n kabulnden hareket edilecektir.

Bize gre Kur'n'n anlalmas ve yorumlanmas ile ilgili olan Tefsir

ilmi iin bu bak as hayati nem tamaktadr. Bu grn tersini

savunan ve Kur'n'n indii dnem ile snrl bir kitap olduunu

syleyenler gnmzde slm'n hangi ekilde hayatiyetini srdr-

dn ortaya koymak durumundadrlar. Yani bugn herhangi bir

hayatiyeti olmayan bir slm olmas gerekirdi. Hlbuki doruluu

tartma gtren baz fikirler sebebiyle zerinde menfi kanaatler

serdedilen birka nassn dnda hemen her yeti biz bugn konua-

bilir ve problemlerimizle ilintilendirebiliriz.

Bildirimizde bir yandan Tefsir ilminin ne olduu, hangi ilkeler

zerine oturduu, hangi yntemleri kulland ve hangi tarihte ted-

vin edildii gibi Tefsir ilmine dair konular inceleyecek te yandan

bu ilmin hadis, fkh, kelm gibi alanlarla ilgisi zerinde duracaz.

Konunun erevesinin genilii, ayn konunun baka adan baka

bildirilerde de ele alnacak olmas gibi sebeplerden dolay burada

meselelerin tm ayrntlarna girilemeyecektir. Konunun tm ayrnt-

lar ile ele alnmas iin yzlerce sayfa kaleme almak gerekecektir.

Hlbuki biz burada bildirimizi, tartmay ateleyecek ve alevlendi-

recek konulara hasredeceiz ve ana konular dikkatlere sunacaz.


Belki baz ncelikli hususlarda ayrntya girebileceiz. Bildiri ile ilgili

dier bir husus, bildirinin erevesini ilk 3-4 asr ile snrlandrmaktr.

Byle olunca gnmzde yaplan bir ksm tartmalar bundan bin

yl nce de yaplyormu veya yaplm gibi gsterme yoluna gidil-

meyecek, snrlar mmkn mertebe korunmaya allacaktr. Bildiri

mzakere edilirken baz hassas konularn derinlemesi ve etraflca

tartlmas tabii ki mmkn olacaktr.

Konuya girmeden nce dikkat ekilmesi gereken bir baka hu-

sus, Tefsir ilminin dier ilimler ile ilikisinden sz ederken dier

ilimleri sunma biimimiz olacaktr. Bizim temel alanmz Tefsir oldu-

u iin Arap dili, hadis, fkh ve kelm alanlarnda syleyeceklerimiz

bir bakma amatr bir yaklam olarak grlmelidir. Bu konularda

ortaya koyacamz bilgi ve yaklamlarn olgunlamas ve semere

vermesi iin ilgili alanlardaki mzakerecilerin deerlendirmelerine

ihtiya duymaktayz. Biz her ihtimale kar sunacamz bilgilerde ve

deerlendirmelerde ihtiyat elden brakmamaya ve gerekte hi ol-

mayan bir tartmay amamaya alacaz. Bu ilmi toplant bizler-

den her birini Gazzl, bn Teymiyye, ah Veliyyullah gibi pek ok

ilme dair ayrntl malumat olan biri yapmayacak olsa da bunun bir

eksikliimiz olduunu hepimize retecektir. slm ilimler bir b-

tndr ve hepsi birlikte deerlendirildiinde kll sonulara ulalr.

slm limi de fkh veya hadis gibi belli bir alanda daha ok derin-

lese bile dier alanlar da problemlerini ve bunlarn temel zmle-

rini bilecek ekilde bilmesi gereken insandr.

II. LH VAHYN (KURN) NSANLA BULUMA MERHALE-

LER ve BUNUN YORUMLA LKS

Kurn tefsiri, dier kitaplarn ve bilgilerin yorumundan farkl

bir mahiyet arz eder. nk tefsir yce Allah'n, kulu Muhammede

(s.a.) indirdii vahyindeki muradn ortaya karma abasdr. Bu

vahyi ve Kurn' doru anlayabilmek iin onunla ilgili baz hayati

noktalar bilmek gerekir. Bu noktalardan bir ksm biz kullar iin

muamma olmakla birlikte Kur'n'n kendi iaretleri, Resl-i Ekrem'in

verdii bilgiler ve baz beer karsamalar meseleleri bir lde an-

layabilmemizi salamaktadr. Aada ilh vahyin beer dzlemine

inii ve yoruma konu olabilmesi bakmndan geirdii merhaleler


zerinde ksaca durulacaktr. Bunlar ilh vahye bakmz etkileye-

bilecek olmas bakmndan nemlidir.

A. Vahyin Beer Dzlemine ni Merhaleleri

Kur'n adn alan ilh vahyin biz insanlarn eline ulancaya

dein geen ayr evresi (tenezzlt- vahy) bulunmaktadr. Bun-

lardan ilki Reslullaha gelmeden nceki evredir. Bu evrenin mahi-

yeti hakknda yeterli ve kesin bilgimiz bulunmamakla birlikte eldeki

baz bilgilere ve tahminlere dayal olarak bunu da kendi iinde

aama olarak grebiliriz. Kur'n'n varlk lemine intikali onun

Levh-i Mahfzda2 bulunuu iledir. Bunu balang noktas olarak

kabul ettiimizde Yce Allah'n Kur'n buradan ayrarak veya bu-

radan bir kopya kartarak mahiyetini bilemediimiz bir yolla melek-

lere (Cebraile veya srfile veya bunlarn da iinde olduu zel bir

melek grubuna) intikal ettirmesi (inzl) ilk aamay oluturur. kinci

aama, topyekn olarak meleklere ulaan bu vahyin Allah'n irade ve

dilemesi ile es-sem ed-dnya (en yakn gk veya beytl-izze) deni-

len yere Cebril ve/veya grevli dier melekler tarafndan ulatrl-

masdr. Bu iki aamay tek aama olarak da dnebiliriz. nc

aamada Cebril, vakti gelinceye kadar muhafaza altnda tutulan ve

tabir caizse emanette bulunan Kur'n vahyini (Kur'n') Hz. Mu-

hammed'e (s.a.) peyderpey ulatrmtr. Yani bu aamada Kur'n

vahyi ilk defa insan ile bulumu ve belli artlar dhilinde insann

tasarrufuna, kullanmna, korumasna verilmitir.3

Kur'n vahyinin ikinci evresi Resl-i Ekrem ile balar.

Reslullah (s.a.) kendisine lfz ve manas ile vahyolunan Kur'n'

insanlara tebli etmi ve muhtemelen doru renilmesi ve ihtilafa

dlmemesi amacyla vahyi bu ii iyi yapan ktiplere yazdrm ve

2 lgili yetler: er-Rad 13/39; ez-Zuhruf 43/4; el-Vka 56/77-78; el-Burc

85/21-22; el-Kadr 97/1 vd. (konunun ayrnts iin Bkz., Yusuf evki Yavuz,

Levh-i Mahfz, DA, Ankara 2003, XXVII, 151). 3 Bkz., Abdlhamit Birk, Nzul, DA, stanbul 2007, XXXIII, 308-309.

Muhammed b. Akle Kur'n ilimlerine dair hacimli eserinde Kur'n'n inzal

tenzil ve nzulunu olduka tutarl bir biimde aklamaktadr (Bkz., ez-

Ziyde vel-ihsn f ulmil-Kurn (nr. Muhammed Safa Hakk v.dr.), I-X,

Cmiatu-rika Merkezl-Buhs ved-Dirst, arika (Sharjah) 1427/2006,

I, 151-163).


ilgili ashabna ezberletmitir. Hz. Peygamber (s.a.) ile dorudan ilgili

olarak hayatiyetini srdren Kur'n vahyinin bir kitap eklini alaca

ile ilgili beklentiler ve tahminler olmakla birlikte Kur'n vahyi Resl-

i Ekrem'in salnda Mushaf halini almam bir bakma deiken ve

hareketli yapsn korumutur.

nc evre ise Resl-i Ekrem'in vefat sonrasnda Kur'n

vahyinin cem edilmesi ve iki kapak altna alnmasdr. Bu da kendi

ierisinde iki aamadr. Birincisi Hz. Eb Bekirin (r.a.) Kur'n' ko-

ruma amal olarak cem ettirmesi, dieri ise Hz. Osmann (r.a.)

okuma ihtilaflarn gidermek ve mmeti her bir ynden tek bir Mus-

haf etrafnda toplamak iin oalttrmasdir (istinsah ve teksir).

Kur'n'n anlalmas ve yorumlanmas ile ilgilenen bizler bu evre-

lerden son ikisi ile ilgiliyiz. Zira Kur'n'n Resl-i Ekrem dilinde ve

tebliinde ald ekil bizim iin bir anlam ifade etmektedir.

Aada vahyin Mushaf halini almadan ve Mushaf halini al-

dktan sonra yorum ve uygulama bakmndan nasl bir muameleye

tabi tutulduundan ve tutulmas gerektiinden bahsedilecektir. Tabi

ki buradaki deerlendirmelerimizin dayand baz temeller olmakla

birlikte birtakm ahs karsamalarmz da olacaktr. Biz konuyu ele

alrken bunlar ayrtrmaya zellikle dikkat edeceiz.

B. Kurn Yorumu le likisi Bakmndan Kitaplama (Mus-

haf) ncesi 23 Yllk Vahiy Sreci

Yce Allah son eli olarak setii Muhammede (s.a.) Hira ma-

arasnda vahyetmeye balam ve bu vahiy ay takvimi hesabyla 23

yl kadar srmtr. Vahyi bir sz olarak alan ve onun hfz konu-

sunda bir endie tamayan Hz. Peygamber vahyin yazlmas iin

aba sarf etmi ise de kendisinin vahiy ile ilikisi hep szl olarak

devam etmitir. Yani o gndereni ile ilikinin kesildii bir metin ile

kar karya deildi ve tabir caizse o Allah ile srekli bir diyalog

halinde bulunuyordu. Daha da nemlisi, Rabbi ile diyalog halinde ol-

masna karn ne zaman ne tr bir vahiy geleceine dair bir fikri de yoktu.

