temizlik validasyonu ve İlaç Üretiminde kalıntı ... · temizlik validasyon çalışmasının...

alidasyon, bir ürünün güvenlik ve saflığını garanti eder, sürecin ka-litesini iç kontrol ve uygunluk bakış açısından güvence altına alır.1,2

Temizlik validasyonunun amacı ürün kalıntılarının, bozunma (deg-redasyon) ürünlerinin, koruyucuların ve/veya temizlik ajanlarının ekip-mandan uzaklaştırılması ve potansiyel mikrobiyal kontaminasyonun

111

Temizlik Validasyonu ve İlaç ÜretimindeKalıntı Düzeylerinin Toksikolojik

Olarak Değerlendirilmesi

ÖÖZZEETT Validasyon, bir ürünün güvenlik ve saflığını garanti eder, sürecin kalitesini iç kontrol ve uygunlukbakış açısından güvence altına alır. Temizlik son yıllarda ilaç endüstrisinde giderek önem kazanan birkonu haline gelmiştir. Temizlik validasyonu ilaç üretiminde riskin azaltılması, kalite güvencesinin sağ-lanması ve temizlik prosedürlerinin tutarlılığının kanıtlanması için yapılması gereken önemli bir çalış-madır. Validasyon çalışmasının en önemli aşaması üretilen ürün grupları ile ilgili risk analizlerininyapılması ve temizlik prosedürü için uygun kalıntı limitlerinin belirlenmesidir. Kabul edilebilir kalıntı dü-zeylerini belirlemek için farklı yaklaşımlar mevcuttur. İlaç üretiminde risk odaklı bir yaklaşım benim-senmeye başlamıştır ve kabul edilebilir kalıntı düzeylerinin toksikolojik verilere dayanarak hesaplanmasıtercih edilen bir durumdur. Temizlik validasyon çalışmasının yapılması başlangıçta uzun süren ve yorucubir işlem gibi görünse de etkili bir temizleme işlemi daha fazla verimlilik ve daha düşük maliyetler anla-mına gelir. Ürün kalitesinin riskinin değerlendirilmesi, bilimsel bilgiye dayanılarak sonuçta hastanın ko-runmasıyla bağlantılı olmalıdır. Kabul limitlerinin belirlenmesi düzenleyici bir standarttır ancak hastanınsağlığını asıl göz önüne alan kalıntıların gerçekten azaltılmasıdır. Bu hususta temizlik validasyonu çalış-maları yol gösterici olmaktadır.

AAnnaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Temizlik validasyonu; ilaç üretimi; çapraz kontaminasyon; kalıntı limitleri; temizlik ajanları; risk değerlendirmesi

AABBSSTTRRAACCTT Validation ensures the safety, identity, strength, and purity of the product with enough con-fidence that internal control is established properly. Cleaning has become an increasingly important topicin the pharmaceutical industry in recent years. Cleaning validation is an important work that must bedone to reduce risk of drug production, to ensure quality assurance, and to demonstrate the consistencyof cleaning procedures. The most important step of the validation is to make risk assessments for the prod-uct groups being produced and to determine the appropriate residue limits for the cleaning procedure.There are different approaches to determining acceptable levels of residue. A risk-based approach to drugproduction has begun to be adopted and it is preferable to calculate acceptable levels of residues based ontoxicological data. Although the cleaning validation operation may seem like a long and tedious operationat the beginning, an effective cleaning operation means more efficiency and lower costs. The evaluationof the risk of product quality should be based on scientific knowledge. The setting of acceptance limits isa regulatory standard, but it is really reducing residues that take into account the health of the patient. Inthis respect, cleaning validation is guiding the studies.

KKeeyywwoorrddss:: Cleaning validation; pharmaceutical manufacturing; cross-contamination;residue limits; cleaning agents; risk assessment

AArrttiiccllee iinn PPrreessss

Anıl YİRÜN,a,b

Pınar ERKEKOĞLU,a

Belma KOÇER GÜMÜŞELc

aFarmasötik Toksikoloji AD,Hacettepe ÜniversitesiEczacılık Fakültesi,AnkarabFarmasötik Toksikoloji AD,Çukurova ÜniversitesiEczacılık Fakültesi,AdanacFarmasötik Toksikoloji AD,Lokman Hekim ÜniversitesiEczacılık Fakültesi,Ankara

Re ce i ved: 24.04.2018Ac cep ted: 07.06.2018Available online: ???

Cor res pon den ce:Belma KOÇER GÜMÜŞELLokman Hekim ÜniversitesiEczacılık Fakültesi,Farmasötik Toksikoloji AD,Ankara,TÜRKİYE/[email protected]

Cop yright © 2018 by Tür ki ye Kli nik le ri

DERLEME DOI: 10.5336/pharmsci.2018-61200

J Lit Pharm Sci

önlenmesi açısından temizlik prosedürünün etkin-liğinin doğrulanmasıdır.1,3,4 Son yıllarda temizlikilaç endüstrisinde giderek önem kazanan bir konuhaline gelmiştir.5 Çapraz kontaminasyonu önlemeyönünde genel kurallar ve yönergeler yayınlanmışve giderek artan şekilde riske dayalı bir yaklaşımbenimsenmiştir.6-9 Şu andaki iyi üretim uygulama-ları (cGMP) yönergeleri farmasötik ürünlerin üre-timi, depolanması, taşınması ve dağıtımı ile ilgiliher faaliyet için temizlik prosedürlerinin uygulan-ması gerektiğini açıkça göstermektedir.2,10 FDA, fir-maların her imalat sistemi ve cihaz üzerindeyapılacak çalışmalar için önceden yazılı onaylamaprotokolleri hazırlamalarını beklemektedir.11

İlaç üretimi esnasında tozlar, gazlar, buharlar,etken maddeler, biyolojik materyaller, organizma-lar ve diğer yardımcı maddeler ekipman üzerindekalıntı olarak kontaminasyona neden olabilir. Te-mizlik kontaminasyon riskini azaltan bir süreçtir.8

Çoklu ürün üretimi yapan kurumlarda temizlik va-lidasyonu yapılması büyük önem taşımaktadır.10

Çoğu ekipman farklı ürünler üretmek için kulla-nıldığından temizleme prosedürü ekipmandaki ka-lıntıları kabul edilebilir düzeye indirebilmelidir.3

Üreticiler validasyon çalışmaları sırasında bir ekip-man için rutin olarak uygulanan temizleme prose-dürünün potansiyel kirlilikleri kabul edilebilirseviyeye indirdiğini göstermelidir.2,4,6,9 Etkisiz ya-pılan temizlik uygulaması önceki ürün, temizlikajanları ve dışarıdan gelen diğer maddelerle konta-mine olmuş hatalı ürün üretimine yol açabilir.5

Temizlik validasyon çalışmasının yapılmasıbaşlangıçta uzun süren ve yorucu bir işlem gibi gö-rünse de etkili bir temizleme işlemi daha fazla ve-rimlilik ve daha düşük maliyetler anlamına gelir.12

Böyle bir doğrulama çalışması yapılmasının enönemli yararı, ekipman içerisinde üretilen dahasonraki ürün grubunun güvenlik, etkinlik ve/veyakalitesinden ödün verebilecek olan, önceden şüp-helenilmemiş potansiyel problemlerin saptanmasıve düzeltilmesidir.3,13

Temizlik validasyon çalışmasının aşamaları;kalıntıların belirlenmesi, ekipmanların karakteri-zasyonu, temizlik ajanının seçilmesi, kabul edile-bilir kalıntı limitlerinin belirlenmesi, yürütülecek

temizlik prosedürünün belirlenmesi, analizde kul-lanılacak örnekleme metodu ve analitik yöntemle-rin belirlenmesi ve tüm bu aşamaları içeren yazılıvalidasyon raporunun hazırlanmasını içerir.2,3

(Şekil 1) İleriki bölümlerde bu basamaklar başlıklarhalinde incelenmiştir.

KALINTI TÜRLERİNİN BELİRLENMESİValidasyon çalışması için uygun kalıntı limitleriniuygulamaya koymanın ilk adımı, hangi kalıntılarınölçüleceğinin belirlenmesidir. Bu bağlamda ürününuygulama yolu, ürün tipi, toksikolojik özellikler be-lirlemeye yardımcı unsurlardır. Bu değerlendir-mede yaparken risk odaklı bir yaklaşım benim-

2

ŞEKİL 1: Temizlik validasyonu çalışmasının aşamaları.

senmelidir.14 Farklı bir temizleme yöntemiyle çı-kartılan önemli toksikolojik/farmakolojik aktivi-teye sahip birden fazla potansiyel kirletici varsabunlar dikkate alınmalıdır.5 Validasyon çalışmalarısırasında dikkate alınması gereken birkaç kalıntıtürü vardır. Bunlar; etken madde, başlangıç mad-deleri ve prekürsörleri, eksipiyanlar, tamponlar,hücresel artıklar, temizlik ajanları, endotoksinler,viral partiküller, mikroorganizmalar vs.3,8 Birbiriylebenzer ürünler ve işlemler için tek tek yöntem va-lidasyonu yapmak gerekli olmayabilir. Benzerürünler aynı ekipman içinde üretildiğinde temsilibir aralık seçilerek ürüne göre gruplama yapılma-sına izin verilebilir ancak farklı tedarikçilerdentemin edilen hammaddeler farklı fiziksel özellik-lere ve safsızlıklara sahip olabileceğinden, bu fark-lılıklar dikkate alınmalıdır.7,10

Farmasötik ürünlerin üretim süreci için ge-rekli temizlik seviyesi ekipmanın kullanımı, ima-lat aşamaları ve potansiyel kirleticilerinözelliklerine bağlıdır. Potansiyel kirleticilerin be-lirlenmesi temizlik seviyesine karar verilmesi açı-sından da önem taşımaktadır. Aynı ürünün farklıpartileri (batch) arasında birinci seviye temizlikkabul edilebilirken. Farklı ürün geçişlerinde veyaaynı ürün üretilecek olsa bile imalata belirli bir süreara verileceği durumlarda ikinci seviye temizlik uy-gulanması gereklidir.3,15

KALINTI LİMİTLERİNİN BELİRLENMESİÜrün kalıntıları için rasyonel limitler seçmek içinekipman özellikleri, kirletici türü (çözünürlük, te-mizleme zorluğu, stabilite, terpötik dozu, toksisi-tesi, uygulama yolu), aynı ekipman içerisindeüretilen tüm ürünler ve batch boyutu dikkate alın-malıdır.14 Bazı eksipiyanlara kıyasla biyolojik açı-dan aktif materyaller için daha sıkı kabul kriterlerigereklidir.7,11 Sınırlar pratik, erişilebilir ve bilimselçalışmalara uygun olarak belirlenmelidir.1,6 Kabuledilebilir kalıntı limitlerinin belirlenmesi için farklıyaklaşımlar vardır. Bunlar;

a) Görsel temizlik: Resmi temizlik validasyonprogramlarının geliştirilmesinden önce ekipmantemizliğinin belirlenmesinde temel araç görselmuayene olmuştur. Görsel muayene ile temizliğin

doğrulanması yetkin ve eğitilmiş personelin göz-lem yapmasını, gözlemin yeterli ışık altında yapıl-masını ve ekipmanın bütün yüzeylerinin (altyüzeyleri dahil) gözlenmesini içerir.16 Görsel ola-rak temizliğin doğrulanması temizlik validasyonunkabul kriterleri açısından şu an için de önemli birbasamaktır.9,17 Hiçbir şekilde ekipman üzerindegözle tayin edilebilir kalıntı olmamalıdır.14 Bazenproses doz kriterlerini sağlasa da görünürde bir kir-lilik mevcut olabilir. Bu durum yine de GMP kri-terleri açısından uygunsuz bir durumdur.18 Genelolarak bu kriter temizliğin doğrulanması için önşart olarak kullanılır ve tek başına yeterli olarakkabul edilmez.9 Kirli ekipmanın görsel muayene iş-leminden geçmesi ve sonuç olarak üretilen ürününkontamine olması için çeşitli nedenler mümkün-dür.16

