ti·~ ILAHIYAT FAKOLTESi DERGISI22:1 (2017), SS. 153-164. · ....... ..

HARPUT MUZiGi GUFTElERiNE DAiR BAZI TESPiT VE DU$0NCELER

Yavuz DEMIRT A$•

Oz Hem Turk Halk Muzigi hem de Turk Sanat Muzigi ozelliklerini bunyesinde banndmnakla Turk MGzigi

ic;erisinde ozel bir konuma sahip clan Harput MGzigi'nde, Mani. Ko~ma, Gazel, Kaside vs. gibi birc;ok

Turk Edebiyat1 Naz1m Bic;imleri'nden pek c;ok ~iir gufte olarak kullamlmaktad1r. Ancak, Harput'a ve

Harput KUitiirG'ne tam manas•yla vak•f olamayan birtak1m okuyuculann bu ~iirl erde yer alan baZI

kelimeleri yanh~ telaffuz etmeleri, hem ~iirlerin ashnda olmayan tuhaf ve anla~1lmas• guc; birtak•m

ibarelerin, hem de Harput'un tarihi, cografi ve kOitOrel ozellikleri ile bagda~mayan ifadelerin ortaya

c;1kmasma sebebiyet vermektedir. Harput M Ozigi gibi gOzide bir muzige yakl~mayan bu table, bu

konuda art1k bir ~eyl er yapmanm gerekli oldugu anlay1~1n1 bizlerde olu~turmu~ ve neticede bu

c;ah~mamn ortaya c;1kmasma vesile olmu~tur. c;ah~mam1zda, giiftelerde tespit edilen yanh~hklar

6rneklerle ac;1klanm1~ ve bu konu iizerinde birtak1~ dG$Gnce ve tavsiyelerde bulunulmU$tUr.

Anahtar Kelimeler: Harput, Tarih, KGitur, MUzik. Giifte.

Some Detections and Opinions about Words of Songs of the Harput Music

Abstract

Having the features of both Turkish Folk Music and Turkish Art Music, Harput Music has a special

place in the Turkish Music. Many examples fro!" Turkish Literature Poetry, such as Mani, Ko$ma, Gaze I.

Kaside, have been used in Harput Music as words of songs. However. some singers who are not fully

aware of Harput and Harput's Culture are mispronouncing some of the words in these poems. Such

these phrases prononounced in a wrong way may sound strange to ~he audience and could be hard

to understand. Also, this may cause to the occurance of expressions which are incompatible with the

historical, geographical and cultural characteristics of Harput. Performing the music this way is not

expected from such a distinguished music genre like Harput Music, and for this reason, the thought

came to our mind that it is necessary to take art action regarding this matter. In this study, the detected

mistakes in the lyrics are explained with examples, and some thoughts are shared along with some

recommendations on this specific issue.

Key Words: Harput History, Culture, Music, Words Of Songs.

Yrd. Doc;. Dr. F~rat Oniversitesi Devlet Konservatuvan, yavuzdemirtas@firat.edu.tr

154 Yavuz DEMiRTA§

Giri~

Osmanh Devleti idaresinde XIX. Yuzy1la kadar onemini koruyan tarihi

Harput ~ehri, ula~1mda kar~1la~•lan zorluklar, c;etin gec;en k1~ mevsimi vs. gibi

bir~ok sebepten dolay1 aym yuz.y1hn ba~lanndan itibaren bu onemini yitirmeye

ba~lam1~, 1834 y1hnda resmi dairelerin ve akabinde de ahalinin ~ehrin hemen

giineyinde bulunan ovaya (ki, bugiinku Elaz1g il merkezi bu ovada yer almaktad1r)

ta~mmas1yla, zamanla ic;inde c;ok az ki~inin ya~ad1g1 bir nahiyeye donu~mu~tGr.

Jeopolitik konumu itibariyle c;ok onemli bir yerde bulunan Harput ~ehri, tarih

boyunca, birbirinden farkh kultGr ve medeniyetlerin temsilcisi olan birc;ok devletin

hakimiyeti altma girmi~, dolay1s1yla da c;ok zengin bir kulturel mirasm sahibi

olmu~tur. Hi~ ~Ophesiz bu kultGrel zenginlik ic;erisinde diger Turk-islam

~ehirlerinden farkll olan birtak•m kulturel 6geler1 bulunmaktadlr ki, bunlann

ba~mda, fasll/an, gazelleri, agtr havalan ve hareketli tiirkiileriyle nev-i ~ahstna

miinhastr "Harput Miizigi'12 gelmektedir.

1. Harput Miizigi ve Ozellikleri "Harput MOzigi ve Ozellikleri" ile ilgili ozet bilgileri, daha anla~1hr ve ak1c1

olmas1 ic;in maddeler halinde a~ag1ya ahyoruz: ·

a. Turk Muzigi ic;erisinde ozel bir konuma sahip olan Harput MOzigi'ni

k1saca; MKendine ozgu c;alg1lan, makamlan ve icra s1rasmda kurallan alan, Turk

MOzigi'nin hemen her ~ubesinden izler bannd1ran, genellikle ag1r ve sanath

eserleri haiz bir miizik tOrO" ~ekllnde tammlamam1z mOmkGndur.

b. Harput MGzigi'nde, Davul, Zurna, <;:1g1rtma, Kaval, Def gibi Turk Halk

MGzigi Sazlan'nm yam s1ra, Klarnet, Kanun, Kernan, Ud gibi Turk Klasik Mi.izigi

Sazlan da kullan1lmaktadJr. Soz. konusu c;alg1lar ile icra edilen Harput MGzigi,

' "Eiaztg-Harput Tarihi ve Kiiltiirii" hakktnda geni~ bilgi ic;in bkz: Nurettin Ard1c;oglu, Horput Torihi, Elaztg Egitim, Sana(, KultOr, Ara$tlrma, Tan1tma ve Hizmet Vakf1 Yay., Ankara 1997; Ishak Sunguroglu, Horput Yollormdo, c. I-IV, i~aret Yay., Istanbul 2013; Fikret Memi~ogl u, Horput Ahengi, Matbaa Teknisyenleri Bas1mevi, istanbul 1966; Mehmet Ali Onal, XVI. Yiizyddo Horput Soncog1 (7518- 1566), Turk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1989.