Belki Rabbi ona daha nce indirdii vahyin tamamn veya bir ks-

mn geersiz kldn syleyebilirdi. Nitekim Cebrail ile yaplan

mukabelelerin (arza) her birinde Kur'n vahyi gerek ayet ve sure

sralamas olarak gerekse miktar olarak baz kk deiikliklere ve


farkllamalara urayabiliyordu4. Konuya Kur'n'n tefsiri asndan

baktmzda, Resl-i Ekrem'in daha inmemi vahiy paralarn da

tahmin ederek veya bu konularda Cebrailden ipucu alarak daha

kapsaml deerlendirmeler yapmas ve sonulara ulamas da bekle-

nemezdi. Nitekim onun, sorulan bir soru zerine cevab bir gn

sonra vereceini sylemesi ama bunu Allah'n dilemesi ile ilikilen-

dirmemesi (inallah dememesi) zerine vahyin inmesi 15 gn gecik-

mi ve sonunda Allah onu uyarmtr (el-Kehf 18/23-24). Mekke d-

neminde mriklerin farkl zamanlarda ortaya koyduklar vahiy

beklentileri ve vahye dayal zm talepleri de cevapsz kalmtr.

Resl-i Ekremin kendisi Kur'n ile ilgili detayl yorum denebi-

lecek ok fazla sz sarf etmedii gibi Ashabn da Kur'n ayetlerinin

yorumu sadedinde fazlaca konumasn hatta baz hassas konularda

soru sormasn ho karlamamtr5. Demek istediimiz odur ki

Reslullah Efendimizin vefatndan nce Kur'n'n yorumu iin atla-

cak admlar veya sylenecek szler hep Kur'n'n daha tamamlan-

mam bir vahiy silsilesi olmasyla irtibatldr. Sylenecek szler ve

ileri srlecek yntemler mteakiben gelecek bir veya birka ayet ile

tersyz edilebilirdi. Buna dair baz muahhas bilgi ve rnekleri pay-

lamak istiyorum.

4 Kur'n- Kerm'in Bakara sresinde yer alan nesih ayetine ve Hz. ie

gibi baz sahabeden gelen bilgilere dayanarak, Resl-i Ekrem tarafndan

insanlara tebli edilen vahyin baz ksmlarnn unutturulmu ve arlkl

olarak Medne dneminin sonlarnda gerekleen arzalarda bunlarn okuma

listesinden drlm olabilecei ihtimalini de gz ard etmemek gerekir.

Geri zellikle modern dnemde neshin unutturma eklindeki trne iddet-

le kar kldn ve bunun zayf rivayetlere dayal bir iddia olduu ileri

srlmtr (Konunun ayrnts iin Bkz., Abdurrahman etin, Nesih,

DA, stanbul 2006, XXXII, 580). 5 Burada sahabe soru sormaktan iddetle men edilmitir, bu sebeple

Reslullaha hi soru sorulmamtr gibi bir iddiada bulunmuyoruz. Nite-

kim Kur'n- Kerm bize pek ok konuya dair sorular sorulduunu, Cibril

Hadisi de soru sormann bir bilgi elde etme yolu olarak tebcil edildiini

gstermektedir. Burada soruyu yasaklama veya en azndan iyi karlamama

durumu daha ok israrl anlamsz sorular ve mteabih trnden insann

cevap verildiinde bile tatmin olamayaca sorular iindir. Ya da vahyin

devam ettii sre iinde sahabeyi kendilerini vahyin akna brakp

Reslullah (s.a.) takip etmeleri noktasnda eitmektir.


Bir faraziye olarak syleyecek olursak, mesela eer Reslullah

Efendimiz ve Ashab -o dnemde Kur'n'da bir hkm bulunmamas

yani hkmszlk sebebiyle- Medne dneminin balarnda mevcut

durumdan yola karak kadn iin esas olann rtsz olmalar, iffe-

tin kadn iin her eyden nemli olduu, rtnn sadece zahiri bir

aksesuar olduunu syleselerdi ve bu konuda balayc ifadeler kul-

lansalard hem Reslullah (s.a.) hem de Ashab zor durumda kalmaz-

lar myd?

Daha muahhas bir rnek verecek olursak, mesela iki (ikinin

zararl olduu fakat iyi ynleri de bulunduu zararnn faydasna

gre ok ok fazla olduu) ile ilgili inen ilk ayeti (el-Bakara 2/219)

merkeze alp bu sanki niha hkm imi gibi yorumlar yaplsayd

sonradan daraltc hkm getiren iki ayet nasl izah edilebilirdi. Hat-

ta inen ilk yetlere yaplan balayc yorumlardan sonra 2. ve 3.

sradaki nsih yetler (en-Nis 4/43; el-Mide 5/90) geldiinde ve

baz dier nesih olaylarnda nesih konusunu dillerine dolayp Mu-

hammed dn sylediini bugn nakzediyor, deitiriyor diyerek

eletirilerde bulunan Yahudi ve mnafklar bu defa mensuh ayetlere

ynelik yaplan kati tefsirleri de problem etmezler miydi?

Konuya dair kanaatin netlemesi iin nc bir misal vermek

istiyoruz. Sad b. er-Reb (r.a.) kendisine kar serkelik yapan ei

Habbeye (r.anha) bir tokat atmt. Babas Zheyr (veya Zeyd) kz

Habibeyi alarak Resl-i Ekrem'e geldi ve Kzm onunla evlendir-

dim ama o kzma tokat att diyerek damad Sad ikyet etti.

Reslullah (s.a.) bu yaplana kar ksasa (kocaya tokat atlmas)

hkmederek onlar gnderdi. Daha onlar fazla uzaklamadan

Reslullah onlara seslenerek geri dnmelerini istedi ve onlara,

Cebrilin Erkekler kadnlar zerine kavvmdrlar/hkimdirler... yetini6

getirdiini bildirdi ve sonra yle buyurdu:

6 Nis sresi 34. yetin metni u ekildedir:


Biz bir i (zm) diledik Allah da bir i (zm) diledi. Allah'n di-

ledii ey daha hayrldr7

Kurtub Nis sresinin bu 34. yetini tefsir ederken baka bir

rivayet daha nakleder. Buna gre Hz. Peygamber'in (s.a.) ksas

yetinin varlna dayanarak ksasa hkmetmesinden hemen sonra

daha mtekiler fazla uzaklamadan Sana vahyi tamamlanmadan

nce Kur'n ile acele etme/acele hkm verme yeti (Th 20/114)8

nzil olmu ve Resl-i Ekrem ksas hkmn kaldrm, peinden de

nz (itaatsizlik, serkelik) hlinde olan kadnn dvlmesi hkm-

n de ieren Nis sresi 34. yeti inmitir.9

Reslullah Efendimizin Kur'n'n tamamn szl olarak tefsir

ettiini syleyenlerin nasl bir eliki ierisinde olduu bu ksa ak-

lamadan net bir ekilde anlalmaktadr. Hlbuki Allah Resl ko-

nuyu ok iyi kavram, kendisi din konularda zellikle de ahkm ile

ilgili meselelerde balayc tarzda ok fazla konumam, ashabnn

da bu noktada dikkat etmesini tenbih etmitir. Ancak ahlk konu-

larda ve toplumlarn helkine sebep olan meselelerde mevcut Kur'n

bilgiyi geniletme trnden konumalar yapt bilinmektedir. Bun-

larda bile, verilen bilgilerin bir ksm beer gc ile elde edilemeye-

cek mahiyette olduundan Cebrilin onu bilgilendirdiine hkme-

debiliyoruz. Mesela Reslullahn (s.a.), Ashbul-Uhdd konusunu

anlatrken verdii Allah'a bal gen rneini kendi bana bilmesi

imknszdr. Zira olay ok nce cereyan etmitir ve rivayette yer alan

ayrntl bilgiler bu kssann kaynann kendisi olmad izlenimi

vermektedir.10 Nitekim bu kssa Kur'n- Kerm'de de zetle anlatl-

maktadr (el-Burc 85/4-10).

7 Rivayetin ayrnts iin Bkz., Ebl-Hasan Ali b. Ahmed en-Nsbr el-

Vhid, Esbbn-nzl, Matbaatu Hindiyye, Kahire 1315, s. 111-112 [Eb'l-

Ksm Hibetullah b. Selamenin en-Nsih ve'l-mensh adl kitabyla birlikte]. 8

9 Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, el-Cmi li ahkmil-Kurn (nr. Abdul-

lah b. Abdlmuhsin et-Trk), I-XXIV, Messesetr-Risale, Beyrut

1427/2006, VI, 278-279 10 Mslim, "Zhd ve'r-re-k'ik", 73; Tirmiz, "Tefsir", 77; Ahmed b. Hanbel,

Msned, VI, 16-18.


Kur'n vahyinin nzlnn tamamlanmam olmas ve slm

toplumunun teekkl sreci ierisinde bulunmas sebebiyle Kur'n'

snrl bir ekilde yorumlayan Reslullah (s.a.) efendimiz bu davran-

ile Kur'n' ihmal etmi ve onun yorumunu belirsiz ve kapal halde

brakm deildir. ok gl bir i btnl ve mantksal tutarll

olan Kur'n'n anlalmasnda ve yorumlanmasnda Resl-i Ekrem'in

hirete intikali ile iinden klmayacak bir kargaa yaanmas ve

mmetin ne yapacan bilememesi de sz konusu olmayacaktr.