b) 10 ppm kuralı: Hiçbir madde diğer ürününiçerisinde 10 ppm’den yüksek konsantrasyonda bu-lunmamalıdır.14 Genel temizlik limitlerinin kulla-nılmasının bazı sınırlı yaraları vardır ancak sağlıktemelli bir yaklaşım olarak kabul edilmezler. Birilacın toksikolojik etkisi sadece bir sonraki parti-deki konsantrasyonuna değil, maddeye özgü doz-cevap ilişkisine bağlıdır. Bu nedenle yalnızcavarsayım üzerine kurulu bir sınırın kullanılmasıhasta sağlığı aşısından risk oluşturabilir. Örneğin,A maddesi oldukça güçlü / toksik bir bileşik ve Bürünü, yüksek bir günlük dozda verilen düşük et-kili bir ilaç ise, B ürününde 10 ppm konsantras-yonda A maddesi bulunması risk oluşturabilir.19

c) Terapötik doza göre hesaplama: Sınırlarınoluşturulmasının bir dayanağı, terapötik dozun be-lirli bir kısmının bir sonraki dozaj birimine taşın-masını hesaplayan yaklaşımdır. Limitlerin hesap-lanmasında terapötik dozu kullanmak maddeninaktif bir bileşen olduğu ve terapötik dozaj verileri-nin bilindiği durumlarda uygundur. Bu durumdaaşağıdaki denkleme göre hesap yapılabilir.5,14

EEşşiittlliikk 11::

MACO = TDxB

SFxFxMD

MACO: Maksimum izin verilen kalıntı düzeyi(mg)

333

SF: Güvenlik faktörü

TD: Temizlenecek maddenin standart günlükdozu

B: Sonraki ürünün batch (parti) büyüklüğü

F: Sonraki ürünün maksimum günlük alımmiktarı (adet)

MD: Sonraki ürünün dozaj büyüklüğü (tabletağırlığı gibi)

Terapötik doza göre hesaplama yapmak sağlıktemelli koruyucu bir yaklaşım olsa da bazı sınırla-malar vardır. Kabul kriterleri verilerin mevcut ol-ması durumunda toksikolojik temellere dayan-malıdır. Aksi durumda karsinojenik, genotoksik,teratojenik ve potansiyel diğer etkiler toksikolog-lar tarafından değerlendirilmelidir.19,20

d) ADI değerine dayanarak hesaplama: Kabuledilebilir günlük alım düzeyi (ADI) uzun süreli,çoklu doz çalışmalarına dayanarak üretilir ve birmaddenin ömür boyu kullanımı için bir emniyetgöstergesi sunmayı amaçlar.21 Kabul kriterleri buverilerin mevcut olması durumunda ADI değe-rine dayanmalıdır. ADI değerine dayanarak li-mitlerin belirlenmesi için aşağıdaki eşitliklerkullanılır.6


NOELxBWADI=

UFxMFxPK

MACO = ADIxBFxMD

NOEL: Deney hayvanlarında gözlenebilir tersbir etki oluşturmayan maksimum madde miktarı-dır. (mg/kg/gün)

BW: Vücut ağırlığı

UFC: Bileşik belirsizlik faktörü- Bireyler arası,cinsiyetler arası farkları kapsar

MF: Değiştirme faktörü- Diğer faktörler tara-fından kapsanamayan belirsizlikleri gidermek içinkullanılır

PK: Farmakokinetik düzeltme faktörü

B: Batch büyüklüğü



Her ürün için ayrı hesaplama yapmak yerineen kötü durum senaryosu uygulanabilir. Böylece endüşük ADI değerine sahip ürün referans alınarakhesaplama yapılabilir.6

e) LD50 değerine göre hesaplama: Tekrarlanandoz (kronik) toksisite verileri mevcut olduğundakesinlikle akut LD50 değerine tercih edilmelidir.19

Eğer uzun dönemli çalışmalar mevcut değilse akuttoksisite verilerinden yola çıkarak belirli aşamalarlabu veriyi kronik maruziyete uyarlamak mümkün-dür.6,22


LD50xBWNOEL= 2000

MACO = NOELxBSFxFxMD

NOEL: Deney hayvanlarında gözlenebilir tersbir etki oluşturmayan maksimum madde miktarı-dır. (mg/kg/gün)

BW: Vücut ağırlığı

B: Batch büyüklüğü

SF: Güvenlik faktörü (Tablo 1)



Eşitlikte kullanılabilecek güvenlik faktörü de-ğerleri Tablo 1 de gösterilmiştir.

4

Uygulama Yolu Güvenlik Faktörü

Topikal 10-100

Oral 100-1000

Parenteral 1000-10000

TABLO 1: Farklı uygulama yollarına sahip ürünleriçin önerilen güvenlik faktörleri.

Akut veriyi kronik toksisiteye uyarlamak ko-nusunda bazı sorunlar yaşanabilir. LD50 sadece birtoksisite son noktasıdır ve etken maddelere maru-ziyet sonucu meydana gelebilecek birkaç noktadan(genotoksisite, gelişimsel ve üreme sistemi toksisi-tesi, hipersensitivite, karsinojenite, teratojenite vs.)biridir. Bazı maddeler akut toksisite belirtisi gös-termedikleri düşük dozlarda karsinojenik veya te-ratojenik etkiler gösterebilirler. Toksik etkitanımındaki bu tip farklılıklar dönüştürme faktör-lerinde dikkate alınması gereken bir durumdur.Verilerdeki belirsizlik keyfi olarak belirlenecek birgüvenlik faktörünün ciddi sonuçları olabileceğinigöstermektedir.19,22

Kabul edilebilir limitler hesaplanırken bazıkombinasyonlar tüm üretim operasyonları için ge-çerli değildir. Kabul limitleri batch büyüklüğü, son-raki ürünün maksimum dozu, toplam ekipmanalanı gibi değişkenlere ile yakından bağlantılıdır.Bu durumda her proses kendine özgü limitler oluş-turacaktır. Örneğin aynı ekipmanda üretilen farklıürünler farklı, farklı ürünlerde üretilen aynı ürün-ler farklı, farklı ekipmanda üretilen farklı ürünlerçok farklı değerlere sahip olacaktır. Aynı ürün aynıekipmanda üretilse dahi sonrasında gelen ürününfarklı olması bile limitleri değiştirecektir.18

TEMİZLİK AJANI SEÇİMİ

Temizlik işlemi kontaminasyona neden olan mad-delerin kimyasal reaksiyonlar (asit-baz reaksiyon-ları, misel oluşturma, vs.) sonucu çözünebilirdönüştürülesi ile dissolüsyonunun kolaylaştırılmasıişlemi olarak düşünülebilir. Temizlik ajanları iseyüzey kontaminantlarının uzaklaştırılmasını ko-laylaştırmayı amaçlayan maddelerdir.23 Temizlikvalidasyonunun en önemli adımlarından biri de çı-karılacak kalıntı türü için uygun bir temizleme aja-nının seçilmesidir.24,25 Temizlik ajanlarının uygunseçimi daha kolay geçerlilik kazanan bir sistem ge-liştirmede yardımcı olur ve bu nedenle temizlemevalidasyon çalışmalarını son derece basitleştirir.Ayrıca temizlik maddeleri ve parametrelerinin ge-çerliliği onaylandıktan sonra değiştirilmesi zordur.Mevcut opsiyonları erken aşamada anlamak ve de-ğerlendirmek üretim maliyetleri açısından önem-lidir.25 Çoğu ürün farklı çözünürlük özelliklerine

sahip bileşenlere sahip olduğundan temizlememaddelerinin uygun bir kombinasyonu daha etkiliolacaktır.14

Deterjanlar imalat sürecinin bir parçası değil-dirler ve sadece temizleme işlemi sırasında temiz-liği kolaylaştırmak amacıyla sürece eklenirler. Bunedenle kolay bir şekilde uzaklaştırılabilmelidirler.Aksi takdirde farklı deterjanlar seçilmelidir.14,24,26

Temizlik için bir deterjan kullanılıyorsa artık-ları tespit etmeye çalışırken ortaya çıkabilecek zor-luklar iyice belirlenmeli ve dikkate alınmalıdır.25

Temizlik ajanı etkili bir şekilde ilaç-ürün kalıntı-sını ortadan kaldırır ancak kendi kalıntısını geridebırakırsa bir tür kirlilik diğeriyle değiştirilmiş olurve ekipman etkin bir şekilde temizlenemez.24 De-terjan kullanımıyla ilgili yaygın bir sorun onun bi-leşimidir. Birçok üretici spesifik bir kompozisyonsağlamamaktadır ve bu durum artık madde değer-lendirilmesini zorlaştırmaktadır.25 Deterjan bileşimiüreticinin bilgisine sunulmalıdır ve tedarikçinindeterjanın formülasyonundaki kritik değişiklikleribildirdiğinden emin olunmalıdır.14

Deterjanların kalıntılarının giderilmesi için te-mizlik prosedürlerinin etkinliği değerlendirilmeli-dir. İdeal olarak çok düşük miktardaki kalıntılarbile tespit edilebilmelidir.14 Temizlenmiş yüzeydekalan temizlik maddesi kalıntısının miktarını be-lirlemek için bir analitik strateji geliştirilmelidir.Analiz metodu ile belirlenen temizlik ürünününtek bir bileşeninin mi yoksa tüm ürünün analiz edi-leceği belirlenmelidir. Bu duruma göre analiz me-todu spesifik veya non-spesifik olarak değer-lendirilebilir. Efektif bir temizlik maddesi sadecehedef maddeyi çıkarmamakla kalmamalı, serbestçedurulanabilmelidir. Bu durumda her türlü temiz-lik maddesi kalıntısının geride kalıp kalmadığınıbelirlemek için non-spesifik bir yöntemin seçilmesidaha uygun olacaktır. Temizlik maddelerinin ka-lıntılarını tespit etmek için yöntem seçerken, mad-denin özelliklerini anlamak çok önemlidir. İyonikmaddelerin kalıntıları iletkenlik ölçümüyle, güçlüalkali veya asidik ajanlar pH ölçümü ile, yüksekoranda yüzey aktif madde (sürfaktan) içeren mad-deler ise kalıntı köpüklerinin görsel olarak tespitedilmesi ile tespit edilebilir. Temizlik maddeleri ço-

555

ğunlukla yüzey aktif maddeler ve diğer bileşikler-den oluşan bir karışım içerdiklerinden kalıntılarıtespit etmek için birden fazla yöntem kullanılmasıönerilir.23-25

Deterjanlar kalite güvencesi (QA)/kalite kont-rol (QC) departmanları tarafından belirlenen stan-dartlara uygun olmalıdır. İyi bir temizlik ajanınıseçerken şu hususlara dikkat edilmelidir;10,14,26

Kolayca uzaklaştırılabilir olmalıdır. (Katyo-nik deterjanlar gibi bazı maddelerin artıkları camınüzerine kuvvetle yapışır ve çıkartılması zordur.)

Temizleme işlemi esnasında kullanılacakkuvvetli asit ve alkali maddelerin ürünlerle etkile-şime girebileceği düşünülmelidir.

Tespiti kolay olmalı ve tespit için kullanıla-bilecek yöntemlerin hassasiyeti yüksek olmalıdır.

Temizlenecek ekipman ve yüzey malzeme-lerinin tasarımı ve yapısı dikkate alınmalıdır.

Önceki formülasyonda (temizlenecek ürün)kullanılan maddelerin çözünürlük özellikleri dik-kate alınmalıdır.

Toksisitesi düşük olmalıdır.

Çevre, sağlık ve güvenlik üzerindeki etkilerigöz önünde bulundurulmalıdır.