2 "Harput Muzigi ve Ozellikferi" hakkmda geni~ bilgi i<;in bkz: Fikret Memi~oglu, Horput Ahengi; Ishak Sunguroglu, Horput Yollonndo, c. HV; Salih Turhan-~emsettin Ta~bilek. Eloz1g - Horput Hovolon, Elaztg Belediyesi Kultiir ·Yaymlan, Ankara 2009; Tahir Abac1, Elozlg-Horput TOrkiileri, lkaros Yaymlan, istanbul 2013; Ahmet Tevfik Yucasu, Lokmon Toso/1 ve Horput Musikisi. YOksek Lisans Tezi, F1rat Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstitiisu, Elaz1g 2014; Yuksel Tunc;, Klornet:in Eloz1g·Horput Miizigi'ndeki Yeri, Yuksek Usans Tezi, F1rat Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstitusu, Elaz1g 201 S; Sava~ Ekici, "Eiaz1g-Harput Muzik KOitarO", Milli Folk/or Dergisi, K1~ 2004, c. VIII, Sayc 16, s. 147-160; Elaz1g Valiligi, Nota/arlo Horput Musikisi, c.l-11, Elaz1g Valiligi Yaymlan, Elaz1g 1999; Turker Eroglu, "Harput MOziginin Turk Muzigi ic;indeki Veri", Milli Folk/or Dergisi, Ankara 1989, c. I, Say1: 2, s. 11 -13; Metin Karkm-Onal imik. "Harput Muzik KOI!Uru", Atotiirk Oniversitesi Giizel Sonotlor Fokiiltesi Sonot Dergisi, Erzurum 2010, Sa}'l: 17, s. 1-6; Damla Bulut-ir~at Kazazoglu, "Harput Yoresine Ait Muhalif Eserlerin Muzikal Analizi", F1rot Oniversitesi Sosyol Bilimler Dergisi, ElaZJg-2012, c. XXII. Sa}'l: 1, s. 209-220.

F:O. itahiyat Faki.iltesi Dergisi 22:1 (2017) 155

makamsal a~1dan buyuk zenginlik ve ~e~itlilik gostermekte, hem TUrk Halk MDzigi hem de Turk Klasik MDzigi ozelliklerini yansttmaktadtr. 3

c. Harput Muzigi i.izerinde Turk Din Musiklsi'nin, ozellikle de Tekke MOsiklsi'nin buyi.ik etkisi olmu~. bu iki mOsikl ti.iru adeta i~ i~e ge~mi~tir. Bu etkile~im, ozellikle Harput Gazelleri'nde bariz bir ~ekilde gorOimektedir. Konuyla

. ilgili "Harput Ahengi" adli kitabm yazan Fikret Memi§oglu ~unla'n soylemektedir:

"Harput Musiklsi'nde i~li bir ibadetin co~kunlugu hissedilir. Bir makama ba~lamrken soylenen Gazeller'de, bir ilahl ~e~nisi vard1r. Bundan sonra gelen Ti.irki.iler, bu ilahi duyguyu dalgaland1ran ve CO§turan nagmelerdir. Bestelerin yaratt1g1 manevi co~kunluk, ger~ekten insan1 maddi alemden uzakla~maga zorlar.

Soyleyene ve dinleyene bir u~u~ hissi gelir. Bu anda hi~bir istek ve i~aret li.izum olmaks1zm, i~gudOni.in ~evkiyle saz1n kendiliginden ayak tutmas1 sonunda goklere yOkselen bir Ezan gibi, yOksek havalara, yerli tabir ile "Kayaba~i" ve "Hoyratlar"a

ge~ilir ... BugOn bile Harput'un eski haf1zlan, Kur'an, A~1r ve Mevlid okurken, Gazellerdeki okuyu~ tavnm tekrar ederler. Gazellerdeki perdeler, ini~ -~1k1~ ve dali~lar, aynen bunlarda ve bunlann arasmda okunan ilahllerde yaprlir. Hatta, Naat okunurken, Salat 0 Selam verilirken de ag1r ve yuksek havalardaki ahenge uyulmaktad1r."4

~· Harput MOzigi'nde Turk Asker! Mi.izigi'nin etkileri de goze ~arpmaktadrr. Harput Divam ve Be~iri Hoyrat'm ayak ezgilerinde, Artukogullan ve Akkoyunlular zamanmda Harput'ta icra edilen Asker! Toren Mar§l ve Osmanli Mehter Musikisi Repertuvan'nda bulunan HOcum Mar~1'na benzer nagmelerin

tespit edildigi iddia edilmi§tir.5 Konuyla ilgili Fikret Memi~oglu ~unlan

soylemektedir:

Harput Muzigi, TUrku ve Hoyratlar~n t;ak yaygm a/arak halk tara{mdan soyleniyor almost, ezgilerinin halk tara{mdan yaktlmt~ almost, sozleriniri tamamen ha/ka ait mani ve guftelerden alu5mast, bir kt.Stm ezgilerin yaktlt~tna neden alan viJkalarmtn bilinmesi, Zurna, Davut Koval ve bazt ktrsal bolgelerde Baglama gibi t;algtlar~n do kullamb.yar almost gibi ozelliklerden dalayt TUrk Halk Muzigi dairesi it;erisinde; icrasmda kullantlan t;algtlartn TUrk Klasik (Sanat) Miizigi t;algtlart a/mast, ezgilerin makam tasnifine benzeyen yo reset makam tertibi i~inde gostetilmesi, me~klere yo reset bir pe$rev ile ba5lanmast, me$k esnasmda Turk Klasik Miizigi'nin tomnm~ eserlerinin icra edilmesi, Divan Edebiyatt'nm Gaze( Formu'ndo kaleme clmm~ eserlerin Harput Gazelleri'ne gu{te almas~ bu ezgilere can veren kaynak ki5ilerin Hri{tz Mustafa Suei (o. 7974) ve Hri{tz Osman Oge (o. 7975) gibi TUrk Klasik Miizigi'nin etki alamnda bulunan hri{tzlardan alu5mas1, bazt eserlerin TUrk Klasik Miizigi'nin $arkt Formu'nda beste/enm4 eserler gibi ulusal Olt;ekte muamele gormesi gibi ozellik/erden do/ayt do TUrk Klasik (Sa nat) Miizigi dairesi it;erisinde yer almaktadtr. (Damla Bulut­ir~at Kazazoglu, "Harput Yoresine Ait Muhalif Eserlerin Muzikal Analizi", Ftrat Oniversitesi Sasyal Bilimler Dergisi, Elaztg-2012, c. XXII, Say•: 1, s. 211; Elaz•g Valiligi, Natalarlo Horput Musikisi, c. I, s. 16; Salih Turhan-~emsettin Ta~bilek, Elaztg - Harput Havalan, s. 22-23; Turker Eroglu, "Harput Muziginin Turk Miizigi i~indeki Veri", Milli Folklar Dergisi, c. 1, S. 2, s. 11). Memi~oglu, Harput Ahengi, s. 9, 1 3.

5 Turhan-Ta~bilek, Elaz1g - Harput Havalaa, s. 22-23.

- :

156 Yavuz DEMiRTAlS

"Eskiden beri dala~an rivayet; Divan, NevrOz Makamlan'ndaki agtr

bestelerin, Artukagullan ve Uzun Hasan'rn Harput'taki saraylannda mehter

taktmlan tarafrndan c;ahndtgt, bu eserlerin Harasan erlerinden miras kaldtgl

~eklin~edir. Bunu teyit eden emareler de vardtr. Makamlann adlanyla beraber

ti.irklilerde ad1 gec;en Isfahan, ~iraz, ~irvan gibi Turkler'in kesafet te~kil ettigi Yakm

Asya ~ehir isimleri bu rivayeti gerc;ekle~tirmektedir.''6

Tahir Abaci da; "~ubukagullan, Artukogullan, Akkayunlular gibi Turkmen

devletc;iklerinin onemli merkezlerinden ve zaman zaman ba~kentlerinden birisi de

Harput almu~tur. Artukagullan ve Akkayunlular'm saraylannda mehterhane ve

c;alg1 taktmlan kurduklan, Divan Mi.izigi ile birlikte Harasan, Azerbaycan ezgileri

icra ettirdikleri, hatta Elaztg'da bugi.in bile ya~ayan Divan Makamt'ntn anlardan

miras kaldtgt rivayet edilir" diyerek Mehter Muzigi'nin yore muzigi Gzerindeki

etkisini ifade etmektedir.l

d. Harput MGzigi'nde kullamlan makamlan, "Turk MGzigi'nde Kullamlan

Makamlar" ile "Yoreye Mahsus Olarak Adlandmlan Makamlar" almak i.izere ikiye

aytrmak mGmkGndur. Yaptlan tasniflerde bu makamlar bazen birbirinin ic;erisinde,

bazen de birbirinden ayn olarak gosterilmektedir.

e. Harput Muzigi'nde yaygm alan UsOI, 1 0/8'lik Curcuna UsOIQ'dGr. Ezgiler,

UsOI yonunden incelendiginde 10/8'1ik UsOI'un ezgi bGtGniGgunde yer

degi~tirerek (2+3+2+3) (2+3+3+2) (2+2+3+3) (3+3+2+2) (3+2+3+2) farmuli.i ile

kullantldtgt gorulmektedir. Bu UsOIG strastyla, 4/4, 2/4, 6/8, 9/8, 5/8, 3/4! 6/4, 12/8,

12/4, 7/4 gibi Turk Klasik MGzigi'nde kullamlan UsOIIer izlemektedir. 8 Kanuyla ilgili

unlu Turk Halk Muzigi ara~t1rmacts1 Muzaffer Sansozen (o. 1963}, Harput yoresine

ait ezgilerin usOIIeri hakkmda ~unlan soylemektedir:

"Yore Halk Muzigi orneklerinde Basit, Bile~ik ve Karma UsOIIer'in tUmune

rastlanabilmekte, 2 zamanhdan 12 zamanhya kadar butGn UsOIIer gorulmektedir.

Kimi Halk Oyunlan'nda 2'1i UsOIIer'in 3'erli ~ekli alan 6'111arla ayun ba~lamakta ve c;abuk ktstmlarda 2'1ilere gec;mektedir. Baztlannda ise agtrlama ktsmt12'1i, c;abuklar

4'10dur. Gerek bu tOr gec;i~ler, gerekse Karma UsOIIer, Yore MGzigi'ne zengin bir

armani kazandtrmaktadtr."9

f. Harput Mi.izigi'nde icra edilen Gazeller ve "Kayaba~t" ad t da verilen

Hayratlar ile Mayalar, dort perde Gzerinden akunmaktadtr. Bu perdeler; "pes, Gst, tiz ve duz perdelerdir." Halk arasrnda birinci perdeye "ba~lamast", ikin_ci perdeye

"a~mas!", uc;uncu perdeye "c;tkmasl", dorduncu perdeye de "ytkmas!" veya

Memi~oglu, Harput Ahengi, s. 11. 7 Tahir AbaCI, Elaztg-Harput Tiirkiileri, ikaros Yaytnlan, istanbul, 2013, s. 7. 8 Salih Turhan, Harput-Eiaztg Musiki Folkloru, Ankara, 1990, s. 3. 9 Muzaffer Sansozen. Tiirk Halk Musikisi Usulleri, Resimli Posta Matbaas1, Ankara, 1962, s. 8.

