fənni üzrə DƏRSLİK

Bu nəşrlə bağlı irad və təkliflərinizitahsil_az@yahoo.com və dеrslik@edu.gov.az

elektron ünvanlarına göndərməyiniz xahiş olunur.Əməkdaşlığa görə əvvəlcədən təşəkkür edirik!

YAQUB MAHMUDLU, QABİL ƏLİYEV,LEYLA HÜSEYNOVA, HƏCƏR ƏLİŞOVA,HAFİZ CABBAROV, ESMİRA MUSAYEVA,

SEVİL BƏHRƏMOVA

Ümumtəhsilməktəblərinin

-ci sinfi üçünАZƏRBAYCANTARİXİ8

Bizim milli-mənəvi dəyərlərimiz, bizim tarixi,milli köklərimiz, bizim dilimiz və dinimiz – hamısıbizim milli ideologiyamızın böyük bir hissəsidir,böyük bir qoludur.

HEYDƏR ƏLİYEVÜmummilli lider

Müasirlik, yenilik və eyni zamanda milli dəyərlərə,milli köklərə bağlılıq. Bugünkü Azərbaycanı təsvir edənbu ideya artıq hamıya bəllidir. Azərbaycan xalqı daimöz milli köklərinə bağlı xalq olmuşdur və bizim gələcəkuğurlarımız da məhz bu amillərlə bağlıdır. Biz tarixiirsimizin, zəngin mədəni irsimizin əsasında müasir, güc -lü Azərbaycan qururuq.

İLHAM ƏLİYEV Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

DƏRSLİKDƏ İSTİFADƏ OLUNMUŞŞƏRTİ İŞARƏLƏR

?

mövzuya giriş

mənbə

bilmək maraqlıdır

sual və tapşırıqlar

sual

tapşırıq!

araşdıraq

KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR

AZƏRBAYCAN XVI ƏSRİN İKİNCİ YARISI – XVII ƏSRDƏ

1. Azərbaycan ərazilərinin Osmanlılar tərəfindən işğalı .........................102. Şah I Abbasın islahatları .....................................................................153. Cəlalilər hərəkatı. Şah I Abbasın hərbi uğurları..................................204. XVI əsrin ikinci yarısı – XVII əsrdə sosial-iqtisadi

və ictimai həyat ...................................................................................265. Azərbaycan beynəlxalq ticarət əlaqələrində........................................316. XVII əsrdə Azərbaycan mədəniyyəti .................................................35

AZƏRBAYCAN XVIII ƏSRİN BİRİNCİ YARISINDA

7. XVIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda iqtisadivə siyasi vəziyyət ................................................................................40

8. Rusiyanın Xəzər dənizi hövzəsinə yürüşə hazırlaşması .....................459. Azərbaycan torpaqlarının iki imperiya tərəfindən bölüşdürülməsi.....5010. Azərbaycan torpaqları Rusiya və Osmanlı dövlətlərinin

hakimiyyəti altında............................................................................5611. Azərbaycan torpaqlarının azad edilməsi ...........................................6212. Əfşar imperiyasının yaranması .........................................................6713. XVIII əsrin 30–40-cı illərində üsyanlar ............................................7314. Əfşar imperiyasının süqutu ...............................................................78

6

8 AZƏRBAYCAN

TARİXİ

11

22

AZƏRBAYCAN XVIII ƏSRİNİKİNCİ YARISINDA

15. Azərbaycanda ilk müstəqil xanlıq .....................................................8416. Azərbaycanın cənub xanlıqları..........................................................8917. Şimal-Şərqi Azərbaycan dövləti – Quba xanlığı...............................9318. Quba xanlığının birləşdirmə siyasətinin ikinci mərhələsi.................9719. Qarabağ – bəylərbəyilikdən xanlığa ...............................................103 20. Qərbi Azərbaycan xanlıqları ...........................................................10921. İkihakimiyyətli xanlıqlar .................................................................11522. Bakı, Lənkəran və Dərbənd xanlıqları ............................................12023. Camaat, sultanlıqlar və məlikliklər .................................................12424. Ağa Məhəmməd xan Qacarın birləşdirmə siyasəti .........................12825. XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda ictimai həyat ...............13426. İqtisadi vəziyyət. Sənətkarlıq. Ticarət.............................................140

AZƏRBAYCAN XIX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ

27. Rusiyanın Azərbaycan torpaqlarının işğalına başlaması.................14628. Car-Balakənin və Gəncə xanlığının

Rusiya tərəfindən işğalı...................................................................15129. Qarabağ, Şəki və Şamaxı xanlıqlarının Rusiya

tərəfindən işğalı ..............................................................................15530. Bakı, Dərbənd və Quba xanlıqlarının işğalı....................................15931. Gülüstan müqaviləsi .......................................................................16332. Rusiyanın Azərbaycanda müstəmləkə rejimi yaratması .................16933. Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının işğalı ..........................................173 34. Türkmənçay müqaviləsi ..................................................................17935. XVIII əsrdə və XIX əsrin əvvəlində Azərbaycan

mədəniyyəti .....................................................................................184

Azərbaycanı parçalayan və müstəmləkəyəçevirən ədalətsiz müqavilələr................................................................193

7

33

44

8

ƏZİZ MƏKTƏBLİLƏR!

Siz artıq Azərbaycan tarixinin orta yüzilliklər dövrünü öyrən mi -si niz. Bu dərslikdə isə XVI əs rin ortalarından XIX əsrin ilk on il lik lə -rinə qədərki dövrdə Vətənimizdə baş vermiş önəmli tarixi hadi sə - lər lə, mü rək kəb ictimai-siyasi proses lərlə tanış olacaqsınız.

Osmanlı–Səfəvi mühari bə ləri, daxili çəkişmələr Səfəvi dövlə tinindayaqlarını sarsıtdı. Bu zaman tarix səhnə si nə görkəmli Azərbay cansərkərdəsi və dövlət xadimi Şah I Abbas çıxdı. O, itirilmiş tor paq la -rımızı geri aldı, ta rixi sərhədlərimizi bər pa etdi.

Səfəvilər şərəf tariximizdir. Azərbaycan xalqı bu dövləti yarat-maqla, sadəcə, özünü və sərhədlərini qoruyan xalq deyil, eyni za-manda başqalarını idarə edən, imperiya yaradan xa lq olduğunubütün dünyaya sübut etmişdir.

Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi proseslərin mühüm birmərhə ləsi də xanlıqlar dövrüdür. Siyasi dağınıqlıq XIX əsrin əvvəl lə -rində Azər baycan torpaqlarının Rusiya və Qacarlar dövləti ara sın dabölüşdürülməsi ilə nəticələndi. Gülüstan və Türkmənçay müqavilələridün yanın ən ədalətsiz sənədləri sırasındadır. Bu dərs likdə Azərbay -ca nın iki yerə parçalandığı tarixi şərait, işğal ların gedişi və ağır nə -ti cələri haqqında bilgi verilmişdir.

Dərslikdəki materiallar əsasında müasir dövrdə baş verən soy qı -rı mı və işğalların tarixi köklərini də öyrənəcəksiniz. Ermə ni lərin Şi -mali Azərbaycan tor paqlarına köçürülüb yer ləşdiril mə si, qondarma«er məni vila yəti» yara dıl ma sı ideyaları nın kökündə dayanan hadisə -lərdən xəbərdar olacaq sınız. Siz bu dərs likdə Nadir şah Əfşar, AğaMə həmməd şah Qa car, Hacı Çələbi xan, Pə nahəli xan Ca vanşir, qu balı Fətəli xan, gəncəli Cavad xan və onlarla başqa tarixi sima -lar la tanış olacaqsınız. Mü rək kəb tarixi pro sesləri izləyəcək, ha di sə -lərə özünüz qiymət verəcəksiniz.

Vətənimizin tarixini öyrənmək üçün bu dərslik sizə etibarlı kö -məkçi olacaqdır. Dərsliyi dərindən öyrənin və doğma tariximizə sa -hib çıxın!

9

11Azərbaycan XVI əsrin ikinci yarısı –

XVII əsrdə

Azərbaycan Səfəvi dövləti XVI əsrin ortalarında

1555-ci il Amasiya sülhünə görə AzərbaycanSəfəvi dövlətinin itirdiyi ərazilər

Portuqaliyanın işğal etdiyi ərazi

Paytaxt

Bəylərbəyilik mərkəzi

Digər şəhər və yaşayış məntəqələri

Qalalar

Səfəvi dövlətinin sərhədləri (vassal ərazilər daxilolmaqla)

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ßÐÀÇÈËßÐÈÍÈÍ ÎÑÌÀÍËÛËÀÐÒßÐßÔÈÍÄßÍ ÈØÜÀËÛ

Éåíè ìöùàðèáÿíèí áàøëàíìàñû.1576-cû ildÿ Sÿfÿvi øahû I Tÿh ma si bin

þlömöídÿn sonra haki miyyÿtÿ II Ès -ma yûl (1576—1577) gÿldi. Î, äþâëÿòèí

äàéàã ëàðûíûí ìþùêÿì ëÿí äèðèëìÿñè, ìÿð -

êÿçëÿø äèðìÿ ñèéà ñÿ òèíèí ùÿéàòà êå÷èðèë-

ìÿñè ö÷öí áèð ñûðà àääûìëàð àò äû. Øàù

II Ès ma yûlûí áó àääûìëàðû Qû çûë áàø ÿéàí-

ëàðûíû íàðàçû ñàëäû âÿ áó ñÿáÿáäÿí øàù

ÛÛ Èñìàéûë sui-qÿsd nÿti cÿ sin dÿ þl dö -

röldö.

10

Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿ ùàíñû ùàäèñÿëÿðáàø âåðäè? Éåíè ìöùàðèáÿ íÿ ö÷öí áàøëàäû?

ÕÂÛ ÿñðäÿ Ñÿôÿâè âÿ Îñìàíëûdþâ ëÿòëÿðè àðà ñûíäà óçóí ñöðÿíìö ùàðèáÿëÿð 1555-úè èëäÿ baü la nanAmas èya sölh mö qa vi lÿ si èëÿ éå êóí -ëàøäû. Èêè òöðê äþâëÿòè àðàñûíäàñöëù ìöíàñèáÿòëÿðè óçóí ñöðìÿäè.

Şah II İsmayıl

II İsmayıl son dərəcə cəsur və qorxmaz insan idi. O, dövlətin idarəsini tamamiləöz əlinə almağa başladı. II İsmayıl şiə-sünni məzhəbləri arasındakı ixtilafa sonqoymaq istəyirdi, lakin onun sui-qəsd nəticəsində öldürülməsi bu tədbirləriyarımçıq qoydu.

Sizcə, Şah II İsmayıl məqsədinə nail olsaydı, bunun Səfəvi dövləti üçün hansımüsbət təsirləri ola bilərdi?

Ùàêèìèééÿò óü ðóíäà ýÿð -ýèí ìö áàðè çÿ äÿí ñîíðà òàõò-òàúà Ìÿùÿì ìÿä Õó äà áÿí äÿ(1578—1587) éèéÿëÿí äè. Mÿ -hÿm mÿd Õóäà áÿí äÿ íèí äþâ - ðöí äÿ mÿr kÿzi ha ki miyyÿtäàùà äà zÿif lÿ di. Äþâ ëÿò õÿ-çèíÿñè áîøàëäû. Ãûzûlbaø ÿmir -lÿri þlkÿni is tÿ dik lÿri kimiida rÿ åòìÿ éÿ áàøëà äûëàð.Áó, dþvlÿt ida rÿ÷i li yin dÿvÿ ziy yÿti äà ùà äà gÿr gin -lÿø dir di. Ãû zûl baø tay fa ëàðûàðà ñûí äà ÷ÿêèøìÿëÿð ýöí - äÿí-ýö íÿ àð òäû.

Îñìàíëû äþâëÿòè Sÿ fÿvidþv lÿ tin dÿ yaranmûø vÿziy -yÿtdÿn isti fa dÿ et mÿk qÿra -rûnà gÿldi.

1578-ci ildÿ Îsmanlû ordusu Amasi ya möqavilÿ si nin øÿrt lÿrini

pozóá Ñÿôÿâè ñÿðùÿäëÿðèíè êå÷äè. Bu nun la da Os man lû âÿ Sÿ fÿvi

äþâ ëÿòëÿðè àðàñûí äà mö ha ribÿ nin èêèíúè mÿrhÿ lÿsi (1578—1590)

baø laídû.Èëê äþéöøëÿðäÿ Ñÿôÿâè ãîøóíó ãàëèá ýÿëñÿ äÿ, ñîíðà âÿçèééÿò

îñìàíëûëàðûí õåéðèíÿ äÿéèøäè. ×ûldûr gþlö* éàõûíëûüûíäàêû äþéöø -äÿ Ñÿôÿâèëÿð ìÿüëóá îëäó. Ñÿôÿâèëÿðèí ìÿüëóáèééÿòèíèí ÿñàñ ñÿáÿá -ëÿðè ãöââÿëÿð íèñáÿòèíèí Îñìàíëû ãîøóíóíóí õåéðèíÿ îëìàñû âÿãûçûëáàø òàéôàëàðû àðàñûíäà áèðëèéèí îëìàìàñû èäè.

11

* ×ûëäûð ýþëö — ìöàñèð Òöðêèéÿíèí ßðäÿùàí âÿ Ãàðñ âèëàéÿòëÿðè àðàñûíäàéåðëÿøèð.

Çıldır döyüşü (miniatür)

?Sizcÿ, Ãûzûlbaø ÿmir-lÿrinin þçáàøûíàëûüûnÿ ilÿ baülû idi?

? Səfəvi dövlətinin zəifləməsinin səbəbləri hansılar idi?

Îñìàíëû äþâëÿòèíäÿí àñû ëû îëàí Krûm xan û 1578-úè èëäÿ øè-ìàëäàí éöðöø åäèá Øèðâàíû òóòäó. Ñÿ ôÿâèëÿðèí ÿñàñ ãöâ âÿëÿðèØèðâàíû àçàä åò ìÿê ö÷öí ùÿð áè ÿìÿëèééàòëàðà áàø ëà äû. Àüñó ÷à -éû ñàùèëèíäÿêè Ìîë ëàùÿñÿí àäëû éåð äÿ áàø âå ðÿí äþéöøäÿ Êðûìõàíûíûí ãîøóíó ìÿüëóá îëäó, Øèð âàí àçàä åäèëäè.

1583-cö ildÿ Sÿfÿvi qöv vÿ lÿri Niyazabad dþ yöøöí dÿ Os -manlû—Krûm qöv vÿlÿrini mÿü lub edib, Dÿrbÿndÿ tÿrÿf sû xûø dûr -maüa nail oldu. Az sonra Osmanlû dþvlÿti ÿlavÿ qövvÿlÿr yeri dÿ -rÿk öñòöíëöéö ÿëÿ êå÷èðäè. Íÿòèúÿäÿ, onlarûn mþvqeyi Øirvandavÿ Daüûs tan da qÿti mþhkÿmlÿndi.

Bundan sonra Osmanlûsultanû Øeybani dþvlÿtiniøÿðq dÿn Sÿfÿ vilÿrÿ qarøûmöharibÿyÿ baøla maüa tÿhriketdi. Mÿq sÿd Sÿfÿvilÿri ikicÿb hÿdÿ möharibÿ apar maüamÿcbur etmÿk idi.

Yeni ÿrazi itkilÿri. 1585-ci ildÿ Osmanlû or dusu Sÿfÿvitor paqlarûna ye ni yöröøÿbaøladû vÿ Tÿbrizi ÿlÿ ke÷irdi.Osmanlû sul ta nû iøüal edil -miø tor paq la rûn onlardaqalmasû øÿrti ilÿ sölh tÿklifetdi. Øàù Ìÿùÿììÿä Õóäà-áÿíäÿíèí îüëó, Sÿfÿvi qo -øun larûnûn baø komandanûHÿmzÿ ìirzÿ Tÿbrizin Os -man lû dþvlÿtinÿ veril mÿ si ilÿrazûlaø maq istÿ mir di. O, øÿ-hÿri azad etmÿk ö÷öí ha zûr -laømaüa baøladû, lakin sui-qÿsd nÿticÿsindÿ þl dö röl dö.Ùÿìçÿ ìèð çÿíèí þëöìöíäÿíñîíðà Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíäÿ

12

Osmanlı qoşununun 1585-ci ildəTəbriz üzərinə yürüşü (miniatür rəsm)

? XVI əsrin 80-ci illərində Səfəvi dövlətində daxili çəkişmələringüclənməsinin səbəbləri nə idi?

ìÿðêÿçè ùàêè ìèé éÿò ñîí äÿðÿúÿ çÿèôëÿäè. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Îñ -ìàíëû ãî øó íó 1586—1589-úó èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí áþéöê áèð ùèñ-ñ ÿ ñèíè èø üàë åòäè.

Þëêÿíèí øÿðã ñÿðùÿäëÿðèíäÿ äÿ âÿçèééÿò ýÿð ýèíëÿø äè. Ñÿôÿâèäþâ ëÿòèíèí îñìàíëûlarla ìöùàðè áÿ àïàðìàñûíäàí èñòè ôàäÿ åäÿíØåéáàíèëÿð Õî ðàñàíû èø üàë åòäèëÿð. Ñÿôÿâèëÿð äþâ ëÿòèíèí èêè úÿá-ùÿäÿ ìöùàðèáÿ àïàðìà üà ìÿúáóð ãàëìàñû áþéöê ÿðàçè èòêèëÿðèíÿñÿáÿá îëäó.

13

Azərbaycan Səfəvi dövləti XVI əsrin sonlarında

Португалийанын ишьал етдийи ярази

1578–1590-ъы илляр Сяфяви–Османлымцщарибяси zamanы АзярбайъанСяфяви дювлятинин итирдийи яразиляр

Шейбанилярин ишьал етдийи яразилярШейбани ордусунун йцрцшляри

Крым ханынын йцрцшляри

Сяфяви ордусунун Ширвана йцрцшц

Османлы ордусунун йцрцшляри

14

1. ÕÂÛ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿ ùàíñûùà äèñÿëÿð áàø âåðäè?

2. Ñÿôÿâè—Îñìàíëû ìöùàðèáÿëÿðèíèí èêèíúè ìÿðùÿëÿñèçàìàíû Ñÿôÿâèëÿð ùàí ñû ÿðàçèëÿðè èòèðäèëÿð?

3. ÕÂÛ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí äàõèëè âÿçèééÿòèíè òÿùëèëåäèí.

4. Ñÿôÿâè—Îñìàíëû ìöùàðèáÿëÿðèíèí ìÿðùÿëÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí òÿãäèìàòùàçûðëàéûí.

5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõè ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

6. Ñÿôÿâè ùþêìäàðëàðû Û Òÿùìàñèá âÿ Ìÿùÿììÿä Õóäàáÿíäÿíè ìö -ãà éèñÿ åäèí.

ßðàçèëÿð Ùÿ Éîõ

Õîðàñàí

Òÿáðèç

Øèðâàí

Ùÿìÿäàí

Ùþðìöç

1576 1578 1583 1586–1589

Ùþêìäàðûíàäû

Ùàêè-ìèééÿòèëëÿðè

Ìÿðêÿçèùàêèìèééÿòèí

âÿçèééÿòè

Îñìàíëûäþâëÿòè èëÿàïàðäûüû ìöùàðèáÿ

Äàõèëè ñîñèàë-èãòèñàäè âÿçèééÿò

Û Òÿùìàñèá

ÌÿùÿììÿäÕóäàáÿíäÿ

ØÀH I ABBASIN ÈÑËAHATLARI

Øah I Abbasûn hakimiyyÿtÿ gÿlmÿsi. 1587-úè èëäÿ Sÿfÿvi dþv -

lÿ tinäÿ ñàðàé ÷åâðèëèøè áàø âåðäè. Ìÿùÿììÿä Õóäàáÿíäÿ ùàêèìèé -éÿò äÿí êÿíàðëàøäûðûëäû, îíóí îüëó 16 éàøëû Àá áàñ øàù ålàn åäèëäè.

Øàù Û Àá áàñ (1587—1629) äþâëÿòèí

âàð ëûüûíû ãîðóìàã ö÷öí, èëê íþâáÿäÿ,

Îñìàíëû äþâëÿòè èëÿ ñöëù äà íû øûã ëà ðûíà

áàøëàäû. 1590-úû èëäÿ Èñòàí áóë äà ñöëù

ìö ãà âè ëÿñè èìçàëàíäû. ÕÂÛ ÿñðäÿ Ñÿ -

ôÿ âè—Îñìàíëû ìöùàðèáÿñèíÿ ñîí ãîéàí

áó ìöãàâèëÿíèí øÿðòëÿ ðèíÿ ÿñàñÿí, ßð-

äÿáèë, Õàë õàë, Ãàðàäàü, Çÿí úàí, Ãÿçâèí

âÿ Ëÿíêÿðàíäàí áàøãà, áö òöí Àçÿð -

áàé úàí òîðïàãëàðû îñ ìàí ëû ëà ðà âåðèëäè.

1590-úû èë Èstanbul möqavilÿsi Sÿ -

fÿ vilÿ rin imza ladûüû ÿn aüûr øÿrtli

sölh mö qa vi lÿ si èäè. Áó ìöãàâèëÿíèí

øÿðò ëÿðèíÿ ýþðÿ, Sÿ fÿ vi dþvlÿ ti þç ÿðà -

çè ñèíèí õåéëè ùèñ ñÿ ñèíè èòèðäè.

15

Şah I Abbas

Øah I Abbas Sÿfÿvi dþvlÿtini bþhrandan necÿ÷ûxardû?

Sÿfÿvi dþvlÿtinäÿ si yasi vÿ hÿrbivÿ ziy yÿtèí aüûrlaøäûüû áèð âàõòäàha ki miyyÿtÿ ìþùêÿì ÿqidÿyÿ vÿ si -yasi mþvqeyÿ ma lik îëàí Øah I Ab -bas ýÿëäè. 42 il ùàêèìèééÿòäÿ îëìóøØah I Ab basûÀâðîïàäà«Áþéöê Àááàñ»àäëàíäûðûðäûëàð.

?Ñèçúÿ, Ãûçûëáàø ÿéàíëàðû Øàù Ìÿùÿììÿä Õóäàáÿíäÿíè ùàêèìèééÿòäÿí ùàíñû ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ êÿíàðëàøäûðäûëàð?Áóíóí äàõèëè âÿ õàðèúè ñÿáÿáëÿðèíè ãåéä åäèí.

Hÿrbi-èíçèáàòè èñ ëàùàòëàð. Øàù Û Àá áàñ îñìàí ëûëàðëà ñöëù ìöãà-âèëÿñè áàüëàäûãäàí ñîíðà iti ril miø tor paq larû geri al maq, dþvlÿtin sar -sûl mûø ãöä ðÿ òèíè bÿrpa etmÿk ìÿãñÿäèëÿ èñëà ùàò ëàðà áàøëàäû.

Èñëàùàòëàð, ÿñàñÿí, ùÿð áè âÿ èíçèáàòè ñàùÿëÿðäÿ àïàðûë äû. Ìÿr -kÿ zi haki miyyÿtÿ qar øû ÷û xan Ãû zûlbaø hÿr bi ÿyan larû cÿza lan dû -rûë dû. Qûzûl baø tayfa baø ÷û ëû üûí äà ir si lik prinsipi lÿüv olun du. Butÿd bir lÿr þlkÿ daxi lindÿ si ya si sa bit li yin bÿr pa olun ma sûna vÿmÿr kÿzi haki miy yÿtin nöfuzu nun art ma sûna xey li kþ mÿk etdi.

Øàù Û Àá áàñûí ùàêèìèééÿòèíÿ ãÿ äÿð Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíäÿ äà-è ìè íèçà ìè îðäó éîõ èäè. Îð äó Àçÿð áàéúàí (Ãûçûëáàø) òàéôàëà ðû -íûí ãåéðè-íèçàìè ñö âàðè äÿñ òÿëÿðèíäÿí èáàðÿò èäè. Òàé ôà áàø÷ûëàðûáÿçÿí âà ùèä êî ìàí äàíëûüà òàáå îë ìóð, ìöñòÿãèë ùÿðÿêÿò åäèð -äèëÿð. Çÿèô íè çàì-èí òèçàì âÿ òàéôàëàðàðàñû ÿäà âÿò Ñÿôÿâè îðäóñó-íóí äþéöø ãàáèëèé éÿ òèíè àøàüû ñàëûðäû. Îäëó ñèëàù äàí ýå íèø

16

Şah I Abbas cəsur, müdrik, səbirli, tədbirli, ədalətli bir dövlət xadimi ol-maqla yanaşı, savadlı və geniş dünyagörüşünə sahib idi. Ağıllı stratejihədəflər müəy yən edir və müdrik siyasət yürüdürdü. Sülh yolu ilə müna -

qişəni həll etmək müm kün olduğu halda, mü ha ri bəyə üstünlük vermir və uzun vaxtalsa da, sülh yolu ilə prob lemi həll etmə yə çalışırdı. Müharibə zamanı isə o, mü -kəmməl bir sərkər də idi. Hərb meydanında ordusunu məharətlə idarə edir, iste -dadlı və cəsur bir döyüşçü kimi təhlükələrdən çəkinmirdi. Şah Abbas müharibəüçün çətin olan qış mövsümündə də əməliyyatlar keçirirdi. Sadə geyinir və dəb -dəbəni sevmirdi. Əsas məqsədi öl kə nin rifahını və təhlükəsizliyini təmin etmək idi.Bir ölkənin yaxşı idarə edilməsi üçün hökmdarının bacarıqlı olmasını və fər -manlarının dərhal yerinə yetirilməsini qeyd edərdi. Yalan söyləyən məmurları sərtşəkildə cəzalandırırdı. Şah Abbas alim ləri və şairləri himayə edirdi. Xristian vəyəhudi təbəələrə qarşı olduqca tole rant idi. Onların öz dini ibadətlərini sərbəstyerinə yetirmələrini təmin etməklə ya naşı, məbədlər tikmələrinə də icazə verirdi.

Məlumatı təhlil edin. Sizcə, höкmdarın şəxsi keyfiyyətləri dövlətin mənafe -yinə necə təsir edə bilər? Misal göstərin.

!Ñÿùèôÿ 13-äÿ âåðèëìèø õÿðèòÿéÿ ÿñàñÿí 1590-úû èë Èñòàíáóëìö ãà âè ëÿñèíèí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ îñìàíëûëàðà âåðèëÿíÀçÿðáàéúàí ÿðàçèëÿðèíè ìöÿééÿí åäèí.

! Ñÿôÿâè îðäóñóíóí çÿèô òÿðÿôëÿðèíè ãåéä åäèí.

èñ òè ôà äÿ åäèëìèðäè. Îðäóäà êþê ëö èñëà ùàò ëàð àïàðìàã ëàçûì èäè.Øàù Û Àááàñ Ñÿôÿâè îðäóñóíó éåíèäÿí ãóð äó. Î, îäëó ñèëà ùà ìà -ëèê íè çàìè îð äó éà ðàò äû. Îðäó tayfa möx tÿ lif li yi prin sipi ÿsa-sûnda òÿø êèë åäil äè âÿ àéðû-àéðû ãîøóí nþv lÿri ya ra dûldû.

17

Səfəvi ordusunun döyüşçüləri: atlı bayraqdar, tüfəngçi və topçu

Ñÿôÿâè îðäóñó

Óøàã éàøëàðûíäàíìöñÿëìàíëàøäûðûëàðàãñàðàéäà õö ñóñè òÿð-áèéÿ àëìûø õðèñ òè àí

ìÿíøÿëè äþéöø÷ö ëÿðäÿíèáàðÿò äÿñòÿ èäè.

Õöñóñè òîïõàíàâÿ òîï÷óëàð

äÿñòÿñè éàðà äûë -ìûøäû. ßñàñÿí, ãàëàìöùàñèðÿñè âàõòûèñòèôàäÿ åäèëèðäè.

Ìöõòÿëèô âèëàéÿòëÿðäÿí

ðÿèééÿò àðàñûíäàíéûüûëìûø

øÿõñëÿðäÿíèáàðÿò èäè.

Àçÿðáàéúàí Ãûçûëáàøòàéôàëàðûíäàí òÿøêèë

åäèëìèø, ÿñàñÿí, àòëû ãîøóí èäè.

Ñÿôÿâè îðäóñóíóíÿñàñûíû òÿøêèë åäèðäè.

Ãóëàìëàð Òîï÷óëàð Òöôÿíý÷èëÿðÃûçûëáàø ãîøóíó

Səfəvi ordusunda istifadə olunan toplar

Øàù Û Àááàñ èíçèáàòè ñàùÿäÿ äÿéèøèêëèêëÿð åäÿðÿê Qûzûlö zÿn âÿÊöð ÷aylarû ara sûnda yerlÿøÿn ÿðàçèëÿð – ßrdÿbil, Zÿn can, Xal -xal, Qara daü, Lÿn kÿ ran vila yÿt lÿri ùåñàáûíà Azÿr bay can bÿy lÿr - bÿ yili yi éàðàòäû. Bÿy lÿr bÿ yili yin «Azÿr bay can qo øu nu» àäëûõö ñó ñè ùÿðáè áèð ëÿøìÿñè varäû. Bu nunla da Øah I Ab bas Azÿr bay - ca nûn äþâ ëÿò ÷èëèê ÿíÿíÿ ëÿðèíè ãîðóäó.

Äþâëÿòèí ïàéòàõòû Èñôàùàíà êþ÷ö ðöë äö. Hÿ min dþvrdÿ orduda,saray da âÿ äèïëîìàòèê ñÿíÿäëÿðäÿ Azÿr baycan diliíäÿí éåíÿ äÿèñ òè ôàäÿ îëóíóðäó.

Øah I Ab basûí islahatlarû mÿr kÿzi haki miyyÿtin xey li qöv -vÿtlÿn mÿ si nÿ, Sÿfÿvi dþvlÿtinin þz ke÷miø qödrÿtini bÿr pa et -mÿ si nÿ øÿðàèò éàðàòäû.

Øah I Abbasûn xa rici siyasÿti. ÕÂÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäà Ñÿôÿâèäþâ ëÿòèíèí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ ìÿãñÿäè äþâëÿòèí ÿðà çè áöòþâëö -

18

Şah I Abbas Azərbaycan türkcəsinə böyük önəm verirdi. Sarayda türk(Azərbaycan) dilində danışmaq məcburi idi. İtalyan səyyahı Pietro DellaValle məktubunda yazır: “Şah mənim türk dilini bilib-bilmədiyimi soruşdu

və sonra mənə “xoş gəldin, səfa gətirdin” dedi. Əyləşmək üçün şahın iznini al dıq -dan sonra türk dilində səyahətimin səbəbləri və digər məsələlər haqqında mə nisorğu-sual etdi. Mən qısa olaraq vəziyyətimlə bağlı məlumat verdim”.

Məlumat əsasında Şah I Abbasın Səfəvi dövlətinin hansı ənənəsini qoru -yub saxladığını müəyyən edin.

Azərbaycan tarixçisi, şairi və ictimai xadimi Abbasqulu ağa Bakıxanovməşhur “Gülüstani-İrəm” əsərində yazır: “Müdrik dövlət idarəçiliyi vəqu ruculuq işləri ilə şöhrət qazanan Şah I Abbas elə mülki və hərbi qayda-

qanunlar qoyub gedib ki, indi də onlardan istifadə edilir. ...Şah I Abbas o qədərictimai binalar ucaldıb ki, Şərqin heç bir hökmdarı bu barədə onunla ayaqlaşa bil -məz. Bütün Cənubi Qafqaz diyarı boyunca şəhərlərdə tikilən məscid və mək təb lər,düzən gahlarda salınan karvansara və su kəmərləri onun nəcib əməllərindən hələuzun zaman soraq verəcəkdir. Şah I Abbas öz dövründə yaşamış bütün şair və alim -lərlə dostluq etmiş, özü də indiyə qədər yüksək qiy mətləndirilən şeirlər yazmışdır”.

Məlumat əsasında Şah I Abbasın Səfəvi dövlətinin mədəni inkişafı üçünapardığı tədbirləri qiymətləndirin.

?Ñÿôÿâè îðäó ñó îäëó ñèëà ùû íûí îëìàìàñû öçöíäÿí ùàíñû áþéöêìÿüëóáèé éÿòëÿ öçëÿøìèøäè?

19

* Ùþðìöç — Èðàí âÿ Îìàí êþðôÿçëÿðèíè áèðëÿøäèðÿí áîüàç. Îíóí âàñèòÿñèëÿ Ñÿ-ôÿâèëÿð Ùèíä îêåàíûíà ÷ûõûðäûëàð.

1. Øàù Û Abbas Azÿrbaycan adlû bÿy lÿr bÿ yilik yarat-maqla han sû mÿqsÿdè gödördö?

2. Øah I Abbasûn hansû tÿdbirlÿri mÿrkÿzi haki miy -yÿ tií mþhkÿm lÿíäèðèëìÿñèíÿ õèäìÿò etdi?

3. Øah Û Àbbasûn hÿrbi islahatû nÿticÿsindÿ hansû hÿrbi hissÿlÿr ya radûldû?4. XVI ÿsrin sonunda Sÿfÿvilÿrin qarøûsûnda xarici siyasÿt sahÿ sin -

dÿ hansû vÿzifÿlÿr duruðdu? 5. Sÿfÿvilÿr Osmanlû äþâëÿòèíÿ qarøû hansû Avropa þlkÿlÿri ilÿ ÿla qÿ -

lÿr yaratmûødûlar?6. Ìÿëóìàòà ÿñàñÿí Øàù Û Àááàñûí ùþêìäàð êèìè ñèéàñÿòèíè ñÿúèééÿ -

ëÿíäèðèí. Îíóí ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ñàùÿëÿðäÿêè õèäìÿòëÿðèíèúÿäâÿëäÿ ãðóïëàøäûðûí.

7. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1587 1590

éö íö òÿìèí åò ìÿê èäè. Bunun ö÷ön Øeybani lÿr èí òóòäóüó Xo ra sanûãàéòàðìàã, îs man lû larûn iø üal et dik lÿri tor paq larû azad etmÿk, Èðàíêþð ôÿçèíäÿ ìö ùöì ëè ìàí îëàí Hþr mözö* ïîðòóãàëèéàëûëàðäàíýåðè àëìàã, Por tu qa liya íûí áó ðàäàêû hege mon lu üuna son qoy - maq la zûm idi.

Øah I Ab bas Àâðîïàíûí ãöäðÿòëè äþâ ëÿòëÿðè — Ìöãÿääÿñ Ðîìàèìïåðè éàñû, Èngil tÿ rÿ, Fran sa, Èspaniya vÿ Rusiya èëÿ dip lo ma tikÿla qÿlÿrè ýåíèø ëÿ íäèðäè. Áó, Sÿfÿvi dþvlÿti nin bey nÿl xalq nö fu - zu nun art masûna tÿsir gþs tÿrdi.

Ñèéàñè Èãòèñàäè Ìÿäÿíè

ÚßËÀËÈËßÐ ÙßÐßÊÀÒÛ. ØÀÙ Û ÀÁÁÀÑÛÍ ÙßRÁÈ ÓÜÓÐËÀÐÛ

Úÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòû. ÕÂÛ ÿñðèí ñîíó – ÕÂÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèí äÿÎñìàíëû èìïåðèéàñûíûí øÿðã âèëàéÿòëÿðèíè, î úöìëÿäÿí éåíè èøüàëåäèëìèø Àçÿðáàéúàí ÿðàçèëÿðèíè õàëã ÷ûõûøëàðû áöðöäö. Àúëûã, ñîé -üóí ÷óëóã, äÿùøÿòëè äàüûíòûëàð, âåðýèëÿðèí àðòûðûë ìàñû, ìÿ ìóðëàðûíãÿääàðëûüû éåðëè ÿùàëè íèí ôÿàë ìöãàâè ìÿ òèíÿ ñÿáÿá îëäó. ÒàðèõÿÚÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòû àäû àëòûíäà äàõèë îëìóø áó õàëã ÷ûõûø ëàðû àäûíûÕÂÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Òîãàòäà öñéàíà áàø÷ûëûã åäÿí Øåéõ Úÿëàë-äàí àëìûøäûð. Ñîíðàêû äþâðäÿ Îñìàíëû èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíÿ ãà-òûëìûø Àçÿðáàéúàí òîð ïàã ëàðûíäà èøüàë÷û ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíàãàðøû öñéàíëàð äà Úÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòû àäû èëÿ ìÿøùóð îëìóøäóð.

1591-úè èëäÿ Òÿáðèç ÿùàëèñèíèí öñéàíû áàø âåðäè. Òÿáðèç öñéàíûÀçÿðáàéúàíäà Úÿëàëèëÿð ùÿðÿêà òû íûí èëê áþéöê ÷ûõûøû èäè.

ÕÂÛÛ ÿñðèí èëê èëëÿðèíäÿ Øÿðãè Àíàäîëóäà âÿ Àçÿðáàéúàíäàäàùà äà ýåíèøëÿíÿí Úÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòû ôåîäàë þçáàøûíàëûüûíà âÿàìàíñûç èñòèñìàðà ãàðøû éþíÿëìèøäè. Úÿ ëàëè ëÿ ðèí Àçÿðáàé úàí äàìÿãñÿäè ùÿì äÿ Îñìàíëû èøüàëûíäàí ãóðòóëìàã èäè. Úÿ ëàëèëÿð ùÿ-ðÿêàòû Èñòàíáóëäàí Èðÿâàíà, Áàüäàä äàí Äÿðáÿíäÿ ãÿäÿð îëàíòîðïàãëàðû ÿùàòÿ åòìèøäè.

Àçÿðáàéúàí äàêû Úÿëàëè äÿñòÿëÿ ðèí äÿí áèðèíÿ Êîðîüëó áàø÷ûëûãåäèðäè. Î, Úÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè èäè.Êîð îü ëóíóí ÿñë àäû Ðþâøÿí îëìóøäóð. Êîðîü ëó íóí âóðóøìàëàðäàêû

20

Sÿ fÿvi—Os manlû möharibÿlÿriíèí éåíè ìÿðùÿëÿñènÿ ilÿ nÿ ticÿ lÿndi?

Ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòè ýöúëÿíäèðÿí,îðäóíó éåíèäÿí ãóðàí Øàù Û ÀááàñÑÿôÿâè äþâëÿòèíèí ÿðàçè áöòþâëöéöíöòÿìèí åòìÿê óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿáàøëàäû. Áó ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìàã ö÷öíî, Àçÿðáàéúàíäà ýåíèøëÿíÿí Úÿëàëè-ëÿð ùÿðÿêàòûíäàí äà èñòèôàäÿ åòäè.

ìÿðäëèê âÿ øö úàÿòè, êà-ñûáëàðûí äîñ òó, çöëì -êàð ëàðûí äöø ìÿíè îë -ìàñû îíó õàëã ãÿùðÿ-ìàíûíà ÷åâèð ìèø äè.

Øàù Û Àááàñ Îñ ìàí - ëû äþâëÿòèíè Àçÿðáàé-úàíäàí ñûõûøäûðûá ÷û õàð -ìàã ö÷öí öñéàí ÷ûëà ðûíãöââÿñèíäÿí éà ðàðëàí -ìà üà ÷àëûøûð äû. Î, Îñ -ìàí ëû àüàëûüûíäà ãàëàíâè ëàéÿò ëÿð äÿ ìö áàðèçÿàïà ðàí Úÿëàëè äÿñ òÿëÿ ðè -íÿ Ñÿ ôÿ âè ìöëê ëÿ ðèíäÿñûüûíàúàã âåðèð, ãîðõ-ìàç âÿ úÿñóð öñ éàí ÷ û -ëàðû þç ãîøó íó íà ãÿáóë åäèðäè. 1608-úè èëäÿ èñÿ Úÿëà ëèëÿð øàùûíèúàçÿñè èëÿ ×ó õóðñÿÿä áÿé ëÿð áÿ éèëèéèíÿ êþ÷öá éåðëÿøäèëÿð.

Qalibiyyÿtli möharibÿlÿr dþvrö. ßðà çè áö òþâ ëö éö íöí áÿðïàñûèñòè ãà ìÿ òèí äÿ èëê àääûì äþâëÿòèí øÿðã ñÿðùÿä ëÿ ðèíäÿ àòûë äû. 1599-cuil dÿ Øeybanilÿr mÿü lub edildi vÿ Xo ra san ge ri qaytarûldû.

1603-cö ildÿ Tÿbrizÿ yaxûn la øan øah ordusu ös yan etmiø xal -qûn kþmÿyi ilÿ øÿhÿri îs manlû lar dan azad etdi.

21

Xalq hərəkatında iştirak edən 60-a qədər Cəlali dəstəsinin ən məşhuruxalq qəh rə manı Koroğlunun başçılıq etdiyi dəstə idi. Koroğlu Osmanlıağa lı ğına, feodal zül mü nə, tacir və sələmçilərin soyğunçu əməllərinə

qar şı cə sa rətli və barışmaz mü barizəsi ilə ümumxalq məhəbbəti qazanmışdı.Son də rə cə cəsur və qorxmaz, ağıllı və tədbirli, səxavətli və mərd igid olduğunagö rə onun haqqında dastan qo şulmuş, əfsanəvi qəhrəmana çevrilmişdi.

“Koroğlu” dastanında adıçəkilən Giziroğlu Mustafa bəy, Kosa Səfər və Tan rı -ta nımaz da üsyan başçısı kimi yenilməz igidlər olaraq tanınırdılar.

Sizcə, «Koroğlu» dastanı real tarixi necə əks etdirir? Fikrinizi əsaslandırın.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev vəxanımı Mehriban Əliyeva «Koroğlu» abidəsinin

açılışında (Bakı, 2012-ci il)

?«Êîðîüëó» äàñ òàíûíäà Àçÿðáàéúàíëà áàü ëû ùàíñû ùàäèñÿëÿð òÿñ âèð îëóíìóøäóð?

Øimala äîüðó hÿrÿkÿt edÿn Ãûzûlbaølar Culfa vÿ Nax÷ûvanûdþyöøsöz ýåðè àëäûëàð. Ordubad ÿhalisi ös yan qaldûräû. Îðäóáàä-ëûëàð øÿhÿrÿ daxil olan Sÿfÿvi ordu s unu bayram sevinci ilÿ qar -øûladûëàð. Sÿfÿvi ordusuna gþs tÿr diê ëÿðè yardûmû nÿzÿrÿ alan ØahI Ab bas ordu badlû larû bötön dþvlÿt ver gi lÿ rindÿn azad etdi.

Äàùà ñîíðà Ãûzûlbaø ordusu Èrÿvana ya xûn laøäû. 1604-úö èëäÿøÿùÿð àçàä åäèëäè. Ñÿôÿâè îðäóñó éöðöøö äà âàì åòäèðèá Ãàðñà ãÿäÿðÿðàçèëÿðè òóòäó. Áó çàìàí Îñìàíëû îðäóñóíóí éöðöø õÿáÿðè éàéûëäû.Îs man lû ordusunun höcumunu eøi dÿn Øah I Abbas Tÿb riz istiqa mÿ -tin dÿ geri ÷ÿkiläè. Îñìàíëûëàðà ãàðøû ÿíÿíÿâè «éàíäûðûëìûø òîð ïàã»òàê òè êàñû òÿòáèã åäèëäè. Ýåðè ÷ÿêèëÿí øàù îðäóñó øÿhÿr vÿ kÿnd lÿrèboøalòäû, îñìàí ëûëàðûí ÿlinÿ ke÷ÿ bilÿcÿk nÿ var sa, mÿhv e ò di. Àðàç-áîéóíäàêû ÿùàëè Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí øÿðã âèëà éÿòëÿðèíÿ êþ÷öðöëäö.

Øah I Ab ba sûn ÿñàñ ìÿã ñÿäè îñ ìàíëûëàðûí þëêÿíèí è÷ÿðèëÿðèíÿäîüðó èðÿëèëÿìÿñèíèí ãàðøûñûíû àë ìàã èäè. Áóí äàí áàø ãà, Øàù Û Àá -áàñ èãòèñàäè ìÿã ñÿä äÿ ýö äöð äö. Î, Øÿðã äÿí Àâðîïàéà ýåäÿí ÿñàñòèúàðÿò éîëóíó Îñìàíëû äþâ ëÿ òèíèí ÿðàçèñèíäÿí Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèíÿðàçèñèíÿ — Èran kþrfÿzi limanlarûna êþ÷öðìÿê èñòÿéèðäè.

1605-úè èëäÿ Òÿáðèçäÿí áèð ãÿäÿð àðàëû, Ñóôèéàí àäëàíàí éåðäÿáàø âåðÿí äþéöøäÿ Øàù Û Àááàñûí òÿòáèã åòäèéè ãÿäèì òöðê ùÿðáèòàêòèêàñû — «Òóðàí òàêòèêàñû» íÿòèúÿñèíäÿ Ñÿôÿâèëÿð ãàëèá ýÿë äè.Áó äþéöø ìö ùàðèáÿ íèí ñîíðàêû ýåäèøèíÿ ùÿëëåäèúè òÿ ñèð ýþñ òÿð äè.

1605—1607-úè èëëÿðäÿ Ãà ðà áàü, Ýÿí úÿ, Øèðâàí àçàä åäèë äè âÿáö òöí Àçÿðáàé úàí òîð ïàãëà ðû îñ ìàíëûëàðäàí ýåðè àëûíäû. Ardûnca

22

?Øàù Û Àááàñûí êþ÷öðìÿ ñèéàñÿòè Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí èãòèñàäèùÿéàòûíà íåúÿ òÿñèð åäÿ áèëÿðäè?

?«Éàíäûðûëìûø òîðïàã» òàêòèêàñû ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûí ýåäèøèíÿíå úÿ êþìÿê åäÿ áèëÿðäè?

“Turan taktikasına” görə qoşun aypara şəklində düzülürdü. Bu dü -zü lüşdə məqsədyönlü olaraq mərkəz zəif, cinahlar isə güclü olurdu.Düşmən zəif mərkəzə hücum etdiyi zaman güclü cinahlar düşməni əhatə

edir, qoşunu mü ha sirəyə alıb darmadağın edirdi.

Hansı döyüşlərdə bu taktikadan istifadə edilmişdir?

Loró* vÿ Tiflis qalalarû tutul du, Øÿðãè Ýöðúöñòàí âÿ Daüûstanéåíèäÿí Sÿfÿvi dþvlÿtinÿ tabe edildi.

Èêèíúè Èñòàíáóë âÿ Ìÿðÿíä ìöãàâèëÿëÿðè. Øàù Û Àááàñ ãÿëÿáÿ-ñèíè ðÿñìèëÿøäèðìÿê ö÷öí îñìàíëûëàðëà ñöëù ìöãàâèëÿñè áàüëàìàüàúÿùä åòäè. Îñìàíëû äþâëÿòè èñÿ Àçÿðáàéúàíûí èòèðèëìÿñè èëÿ ðà çû ëàø -ìà éàðàã ùÿð âÿúùëÿ 1590-úû èë ñöëùöíöí øÿðò ëÿ ðèíè ñàõëàìà üà ÷à-ëûøûð, ìöãàâèëÿ áàüëàìàüà òÿëÿñìèðäè. Óçóí òÿðÿä äöä ëÿð äÿí ñîíðàÎñìàíëû òÿðÿôè ñöëù äàíûøûã ëàðûíà áàøëàìàüà ðàçû îëäó.

1612-ci ildÿ Sÿfÿvi vÿ Osmanlû dþvlÿtlÿri ara sûn da Èstan bul daye ni ñölh möqavilÿsi baülandû. Os manlû sultanû Amasiya söl hö ÿsa -sûnda möÿy yÿn olunmuø sÿr hÿdlÿ rin bÿrpasû øÿrtini qÿbul etdi. Áóñöëù äÿ ìþùêÿì äåéèëäè âÿ óçóí ÷ÿêìÿäè. Ìöãàâèëÿíèí áàü ëàí ìà -ñûíäàí äþðä èë ñîíðà ñÿðùÿä ìöáàùèñÿñèíÿ ýþðÿ Îsmanlû or dusuÈðÿâàíà ùöúóì åòäè. Ñÿôÿâè ãöââÿëÿðè Îñìàíëû ãîøóíóíó ìöùàñèðÿéÿàëàðàã Èðÿâàíäàí ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð åòäè.

1618-ci ildÿ îsmanlûlar ye ni dÿn Azÿrbaycana höcum edib Tÿb -riz vÿ ßr dÿbilÿ qÿdÿr irÿ lilÿdilÿr. Hÿmin dþvrdÿ Krûm xanû daAzÿr baycana qoøun yeritdi, ëakin Sÿfÿvi qoøunlarû Sûnûq kþr pöadlû yerdÿ Osmanlû—Krûm qöv vÿlÿrini aüûr mÿülubiyyÿtÿ uüratdû.

1618-ci ildÿ Mÿrÿnddÿ yeni sölh möqavilÿsi imzalandû. Busölhÿ gþrÿ, 1612-ci ildÿ Èstanbulda baülanmûø sölh möqavilÿsinäÿmöÿyyÿn edilmiø sÿrhÿdlÿr bÿrpa edildi.

ÕÂÛÛ ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ Îñ ìàí ëû èìïå ðà òîðëóüóíäà áàø âå -ðÿí äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿð èìïåðèéàíû ñèéàñè âÿ èãòèñàäè áþùðàí ãàð øû -ñûíäà ãîéäó. Áó âÿ çèééÿòäÿí èñ òèôàäÿ åäÿí Øàù Û Àá áàñ Áàü äàä,Ìî ñóë, Êÿð áÿëà, Íÿúÿô øÿ ùÿð ëÿðè äÿ äàõèë îëìàãëà, áöòöí Èðàãûéåíèäÿí Ñÿôÿâè äþâëÿòèíÿ òàáå åòäè.

Ùþðìöçöí àçàä åäèëìÿñè. Ùÿëÿ ÕÂÛ ÿñ ðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ñÿ-ôÿâèëÿðèí Îñìàíëû äþâëÿòè èëÿ ìöùàðè áÿ àïàðìàñûíäàí èñòèôàäÿåäÿí Ïîðòóãàëè éà Èðàí êþðôÿ çèíèí áàøëûúà ëèìàíû îëàí Ùþðìöçöèøüàë åòìèøäè. Øàù Û Àá áàñ Ùþðìöçö àçàä åò ìÿê ö÷öí ùÿðáè äèï -

23

?ÕÂÛÛ ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ Øàù Û Àááàñ íÿ ö÷öí ùÿðáèÿìÿëèé éàòëàðà áàøëàäû? Áó àääûì ùàíñû Îñìàíëû ñóëòàíûíûíôÿàëèé éÿòè èëÿ îõøàðäûð?

! Àìàñèéà ñöëùöíöí øÿðòëÿðèíè õàòûðëàéûí.

* Ëîðó — Àçÿðáàéúàíûí éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿí áèðè. ÕÛÂ ÿñð äÿ äàüûäûëìûøäûð.

ëî ìà òèê òÿäáèðëÿð ýþð äö. Áóíóí ö÷öí î, Èí -ýèë òÿ ðÿ âÿ Ïîðòóãàëèéà àðàñûíäàêû ñè éàñè-èãòè -ñàäè ðÿ ãà áÿòäÿí èñòè ôàäÿ åòäè. 1621-úè èëäÿ Ñÿ - ôÿ âè äþâëÿòè èëÿ Èí ýèëòÿðÿ àðàñûíäà «ÿáÿäèäîñò ëóã» ùàããûíäà ìö ãàâèëÿ áàü ëàíäû. Ñÿ -ôÿâè ãîøóíó ií ýè ëèñ ùÿð áè äîíàíìàñûíûí êþ-ìÿéè èëÿ 1622-úè èëäÿ Ùþð ìö çö àçàä åòäè.

24

Azərbaycan Səfəvi dövləti XVII əsrin əvvəllərində

1622-ъи илдя Португалийаданэери алынмыш ярази

1603–1612-ъи иллярдя османлы -лар дан эери алынмыш яразиляр

1599-ъу илдя Шейбанилярдяназад едилмиш яразиляр

Црэянъ щакиминин Хорасана йцрцшц

Бялх щакиминин Хорасана йцрцшц

Шащ Ы Аббасын йцрцшляри

Османлы ордусунун йцрцшляри

Сяфяви ордусунун Ирага йцрцшляри

Şah Səfi!

Øàù Û Àááàñ òÿðÿôèíäÿí Ùþðìöçöíàçàä åäèëìÿñèíèí Ñÿôÿâè äþâëÿòè ö÷öíÿùÿìèééÿòèíè èçàù åäèí.

25

1. Úÿëàëèëÿð ùÿðÿêàòûíà àèä òÿãäèìàò ùàçûðëàéûí.2. Sÿfÿvi—Îsmanlû möharibÿsinin ö÷öíúö mÿrhÿlÿsi

hansû illÿrè ÿùàòÿ åòìèøäèð?3. 1603-cö ildÿ Øàù Û Àááàñ öñéàí÷ûëàðûí êþìÿéè èëÿ

ùàíñû øÿùÿðè òóòäó?4. Êþ÷öðìÿ siyasÿtiíèí hÿrbi vÿ iqtisadi mÿqsÿdlÿri íÿ èäè?5. 1612-ci il Èstanbul möqavilÿsiíèí øÿrtlÿrini øÿrh edin.6. Sÿfÿvi—Osmanlû möharibÿlÿri zamanû imzalanmûø möqavilÿlÿri äÿô-

òÿðèíèçÿ ÷ÿêäèéèíèç úÿäâÿëäÿ ýþñòÿðèí.

7. Àâðîïàäà 1453-cö ildÿ, Àçÿðáàéúàíäà 1639-cu ildÿ baø ver miø ha -di sÿlÿrin oxøar nÿticÿlÿrini ýþñòÿðèí.

8. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

9. Øàù Û Àááàñûí ùÿðáè óüóðëàðûíà àèääèð:

Ìöãàâèëÿíèí àäû Òàðèõè Øÿðòëÿðè

1612 1618 1622 16391603

Ãÿñðè-Øèðèí* ìöãàâèëÿñè. Øàù Û Àá áà ñ äàí ñîíðà Sÿ fÿvi tax tûnaîíóí nÿ vÿsi Sÿ fi (1629—1642) ke÷di. Ùÿ ìèí èë Îñìàí ëû îð äó ñó Ñÿ -ôÿ âè òîð ïàã ëà ðû íà ùö úóì åò äè. Ìöùàðèáÿ åäÿí òÿðÿôëÿðäÿí ùå÷ áè -ðè hÿð áè ÿìÿëèééàòëàð äà ìöòëÿã öñòöíëöê ãàçà íà áèëìÿäè.

1639-cu ildÿ Qÿsri-Øirindÿ sölh möqavilÿsi baü landû. Fa si lÿ lÿrlÿyöz ildÿn ar tûq davam etmiø Sÿfÿvi—Os manlû mö haribÿsi ba øa ÷at dû.Möqa vi lÿyÿ ÿsasÿn Àìàñèéà ñöëùöíöí øÿðòëÿðè áÿðïà åäèë äè. Ùÿì÷èíèíÁàüäàä, Áÿñðÿ, Êÿðêöê, Àùûñêà âÿ Âàí äàõèë îë ìàã ëà, Øÿðãè Àíà -äîëó Îñìàíëû äþâëÿòèíÿ âåðèëäè, Èðÿâàí Ñÿôÿâè äþâ ëÿòèíäÿ ãàëäû.

Òÿáðèçèíïàéòàõò

åëàí åäèëìÿñè

Ùþðìöçöíàçàä

åäèëìÿñè

Õîðàñàíûíãàéòàðûë-

ìàñû

Øåéáàíèëÿðäþâëÿòèíÿ

ñîí ãîéóëìàñû

Àìàñèéà ñöëù

ìöãàâèëÿ-ñèíèí

èìçàëàíìàñû

* Ãÿñðè-Øèðèí — Èðàíûí ãÿðáèíäÿ Êèðìàíøàù ÿéàëÿòèíäÿ éåðëÿøÿí øÿùÿð

XVI ßSRÈN ÈÊÈÍÚÈ YARISI — XVII ßSRDßÑÎÑÈÀË-ÈÃÒÈÑÀÄÈ Âß ÈÚÒÈÌÀÈ ÙßÉÀÒ

Èãòèñàäè ùÿéàòûí úàíëàíìàñû.Ñÿôÿâè âÿ Îñìàíëû ìöùàðèáÿëÿðèíèíáà øà ÷àòìàñû èëÿ Àçÿðáàéúàíäà ñà -êèòëèê éà ðàí äû, òÿñÿððöôàò ùÿéàòûäèð÷ÿëìÿéÿ áàø ëàäû. Øàù ÛÛ Àá áà -ñûí (1642—1666) ùà êèìèééÿòèäþâðöíäÿ Ñÿôÿâè äþâëÿ òè íèí ñîñèàë-èãòèñàäè èí êèøàôûíû òÿìèí åò ìÿê ö÷öíìöùöì òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå ÷èðèëäè.Øàù òàõòà ÷ûõàí êèìè ðÿèééÿò âÿñÿ íÿò êàðëàðûí äþâëÿò õÿ çèíÿñèíÿ îëàíáöòöí âåðýè áîðú ëà ðû íû ëÿüâ åòäè.

ßêèí÷èëèê òÿñÿððöôàòûíûí èíêèøà -ôû íà äèããÿò àðòûðûëäû. Äàõèëè âÿ õà - ðè úè òèúàðÿòèí úàíëàíìàñû ö÷öíþíÿìëè àääûìëàð àòûëäû.

ßùàëèíèí âÿçèééÿòè. Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿ áöòöí ÿùàëèéÿ ãàéüû âÿäèããÿò ýþñòÿ ðèëèðäè. Òÿáÿÿëÿðÿ ãàðøû ÿäàëÿòëè ñèéàñÿò éöðöäöëöð,ÿùàëèíèí ÿðèçÿ âÿ øèêàéÿòëÿðèíÿ äÿðùàë øàùûí éàíûíäà ôÿàëèééÿòýþñòÿðÿí ÿäàëÿò äè âàíûíäà áàõûëûðäû. Øàù ÛÛ Àááàñ òåç-òåç ñàäÿ

26

Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ùàíñû òîðïàãìöëêèééÿò ôîðìàëàðû âÿ ñîñèàë òÿáÿãÿëÿð âàð èäè?Èíçèáàòè èäàðÿ ñèñòåìè íåúÿ èäè?

Òÿñÿððöôàò ùÿéàòû ìö ùà ðè áÿäÿíñîíðà úàíëàíäû, èíñàíëàðûí ðèôàù ùàëûãèñ ìÿí äöçÿëäè. Äþâðöí ÷ÿ òèí ëèêëÿðèñÿíÿòêàðëûüûí, òèúàðÿòèí èíêèøàôûíàìÿíôè òÿñèð ýþñ òÿðñÿ äÿ, èíêèøàôûí ãàð-øûñûíû àëà áèëìÿäè. Øÿùÿðëÿð áþ éö éöð,

ÿùàëè àð òûð, èúòèìàè ùÿéàò äÿéèøèðäè.

Şah II Abbas

ïàë òàð ýåéèíÿðÿê õàëãûí àðàñûíäà ýÿçèð, áöòöí òÿ áÿ ãÿëÿðäÿí îëàíèíñàíëàðûí äÿðäèíäÿí, öçëÿøäèéè ùàãñûçëûãëàðäàí õÿáÿðäàð îëóðäó.Äàùà ñîíðà ÿäàëÿò äèâàíû áó ÷ÿòèíëèêëÿðè ùÿëë åäèð, þçáà øû íàëûãåäÿí ëÿðè ñÿðò úÿçàëàíäûðûðäû. Ìÿ ùÿì ìÿä Òàùèð Âàùèäèí «Òà ðèõè-âàùèä (Àá áàñ íàìÿ)» ÿñÿðèíäÿ ÛÛ Àááàñûí ùà êèìèééÿòè äþâðöíäÿâÿ çèôÿ ñÿëà ùèééÿòëÿðèíè àøàðàã þçáàøûíàëûã åäÿí ìÿìóðëàðûí ÿì -ëàêëàðûíûí ìöñàäèðÿ îëóí ìàñû èëÿ áàüëû ÷îõëó ñàéäà ìÿëóìàò âàðäûð.

Õðèñòèàí ÿùàëèñè éàøàéàí áþëýÿëÿðäÿ äÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí îí -ëàðà ìöíàñè áÿòè ãÿíàÿòáÿõø èäè. Ýöðúö ÿéàíëàðû Ñÿôÿâè äþâ ëÿ òèí -äÿ ÷îõ ìöùöì âÿ çè ôÿëÿðè èúðà åäèðäèëÿð.

Åðìÿíè êèëñÿñè âÿ èðè åðìÿíè òàúèðëÿðè øàù ñàðàéûíäàí áþéöêèì òèéàç âÿ ýö çÿøò ëÿð àëìûøäûëàð. Åðìÿíè êèëñÿñè ýåíèø òîðïàãìöëê ëÿðèíÿ ñàùèá îë ìàã ùöãóãóíà ìàëèê èäè âÿ åðìÿíè ÿùàëè -ñèíäÿí êèë ñÿíèí õåéðèíÿ âåðýè òîïëàéûðäû. Åðìÿíè òà úèð ëÿðè øà -ùûí ùèìà éÿñèíäÿí éàðàð ëàíàðàã äþâëÿò âåðýè ëÿðèíè òîïëàéûð,Îñ ìàíëû âÿ äèýÿð þëêÿëÿðÿ êàðâàíëàð ýþíäÿðèð âÿ áþéöê ñÿðâÿòãàçàíûð äû ëàð.

Torpaq mölkiyyÿtè formalarû. XVII ÿsrdÿ Azÿrbaycanda òîð-ïàã mölkiyyÿti formalarûíäà úèääè äÿéèøèêëèê îëìàìûøäû:

XVII ÿsrin ikinci yarûsûnda divan vÿ xalisÿ torpaqlarû apa rûcûmöl kiy yÿt formasû îëàðàã ãàëûðäû. Äivan (äþâëÿò) òîðpàãëàðûíäàí ÿl -dÿ olunmuø gÿlirlÿr dþvlÿt xÿrc lÿ rinin þdÿnil mÿsinÿ sÿrf åäèëèðäè.

Sosial tÿbÿqÿlÿr. XVII ÿsrin ikinci yarûsûnda ùàêèì òÿáÿãÿíèòÿøêèë åäÿí feodallar ö÷ qrupa bþlö nördö.

27

Torpaq mölkiyyÿtèformalarû

Divan (dþvlÿt)torpaqlarû

Xalisÿ — øah vÿ onunailÿsinÿ mÿxsusxösusi torpaqlar

Tiyul — hÿrbi vÿ mölkixidmÿtÿ gþrÿ verilÿn

øÿrti torpaq mölkiy yÿti

Vÿqf — ìÿscidlÿr vÿruhanilÿrÿ mÿxsus

torpaqlar

Mölk — xösusi mölkiy -yÿtdÿ olan torpaqlar

Ècma (camaat)torpaqlarû

?Şah II Abbasın məmur özbaşınalıqlarına qarşı mübarizəsi dövlətinsosial-iqtisadi inkişafına necə kömək edə bilərdi?

XVII ÿsrdÿ Azÿrbaycan cÿmiyyÿtindÿ ÿsas istehsal÷û qrup olankÿnd lilÿr äÿ ö÷ tÿbÿqÿéÿ bþlönördö:

Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà èðèëè-õûðäàëû 35-ÿ ãÿäÿð âåðýè íþâöâàð äû. Ìàëúÿùÿò ÿñàñ âåðýè èäè. Äþâëÿò èãòèñàäè úÿùÿòäÿí çÿèôëÿéèáìöôëèñëÿøäèêúÿ ìàëúÿ ùÿòèí ùÿúìè äÿ àðòûðäû.

Ènzibati idarÿetmÿ. XVII ÿsrin èêèíúè ya rû sûnda Azÿrbay ca nÿrazisi inzibati cÿhÿt dÿn Øir van, Qarabaü, Tÿbriz, ×uxursÿÿdbÿy lÿr bÿ yi lik lÿrinÿ bþlö nör dö. Bÿy lÿr bÿyilik ÿhalidÿn vergi top -la yûr , þz gÿliri hesa bûna qoøun sax layûrdû. Mÿh kÿ mÿ orqanlarû øÿ-riÿt qay dalarû ÿsa sûnda fÿa liyyÿt gþstÿrirdi. Bÿy lÿr bÿyi likdÿ vÿzirmaliyyÿ iølÿ rini yerinÿ yeti rirdi. Sÿfÿvi dþvlÿ tin dÿ ida rÿ÷ilikdÿirsilik prinsipi hÿyata ke÷irilirdi.

28

Britaniyalı professor L.Lokkart Azərbaycanla bağlı bunları yazır:“O za -man Azərbaycan indikindən çox-çox bö yük idi... Təbriz Azərbaycanın pay -taxtı (baş şəhəri – red.) və əyalət bəylər bəyi liyinin iqamətgahı ol muş dur.

Azərbaycanın digər mərkəzi şəhərləri İrəvan, Gəncə və Ər dəbil idi. İrəvan Çuxur -səə din paytaxtı... bəylərbəyiliyin və şəhər hakiminin oturduğu məkan olmuşdir. Niza-minin vətəni Gəncədə hakimiyyəti Qara bağ vila yətinə də şamil edilən bəylər bəyiəyləşirdi. Azərbaycanın daha bir bölgəsini Şirvan əyaləti təşkil edir. Buranın bəy -lər bə yi liyi Şamaxıda oturur. Bu əyalətə Dağıstanın kiçik bir hissəsi daxildir. Böl gə -də möhkəm qala-şəhər olan Dərbənd yerləşir. Buranı öz hakimi idarə edir”.

Rəhimə Dadaşova. “Səfəvilərin son dövrü”, səh. 4–5, 8.

Sÿôÿâè äþâëÿòèíèí èäàðÿ ñèñòåìèíäÿ ùÿëÿäÿ ìöùöì ìþâãåéÿ ìàëèê èäèëÿð.

Û. Ãûçûëáàø òàéôàëàðûíûíáàø÷ûëàðûíäàí èáàðÿòîëàí ùÿðáè ÿéàíëàð

Èäàðÿåòìÿäÿ áþéöê íöôóçà ìàëèê èäèëÿð.ÛÛ. Àëè øèÿ ðóùàíèëÿðè

Éåðëè èäàðÿ ñèñòåìëÿðèíäÿ èøëÿéèðäèëÿð.ÛÛÛ. Ìÿìóðëàð âÿ éåðëè

ÿéàíëàð

Èø heyvanû, istehsal alÿtlÿri olan vÿ feo dal danaldûüû torpaüû becÿrÿn kÿndli

Û. Ðÿèééÿò

Òÿsÿrröfatà ìàëèê îëìàéàí kÿndlèlÿr ÛÛ. Ðÿíúáÿðëÿð

Ìaldarlûqla mÿøüul olàí, orduda õèäìÿò ÿâÿçèíäÿaz miqdarda vergi vÿ mökÿlëÿfiyyÿt icra edÿíëÿð

ÛÛÛ. Åëàòëàð

Øÿùÿðëÿð. Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíèí èíêèøàôûíäà îíëàðûí òèúàðÿòéîëëàðû öçÿðèíäÿ éåð ëÿøìÿñè ÿñàñ èãòèñàäè àìèë èäè. Øÿùÿðëÿðèí èã-òèñàäè ùÿéàòûíäà èñÿ ñÿíÿòêàðëàð âÿ òàúèðëÿð ìö ùöì ðîë îéíàéûð-äûëàð. Îíëàð ùÿëÿ äÿ ìîíãîëëàðûí äþâðöíäÿí ãàëìà òàìüà àäëûâåðýè þäÿéèðäèëÿð. 1565-ci ildÿ Øah I Tÿh masib áó ver gi nií lÿüvolun ma sû haq qûn da fÿr man verdi. Ôÿr man Sÿ fÿvi dþvlÿtindÿ sÿ -nÿt karlûq vÿ tica rÿ tin in kiøa fûna mös bÿt tÿsir gþstÿrdi.

Azÿr baycanûn ÿnbþyök vÿ mö höm øÿ -hÿri sayû lan Tÿb rizSÿ fÿvi dþv lÿ ti nin tÿ -sÿ r röfat hÿya tûn damisilsiz rol oy na yûr -dû. Tÿb riz sÿ nÿt -kar larûnûn ha zûr la -dûqlarû möx tÿlèfmÿh sul lar hÿr yer dÿøþh rÿt qa zanmûødû.

1555-ci ildÿ pay -taxtûn Qÿzvinÿ kþ -÷ö röl mÿsi Òÿáðèçèísiyasi ÿhÿ miy yÿtinÿâÿ èãòèñàäè èíêèøà-ôûíà ìÿíôè òÿñèðýþñ òÿðäè.

Øir van áÿéëÿðáÿ-éèëèéèíèí mÿrkÿziolan Øamaxû ìö -ùöì äàõèëè âÿ õàðè úèòèúàðÿò øÿùÿðëÿðèí-äÿí áèðè îëàðàã ãàëûðäû.

Øirvanûn Sÿfÿvi äþâëÿòèíÿ birlÿødirilmÿ sindÿn sonra Bakû Xÿ -zÿr ñàùèëèídÿ bu dþvlÿtin ÿsas lima nûna ÷evrildi. Bakû ÿtrafûndayer lÿ øÿn quyuëàð dan neft ÷ûxarûlûr, bu neft dÿ niz âÿ êàðâàí yo -lu ilÿ bir sûra þlkÿlÿrÿ gþn dÿrilirdi.

ßrdÿbil Sÿfÿvi dþvlÿtinin möqÿd dÿs øÿhÿrlÿrindÿn biri sayû -lûrdû.

29

Bakı XVII əsrin birinci yarısında

Şamaxı şəhəri XVII əsrdə (maket)

30

1. Mþvzuda adû÷ÿkilÿn Azÿrbaycan øÿhÿrlÿrini xÿritÿdÿtapûn.

2. ÕÂÛ ÿñðèí èêèíúè éàðûñû – ÕÂÛÛ ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíøÿùÿðëÿðèíèí õöñóñèééÿòëÿðèíè úÿäâÿëÿ éàçûí.

3. ßdalÿt divanû haqqûnda araødûrma aparûn.4. Tÿbriz øÿhÿri vÿ onun tarixi ilÿ baülû hekayÿ qurun.5. Ñèçúÿ, ßðäÿáèë øÿùÿðè íÿ ö÷öí Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí ìöãÿääÿñ øÿùÿð -

ëÿðèíäÿí ñàéûëûðäû?

Osmanlı sultanı IV Muradın 1635-ci ildə İrəvanı ələ keçirməsi müna -sibətilə yazılan sənəddə bu şəhər Nax çıvan və Şirvanın qapısı, Azər -baycan mülkünün hə səd doğuran “İrə van qalası” kimi qeyd edilir.

1655-ci ildə İrəvana gəlmiş Avropa səyyahı Jan Batist Taverniye yazır ki,şəhər qalasında yalnız müsəlmanlar (Azər baycan türkləri – red.) yaşayırdılar.

1673-cü ildə İrəvanda olan fransız səyyahı Jan Şarden yazır ki, İrəvan qalasıkiçik bir şəhərdən böyükdür. O, oval formadadır ki, … təxminən 800 evdənibarətdir. Orada ancaq Səfəvilər (Azərbaycan türkləri) yaşayırlar.J.B.Taverniye və J.Şardenin məlumatlarının oxşar cəhəti nədir?

İrəvan şəhəri XVII əsrdə (rəssam J.Şarden)

Øÿùÿð Ñèéàñè ÈãòèñàäèÒÿbðèçÈðÿâàíÝÿíúÿØàìàõû

Ãàðàáàü áÿéëÿðáÿéèëèéèíèí ìÿðêÿçè îëàí Ýÿíúÿ øÿùÿðè äÿ äþâ -ðö íöí ÿí áþéöê, ÿùàëèñè ñûõ îëàí øÿùÿðëÿðèíäÿí áèðè êèìè òàíûíûð -äû. Áó äþâðäÿ Èðÿâàí, Íàõ÷ûâàí, Äÿðáÿíä, Øÿ êè äÿ Àçÿðáàé úàíûíìöùöì ñÿíÿòêàðëûã, òèúàðÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçëÿðè èäè.

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÁÅÉÍßËÕÀËà ÒÈÚÀÐßÒßËÀÃßËßÐÈÍÄß

Øÿrqÿ gedÿn yollar Azÿrbaycan dan ke÷ir. XVI ÿsrdÿ ingilistacirlÿri ßrÿøi* Cÿnubi Qafqazûn ÿn bþyök ipÿk ÷ilik mÿrkÿzikimi tÿsvir edir äèlÿr. Venesiya sÿyyahû Minadoi ßrÿø dÿ «Mah mu d -abad» adlû aü ipÿk is tehsal olun du üu haqqûnda mÿlumat verirdi.

XVI ÿsräÿ beynÿlxalq ipÿk tica rÿt yolu Culfadan ke÷irdi. Cul fatacirlÿri xam ipÿyi Azÿr baycan dan Avropanûn Ams terdam, Marsel,Venesiya kimi øÿhÿrlÿrinÿ, Îñìàíëû äþâëÿòèíÿ vÿ Hin dis ta na apa -rûrdûlar. Bu dþvrdÿ Ordu bad, Nax ÷û van, ßylis Azÿr bay ca nûn xaricidþv lÿtlÿrlÿ apar dûüû ti ca rÿt ÿlaqÿlÿrindÿ vacib rol oynayaraq mö -höm ticarÿt vÿ sÿnÿtkarlûq ìÿðêÿçlÿrinÿ ÷evrilmiødi.

Azÿrbaycanda tica rÿt dþvriyyÿsi vÿ sÿ nÿt karlûq mÿh sullarûnûnis teh sa lûn äa Tÿb riz xösusilÿ fÿrq lÿ nir di. Òÿáðèç ãåéñÿðèééÿñè ÞíAsiya da ÿn bþyök þðòöëö bazar èdi. Ãåéñÿðèééÿëÿð øÿùÿð òèúàðÿòèíäÿìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðäè. Áó áàçàðëàðäà, ÿñàñÿí, õàðèúè þëêÿ-ëÿðäÿí ýÿòèðèëìèø âÿ þëêÿ ñÿíÿòêàðëàðû òÿðÿôèíäÿí ùà çûð ëàíìûø áàùàëûìàëëàð, õöñóñèëÿ äàø-ãàø, úÿâàùèðàò ñàòûëäûüûíäàí îíëàðà ÿùàëè àðà -

31

Àâðîïà òàúèðëÿðè Àçÿðáàéúàíà íÿ ö÷öí ýÿëèðäèëÿð?ÕÂÛÛ ÿñðèí ñîíóíäà Àçÿðáàé úàíäà èãòèñàäèòÿíÿççöëöí ñÿáÿáëÿðè íÿ èäè?

Áó äþâðäÿ Àâðîïà äà øÿðã þëêÿëÿðè -íÿ ìàðàã àðòìûøäû. Øÿðãèí çÿíýèí ñÿð -âÿòëÿðèíè Àâðîïàéà äàøûìàã ö÷öí éà -ðàíìûø èðè òèúàðÿò øèðêÿòëÿðè ñöð ÿò ëÿ ýå -íèø ëÿíèðäè. Ëîíäîíäà òÿøêèë îëóí ìóø òè -úà ðÿò êîìïàíèéàëàðû øÿðã þëêÿ ëÿðèíÿ þçíöìàéÿíäÿëÿðèíè ýþíäÿðèðäèëÿð.

* ßðÿø — iíäèêè Éåâëàõ ðàéîíóíóí Õàëäàí ãÿñÿáÿñè ÿðàçèñèíäÿ ìþâúóä îë ìóøéàøàéûø ìÿíòÿãÿñè

ñûíäà «øàù áàçà ðû» äà äåéèëèð äè. Azÿr baycan tacir lÿ ri Av ro pa þlkÿ-lÿri, Hin distan vÿ ×inlÿ geniø ti ca rÿt ÿlaqÿlÿri yaraòmûø dûlar.

Èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðè ýåíèøëÿíäèðìÿê òÿäáèðëÿðè. Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèíõàðèúè þëêÿëÿðëÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðè ýåíèøëÿíèðäè. Èãòèñàäèééàòûúàíëàíäûðìàã, òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê ö÷öí äþâëÿòñÿâèééÿñèíäÿ èøëÿð ýþðöëäö. Øàù I Tÿhmasib Volqa—Xÿ zÿr suyolu ilÿ tica rÿ ti canlandûrmaq, Azÿr bay canûn xam ipÿ yi ni buyol la Avropa bazarûna ÷û xar maq ö÷ön addûmlar at dû. Sÿ fÿvi øahûbu mÿq sÿdlÿ Moskvaya el÷i gþn dÿrdi, rus dþv lÿti ilÿ iq ti sadi vÿdiplomatik ÿla qÿlÿri mþh kÿmlÿndirdi.

Èngiltÿrÿnin «Moskva øirkÿ ti»nin* tÿm sil÷isi An toni Cen -kin son Qÿz vin dÿ Øah I Tÿhmasib tÿ rÿfindÿn qÿbul edildi. Øa -hûn ica zÿsi ilÿ Øir van bÿylÿrbÿyi Abdulla xan Ustaclû ingilisnöma yÿn dÿsi ilÿ ticarÿt möqavilÿsi baüladû.

32

!«Moskva şirkəti»nin Azərbaycanla ticarət əlaqələri haqqındaaraşdırma aparın.

* İngiltərənin «Moskva şirkəti» 1555-ci ildə yaradılmışdı. Məqsədi Volqa–Xəzər ticarətyolundan istifadə edərək Hindistanla ticarət etmək idi.

Antoni Cenkinson Şirvan bəylərbəyinin hüzurunda(Milli Azərbaycan Tarix Muzeyi)

Áó äþâðäÿ Ðós tacir lÿri þz lÿri Av ro pa—Øÿrq ticaðÿ tin dÿ vasi -tÿ ÷iliyÿ can atûr dûlar. Elÿ bu sÿ bÿb dÿn rus tacirlÿrini mö dafiÿedÿn ÷ar hþku mÿ ti in gilislÿrin Vol qa—Xÿzÿr yo lundan isti fa dÿ -sinÿ son qoyaraq onla rûn ti carÿt im ti yazlarûnû lÿüv etdi. Bu nunlada Volqa—Xÿzÿr yolu vasitÿsilÿ øÿrq þlkÿlÿri ilÿ ticarÿt bö tön -löêlÿ rus ta cirlÿrinin ÿli nÿ ke÷di.

Øàù ÛÛ Àááàñûí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Îñìàíëû äþâëÿòè èëÿ

ñöëù âÿ ìåùðèáàí ãîíøóëóã ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ

úèääè øÿêèëäÿ ðèàéÿò îëóíóðäó.

Ñÿôÿâè äþâëÿòè Ðóñèéà èëÿ èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ÿëàãÿëÿðèí ìþù êÿì -

ëÿíìÿñèíÿ äÿ õöñóñè äèããÿò ýþñòÿðèð, òÿðÿôëÿð àðàñûí äà Âîë ãà—Õÿ -

çÿð ñó éîëó èëÿ òè úàðÿò ÿëàãÿëÿðèíèí ãîðóíóá-ñàõëàí ûëìà ñûíà ÷àëûøûðäû.

Åéíè çàìàíäà Ñÿôÿâè äþâëÿòè Ðóñèéàíûí Øèìàëè Ãàô ãàçäà ìþù -

êÿìëÿíìÿê úÿùäëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõûðäû. Åëÿ áó ñÿ áÿá äÿí Øàù ÛÛ Àááà -

ñûí ýþñòÿðèøè èëÿ Òå ðåê ÷àéû áîéóíúà éà ðà äû ëàí ðóñ ùÿð áè ìÿñ êÿí -

ëÿðè äà üûäûëäû âÿ øèìàë ñÿðùÿäëÿðèíèí òÿù ëö êÿñèçëèéè òÿìèí åäèëäè.

XVII ÿsrin èêèíúè ya rûsûndan åòèáàðÿí Azÿr baycanûn Rusiya

ilÿ iqtisadi ÿlaqÿlÿri ýöúëÿíìÿéÿ baøladû. Ru si ya dan Azÿrbaycana

xÿz-dÿri, mis, qalay, kaüûz vÿ sÿnÿt kar lûq mÿhsul larû gÿtirilirdi.

Azÿr baycandan isÿ Ru si yaya ipÿk par ÷a lar, yun vÿ ipÿk xal÷alar

aparû lûr dû. Ruslar Azÿr bay cana ÿlveriøli satûø bazarû kimi ba xûr,

Øirvana xösusi ÿhÿ miyyÿt verirdiëÿð.

1667-ci ildÿ Rusiya vÿ Sÿfÿ vi lÿr äþâ ëÿòè arasûnda baü lanmûø

mö qavi lÿyÿ ÿsasÿn, rus tacirlÿri Sÿ fÿvi lÿrin bötön hakimiyyÿti

dþv rön dÿ gþm rök söz tica rÿt höququ, karvan sara vÿ ba zar lar da

imti yaz lar ÿldÿ etdilÿr. Øah Sö ley ma nûn (1666—1694) fÿr ma -

nûn da da rus tacir lÿrinÿ xö susi ehtiram gþs tÿr mÿk tapøûrûl mûø -

dû. Áu nunla da Ru siya Azÿr bay can ipÿ yi ni Õÿ çÿð—Âîëãà éîëó èëÿ

Qÿr bi Avro paya daøû maq höququ nu ÿëèíÿ aldû.

33

! Volqa–Xəzər ticarət yolunun Rusiya üçün əhəmiyyətini izah edin.

?Øàù Ñöëåéìàíûí âåðäèéè ôÿðìàí õàðèúè òèúàðÿòèí èíêèøàôûíàíåúÿ òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿðäè?

Azÿr baycanla Hin dis -tan aras ûnda ge niø tica rÿtÿla qÿ lÿri äà âàì åäèð äè.Hin d li lÿ rin Azÿr bay can datica rÿt mÿs kÿn lÿri var idi.Azÿr bay can dan Hin dis ta -na ÷oxlu xam ipÿk, ipÿkpar ÷a, qara vÿ aü neft, zÿ -fÿ ran apa rûëûðäû. Ùèíäèñ -òàí äàí èñÿ Àçÿðáàéúàíàìöõ òÿëèô úöð ÿäâèé éàòìÿù ñóëëàðû ýÿòèðèëèðäè.

34

1. Íÿ ö÷öí ðuslar èíýèëèñëÿðèí Àçÿðáàéúàíäà ìþùêÿìëÿí-ìÿñèíè èñòÿìèðäèëÿð?

2. Øàù Ñöëåéìàíûí ðóñ òàúèðëÿðèíÿ ýåíèø èìòèéàçëàð âåðìÿ-ñèíè äÿéÿðëÿíäèðèí.

3. Ìþâçóäà àäû÷ÿêèëÿí Azÿrbaycan øÿhÿrlÿrini xÿritÿdÿ tapûn.4. Âåðèëÿí ïëàíà ÿñàñÿí «Òÿáðèç áàçàðûíäà áèð ýöí» àäëû ùåêàéÿ éàçûí.Ïëàí:1. Òÿáðèç áàçàðûíû òÿñâèð åäèí.2. Òÿáðèçÿ ùàíñû þëêÿëÿðäÿí òàúèðëÿð ýÿëèðäè?3. Òàúèðëÿð Òÿáðèçÿ ùàíñû òèúàðÿò éîëëàðû èëÿ ýÿëèðäèëÿð?4. Òÿáðèç áàçàðûíäà ùàíñû ìÿùñóëëàð ñàòûëûðäû?

Şah Süleymanın taxta çıxması (rəssam J.Şarden)

35

XVII ßSRÄß AZßRBAYCAN MßDßNÈYYßTÈ

Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíèí Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿ éåðè. Àçÿðáàéúàíòöðêúÿñèíè èúòèìàè ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ éàéàí, äþâëÿò äèëèñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðàí Øàù Û Èñìàéûëäàí ñîíðà äà Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿÀçÿðáàéúàí òöðêúÿñè ÿí éöêñÿê äàèðÿëÿðäÿ þç íöôóçóíó êèôàéÿòãÿ äÿð ñàõëàìûøäû. Äîüðóäóð, Îñ ìàíëû-Ñÿôÿâè ìöùàðèáÿëÿðè íÿòè-úÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÕÂÛÛ ÿñðäÿ Ñÿôÿâè äþâ ëÿòèíèí ñèéàñè-èãòèñàäèìÿðêÿçè ðîëóíó èòèðìèø, ïàéòàõò þíúÿ Òÿáðèçäÿí Ãÿç âèíÿ, äàùàñîíðà Ãÿçâèíäÿí Èñôàùàíà êþ ÷ö ðöëìöø äö. Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèÒÿáðèçäÿ âÿ Ãÿç âèí äÿ îëäóüó êèìè, Èñôàùàíäà äà éöêñÿê ìþâãåéÿìàëèê èäè, ñàðàéûí âÿ ãî øó íóí èøëÿê äèëè îëàðàã ãàëûðäû.

ÕÂÛÛ ÿñðäÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòèíÿ ýÿëìèø Àâðîïà ñÿééàùëàðû —Ïèåò ðî äåëëà Âàëëå, Àäàì Îëåàðè, Æàí Øàðäåí Àçÿðáàéúàíòöðê úÿñèíèí Ñÿôÿâè ñàðàéûíäà ðÿñìè äèë îëìàñû ùàããûíäà ìÿëó-ìàòëàð âåðìèøäèëÿð.

XVII ÿsräÿ þlkÿdÿ elm vÿ mÿ dÿ ni yyÿt íåúÿèíêèøàô åäèðäè?

Azÿrbaycan torpaqlarûnda gedÿnSÿfÿvi—Osmanlû möhari bÿ lÿri xalqûnmÿdÿni hÿyatûna àüûð zÿrbÿlÿr vur -muø, elm vÿ maarifin inkiøafûnda lÿn -gi mÿ lÿrÿ sÿ bÿb olmuødu.

Alman səyyahı Engelbert Kempfer də XVII əsrin 80–90-cı illərindəSəfəvilər dövlətinə səfəri zamanı ölkə ərazisində türk dilinin böyüktəsir dairəsinə malik olması faktı ilə qarşılaşmışdı. O, öz xatirələrində

yazırdı: “...Türk dili saraydan tutmuş yüksək rütbəli və mötəbər şəxslərinevlərinə kimi yayılmış və nəticədə elə olmuşdur ki, şahın hörmətini qazanmaqistəyən hər kəs bu dildə danışır. ...Türk dili bütün şərq dillərindən asandır.Türkcənin danışıq tərzindəki vüqar, əzəmət onun sarayda və səltənət sarayındayeganə danışıq dili olmasına gətirib çıxarmışdır”

Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar (tərtibçi S.Əliyarlı). Bakı, 2007

Øàù Ñÿôè âÿ Øàù Ñóëòàí Ùöñåéíèí Àâðîïà ùþêìäàðëàðûíà Àçÿð-áàéúàí òöðêúÿñèíäÿ ìÿêòóáëàð éàç ìà ëàðû ìÿëóìäóð. 1636—1638-úè èëëÿðäÿ Èñôàùàíäà îëìóø àëìàí ñÿôèðè Àäàì Îëåàðè òöðêäè ëèíèí áóðàäà áþéöê ÿùÿìèééÿ òÿ ìàëèê îëìàñûíû éàçìûø äû.

Îí äàí 50 èë ñîíðà Èñâå÷äÿí Ñÿôÿâè äþâëÿòèíÿ ýÿëÿí åë÷è Êåìïôåð äÿ þç ÿñÿ ðèí äÿ áóíó òÿñäèã åäÿðÿê éàçûðäû êè, ñàðàéäàèøëÿíÿí òöðê äèëè äàùà ÷îõ ùàêèì ñöëà ëÿíèí àíà äèëèäèð, áó äèëñàðàé âàñèòÿñèëÿ ÿéàí-ÿøðÿô àèëÿëÿðèíäÿ åëÿ ýå íèø éàéûëìûøäûð êè,èíäè èìòèéàçëû òÿáÿãÿäÿí îëàí ùÿð ùàíñû øÿõñèí îíó áèëìÿ ìÿñèóòàíú ýÿòèðÿí áèð ùàëäûð.

Ñÿôÿâè øàùëàðû Øàù Û Àá áàñ âÿ Øàù ÛÛ Àááàñ Àçÿð áàéúàí òöðê -úÿñèíäÿ øåèð ëÿð éàçûðäûëàð. Øàù Ñöëåéìàíûí ùà êè ìèééÿòè äþâ ðöíäÿáàø âÿçèð îëìóø Ìÿùÿììÿä Òà ùèð Âàùèäèí òöðêúÿ äèâàíû Áåðëèíêèòàáõàíàñûíäà ñàõëàíûëûð.

Òÿùñèë. Àçÿðáàéúàíûí áöòöí áþëýÿëÿ ðèí äÿ ìÿñúèäëÿðèí íÿçäèíäÿèáòèäàè ìÿêòÿáëÿð, ùÿì÷èíèí éöêñÿê òÿùñèë âåðÿí ìÿäðÿñÿëÿðìþâúóä èäè. Äåìÿê îëàð êè, ùÿð áèð èðè éàøàéûø ìÿíòÿãÿñèíäÿ áèð,øÿùÿð ìÿðêÿçëÿðèíäÿ èñÿ áèð íå÷ÿ ìÿäðÿñÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè.

Óøàãëàð èáòèäàè ìÿêòÿáëÿðäÿ îõóìàã âÿ éàçìàã þéðÿíèð, Ãó-ðàíû ÿç áÿðëÿéèðäèëÿð. Ìÿäðÿñÿëÿðäÿ ìöñÿëìàí ùö ãó ãó, êëàññèêØÿðã ÿäÿáèééàòû, ôÿëñÿôÿ, àñòðîíîìèéà, òèáá âÿ äèýÿð åëìëÿðèí ÿñàñ-ëàðû þéðÿäèëèðäè. Òÿùñèëèíè áàøà âóðàí øàýèðäëÿðÿ øÿ ùàäÿòíàìÿ âå-ðèëèðäè. Ìÿäðÿ ñÿ ëÿðäÿ äÿðñ äåéÿí ìöÿëëèì ëÿð àðà ñûíäà äþâ ðöíòàíûí ìûø àëèì ëÿðè äÿ âàð èäè. Áÿçè ìöÿë ëèìëÿð î ãÿäÿð øþùðÿò ãà -

36

!XVII əsrdə Səfəvi dövlətində Azərbaycan türkcəsinin mövqeyihaqqında təqdimat hazırlayın.

İndi iranlılar yalnız öz ana dillərində deyil, türkcə də danışmağa ca -lışırlar. Xüsusilə türklərin tez-tez geçib-getdiyi və onların hakimiyyətialtında olan Şirvanda, Azərbaycanda, İraqda, Bağdadda və İrəvanda

uşaqlar daha çox türk dilində tərbiyə edilir. İsfahanda şah sarayında böyükhəvəslə türk dilində danışırlar, burada fars sözlərini nadir halda eşidərsən…Fars əyalətində isə (qədim dövrdə İran əslində bura idi, indi baş şəhəriŞirazdır) istisnasız olaraq təmiz fars dilində danışırlar.

Adam Oleari. “Səyahətnamə”. Beşinci kitab, 23-cü fəsil, səh. 814

37

çàí ìûø äûëàð êè, îíëà ðûí éà íûíà ùÿòòà óçàã éåð ëÿðäÿí òÿëÿ áÿ ëÿðýÿëèð äèëÿð. Áó äþâðäÿ òÿù ñèë, ÿñàñÿí, øÿ ùÿð ÿùàëèñè è÷ÿðèñèíäÿ éàéû -ëûð äû. Êÿíä ÿùà ëè ñèíèí ÷îõó ñà âàä ñûç èäè. Êÿíä éåðëÿ ðèí äÿ òÿùñèëèøè èëÿ ìÿñúèäèí àõóíäó âÿ éà ìîëëàñû ìÿøüóë îëóð äó.

Åëì. Áó äþâðäÿ äöíéÿâè åëìëÿð äÿ èí êè øàô åäèðäè. Àñòðî íî -ìèéà âÿ ðèéà çèééàòà äàèð ÿñÿðëÿð éàç ìûø Ìèð çÿ Ìÿùÿììÿä Øèð-âàíè Àçÿð áàéúàí åë ìè íÿ áèð ñûðà òþùôÿëÿð âåðìèøäèð. Äèýÿð áèðåëì õà äèìè Éóñèô Ãà ðàáà üè íèí ÿñÿðëÿðè äþâð ö÷öí ìöùöì áèëèêìÿí áÿéè èäè. Àçÿð áàé úàí ôèëîñîôó Éóñèô Ãà ð àáàüè Ìÿð êÿçè Àñè -éà éà êþ÷ ìöø, Ñÿ ìÿð ãÿíä äÿ âÿ Áóõàðàäà éàøà ìûø äû. Î, ôÿë ñÿôÿ âÿùö ãóã ìÿñÿ ëÿ ëÿ ðèíÿ ùÿñð îëóí ìóø áèð ñûðà ÿñÿð ëÿ ðèí ìöÿëëè ôè èäè.Áó ÿñÿðëÿðäÿí óçóí ìöääÿò Ìÿð êÿçè Àñèéàíûí ìÿä ðÿñÿ ëÿ ðèí äÿòÿä ðèñ âÿñàè òè êèìè èñ òèôàäÿ îëóí ìóøäóð. Îíóí ÿñÿð ëÿðèíäÿ àñòðî -íî ìè éàéà äàèð ìàðàãëû ìÿëó ìàòëàð âåðèëìèøäèð.

ÕÂÛ—ÕÂÛÛ ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ÷îõ èøëÿð ýþðöëìöø, ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàçûëìûøäûð. Î äþâðöí ýþðêÿìëèòàðèõ÷èëÿ ðèí äÿí áèðè Èñýÿí äÿð áÿé Ìöíøè îëìóøäóð. Î, Øàù Û Àááà-ñûí ñàðàéûíäà äÿôòÿðõàíàäà êàòèá (ìöíøè) âÿçèôÿñèí äÿ ÷àëûøìûø, «Òà-ðèõè àëÿì-àðàéè Àááàñè» («Äöí éà íû áÿçÿéÿí Àááàñûí òàðè õè») ÿñÿðèíèéàç ìûøäûð. ßñÿðäÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí ñèéàñè òàðèõè éûüúàì øÿ êèë äÿ ãÿ-ëÿìÿ àëûíìûø, Øàù Û Àááàñûí äþâ ðöíÿ èñÿ ýå íèø éåð âå ðèëìèøäèð. ØàùÛÛ Àááà ñûí áàø òàðèõ ÷èñè òÿéèí åäèë ìèø, ñîí ðà èñÿ áàø âÿ çèð âÿçè ôÿñè -íÿ ãÿ äÿð éö ê ñÿëìèø Ìÿ ùÿì ìÿä Òàùèð Âà ùè äèí «Òà ðèõè-âàùèä» (Àá -áàñ íà ìÿ) ÿñÿ ðè áó ýöí äÿ ùÿìèí äþâ ðÿ äàèð äÿ éÿðëè ìÿí áÿäèð.

Ìÿøùóð àëèì Ìÿ ùÿì ìÿäùö ñåéí Òÿá ðè çè Îñ ìàíëû èøüàëëà ðûí -äàí ñîí ðà âÿòÿíè òÿðê åäÿ ðÿê Ùèí äèñ òàíà ýåò ìèø, îðàäà ìÿø ùóðëöüÿ òè íè òÿðòèá åòìèøäèð. Áó ëö üÿò Èðàíäà, Ùèí äèñ òàíäà âÿ äè ýÿðèñ ëàì þëêÿ ëÿ ðèíäÿ äÿ ôÿ ëÿðëÿ ÷àï îëóí ìóø äóð.

Áó äþâð äÿ ÿëéàçìà êè òàá ëàðûí öçöíöí êþ÷ö ðöë ìÿñè âÿ úèëäëÿí-ìÿñè ÷îõàëìûøäû. Åëìèí ìöõ òÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ àèä ÿëéàç ìàëàðûí÷îõó ãîíøó þë êÿ ëÿðäÿí — Éàõûí Øÿð ãèí áþéöê øÿùÿðëÿðèíäÿêè åëììÿðêÿçëÿðèíäÿí ýÿ òèðèëèðäè. Òÿáðèçäÿ, ßðäÿ áèëäÿ áþéöê êèòàá -õàíàëàð ìþâ úóä èäè.

?Din xadimlə rinin təh sil də aparıcı rol oynaması o dövrün maarif vəmədə niyyəti haqqında hansı fikirləri söyləməyə əsas verir?

?Azərbaycandan kənarda yaşayıb-yaratmış daha hansı alim vəmədəniyyət xadimlərimizi tanıyırsınız?

Øàù ÛÛ Àá áà ñûí äþâ - ðöíäÿ êèòàá èøèíÿ õö -ñóñè äèããÿò éåòèðèëèðäè.Øà ùûí òàïøûðûüû èëÿ êè -òàá ÷àïû ö÷öí Àâ ðî -ïàäàí ìÿòáÿÿ àâà äàí ëûüûýÿ òè ðèë ìÿñèíÿ òÿøÿá áöñýþñ òÿ ðèë äè, ëà êèí êè ôà -éÿò ãÿ äÿð âÿñàèò àé ðûë - ì à ìà ñû, Øàù ÛÛ Àá áà -ñûí þëö ìö âÿ Øàù Ñö -ëåéìàíûí áó èøÿ áè ýà íÿ -ëèéè öçöí äÿí ùÿ ìèí òÿ - øÿá áöñ áàø òóò ìà äû.

ßäÿáèééàò âÿ õàëãéàðàäûúûëûüû. Ãÿùðÿ ìàí -

ëûã âÿ ìÿùÿááÿò äàñ òàí ëàðû íûí òàì øÿ êèëäÿ òÿ øÿêêöëö ÕÂÛ—ÕÂÛÛÿñðëÿðÿ òÿñà äöô åäèð. Áó äþâðäÿ éà ðà äûëìûø «Êîðîü ëó» äàñ òà íûãÿùðÿ ìàí ëûã äàñ òà íëàðû íûí ìþùòÿøÿì íö ìó íÿñè èäè. «Øàù Èñìà-éûë», «Àá áàñ âÿ Ýöë ýÿç», «ßñëè âÿ Êÿðÿì» êèìè ìÿøùóð äàñ -òàíëàð äà òàì øÿêèëäÿ ùÿìèí äþâðäÿ ôîð ìàëàøäû.

ÕÂÛ—ÕÂÛÛ ÿñð àøûã ñÿíÿòèíèí éöê ñÿëèø äþâ ðö èäè. Õàëãïîåçèéà ñûíûí ýþð êÿì ëè íö ìà éÿíäÿëÿðè Ãóð áà íè , Àøûã Àá áàñ Òó -ôàð ãàíëû, Ñàðû Àøûã äàùà ÷îõ òà íû íûðäûëàð. Îí ëàð èôà åòäèê ëÿðè øå-èðëÿðè þçëÿðè éàçûðäûëàð. «Àá áàñ âÿ Ýöë ýÿç» äàñ òàíû Àøûã Àá áàñÒó ôàð ãàí ëûíûí ëèðèê øåèð ëÿðè ÿñàñûíäà ôîð ìà ëàø ìûø äû. Áó àøûüûíìÿùÿááÿò ìÿç ìóíëó ãîø ìà ëàðû õö ñóñèëÿ ãèéìÿò ëè äèð. Ñàðû Àøûãùÿì äÿ ýþçÿë áàéàòûëàð ìöÿëëèôè èäè.

ÕÂÛÛ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèé éà òû íûí ýþð êÿìëè íöìà éÿí äÿ ëÿ -ðèíäÿí áèðè Ñàèá Òÿá ðèçè îëìóøäóð. Øàù Û Àá áà ñûí ùà êè ìèé éÿ òèäþâ ðöí äÿ Ñàèá Òÿá ðèçè Èñôàùàíà êþ ÷ö ðöë ìöø, ßô ãà íûñ òà íà, ÿðÿáþë êÿ ëÿ ðè í ÿ, Êè ÷èê Àñè éàéà ñÿéàùÿò åò ìèø äèð. Ñàèá Òÿá ðèçè áèðìöääÿò Ùèí äèñòàíäà éà øà ìûø , Øàù ÛÛ Àá áàñ òÿ ðÿôèí äÿí Ñÿôÿâè ñà -ðàéû íà äÿâÿò îëóí ìóø âÿ «ìÿ ëèê-öø-øöÿðà» àäûíû àë ìûøäû. Èí ñàíâÿ òÿ áèÿò ýþ çÿë ëèêëÿðèíÿ âóð üóí ëóã, ìÿ ùÿá áÿò, çÿìà íÿ äÿí øèêàéÿòîíóí ÿñÿð ëÿ ðèíèí áàø ëûúà ìþâ çó ëàðû èäè.

38

Xəttatlar tərəfindən üzü köçürülmüş kitab

? Saib Təbrizinin İs fa ha na köçürül mə si nin dövrün siyasi prosesi iləəlaqəsi var idimi?

39

Òÿòáèãè èíúÿñÿíÿò âÿ ìå -ìàð ëûã. ÕÂÛ—ÕÂÛÛ ÿñðëÿðäÿñàðàé åìà ëàò õà íà ëà ðûíäà «àëè»âÿ «çÿðëè» àä ëà íàí ïàð ÷à ëàð òî-õóíóðäó. Áó ïàð ÷à ëàð ãûçûë âÿýö ìö ø ñàï ëàðëà òî õóí äóüóö÷öí äöíéà áà çàð ëà ðûí äà áà ùàñà òûëûð, ãûçûëà áÿ ðà áÿð òó òóëóð -äó. Õàë÷à÷ûëàð íà õûøëû õàë ÷à -ëàðëà éàíàøû, ìÿè øÿò ñÿù íÿëÿðèâÿ îâ ÷ó ëóãëà áàüëû ñö æåòlè õàë -÷à ëàð äà òî õóéóðäóëàð.

Áó äþâðäÿ Àá øåðîí, Øà ìà õû, Èðÿâàí, Äÿð áÿíä, Íàõ÷û âàí, Øÿ êè,Ýÿíúÿ âÿ äèýÿð áþë ýÿëÿðäÿ ÷îõëó èúòèìàè áèíà ëàð — êàð âàí ñàðàëàð,ùà ìàì ëàð, ìÿñ úèä ëÿð èíøà åäèëìèøäè. Ñó ðàõàíûäàêû àòÿøïÿðÿñò àáè -äÿñè «Àòÿø ýàù», éÿ íè «îä éå ðè», «îä ñÿú äÿ ýàùû» àä ëàíäû ðûë ûðäû. Ýÿí - úÿäÿêè Øàù Àá áàñ ìÿñ úèäè, Íàðäàðàíäà òè êèë ìèø ìÿñúèä ÕÂÛÛ ÿñðÀçÿð áàéúàí ìå ìàð ëû üû ö÷öí ñÿúèé éÿ âè îëàí ãèé ìÿòëè àáè äÿ äèð.

Øàù Û Àááàñûí ùà êèìèééÿòè èëëÿ ðèí äÿ Îðäóáàä øÿ ùÿ ðèí äÿ èíøàåäè ëÿí ãåé ñÿ ðèé éÿ Àçÿð áàé úàí ìå ìàð ëûüû íûí íà äèð íöìóíÿ ëÿ ðèí -äÿí ñàéûëûð. Îð äóáàä øÿùÿðèíèí ìÿð êÿ çèí äÿ éåðëÿøÿí áó àáèäÿ îð -òà ÿñðëÿð çà ìàíû ÿùàëèíèí âÿ øÿùÿðèí èãòè ñà äè ùÿéàòûíäà ìö ùöìðîë îéíàìûøäûð.

1. Mÿdrÿsÿ tÿhsilinin õöñóñèééÿòëÿðèíè þç ìÿêòÿáè-íèçëÿ ìöãàéèñÿ åäèí.

2. XVII ÿsrdÿ kitablarûn qiymÿti ÷ox baha idi. Sizkitablarûn baha ol ma sûnû nÿ ilÿ ÿlaqÿlÿndirÿrdi-niz? Fikrinizi ÿsaslandûrûn.

3. Áó äþâðäÿ õÿttatlûüûn inkiøafû íÿ èëÿ áàüëû èäè? 4. ÕÂÛÛ ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà êèòàá ÷àïû ö÷öí Àâðîïàäàí ìÿòáÿÿ àâà äàí -

ëûüû ýÿòèðèëñÿéäè, ñîíðàêû äþâðäÿ åëìèí èíêèøàôûíà íåúÿ òÿñèð åäÿðäè? ßñàñ -ëàíäûðûí.

5. Dþvrÿ aid memarlûq abidÿlÿri haqqûnda tÿqdimat hazûrlayûn.6. Aøûq yaradûcûlûüû þz yöksÿliø dþvrönö XVII ÿsrdÿ ke÷irirdi. Bu fik -

ri faktlarëa ÿsasëàíäûðûí.7. «ÕÂÛÛ ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè» úÿäâÿëèíäÿ ìöõòÿëèô ñà ùÿ -

ëÿ ðÿ àèä ÿí ìöùöì õöñóñèééÿòëÿðè éàçûí.

8. Õàëã òÿðÿôèíäÿí ÷îõëó ñàéäà äàñòàíûí éàðàäûëìàñû íÿ èëÿ áàüëû èäè?

Òÿùñèë âÿ åëì ßäÿáèééàò Èíúÿñÿíÿò âÿ ìåìàðëûã

Ordubad qeysəriyyəsi (bərpa)

40

XVIII ßSRÈN ßVVßLLßRÈNDß

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÄÀ ÈÃÒÈÑÀÄÈ Âß SÈYASÈ VßZÈYYßT

Èqtisadi tÿ nÿz zöl. XVII ÿsrin sonu — ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëèíäÿAzÿr bay can iq tisa diy ya tû dÿrin tÿnÿzzöl ke÷irirdi. Bu tÿnÿz zölönbir sûra daxili vÿ xa rici sÿ bÿblÿri var idi.

Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí òÿíÿç çö ëöíöí äaxili sÿ bÿblÿrè áóíëàð idi:Pul bþhra nû nûn baø vermÿsi. Bu dþvr dÿ Sÿfÿvi dþvlÿti ÿrazi -

sinÿ ãèéìÿòëè metalëàð qismÿn xaricdÿn gÿtirilirdi. Qiy mÿtlime tal larûn azlûüûí äàí dþv riyyÿyÿ qÿlp pullar daxil olur du. Bu,nÿ ti cÿ etibarilÿ, ÿmtÿÿ möba di lÿsinin pozul ma sûna, ma liyyÿsahÿ sin dÿ hÿrc-mÿrcliyÿ gÿ tirib ÷ûxarûðdû.

Øÿhÿr iqtisadiyyatûnûn tÿnÿz zö lö. Buíóí sÿbÿbè ticarÿt vÿ sÿ -nÿtlÿ mÿøüul olan ÿhalinin øÿhÿrlÿrè kötlÿvi ñóðÿòäÿ òÿðê åòìÿñè

22Azərbaycan XVIII əsrin birinci

yarısında

Sÿfÿvi dþvlÿtindÿ baø verÿn iqtisadi tÿnÿz zöl onunsiyasi vÿ ziy yÿtinÿ necÿ tÿsir gþs tÿrdi? Sÿfÿvi øahû vÿziyyÿtdÿn ÷ûxmaq ö÷ön nÿ tÿdbirgþrdö?

Øirvanda baø verÿn quraqlûq þzöilÿ dÿhøÿtli aclûq gÿ tirdi. Bu isÿ ba -ha lûüa, ba zarlarda qiymÿt lÿrin birne÷ÿ dÿfÿ artma sûna sÿbÿb ol du. Íÿ-òèúÿäÿ, Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿ èãòè ñà äèáþùðàí äÿðèíëÿøäè.

idi. Nÿ ticÿdÿ, þz gÿlirlÿrinin azaldûüûnû gþrÿn dþvlÿt vÿ feo dal -lar ver gi lÿri ö÷ dÿfÿ artûr dûlar.

Dþvlÿt èäàðÿ÷èëèéèíäÿêè áþùðàí. Áó íóí ñÿáÿáè äþâëÿò apa ra tûn - dakû vÿzifÿli øÿxs lÿrin ðöøâÿòõîðëóüó, fû rûl daq÷ûlûüû èäè.

Sÿfÿvi dþvlÿtinin tÿnÿzzölönön xa rici sÿbÿblÿri èñÿ àøàüû äà -êûëàð èäè:

— Hindistana dÿniz yolunun kÿøfinÿti cÿ sin dÿ XVII ÿsrdÿn eti barÿn Azÿr -bay candan ke÷ÿn Èpÿk yolu þz ÿhÿmiy -yÿtini itirèðäè.

— Avro pada yöksÿk keyfiyyÿtli vÿucuz áàøà ýÿëÿí manu fak tu ra mÿhsul -larû is teh salûnûn artmasû Azÿrbaycanûnsÿnÿt karlûq mÿh sullarû na îëàí tÿlÿ ba tû -íû ýåò äèêúÿ azaläûðäû.

Ñÿôÿâè ñàðàéûíûí èãòèñàäè òÿíÿç çöë - äÿí ÷ûõìàã úÿùäëÿðè. Øah Ñöëåéìàíäàíñîíðà òàõòà ÷ûõàí Øàù Sul tan Höseyn(1694—1722) âÿ ña ray ÿyan larû äÿðèíëÿø-ìÿêäÿ îëàí áþùðàíûí ãàðøûñûíû àë ìàãö÷öí éîëëàð àõòàðûðäûëàð. Îíëàð bo øal mûødþvlÿt xÿzinÿ sini dol dur ma üûn ÿñàñ yolu nu ver gi vÿ mö kÿl lÿ fiyyÿt -lÿ ri ar tûr maq da gþ rör dölÿr. Bu mÿq sÿd lÿ ye ni ver gi nþvlÿri éàðà-äûð, vergi top lamaq ösulunu daha da sÿrt lÿø dirir di lÿr. Øàù ÑóëòàíÙöñåéíèí ÿìðè èëÿ Ñÿ ôÿâè äþâëÿòèíäÿ ÿùàëèíè ñè éàùû éà àë ìà êå÷è ðèë äè,âåð ýèëÿð àðòûðûëäû.

41

Şah Sultan Hüseyn

?ÕÂÛÛ ÿñðäÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿ ñèéàùûéààëìà íÿ ìÿãñÿäëÿ êå÷èðèëìèøäè? Ìöàñèð äþâðäÿ ñèéàùûéààëìà ùàíñû ìÿãñÿäëÿàïàðûëûð?

Şah Sultan Hüseyn boşalmış döv lət xəzinəsini dol dur maq məqsədiləata-babalarının Ərdəbildəki məqbə rə sin də olan qiymətli əşyalarıəritməyi və onlardan pul kəsməyi əmr etmişdi.

Bu fakt əsasında Şah Sultan Hüseyni necə qiy mət lən di rirsiniz?

XVIII ÿsrin ÿvvÿllÿrindÿ öñéàíëàð. Âåðýèëÿðèí àðòûðûëìàñû âÿîíëàðûí òîïëàíìàñû èëÿ áàüëû ñÿðò ãàéäàëàð ÿùàëèíèí íàðàçûëûüû íàñÿáÿá îëäó. Sÿ fÿ vi dþv lÿtinÿ daxil olan bötön þl kÿ lÿräÿ ìÿðêÿçèha ki miy yÿ tÿ qarøû ÷ûõûøëàð áàøëàäû. Ãîíøó äþâ ëÿò ëÿð Ñÿ ôÿâè äþâ-ëÿòèíèí äöø äö éö àüûð ñèéàñè âÿ èãòèñàäè âÿçèééÿòäÿí èñòèôà äÿ åò-ìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Øah ha ki mi y yÿ ti zÿif lÿ di yi ö÷öí hakimfeo dal lar ara sûn da mÿr kÿzè ùà êè ìèé éÿòÿ ta be olmamaq ìåéëèýöúëÿíèðäè. Áÿçè éåðëè ôåîäàë ùàêèìëÿð ãèéàìëàð òÿøêèë åäèðäèëÿð.

Azÿr bay can da ilk ösyan 1707-ci ildÿ Car-Balakÿn bþl gÿ sindÿáàøëàäû. Öñéàí÷ûëàð Øèðâàí áÿéëÿðáÿéèíè þëäöðöá, ìàëèêàíÿñèíèãàðÿò åòäèëÿð.

1711-úè èëäÿ Car-Áàëàêÿí äÿ éåíè öñéàí áàøëàíäû âÿ òåçëèêëÿáöòöí Øèðâàíà éàéûëäû. Öñéàíûí ýåíèøëÿíìÿñèíäÿ yer li ru hanibaø ÷ûla rûn dan biri olan Hacû Da vudóí áþéöê ðî ëó îëäó. Î þç ñè-éàñè ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí äèíè àìèëäÿí èñòèôàäÿ åäèðäè.

1719-cu ilin son la rûn da Sÿ fÿvi dþvlÿ tinin vÿ yerli hakim lÿrin ñè-ëàùëû äÿñòÿëÿðè Øirvanda baø verÿn ös yanû ya tûrmaüa nail ol du lar.Hacû Da vud òóòóëóá Dÿr bÿnd hÿbs xana sûna sa lûn dû. Îíóí möt tÿ fiqiÃàçûã ó ìóã ëó Sur xay xan Da üûs tana qa ÷a raq ca nûnû ãóðòàðà áèëäè.

42

Şah Sultan Hüseyn saray əyanları ilə

Dövrün mü -asiri İ.Q.Her - ber ya zır dı ki,

Şirvan ha kimləri şahınxəzi nə sinə is tə dikləriqədər pul gön də rir di -lər. Bəzi hallarda bəy -lərbəyilər mərkə zingös tərişi olma dan ver -gi lərin miq da rı nı vəhəcmini artırır dılar.

Məlumat əsa sın -da Səfəvi dövlətindəmər kəzi ha ki miy yə -tin və ziy yə ti ni qiy -mət ləndirin.

! Øirvanûn möbarizÿ mÿrkÿzinÿ ÷evrilmÿsinin sÿbÿbini izah edin.

Ðóñèéàíûí Àçÿðáàéúàíà ìöäàõèëÿñè ö÷öí áÿùàíÿ éàðàíìàñû.XVIII ÿs rin 20-ci illÿ rin dÿ Àçÿðáàéúàíäà øàù ùàêèìèééÿòèíÿãàðøû ìöáàðèçÿ éåíèäÿí àëîâëàíäû. Þlkÿ nin hÿr ye rindÿ ösyan -lar baø verdi. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ Hacû Davud hÿbs dÿn qa ÷araq yeni -dÿn Øirvan ös yan÷ûlarûna baø ÷ûëûq et mÿyÿ baø ladû vÿ Qazû qu muãluSurxay xa nû éåíèäÿí þz tÿ rÿ finÿ ÷ÿk mÿ yÿ nail oldu. Ha cû DavudRu siya dþv lÿtinÿ mö raciÿt edib kþmÿk is tÿdi. Ðó ñèéà ùþêóìÿòèÙàúû Äàâóäóí ìöðàúèÿòèíÿ úàâàá âåðìÿäè, ÷öíêè îíóí äàõèëèìöñ òÿ ãèëëèéèíè ñàõëàìàã èñòÿìÿñè Ru si ya nûn ha zûr la dûüû èøüàë÷ûëûãplanlarûíà uyüun gÿl mir di.

1721-ci ildÿ Hacû Davud âÿ Qazûqumuãlu Sur xay xanûí ös -yan ÷û dÿstÿlÿri Sÿfÿvi dþvlÿtinin Øirvanda ÿsas inzibati mÿr kÿziolan Øamaxûnû ÿlÿ ke÷irèá qa rÿt etdilÿr.

Øamaxû øÿhÿri öñéàí÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí alû narkÿn bura dakû zÿn ginba za r, kar van sa ra lar, xarici þlkÿëÿðdÿn, o cömlÿ dÿn Ðu sè éà ä àíýÿëÿí tacir lÿrin ma lëàðû qarÿt åäèëäè. Áó èñÿ Ðóñèéà ùþ êóìÿ òèíÿÀçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû èøüàë åòìÿê ìÿãñÿäèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿêö÷öí áÿùàíÿ îëäó.

43

? Ùàúû Äàâóäóí Ðóñèéàéà ìöðàúèÿòèíè íåúÿ äÿéÿðëÿíäèðèðñèíèç?

Hacı Davudun dəstələrinin Şamaxıya hücumu

Ðóñèéà äþâëÿòè Øàìàõûäà ðóñ òàúèðëÿðèíè ãàðÿò åäÿí öñéàí÷û -ëàðû úÿçàëàíäûðìàã áÿùàíÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàíûí Õÿçÿðñàùèëè âèëà -éÿò ëÿðèíÿ éöðöøÿ ùàçûðëàøìàüà áàøëàäû.

Hacû Davud yö rö øönö davam etdir äè, ëàêèí îíóí Dÿrbÿnd vÿBakû qa la la rûna edilÿn höcumlarû uüursuz oldu. Hacû Da vu dundÿs tÿ lÿri Gÿn cÿni mö ha sirÿéÿ àëñà äà, øÿhÿri òóòà bil mÿdi.

Îñìàíëû äþâëÿòèíèí Ùàúû Äàâóäó ùèìàéÿ åòìÿñè. Hacû Davudþzö nÿ arxa tapmaq mÿqsÿ dilÿ Ðóñèéàíûí ðÿãèáè îëàí Osmanlû impe -ri yasûna mö raciÿt etdi. Î, hÿr bi kþmÿk istÿmÿklÿ bÿra bÿr, Îñìàíëûäþâëÿòèíèí hi ma yÿ sini dÿ qÿbul etmÿê èñòÿäèéèíè áèëäèrdi. Îñìàíëûsultanû ìöðàúèÿ òè mösbÿt cavab ëàíäûðäû. Ñultan fÿr man gþn dÿribHa cû Da vuda xan titu lu verdi vÿ îíó Øir vanûn ha ki mi kimi ta nûdû.

44

?Ùàúû Äàâóä òÿðÿôèíäÿí Øàìàõû øÿùÿðèíèí òóòóëìàñû þëêÿäÿñèéàñè âÿçèééÿòÿ íåúÿ òÿñèð åòäè?

1. XVIII ÿsrin ÿvvÿlëÿrindÿ Sÿfÿvi dþvlÿtindÿ xalqûnvÿziyyÿtini aüûr laø dûran amillÿri sadalayûn.

2. Äàõèëè òÿíÿççöëöí ñÿáÿáëÿðèíèí ùàíñû íÿòèúÿëÿðÿ ñÿáÿáîëàúàüûíû äÿôòÿðèíèçÿ éàçûí.

3. XVIII ÿsrin ÿvvÿlëÿrindÿ Azÿrbaycanûn hansû bþl gÿlÿrindÿ ösyan - lar baø vermiødi?

4. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿé éÿí åäèí.

5. Öìóìè òàðèõ äÿðñëÿðèíäÿ þéðÿíäèêëÿðèíèçÿ ÿñàñÿí ùàêèì òÿáÿãÿëÿ-ðèí þç ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìàã ö÷öí èíñàíëàðûí äèíè èíàíúëàðûíäàí èñ-òèôàäÿ åòìÿñèíÿ àèä ôàêòëàð ýþñòÿðèí.

Òÿíÿççöë ñàùÿëÿðè Ñèçèí ïðîãíîçëàðûíûç1. ßêèí ñàùÿëÿðèíèí àçàëìàñû âÿ ñó

òÿúùèçàòûíûí çÿèôëÿìÿñè2. Ïóë áþùðàíû3. Øÿùÿðëÿðèí èãòèñàäè òÿíÿççöëö4. Äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéèíèí áþùðàíû

1711 1719 17211707

RUSÈYAÍÛÍ XßZßR DßNÈZÈ HÞVZßSÈÍßÉÖÐÖØß ÙÀÇÛÐËÀØÌÀÑÛ

Ðóñ åë÷èëèéèíèí Èñôàùàíà ýÿë ìÿñè. Sÿfÿvi dþvlÿtini áþùðàí âÿ-çèééÿòèíäÿí ÷ûõàðìàã ö÷öí 1713-cö ildÿ Øah Sultan Höseyn Ru -sèéà dþvlÿtiíÿ «dost luq vÿ ticarÿt möqavilÿsi» baülamaq òÿêëèôåòäè. Áó ìÿãñÿäëÿ î, Peterburqa nö ma yÿndÿ gþndÿrdi.

Hÿmin il lÿr äÿ Ru sèéà dþvlÿti Èsve÷lÿ möharibÿ apa rûr dû. Be lÿ bir øÿraitdÿ úÿ nuba yörö ø åòmÿk im ka nûna malik olma yan÷ar kÿø fèyyàt xa rak terli ïëàíëàð ùàçûðëàìàüû ìÿãñÿäÿóéüóíñàéäû. Øàù Ñóëòàí Ùöñåéíèí òÿêëèôèíÿ úàâàá îëàðàã î, òèúàðÿò ìöãà -âè ëÿñè áàüëàìàã ö÷öí Ñÿôÿ âè ñàðà éû íà åë÷èëÿð ýþí äÿðäè. Àðòåìè

Xÿzÿrlÿ baü lû planlarû hÿyata ke÷irmÿk ö÷önrus ÷a rû I Pyotr hansû ad dûm larû atdû?

XVIII ÿsrin ÿvvÿëëÿðindÿ RusèéàOs manlû imperi ya sû ilÿ uüursuz mö -ha ri bÿ aparmûø vÿ Qa ra dÿnizÿ ÷ûxûøÿldÿ et mÿkdÿn ÿli ni özÿrÿk äèããÿòèíèXÿzÿr dÿ ni zi hþvzÿsinÿ éþíÿëòìèøäè.

I Pyotrun yanına gəlmiş erməni əsilli İsrael Ori adlı bir fitnəkar çarınişğalçı eh tiraslarını daha da alovlandırdı. O, 1703-cü ildə Yaxın və OrtaŞərqin saxta bir xəritəsini tərtib edərək I Pyotra təqdim etdi. Bu “xə -

ritə”də Azərbaycanın qərb, Gürcüstanın cənub, Osmanlı dövlətinin şərq torpaq -ları erməni əraziləri kimi qələmə verilirdi.

O, çara yazırdı: “Bu xəritədən aydın görünür ki, İrəvan qala sını aldıqdanson ra İstanbula və Anadoluya yol açılır”. İ.Ori riyakarlıqla bildirirdi ki, CənubiQafqaz əhalisinin əksəriyyəti ermə ni lərdir və onlar müsəlmanlara qarşı qalxmaqüçün məqam gözləyirlər. Əgər rus çarı az bir qüvvə ilə cənuba yürüş etsə, ermə -nilər və gürcülər onun yardımına gələcəklər.

Məlumat əsasında I Pyotrun Xəzər dənizi hövzəsinə yürüşünü kimlərin vəhansı məqsədlə dəstəklədiyini izah edin.

45

Âî ëûíñêè íèí áàø÷û ëûã åòäè éè åë÷èëèê, èëê íþâ áÿäÿ, Ñÿôÿâè äþâëÿ -òèíäÿ âÿçèééÿòè þéðÿíìÿëè èäè.

Ru sè éà dþv lÿtinin el÷isi karvan yollarûnû, bu yollar boyunca

ot laqla rûn olub-ol ma ma sûnû (bu, sövari qo øun lar ö÷ön va cib idi),

yerli qo øun larûn mödafiÿ qurüu larûnûn vÿziy yÿ tini àðàøäûðìàëû,

buradaêû xristianlarla ÿla qÿ ya rat malû idi. Ar temi Vo lûn skiyÿ bu-

rada rus tica rÿtinin in ki øaf et diril mÿsi im kan larûnû þy rÿn mÿk dÿ

ùÿâàëÿ åäèëìèøäè. Àçÿðáàéúàíäà îëäóüó möd dÿt ÿrzindÿ Âîëûíñêè

hÿm dÿ il lÿr dÿn bÿ ri Øa ma xûda mÿs kÿn sal mûø rus ta cir lÿri nin ti -

ca rÿt mÿsÿ lÿlÿrini qaydaya sal maã ö÷öí ìöÿééÿí èøëÿð ýþðäö âÿ

1717-úè èëäÿ Èñôàùàíäà ðóñ òàúèðëÿðèíèí ìÿíàôåéèíÿ óé üóí ìöãà-

âèëÿ èìçàëàíìàñûíà íàèë îëäó.

Õÿçÿð äÿíèçèíèí õÿðèòÿñèíèí ùàçûðëàíìàñû. Õÿçÿð äÿíèçè ùþâ -

çÿñèíÿ éöðöøäÿí ÿââÿë Û Ïéîòð Xÿzÿrin qÿrb sahil lÿ rini topo qra -

fiê áàõûìäàí äÿ ãèã þyrÿn mÿk mÿq sÿdè lÿ Xÿzÿr dÿ nizinÿ eks pe -

di si ya gþn dÿrdi. Dþv rön sÿ viy yÿsinÿ uy üun öñóëëàðëà apa rûlan

tÿd qiqat iølÿri nÿticÿ sindÿ Xÿzÿr dÿnizinin bö tön qÿrb sahillÿri:

sa hil su larûnûn dÿrin liyi vÿ dÿ niz dÿki su axû nû nûn is tiqa mÿti, li-

manlar, buxtalar, sualtû qayalar äÿãèãëèêëÿ þyrÿnildi, íÿòèúÿäÿ,

Õÿçÿð äÿíèçèíèí õÿðèòÿñè ùàçûðëàíäû.

46

?Û Ïéîòð òÿðÿôèíäÿí Àðòåìè Âîëûíñêèéÿ âåðèëÿí òàïøûðûãëàðíÿéè ñöáóò åäèð?

?Û Ïéîòðóí Õÿçÿð äÿíè çè íèí òî ïîãðàôèê õÿðèòÿ ñè íèí ùàçûð ëàí ìàñû áàðÿäÿ òàï øûðûüû íÿ èëÿ áàü ëû èäè? Áóíóí Àçÿð áàé úàí ö÷öí ìöñáÿò âÿ ìÿíôè òÿðÿôëÿðè ùàíñûëàðäûð?

Bakı körfəzində Rusiya ekspedisiyasının üzvləri üç ada mü şa hidə et -dilər. Bu adalardan ikisi öz gö rü nüşünə görə Baltik dənizindəki (Re ve -lin yaxınlı ğın dakı) iki ada nı – Nargini və Vulfu xa tır la dırdı. Buna gö rə

də eks pedisiya həmin adaları “Nar gin” və “Vulf” adı ilə xəritəyə saldı. Üçün - cü ada ya onlar “Pes çanı” (“Qum lu”) adını verdilər. Xə zər dənizi nin Azər bay - can sa hil lə rini öyrəndikdən son ra ekspedisiya cənub istiqamətin də irəli lə yə rəkdənizin Astarabad kör fə zi nə dək sa hillərini də xəritəyə əlavə etdi.

Øèðâàíäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðèí Û Ïéîòðóí ïëàíëàðûíà òÿñèðè.I Pyotrun qarøûdaêû ùÿðáè yöröø ö÷ön äöøöíäöéö tÿdbir lÿrdÿn

biri Øir vanda rus kon sul luüunu a÷maq idi. Ðus ta cir lÿri nin arzu

vÿ maraüû nÿ zÿrÿ aëû na raq Øamaxûda Ðóñèéà kon sulluüóíóí a÷ûl -

masû áàðÿäÿ ðàçûëûã ÿëäÿ åäèëäè, àíúàã Øirvanda baø verÿn ös yan

qÿrarûn hÿya ta ke÷irilmÿsinÿ mane oldu. Rusiyaíûí øÿrq si ya sÿtindÿ Øèðâàí mö höm ÿhÿ miyyÿt kÿsb

edirdi. Øirvan ösyanûndan ÿvvÿl Pe ter burq da «Øama xû eks pe -disiya sû» ad la nàí yöröø barÿ dÿ ñÿíÿä äÿ tÿrtib olun muøäó.Øirvan ösyanû qÿlÿ bÿ ÷aldûq dan sonra I Pyotr hÿm yöröøönadûnû, hÿm dÿ isti qa mÿtini dÿyiø dirmÿli ol du. Ùàúû Äàâóä ëàÎñìàíëû ñóëòàíû àðà ñûíäàêû àíëàøìà, Os manlû impe ri ya sûíûíCÿ nubi Qaf qa za qo øun yerit mÿk èñòÿìÿñè Ru siya nûn Õÿçÿðéàíû

47

Xəzər dənizinin I Pyotrun tapşırığı ilə hazırlanmış xəritəsi

ÿðàçèëÿðëÿ áàüëû èøüàë÷û si ya sÿtinèí hÿ yata ke÷ mÿ sinÿ ma ne olaáèëÿðäè.

Øirvana Os manlû qoøu nunun ye ridilmÿsi ùÿì äÿ Ru si yanûn úÿ -nub sÿr hÿd lÿrini òÿùëöêÿ àëòûíà ñàëàð âÿ onun øÿrq ti ca rÿtinÿ aüûrzÿrbÿ endirÿrdi. Bö tön bunlar I Pyot ru Xÿ zÿr dÿnizi hþv zÿ sin ÿéöðöøÿ tÿ lÿs mÿ yÿ vadar et di. I Pyotr gu ya onunla dostluq mö -na sibÿ tin dÿ olan øaha kþ mÿk bÿha nÿ si ilÿ Øir vana qo øun ÷ÿkmÿyiqÿ rara aldû.

Û Ïéîòðóí «Ìàíèôåñò»è*.Ùÿðÿêÿòÿ áàøëàìàçäàí ÿv -

vÿl I Pyotr Xÿ zÿr boyu ÿya-

lÿtlÿrÿ yö rö øönöí sÿbÿ bini

ÿñàñëàíäûðìàã mÿq sÿ dilÿ

1722-úè èëäÿ «Ìàíèôåñò»÷ap eò äè âÿ rus or du su íóí

hÿ rÿ kÿt edÿ cÿ éè is ti qa mÿt -

dÿ yerlÿ øÿn øÿhÿr vÿ kÿnd -

lÿrèí ñàêèíëÿðè àðàñûíäà

éàéäû. «Ìà íèôåñò»dÿ yö rö -

øön ÿsl sÿ bÿbi êèìè Øirvan

ös yanû za manû Øamaxûda

qÿtl vÿ qarÿtÿ mÿ ruz qal mûø

rus tacir lÿrini ùèìàéÿ åò -

ìÿê, Ðóñèéàíûí äîñò ñàé äû -

üû Sÿ fÿvi øahûna qar øû ÷ûõàí

ösyan÷ûlarû úÿçàëàíäûðìàã

ýþñ òÿ ðèëèðäè. Azÿr bay can di -

lindÿ dÿ ÷ap olun muø «Ìà-

48

* Ìàíèôåñò — õàëãà âÿ éà õàëãëàðà éàçûëû ìöðàúèÿò

I Pyotrun «Manifest»i

!Û Ïéîòðóí Õÿçÿð äÿíèçè ùþâçÿñèíÿ éöðöøöíÿ êþìÿê åäÿíÿëâåðèøëè äàõèëè âÿ áåéíÿëõàëã øÿðòëÿðè ãåéä åäèí.

49

íèôåñò»äÿ yer li ÿhaliyÿ ÿmin-aman lûq vÿd ediëèrdi. Þz var-dþv lÿtini,

mþvqe yi ni itir mÿk dÿn eh tiyat edÿn bÿzi feo dallar I Pyot run «Ìà-

íèôåñò» inè ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàäûëàð.

1. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ðóñèéàíûí Àçÿðáàé úàí -ëà áàüëû ïëàíëàðûíûí ýöíäÿìÿ ýÿëìÿñè íÿ èëÿ ÿëà-ãÿäàðäûð?

2. Û Ïéîòðóí Õÿçÿðéàíû áþëýÿëÿðèí èøüàëûíà áàøëàìàñûíàáÿùàíÿ íÿ îëäó?

3. Û Ïéîòð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ «Ìàíèôåñò» íÿøð åòäèðìÿêëÿ ùàí ñû ãöâ -âÿëÿðè þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêìÿê èñòÿéèðäè?

4. Û Ïéîòðóí Õÿçÿðéàíû áþëýÿëÿðÿ éöðöøäÿí ÿââÿë àïàðäûüû äèïëîìà -òèê òÿäáèðëÿðè øÿðù åäèí.

5. Û Ïéîòðóí éåðèòäèéè ñèéàñÿòèí Àçÿðáàéúàí ö÷öí áàøëûúà òÿùëöêÿñèíÿäÿí èáàðÿò èäè?

6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

Éåðëè ÿùàëèíè

Ñÿôÿâè ôåîäàëëàðûíû

Øèðâàí öñéàí÷ûëàðûíû

17171713 1722

AZßRBAYCAN TORPAQLARIÍÛÍÈÊÈ ÈÌÏÅÐÈÉÀ ÒßÐßÔÈÍÄßÍ ÁÞËÖØÄÖÐÖËÌßÑÈ

Äÿðáÿíäèí Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí òóòóëìàñû. 1722-ci ilèí av qus tunäà

Ðóñèéà qo øunó Dÿr bÿnd øÿ hÿrinÿ daxil oldu. Øÿhÿrin naibi Èmam -

qulu áÿé Dÿrbÿnd qa la sû nûn a÷arûnû Û Pyot ra tÿq dim et di. Øÿhÿr dÿ

èøüàë÷ûlara mö qa vimÿt tÿ rÿf dar la rû da var èäè. Îí ëàð hÿt ta I Pyotra

qar øû sui-qÿsd äÿ ha zûr lamûø dûlar, àn caq ãÿñ äèí ös tö a÷ûläû, baø÷û -

larû hÿbs olun du.

Dÿrbÿndi aldûq dan son ra I Pyotr qo øun ko man dir lÿ -

riíÿ Bakû isti qa mÿ tindÿ hÿrÿkÿt et mÿk barÿdÿ sÿ rÿn cam verdi.

Yö röøÿ baø la mazdan ÿvvÿl imperator þz nö ma yÿn dÿsini Ba -

kû ya gþndÿ rÿ rÿk Ba kû hakimi Mÿ hÿm mÿd höseyn xan äàí îíà

òàáå îëìàñûíû òÿëÿá åòäè. Bakû ha kimi èñÿ I Pyotrun nö ma yÿn -

dÿsinÿ bil dir di ki, o, ðóñëàðû Bakû qala sûna bu rax maya caqdûr.

50

?Ñèçúÿ, Äÿðáÿíä ÿùàëèñè øÿùÿðèí ìöäàôèÿñèíÿ ãàëõñàéäû, Û Ïéîòð Äÿðáÿíäè òóòà áèëÿðäèìè? Ôèêðèíèçè ÿñàñëàíäûðûí.

I Pyotr daha ÷ox hansû øÿhÿrlÿri tutmaqdamaraqlû idi? Osmanlû dþvlÿti Rusiyanûn plan la rû na necÿmane oldu?

I Pyotr 1722-ci ilèí éàéûíäà Hÿø - tÿrxandan èki istiqa mÿt dÿ — qu ru vÿdÿniz yolu ilÿ yöröøÿ baøladû.

I Pyotr Dərbənddə olduğu zaman rus qoşunlarının təchizatı ilə məş -ğul olan zabitlər şikayət edirlər ki, yerli əhali onlara ərzaq satmır.

Bu şikayəti yoxlamaq üçün çar tərcüməçi və iki mühafizəçi əsgərlə şəhəri gəz -məyə çıxır. Bir həyətdə qadının təndirdə çörək bişirdiyini görür və bütün çörək -lərin ona satılmasını istəyir. Qadın isə bir çörəyi dörd yerə bölərək həyətəgə lən lərə pay verir. Çarın qalan çörəyi ona satmaq təklifindən qəti şəkildəimtina edib: “Biz işğalçılara çörək satmırıq”, – deyir.

“Dərbəndnamə” müəllifinin qələmə aldığı bu əhvalata münasibətinizibildirin.

Ðus or du su Dÿr bÿnd dÿn Ba kûya doüru hÿrÿ kÿtÿ áàøëàäû, ëàêèíI Pyotr yö rö øönö da yan dûrûb ýåðè äþíìÿëè îëäó. Áóíóí áèð íå÷ÿñÿáÿáè âàðäû. Ñÿáÿáëÿðäÿí áèðè áó èäè êè, Xÿzÿrdÿ baø verÿn tu fannÿ ticÿ sin dÿ rus ÿsgÿrlÿrinin azuqÿ vÿ sursat saxlanûlan gÿmilÿ -rinin ÿksÿriyyÿti dÿnizdÿ bat mûø dû. Ñèëàù-ñóðñàòñûç ãàëàí ðóñùÿðá÷èëÿðè éåðëè ÿùàëèíèí ñÿðò ìöãàâèìÿòèíè ãûðà áèëÿúÿêëÿðèíÿèíàíìûðäûëàð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí Èsve÷èí éåíèäÿí Ðóñèéàéà ãàðøû ìö - ùàðèáÿéÿ áàøëàìàã èñòÿìÿñè xÿbÿrè ýÿëìèøäè.

I Pyot run éöðöøö äàéàíäûðìàñûíà Os manlû sarayû nûn kÿs kineti ra zû da òÿñèð ýþñòÿðäè.

Bakû vÿ Øamaxûnû ala bil mÿ sÿ dÿ, I Pyotr þç yö röøönön nÿ ti -cÿ sin dÿn ra zû qal mûø dû. Ru sèéà impe ra to ru nu áó éåð ëÿðäÿ, àç äàolsa, torpaq ÿldÿ et mÿk qa ne edirdi.

Àçÿðáàéúàíûí áöòöí Õÿ çÿðñàùèëè òîðïàãëàðûíûí Ðóñèéà òÿ-ðÿôèíäÿí èøüàëû. Ru siya ya qa yût dûqdan son ra I Pyotr bþ yök hÿr -bi-st rateji vÿ iqtisadi ÿhÿ miy yÿt kÿsb edÿn Bakû qa la sû nû almaqö÷öí ïëàí òÿðòèá åòäè.

Ðóñëàðûí Bakûya dÿniz va si tÿsilÿ yöröø ha zûr la dûüû bir za man -da Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí äöøäöéö àüûð âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿí ÿô -ãàí ëàð îíóí ÿðàçèlÿrinÿ basqûn et mÿ yÿ baøla dûlar. Îíëàð Èñôàùàíûìöùàñèðÿéÿ àëäûëàð. Øàù Ñóë òàí Ùöñåéí ïàéòàõòû òÿðê åòìÿê èñòÿ-ìÿäè, ëàêèí ÿëà âÿ ãöââÿ òîïëàìàã ö÷öí îüëó Òÿùìàñèáèí ìöùà-ñèðÿäÿí ÷ûõ ìà ñûíû òÿøêèë åòäè. ßôãàíëàð Èñôàùàíû òóòäóëàð. 1722-úèèëäÿ Òÿùìàñèá þçöíö øàù åëàí åòäè.

Sÿfÿvi hakimiyyÿtinin zÿif lÿmÿsindÿn istifadÿ edÿn Osmanlûimperi yasû da þz qoøunla rûnû Cÿnubi Qaf qa za yeritdi. Îñìàíëûëàðtÿrÿ fèn dÿn bötön Cÿnu bi Qaf qazûn tutulmasû tÿh lö kÿsi I Pyot ruBakûnû iø üal etmÿyÿ tÿlÿsdirdi, ÷öíêè Áàêû ñòðàòåæè-úîüðàôè ìþâ-ãåäÿ éåðëÿøèðäè. Áóðàäàí Ùèíäèñòàíà ýåäÿí éîë Öìèä áóðíóíäàíêå÷ÿí äÿíèç éîëóíäàí õåéëè ãûñà èäè.

1723-cö ildÿ rus do nan masû Bakû li ma nû na daxil oldu. Cid dimö qa vi mÿt gþs tÿr mÿsinÿ bax ma ya raq, Bakû qar nizonu ÷oxsaylû

51

?Áó éåðëÿðäÿ, àç äà îëñà, òîðïàã ÿëäÿ åòìÿêëÿ Û Ïéîòð íÿéÿöìèä áÿñëÿéèðäè?

or du ya vÿ hÿrbi tex ni kayama lik olan döø mÿnèí hö cu - muna tab gÿ tirmÿ di. Bakû qa -lasû alûn dûq dan sonra ruslarSal yan øÿhÿrini iøüal et dilÿr.

×àð ùàêèì äàèðÿëÿðè 1723-cö ildÿ Peterburqda Sÿfÿ vi dþv lÿti -nèí åë÷èñè Èñìàéûë áÿéè øàùäàí èúàçÿñèç Õÿçÿðñàùèëè ÿðàçèëÿðèí Ru -siya ya èëùàã åäèëìÿñè barÿdÿ möqavilÿ baü laìàüà ìÿúáóð åòäèëÿð.Ru siya ÿvÿ zindÿ Sÿfÿvi øahûna þz haki miy yÿtini qorumaq ö÷önhÿr bi yar dûm gþstÿrmÿyi þhdÿsinÿ gþ tör dö. Øàù ÛÛ Òÿùìàñèá«ìöãà âèëÿ»íèí øÿðòëÿðèíè òàíûìàäû.

Bóíóíëà áåëÿ, 1722—1723-cö il lÿr dÿ Azÿr baycanûn Xÿ zÿrñàùèëèòîð ïàãëàðû Ru si ya tÿrÿ fin dÿn iøüal edildi.

1724-úö èë Èstanbul mö qavilÿsi. Ðóñèéà èëÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòè àðà-ñûíäà ìöãàâèëÿ áàüëàíäûüû âàõòäà Os manlû qoøun ó Azÿr bay canÿra zi si nÿ daxil olóá øÿrqÿ doüru hÿ rÿ kÿt åäèðäè. Xÿ zÿrboyu ÿya -lÿt lÿr dÿ rus qoøunlarû éåðëÿøäèéè ö÷öí toq quøma tÿh lö kÿsi yara -íûr dû. Òörk lÿr lÿ mö ha ri bÿyÿ girmÿk istÿ mÿ yÿn Ru si ya Osmanlûimperi ya sûna Àçÿð áàé úàí òîðïàãëàðûíû bþ löø dör mÿéè tÿk lif et di.Uzun da nû øûq lar äàí sonra 1724-cö ildÿ Ès tanbulda Ru siya ilÿmö qa vilÿ im zalandû. Ìö qa vilÿyÿ ÿsasÿn, Îñìàíëû tÿrÿfè Ru siya -

52

1723-cü ildə İrəvan əhalisi Ərzurum paşasına müraciət göndərmişdi.Müraciətdə yazılmışdı: “Niyə oturmusunuz? Siz də türksünüz, bizdə… Rusun əlinə düşmək istəmirik. Vaxtında gəlin, şəhəri tutun, ru -

su İrəvana buraxmayın”.İrəvan əhalisinin müraciəti hansı fikirləri yaradır? İrəvan əhalisinin

mövqeyini bütün Azərbaycan əhalisinin mövqeyi hesab etmək olarmı? Təhliledin.

I Pyotrun Bakıya yürüşünə həsr olunmuşmedalın üz və arxa tərəfi

?Û Ïéîòðóí Áàêûéàéöðöøöíÿ ùÿñð îëóí-ìóø ìåäàëûí áóðàõûëìàñû íÿéè òÿñ-äèã åäèð?

nûn iøüal etdiyi Xÿ zÿrbo yu ÿyalÿtlÿrií Rusi ya ya èë ùàã edil ìÿ ñèíètÿsdiq etdi. Ðó ñèéà òÿðÿôè èñÿ Õÿçÿðáîéó òîð ïàã ëàð èñ òèñíà îëìàã -ëà, Àçÿðáàéúàíûí áþ éöê ùèññÿñèíèí Îñìàíëû äþâëÿòèíÿ ÷àò ìà ñûíûãÿáóë åòäè. Øir van oñìàí ëûëàðûí hi mayÿsi al tûn da, Ùàúû Äà âó äóíáàø ÷ûëûüû èëÿ ya rûm mös tÿ qil xan lûq elan olu n du.

1724-cö ildÿ Îñ ìàí ëû qo øu nó Èrÿ van øÿhÿrini òóòóá, Azÿr bay -canûí úÿíóáóíà äîü ðó irÿ li lÿ di. Nax÷û van vÿ Or du bad, Xoy vÿMÿ rÿnd øÿ hÿr lÿri äÿ oñìàíëûëàð òÿ ðÿ ôèí äÿí òóòóëäó. Îñìàíëûãîøó íó Tÿb rizÿ yaxûnlaø dû , ëa kin tÿb riz lilÿr cid di mö qa vimÿt ýþñ -

53

I PyotrunXəzəryanı

vilayətlərə yürüşü

!

Ðóñèéà îðäóñóòÿðÿôèíäÿí àëûíìûø øÿùÿðëÿðèõÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèí.

Îñìàíëûëàðûí ÿëÿêå÷èðäèéè ãàëàëàð

Ðóñ ãîøóíëàðû-íûí ÿëÿ êå÷èð äèéèãàëàëàð

Îñìàíëû ãîøóí-ëàðûíûí éöðöøëÿðè

Ðóñ ãîøóíëàðûíûíéöðöøëÿðè

òÿðäè ëÿð. Øÿ hÿ ri ala bil mÿ yÿn Îs man lû ÿs gÿr lÿri geri ÷ÿ kilmÿ yÿmÿc bur ol du lar.

1725-ci iläÿ Tÿb riz uürunda dþ yöø ye nidÿn baø landû. Áó äÿôÿoñìàíëûëàð øÿùÿðè òóòà áèëäèëÿð. Ùÿìèí ilin son la rûn da Os manlû

54

RUSİYA VƏ OSMANLI DÖVLƏTİNİN HAKİMİYYƏTİ ALTINDAOLAN AZƏRBAYCAN TORPAQLARI

1722–1723-ъц иллярдя Русийа тяряфиндян ишьал едилмиш яразиляр

1723–1725-ъи иллярдя Османлы дювлятинин яля кечирдийи яразиляр

?1724-úö èëäÿ áàüëàíìûø Èñòàíáóë ìöãàâèëÿñèíèí ùàíñû øÿðòëÿðèÐóñèéà, ùàíñû øÿðòëÿðè Îñìàíëû äþâëÿòè ö÷öí ÿëâåðèøëè èäè?

ÿs gÿrlÿ ri 1724-úö èë Èñòàíáóë ìöãàâèëÿñèíÿ ýþðÿ Ñÿôÿâè ÿðàçèñèêèìè òàíûíàí ßrdÿbil øÿ hÿ rini dÿ al äûlar. ßrdÿbil øÿ hÿ ri nin alûn -masû Èst an bulda atÿø fÿ øanlûqla qeyd edildi.

Belÿliklÿ, Azÿr baycanûn bþyök bir ÿrazisi Îñìàíëû äþâ ëÿ òèíèíùàêèìèééÿòè àëòûíà êå÷äè. Azÿr bay ca nûn Xÿzÿr bo yu ÿya lÿt lÿri isÿRu si ya dþv lÿ ti nin haki miy yÿtindÿ qaldû.

55

1. Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí çÿèôëÿìÿñè ùàíñû äàõèëè âÿ õàðèúèãöââÿëÿðèí ôÿàëëàøìàñûíà òÿêàí âåðäè? 2. Ùàíñû ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ Û Ïéîòð þç éöðöøöíö äàéàí-äûðìàëû îëäó?

3. Îñìàíëûëàðûí Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà áþëýÿëÿðèíè ÿëÿ êå÷èðìÿñèíèíåúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèðñèíèç?

4. Ïåòåðáóðã âÿ Èñòàíáóë ìöãàâèëÿëÿðèíèí øÿðòëÿðèíè ìöãàéèñÿ åäèí.5. Èñòàíáóë âÿ Ïåòåðáóðã ìöãàâèëÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí ö÷öí íÿòèúÿëÿ-

ðèíè øÿðù åäèí. 6. Ñèçúÿ, íÿ ö÷öí ßðäÿáèë øÿùÿðèíèí àëûíìàñû Èñòàíáóëäà àòÿøôÿøàíëûã -

ëà ãåéä åäèëäè?7. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿé éÿí

åäèí.

1723 17241722 1725

AZßRBAYCAN ÒÎÐÏÀÃËÀÐÛ ÐÓÑÈÉÀÂß ÎÑÌÀÍËÛ ÄÞÂËßÒËßÐÈÍÈÍÙÀÊÈÌÈÉÉßÒÈ ÀËÒÛÍÄÀ

Ðóñèéàíûí Azÿrbaycanûn Xÿzÿréàíû òîðïàãëàðûíäà iqtisadisi yasÿti. Rusèéà dþvlÿti Xÿzÿrboyu Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäàíhÿm iqtisadi, hÿm dÿ ùÿðáè-strateji mÿq sÿdlÿ istifadÿ etmÿk ö÷önxösusi tÿd birlÿr hazûrla mûø dû. Rusiyanû, ilk nþvbÿdÿ, Ab øeronunneft quyu larû, xösusilÿ «aü neft» maraqlan dûrûrdû. Bakû qalasûnûíalûíma sûn dan iki ay sonra ordu komandanlû üûn da neft qu yularûbarÿdÿ xösusi sÿ nÿd — «Reyestr»* tÿrtib edil di. Hÿmin sÿnÿddÿistifadÿäÿ îëàí neft qu yu larû, nef tin da øûn masû, qiymÿti vÿ áàøãàìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð òÿëèmatlar vardû.

Ru siyanûn hakim dairÿlÿ rini xösusilÿ xam ipÿk, pam bûq, yun,tÿbii boyalar, tikinti ma te riallarû, metal vÿ s. ma raq lan dûrûrdû.Bu nunla ÿlaqÿdar ola raq, bu yerlÿrin tÿ bii sÿr vÿt lÿrini òàëàéûáàïàðìàã mÿq sÿ dilÿ xö susi tÿd birlÿr hazûrlandû.

56

* Ðåéåñòð — ñèéàùûéà àëìàã, ùÿð ùàíñû ìÿëóìàòû ñèñòåìëÿøäèðìÿê

I Pyotru Àçÿðáàé úàíûí hansû sÿr vÿt lÿrè maraq -lan dû rûrdû?Osmanlûlarûn siyasÿti ruslardan nÿ ilÿ fÿrqlÿnirdi?

Àçÿðáàéúàíûí Õÿçÿðéàíû òîðïàã -ëàðûíäà Ðóñèéà, äèýÿð áþ éöê áèð ùèñ-ñÿñèíäÿ èñÿ Îñìàíëû äþâëÿòè þç öñóëè-èäàðÿñèíè ãóðäó.

I Pyotr Ukraynada, Həştərxanda və Rusiyanın di gər şəhərlərində ipək çi liyininkişaf etdirilməsi barə də fərman im zalamışdı. Bu tədbir I Pyotr üçün o qədərəhə miyyətli idi ki, hət ta tut ağaclarını qıran şəxsi edam edəcəyi barədə qərar

da vermişdi, lakin şimalın sərt iqlimi ipəkçiliyi inkişaf etdirmək işinə mane oldu. Buha disədən sonra Rusiyanın iş adam ları Azərbaycanın Xəzərboyu torpaqlarında ipək -çiliyin inkişafına, xam ipək tədarükünə daha çox əhəmiy yət verməyə başladılar.

Nəyə görə I Pyotr ipəkçiliyin inkişafına böyük əhəmiyyət verirdi?

Rusiya þzönön iø üal dai rÿsin dÿ îëàí ÿðàçèëÿðèíäÿ ticarÿtininki øa fû ö÷öí hÿr cör va sitÿ dÿn isti fa dÿ et mÿ yÿ ÷alûøûrdû. I PyotrØir va nûn xam ipÿyiíè bir sûra Qÿrbi Av ropa þlkÿlÿrinÿ, o cömlÿ -dÿn Èn giltÿrÿ, Hollan di ya, Fran sa vÿ Poløaya ixrac et mÿk fèk -rin dÿ idi.

Rus mötÿ xÿssislÿri Kör ÷a yûnda gÿmi÷iliyin vÿ balûq ÷ûlûüûíinki øafû mÿq sÿdilÿ tÿdbir lÿr hazûr ladûlar. Cÿnubi Qafqa zûn baøqaþlkÿlÿri ilÿ sûx iqtisadi ÿlaqÿ yaratmaqdan þtrö Rusiya hþkumÿtiKör ÷ayû nûn mÿn sÿbinäÿ Peter burq kimi bir øÿhÿr salmaq fèk -rinäÿ èäè.

57

? Û Ïéîòðóí Ðó ñè éà äà âÿ Àçÿðáàé úàíûí èøüàë îëóíìóøÿðàçèëÿðèíäÿ àïàðäûüû èãòèñàäè ñèéàñÿòè íåúÿ ÿëàãÿëÿíäèðìÿê îëàð?

Kür çayının mənsəbi (F.İ.Soymonovun «Xəzər dənizinin təsviri» kitabından)

I Pyotr Xəzər dənizinin qərb sahillərinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. O,“limanları, çayları, xüsusilə də Kür çayının mənsəbini” diqqətlə araş -dırmağı tapşırmışdı. Rus çarı Kür çayının mənsəbində böyük bir ticarət

şəhəri qurmaq, Gürcüstan və Şirvandakı bütün tacirləri bu şəhərə çəkmək, onuXəzər dənizinin qərb sahilində ilk ticarət şəhəri etmək istəyirdi.

Nəyə görə I Pyotr ticarətin inkişafına böyük əhəmiyyət verirdi?

Bakû øÿhÿri rus qoøunlarû tÿrÿfin dÿn iøüal edildikdÿn sonraburada ko mendant* èäàðÿ÷èëèéè yaradûldû. Rus komandanlûüû tÿ -rÿ fèn dÿn Bakû vÿ Abøe rona komendant tÿyin olunmuø Barya -tinski tezliklÿ yerli ñàùèáêàð larûn neft quyularûnû mösadirÿ et di.Ko men dantûn bu hÿrÿ kÿtinÿ qarøû ãàëõàí ösyan ya tûrûldû.

Rus komendantlûüûnûn éàðàäûëìàñû Bakûda vÿ ömumiyyÿtlÿ,Xÿzÿrboyu mön bit torpaqlarda mÿskunlaømaüa can atan er mÿ -nilÿr ö÷ön ÿëâåðèøëè bir försÿt idi. I Pyotra möra ciÿtlÿ «ye ni ÿldÿolun muø tor paq larûí da» onlar ö÷ön yer ayûr maüû xahiø etdilÿr.Er mÿ nilÿrin möraciÿti Û Pyotrun Àçÿð áàéúàíëà áàüëû ñèéàñÿòèíÿóé üóí ýÿëèðäè. Áóíóíëà î, èøüàë îëóí ìóø Àçÿðáàéúàí òîðïàãëà-ðûíäà õðèñ òèàí ÿùàëèíèí ñàéûíû àðòûðà âÿ þçöíÿ «åòèáàðëû» ìöò òÿôèããàçàíà áèëÿðäè.

Û Ïéîòðóí 1724-úö èëäÿ âåðäèéè ôÿðìàíëà åðìÿíèëÿðèí Àçÿð-áàéúàíûí Õÿçÿð äÿíèçè ñàùèëëÿðèíäÿ, õöñóñÿí äÿ Äÿðáÿíä âÿ Áàêûøÿùÿðëÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøìàñû ðÿñìèëÿøäèðèëäè.

58

I Pyotr 1724-cü ildə ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına köçürül -məsi haqqında xüsusi əmr verdi. Əmr də de yilirdi: “Erməni xalqı biz -dən xahiş etmişdir ki, biz onları öz himayəmizə qəbul edib torpaqlar

ayı raq, ona görə də sizə tapşırıram, əgər er mə ni xalqı bəyəndiyi yerdə ya şamaqistəsə, ona kö mək edib ləyaqətlə qoruyun, elə rəftar edin ki, onlar dan heç birşikayət eşidil mə sin, çünki biz burada erməni xalqını imperatorluq qayğısı iləəhatə edib öz himayəmizə gö türmüşük”.

I Pyotrun bu siyasətinin gələcəkdə Azərbaycan üçün nəticəsi necə oldu?

* Êîìåíäàíò — ðóñ èøüàë÷ûëàðûíûí ýåíèø ñÿëàùèééÿòëè ùàêè ìè

? Ðóñèéàíûí Õÿ çÿð éàíû áþë ýÿ ëÿðäÿ àïàðäûüû ñèéàñÿòè íåúÿãèéìÿòëÿí äèðèðñèíèç?

!Ðóñèéàíûí Àçÿðáàéúàíäà éàðàòäûüû êîìåíäàíò èäàðÿ÷èëèéèíèíèøüàë÷û òÿðÿôëÿðèíè àðàøäûðûí.

Rusiya iøüal etdiyi Xÿzÿryanû Azÿrbaycan torpaqlarûna ÿlve-riøli xammal mÿnbÿyi kimi baxûrdû. Áunun la belÿ, Ru siyanûn áótorpaqlardan gþ tö rö lÿcÿk gÿlirÿ bÿslÿdiyi ömidií äîüðóëìàñûö÷öí âàõò ëàçûì èäè. Áóðàäà ãîøóí ñàõëàìàã èñÿ áþéöê õÿðú òÿëÿáåäèðäè. Áuna gþrÿ dÿ I Pyot run þlö mön dÿn sonra rus ÿyan larûùàêèìèééÿòäÿí Xÿ zÿr éàíû Àçÿðáàéúàí òîð ïàãëàðûíäàí ÿl ÷ÿk mÿyitÿ lÿb et mÿyÿ baøladûlar. Áóíà áàõìàéàðàã, Ru siya hþ ku mÿti butor paq laräàí bir dÿn-birÿ ýåòìÿéÿ eh ti yat edirdi, ÷önki rus qo -øunó ge dÿr-getmÿz oñìàíëûëàð Xÿ zÿr éàíû òîðïàãëàðû ÿëÿ êå÷èðÿ áè-ëÿðäèëÿð.

1727-cè ildÿ Øamaxû ya xûn lûüûndaêû Íabur kÿndinäÿ Ru siya âÿÎñìàíëû dþvlÿt lÿ rinin àðàñûíäàêû sÿrhÿdi möÿy yÿn et mÿ ê ö÷öíñàçèø èìçàëàíäû. Ùÿìèí ñàçèøÿ ÿsa sÿn, rusëàð Ni yaza bad, Ca vad,Sal yan, Lÿn kÿ ran, Asta ra âÿ Qû zûla üacû, áèð èë ñîíðà äà Quba vÿTÿngÿíè ÿëÿ êå ÷èð äèëÿð.

Azÿrbaycan torpaqlarû Osmanlû ha kimiyyÿti dþvröndÿ. Ùà -

úû Äàâóäóí ñÿëàùèééÿòëÿðèíè àøìàñû âÿ îíóíëà Ñóðõàé õàí àðà-

ñûíäà îëàí çèääèééÿòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ Îñìàíëû äþâëÿòè Ùàúû Äàâóäó

Øèðâàí õàíëûüûíäà ùà êèìèé éÿòäÿí êÿíàðëàøäûðäû. Înun sa biq möt -

tÿ fiqi, sonralar isÿ rÿqi binÿ ÷evrilÿn Qa zû qu muãlu Surxay xan

Øir vanäa ha ki miy yÿt ba øûna gÿtirèëdi.

Os manlû ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàí vila yÿt lÿrdÿ ÿvvÿlki inzi-

bati ÿrazi bþlgösö ki ÷ik dÿyiøikliklÿrlÿ saxla nûl mûødû. Azÿr bay -

can torpaq larû vila yÿtlÿrÿ (ÿyalÿtlÿrÿ), âèëàéÿòëÿð san caqla ra,

ñan caqlar èñÿ ma hal lara vÿ nahiyÿlÿrÿ bþlönördö.

Vilayÿtlÿrdÿ hakimiyyÿt Os manlû sÿrkÿrdÿlÿrinÿ mÿxsus idi.

Sancaqbÿ yilÿr, ma hal vÿ na hi yÿ naiblÿri isÿ ÿsasÿn, yerli feodal-

lardan tÿyin olunurdu.

59

!Îñìàíëû ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàí Àçÿðáàéúàí âèëàéÿòëÿðèíäÿéàðàäûëìûø èíçèáàòè ÿðàçè áþëýöñöíö âÿ èäàðÿåòìÿíè ñõåìëÿøäèðèí.

? Ðóñèéà Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà ìþùêÿìëÿíìÿê ö÷öíùàíñû àääûìëàð àòûðäû?

Osmanlû hakimiyyÿti dþvröndÿ Azÿr baycanda aqrar mö na si-

bÿ ò lÿräÿ ciddi dÿyiøiklik baø ver mÿmiødi. Di van vÿ xass torpaqla -

rû öìóìè äþâëÿò torpaqlarû àäû àëòûíäà áèðëÿøäèðèëìèøäè. Osmanlû

hakimiyyÿtini dÿstÿklÿyÿn torpaq sa hib lÿrinin mölkiy yÿt höqu -

qu na toxunulmurdu. Äþâëÿò èäàðÿñèíÿ êå÷ÿí òîðïàãëàð oñìàíëû -

ëà ðà õèäìÿò åäÿí éåð ëè ôåîäàëëàðûí øÿðòè ìöë êèééÿòèíÿ âåðèëìèøäè.

Áå ëÿ òîð ïàãëàð áÿéëèê âÿ àüàëûã àäëàíûðäû.

Osmanlû hakimiyyÿt orqanlarû ÿhalini si ya hûéà àëûá, hÿr san -

caq âÿ âilayÿt ö÷ön ver gi qanunnamÿsi tÿrtib eòìèødilÿr. Xö susi

ver gi dÿf tÿr lÿrindÿ kiøi úèíñèíäÿí îëàí ÿhaliíèí ñàéû vÿ ver gi lÿr

ÿks olunurdu. Àüûr vÿ ziyyÿtdÿ olan ÿùàëèíèí gö zÿ ranûnû bir qÿdÿr

yax øûlaø dûr maq ö÷ön bÿzi ver gilÿr mövÿq qÿti olaraq alûn mûrdû.

«Nax ÷û van dÿf tÿri» àäëû ñÿíÿääÿí mÿlum olur ki, osmanlûlar qa -

dûnlarû, uøaq larû, qo ca larû, øikÿstlÿri, xÿs tÿ lÿri, hÿm÷inin zeh ni

ÿmÿklÿ mÿøüul olan øÿxslÿri vergilÿrdÿn azad åòìèøäèëÿð.

Ticarÿt vÿ sÿnÿtkarlûqda Sÿfÿvilÿr dþv rön dÿ alûnan vergilÿrol duüu kimi saxlanmûødû. Bir sûra hallarda Îsmanlû hakimiyyÿtorqanlarû ver gi lÿrin yûüûlmasûnû möqatiÿyÿ* verirdilÿr.

Hÿrbi ÿmÿliyyatlar nÿti cÿ sindÿ tÿnÿzzölÿ uüramûø tica rÿticanlan dûr maq ö÷ön tÿd bir lÿr gþrölördö.

Osmanlû ordusunda xidmÿt edÿn yeni÷ÿrè lÿrin bir ÷oxu qayda-qanunu pozur, yerli sa kinlÿri qarÿt edirdilÿr. Osmanlû hakimiy -

60

* Ìöãàòèÿ — ÿðÿáúÿ «êÿñìÿê», «êÿñèá àëìàã»; äþâëÿòÿ ìöÿééÿí ìèãäàðäàïóë þäÿìÿê ìöãàáèëèíäÿ àéðû-àéðû øÿõñëÿðÿ âåðèëÿí âåðýè òîï -ëàìà ùöãóãó, èëòèçàì

? Ñèçúÿ, âåðýèëÿðèí éûüûëìàñûíûí ìöãàòèÿéÿ âåðèëìÿñè ÿùàëèéÿíåúÿ òÿñèð ýþñòÿðèðäè?

!Îñìàíëû ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàí Àçÿðáàéúàí âèëàéÿòëÿðèíäÿòîðïàã ìöëêèééÿò ôîðìàñû âÿ âåðýè ñèéàñÿòèíè Ñÿôÿâè äþâëÿòèíäÿ ìþâúöä îëàí ñèñòåìëÿ ìöãàéèñÿ åäèí.

?Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà Îñìàíëû ùàêèìèééÿò èäàðÿöñóëóíóí ÿñàñ ìÿãñÿäè íÿ èäè?

yÿt or qanlarû yeni÷ÿrè lÿrin þzbaøûnalûüûnûn qar øûsûnû almaüa ÷a -lûø salar da, ùÿìèøÿ buna nail olà áèëìèðäèëÿð.

Xalq azadlûq mö barizÿsi. ßrazisi iki iri imperiya ara sûn dabþ löødörölmöø Azÿrbaycan xalqû èøüàë÷ûëàðà kÿskin mö qavimÿtgþstÿrir di. Möbarizÿ nin passiv formalarû vergi vÿ mökÿllÿfèy yÿt -lÿri þdÿmÿkdÿn imtina, yaøayûø yerlÿrini tÿrk etmÿk idi. Mu -üanäa, Astarada vÿ Ba kû da iø üal ÷ûlara qarøû ÷ûõûøëàð áàø âåð ìèøäè.Mu üanäa Rusiya iøüalûna qarøû möbarizÿyÿ Sal yan ha ki minin dulqadûnû Fatimÿ xanûm baø÷ûlûq edir di.

1724-cö iläÿ Sal yan da Rusiya ÿley hinÿ, 1727-ci iläÿ èñÿQaraáaüda Îñìàíëû ùàêè ìèééÿ òè íÿ ãàðøû ýöúëö öñéàíëàð îëäó.Öñéàíëàð éàòûðûëñà äà, èøüàëûí äàâàì åòäèéè ìöä äÿò äÿ Àçÿðáàéúàíÿùà ëè ñè íèí ìöãàâèìÿòè ñÿí ýèìÿäè.

61

1. Ðóñèéàíûí Ãàôãàçäà âÿ Õÿçÿð äÿíèçè ùþâçÿñèíäÿêèíöôóçóíóí ñàáèòëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ùàíñû àìèëëÿð ìö -ùöì ðîë îéíàéûðäû?

2. Ôàêòëàð ÿñàñûíäà ñöáóò åäèí êè, Ðóñèéàíûí Õÿçÿð -éàíû áþëýÿëÿðäÿ éåðèòäèéè èãòèñàäè ñèéàñÿò ìöñòÿìëÿêÿ õàðàêòåðè äàøûéûðäû.

3. Ðóñèéà Õÿçÿðéàíû òîðïàãëàðäà þçöíÿ ñîñèàë äàéàã éàðàòìàã ö÷öíùàíñû àääûìëàðû àòûðäû?

4. «Àçÿðáàéúàíäà Îñìàíëû èíçèáàòè èäàðÿ öñóëó» ñõåìèíè òÿðòèá åäèí.5. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíäà àïàðûëàí ñèéàñÿòÿ äàèð úÿäâÿëè äÿôòÿðèíèçÿ

÷ÿêèí âÿ äîëäóðóí.

6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿé éÿíåäèí.

7. Róñèéàíûí Àçÿðáàéúàíà éàëíûç õàììàë ìÿíáÿéè êèìè áàõäûüûíûôàêòëàðëà èçàù åäèí.

ÄþâëÿòëÿðÈøüàë åäèëìèø

ÿðàçèëÿðÊå÷èðèëÿíòÿäáèðëÿð

Íÿòèúÿ

Ðóñèéà èìïåðèéàñû

Îñìàíëû èìïåðèéàñû

17271724

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÒÎÐÏÀÃËÀÐÛÍÛÍÀÇÀÄ ÅÄÈËÌßÑÈ

Nadèr xan ßôøàð. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíèí ñîíóíäà Ñÿôÿâèñÿðêÿðäÿñè Íàäèð õàíûí õöñóñè ùÿðáè èñòåäàäû ñàéÿñèí äÿ äþâëÿòèí

ÿðàçèñèíèí áþéöê áèð ùèñ - ñÿñè ÿôãàí èøüàë÷ûëàðûí-äàí òÿìèçëÿíäè. Nadèrtörk ßf øàr bî yun dan èdè.ßf øarlar þz dþ yöø kÿn -lèk lÿrè èlÿ fÿrq lÿn dèk lÿrèö÷ön Sÿ fÿvè or du sundamö höm yer tuturdu-lar. Øàù ÛÛ ÒÿùìàñèáÍà äèð õàíû õö ñóñè ègèd-lèyènÿ gþrÿ ãî øóí áàø÷ûñûtÿ yèn et mèødè.

ßôãàíëàðà ãàëèá ýÿë -äèê äÿí ñîíðà íþâáÿòèâÿçèôÿ oñìàíëûëàðûí ÿëèí -äÿ îëàí òîðïàã ëà ðû ãàé-òàðìàã èäè. Nadèr õàí

62

Bu mÿsul vÿzifÿni kim þz özÿrinÿ gþ tördö?Sÿfÿvi dþvlÿtinin ÿrazilÿrinè azad etmÿk ö÷öno nÿ etdi?

XVIII ÿsrin 20-cè illÿrèídÿ Sÿfÿ -vi dþvlÿtinin ÿrazilÿri Osmanlû vÿRusiya dþvlÿtlÿri arasûnda bþlöø -dörölmöø, òîðïàãëàðûí bir his sÿ sinièñÿ ÿfqanlar zÿbt etmiødi. Äþvlÿtin

ÿrazi bötþv lö yö nö bÿrpa etmÿk ö÷ön daxili qövvÿlÿri birlÿø -dirmÿk la zûm idi.

Nadir xanın ordusu əfqanlarla döyüşdə(miniatür)

Sÿfÿvè äþâëÿòè adûndan Os manlû dþvlÿtènÿ mö ra cèÿt edÿrÿktorpaqla rûn gerè qaytarûë masûnû tÿlÿb etdè. Îñìàíëûëàð òÿëÿáèðÿää åòäèëÿð.

1730-cu èldÿ Íàäèð õàí Os manlû dþvlÿ tènÿ qarøû hÿr bè ÿmÿ-lèyyatlara baøladû. Î, Îñìàíëû îð äóñóíóí Àçÿð áàé úàí äàêû ÿñàñäà éàã íþãòÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí Tÿbrèzè, áóíóí àðäûíúà, äåìÿê îëàðêè, èòêè âåðìÿäÿí ßðäÿáèëè òóòäó, ëàêèí áó çàìàí Õî ðà ñàíäà øàùùþ êó ìÿ òèíÿ ãàðøû öñéàí ãàëõäû. Íàäèð õàí ùÿðáè ÿìÿ ëèééàòëàðûñàõëàéûá, öñéàíû éàòûðìàã ö÷öí Õîðàñàíà ýåò ìÿëè îëäó.

Sÿfÿvè dþvlÿtè ÿðàçèëÿðèíèí Ðóñè éà âÿ Îñ ìàí ëû èøüàë÷ûëàðûí-äàí òÿ ìèç ëÿíìÿñè. Íàäèð õàíûí ùÿðáè óüóð ëà ðû õàëã àðàñûíäàîíóí íöôóçóíó ãàëäûðìûøäû. Áó èñÿ Ñÿôÿâè òàõòûí äà ÿéëÿøÿí ÛÛÒÿù ìàñèáè ÷îõ íàðàùàò åäèð äè. Na dèr õàí Xo ra san da olanda ÛÛTÿh ma sèb xalq arasûn da nö fu zunu qal dû r maq ö÷öí os man lû ëàðàãàðøû ùÿðáè ÿìÿëèé éàòëàðà þçö ðÿùáÿðëèê åò ìÿéè ãÿðàðà àëäû, ëa kènî, Èrÿvan vÿ Hÿ mÿ dan ya xûn lû üûnda àüûð èòêèëÿð âåðÿðÿê mÿü lu -bèy yÿ tÿ uü radû. Os man lûlar Tÿb rèzè yenè dÿn òóòóá, Kèr man øah,Hÿ mÿ da n vÿ Ur mè ya íû äà ÿlÿ ke ÷èrdèlÿr.

63

? Øah ÛÛ Tÿhmasèbèn alè baø komandan kèmè sÿrèøtÿsèzlèyèþlkÿnèn sèyasè vÿzèy yÿ tènÿ necÿ tÿsèr gþstÿrdè?

! ÕÂÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí ãàðøûñûíäà äóðàíâÿçèôÿëÿðè àðàøäûðûí.

Ordunun çevik, düşünülmüş şəkildə və mütəşəkkil hərəkət etməsi üçüngüclü idarəçilik qabiliyyətinə malik iradəli komandanın varlığı tələbolunurdu. Hər gün keçirilən üçsaatlıq təlimlər Nadirin əsgərlərini

sərt nəzarət və güclü intizamın hökm sürdüyü yüksək səviyyəli orduya çevir miş -di. Onların məşq keçdikləri nəzəri döyüş meydanı və taktiki düzülüşlər Nadirinoz ağlının məhsulu idi. Nadir adamlarına öz şəxsi təcrübəsinə əsasən hərəkətetməyi öyrədirdi. Təlimlər, atəş gücünün artırılması, intizam, nəzarət və şəxsiörnək Nadirin müharibə meydanlarındakı uğurlarının açarı idi.

Maykl Aksvörtinin “Nadir şah” kitabından

×ÿtèn vÿ zèy yÿtÿ äöøÿí ÛÛ Tÿh ma sèb Os manlû dþv lÿtè èlÿ sölh

äàíûøûãëàðûíà baø la maüa mÿcbur oldu. 1732-cè èläÿ Kèr man øahäà

sölh ìöãàâèëÿñè èmza laídû. Áu ìöãàâèëÿéÿ ÿsasÿn, Araz ÷ayûndan

øèmalda olan Àçÿðáàéúàí ÿðàçèëÿðè öçÿðèíäÿ Îñìàíëû ùàêè ìèé éÿ -

òè ñàõëàíûëäû, Araz ÷a yû sÿr hÿd xÿt tènÿ ÷ev rèldè.

Ùÿìèí âàõò Ðóñèéà èëÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòè àðàñûíäà Îñìàíëû èì-

ïåðèéàñûíà ãàðøû áèðýÿ ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð àïàðûëìàñû áàðÿäÿ

äàíûøûã ëàð ýåäèðäè. Áó äàíûøûãëàðûí íÿòèúÿñè îëàðàã, 1732-cè èläÿÐÿøò øÿùÿðèíäÿ mö qa vèlÿ èmzalandû. Mö qa vè lÿyÿ gþrÿ, Ru sèya

Kör ÷a yûndan cÿ nub dakû Õÿ çÿð ñà ùèëè âè ëà éÿò ëÿð dÿn Sÿfÿ vè dþv -

lÿ tènèn xey rènÿ ÿl ÷ÿkmÿlè vÿ Os man lû dþv lÿtè bu ÿrazèlÿrÿ bura -

xûl ma malû èdè. Rusèya dþv lÿtè Sÿfