tevfik fikret'in Şiirlerinde mekan ve algı kitabının tanıtımı

Akademik Sosyal Aratrmalar Dergisi, Yl: 3, Say: 11, Nisan 2015, s. 305-316

Tevfik Fikret zel Says

Tahsin YAPRAK1

TEVFK FKRETN RLERNDE MEKN VE ALGI KTABININ

TANITIMI2

Edebi metinlerin deiik bak alaryla deerlendirilmesi, metni zenginletiren, okurun belki

de yazarn fark edemedii ayrntlarn yakalanmasn salayan farkl okumalardr. Bilindii gibi,

yazar, metninde her zaman aklndakini tam olarak yanstamad gibi, her okurun da yazarn

kastettiini tam olarak anlayabileceini dnemeyiz. Bu duruma, metnin, yazarn da fark

edemedii anlamlara gelebileceini eklersek metinde mutlak anlam diye bir ey olamayaca

ortaya kacaktr. Farkl okumalar, mutlak anlam olmasa dahi metnin sahip olduu potansiyel

birok anlam ortaya karmada olduka etkilidir ve metinlerin zenginlemesini salarlar.

Yazmza konu olan, Do. Dr. zcan Bayrakn Tevfik Fikretin iirlerinde Mekn ve Alg

adl eseri de Tevfik Fikretin iirlerinin farkl alardan deerlendirmesi hususunda nemli bir

a doldurmu bir farkl okuma denemesidir. Eserde, Tevfik Fikretin iirlerinde hangi

meknlardan izler vardr?, Fikret bu meknlar nasl alglamtr?, Fikretin iirlerindeki

meknlarn kullanmndan Fikretin kiiliine dair hangi karmlarda bulunulabilir? gibi

sorulara cevap aranmtr.

Kitap, meknn insan zerindeki etkisinin anlatld, mekn tasniflerinin yapld giri

blmnden sonra; bu mekn tasniflerinin detaylandrlarak, her birinin Tevfik Fikretin

iirlerinde aratrld Yapay Meknlar, Doal Meknlar, Toplumsal Meknlar, Meknsal

Alg, Bellek Meknlar, Meknsal Metaforlar, Renk ve Mekn, Beden ve Mekn ve Eik

Meknlar balkl dokuz blmden olumaktadr. Kitapta bu blmlerden sonra, yazarn

tahlilleriyle ulat sonular aklad sonu blm ve kaynaka yer almaktadr.

Yazar, kitabn blmlerinde ncelikle mekn tasnifiyle ilgili aklamalar yapm, daha sonra da

Tevfik Fikretin o meknsal zellii gsteren iirleriyle hem meknn zelliklerini hem de

Fikretin iirlerini birbirlerine rnek gstererek karlkl olarak aklamtr.

ekillerin, grafiklerin olduka etkin ve aklayc kullanld kitapta, sonu blmndeki

grafikler de dhil olmak zere 41 adet ekil kullanlmtr. ekiller, anlatma grsellik

1 r. Gr. Adyaman niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm, [email protected] 2 Do. Dr. zcan Bayrak, Tevfik Fikretin iirlerinde Mekn ve Alg, Kesit Yaynlar, stanbul, 2013,

295 s.

The Journal of Academic Social Science Yl: 3, Say: 11, Nisan 2015, s. 305-316


306

Tahsin Yaprak

kazandrlarak anlamn somutlanmas ve metnin anlalrlnn artmas noktasnda olduka

ilevsel olarak kullanlmlardr. Bu ekillerin, yazmzn ilerleyen blmlerinde deineceimiz

baz iirlerin tahlillerinde geen rnekleri aadadr:

ekillerin ilki Sha ve Pervindeki hayal-hakikat atmas zerine oluturulmu, sayfa

141de yer alan bir ekildir:

Aadaki ekiller de Gayya-y Vcud isimli iirin anlatmnda, ruhun bedene, bedenin

dnyaya, dnyada yaayan insann da mezara dnn ve bu dn ardndan, bedenini

kaybeden ruhun tekrar zgrleeceini anlatan ekillerdir: (lk ekil, sayfa 191; ikinci ekil ise

sayfa 192dedir.)



307

Tevfik Fikretin iirlerinde Mekn ve Alg Kitabnn Tantm

Yazar giri blmnde meknn zamanla birlikte var olduundan bahsederek mekn

varla verilmi olan zamann tketildii bir zemin (s. 17) olarak tarif eder. Zaman, tamamen

verilmi ve insan mdahalesi dndayken mekn ksmen insann mdahalesine ak kalmtr.

Yazar, insanolunun tecrbe ettii mekn dngsn, kitapta olduka ilevsel ve aklayc

olarak kullanlan bir ekille aklamtr. (s. 21)



308

Tahsin Yaprak

Buna gre: Balangta cennette bulunan insan, bu ilk mekndan sonra, bedene brnerek

ikinci mekn tecrbe etmi olur. Bu, insann anne karnndaki halidir. Anne karnndan dnyaya

geli ise yeni bir mekn alglamaktr. Dnya yaam, insann tecrbe ettii nc mekndr.

Bu mekndan sonra, bedenin terk edilecei lm sonras hayat ve bu hayatn yaand

drdnc mekn yer alr. Bu mekn, aslnda insanolunun kovulduu cennete yeniden dn

arzusunun da gerekleecei bir mekndr. nsanolu bu dngy yaarken deiik meknlar

tecrbe etmi olur. Yazar, bu dngde yer alan baz meknlar eik meknlar olarak tavsif

ederek insann bu meknlar sayesinde zaman ve mekn birlikteliinin farkl bir boyutunu

yaamaya bala[dn] (s. 21) ifade etmitir.

Yazar bu dngde meknn roln u szlerle ifade eder ve doal mekn, yapay mekn

ayrmn netletirir: zne, bu yolculuunda verilen, doal olan ve oluturulan tm meknlar

tecrbe ederek yaar. Burada nemli olan meknlarn verilmi veya oluturulmu olmas deil,

bu dngde bu meknlarn varlk iin ne ifade ettiidir. () Zaman ve mekn birlikteliinde

birey, verilmi zamana mekn oluturmakla zaman-mekn birlikteliine katk salamaktadr. Bu

meknlarn bir ksm doal ekilde verilmiken, bir blm de bireyin sosyalleme sreci, bak

as, arzular, inanlar gibi birok unsur neticesinde yapay biimde oluturulmutur. (s. 22)

Yazarn bahsettii doal meknlar da, ova, gl, gkyz, l, deniz, nehir, imenlik, ada,

orman (s. 23); yapay meknlar ise ehir, ev, oda, balkon, gl bahesi, yol, mesire (s. 23) gibi

rneklerle aklanr. Bu noktada doal meknlarn anlatmnda bak as farkllklarnn, yapay

meknlarn anlatmnda mahremiyet ve aidiyet duygusunun n plana ktnn ifade edildiini

de eklemeliyiz.

Yazar, bir nevi yapay meknlarn alt dal olmak zere, baka meknlardan da bahseder:

Toplumsal yaamda nemli bir yer tutan, tarihsel, sosyal, kamusal ve kutsal meknlar, birey ve

toplum birlikteliini oluturan meknlardr. Bu meknlar, bireylerin kuaktan kuaa aktard

gelenek, grenek ve dier kltrel unsurlar sayesinde oluur. (s. 23)

Yazar, eserlerde kullanlan meknlarn belirtilmesinden ok, meknn yazarn psikolojisine dair

ipucu vermesi, dolaysyla yaplacak tahlillerde bu noktaya temas edilmesi gerektiine u

cmlelerle dikkat eker: Meknlarn snflandrlmas, tasnif edilmesi ve edebi metinlerde

kullanm irdelenirken, bu meknlarn edebi metinlerde nasl ve hangi ayrntlarla ele alnd

verilmektedir. Bu husus nemli olmakla birlikte kanaatimce asl nemli olan bu meknlarla i

ie olan bireyin dnce dnyasnda oluturduu algdr. Meknn insan psikolojisinde edindii

yeri belirginletirmek iin meknn dsel boyutunu, fonksiyonunu, bellekle ilikisini, bireyin

meknla zdeletirdii imgeleri, meknsal renkleri ve bu renklerin anlamsal ynn, beden ve

mekn ilikisini ve eiksel mekn kavramlarn da irdelemek gerekir. (s. 24)

Yazar, Tevfik Fikretin iirlerine, yukarda deindii hususlar detaylandrarak aklamalar

getirmitir:

Eserin ilk blm 1. Yapay Meknlar adn tamaktadr. lk blmde yapay meknlar

"ehir/Belde", "Ev", "Oda", "Yol/Sokak/Cadde" adl drt alt blme ayrlmtr. Bu alt

blmlere gemeden nce yazar, yapay meknlarn insan hayatna nasl girdiini u cmlelerle

aklamtr: "Yapay meknlarn oluum srecinin ilk aamas, bireyin acmasz tabiat

karsnda kendini koruma dncesine dayanr. Tabiat artlarndan ve tabiattaki vahi

hayvanlardan korunma dncesi, insanolunu ilk olarak maaralara ve aa kovuklarna

ynlendirmitir. Birey-mekn ilikisinin ilk aamasn oluturan bu evre, insanlarn birlikte



309


yaama srecini ekillendirirken bireylerde ortak uur oluumuna da zemin hazrlamtr." (s.

25) Tarihsel sre ierisinde bu aa kovuklar yerini evlere brakm, evlerin bir araya gelmesi

ise ehirleri oluturmutur. Kukusuz ehirler sadece evlerin bir araya gelmesiyle olumazlar.

Yazar buradan medeniyet kavramna vurgu yaparak medeniyetin "toplumlarn meknsal

zelliklerini belirginletiren etkenlerden biri" (s. 26) olduunu ifade eder. Yazar daha sonra

"ev"e olan bakn u szlerle aklar: "Toplumsal yaamn byk snrlar iinde kk kk

snrlandrlm, zelletirilmi meknlar/evler yer almaktadr. Bu meknn insan tarafndan

kendilenmesidir. (...) zne, ekildii bu kabukta/meknda/evde deerlendirerek, ekillendirerek

ve planlayarak motivasyonunu salar." (s. 26) Yazar daha sonra yaamak istedii evin plann

elleriyle izen Tevfik Fikret'in, toplumsal alanda rahat edememesinin bir sonucu olarak evine

ekildiini ifade eder. Bu aklamalardan sonra yazar, Tevfik Fikret'in iirlerinden rneklerle

meknn air zerindeki etkisinden bahsedecei alt balklara geer. lk alt balk: ehir/Belde.

Yazar bu blmde ehirlerin -zellikle modernizm etkisiyle yaplan tek tip yaplarn da

etkisiyle- byk hapishanelere dndnden ve ehirlerin ayn zamanda medeniyetlerin

temsilcisi, somut hali olduundan bahseder. ehrin temsil ettii deerlerden uzaklaan birey, o

medeniyete uyum salayamazsa kendi kabuuna (evine) ekilmektedir. Yazar bu noktada,

Fikret'in "Sis" adl iirinde, stanbul'u, II. Abdlhamitin ynettii bir lkenin, o lkenin

medeniyetinin bir sembol olduu iin yerden yere vurduunu ifade etmitir. (s. 33-34) air

aslnda "toplumsal dzeni ve ynetim anlayn" (s. 33) eletirmektedir. air, "Sis" iiriyle

yerden yere vurduu "ehrin/stanbul'un" itibarn, II. Merutiyet'in ilanndan bir gn sonra

yazd "Rcu" isimli iiriyle iade etmitir. Bu iirde 'Sis' iirinde sralanan lanetlemelerin,

knamalarn ve eletirilerin muhatabnn ehir olmad; bu ithamlar hak edenin ynetim ve

evre olduu belirtilir. (s. 36-37)

Fikret, iinde yaad toplumla tam bir uyuma yaayamad iin medeniyetin temsilcisi

durumundaki ehirden ok evine baldr. Bu nedenle iirlerinde toplumsal bir alan olan

ehirler/beldelerden ok ev nemli olmutur. Fikret'in ehre gndermede bulunduu az saydaki

iirinden biri de "Hasan'n Gazas" isimli iiridir. Bu iirde ise belde, bir tablo gibi tasvir

edilmitir.

Yazar daha sonra "Ev" balna geer. Yazara gre evin ortaya knda sosyallemenin, ben

duygusunun ve mahremiyetin pay vardr. Ev, kiiyi dardaki hayatn kemekeinden kurtaran

bir snaktr; ama ayn zamanda toplumdan yaltlmlk sz konusu olduunda yalnzln

yaand bir yerdir. Yani evin nasl algland bireyin psikolojisiyle balantldr. Bireysel

algnn iinde bulunduu ana gre deimesi meknsal algy farkllatrabilir. Ancak bireyin

iinde bulunduu ann psikolojisi meknsal huzuru yok edebilir. (s. 47) Yazar bu blmde

evin Fikretin iirine yansmasn tahlil etmeden nce, airin plann bizzat izdii Aiyan,

kat kat, krokilerini vererek tantr ve bu tantm zerinden bir evde bulunmas gereken

zellikleri, evi oluturan alt meknlar (kap, pencere, ke, mahzen) irdeler. Daha sonra da

iirler zerinde bu deerlendirmeler rneklendirilir: Girye-i Matem adl iirde evin kapal bir

mekn olarak yer almas, Dokundu Hissime adl iirde mahzen imgesinin armlar,

Hasta ocuk adl iirde evin sahip olma/ait olma duygularn yanstmas, Tecdid-i zdiva

adl iirde evin, yuva olarak evin, huzursuz evliliklerde snrlandrc zelliiyle verilmesi,

Aiyan- Dil adl iirde evin huzur veren zellii, nanmak htiyac iirinde kiisel algnn

evdeki eyaya ykledii farkl anlamlar, Byk kramiye, Doan Gne, Bir Ayyan

Karsnda, Firak u Telaki adl iirlerde kenin farkl anlamlarla iirlerde yer bulmas,

Hab- Girzan, Yamur, Karlar, ekva-y Firak, Berid-i mmid adl iirlerde pencerenin



310

Tahsin Yaprak

farkl anlamlarla iirde yer bulmas, Gl-Ehen adl iirde balkonun iirde yer al ekli yer

almtr. Yazar, Fikretin tabiat ok sevdii iin bu tr ev ii meknlarn iirlerinde ok fazla

yer bulmad deerlendirmesinde bulunarak (s. 63) bu alt blm bitirir.

Yazar Oda blmnde odalarn kendilerine has zelliklerinden bahsettikten sonra Fikretin

Nazire, Ey Kz, Hcre-i ir, Ramazan Sadakas, Ninni, Yarn iirlerinde odann farkl

anlamsal almlarla kullanlna dikkati eker. Yapay Meknlar blmnn son alt blm

Yol/Sokak/Cadde blmnde ise Fikretin Yamur ve Baharda adl iirlerinde ad geen

meknlar ve bu meknlarn airin psikolojisine dair yansmalar irdelenir.

Eserin ikinci blm 2. Doal Meknlar adn tamaktadr. Bu blm Da, Deniz/Gl,

Gkyz, Tabiat ve Dier Meknlar alt balklarna ayrlr. Dier Meknlar bal da

Orman-Koru, imenlik, Hareketli Sular ve l alt blmlerine ayrlmtr. Yazar,

Doal Meknlar balnda doal meknlarla ilgili genel aklamalarda bulunur. Ona gre

insanlar gnlk hayatn ihtiyalarna gre bu meknlara anlamlar yklemitir. (s. 73) Yazar,

Fikretin iirlerinde de meknlarn bu armlarna ynelmitir. Buna gre, dalar yeryzne

drlm olan bireyin ykselme arzusunun sembol (s. 73); denizler, insann en rahat hayal

kurduu alanlar (s. 74); gkyz, karlat skntlarda hep kat, () ykselme arzusunu

teskin eden mekn (s. 74); ller ise dnya hayatnn cehennemi, () umudun ve hayallerin

kaybolduu () meknlar (s. 74-75) olarak nitelendirilir. Yazar, Abdlhak Hamitten itibaren

ehir hayatndan kap doaya snma teminin, genelde Servet-i Fnun airleri, zelde Tevfik

Fikret tarafndan da kullanldn, onun Aiyan adn verdii evi ve tabiatla i ie oluu

doal mekna snmasnn en gzel rneidir. (s. 75) cmlesiyle ifade eder.

Yazar bu cmleden sonra ilk alt blm Da ile ilgili deerlendirmelerde bulunur.

Mitolojilerde, dini metinlerde olduka nemli bir yeri olan dalarla ilgili yazar, Fikretin

Ekrem Beyefendiye Nazire, Mesudiyyet-i Ak ve Tahmis-i Gazel-i Muallim Naci ve

Hasann Gazas adl iirlerde kullanlan da imgesiyle ilgili karmlarda bulunmutur.

Suyun yanstma zelliinin, sanatn hayat yanstmasna benzetildii Deniz/Gl blmnde

yazar Fikretin Bir Levha in, Gonce, Ud alarak ark Syleyen Bir Gzele, Sevda-y

ir, Sha ve Pervin, Balklar, Beyaz Yelken, kszlm, M Deniz, Dn

Gece iirlerinde denizin ve gln nasl yer aldn aklamtr. Deniz, Fikretin iirlerinde tek

bir zelliiyle ortaya kmam bireyin duygu ve dnceleriyle balantl bir ekilde

verilmitir. () nsann psikolojisine gre anlam kazanan deniz, bireyin ocukluk dnemi gibi

saftr. (s. 85)

Bir sonraki alt blm Gkyz adn tamaktadr. Dncenin mekn, kalarn sna

olan gkyz, bireysel bir yaam tarzn benimseyen ve duygularn satrlara dkerken doal

meknlara ynelen Tevfik Fikretin iirlerinde de yer almtr. (s. 86) Blmde denizin

airde uyandrd deiik hisler, Fikretin Ekrem Beyefendiye Nazire, Bir Sz, Ah!

Alasam, Dokundu Hissime, Mse in, Hayal-i Zair, Bahar- Mamun, Ufk u

Hilal, Karlar, Mihr-i Zemherir, Sen Olmasan, Kutba Doru, Halukun Ved,

Resminin Karsnda, Gkten Yere isimli iirleri araclyla tahlil edilmitir.

Tabiat isimli alt blmde yazar, mekn algsnn nasl deiebileceini anlatr: airin

dnce dnyas ve psikolojisi, tabiat algsn oluturan en temel unsurdur. Bireyin kendisiyle,

ailesiyle ve sosyal yaamla uyumu bu alg srecinin faktrleridir. Bu faktrler dzenli ve

salkl bir srete devam ediyorsa, meknsal alg bireye yaama sevinci veren, mutlu ve

huzurlu bir ortam olarak yansr. Eer bireysel alkantlar ve atmalar sz konusu ise meknsal



311


alg farkllaacaktr. Bireyi etkileyecek bu meknsal algda, tabiat ve tabiata ait unsurlar nemli

bir yer tutmaktadr. (s. 93) Yazar, Tevfik Fikretin lk Saniha, Bahriye, Gazel,

Tevhid, aire Dair, Hsnn, Bir Tenezzhten Avdette, Oku Dilber ocuk, Ey Kz,

Subh- Baharan Yahut am- Gariban, Tula Kar, Bir Levha in, Bahar- Terane-

dar, Aiyan- Lal, Sha ve Pervin, Seza, Sahayif-i Hayatmdan, Derd-i Nihan,

Bahar- Mamun, Hab- Girizan, Halukun Sesi, Sabah Ezannda, Nedim, Hamid,

Aveng-i uhur, Papatya, K Baba adl iirlerinde tabiatn iirlere yansmasn

irdelemitir.

Doal Meknlar blmnn son alt blm Dier Meknlar adn tamaktadr. Bu alt

blm de yine Orman-Koru, imenlik, Hareketli Sular ve l alt blmlerinden

olumaktadr. airin Sha ve Pervin, Ak u Firak, Ah Alasam iirleri Orman-Koru

blmnde; Bir Subh- Safa di ve Buse-in iirleri imenlik blmnde; elale,

Ss, Zavall Evet iirleri Hareketli Sular blmnde; Muallim Naciye Nazire ve

Kamis-i Yusuf iirleri ise l blmnde incelenmitir.

Kitabn nc blm 3. Toplumsal Meknlar adn tamaktadr. Yazar, Fikretin iirlerinde

bu tr meknlarn az olmasnn nedenini u cmlelerle ifade eder: Fikretin kiiliinde ne

kan zellikler ve toplumdan ka psikolojisi, toplumsal meknlarn iirlerinde yer almamasn

aklar niteliktedir. Bu dnceyi Aiyan adn verdii evini yaptrarak kendini toplumdan

soyutlamas ve yaad inziva dnemiyle destekleyebiliriz. (s. 119) Yazar, Fikretin vasiyeti

gerei Aiyann bahesine gmlme isteinin de yine airin toplumdan ka dncesiyle ilgili

olduunu vurgular.

Fikretin iirlerinde tarihsel meknlarn, yaamn aknda nemli bir rol olan sosyal

meknlarn, ayn ekilde kamusal ve kutsal meknlarn azl dikkat ekicidir. (s. 120) Bu tr

meknlardan okul, Fikretin Bir Kz Mektebi in, thaf ve Muhallebim ve Mektebim

iirlerinde yer almtr. Ezan ve Tarih-i Kadime Zeyl iirlerinde cami, Tarih-i Kadim

iirinde mezarlklar, Hasann Gazas adl iirde namazgh, Vatan arks, Drl-

Muallimn Mar, Halukun Veda, ksz ve Kk Asker adl iirlerinde vatan, bu tr

meknlar olarak ele alnmtr.

Kitabn drdnc blm ise 4. Meknsal Alg adn tamaktadr. Yazar blmde nce,

meknsal algnn nasl ekillendiini belirtir. Ona gre meknsal alg en ksa tanmyla bireyin

mekn anlamlandrmasdr. Meknsal algy etkileyen en nemli unsur ise psikolojidir. Bu

noktadan hareketle meknsal alg, bireyin psikolojisine gre mekn hissetme eklidir. (s. 129)

Bu noktada evin nemine deinen yazar, evi zaman ve mekn birlikteliinde bireyin

barna, duygularnn yansd mekn (s. 131) olarak tarif eder. Kii evden sonra toplumda

kiilik zelliklerini gstermektedir. Tevfik Fikretin ev ve toplumsal hayatnda da kiiliine dair

baz iaretler bulmak mmkndr. Yazarn Mekn ve Alg balnda ele ald ilk konu,

Muhayyel Meknlar isimli alt balkta dile getirilen, hayal meknlardr. Bu balkta,

Servet-i Fnuncularn gerek ile hayal arasnda gidip gelmelerinin bir sonucu olarak, hayali

meknlara snmasnn Fikretin iirine etkisi gzler nne serilmitir. Yazar, Huly-y

Saadet isimli iirde Fikretin daha sonra gerekletirdii ev hayalinin izlerini bulur. airin,

koru iinde bir ev hayali olarak ekillenen ve 1906 ylnda tamamlanan Aiyan

dnldnde, iirde hayal edilen mekn ile Aiyann yapld mekn arasnda byk

benzerlikler olduu grlecektir. (s. 139). Yazar Sha ve Pervin iirinde Sha ve Pervinin

yneldikleri hayali meknlardan hareketle Servet-i Fnundaki gerek-hakikat atmasn



312

Tahsin Yaprak

hatrlatr: Dnce dnyasna ynelen Sha, ruhlarn arzusuna bal olarak muhayyel

dnyasnda gkyzne ynelirken; Pervin bedenin arzusuna dayal olarak yz topraa dnk

bir haldedir. (s. 141) Yazar bu balkta bu iirlerden baka, Selim-i Evvel Lisanndan,

Tevhid, aire Dair, Tarih, Kaside-i Terciyye, Hayat, Hasann Gazas, Ruh-u

Earm, lel Ebed, mr-i Muhayyel, Ne sterim, Bir An- Huzur, Yeil Yurt,

Ramazan, Sabah Olursa, Halukun Defteri, Halukun Aments, Sultaniye,

Tarih-i Kadime Zeyl iirlerindeki muhayyel meknlar tahlil etmitir.

Bu blmden sonra, kendi iinde Ak Meknlar ve Kapal Meknlar olarak ikiye ayrlan

Fonksiyonlarna Gre Meknlar isimli alt blm vardr. Bu blmde nce ak ve kapal

mekn kavramlar zerinde durulur: Meknn aklk ve kapallk zellii, yaanan olayn birey

zerinde brakt etkiyle alakaldr. Bir meknn ak olmas da, tabiat, ova eklinde gerek

anlamda meknsal bir aklkla ilgisi olmad gibi; meknn kapal olmas da snrlandrlm,

etraf evrelenmi ev, oda, bro gibi meknsal bir kapallkla ilgisi yoktur. (s. 151) Yani

meknn aklk ve kapallk zelliklerini, meknn gerekteki akl veya kapall deil;

kiinin mekn alglay belirlemektedir. Yazar, bu bilgiler nda airin iirlerini Ak

(Geni) Meknlar ve Kapal (Dar) Meknlar alt balklarnda yorumlamtr. Ak (Geni)

Meknlar, balnda airin Ey ive-kar, Gl isimli iiriyle ilgili u tespitler yaplmtr:

iirde dnyann karanlk ve zulmet iinde olduu belirtilerek meknsal bir kapalla dikkat

ekilir. Duygusal ve psikolojik algyla oluan bu kapal mekn, gnle nee veren glle ak

mekna dnr. iirde akn meknsal algya etkisi olduka belirgindir. nk ak kapal

mekn ak hale getirecek kudrete sahiptir. (s. 158). Blmde airin bu iirinden baka

Mesudiyyet-i Ak, Hazret-i Muallimin Bir Gazelini Tahmis, Bahar, Bir Levha in,

Hasta ocuk, Tecdid-i zdivac, Kenan, Hasann Gazas, Yaadka, Seninle,

Halukun Sesi, Sabah- d, Byk kramiye, zler, Hayata, ehrayin, Veli Baba

isimli iirlerinde de ak mekn zellii gsteren meknlarn zellikleri irdelenmitir.

Kapal (Dar) Meknlar, balnda dar meknn, bireyin kendisini kmazda hissettii anlar

olarak (s. 168) tanmlanabilecei ve kiilerin bu dar meknlardan k iin eitli yollara

bavurduu ifade edilmitir. Bu konuda baarl olamamaksa kiiyi iine kapanmaya, toplumla

ilikilerini azaltmaya gtrr. Benzer bir durum Fikrette de ortaya km ve air bu nedenle

birok sknt yaamtr. Bu nedenle airin birok iirinde kapal meknlara rastlamak

mmkndr. Yazar, kapal meknn en youn hissedildii iirlerden biri (s. 190) olarak

tantt Gayya-y Vcud isimli iirde geen gayyann cehennemin beinci katnda olduu

sylenen ok korkun bir kuyunun ad (s. 190) olduunu ifade ettikten sonra, kelimeyle ilgili

u karmlar yapmtr: iirde gayya ifadesinin kullanm farkl dnceyi

belirginletirmektedir. Birinci olarak insan ruhunun beden ukuruna drlmesi, ikinci olarak

bedene drlen ruhun bedenle birlikte dnya ukuruna drlmesi, ncs ise zaman-

mekn dngsnn sonunda bu yaamda yaplanlara karlk cehenneme gidecek znenin

drlecei ukur akla gelmektedir. Her unsuru ister ayr ayr ister bir btn halinde ele

alalm, tamamnda kapal bir mekn olduu grlecektir. Bu sre meknsal zelliklerini de

beraberinde getirecek ve mekn i ie kapanma eilimi gsterecektir. zgr olan ruh bedene,

beden dnyaya, dnya ise mezara ynelmek zorundadr. Bu ynelimler ise dar mekn

ekillendirmektedir. (s. 190-191) Yazarn bu blmde ele ald bir baka iir ise nanmak

htiyacdr. Yazara gre air, zeminin, gkyznn, kalbin ve vicdann bo olduunu;

kendisinde bir yerlere tutunma isteinin var olduunu, ancak tutunacak bir yer bulamadn

vurgular. Bu psikoloji meknsal darl hissettirir ve yaamda ekilen yalnzlk kabirle



313


ilikilendirilir. Yalnzln kabirle ilikilendirilii; her yerin ve her eyin karanlk olmas yine

meknsal kapall belirginletiren unsurlar olarak karmza kar. Bu kapall giderecek olan

husus ise inanmak ihtiyacdr. Bu nedenle inanmak g- rhn ve eh-rh- nrni olarak

ruhani bir kucak ve kl, nurlu bir yol olarak nitelendirilir. (s. 198-199). Bu blmde yazar,

bu iirlerden baka, airin eyh Vasfi Efendiye Bir Nazire, Gazel, eyh Vasfinin Bir

Gazelini Tahmis, ark, Uzlet-geh-i Maderi Ziyaret, Girye-i Matem, Sevgili

Hemireme, Ey evk!..., Bir Levha, Ah O Geen Devre-i Hayat!, Ak ve Genlik,

Nevha-i Bsd, Matem-zede, Hcre-i ir, Aiyan- Peder, ktirab, Eski Bir

Name, Aiyane-i Ll, Karilerime, Seza, Hasta ocuk, Kk Aile, Kenan,

Hasann Gazas, Verin Zavalllara, Resim Yaparken, Bahr- Mamm, Hb-

Girzan, Baharda, Skn inde, Per-i irime, Son Tesadf, Bir Mersiye, Yine

Halk, Byk kramiye, Biraz md, Hande-i Bm , Heykel-i Say, Hayt,

Kocaman Sate, zler, Cevb, Hemirem in, Sis, Fuzuli, mid lmez,

Zelzele, Promete, Halkun Ved, Resminin Karsnda, Cez-y Mensiyyet,

Hill-i Ahmer, K Baba, Tarih-i Kadim, Rbbn Cevab, Harb-i Mukaddes isimli

iirlerini de gsterdiklerin kapal mekn zellikleri asndan tahlil etmitir.

Bir sonraki blm 5. Bellek Meknlar adn tamaktadr. Bu blmde znel, nesnel ve

toplumsal (s. 218) olmak zere e ayrld ifade edilen bellek, daha ok toplumlarn

gemilerinin gelecek kuaklara aktarlmasn salayan ortak bilin olarak ele alnmtr.

Yazara gre birey nasl ki gemiten ald birikimle gelecee doru yneliyorsa; toplum da

kklerini dayad gemie bal olarak ilerler. (s. 217) Yazar Fikretin iirlerinde ele ald

bellek meknlar ise yaananlar, dleri ve toplumsal varolu srecinde yer alan her unsuru

saklayan ve yeni srelere zemin hazrlayan meknlar (s. 221) olarak tanmlar. Yazar, Sis

isimli iirdeki bellek meknlarn ilevsel olarak kullanldn, bir ekil yardmyla, yle izah

eder: air, ynetim anlayn ve ynetimin uygulamalarn mekna dayal olarak eletirmesi

bellek meknlar oluturan ilk aamadr. Fikret, bu eletirisini, ehrin barndrd dier

meknlara ynlendirerek ve bu meknlar ahit gstererek devam ettirir. Bylelikle toplumsal

bellein meknsal unsurlarn n plana kartr. Merkeze yerletirdii stanbul ve onun

zerindeki sis perdesi, dier meknlarla balant kurularak verilir. Balant kurulan bu meknlar

bellek mekn rneklendirmektedir.



314

Tahsin Yaprak

stanbul, ktlklerin ve kirlenmiliin barna konumundadr. Bu mekn, gemiin anlarn

tayan mabet, gemii gelecee aktarmakla grevli yaplar, doruluun sembol olan

minareler, eklinde birok mekn barndran bir konumdadr. (s. 223-224)

Yazar, bu blmde Fikretin Ramazan, Halukun Ved, Gkten Yere isimli iirlerindeki

bellek meknlara da dikkati ekmitir.

Eserin altnc blm 6. Meknsal Metaforlar adn tamaktadr. Eserde metafor, toplumsal

yaamn zaman-mekn birlikteliinde oluturduu ve belleklerinde saklad, anlamlandrd

ve ilikilendirmeye ak hale getirdii imgeler (s. 227) olarak, imge ise duygu ve dncelerin

belirginletirilmi hali (s. 228) olarak tanmlanmtr. Blmde yazar, Fikretin M Deniz

isimli iiriyle ilgili u karmlar yapmtr: M Deniz iirinde mekn olarak denizin

metafora dayal bir kullanm yer almaktadr. Deniz sahip olduu suyla insan ferahlatan bir

zellie sahiptir. iirde sklan ve dar mekn yaayan bireyin snd bir mekn olarak verilen

deniz, bireyin dertlerine alayan mavi bir gze benzetilmitir. Su ve alamak eylemi, psikolojik

bir rahatlama ve arnma hissini barndrmaktadr. iirde skntl bir konumun denizle

ilikilendirilmesi ve denizin alayan bir mavi gze benzetilmesi meknsal darl gidermi ve

arnmaya ynelik bir eylemi belirginletirmitir. (s. 238) Bu blmde yazar, Tevfik Fikretin

Gazel, eyh Vasfinin Bir Gazelini Tahmis, Uzlet-geh-i Maderi Ziyaret, Sityi-i

Hazret-i ehriyr, Subhiyecik in, aire Dir, Bir Muhevere-i Edebiyye, Er-

Muhabbetten, Nak- Nazenin, Vagonda, Mehd-i mlim, Gayya-i Vcud, Zavall

Hasta, Seninle, Bir Hicran- Muvakkattan Sonra, Firak u Telakki, Frsat Yolunda,

Toprak, Halka, nanmak htiyac, ehidlikte, airin ubuu, Kocaman Saate,

Dn Gece, Cevab, Sis, Zelzele, Hayavata, ehrayin, Sultaniye, Ferda, Bir Kz

Mektebi in, Hilal-i Ahmer, Hasbihal, Tarih-i Kadim, Han- Yama, Sancak- erif

Huzurunda, Harb-i Mukaddes iirlerindeki metaforik meknlar da incelemitir.

Kitabn yedinci blm 7. Renk ve Mekn adn tamaktadr. Yazar bu blmde Fikretin

renklerden faydaland iirlerinden bahsederek onun ressamlk ynn aydnlatmaya

almtr. Bu iirlerden Beyaz Yelkenle ilgili yazarn karmlar u ekildedir: Beyaz

Yelken iirinde balkta yer alan beyaz renk, youn bir ekilde kullanlmtr. Deniz, kayalar,

sandal, sabah ve hatta mavi olan ancak hemen beyazlaan gkyz, beyaz renkle balantl

olarak verilmitir. Hayallerin beyaz renkle birliktelii dikkat ekicidir. Beyaz rengin zellikleri

ve iirin btn gzetildiinde ak meknn olutuu grlmektedir. (s. 254) Blmde

Fikretin Gonce, Bir Sz, Bir Levha in, ukufe-i Yar, Eski Bir Name, Bir Yaz

Levhas, Sha ve Pervin, Berf-i Zerrin, Mehd-i Amalim, M Deniz, ehidlikte,

Papatya ve Veli Baba iirlerindeki renklerin de kullanm ele alnmtr. Yazar, Fikretin

renkleri kullanmyla ilgili u sonulara ulamtr: Fikretin iirlerinde, renk ve mekn

birlikteliine baktmzda ok byk tezatlklar grlmez. Tabiattaki renklerin meknsal

grnmleri genellikle iirlerde ayn ekilde ele alnmtr. airin ressamlk yn renklerin

seimini ve yanstmn destekleyen en nemli zelliidir. (s. 256). Renkler, Bir Sz iirinde

imenlerin pembe olduunun ifade edilmesi dnda, gereklikle uyumludur. (s. 256)

Kitabn bir sonraki blm 8. Beden ve Mekn adn tamaktadr. Blmde yazar, bedenin

ruh iin bir nevi kabuk olduunu, bu kabuun ruh iin bir dar mekn olduunu ve hayalleri

vastasyla ruhun bu kabuktan syrlabildiini ifade etmitir. (s. 259) Bedeni bir nevi

duygularn mekn olarak tavsif eden yazar, hangi kltrden ve hangi inan sisteminden

olursanz olun ak kalbinizde, sevgiyi anne, baba veya sevgili kucanda arayacaksnz. (s.



315


260) der ve beden-mekn kavramn bedenin muhafaza etme ve duygulara yer verme zellii

(s. 260) olarak tanmlar. Blmde, Fikretin Tahassr adl iiriyle ilgili u karmlarda

bulunulur: Tahassr iirinde air, yaamn meknsal darln hissetmekte ve Hayt-

zilemin imdi son-bahr mdr? (B, s. 94) eklinde bir sorgulamayla, hayat ile sonbahar

arasnda bir balant kurmaktadr. Mevsimsel zelliklere bakldnda sonbahar, eriyen, yok

olan ve len bir zellik tamaktadr. Bu nedenle air bu tarz hissediinden hareketle iim

eklinde bir kullanmla bedenini mezara benzetir. Hem bedensel mekn rneklemesi yapar hem

de kapal mekn rneklendirir.

Garb bir eser-i inirh var dilde,

im sadet-i yekrzemin mezr mdr? (B., s. 94) (s. 263-264)3

Blmde airin Gazel, eyh Vasfi Efendiye Bir Nazire, Bir Gazel, Muallim Naciye

Nazire, Mesudiyyet-i Ak, Canan- Girzana, Sevda-y ir, Valide, Bahar-

Mamum, Mehd-i Amalim, Ak u Firak, Sen Olmasan, Firak u Telakki ve Fuzuli

iirleri de beden-mekn ilikisi asndan yorumlanm ve iirlerinde gnl-duygu, zihin-

dnce, kucak-huzur, kalp-sevgi gb. birliktelikler kurularak beden-mekn ilikisini iirlerine

yanstt (s. 267) sonucuna ulalmtr.

Kitabn sonu blmnden nceki son blmnn ad ise 9. Eik Meknlardr. Yazar, eik

olmay meknlarn ortak bir zellii olarak grerek, eik mekn her mekn kendinden bir

nceki ya da bir sonraki mekna eik konumdadr. (s. 269) szleriyle tarif etmi ve cami,

mezarlk gibi meknlar bu tr meknlara rnek olarak gstermitir. Yazar, dnya meknna

geldiimiz ana rahmini ve bu mekndan ayrlma yolunda iine konduumuz tabutu ara eikler

olarak birbirine denk grmtr. (s. 270) Yazar bu blmde airin Kitabe 1 ve Kitabe 2

isimli iirlerinde mezarlk bir eik mekn olarak iaret eder ve yorumlar: Kitabe 1 ve 2

iirlerine baktmzda dnya hayat ve bu hayatn sonras sorgulanr. Dnyaya gelenlerin

ziyareti olduklar ve bu ziyaretin sonunun da mezar olduu belirtilir. Ancak mezar ve sonras

bilinmediinden mezar tana sorular yneltilerek bu sre aklanmaya allr. Mezar ta

bilinmeyen srecin abidesi ve lmn en yakn tandr. Herkesin ekildii zaman diliminde

mezarla ve mezarlkla ba baa kalan mezar tadr. air, gei mekn olan mezarla ilgili

sorular ve sonraki sreci mezar tana yneltirken ta yrekli insanlarn bu dnyada neeli

olularn da sorgular. (s. 274) Blmde yazar, airin Uzlet-geh-i Maderi Ziyaret, Girye-i

Matem, Bir ocuk Mezar in, Kitabe, Bir Feylesofa, Hayal-i Zair, Sha ve

Pervin, Hab- Girzan, Yaadka, Hemirem in, mid lmez, Halukun

Aments, Resminin Karsnda, Sultaniye, Kr ile Ktrm, Tarih-i Kadime Zeyl

iirlerindeki eik meknlar da incelemitir.

Yazar sonu blmnde ise ulat sonular ekillerle destekleyerek, ayrntl bir ekilde

okuruna sunmutur. Bu ekillerden 285. sayfada geen bir ekil:

3 Alntda B olarak ifade edilen eserin knyesi: Parlatr, smail; etin, Nurullah, (2004), Tevfik Fikret Btn iirleri, TDK Yaynlar, Ankara.



316

Tahsin Yaprak

Sonu olarak, halen Frat niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blmnde retim

yesi olarak grev yapmakta olan deerli Hocamz Do. Dr. zcan Bayrakn Tevfik Fikretin

iirlerinde Mekn ve Alg isimli eserinin Tevfik Fikretin iirlerine ilgi duyan, mekn

unsurunun eserlerde yazarn kiiliiyle ilgili hangi ipularn verdiini ya da iirlerin farkl

okumalarla nasl zenginletiini grmek isteyen okurlarn ve aratrmaclarn olduka faydal

bulaca bir eser olduunu syleyebiliriz.

tevfik fikret'in Şiirlerinde mekan ve algı kitabının tanıtımı

Documents