F.O'. ilahiyat Fakilltesi Dergisi 22:1 (2017) 157

"baglamasl" dentnektedir. Bu nedenle yorede "Uzun Hava" yerine "YOksek Hava"

tan1m1 kullamlmaktad1r.10

g. Harput MOzigi'nde ag1r tempolu ve sanatli eserler c;ogunluktad1r. Bu da,

yore insanmm vakar ve a~wba~ltltgmm gufte ve nagmelere yansidiglnl

gostermektedir.

h. Harput MOzigi'nde icra edilen ve Turk Halk Muzigi Formlan'ndan olan

Uzun Hava ve Hoyratlar'm guftelerinde Divan ~airl eri'nin Gazel ve MOstezatlan

kullamlm1~tlr. Bu durum, Harput'taki geli~mi~ egitim ve ki.iltOr seviyesinin halk nezdinde de vukG' buldugunu ve mi.izigine yans1d1gm1 gostermektedir.

2. Harput Mi.izigi Gi.iftelerine Dair Baz1 Tespit ve Di.i~i.inceler

Harput Muzigi'nde kullamlan guftelere dairyapm1~ oldugumuz baz1 tespit ve du~i.incelere gec;meden once "gQft,e" kelimesi hakkmda bilgi vermek istiyoruz:

Farsc;a, "guften" mastanndan turemi~ olan giifte kelimesi; "soylenmi~ soz"

anlamma gelmektedir. Turk MGsikisi'nde ise; "Kar, Beste, Semai, ~ark1, TGrki.i, ilahi,

Nefes gibi Dini ve Din D1~1 Formlar'da bestelenen eserlerin sozu" manasmda

kullanJimaktad1r. Gunumuzde bu anlamda kullanJian "~ark1 sozu" tabiri daha yaygm bir hal alm1~t1r. Gi.ifte kelimesi aynca; "bestelenmek uzere yazilm1~ ~iir''

anlamma da gelmektedir. Tekblr, Tesbih, Sala gibi Dini Formlar'm sozlerine ise

"metin" denilmektedir. Gufte kaleme alan ki~iye de "gi.iftekar" ad1 verilmektedir. 11

Harput MOzigi'nde yer alan guftelerden birc;agunun ya~anm1~ alan hayat hikayelerinden kaynaklandJQinl vurgulayarak esas kanumuza ba~lamak istiyoruz.

Aynca, daha once de belirtmi~ aldugumuz gibi bu muzik ti.iri.inde, Harput ~ehrinde

etkili alan Klasik Turk Muzigi paraielinde rag bet goren Klasik Turk ~iiri, yani Divan Edebiyat1 mahsullerine c;okc;a yer verilmi~tir. bzellikle XIX. Yi.izyJI Divan ~iiri mahsulleri Harput'un edebi ve ki.iltOrel c;ehresinin adeta birer fotograf1 almu~tur. Bu tarihl kentte yeti~en HaCI Hayri (6. 1876), Mi.iderris Kemaleddin {o. 1936),

Harputlu Rahmi {o. 1884) vs. gibi pek c;ok degerli ~air, ulke genelinde One kavu~an

~ahsiyetlerden olmu~lard1r. Harput'da yeti~en halk ~airleri de Harput'a hakim alan

Klasik KUitQr'den etkilenerek Divan ~iiri'nden eserler· vOcuda getirmi~l erdir. Bundan dolay1dJr ki. Harput Muzigi'nde buyuk aranda "Kesik" ve "Cinasl1 Maniler"

yaygm ~ekilde gi.ifte olarak kullamlm1~tlr. 12

Harput Mi.izigi'nde yer alan gOfteler c;agu zaman dogru olarak kullam l m1~

alsa da maalesef bazen Divan, Gaze!, ~irvan vb. eserlerin guftelerinde, kelime,

10 Bulut-Kazazogfu, "'Harput Yoresine Ait Muhafif Eserferin Muzikal Anafizi"", s. 212. 11 ismail Hakk1 Ozkan, "Gufte"', Tiirkiye Diyanet. Vak{j islam Ansiklopedisi, Turkiye Diyanet Vakf1 Yay.,

istanbul, 1996, c. XIV, s. 217. 12 Kenan <;imtay, Hikiiyeleri ve Makamlanyla Harput Milzigi Nota Albiimii, Elazrg Befediyesi Kilftilr

Yay., Elaz1g, 2013, s. 3.

158 Yavuz DEMiRTA$

ol~u, prozodi vs. gibi yanh~hklara da rastlanmaktad1r. Guftelerde gec;en kelimelerin

aslma uygun olarak akunmamas1 ve bunun da zincirleme bir ~eki lde devam ederek

gelecek nesillere aktanlmasJ, Harput Muzigi gibi guzide bir kOitUr mirasma

yapllabilecek en buyuk kotUIOklerden birini te~kil etmektedir. Guftelerde gec;en

kelimelerin yanh~ telaffuz edilmesi, maalesef okuyuculann yapm1~ oldugu bir i~

olmaktan <;~km1~, Harput MQzigi ile ilgili kaleme al1 nan eserlerin sayfalan arasmda

da yerini almaya ba~lam1~t1r. Hemen her insanm kutUphanesine girebilecek alan

bu eserlerin yanh~hklarla dolu o larak basJimasJ da art1k bu durumun ne kadar

vahim bir hal ald1gmJ gostermeye kafidir.

Harput Muzigi'nde akunan eserlere giydirilen guftelerin birc;agunda

yap1lan ve "dogru ~ekl i boyle olmah" dedigimiz yanh~l1klan 13 ozet alarak a~ag1ya

ahyoruz:

1. Yan l 1~ olarak icra edilen ve yanll~ olarak kay1tlara gec;en Harput Miizigi

Giifteleri'nde yer alan yanlt~llktannm ba~mda ne yaztk ki mana uyumsuzluklan

gelmektedir. Mesela; Me~hur Yemen Turkusu'nde yer alan "Ano Yemen'dir, giilii

r;emendir" yerine, "Ah o Yemen'dir, giilii dikendir" ibaresinin getirilmesinin daha

uygun olacagm1 du~Onmekteyiz. Zira, ac1 ve gozya~1yla ozde~le~mi~ ol~m "Yemen" ile sevgi ifadesi olan "Ana" kelimesinin bir arada zikredilmesinin yerine, bir ac1

ifadesi olan "Ah" nidas1 ile bir arada bulunmasmm daha munasip aldugunu

du~unmekteyiz. Aynca yine bu naktadan hareketle guftede yer alan "gUI"

kavramJnJn, "c;emen" gibi guzel bir ~eye degil de aCJ veren "dikene"

benzetilmesinin daha uygun olacag1 kanaatindeyiz.