Aynı farmasötik etken maddelerde olduğu gibitemizlik ajanı kalıntılarının değerlendirilmesi içinde kabul limitleri belirlenmelidir. Ancak temizlikajanlarının insanda terapötik bir dozu bulunmadı-ğından etken maddelerde kullanılan terapötik dozyaklaşımına göre belirleme yapmak mümkün ol-mayacaktır. Temizlemeyi takiben temizlik ajanlarıiçin kabul edilebilir limit LD50 değeri (Eşitlik 3)veya 10 ppm kriterine göre hesaplanır ve bu de-ğerlerden düşük olan dikkate alınır.25 LD50 değeritemizlik maddelerinin toksikolojik özelliklerinitemsil etmekle birlikte genel olarak Farmasötiküretiminde kullanılan temizlik maddelerinin yük-sek LD50 değerine sahip olması kabul edilebilir ka-lıntı miktarının yüksek hesaplanmasına nedenolur.14 Bazı kaynaklarda limitlerin kısa süreli kul-lanım, uzun süreli kullanım ve yaşam boyu kulla-nım olmak üzere üç kategoriye ayrılması öneril-miştir.27

ÖRNEKLEME YÖNTEMİ

Validasyon çalışmasının ekipmandaki kalıntılarınetkili bir şekilde uzaklaştırıldığını kanıtlaması ge-rekir. Örnekleme tekniği ekipmanın yapısı, bü-yüklüğü ve tasarımına göre seçilmelidir. Aşağıdabahsedilen örnekleme tekniklerinden herhangi bi-rinin kullanımı mümkündür.1 Hangi tekniğin kul-lanılacağı bilimsel çalışmalara uygun olarakseçilmelidir. Düzenleyici kuruluşlar birden fazlaörnekleme tekniğinin birlikte kullanılmasını öner-mektedir.2,6

SSwwaabb AAnnaalliizzii:: Bu yöntem temizlendiktensonra bir ekipmanın üzerinde kalan kalıntıların fi-ziksel olarak uzaklaştırılmasına dayanır.2 Örnek-leme ekipmanın tüm yüzey alanını kapsa-mamaktadır. Bu yüzden örnek alınacak bölümlerdikkatle seçilmelidir.12 Swab analizi örneklemeyöntemi ile yapılacak analizlerde kalıntı sınırları-nın belirlenmesi için aşağıdaki denklem kullanıla-bilir.7,11,18


R (mg/cm2)=MACOx ST


S: Örneklenen alan (cm2)

T: Toplam ekipman alanı (cm2)

DDuurruullaammaa ÖÖrrnneekklleemmeessii:: Temizleme prosedü-ründe kullanılan son durulama solventinin bir nu-munesinin analitik olarak tayinine dayanır.26 Tümekipmanın yüzey alanını kapsamaktadır ancak ana-liz kirliliğin olduğu bölge hakkında bilgi vermez.1

Son yapılan toplam durulama hacmi kirliliğin nicelanalizi için bilinmelidir. Durulama örneklemesi ileyapılacak analizlerde kalıntı sınırlarının belirlen-mesi için aşağıdaki denklem kullanılabilir.26


R (mg/ml)=MACOx 1

V


V: Durulama hacmi (ml)

6

TEMİZLİK PROSEDÜRÜ

Temizleme prosedürleri temizleme işlemi sırasındaherhangi bir tutarsızlık ihtimalini ortadan kaldır-mak için yeterince ayrıntılı olmalıdır. Kalıntılarınve kontaminantların ekipmandan uzaklaştırılma-sına ilişkin temel mekanizmalar mekanik etki, dis-solüsyon (çözünme), deterjan uygulaması vekimyasal reaksiyonlardır. Bir temizlik ajanı için te-mizleme performansını belirleyen en önemli para-metreler temizleme süresi, yüzeydeki mekanik etki(akış hızı, basınç vs.), temizleme maddesinin kon-santrasyonu ve uygulama sıcaklığıdır (Şekil 2).10,25

RİSK DEĞERLENDİRMESİ

Bir maddenin advers etki oluşturma riski, madde-nin, bir organizmanın, sistemin veya popülasyonunişlevsel kapasitesinde bozulma ile sonuçlanan mor-foloji, fizyoloji, büyüme, gelişme, çoğalma veyaşam süresinde değişiklik yapma olasılığıdır.28 Riskanalizi temizlik validasyonunu bilimsel temeleoturtmak açısından önemli bir basamaktır. Te-mizlik validasyonunda risk, tehlike, kalıntı sık-lığı, kalıntı düzeyleri, ADI değerleri, kalıntılarıntayin edilebilirliği, temizleme kolaylığı gibi para-metrelerin bir fonksiyonu olarak belirlenebilir.18

Kalite risk yönetimi yaklaşımı bir farmasötik ürü-nün tüm yaşam döngüsü boyunca uygulanmalı-dır. Kalite risk yönetiminin bir parçası olarak,temizlik validasyon çalışmaları temizliğin yeter-liliğine yönelik bilimsel risk değerlendirmesine da-yanmalıdır.9

Temizlik validasyonu maddelerin kontami-nasyonunun farmasötik ürün kalitesine en büyükriski yarattığı proses adımlarına yönlendirilmeli-dir.10 Hesaplanan değerler tek başlarına limit de-ğeri belirlemek için değil bir bütün olarak riskanalizi yapmak için kullanılırsa daha doğru bir yak-laşım olacaktır. Kalite riskinin değerlendirilmesi,bilimsel bilgiye dayanılarak sonuçta hastanın ko-runmasıyla bağlantılı olmalıdır.17 Validasyon çalış-ması sırasında risk değerlendirmesi yapılırkenüzerinde durulması gereken konulardan bazılarıekipman karakterizasyonu, en kötü durum senar-yosu belirlenmesi ve özel toksik etkilere sahip mad-delerin değerlendirilmesidir.

EEkkiippmmaann KKaarraakktteerriizzaassyyoonnuu:: Üretim süreciyleilgili her ekipmanın kabul edilebilir seviyelerekadar temizlendiğinden emin olunmalıdır. Ekip-manların karakterizasyonu validasyon çalışmasınınkolaylaştırılmasını sağlar.3 Ekipman içerisindekierişilmesi ve temizlenmesi zor alanların belirlen-mesi örnek seçimine yardımcı olur. Bu basamak va-lidasyon çalışmasının en önemli hususlarındanbiridir.13

Ekipmanların kullanım süresi de dikkat edil-mesi gereken bir husustur. Normal kullanım sonu-cunda ekipman yüzeylerinin pürüzsüzlüğü veyapısal bütünlüğü zamanla değişebilir. Ekipmanyüzeyi aşınıp pürüzlü hale geldiğinde temizlemesizorlaşmaktadır, çünkü kirleticileri adsorbe edebi-len daha büyük bir temas alanı vardır.13

Ekipmanın temizlenmesi ile tekrar kullanıl-ması arasında geçen zamanın de belirlenmesi gere-kir. Bu sürenin belirlenmesinin amacı ekipmanınbir sonraki kullanıma kadar temiz olarak kaldığı-nın teyit edilmesidir. Bunun için saklama sırasındaekipmanda mikrobiyal çoğalma olmadığı gösteril-melidir.9,26

EEnn KKööttüü DDuurruumm SSeennaarryyoossuu:: Kalıntıların belir-lenmesi için en kötü durum senaryoları kullanıla-bilir. En kötü durum tespiti; ürünün çözünürlüğü,toksisitesi, deteksiyon limiti, minimum batch bo-yutu, güven aralığı, ürünün temas ettiği toplamalan ve maksimum günlük doz gibi özellikler dik-kate alınarak hesaplanmalıdır. Kalıntıların özellik-leri kadar üretilecek ve potansiyel olarak

777

ŞEKİL 2: Temizlik prosedürünün unsurları.

kirletilecek sonraki ürünün özelliklerinin de de-ğerlendirilmesi gerekir. Sonuç olarak temizlik pa-rametrelerinin kabul edildiği ürünler için aynıtemizlik malzemeleri, yöntem ve işlem parametre-leri kullanılmalıdır.7,11,14 Temizlenecek maddenintoksisitesi ve çözünürlük özelliklerine dayanarakrisk seviyesinin belirlenmesine yönelik bir örnekTablo 2’de verilmiştir.

ÖÖzzeell TTookkssiikk EEttkkiilleerr:: Bazı maddeler akut tok-sik etki potansiyelinden bağımsız olarak özel kro-nik toksik etkilere veya alerjik reaksiyon oluşturmapotansiyeline sahip olabilirler. Bu durumlar gözönüne alınmadığında bazı düşük risk grubundakiilaçlar yüksek riskli ilaçlardan daha düşük limitleresahip olabilir. Bu bilimsel temelli yaklaşım anlayı-şına ters bir durum oluşturur.18,20

Genotoksisite: Belirgin bir maruz kalma eşiğibulunmayan genotoksik etki potansiyeli bulunanmaddeler için herhangi bir maruz kalma seviyesi-nin risk taşıdığı kabul edilir. Bununla birlikte ge-notoksik özelliği bulunan maddeler eşzamanlıolarak alınmadıklarında kabul edilebilir risk düze-yinin önceden belirlenmiş bir seviyesi, zehirli kim-yasal eşik sınırları üzerindeki EMA kılavuzunda 1,5µg/gün olarak belirlenmiştir.8

Terotojenite: İlaçların güvenlik profilini de-ğerlendirmede bir kriter de ilaçların teratojenik et-kileridir. Teratojenik etki potansiyeli için terapötikdoza bağlı hesaplar ile kolayca uygulanabilir limit-ler belirlenememesi değerlendirilmesi gerekenönemli bir faktördür.18

Alerjik Reaksiyonlar: Hassas kişilerde ilaçlarabağlı aşırı duyarlılık reaksiyonları gelişebilir. Spe-sifik immün cevap oluşturabilecek birçok ilaç var-dır. Molekül ağırlığı 1000 daltondan büyük olanilaçlar kendi başlarına alerjik reaksiyon oluşturabi-lirler ancak bazı küçük moleküllü ilaçlar da hapten

olarak davranıp proteinlere bağlanarak etki oluştu-rabilirler. Gözlemlenen reaksiyonlar hafif kontakthassasiyet vakalarından potansiyel olarak öldürücüanafilaktik reaksiyonlara kadar değişebilir. Penisi-lin düşük dozlarda hipersensitivite oluşturan ilaç-lara en bilinen örnektir.8,18

Bu tip maddeler söz konusu olduğunda temiz-lik prosedürü oluşturulurken ve validasyon prog-ramı yapılırken ürün gruplaması yapılması önemkazanmaktadır.

SONUÇ VE TARTIŞMA

Temizlik validasyonu ilaç üretiminde riskin azal-tılması, kalite güvencesinin sağlanması ve temizlikprosedürlerinin tutarlılığının kanıtlanması için ya-pılması gereken önemli bir çalışmadır. Validasyonçalışmasının en önemli aşaması üretilen ürün grup-ları ile ilgili risk analizlerinin yapılması ve temizlikprosedürü için uygun kalıntı limitlerinin belirlen-mesidir. Bu limitler belirlenirken birçok farklı yön-tem kullanılabileceği gibi toksikolojik temelleredayanan risk odaklı yaklaşımların kullanılmasınınpek çok avantajı olduğu görülmektedir. Belirlene-cek limitler ürünün güvenliği açısından bir kalitesınırı olarak kullanılmakla birlikte, tüm artıklarıuzaklaştırmak için temizleme prosedürünün etkin-liği temizleme validasyonu çalışmasıyla sınırlandı-rılmamalıdır. Yani bir maddenin düşük toksisitesinin olması yüksek limitlerin belirlenmesineve uygunsuz temizleme yapılmasına neden olma-malıdır. Temel olarak kolayca önlenebildiği takdirdehiçbir çapraz kontaminasyon ihtimaline izin veril-memelidir. Ayrıca üreticiler geçmişteki temizlik per-formansı deneyimine dayanarak farklı kalıntılimitlerini uygulamayı seçebilir. Örneğin temizliksınır limiti bir madde için 5µg/cm2 olarak belirlen-mişse ve tüm eski deneyimlerde kalıntı düzeyleri 1µg/cm2’nin altında tespit edilmişse daha düşük birlimit uygulanmalıdır. Yeni kullanılacak limit temiz-leme performansında bir azalmanın tespit edilmesiiçin uyarı sınırı olarak kullanılabilir. Bu derlemekapsamında kabul limitlerinin belirlenmesi konu-sunda etken maddelere ve temizlik ajanlarına odak-lanılmıştır. Temizlik validasyonunu sağlarkentoksikolojik profillerine bakarak ana ürünlere

8

Risk Faktörleri Çözünürlük

Düşük Orta Yüksek

Toksisite Yüksek Yüksek Yüksek Orta

Orta Yüksek Orta Orta

Düşük Orta Orta Düşük

TABLO 2: Maddenin çözünürlüğü ve toksisitesinegöre risk analizi.

(etken madde) olduğu kadar yan ürünlere de odak-lanmak gerekebilir.

Kabul limitlerinin belirlenmesi düzenleyicistandarttır ancak hastanın sağlığını asıl göz önünealan kalıntıların gerçekten azaltılmasıdır. Bu da te-mizlik yöntemlerinin ve kalıntıları tayin etmektekullanılan yöntemlerinin iyileştirilmesi ile olabilir.Analiz yöntemi seçilirken istenen hedefe ulaşmakiçin kullanılabilecek en basit tekniği seçmek herzaman akıllıca olacaktır. Eğer tek tek her bir kalın-tının test edilmesi mümkün değilse total organikkarbon ölçümü (TOC) gibi non-spesifik bir analizmetodu denenebilir ancak Eğer temizlenecek olanilaç çok toksik ise spesifik bir analiz yöntemi öne-rilir.1,9 Metodun hassaslığı hesaplanan kalıntı limi-tine uygun olmalıdır. Uygulanan analizyöntemlerinin hassaslığının geliştirilmesi dahadüşük limitlerin belirlenmesi ve temizlik prose-dürlerinin geliştirilmesine olanak sağlayacaktır.

Bu derlemede genel olarak farmasötik ilaçüretimi konusuna değinilmiş olmakla birlikte farklıüretim alanlarında (kimyasal ilaç etken maddesiüretimi, biyoteknolojik ilaç üretimi) farklı yakla-şımlar geliştirmek gerekebileceği göz önüne alın-malıdır. Örneğin, biyofarmasötik üretim ekip-manlarının temizliği, tipik olarak, ekipman yüzey-lerini aşırı pH ve / veya sıcaklığa maruz bırakan ko-şullar altında gerçekleştirilir; bu, protein bazlıürünlerin bozulmasına ve inaktivasyonuna nedenolur. Terapötik makromoleküller ve peptitler yük-sek/düşük pH veya ısıya maruz kaldıklarında de-natüre olabilirler. Bu durumda farmakolojik olarakinaktif forma geçebilirler. Böyle durumlarda toksi-kolojik değerlendirmenin buna uygun ayarlanmasıgerekebilir.7,8

Kabul edilebilir kalıntı limitleri belirlenirkengenellikle kirliliğin bir sonraki ürün içerisinde ho-mojen olarak dağıldığı ve her bir birimde aynı kon-santrasyonda bulunduğu varsayılır farmakolojikancak kirleticilerin bir sonraki ürün içerisinde ho-mojen olarak dağılmayabileceği de hesaba katılma-lıdır. Böyle durumlar için hem önceki (temizlenen)hem de sonraki üretilecek ürünün toksikolojik/

profilleri detaylı bir şekilde değerlendirilmeli veher ürün geçişi için risk analizi yapılmalıdır.

Validasyon programı bir kez yapıldığında vevalidasyon raporu oluşturulduğunda yöntemin ge-çerliliği belirli aralıklarla test edilmelidir. Özellikletemizleme prosedürüne yeni ürünler ve ekipman-lar eklendiğinde, orijinal temizlik validasyon çalış-masına katılan tüm ürünler ve ekipmanlar içinkabul limitlerinin tekrar gözden geçirilmesi gere-kebilir. Kalıntı türlerinin ve kabul edilebilir limit-lerin belirlenmesi uzun ve yorucu bir çalışma olsada bazı ön incelemeler yapmak pratik, ulaşılabilir,doğrulanabilir ve güvenli sınırlar koyulmasını sağ-layabilir. İlaç üretiminde riskleri en düşük düzeyeindirmek şarttır ve bunun için risk odaklı bir yak-laşım benimsemek ve çalışmalarla onaylanmış pro-tokolleri uygulamak gereklidir. Temizlik validas-yonu ilaç üretiminin belirli standartlara uygun ol-ması için uygulanması gereken önemli bir basa-maktır ve detaylı çalışmalara dayalı validasyonprotokollerinin uygulanması gerekmektedir.

FFiinnaannssaall KKaayynnaakk:: Bu çalışma sırasında, yapılan araştırma ko-nusu ile ilgili doğrudan bağlantısı bulunan herhangi bir ilaç fir-masından, tıbbi alet, gereç ve malzeme sağlayan ve/veya üretenbir firma veya herhangi bir ticari firmadan, çalışmanın değer-lendirme sürecinde, çalışma ile ilgili verilecek kararı olumsuzetkileyebilecek maddi ve/veya manevi herhangi bir destek alın-mamıştır.

ÇÇııkkaarr ÇÇaattıışşmmaassıı:: Bu çalışma ile ilgili olarak yazarların ve/veyaaile bireylerinin çıkar çatışması potansiyeli olabilecek bilimselve tıbbi komite üyeliği veya üyeleri ile ilişkisi, danışmanlık, bi-lirkişilik, herhangi bir firmada çalışma durumu, hissedarlık vebenzer durumları yoktur.

YYaazzaarr KKaattkkııllaarrıı

FFiikkiirr//KKaavvrraamm:: Belma Koçer Gümüşel; Pınar Erkekoğlu; TTaassaa--rrıımm:: Anıl Yirüna; DDeenneettlleemmee//DDaannıışşmmaannllııkk:: Belma Koçer Gü-müşel; VVeerrii TTooppllaammaa vvee//vveeyyaa İİşşlleemmee:: Anıl Yirüna, PınarErkekoğlu; AAnnaalliizz vvee//vveeyyaa YYoorruumm:: Anıl Yirüna, Pınar Erke-koğlu, Belma Koçer Gümüşel; KKaayynnaakk TTaarraammaassıı:: Anıl Yirün;MMaakkaalleenniinn YYaazzıımmıı:: Anıl Yirün, Pınar Erkekoğlu, Belma KoçerGümüşel; EElleeşşttiirreell İİnncceelleemmee:: Belma Koçer Gümüşel; KKaayynnaakkllaarrvvee FFoonn SSaağğllaammaa:: Belma Koçer Gümüşel.

999

10

1. Kumar VS, Sanjeev T, Sharma PK. Overviewof cleaning validation in pharmaceutical man-ufacturing unit. IJARPB 2012;2(2):154-64.

2. Venugopal S. Designing of Cleaning Valida-tion Program for Active Pharmaceutical Ingre-dients. World Journal of PharmaceuticalResearch 2014;3(3):3819-44.

3. Lodhi B, Padamwar P, Patel A. Cleaning val-idation for the pharmaceuticals, biopharma-ceuticals, cosmetic and neutraceuticalsindustries. Journal of Innovations in Pharma-ceuticals and Biological Sciences 2014;1(1):27-38.

4. Satinder K, Shashikant, Bharat P. A Reviewon Concept of Cleaning Validation in Phar-maceutical Industry. International ResearchJournal of Pharmacy 2012;3(7):17-19.

5. Lakshmana Prabu S, Suriya Prakash TNK,Thirumurugan R. Cleaning Validation and ItsRegulatory Aspects in the Pharmaceutical In-dustry In: Kohli R, Mittal KL. Eds. Develop-ments in Surface Contamination andCleaning. 1st ed. Oxford:Elsevier Inc.;2015.p.129-86.

6. Actıve Pharmaceutıcal Ingredıents Commıt-tee (APIC). Guıdance on Aspects of CleanıngValıdatıon ın Actıve Pharmaceutıcal In-gredıent Plants 2014.

7. Health Canada. Cleaning Validation Guide-lines (GUIDE-0028) 2008.

8. European Medicines Agency (EMA). Guide-line on setting health based exposure limits foruse in risk identification in the manufacture ofdifferent medicinal products in shared facilities2014.

9. Eurpean Comission, Dırectorate-General forHealth and Food Safety. EU Guidelines forGood Manufacturing Practice for MedicinalProducts for Human and Veterinary Use.

Annex 15 2015.

10. Manu CN, Gupta V. Review on Cleaning Val-idation in Pharmaceutical Industry. Interna-tional Journal of PharmTech Research2016;9(3):415-21.

11. FDA. Guide To Inspections of Validation ofCleaning Processes 2014.

12. Harshavardhan K, Thiruvengada Rajan VS,Amruth Kumar N, Angala Parameswari S,Madhusudhana Chetty C. A Review on Roleof Cleaning Validation Protocol in Pharma-ceutical Unit. Int. J. Rev. Life. Sci. 2011;1(3):151-8.

13. Lakshmana Prabu S, Suriyaprakash TNK.Cleaning Validation and its importance inPharmaceutical Industry. Pharma Times2010;42(7):21-5.

14. Asgharian R, Hamedani FM, Heydari A. Stepby Step How to Do Cleaning Validation. Inter-national Journal of Pharmacy & Life Sciences2014;5(3):3345-66.

15. Walsh A. Cleaning Validation for the 21st Cen-tury: Acceptance Limits for Active Pharma-ceutical Ingredients (APIs): Part II.Pharmaceutical Engineering 2011;31(5):46-9.

16. Forsyth RJ. Risk-Management Assessment ofVisible-Residue Limits in Cleaning Validation.Pharmaceutical Technology 2006;30(9):1-6.

17. Walsh A. Cleaning Validation for the 21st Cen-tury: Overview of New ISPE Cleaning Guide.Pharmaceutical Engineering 2011;31(6):1-7.

18. Walsh A. Cleaning Validation for the 21st Cen-tury: Acceptance Limits for Active Pharma-ceutical Ingredients (APIs): Part I.Pharmaceutical Engineering 2011;31(4):74-83.

19. Faria EC, Bercu JP, Dolan DG, Morinello EJ,Pecquet AM, Seaman C, et al. Using default

methodologies to derive an acceptable dailyexposure (ADE). Regulatory Toxicology andPharmacology 2016;79(1):28-38.

20. ISPE. Risk Based Manufacture of Pharma-ceutical Products, International Society ofPharmaceutical Engineers 2010.

21. Herrman JL, Younes M. Background to theADI/TDI/PTWI. Regulatory Toxicology andPharmacology 1999;30(2):109-13.

22. Kramer HJ, Van Den Ham A, Slob W, PietersN. Conversion Factors Estimating IndicativeChronic No-Observed-Adverse-Effect Levelsfrom Short-Term Toxicity Data. RegulatoryToxicology and Pharmacology 1996;23(3):249-55.

23. Wolkoff P, Schneider T, Kildesø J, Degerth R,Jaroszewski M, Schunk H. Risk in cleaning:chemical and physical exposure. The Scienceof the Total Environment 1998;215(1-2):135-56.

24. Milenovic DM, Pesic DS, Mitic SS. Non-Spe-cific Methods for Detecting Residues of Clean-ing Agents During Cleaning Validation.Chemical Industry & Chemical EngineeringQuarterly 2011;17(1):39-44.

25. Walsh A, Mohammad Ovais MS, Altmann T,Sargent EV. Cleaning Validation for the 21stCentury: Acceptance Limits for CleaningAgents. Pharmaceutical Engineering2013;33(6):1-11.

26. Maurya S, Goyal D, Verma C. Cleaning Vali-dation in Pharmaceutical Industry- AnOverview. PharmaTutor; 2016;4(9):14-20

27. Conine DL, Naumann BD, Hecker LH. Settinghealth-based residue limits for contaminantsin pharmaceuticals and medical devices. QualAssur. 1992;1(3):171-80.

28. Benford D. Risk-What is it? Toxicology Letters2008;180(2):68-71.

KAYNAKLAR

temizlik validasyonu ve İlaç Üretiminde kalıntı ... · temizlik validasyon çalışmasının...

Documents