Reslullah (s.a.) tarafndan Yemene vali olarak grevlendirilen

Muaz b. Cebel rnei11 gibi rnekler aslnda Resl-i Ekrem'in eiti-

minden geen ashabn yine onun tarafndan oluturulan slm top-

lumunu ileriye gtrmesinin veya yeni bir toplum ina etmesinin hi

te zor olmayacan gsteriyordu. Kur'n- Kerm'de yer alan Siz

insanlar iin karlm hayrl bir mmetsiniz, yilii emreder ktl

yasaklarsnz. (l-i mrn 3/110. Ayrca bk. el-Bakara 2/143; l-i

mrn 3/104-105) ve Muhammed Allah'n elisidir. Onunla beraber bu-

lunanlar (ashab) kfirlere kar ok sert, kendileri arasnda ise ok merha-

metlidirler (bk. el-Feth 48/29) gibi ayetler de Ashabn rdn

ispat ettiini ve baz skntlar kacak olsa da mmetin bekasnn

salanaca kanaatini veriyordu.

O halde Kur'n'n, Reslullah (s.a.) hayatta iken tam bir btn-

lk ierisinde batan sona ilgili btn konular ayrntl bir ekilde ele

alan bir tefsirinin yaplmasna gerek yoktu. Zaten Kur'n metninin

korunmas konusunda bile bir endie duymayan Reslullahn

Kur'n'n belki de sonraki nesilleri ilgilendiren anlamlarnn kendisi

11 Resl-i Ekrem Yemene kad olarak grevlendirdii Muza orada ne ile

hkmedeceini sormu o da srasyla Allah'n Kitab, Reslullahn Snneti

ile hkmedeceini bunlarda hkm bulunmazsa kendi reyi, itihad ile

karar vereceini bildirmitir. Onun bu cevabna Resl-i Ekrem ok sevinmi

ve bu cevaplar karsnda Allah'a hamd etmitir. (Konunun ayrnts iin

ilgili hadislere Bkz., Eb Dvud, Akziye, 11; Tirmizi, Ahkm, 3).

bn Teymiyye bu rivayeti Kur'n'n en iyi tefsir yollar adn verdii yerde

anar, kitap ve snnetle birlikte kendi gr ile amel etmesini syler ama

Muzn etehid ra'y sz zerinde durmaz. Hlbuki bize gre bu onun

bu rivayeti naklettii balama uymamaktadr (Takiyyddin Ahmed bn

Teymiyye, Mecmu Fetv eyhil-slm Ahmed bin Teymiyye (nr.

Abdurrahman b. Muhammed b. Ksm), I-XXXVII, Mecmaul-Melik Fehd li-

Tbatil-Mushafi-erf, Medne 1435/2004, XIII, 364).


hayatta iken ortaya kmas iin bir endie tadn gremiyoruz.

Hatta onun uygulamalar bunun tam aksi istikmettedir. Kur'n'n

pek ok Mekk sresinde bulunan el-hurfl-mukattaa ile ilgili riva-

yet kaynaklarnda Resl-i Ekremden gelen sadece bir rivayetin ol-

mas onun da bu harflerin anlamlar ile deil de Kur'n harflerinin

fazileti ile ilgili olmas12, Hz. Eb Bekir ve Hz. mer gibi sahabenin

de bu harflerin manas konusunda bir aklama yapmaktan geri

durmas onlarn Kur'n'n derinliine tefsiri noktasnda aceleci ve

tedirgin olmadklarn gstermektedir.

C. Metinleme (Mushaf) Dnemi Ve Sonrasnda Yorum A-

sndan Kurn Vahyine Yaklam

Hz. Peygamber'in (s.a.) vefat Ashab ve onlardan sonra gele-

cekler iin Kur'n ve slm asndan yeni bir dnemin baladn

gsteriyordu. Hz. Eb Bekirin Dikkat edin! Her kim Muhammed'e

tapyor idiyse bilsin ki, Muhammed lmtr ve her kim de Allah'a tapyor

idiyse bilinsin ki Allah diridir, asla lmez.13 eklindeki beyan ve ardn-

dan okuduu yetler14 sadece siyas ve itima olarak deil, din ola-

rak da artk bir devrin kapandn gsteriyordu. Zira dinin ana kay-

na olan ilh vahiy onu alan kiinin dnya ile ilikisini kesmesi ile

tamamlanm oldu. Zaten inen bir yet (el-Mide 5/3) dinin nas kay-

na olarak tamamlandn bildirmekteydi. Aslnda Reslullah

Efendimiz salnda bu yeni dnemin hazrlk safhasn balatrca-

sna Kur'n- Kerm'i ini zamanna gre deil de Cebrilin direktif-

leriyle tamamen yeni bir sralamaya tabi tutuyordu. Kur'n-

Kermin okunu sralamas es-sebut-tuvel denilen byk yedi sure

ile balyor, min ve mesn ile devam ediyor ve mufassal ile son

12 Bkz., Drim, Fezill-Kur'n, 1; Tirmiz, Fezill-Kur'n, 16. 13 Eb Abdullah Muhammed bn Sad, Kitb't-Tabakti'l-kebr (nr. Ali

Muhammed mer), I-X, Mektebetl-Hnc, Kahire 1421/2001, II, 233-234;

Buhr, Fezils-Sahbe, 5. 14 Konuyla ilgili iki ayetin (ez-Zmer 39/30; l-i mrn 3/144) metinleri u

ekildedir:

3333

3111


buluyordu.15 stelik Reslullah (s.a.) bunu zaman olarak belki de

Kur'n vahyinin tamam inmeden yapmt. Demek ki o tarihte ilh

planda ngrlen bir dizili var idi. Yani o, yce Allah'tan Cebril

araclyla ald emirleri uygulayarak inen vahyi nce yetler ek-

linde birbirinin peinden dizerek sreleri oluturmu, sureleri de

birbirinin peinden sralayarak mushaf vcuda getirmiti.

Hadis kaynaklar Resl-i Ekrem'in Kur'n srelerini sral

okuyuuna ve bunlarn srasn syleyiine dair hadislerle doludur.

Ayrca Cebril ile yaplan arzalar ve zellikle de son arza Kur'n'n

nzul srasna gre deil de sahabenin, hatta Resl-i Ekrem'in de

nceden bilmedii bir tarzda sralandn gsteriyordu. Nitekim

Reslullah efendimizin vefatndan sonra Kur'n Hz. Eb Bekir tara-

fndan korunma amal olarak cem edilmiken insanlar Kur'n-

Kerm'i ondaki sralamaya gre deil de son arzada kesinleen sra-

ya gre okumaya devam etmiler, Hz. Osman ise sadece bu durumu

tescil ettirip kayt altna almtr. Zeyd b. Sabit bu her iki ie neza-

ret ederken hangisinin ne maksatla yapldn bildii iin yle dav-

ranm ve bu konuda hibir aykr ses kmamtr. Teravih namazla-

rnn 20 rekat olarak cemaatle klnmas esnasnda elde resmi bir

Mushaf olmamasna ramen uzun ve sral okumalarn olduu, sa-

habe ve tbinun imamn arkasnda okunan tilaveti takip ettii unu-

tulmamaldr. Sral olmayan bir kitabn okunmas mmkn olmaya-

ca iin sahabenin uzun Kur'n okumalarnda hi armakszn

Resl-i Ekrem tarafndan ortaya konan ayet ve sure srasn takip

ettiklerini grmekteyiz. Mushaf almasn mmet arasndaki telaf-

fuz ihtilaflarn gidermek iin yapan Hz. Osmann bu abas sadece

var olan herkesi balayacak ekilde yeniden ortaya koymaktan ba-

ka bir ey deildir. Yani Hz. Osman kendisine kadar geen takriben

13 senelik zaman iinde okunagelen Kur'n'n mansus sralamasn

tespitten te bir ey yapmamtr. Zaten ashab arasnda bu noktada

bir tartmann ktna da ahit olunmamtr.

Bizim bu konuya bu kadar nem atfetmemiz bunun Kur'n'n

tefsiri ile ok nemli bir ilikisinin olmasndandr. Zira ok erken

dnemde balayan nazml-Kur'n ve iczl-Kur'n tartmala-

r ve almalar Kur'n'n mevcut tertibi merkeze alnarak yrtl-

15 Mesela bk Ahmed b. Hanbel, el-Msned, IV, 107.


mtr. Batan itibaren gnmze dein yazlan Kur'n tefsirlerinin

khir ekseriyetinin hatta tamamnn Mushaf tertibine gre olmas ve

byk byk mfessirlerin biz Mushaf tertibini esas alyoruz ama

aslna bakarsanz yeni bir sralama ve tertip olsa Kur'n- Kerm daha

iyi anlalr ve yorumlanrd gibi bir teklifte bulunmamalar Mushaf

tertibinin alternatifsiz olduu ve iyice kabul grdnn baka bir

delili olarak alnabilir. Fahreddin er-Rznin et-Tefsrl-Kebr diye

anlan byk tefsiri Kur'n'n manss tertibini anlam rgs itibariy-

le delillendirmeye alrken Burhneddin el-Biknin Nazmd-drer

f tensbil-yi ves-sveri16 Kur'n tertibinin Kur'n tefsirinde esas

alnmas gerektiini muahhas olarak ortaya koymutur.

Kur'n- Kerm'in Resl-i Ekrem'in vefat ile tamamlandnn

kesin olarak anlalmasndan ve kendine zg bir sralama ile Mus-

haf haline gelmesinden sonra ashab, zellikle de tbin ve tebe-i

tbin Kur'n' bu yeni dizilii zerinden anlamaya ve yorumlamaya

balamlardr. Camilerde yaplan Kur'n tefsiri dersleri de Kur'n'n

bu sralamasna gre yrtlyordu. Tbindan Hasan- Basrnin

Basra mescidinde verdii Kur'n tefsiri dersleri bunun en ak rne-

idir.

Kur'n'n Mushaf halini almas ile artk Kur'n'a daha btn-

cl yaklama mmkn hale geldi ve bir ayetin aklamas iin o

yetin ncesine ve sonrasna (siyak-sibak) baklr oldu, baz konu ve

kavramlar iin mushafn baka yerlerine ve baka surelerine bakma

balad. Hlbuki daha nce bu i bu kesinlikte ve derinlikte mmkn

olamyordu. Kur'n'n i btnl ve Kur'n'n bir ksmnn dier

ksmn tefsir ettii gibi hususlar artk tereddde yer brakmayacak

tarzda Mslmanlarn gndemine girdi. Hlbuki bu hususlar Resl-i

Ekrem'in salnda ve Kur'n'n gerek muhteva gerekse sralama

olarak tamamlanmad bir zamanda ayn katiyette ele alnamyor-

du. Buna dair baz rnekleri bir nceki bahiste vermitik.

Durumu u ekilde de dillendirebiliriz: Reslullah efendimizin

bir beer olarak bu dnyada ebedi olarak kalmayacana ve kendisi-

ne kyamete kadar yaama ve varln srdrme imkn verilen

Kur'n' bu vakte kadar yorumlama imkn verilmediine gre onun

bu dnyadan ayrlmasndan sonra Kur'n- Kerm'in bana neyin

16 I-XXII, Haydarabad 1978.


gelecei konusu nemli olmaktayd. Resl-i Ekrem bu sorunun ceva-

bn dnyada verircesine davranm, bir yandan kendisi Kur'n-

Kerm'in szl yorumu noktasnda zaruret dna kmam te yan-

dan da ashabn gelecek iin eitmitir. Ayrca Kur'n'n anlalmas

ve yorumlanmas iin de prensipler ve esaslar koymutur. Bir yan-

dan Reslullahn dnyadan ayrlna zlen sahabe te yandan

Kur'n'n ve snnetin aralarnda bulunmas ile teselli buluyorlard.

Nitekim o da hayatta iken kendilerine iki ey braktn, bunlara

sarldklar takdirde asla saptmayacaklarn ifade buyurmutur. Bu

iki ey Kur'n- Kerm ve kendisinin snnetidir.

III. MDEVVEN BR LM OLMADAN NCE TEFSR

nsan ile ilgili olan konularda daha iin banda tam bir m-

kemmelliin olmas beklenmez. G yolda dizilir tabiri olumsuz

baz armlar tasa da insann ortaya koyduu dncelerin ol-

gunlama seyri ve zaman dnldnde olduka uygun dmek-

tedir. Nitekim Allah Hz. deme btn kelimeleri retmesine ve

onu meleklerle yapt imtihanda baarl klmasna ramen nce

eytann desisesi karsnda yenik dm sonra da bu hatasn nasl

telafi edeceini bilememitir. Btn isimleri renmi olmasna ra-

men gnah ilemisini mteakip Allahtan ald yeni bilgi-

ler/kelimeler sayesinde Ona tevbe etmi ve iinde bulunduu skn-

tdan kurtulabilmitir.

Kur'n' insana, onu iyi ve gzele ulatrmak iin gnderen y-

ce Allah'n Kur'n'n tam anlamyla ve doru bir ekilde anlalmas

iin insann eline drt ba mamur bir yntem tututurmas da mm-

kn idi. Ancak hikmetinin gerei Allah bye yapmam Kur'n'n

anlalmas ile ilgili yntemin baz unsurlarn dank bir biimde

ortaya koymutur. Allah Kur'n' anlama ve yorumlama yntemiyle

ilgili bir dayatmada bulunsays bile bunun ne lde kabul grp

uygulanaca da ayr bir problem olarak karmza kard. Hz.

deme tm kelimeler retildii eytann da tehlikeli olduu sy-

lendii halde farkl bir davran ortaya koymas baz eylerin zaman-

la olgunlatn gstermektedir.

te btn bunlar Kur'n'n yorumu anlamnda kullanlan

Tefsir ilminin biri tedvin ncesi olmak zere iki aamasnn olduu-

nu gstermek iin sylemi bulunuyoruz. Kur'n indiinde onun


nasl anlalp yaanacana dair bir endie olmamtr. Zira Resl-i

Ekrem bunu kitab gnderenin problemi olarak grm ve sk sk

Cebrail yoluyla bilgilendirilmi, sahabe ise sktklar yerde kendile-

rine Reslullahn destek vereceini dnmlerdir. Belki de bu

sadece Kur'n'n anlalmas ve yorumlanmasnda deil inanca ve

uygulamaya dair konularda da byle olmutur. Bu alanlarda kayt

altna alnm sistematik bir yapnn ortaya kmamas normal bir

sre olduu iin bu sre bu ekilde ilerlemitir. Aada Kur'nn

mahiyetinden bahsedip Kur'n tefsirinin tedvin ncesi merhaleleriyle

ve bu dnemde Kur'n yorumunun hangi ilkeler zerine oturduuy-

la ilgili bilgiler vermeye alacaz.

A. Hz. Peygamber Ve Kurn Tefsiri

Allah'n son vahyi iin setii ve hazrlad Hz. Muhammed

(s.a.) zek, kavray ve meramn ifade bakmdan son derece ileri bir

seviyede idi. Onun bu durumunu bir yandan Kur'n- Kerm ortaya

koymu, bir yandan da bizzat Reslullahn kendisi ifade etmi, sa-

habe de Reslullahta grdklerini, hissettiklerini ve onunla birlikte

yaadklarn bize aktarmtr. Allah, Hz. Peygamber'i sadece Kur'n'

alp tebli etmekle grevlendirmemi, ona Kur'n' aklama ve uy-

gulama grevi de vermitir17. Ancak, yukarda da akladmz gibi,

onun bu grevini yapmasnda snrsz bir yetkiye sahip olmad da

bilinmektedir. O kendisini Rabbine teslim etmi, Rabbi de gerek do-

rudan gerekse Cebrail aracl ile ona neyi nasl yapacan bildirmi

ve gstermitir18. Bu ifade ile onun dini konularda ve Kur'n'n ak-

lanmasnda hibir dahlinin bulunmadn ve hibir ynlendirme

hakknn olmadn sadece robot gibi programlanan eyi yaptn

sylemek istemiyoruz. Tabii ki Reslullah (s.a.) yksek zeks ve

stn kabiliyetleri ile kendisinin tasarrufuna braklan alanlarda s-

lm' yorumlama ve tatbik etme bakmndan bir yetkinlie sahipti.

Mteaddit uygulamalar ve yorumlar arasnda says ok olmayan

yanlmalarnda da Allah onu uyarmtr.

17 en-Nahl 16/44, 64; el-Ahzb 33/36. 18 Mesela Bkz., el-Maide 5/99; el-Enm 6/50; er-Ra'd 13/40; en-Nahl 16/82;

en-Nr 24/54; Ysn 36/17; e-uar 42/48; et-Tebun 64/12.


Kurn tefsirinin temelleri asndan nemli konulardan biri de

Hz. Peygamber'in tefsirinin deeri ve Kurn'n ne kadarn, hangi

ekilde tefsir ettiidir. Teknik terimleriyle sylemek gerekirse,

Reslullh (s.a.) yapm olduu yorumlar ile Kurn'n mcmelini

beyan [mevcut haliyle anlam kapal kapal kalan ve aklanmasna

ihtiya duyulan yetleri aklamas], mutlakn takyid [yet mutlak

bir ifade ekliyle gelmi olsa bile kastedilen ey snrl olduunda

Reslullhn buna iaret etmesi], mkilini tavzh [eliki gibi gz-

ken yetler arasnda bir eliki olmadn gstermesi], mbhemini

beyan [lafzlardaki kapall gidererek yet ile kime ve neye iaret

edildiini gstermesi], umumunu tahsis [lafz veya ibare genel ol-

makla birlikte kastedilen zel ise Reslullhn bunu bildirmesi] ve

neshini beyan [yetler arasnda bulunan birbirinin hkmn ortadan

kaldrma durumlarna iaret etmesi] etmi, yer yer de muhtelif tr-

den aklamalar yapmtr19

Hz. Peygamber'in (s.a.) Kurnn ne kadarn tefsir ettii ko-

nusuna gelecek olursak bununla ilgili olarak iki temel gr bulun-

maktadr. Genel gr Resl-i Ekremin Kur'n- Kerm'in az bir

ksmn szl olarak tefsir ettii eklindedir. zellikle rey ve diryet

ekol ierisinde yer alan limler tarafndan dillendirilen ve tefsir

kitaplarnda uygulanan bu gr aslnda sahabeye kadar uzanan eski

bir grtr ve salam dayanaklar vardr. Zaten biz yukarda Resl-

i Ekrem'in Kur'n'n tamamn neden tefsir etmedii ile ilgili bilgi

vermitik. Burada konuyu farkl alardan ksaca yeniden ele almakta

yarar gryoruz.

Hz. ieden gelen Peygamber (s.a.) Cibrilin kendisine ret-

tii sayl yet dnda Allah'n kitabndan herhangi bir ey tefsir

etmezdi eklindeki bir rivayet20 Resl-i Ekrem'in tefsirinin kayna

ve miktar ile ilgili ilk elden bir bilgi olarak karmza kmaktadr.

Hadisin isnadndaki Cafer bn Muhammed ez-Zbeyr ile ilgili baz

19 Reslullh'n Kur'an' yorum ekilleri iin Bkz., Suat Yldrm, Peygambe-

rimizin Kur'n' Tefsiri, I-II, Akademi Yaynlar, stanbul 2006, I, 99-233. 20 Muhammed b. Cerr et-Taber, Tefsrt-Taber: Cmiul-beyn an tevli

yil-Kur'n (nr. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trk), Dru Hicr lit-Tbati

ven-Ner, Riyad 1423/2003, I, 78-79, 83; Ebl-Fid smil bn Kesr, Tefsr'l-

Kur'ni'l-azm (nr. M. brahim Benna v.dr.), stanbul 1984, I, 18.


deerlendirmeler yaplm ve onun mnkerl-hads olduu sy-

lenmi21 ise de hadis kaynaklar zerinde yaplacak ksa bir aratrma

Reslullah Efendimizin tefsirlerinin gerekten az olduunu gsterir.

Ktb-i Tisa ile bunlar dnda kalan hadis kaynaklarnda yer alan

Kur'n tefsirine dair merfu hadisler mkerrerleri atldktan sonra ok

az sayda kalmaktadr.22 Bunlar ile Kur'n- Kerm'in tamamn tefsir

etmek yle dursun onda birini bile tefsir etmek mmkn deildir.

zellikle kevn yetler ve Kur'n kssalar ile ilgili Reslullah ve sa-

habeden gelen bilgi ok azdr. Taber, Hz. ieden nakledilen bilgiyi

deerlendirirken bunu Resl-i Ekrem olmakszn Kur'n- Kerm'in

bir ksmnn anlalamayaca noktasnda delil olarak kullanr ama

o Resl-i Ekrem'den hi denecek kadar az tefsirin sadr olduunu da

kabul etmez.

lk 3 hatta 4 asr ierisinde telif edilen rivayet tefsiri trnden

eserlerde yer alan tefsire dair merfu hadisler de bir hayli azdr. Riva-

yet tefsirlerinin ilklerinden olan bn Cerr et-Taberye (. 310/922) ait

Cmiul-beynda bulunan merfu veya merfu hkmndeki rivayetle-

rin says 3000 kadardr. Bu ise, tefsirdeki toplam rivayetlerin % 7.8i

demektir. Benzer durum bn Eb Htimin (. 327/938) tefsiri iin de

geerli olup Hz. Peygamber'e ulaan rivayetlerin tefsire dair tm

rivayetlere oran % 4 kadardr23. Gerek Taber gerekse bn Eb

21 bn Cerr et-Taber, Tefsrt-Taber, I, 79 d.not 3. Fazl Hasan Abbasn

(Bkz., et-Tefsr: essiyytuh vet-ticahatuhu, Mektebetu Dendis, Amman

1426/2005, s. 136-137) bu rivayetin isnad ve metni zerinde yapt deer-

lendirmeler bizce tutarl deildir. Zira Cebrilin Resl-i Ekrem'e rettii ile

Kur'n' tefsir etmesi din zerinde asl tasarruf yetkisinin Allah'a ait olduu

gerei ile rtmektedir. Zira Reslullahn yorumunun onun dndaki

kimselerin yorumu ile kyas edildiinde bu ikisinin katlik-zannlik ve bala-

yclk bakmndan edeer olmad aka grlr. Reslullah Kur'n ile

ilgili olmad halde hurma aalarnn alanmamasn syleyince sahabe

buna hemen balayc gz ile bakp uymu ve iin banda sorgulamam-

tr. Hlbuki Reslullah dini konularda ok konumam ve Kur'n ayetleri ile

ilgili yapaca ok fazla yorum ile kyamete kadar gelecek insanlarn Kur'n

ile ilgilenmeleri nne bir engel gibi kmak istememitir. 22 Fazl Hasan Abbasn yorumu iin Bkz., et-Tefsr: essiyytuh vet-

ticahatuhu, s. 137. 23 Mehmet Akif Ko, snad Verileri erevesinde Erken Dnem Tefsir Faaliyetle-

ri: bn Eb Htim (. 327/939) Tefsiri rneinde Bir Literatr ncelemesi,

Kitabiyat, Ankara 2003, s. 107.


Htimin tefsirinde yer alan merf rivayetlerin sadece az bir ksm

Kur'n'n mkil noktalarn zen uzun aklamalar iermemektedir.

Suat Yldrm Peygamberimizin Kur'n' Tefsiri isimli kitap ince-

lendiinde de bu gerek grlecektir.24

Bedreddin ez-Zerkenin (. 749/1392) ve Celaleddin es-

Sytnin (. 911/1505) grn naklettii25 Kad emseddn el-

Huveyy (. 637/1240) de Resl-i Ekremin tefsirinin miktarn az

olarak gstermekte, Allah ve Reslullahdan bir ey duymaks-

zn/almakszn (yani bu iki kaynaktan bir aklama olmad takdir-

de) yaplan tefsirin kesinlikle caiz olduunu ifade etmektedir.

Fahreddn er-Rznin (. 606/1210) talebesi olan el-Huveyyinin ad

geen limlerce nakledilen ifadesi aynen yledir:

24 Burada Resl-i Ekrem, ashab ve nde gelen tbin tarafndan ortaya

konan tefsirlerin ilk dnem mfessirlerince kullanmna bakp muahhas bir

deerlendirmesini yapmak faydal olacaktr. mam bn Cerr et-Tabernin

225 ylnda doup 310 ylnda vefat ettii, mm Eb Mansr el-Mturdnin

hicr 230-240 arasnda doup 333 ylnda vefat ettii, bn Eb Htimin de 240

ylnda doup 327 ylnda vefat ettii dnlrse bu ilk dnem mfessiri

birbirleriyle akrandrlar ve aralarndaki doum yl fark 15 seneyi geme-

mektedir. Vefat tarihleri de ayn ekilde yakndr. Ayn tarihte rivayet ar-

lkl tefsirler ortaya koyan Taber ve bn Eb Htimi ile rivayeti de kullanan

fakat dirayet yn ar basan bir tefsir yazan (yapan) Mturdnin Kur'n'n

mkillerini zme bakmndan ne derecede baarl olduklar bugn tarafsz

bir gzle deerlendirilecek olsa mam Mturdinin tefsirinin daha baarl

olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Zira ilk ikisi adeta ayetlerin tefsiri ile ilgili

karar ve tercihi okuyucuya brakmken mam Mturd kendisi tercihte

bulunup karar vermi ve mkili halletmeitir. leride bunlara dair baz

rnekler vermek istiyoruz.] 25 Eb Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadr Zerke, el-Burhn f

ulumi'l-Kur'n (nr. Yusuf Abdurrahman el-Maral v.dr.), I-IV, Darul-

Marife, Beyrut 1410/1990, I, 108-109; Celaleddin Abdurrahman es-Syt, el-

tkn f ulmil-Kurn (nr. Mustafa Db el-Bua), I-II, Dru bn Kesr, Beyrut

1407/1987, II, 1193.


Gerek ilk kapsaml Kur'n ilimleri kitabn yazan Zerke, ge-

rekse bu yolda onu takip eden Syt de Hz. Peygamber'in Kur'n'n

az bir ksmn tefsir ettiine dair kanaat tar.26 Mesela ayn zamanda

hadis limi olan Syt Zerkenin 41. blmde tefsiri 4 ksma ayra-

rak syledii ilk ksm olarak da Hz. Peygamber'in (s.a.) tefsirini

tantt alntdan sonra yle der:27

Ben de derim ki: (Hz. Peygamber'in tefsirine dair nakledilip)

Sahih olan ok azdr. Dahas bu rivayetlerden merf olan azln en

ileri derecesindedir. Bunlarn tamamn kitabmn sonunda inallah

nakledeceim

Sytnin el-tkn isimli eseri Zerkenin el-Burhn kadar da-

kik ve dikkatle yazlm olmad bu sebeple de kendi gr ile

bakasndan naklettikleri birbirine kart iin baz kimseler onun

tersi bir gr sahibi olduuyla ilgili el-tkndan bilgiler nakletmek-

tedirler. Hlbuki burada verdiimiz alnt zel olarak Resl-i Ek-

rem'in tefsirinin miktarnn tartld bir yerde sylendii ve kendi-

si el-tknn sonunda verecei bilgilere atfta bulunduu iin daha

nemlidir (Bu bilgiler de sebeb-i nzla dair hadisler hari toplam 45

sayfadr).28 Bakasndan nakil mi yoksa kendi gr m olduu

belli olmayan yerler yerine onun bu gr alnp kullanlmaldr.

En geni Kur'n ilimleri kitabn yazan Muhammed bn Akle

el-Mekk (. 1150/1737) 146. konunun (en-Nev) adn lmu Tefsril-

Kurn bil-Ehdsis-Sahha [el-Vride anin-Neb] eklinde vermi

ve burada salam kaynaklarda yer alan Kur'n tefsirine dair her tr-

den rivayet bir araya getirilmitir. Buras toplam 236 sayfa (244-480

aras) tutmu ama dipnotlarn genilii sebebiyle 115 sayfa kadar

kabul edilmelidir.29 147. konunun (en-Nev) adn ise lmu M Vere-

26 Zerke, el-Burhn, I, 108. 27 Syt, el-tkn, II, 1205. 28 Syt, el-tkn, II, 1237-1292. 29 bn Akle, ez-Ziyde vel-ihsn, VIII, 244-480.


de anin-Neb (s.a.) minet-Tefsril-Musarrahi bi-Rafih leyhi (Ne-

bi sallallahu aleyhi ve selemden varid olup ona nisbeti tasrih edilen

tefsirlerin ilmi) eklinde vermi ve burada Resl-i Ekremden

Kur'n tefsiri olarak gelen tm merf bilgiler sre dzenine gre

verilmitir ki miktar 40 sayfa kadardr.30 bn Akle iyi bir hadisidir

ve bykl bn Cerr et-Tabernin tefsiri kadar olan bir rivayet

tefsiri de yazmtr. el-Cevherl-manzm. adndaki bu eser yaknda

basldnda onun konuya hakimiyeti grlecektir. Burada o szl

rivayetlerle birlikte Kur'n'n tefsiri iin Resl-i Ekrem'in uygulama-

larn da kullanmtr. Ancak onun Kur'n ilimleri kitabnda nakletti-

i hadisler miktar bakmndan hi te abartlmayacak bir seviyededir.

Hz. Peygamber'in (s.a.) tefsirinin miktar ve Kur'n'n ne kada-

rn tefsir ettii ile ilgili ikinci gr daha ok bn Teymiyyenin (.

728/1328) ifadelerinden sonra konuulur olmutur. bn Teymiyye

tarafndan yksek sesle dillendirilen fakat kayna Taberi31 ve nce-

sine kadar giden bu gre gre Resl-i Ekrem Kur'n- Kerm'i as-

habna aklamtr, zira bu onun zerine vaciptir. Eer byle olma-

m olsayd yce Allahn Reslullh'a ykledii teybin grevinin

(bk. en-Nahl 16/44, 64) bir manas kalmazd32. Ashabn bir ksmndan

gelen Kurn'n on ayetini ilim ve amel olarak Hz. Peygamberden

renmedike dier on ayete gemedikleri yolundaki bilgi ve onlarn

Biz Kurn' ilim ve amel olarak birlikte rendik eklindeki ifade-

leri33 buna delil olarak getirilmektedir. Bu yaklam ilk anda ihatal

bir bak gibi gelse de tefsirin miktarn gsterme bakmndan her-

hangi mahhas bir delile dayanmadndan ve pratikte bir asl bu-

lunmadndan tamamen teorik bir gr olarak ortaya kmaktadr.

lgili yetlerin Reslullh'a ykledii Kurn' aklama grevinin

Kurn'n tamamn btn ayrnts ile aklamay zorunlu klan bir

mahiyette olduu farzediliyor olsa gerektir. Zira gerek bu gre

30 bn Akle, ez-Ziyde vel-ihsn, IX, 6-88. 31 bn Cerr et-Taber, Tefsrt-Taber, I, 82-83. 32 bn Teymiyye, Mukaddime f uslit-tefsr, Dr'-am li't-Trs, Beyrut

1408/1988, s. 63. 33 Bkz., Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 410; Eb Abdullah bn'l-Beyyi Mu-

hammed Hakim Nisaburi, el-Mstedrek ale's-Sahihayn, I-IV, Mektebet'n-

Nasri'l-Hadisiyye, Riyad 1968, I, 557; bn Cerr et-Taber, Tefsrt-Taber, I,

74-75.


meylettii hissedilen Tabernin gerekse bu gr ok net bir ifade

ile ileri sren bn Teymiyyenin eserleri zerinde yaplan almalar

Kurn'n her bir yeti iin getirilmi en az bir hadisin olduunu or-

taya koyacak mahiyette deildir. Bu durumda bu gr fiili bir da-

yanaa dayanmamaktadr. Ayrca hem Hz. Peygamber'in szlerini

toplayan hadis kaynaklar hem de bunlardan da istifade ile yazlan

rivayet tefsirleri isnad Reslullh'a ulaan yeterli rivayet ortaya ko-

yamamlardr. Ashabn nde gelenlerinden azmsanamayacak kada-

rnn kendilerine anlam sorulan bir yet veya kelimeyi bilmedikleri-

ni sylemeleri hatta Hz. merden gelen ve ok nemli olan ve uygu-

lamaya dair bulunan riba yetinin Resl-i Ekrem tarafndan ak-

lanmadn ortaya koyan rivayet34 teorik olarak Kur'n- Kerm'in

tamannn onun tarafndan tefsir edilmediini ispat etmeye yeter

durumdadr.35 bn Teymiyye ve ondan sonra gelen baz baka limle-

rin Reslullhn Kurn'n tamamn tefsir ettii iddias bir bakma

kendi dini bak alarn glendirmeye ynelik olsa gerektir. Zira

bunlar genellikle Kurn' Resl-i Ekrem ve ashabn szleri dnda

bir bak as ile ve reyle tefsiri ho grmemekte ve dinin mutlak

olarak Resl-i Ekrem ve ashaptan gelen bilgilere dayandrlmas ge-

rektiini savunmaktadrlar. Gnmzde bu gr bir ideoloji eklini

de ald iin neredilen birok kaynakta yksek sesle dillendirilmek-

tedir. Konuya tutarl bir bak getirmenin gerei de ortadadr.

Eer Resl-i Ekrem Kurn'n tamamn ashabna aklam ise

bu takdirde iki mesele ortaya kmaktadr: Eer Reslullh'n bu

tefsirinin alternatifi olmayan bir tefsir olduu ileri srlecek olursa

gerek ashab gerekse sonraki gelenler iin bu tefsiri almak ve bunun

zerine bir ey sylememek gerekir. Ancak hem ashbn hem de

34 bn Mce, Ticrt, 58; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 312. Bata bn

Teymiyye olmak zere baz baka kimseler bu rivayeti tersten okuyarak

aslnda Resl-i Ekrem her eyi tefsir ediyordu ama vakit darl sebebiyle

ge bir dnemde inen bu ayet kald demek istemektedirler ki bu kanaati-

mizce isabetli deildir. 35 Geri bu durum Resl-i Ekrem aslnda Kur'n'n her yetini tefsir edi-

yordu, bu ayet son inen ayetlerden olduu iin yorumlamaya vakit bulama-

m ve vefat etmitir. eklinde de yorumlanmaktadr. Ama bizce Riba konu-

su nemli bir konu olduu iin Hz. mer bu konuyu dierlerinden bamsz

olarak deerlendirmi ve Reslullah'n bu konuyu aklam olmasn te-

menni etmitir.


sonraki nesillerin kendilerine ait grler ortaya koyduu ve Kurn'

kendi szleriyle tefsir ettikleri grlmektedir. Dier ihtimale gre ise

Reslullh ashabna Kurn' aklam ancak ayetlerin alternatif

yorumlar iin ashaba serbestiyet tanmtr. Bu durumda ashaba

tannan bu serbestiyetin sonraki slm nesilleri iin tannmadn

ortaya koyan bir delilin olmas gerekir. Yani Reslullh'n aka

Kurn yorumlama yetkisi sadece benim ashabma tannmtr.

demesi gerekirdi ki Reslullh'dan byle bir bilgi gelmemitir.

Tabernin Kurn zerinde dnmeyi emreden yetleri aklarken

getirdii olumlu bak asnn36 ve selef limlerinin Kurn' tefsir

etme noktasnda yetkin olduklar, Kurn' tefsir etmekten de engel-

lenmedikleri37 yolundaki beyannn yukarda zikredilen dier gr-

yle elitiini de belirtmek gerekir.

Reslullh'n Kurn'n tamamn yorumlamam olduu farz

edildiinde de baz meseleler akla gelmektedir: Sadece Reslullh

dnemindeki muhataplara deil kyamete kadar gelecek olan btn

insanla gnderilen ilh bir kitapta o kitap zerine dnlmesi

emrediliyorsa bu takdirde bu dnme ii her dnemdeki insann

grevi olmaktadr. Eer dnecek kiiler sadece Reslullh'dan ve

onun ashabndan gelen bilgileri alacak ve bunun zerine bir ey ilave

etmeyecek ise bu takdirde bu dnmenin bir anlam kalmayacaktr.

Yok, eer dnme kitap ve snnetin geneline ters dmeyen bir

mahiyet arz ediyor, slmn temelleri ile atmayan bir yapda bu-

lunuyorsa bylesi serbest bir dnmede Reslullh ve ashabdan

gelmeyen bir takm bilgilerin ortaya kmas ve yeni bilgilerin re-

tilmesi kanlmaz olur. Binaenaleyh, Kurn'n tamamnn

Reslullah (s.a.) tarafndan tefsir edildii gr btnyle farazdir

ve indirgemecidir. Bu olsa olsa Reslullah'n (s.a.) Kurn', Kurn'n

indii dnemdeki insanlarn ihtiyacn gz nnde bulundurarak

aklad, bir ksm aklamalar ile de hem o dnem insanlarnn

hem de gelecekteki insanlarn problemini zd eklinde ortaya

konabilir. Reslullhn, ashabn ve tbin neslinin ortaya koyduu

prensipler zerine hareket edip baz yeni metotlar gelitiren

mslman ilim adamlarnn Kurn' yorumlama abas, Kur'n-

Kerm'in evrenselliinin ve Kurn'n kyamete kadar gelecek olan

36 bn Cerr et-Taber, Tefsrt-Taber, I, 76-77. 37 bn Cerr et-Taber, Tefsrt-Taber, I, 84.


insanlarn problemini zecek bir mahiyet ve muhtevada olduunun

kabul edildiini gstermektedir. slm toplumunun ilerlemesi ve

insanln Kurn'n nurundan istifade edebilmesi Kurn'n insanla-

rn tefsirine ak olmas ve ondan yeni yeni bilgilerin ortaya karabi-

lecei dncesinin kabulne baldr. Aksi takdirde Kurnn lafz-

lar hayatta olsa bile manas ve mesaj ldrlm olur.

bn Teymiyye ile ilgili bir iki hususa daha temas etmek yararl

olacaktr. O asl Fetvsnda bulunan sonradan Mukaddime f uslit-

tefsr adyla da yaymlanan kitabnda bn Abbsn u szn nakle-

der:38

bn Abbstan rivayet edildiine gre o yle demitir: Tefsir

drt vecih zeredir: (Birincisi) Arabn kendi kelm olmas sebebiyle

bildii tefsir; (ikincisi) hibir kimsenin bilmemekle mazur olmad-

/olmayaca (derecede ak olan) tefsir; (ncs) ulemnn bildi-

i tefsir; (drdncs ise) Allah'tan baka hibir kimsenin bilmedii

tefsirdir. Kim bu sonuncu ksmn bilgisine sahip olduunu iddia

ederse o yalancdr.

Reslullah (s.a.) tarafndan Kur'n yorumu noktasnda hak-

knda hayr dua edilen, Abdullah b. Mesd (r.a.) tarafndan ise

Tercmnl-Kur'n olarak adlandrlan Abdullah b. Abbs (r.a.)

tarafndan dillendirilen bu bilgi iyice irdelenirse Reslullah Efendi-

mizin tefsirinin hangi yerde olduu konusu iyice skntya girer. 1.

ksm tefsir Resl-i Ekrem ile de ilgilidir. nk o Araplarn en fasih-

lerindendir. 2. ksm da onun alanna girer. 3. ksm da hakeza onun

alanna girer. 4. ksm ise ancak Allahn Nebisini bilgilendirmesi

durumunda onun tarafndan bilinebilir. Bu durumda Reslullah

dnda kalanlardan bazlar ilk tefsirde Reslullah ile mterek

olabilirler. Bu rivayeti nakleden fakat bir tahlilde ve deerlendirme-

38 bn Teymiyye, Mecmu Fetv, XIII, 384. Ayrca Bkz., bn Cerr et-Taber,

Tefsrt-Taber (Trk), I, 70.

Taber bu rivayetin bir benzerini bn Abbas yoluyla Resl-i Ekremden

nakletmektedir:

"


de bulunmayan bn Teymiyyenin aslnda kendi kendisi ile elitii

anlalmaktadr.

Bir dier konu Fazl Hasan Abbasn syledikleridir. Ona gre

bn Teymiyyenin Reslullaha Kur'n'n tamamn tefsir etmesi

vacip olur ve tefsir etmitir eklinde zetlenebilecek sz yanl

anlalmtr. Hlbuki o Ahsenu turukit-tefsr/tefsir yollarnn en

gzeli dorusu diye bilinen ifadelerinde nce eer bu (Kur'n'n

Kur'n ile tefsiri) sana zor gelirse ( ) [yani bu yolla iin iinden

kamaz isen] o takdirde sana snnet gerekir der ve snnetin dee-

rini anlatr. Sonra da eer tefsiri hem Kur'n'da hem de snnette

bulamaz isen o takdirde bu konuda sahabe kavillerine mracaat

edersin diyerek aslnda Resl-i Ekrem'in tefsirinin Kur'n'n anla-

lmas iin yeterli olmadn sylemi olur. Dier bir ifadeyle bn

Teymiyye Kur'n'n tefsiri baz kereler ne Kur'n'n kendisinde ne

de snnette/Resl-i Ekrem'in szlerinde bulunur demi olur. Zaten

Fazl Hasan Abbas, Nahl sresindeki (16/64) (Ey Resulm!) Biz, sana

bu kitab (Kur'n) srf hakknda ihtilafa dtkleri eyi insanlara aklaman

iin ve iman edecek topluma bir hidayet, bir rahmet olsun diye indirdik.39

yetini Resl-i Ekrem'in tefsirlerinin ihtilafa dlen konularla ilgili

olduunu ve her konunun Resl-i Ekrem tarafndan aklanmadn

delillendirmek iin kullanr. Kald ki Kur'n'a muhatap olan sahabe

ve dier Araplar pek ok eyi gerek dile hkimiyetleri sebebiyle ge-

rekse konunun iinde yaadklar toplum ile ilgili olmasndan dolay

anlyorlard. Bu trl eyleri aklamaya zaten hacet yoktu. O takdir-

de Resl-i Ekrem'in tefsirleri muhataplarn ihtiya duyduklar konu-

lar ve eyler ile snrl idi. Fazl Hasan Abbas kitabnda Muhammed

Hseyin ez-Zehebnin Hz. Peygamber'in tefsir ile ilgili ortaya koy-

duu bilgilerin salam olmadn da ifade eder.40

Aslnda Hanbel gelenek iinden gelen bn Teymiyyenin

Ahmed b. Hanbel tarafndan sylenen ve z tefsire dair rivayetle-

rin isndnn ounlukla zayf ve gayr-i mutemettir anlayna da-

yanan kitbn temelleri yoktur: Mez, melahim ve tefsir41

39 40 Bkz., Fazl Hasan Abbas, et-Tefsr: essiyytuh vet-ticahatuhu, s. 133-136. 41


sz sebebiyle biraz daha ihtiyatl olmas gerekirdi. Geri Fazl Ha-

sann ifadesiyle bn Teymiyyenin kastettii anlam ve ortaya koy-

maya alt gerek yanstlandan farkl olarak kabul edilmelidir.

Ama yine de bu rivayet sebebiyle Kur'n'n tefsirinin kaynaklar tar-

tmasnn bu minval zere gitmemesi gerekirdi.

Bizim bu konu zerinde bu kadar fazla durmamzn ana sebe-

bi, bu konunun srekli olarak Kur'n'n anlalmas ve yorumlanmas

ile ilgili olarak insanlarn nne bir engel gibi karlmasdr. zellik-

le Suudi Arabistan meneli Selef propagandalar ve neredilen eserler

bu algnn glenmesinde etkili olmutur. Bu evrelerin gayretleriyle,

ilk asrda sylenen ne varsa bunlara uymak bunun dndakileri kle

almamak bir moda eklini almaya balamtr. ahsen ben gerek

Pakistan Uluslararas slm niversitesinde gerekse Katar niversi-

tesinde bulunurken bu trden tartmalara defalarca ahit olmuum-

dur. Pakistanda 1980li yllarn sonundan 2008 yl sonuna kadar

yllarca slm Aratrmalar Fakltesi (Uslddn) dekanl ve hoca-

l yapan el-Ezher meneli Msr asll bir hocann doktora derslerin-

de rencilere bu ynde yapt sk telkinler o vakitler ok fazla

dikkatimi ekmiti. Benzer eilimlerin dier Tefsir ve Hadis hocala-

rnda da olduunu grdm. Selef anlay tebcl edilerek yaplan

bu propagandalar, insanlarn zihn melekelerini kaybedip kendilerini

sadece sylenenleri yapan bir konuma itmeleri gibi ok tehlikeli bir

sonu da dourmaktadr. Aslnda ilk 6-7 asr ierisinde ortaya konan

dirayet ve rey merkezli Tefsir mirasndaki byklk, genilik ve

derinlik, ayrca bunlarn toplum nezdindeki mstesna yeri bu gr

ve yaklam nakzetmektedir.

B. Sahabe ve Kurn Tefsiri

Kur'n'n niine ahit olan sahabe Kur'n' anlama ve yorum-

lama bakmndan mstesna bir yere sahiptir. nk Kur'n'n pek

Bu rivayetin baka varyanslar da bulunmaktadr. Mesela bn Teymiyye

(Mecmu Fetv, XIII, 346) yle bir nakilde bulunur:

Bunu yorumlarken de umur kelimesi yerine asl kelimesinin de

kullanldn bu rivayetler ile daha ok bu konulardaki rivayetlerin mrsel

olduunu ve isnad problemi bulunduunu bildirir. 42 Zerke, el-Burhn, II, 292; Syt, el-tkan, II, 1204.


ok ayeti, iinde yaadklar olgu dnyasnn problemlerine temas

ediyor ve bunlara dair zmler sunuyordu. Ayetler kimin hakknda

inmi ise buna ahit oluyor bylece tanm olduklar ahslar hak-

knda inen Kur'n ayetlerine nfuzlar daha kolay oluyordu. Kur'n'

anlama ameliyesi ierisinde olan sahabeden bazs hakknda da

Kur'n yeti nazil olduu iin, bunlar bu yetleri anlayp yorumla-

maya alrken Kur'n' gnderen Yce Allah ile sevgi ve ballkla-

rnn artmas trnden duygu birliktelii de yayorlard.

Ancak burada bir yanlgya da dmemek gerekir.

Sahbenin tamam Mslman olduktan sonraki hayatlarnn ta-

mamn Resl-i Ekrem'in dizinin dibinde geirmiler, her gn ondan

Kur'n'n anlalmas ve yorumlanmas ynnde ders almlar ve

aldklar bu derslerin kendilerinde oluturduu engin bilgi birikimini

Reslullah Efendimizin vefatndan sonra hi zayi etmeksizin sistemli

bir ekilde Tbina aktarmlar eklinde bir alg da yaratmamal-

yz. 13 yllk Mekke ve 10 yllk Medne dneminde Resl-i Ekrem ile

en ok terik-i mesaisi olan, ilk Mslmanlardan Hz. Eb Bekir (r.a.)

ile aile efradndan olmas sebebiyle Hz. Ali (r.a.) efendilerimizdir.

Tabii ki altnc Mslman olan Abdullah b. Mesd (r.a.), Hz. Pey-

gamber ile akrabalk balar bulunan Hz. Osman (r.a.) ve Hz. mer

(r.a.) de Reslullah ile uzun sre birlikte olan sahabedendir. Fakat ne

olursa olsun saylar 20-30u gemeyen Sahbe dndakilerin

Reslullah ile birliktelii uzun sreli ve ok fazla youn olmamtr.

Kubada oturan Hz. merin inen yetleri ve Reslullah Efendimizin

sz ve davranlarn kendisine aktarmas iin tbn ile nbet konu-

sunda anlamas Medne'ye gitmedii zaman nbetda tbndan

bunlar renmesi43 bizim iin ilgin bir rnektir. Bu rnek iki adan

nemlidir. Yaanan hdise bir yandan ashabdan baz kimselerin ge-

rek inen ayetleri gerekse Reslullahn buyruklarn renmek iin

ok istekli olduunu gsterirken dier yandan da ashabn normal

hayatlarna, i-glerine devam ettiklerini ortaya koymaktadr. Zirai

faaliyetleri veya ticari seferleri sebebiyle Resl-i Ekrem'i gnlerce ve

aylarca grmeyen sahabe de olmutur. Hatta hayatnda onunla bir-

iki gn geirdikten veya bir-iki defa grtkten sonra onu bir daha

grmeyenler de vardr. Hatta onlardan bazs mensuh yet dne-

minde Reslullah ile bulunurken nsih yetin iniine ahitlik ede-

43 Buhr, lim, 27


memi ve bu durumu sonradan renmitir. Sahabeden bazs da

Reslullah Efendimizden grp duyduklarn sonraki nesillere ak-

tarma frsat bulamamlar bilgi ve mahadelerini kendileriyle bir-

likte mezara gtrmlerdir.

Btn bunlar bize sahabeden Kur'n tefsir etmek iin gelen

bilgilerin az ve snrl olduunu gstermektedir. Bu konuda bir a-

lma yapan Fazl Hasan Abbas, tkn shibi Sytnin sahabeden

mksirlerin (ok rivayette bulunan) says ondur ve bunlar unlar-

dr diyerek verdii listenin gereki olmadn syler. ok sayda

nemli hadis kayna ile bn Eb Htimin tefsirini inceleyen Fazl

Hasan gerein neredeyse Sytnin yapt sralamann aksi oldu-

unu syler. Mesela o Abdullah b. Zbeyrin mksirndan olduunu

sylemesine ramen ondan tefsire dair sadece 3 rivayet gelmitir,

mksirndan gsterilmeyen Abdullah b. merden ise 33 kadar riva-

yet gelmitir. Fazl Hasan ayrca sahabeden fkh ve fetvaya dair gelen

rivayetlerle kyas edildiinde tefsire dair ok az rivayet gelmitir.44

Burada nemli bir konu daha bulunmaktadr. Sahabenin ta-

mam veya ekserisi gerek Mekke gerekse Medne dneminde inen

Kur'n ayetlerini teknik olarak anlyor muydu, yoksa baz ayet ve

surelerin tamamn veya bir ksmn ya da baz ayetlerde geen keli-

me ve kavramlar bilmiyorlar myd? Ayrca ekserisinin dil bilgisi ve

Arap dilinin sz syleme sluplarna hkimiyeti yetlerde anlatlan

dini hakikatleri anlamaya yetiyor muydu? Bu sorular uzatmak

mmkndr. Aada bu konuya dair baz mlahazalar sizlerle

paylamak istiyorum. Kur'n- Kerm geneli itibariyle dili iyi kulla-

nan, gerek lafzlarn ince delletini gerekse szn syleni biimin-

den neyin kastedildiini iyi bilen bir kavme indirilmitir. Ancak

Kurn'n ilk muhataplarnn indirilen her ayeti btn ynleriyle

anladklarn ve kavradklarn iddia etmek mmkn deildir. bn

Haldnun ileri srd, Kurn'n indii dnemdeki Araplarn tama-

mnn Kurn' anlayp bildikleri ynndeki gr45 isabetli deildir ve

44 Fazl Hasan Abbas, et-Tefsr: essiyytuh vet-ticahatuhu, s. 145-149. 45 Bkz., Eb Zeyd Veliyyddin Abdurrahman b. Muhammed bn Haldn,

el-Mukaddime (nr. Abdsselm e-eddd), I-III, Beytl-Fnun vel-Ulum

vel-Adab, Drl-Beyz 2005, II, 363.


bu sebeple eletiriye tabi tutulmutur46. Zira Kur'n- Kerm onlarn

alk olduklar lafzlar ve konular yannda zaman zaman hi duy-

madklar konular, hi duymadklar isimlerle birlikte nlerine ge-

tirmekte, yer yer de bilip kullandklar kelime ve kavramlara yeni

anlamlar katmakta, aka bal olarak anlam geniletmeleri yapmak-

tadr. Bunun tabii sonucu olarak kendilerine indirilen yetlerden bir

ksmn ya hi anlayamyorlar ya da kelime ve slup bilgilerine da-

yanarak ancak yzeysel bir biimde anlyorlard. zellikle Mekke

dneminin ilk yllarnda inen ve ahiret hayatna ar derecede vurgu

yapp yaratl konularn ve feznn derinliklerini allmn dnda

bir slupla ortaya koyan yet ve sreler gerek ilk mslmanlar ge-

rekse henz slma girmemi olan Mekkeliler iin almas zor bir

engel gibi duruyordu. Ragb el-sfahnnin de dedii gibi zellikle

mteabih olarak kabul edilen yetleri ayrntsyla (mufassalan) deil

de anahatlaryla (mcmelen) anlyorlard47. Kurn'n indii dnem-

deki durum tahlil edilmeye allrsa grlr ki muhtelif vesileler ile

bir araya gelen Hicazllardan zellikle panayrlarda okunan iirleri,

yaplan hararetli konumalar dinleyenlerin tamamnn szn derin-

liine nfuz edercesine btnyle anladn sylemek de mmkn

deildir. Bununla birlikte dinleyicilerin ortak yan dinledikleri sz-

lerden derin bir biimde etkilenmeleri ve konumacnn fasih anlat-

mndan manevi bir zevk almalaryd. Kur'n'n muhtevas, slbu ve

kelime uyumu incelendiinde grlr ki Yce Allah, Kur'n'da hem

konu, hem slup hem de kelime dizilii olarak nzl dneminde

yaayan Araplarn zel durumunu hesaba katm ve onlara alk

olduklar dil yapsnda ve anlatm slbunda bir vahiy gndermitir.

Bu da normal olarak onlarn ok dikkatini ekmitir. Konuyla ilgili

itirazlarn bulunmamas hatta Kur'n- Kerm'i dil bakmndan ok

gl bir kitap olarak grmeleri bu dnceyi teyit etmektedir. Buna

gre inen vahyin muhtelif ynlerinden en az biri ilk muhataplarn

durumlarna uygun dyor bu ise onlarn Kur'n- Kerm'e ilgi

duymalarn salyordu. Mriklerin kendi arkadalarn Kur'n-

Kerm'i dinlemekten uzak tutmaya almalar (el-Fussilet 41/26)

46 Bkz., Ahmed Emn, Fecrl-slm, Drl-Kitbil-Arab, Beyrut 1969 (2.

bs.), s. 195. 47 Bkz., Ragb el-sfahn, Tefsrr-Rb el-Isfahn (nr. dil b. Ali e-

idd), I-II, Riyad 1423/2003, I, 424-425. Ayrca Bkz., Zerke, el-Burhn, I, 107.


Kurn'n insanlara etki eden bu ihata edici yaps itibariyledir. Bina-

enaleyh mesajn bir ekilde onlara ulamas maksad gerekletirmek

iin yetiyor ve etkilenme sreci balam oluyordu.

Genel olarak byk bir ksm mmi olan Mekke ve civar

Araplarnn ilgi alanlar ve bilgi dzeyleri hesaba katldnda

Kur'n- Kerm'in baz ayetlerini sadece yzeysel olarak kavramalar,

baz yetlerini ise lfz delaletleri dnda konu olarak anlamamalar

ok normaldir. lk mslmanlarn anlayamadklar konular Resl-i

Ekrem'e sormalar ya da anladklar ksm ile iktifa edip ar soru

sorma yerine pek ok hususu Allah'n kudretine, hikmetine ve irade-

sine hamletmeleri problemi byk oranda zmekteydi. Hadis ve

tefsir kaynaklarndaki rivayetlere bakldnda Resl-i Ekremin zel-

likle gklerden, yeryznn durumundan, dalarn halinden bahse-

den ayetleri btn ayrnts ile anlattndan bahseden rivayetler bir

hayli azdr ve olanlar da olduka genel niteliktedir. Sonradan tefsire

giren isriliyatta bu hususlara dair rivayetlerin orannn fazla olmas

da bu gr teyit etmektedir. Hz. Peygamber'in Kurn'n bu trden

ayetlerini aklama noktasndaki tavr son derecede normal ve hik-

metlidir. Eer onlara bir ksmn bugn bile zemediimiz kevn

ayetleri btn ayrnts ile aklasayd ya anlayamayacaklar iin

slmdan uzaklaacaklard ya da bu aklama onlarn kafasn kar-

trd iin Kurn ile megul olacaklar yerde bu ayrntlar ierisinde

boulup kalacaklard. Kevn yetlerin iaret ettii konular okuma

yazma bilmeyen mm Araplar bir yana toplumda szne itibar

edilen bilgili Araplar tarafndan dahi bilinmemekteydi. Grek ve Hint

dnyasnda Kurn'n iniinden yzyllarca nce tartlan problem-

lerin byk birou o dnem Araplar iin neredeyse hi duyulma-

m konulard.

Sahabenin Reslullah (s.a.) aralarnda iken Kur'n yorumu ile

ilgili davranlar farkl Reslullah vefat ettikten sonra farkl olmu-

tur. Reslullah'n vefatndan sonra dini konularda yeane mracaat

kayna olan sahabeden bazlar aralarnda yaptklar grme ve

tartmalar ile kendilerini gelitirmiler bazlar da Arap dilinin ince-

liklerini ve Arap iirini vasta olarak kullanarak Kur'n'n derin an-

lamlarna nfuz etmeye almlardr. Hz. merin (r.a.) eitli mec-

lislerinde Kur'n zerinde konuulduu ve tartld, bunlardan

bazlarna bn Abbasn (r.a.) da davet edildii bilinmektedir. iir ve


Arap hitabeleri ile de ilgilenen bn Abbas bir yandan da Yahudi iken

Mslman olan kimselerden Kur'n'da geen kssalara ve kevni ayet-

lere dair srailiyat diye tabir edilen bilgiler alarak nakletmitir. Hz.

Eb Bekir, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali, Abdullah b. Mesd,

Muz b. Cebel, Abdullah b. ez-Zbeyr, Eb Eyyb el-Ensr ve Eb

Ms el-Ear gibi onlarca sahabi idar

temel İslÂm İlİmlerİnİn ortaya ÇikiŞi ve · temel İslâm İlimlerinin ortaya Çıkışı...

Documents