2. "Meteris'ten ineydim, GOIIO'm gile gideydim" sozleri ile ba~layan

tiirkunun c;ogu zaman "Asiye'm karalar baglar" ~eklinde yanll~ olarak akundugu

gorulmektedir. Halbuki bu Wrkude, Wrkunun yakJidJgJ Gullu'den bahsedilmesi

daha uygun olacagmdan "GOIIu'm karalar baglar" almas1 gerekmektedir. Bu yanli~

kullamm1 da; "Okuyucularm - genel alarak - sevdikleri ki~ilerin isimlerini soylemi~

olduklan tOrkulere ekleme yapmalanna" baglamaktay1z.

Vine bu Wrkunun ikinci k1tasmm birinci m1sramm da baz1 akuyucular

tarafmdan; "Meteris onu baglar" ~eklinde okundugu gorulmektedir. Ancak Harput

cografyasm1 bilenler, "Meteris" diye bilinen bolgenin onunde degil de arkasmda

bag oldugunu bilirler. DolayJsJyla bu m1sranm "Meteris ard1 baglar" ~eklinde

okunmas1 daha uygun olacakt1r diye du~Onmekteyiz.14

" ~ah$mam1zm bu bolumunde, Harput Miizigi'nin kaynak ki$ilerinden clan Lokman Tasal1 ile yap1lan sohbet ve gor0$meler esnasmda bizzat kendisinin "GOfteler" konusunda serdetmi$ oldugu fikirlerden ~ok~a istifade edilmi$tir. Aynca, Ahmet Tev(ik Yucasu taraf1ndan 2014 ydmda ElazJg-FJrat Oniversitesi Sosyal Bilimler EnstitOsu'nde tamamlanan "Lokman Tasal1 ve Harput Musikisi" ba$hkh Yiiksek Lisans tezinden de istifade yoluna gidilmi$tir.

14 Tertip Komitesi, Notalarla Horput Musikisi, Elaz1g Valiligi Yay., Elaz1g, 1999, s. 65.

F.O. i lahiyat Fakilltesi Dergisi 22:1 (2017) 159

3. "Daglar dagtmdtr benim" m~sra1yla ba~layan tUrkUnUn naka.rat k1smmda yer alari; "Dinsiz, imans1z daglar" ibaresi yerine; "Yolsuz, gumanstz daglar" ibaresinin yer almas1 daha uygun olacakt1r diye dU~UnUyoruz. Zira, insanl hasletlerden yoksun olan daglann, "dinsiz, imans1z" olarak nitelendirilmesi, kulaga

hit; de ho~ gelmeyen, kaba ve gayr-i estetik bir t;agn~1ma sebebiyetvermektedir. 4. 11Bir ~Gh-i si.temkar" sozleriyle ba~layan tUrkUde okunan "BulbUl gUie

a~1k m1 nedir, zanm bekler" sozU yerine, 1/GUI bUibUie a~1k m1 nedir, zanm bekler" sozUnUn olmasmm mana at;lsmdan daha uygun olacag1 kanaatindeyiz. Zira,

bulbUIUn gUie a~1k oldugu herkes tarafmdan bilinen bir ~ey oldugu it;in burada bunun hayret edilecek bir ~eymi~ gibi sorgulanmas1 abesle i~tigal olacagmdan, burada hayret edilmesi gereken ~eyin, 11QUIUn bulbule a~lk olmasl" oldugunu, dolay1S1yla da gOftenin bu ~ekilde dUzelt ilerek okunmas1 gerektigini dU~Unmekteyiz.

5. "indim yarin bah~esinel/ tUrkUsundeki, "YurU yUrU yava~ yurU cahilim

akllm gider" yerine, "YUrU yuru yava~ yOrU cahallm akllm gider" ibaresinin daha uygun oldugu kanaatindeyiz. Zira, "cahilim" kelimesi gerek mana ve gerekse ahlakl degerlere pek uymamakta, onun yerine "toy" anlam1na gelen "cahal" kelimesinin daha uygun oldugu gonJimektedir.

6. "Baht;eye kuzu girdi, gonWme s1z1 girdi" m1sralanyla ba~layan tUrkUde get;en "s1ZI" kelimesinin "sane!" olarak okunmas115 gibi ornekler de okuyuculann bin;ogunun ne yaz1k ki edebiyat1m1za pek de hakim olmad1klannm bir gostergesidir.

7. "Kara erik ~agalal/ tUrkusundeki, "Kara erik ~agala, ye ki yaran sagala, hangi kitapta yazi, ben severn ell~r ala" yerine, 1/Kara erik ~a gala, ye ki yaran sag ala, bu yaralar sagalmaz, yar gele ki sagala" ibaresinin yer almas1 mananm bUtUniUgU a~1smdan daha uygun gorUimektedir .

8. Mendilin i~le yolla Turkusi.indeki "i~ine be~ elma koy" yerine "i~ine ~Ut elma koy", ~eklinde belirterek, Harput agz1 denilen leh~eye uygun olmas1 gerektigini vurgulamaktad1r.

9. "BUibUium bag gezeriml/ m1sra1yla ile ba~lay~n ti.irkOnOn nakaratmda, mahalll bir sevgi ve ~efkat ifadesi olan"Uy, uy!" yerine "Uyu demeye geldim" gibi garip ve anlams1z bir ibare· eklenmektedir.

10. "Ne feryad edersin divane bulbUl?!" ibaresi ile ba~layan tUrkUde, . muhatabm "bUlbUl" olmas1 hasebiyle kurulan tUm d.imleJerin ikinci tekil ~ah1s

zamirine (sen) yonelik olmas1 gerekirken, bir~ok yerde birinci tekil ~ah 1 s zamirine (ben) yonelik olmas1, gUftenin manasmda bir kan~1kl1ga yol a~maktad1r. Mesela; "~u sinene at;t!" olmas1 ve bu ~ekilde okunmas1 gerekirken "~u sineme at;tl" olarak

15 Tertip Komitesi, Nota/arlo Horput Musikisi, s. 96.

_,

160 Yavuz DEMiRTA~

okunmaktad1r. Vine; "derdine ... , derdinin derman1 ... , gec;tin ... , vi.icudun ... "

kelimeleri, "derdime ... , derdimin derman1 ... , ge<;tim ... , vucudum ... " ~eklinde yanh~ olarak okunmaktad1r.

11. Harput Muzigi Gufteleri'nde ne yaz1k ki dini ve milli degerlerimize pek de uygun du~meyen ifadeler de mevcuttur. Mesela; Gnu Elaz1g sm1rlann1 a~arak ulusal bir boyut kazanan ve insan1m1z tarafmdan sevilerek okunup-dinlenen "Mama~" adh tlirku Qzerinde de durmak istiyoruz. Ewela ~unu vurgulamak isteriz

ki, ya~anilan bir olaym konu edildigi bu tlirkude yer alan baz1 ifadeler Harput'un muzik ahlakma ve kultlirune uygun du~memektedir. Kulaga ho~ gelen ezgiler ic;eren bu tlirkunun sozlerine bakt1g1m1zda maalesef pek de ho~ kar~1lanmayacak bir durumla kar~1 kar~1ya kalmaktay1z. Ya~an1lan 1rz ve namusla ilgili utan<; verici

olaym bir tOrkOye konu olmas1, ezgilerin ve sozlerin soz konusu rezi l fiili i~leyen ki~ilerden yana tav1r takmmas1, aldatJian Bekir Hoca'nm kans1 ile a~1g1 Mamo~·u oldurmesinin, "Kor olasm Bekir Hoca" diye nitelendirilmesi, kultlirune, inanc;lanna ve ahlaki degerlerine son derece bagh alan Harput insanmm kabul edebilecegi bir ~ey olmasa gerektir. Bu noktadan hareketle bu tGrkuf.lGn boylesine revac; bulmasmda en bGyuk etkenin nagmelerinde yer alan derin aCI ve hasret hissi ile

· turkuye konu alan olaym halk tarafmdan bilinmeyi~i ve sanki zulme ugrayan Bekir Hoca degil de Mama~ ile a~1g1ym1~ gibi bir anlay1~1n oldugudur. Olu~an bu naho~ an lay1~ta en 6nemli unsurun, okuyuculann ya kendi i<; dunyalanndaki gayr-i ahlaki anlay1~lanm bu turku vesilesiyle d1~a vurma c;abas1, ya da soyledikle_ri cumlelerin gidecegi yeri tahmin edemeyecek derecede cahil olduklandlr diye du~unuyoruz.

Anadolu'ya mal olmu~ bu turkGye dair iki gorG~ mevcut olup, bunlardan biri bu haliyle eserin icra edilmesinin yasaklanmas1, digeri de guftede gec;en naho~ ibarenin, yani "Kor olasm Bekir Hoca" ibaresinin yerine, "Kor olasm ziHim felek"16

gibi uygun bir ibarenin eklenmesidir ki, bizim de goru~umuz bu yondedir.

12. Me~hur "Ahcik" tlirkusunde yer alan "Ben dinen donersem el beni kmar" ibaresi ile buna benzer ifadeler, "Ben, Musllimamm!" diyen bir ki~inin kolay kolay soyleyemeyecegi cumleleri te~kil etmektedir. Muslumanlar ic;in din degi~tirmenin, "oyle el alemin klnayaca£jl" hafif turd en bir ~ey olmad1g1, dunya ve

ahiret saadetini kaybetme ile e~deger oldugu inancmm hafife ahnmasma yol ac;acagmdan dolay1 guftelerde bu ti.ir ibarelere yer verilmemesi gerektigini du~unmekteyiz.

13. "Ben ~ehid-i badeyim'' sozleri ile ba~layan Harput Divam 17 adl1 eserin sozlerinde dini degerleri hafife alan ibarelerin mutedeyyin bir Harputlu'nun asia soyleyemeyecegi sozler oldugunu vurgulamak istiyoruz .. Dini degerlere kar~1 gayr-

16 Tertip Komitesi, Nota/arlo Harput Musikisi, s. 141. '7 Tertip Komitesi, Nota/arlo Harput Musikisi, s. 118.

F.O. ilahiyat Fakiiltesi Dergisi 22:1 (2017) 161

1 ciddi bir duru~ sergileyen Bekta~i ~iiri'nin etkilerinin goruldugu bu guftenin boyle

bir esere giydirilmesini uygun gormemekteyiz. 14. "Y1gmki'nin dort etraf1 bah<;alar" turkusundeki, "Benim yarim

pencerede def <;alar, Hovardalar kendi kendin parc;alar" yerine, "E~o Han1m pencerede def <;alar" ibaresinin olmasmm daha uygun oldugu~u du~unmekteyiz. Zira, "Benim yarim" dedikten sonra, "Hovardalar kendi kendin parc;alar" sozunun gelmesi, ahlaki degerler a<;1smdan pek de ho~ olmasa gerektir diye

du~unmekteyiz.

15. Vine, "Kar m1 yagm1~ ~u Harput'un ba~ma" m1sra1 ile ba~layan Wrkude

gec;en; "Henuz girmi~ on O<; on dort ya~ma" ibaresi ba~ta olmak uzere "ku<;Ok ya~ta olanlara muhabbet duyma" ifadelerinin guftelerde yer almas1, Harput insamm tammayan dinleyiciler uzerinde, halk arasmda "Subyancd1k" olarak bilinen cinsi

sapkmltgm Harputlular tarafmdan normal (me~ru') kar~lland1g1 ve yaygm oldugu intibam1 uyand1rmaktad1r ki, istemeyerek de olsa boyle bir alg1y1 insanlar uzerinde uyand1rmanm, milli ve dini degerlerine son derece du~kun alan Harputlulara ve onlann icra ettigi Harput Muzigi'ne buyuk bir hakaret oldugunu vurgulamak

isteriz. 16. Harput Muzigi Gufteleri'nde ne yaZik ki Hece Vezni'ne aykm olarak

hece fazlal1klanna da rastlanmaktad1r. Meseta; "Kar m1 yagm1~ ~u Harput'un · ba~ma" adl1 Wrkude, "Bir ah c;eksem kar~1ki daglar y1kd1r" yerine, "Bir ah c;eksem kar~1 daglar y1k11ir" ibaresinin vezin uyumu ac;1smdan daha uygun olacag1 gorulmektedir. Zira, Hece Vezni'nin 6+5 kallbmda alan bu turkunun sozlerinde

"kar~1ki" ibaresi 6'11 heceyi Tye <;1karmakta, dolay1s1yla da vezni bozmaktad1r. 17. "Dag ustOne dag11toysam dag olmaz" m1sra1yla ba~layan tUrkuni.in

ikinci k1tasmda ge<;en "iyi olmaz ise ne~ter vurasm" m1sramm yanli~ olarak "iyi olmazsa ne~ter allp yarasm"18 okundugu gorUimektedir ki, bu tOr hece fazlal1klannm oldugu okuyu~lara ne yaz1k ki olduk<;a fazla rastlanabilmektedir.

Sonur; ve Tavsiyeler

Yapm1~ oldugumuz bu <;ah~madan elde· ettigimiz sonu<;lan ve yapacag1m1z tavsiyeleri maddeler halinde a~ag1ya al1yoruz:

a. Harput, XIX. Yuzy11in ortalanna kadar jeopolitik bak1mdan onemini

korumu~. bu ozelligi dolaylslyla da bir<;ok devletin hakimiyeti altma girmi~.

dolay1s1yla da hakimiyeti altmda bulundugu devletlerin ki.iltOr ve medeniyetlerinin sentezinden olu~an c;ok zengin bir kultOre, dolay1styla da c;ok zengin bir mOsiklye

sahip olmu~tur.

18 Tertip Komitesi, Nota/aria Harput Musikisi, s . 123.

162 Yavuz DENiiR"iA$

b. Harput Miizigi, TurkO ve Hoyratlann c;ok yaygm olarak halk tarafmdan soyleniyor olmast, ezgilerinin halk taraftndan yaktlmt~ olmast, sozlerinin tamamen halka ait mani ve gOftelerden olu~mast, bir ktstm ezgilerin yakth~ma neden olan vakalann bilinmesi, Zurna, Davul, Kaval ve bazt ktrsal bolgelerde Baglama gibi

c;algtlann da kullanthyor olmast gibi ozelliklerden dolayt TUrk Halk Miizigi dairesi iferisinde; icrasmda kullantlan c;algtlann Turk Klasik (Sanat) MOzigi c;algtlan olmas1, ezgilerin makam tasnifine benzeyen yoresel makam tertibi ic;inde

gosterilmesi, me~klere yoresel bir pe~rev ile ba~lanmast, me~k esnasmda Turk

Klasik MOzigi'nin tantnmt~ eserlerinin icra edilmesi, Divan Edebiyatt'ntn Gazel

Formu'nda kaleme almm1~ eserlerin Harput Gazelleri'ne gOfte olmast, bu ezgilere

can veren kaynak ki ~ilerin Turk Klasik MOzigi'nin etki alanmda bulunan haftzlardan

olu~mast, bazt eserlerin Turk Klasik MOzigi'nin ~arkt Formu'nda bestelenmi~

eserler gibi ulusal olc;ekte muamele gormesi gibi ozelliklerden dolayt da TUrk Klasik (Sanat) Miizigi dairesi iferisinde yer almaktadtr.

c. Hem Turk Halk MOzigi'nin hem de Turk Sanat MOzigi'nin ozelliklerini

bOnyesinde banndtran Harput MOzigi'ne konu olan gOftelerde, tabiatty!a hem Halk Edebiyatt hem de Divan Edebiyat1 mahsulleri kullantlmt~, bu da c;ok zeng in

bir gOfte mecmuasmm olu~masma vesile olmu~tur.

c;. Ancak, Turk Edebiyatt'na tam manastyla vaktf olamayan birtaktm

okuyuculann, gOftelerde yer alan ibareleri ya hakktyla telaffuz edememeleri ya da bunlann yerine ba~ka ibareler koymalan veyahut da Hece Vezni ile yaztlan ~iirlerin

hecelerini fazla ya da eksik okumalan, Harput MOzigi GOfteleri hususunda olu~an

bu gOzide tabloyu ne yaztk ki olumsuz yonde etkilemektedir.

d. Harput MOzigi GOfteleri'nde, ne yaztk ki milll ve dinl degerlerimize pek de uygun olmayan ibarelere rastlanmakta, bu da Harput MOzigi hakkmda olumsuz ·bir imajm olu~masma sebebiyet vermektedir. Mesela; uMamo~" adh tOrkOde

"namus actst" gibi tahammOIO zor bir belaya ugrayan Bekir Hoca'nm namusunu temizlemesinden dolayt ovOimesi yerine yerilmesi; "Ahcik" adlt tOrkOde "din

degi~tirmenin", iki cihan saadetinin kaybedilmesine sebep olacak kadar ciddi bir

~ey degil de, "el alemin kmayacagt" tOrden basit bir ~ey olarak nitelenmesi; "Kar

mt yagm1~ ~u Harput'un ba~ma" ibaresi ile ba~layan tOrkOde oldugu gibi "kuc;Ok

ya~ta olanlara muhabbet duyma" ifadelerinin gOftelerde yer almast vs. gibi omekler, Harput insantnt yakmdan tantmayan dinleyiciler Ozerinde, soz konusu gayr-i ahlaki mevzulann Harputlular arastnda yaygm oldugu ve onlar tarafmdan

normal (me~ru') kar~t landtgt intibamt uyandtrmaktadtr ki, istemeyerek de olsa

boyle bir algtyt insanlar Ozerinde olu~turrnayt , milli v~ dini degerlerine son derece dO~kOn clan Harputlulara ve onlann icra ettigi Harput MOzigi'ne bOyOk bir hakaret

olarak telakki etmekteyiL

F.O. ilahiyat Fakultesi Dergisi 22:1 (2017) 163

e. Gi.iftelerde gori.ilen bu yanll~hklann altmda, "Harput Muzigi'nin ahndtgt kaynak ' ki~ilerin "sorgulanamaz" olarak ·telakki edilmeleri" veya "otantikligi

bozmama" gibi yanll~ anlayt~lann yattJgm1 du~unmekteyiz. Bu tur yanil~ anfayt~far,

maalesef gi.ifteferdeki yanh~hkfarrn nesifden nesife aktarrfarak sozli.i ki.Htlir arasma yerle~mesine, neticede de yaztlt ki.ilti.ir kaynaklarr arasmda yerini at maya sebebiyet

. vermektedir.

f. Gi.iftelerde kar~tfa~tfan bu yanli~ilklarrn giderifmesi ic;in Harput Muzigi'nin alindtgt kaynak ki~ilerin "sorgulanamaz" olu~lan ile •otantikligi bozmama" gibi yanl1~ anlayt~lardan bir an ewel kurtufarak komisyonlar olu~turulmah ve dogru ifadefer tespit edilerek konuyla ilgili yeni eserler vucuda getirilmeli, bu eserler en ktsa zamanda hem internet ortamma aktarrlmali hem de hemen her kutOphaneye gonderilmesi saglanarak okuyucularla bulu~mak uzere bir an ewel raflarda yerini almalidtr.

g. Yine bu yanil~liklarrn duzeltilmesi ic;in Elaztg Valiligi ile Belediye Ba~kanilgt'nm Ki.ilti.ir Mi.idi.irli.ikleri onci.ili.igi.inde mahalll muzik icra edenler ile bu konuda yazth eser vucuda getirenlere vezin ve kafiye ba~ta olmak i.izere Ti.irk Edebiyatt'na yonelik tekamUI kurslan verilmelidir.

Kaynakc;a Abac1, Tahir, Harput/Elaztg Tiirkiileri, Pan Yaymcthk, istanbul, 2000.

Ardu;oglu, Nurettin, Harput Tarihi, Elaz1g Egitim, Sanat, Kulrur, Ara~t1rma, Tanrtma ve

Hizmet Vakf1 Yay., Ankara, 1997.

Bulut, Damla - KAZAZOGLU ir~at, "Harput Yoresine Ait Muhalif Eserlerin Muzikal Analizi",

Ftrat Oniversitesi SosyalBitrmler Dergisi, c. XXII, Say~: 1, Elaz1g 2012

(1pan, Mustafa, · Mus1ki ve ~iir iklimimizde "Derd, Derman, Tabib" Olgusu", AO. Tiirkiyat

Ara~ttrmalan Enstitiisii Dergisi, Say1 39, Prof. Dr. Huseyin A YAN Ozel Say1s1,

Erzurum, 2009.

<;imtay, Kenan, Hikayeleri ve Makamlanyla Harput Miizigi Nota Albiimii, Elaz1g Belediyesi

Kulrur Yay., Elaz1g, 2013.

Ekici, Sava~, "Eiaztg-Harput Muzik KOitOri.i", Milli Folklor Dergi5i, K1~ 2004, c. VIII, Sayt: 16.

Elaztg Valiligi, Notalarla Harput Musikisi, c. 1-11, Elaz1g Valiligi Yaymlan, Elaz1g, 1999.

Eroglu, Turker, "Harput Muziginin Turk Muzigi ic;indeki Veri", Milli Folk/or Dergisi, c. I, Say1: 2, Ankara, 1989.

Karkm, Metin- iMiK, Onal, "Harput Muzik Kiililiru", Atatiirk Oniversitesi Giizel Sanatlar

Fakiiltesi Sanat Dergisi, Say1: 17, Erzurum, 2010.

Memi~oglu, Fikret, Harput Ahengi, Matbaa Teknisyenleri Bas1mevi, istanbul, 1966.

Ozkan, ismail Hakk1, "Gufte", Tiirkiye Diyanet Vak{L islam Ansiklopedisi, Turkiye Diyanet

Vakfl Yay., c. XIV, istanbul, ~996.

_,

164 Yavuz DEMIRTA~

Sansozen, Muzaffer, Turk Halk Musikisi Usulleri, Resimli Posta Matbaas1, Ankara, 1962.

Sunguroglu, ishak, Harput Yollaflnda, c. I-IV, i~aret Yay~ istanbul, 2013.

Tertip Komitesi, Notalarla Harput Musikisi, Elaz1g Valiligi Yay., Elaz1g, 1999.

Tunc;, Yuksel, Klarnet'in Elaztg-Harput Muzigi'ndeki Yeri, Yuksek lisans Tezi, F1rat

Oniversitesi Sosyal Bilimler EnstitOsu, Elaz1g, 201 5.

Turhan, Salih- Ta~bi l ek, ~emsettin, Elaztg- Harput Havalafl, Elaz1g Belediyesi KultUr

Yaymlan, Ankara, 2009.

Onal, Mehmet Ali, XVI. Yuzytlda Harput Sancagt (1518- 1566), Turk Tarih Kurumu Yay.,

Ankara, 1989.

Yucasu, AhmetTevfik, Lokman Tasalt ve Harput Musikisi, Yuksek Lisans Tezi, F1rat

Oniversitesi Sosyal Bilimler EnstitUsu, Elaz1g, 2014.

Mi.ilakat:

Lokman TASALI ile muhtelif tarih ve yerlerde yap1lan sohbet ve mulakatlar.