TH NH K - TRN HAI B LC A U

Nguyn Ngc Bo Trm

Cc ng ch, nu ti khng sng n ngy

- ti l, nu ti cht trc lc t do

Hy a ti v

v chn ti trong mt bi tha ma ni lng qu x Anatolia.

[] Tt nhin, chng ti s khng th nghe nhng bi ca:

ci cht nm dui di phong kn

v mc ra qut queo,

ic, cm, m trong t.

Nhng, ti ht nhng bi ca

t trc khi thnh iu,

[] Cc ng ch, nu ti cht trc ngy ,

c v hin nhin l nh vy

ti mun c chn trong mt bi tha ma ni lng qu x Anatolia,

v nu tin xin hy trng,

cy tiu huyn ln nm m,

chng cn bia , chng cn.

(Bi ca t th 1953 bnh vin Barviha, Moscow) [1]

Trn y l nhng vn th u bun v tru nng tm t ca nh th Nazim Hikmet [2] khi phi sng cuc i lu vong v b qu hng rung b. Bn o Anatolia yn bnh trong nhng vn th v gic m ca Nazim Hikmet chnh l t nc Th Nh K x s nm trn hai b lc a u.

nh 1: Nh th Nazim Hikmet (1902-1963)

Th Nh K l mt trong nhng t nc him hoi cng lc thuc v c hai chu lc. Phn ln lnh th ca Th Nh K chnh l bn o Anatolia thuc v chu ; mt phn nh din tch cn li nm vng Balkan pha ng Nam chu u c gi l Thrace. Bin Marmara nm gia ngn cch hai phn lnh th - u ny cng nh ni kt Hc Hi v a Trung Hi. V tr v qu trnh lch s c bit to nn mu sc c trng ca Th Nh K mu sc ca s giao thoa gia chu u v chu , gia phng ng v phng Ty, gia hin i v truyn thng.

Nc Cng ha Th Nh K ch mi c thnh lp t nm 1923, tuy nhin, nn vn ha Th Nh K li c ngun gc t mt truyn thng di lu hn rt nhiu, t thi ch Ottoman rng ln (th k XIII n 1923), ngoi ra cn c nhng lp vn ha xa xa t cc nn vn minh Byzantine, Ba T, Arab, Hy Lp, La M, Hittites, Assyria c i. Va nm ti mt v tr chin lc gia chu u v chu , va c mt nn vn ha lu i v a dng, Th Nh K thc s m nhn v tr cnh ca gia phng ng v phng Ty, l s kt ni gia cc trung tm ln v kinh t, vn ha, chnh tr, tn gio ca th gii. V y cng l ni xy ra cc trn chin gia cc nn vn minh ln ca nhn loi, ni tranh chp v tip nhn nh hng ca cc tn gio nh Do Thi gio, Thin Cha gio v Hi gio trong mt chiu di lch s rt lu i.

1. Thin nhin p ti

t nc Th Nh K c nhng cao nguyn rng ln vi nhng rng ni hng v, nhng vng bn hoang mc v nhng thung lng mu m, nhng dng sng chy vo bin c. Th Nh K cng lc c cc kiu kh hu n i, cao nguyn bn hoang mc, a Trung Hi,... Thin nhin a dng ny mang li cho Th Nh K nhng k quan c o nh cc thnh ph trong lng t vng Cappadocia, ni Ararat, dy Taurus,...

Cappadocia (thuc tnh Nevehir) l mt vng t c lp a cht c bit vi ni la mm c hnh thnh khong 30 triu nm v trc. Trong nhiu th k, s xi mn to nn trong lng t nhng hang ng c hnh dng k l. Ngi ta tn dng nhng hang ng ci to thnh cc cng trnh dn dng nh nh , chung gia sc, hm ru,... ri dn dn to thnh nhng thnh ph di lng t c c trng hc ln nh th. Di lng t l nhng hnh lang v cc li i phc tp ni lin cc tng khc nhau ca thnh ph; phng c, bn gh, u c tc nn t . Theo s phng on ca cc nh kho c v cc s gia, nhng cng trnh ny ban u c xy dng vi mc ch phng th. Cc nh th kiu Byzantine di lng t l du vt ca nhng thi k cc tn Thin Cha gio phi n np trong cc thnh ph di lng t trn trnh s khng b tn gio. Chng to nn nhng cu chuyn c tch c o ca vng t ny. Cappadocia tr thnh mt k quan c o ca thin nhin v vn ha Th Nh K. Cc cng trnh tc vo ni la y c xc nh ra i t cch y tn 2000 nm, cho n ngy nay c s dng vi mc ch du lch. S b n v s ca chng l sc ht mnh m i vi cc du khch a mo him.

nh 2: Cc thp Cappadocia

Ngn ni ni ting nht Th Nh K chnh l ni Ararat, nm gn bin gii Iran. Theo truyn thuyt, y chnh l ni con thuyn Noah trong Cu c kinh dng li sau nhiu ngy lnh nh trong cn i hng thy. Noah mang theo gia nh ca mnh v mun loi sinh vt ln trn chic thuyn c chiu di, chiu rng, chiu cao l mt dm nh th m vn cn gn gi c i sng qua cn thnh n ca t nhin. i hng thy ph hy ton b nhng cng ng thi ti sinh s sng trn tri t v lm cho n tt p hn. l huyn thoi nhng cng cho thy v tr quan trng ca ngn ni Ararat quanh nm tuyt ph. Nhiu nh thm him, kho c c tham vng tm thy vt tch ca con thuyn Noah di nhng lp bng dy trn nh ni cao 5.137m ny. C thi vng t ny l thnh a cm lai vng ca cc tu s Armenia. V vy, tnh huyn b v thing ling ca ngn ni ny cng cao trong i sng tinh thn ca ngi Th Nh K.

nh 3: nh Ararat huyn thoi

Nu nh vng cao nguyn Anatolia l vng bn hoang mc ma ng lnh gi, ma h la thiu th vng ven bin Aegaeus ca Th Nh K c t ai mu m, nh nng m p, phong cnh p , kh hu thun ha gip cho vng t ny c sn lng liu, nho, tri v rt cao. Th Nh K cng c xem l qu hng x s ca cy liu. Dy ni Taurus tri di dc theo vng duyn hi a Trung Hi ca Th Nh K xa kia c ngi Hy Lp gi l Chimera. Bi v ni c con qui vt u s t, ui rn th ra la sinh sng. Ngy nay, ngi ta hin i c th gii thch l kh ga b bc chy v t h c th tm ra c cc m kh ngoi khi xa.

Thin nhin trn t nc Th Nh K a dng v p . Thin nhin y mang li nhng mn qu qu gi cho ngi dn y. Nhng ng c trn vng cao nguyn Anatolia c th chn th gia sc v trng trt. Sui nc nng Pamukkale (thuc tnh Denizli) c cha nhiu mui khong c tc dng cha bnh. Dng chy ca nc b vi ha nn to thnh nhng bc thang v cc b tm t nhin c o. Nm v tr c o gia hai chu lc v cc bin ln, Th Nh K c rt nhiu bi tm xinh p dc theo b bin a Trung Hi, Hc Hi v Marmara. Nhng iu ny cng to ra th mnh quan trng ca Th Nh K trong vic pht trin ngnh du lch.

nh 4: Sui nc nng Pamukkale

2. Cc di sn tinh thn

Ngoi cc thng cnh thin nhin, Th Nh K ngy nay cn gn gi c rt nhiu di tch lin quan n i sng tinh thn v nhng yu t vn ha thing ling ca con ngi. L vng t nm gia cc nn vn minh v i ca c chu u v chu , cho n ngy nay, Th Nh K vn s hu nhiu di sn c xa t c hai th gii ng v Ty. c th l nhng huyn thoi ca cc nn vn minh Hy La c i, Do Thi c i. cng c th l nhng truyn thuyt lch s nhng giai on sau ny. Tt c nhng iu to nn nhng v p ng t ho m ngy nay ngi Th Nh K vn tip tc gn gi.

Ngi Hy Lp xy dng trn lnh th Th Nh K cc th ln nh Troy, Ephesus, Miletus. Cc th ny tr thnh nhng trung tm kinh t, thng mi quan trng khu vc Trung ng cho n nhng giai on sau ny. Qua qu trnh lch s lu di vi nhng cuc xung t v tranh ginh nh hng t cc quc gia c i nh Lydia, Ba T, du n Hy Lp La M y vn cn tn ti qua cc di ch kho c hc nh: nh ht Miletus, chn lp tng thnh Troy c xa, n th n thn Artemis Ephesus, ni tr ng ca c m Maria sau khi Cha Jesus qua i,... Nhng a im lch s vn ha ny cha ng nhng v p k l trong s pht trin i sng tinh thn ca t nc Th Nh K. Ngi Th Nh K hin i vn tin rng trn t nc ca h l nhng thnh a, nhng di ch thing ling ca nhiu tn gio ln trn tri t.

nh 5: Tng thnh Troy (vng thnh th 7 1200 TCN

Trong cc vng tng thnh Troy (pha ty bc Anatolia), lp tng thnh cui cng c xy dng t thi quc La M v lp tng thnh th by c nh kho c hc Heinrich Schiliemann ngi c xc nh chnh l thnh Troy ca vua Priam trong huyn thoi. Di ch huyn thoi ny c cho l c xy dng t nm 1200 trc cng nguyn. Huyn thoi v cuc chin thnh Troy thi c i v con nga g ca Odysseus c Homer k li trong s thi ca mnh vn nh hin din t nc Th Nh K hin i. T ni , ngi ta vn c th nhn thy vng ng bng Ilium rng ln v mu m, ni xa kia Achilles rc ui Hector trong cuc chin Troy. Nu nh trong s thi ca Homer, nguyn nhn ca cuc chin tranh thnh Troy l v nng Helen xinh p th trong lch s, ngi ta cho rng l do nhng xung t trong hot ng thng mi trn vng bin Aegeus.

nh 6: Nh ht kiu Hy Lp thnh c Ephesus

nh 7: Th vin Celcus thnh c Ephesus (nm 135)

Ti thnh c Ephesus ngy nay vn cn cc di tch nh th vin Celcus c xy dng t nm 135, nh ht kiu Hy Lp, n th Artemis, nh ca c m Maria,... n th Artermis Ephesus xa kia c mnh danh l mt trong by k quan ca th gii c i ngy nay ch c l ph tch. Ph tch y gng lin vi mt thnh ng ni danh trn th gii: k t n. Tng truyn, vo th k th IV trc cng nguyn c k v tham vng tr nn ni ting quyt nh thc hin mt hnh ng in cung, v hn chn phng ha n th n thn Artemis. vi chn tham vng in cung , hi ng thnh ph quyt nh khng ghi chp li tn gi ca hn, mi mi khng ai trn i ny bit n k na. Giai thoi v cch ng x vi nhng k v cung ca ngi Hy Lp y tht c bit, tuy nhin, theo nhng ngun s liu khc th k t n y c tn gi l Herostratus.

nh 8: Ph tch n th Artemis

Sau thi nh hng Hy Lp l ti thi nh hng ca quc La M. Theo tin trnh lch s, quc Byzantine li b ngi Th theo Hi gio nh bi dn dn. S ln mnh ca mt quc gia theo Hi gio mi khin ngi chu u lo ngi v pht ng nhng cuc chin tranh Thp t. Nhng xung t chnh l iu kin cho s tip xc lu di, nhiu tng nhiu lp gia ngi Thin Cha gio v ngi Hi gio, ng thi gp phn to ra mu sc c bit ca nn vn ha Th Nh K. Trn t Th Nh K ngy nay, vn cn nhiu di ch, di tch mang nh hng La M nh nhng pho tng, bi k, n i v nh ht kiu La M. N ghi du mt giai on pht trin huy hong ca quc Byzantine Thin Cha gio.

Thnh ph Istanbul thnh ph ln nht ca Th Nh K hin i, vn l kinh Constantinople xa kia ca cc quc Ottoman v Byzantine vn cn gn gi h thng dn nc t thi La M, cc nh th khm mang phong cch Byzantine ca ng La M, cc thnh ng Hi gio c t thi Ottoman v nhiu lu i ni ting khc. Du khch n Istanbul ngy nay c th n thm bo tng / nh th Aya Sofya (Nh th tr tu thn thnh) c xy dng t th k VI. Aya Sofya tng l nh th Thin Cha gio quan trng nht Constantinople v c xem l cng trnh tiu biu cho kiu kin trc Byzantine. Di thi quc Ottoman, nh th ny c vua Mehmet ci to thnh thnh ng Hi gio. V cng trnh c ngha v cng quan trng i vi c tn Thin Cha gio ln Hi gio nn ngy nay n c s dng lm bo tng trnh s xung t tn gio.

nh 9: Bo tng Aya Sofya

iu c bit phng din tn gio l vic d l mt quc gia theo Hi gio, Th Nh K li c th tch quyn lc tn gio ra khi cc lnh vc chnh tr, vn ha. iu cng cho thy s phng khong v t tng ca dn tc Th Nh K. C l trong qu trnh lch s lu di, vic tip xc, giao thoa vi nhiu tn gio, t tng khc nhau chnh l nguyn nhn ca c trng ny. Hi gio Th Nh K pht trin t tng Sufi gio vi dng tu nhng gio s nhy ma. Dng tu ny mang tnh thn b v ch c bit n s lin kt gia mi ngi vi Thng ti cao. Trong nhng nghi l tn gio ca h c nhng iu v xoay trn, v mt tnh cht l hon ton khc bit vi tinh thn ca Hi gio chnh thng. Cc tu s mc trang phc trng, di chic o chn l chic vy di xe rng theo mi bc xoay trn ca h vi nhng giai iu thing ling v thn b. Trit l ca h l mong mi mt s ha hp ti cng vi vi Thng . Ngy nay, iu v xoay trn ny c din trong l hi Mevlana ti thnh ph Konya k nim ngy mt ca Rumi nh th ni ting nht ca th gii Hi gio v l ngi sng lp dng tu ny.

nh 10: Cc tu s nhy ma trc lng m Rumi (Konya)

3. X s phng ng trn con ng hin i ha

Chu nh hng t nhng nn vn minh c xa ca c hai th gii ng v Ty, ngy nay Th Nh K l mt x s phng ng y hin i. Va cha ng trong n mt v p c in, Th Nh K hin i l mt x hi pht trin mnh m vi nhng thay i to ln ca nn vn ha, kinh t v chnh tr. Di ci bng mt thi oanh lit ca quc Ottoman cng s tht bi nng n ca n sau chin tranh th gii th nht, Th Nh K nhanh chng thc hin cng cuc cch tn t nc, tin nhanh trn con ng u ha. Ngy nay, Th Nh K tr thnh cu ni gia Hc Hi v a Trung Hi, gia hai lc a v u, gia hai th gii phng ng v phng Ty v cn l gia cng ng Hi gio v nhn loi. Cc thnh ph ln nh Ankara, Antalya, Bursa, Edirne, Istanbul, Izmir,... ca Th Nh K l nhng ni va mang cha nhng di sn c xa va mang nhng v p ca mt thi i mi, nng ng v ci m.

nh 11: Tng thng Atatrk (1881-1938)

Sau thi k quc Ottoman hng mnh, t nm 1923, di s lnh o ca tng thng u tin ca nc Cng ha Th Nh K l Mustafa Kemal Atatrk[footnoteRef:1], ngi Th Nh K tin hnh cng cuc ci cch t nc, xy dng quc gia hin i theo con ng u ha. Tng thng Atatrk thnh cng trong vic tch ri quyn lc tn gio ca Hi gio ra khi quyn lc ca i sng th tc. ng nh hng xy dng t nc theo mt m hnh hon ton mi, vi h thng chnh tr, php lut, lch php, theo m hnh ca chu u. ng cng a vic s dng bng ch ci Latin trong vic ci cch ch vit v ngn ng Th Nh K. Atatrk chn Ankara lm th t nm 1923. Vn l mt th trn nh b, Ankara pht trin nhanh chng tr thnh mt th rng ln, mang dng vc ca i sng v x hi hin i. Ngy nay, Ankara tr thnh thnh ph ln th hai ca t nc Th Nh K. [1: Tng thng Mustafa Kemal (1881-1938) c vinh danh l V cha gi ca dn tc Th Nh K ]

Istanbul l thnh ph duy nht trn th gii c din tch thuc v c hai chu lc u. Ngy nay, Istanbul khng phi l th ca Th Nh K nhng li l thnh ph ln nht, pht trin nht v ng dn nht. Vi lch s tng l kinh Constantinople ca cc quc hng mnh thi trc l quc Byzantine Thin Cha gio v quc Ottoman Hi gio, Istanbul ngy nay c rt nhiu cc cung in, ngn thp, cc thnh ng nh: cung in nc Basilica Cistern, cung in Topkapi, thnh ng Hi gio Suleymaniye, thp Gatala. T khi th mi ca t nc Th Nh K c xy dng Ankara, Istanbul tr thnh mt thnh ph mang v p cao qu c xa v u bun dim l t s suy vong ca quc Ottoman. l ni bun trong tm th con ngi Th Nh K, l sng m che ph ln mt thnh ph phng ng c hon cnh tn gio, chnh tr v lch s c bit gia tin trnh u ha. Trong tc phm Tn ti l , nh vn Orhan Pamuk[footnoteRef:2] vit: [2: Orhan Pamuk (1952-): Nh vn Th Nh K u tin c trao gii Nobel Vn hc vo nm 2006]

Tri tim xao xuyn ca ti khao kht tri Ty khi ti ang phng ng v khao kht tri ng khi ti ang phng Ty

Nhng phn khc ca ti khng khng ti l n b trong khi ti l n ng v khng khng ti l n ng khi ti l n b

Lm ngi tht gian nan lm sao, sng mt i ngi thm ch cn ti t hn.

Ti ch mun lm vui cho mnh c pha trc ln pha sau, l c ng ln Ty (chng 54 Ti l mt ph n) (Tn ti l - Phm Vim Phng dch)

C l, cng l suy t chung ca con ngi Th Nh K gia hai b th gii ng Ty. nh l s chn la gia ci mi v ci c, gia bo th v i mi, gia truyn thng v hin i, gia cuc sng th tc v nhng iu thing ling.

Th Nh K, t nc xinh p nm bn b ca c chu u v chu l mt t nc phng ng k l nht. V tr a l c bit ca t nc dn n mt lch s phc tp v nhng s giao thoa c bit trong i sng vn ha, tn gio, chnh tr,... ca t nc ny. Tinh thn phng ng v nhng di sn t xa xa to nn nhng v p su thm v nn tng vng vng ca Th Nh K. Trong khi , s ci m v ha nhp vi i sng kiu u chu gip x s ny tr nn mnh m v pht trin trong th gii hin i.

Ch thch:

[1] Last Will and Testament, Nazim Hikmet, ngi vit dch t https://www.marxists.org/subject/art/literature/nazim/testament.html[2] Nazim Hikmet (1902-1963): nh th Th Nh K, i u trong hot ng cch tn v i mi vn hc. ng u tranh chng ch sng bi ch ngha dn tc nn b trc xut khi Th Nh K v phi t nn Lin X c vo nm 1950. Nm 2002 c UNESCO chn l nm Nazim Hikmet nhng n nm 2009 chnh ph Th Nh K mi khi phc quyn cng dn cho ng.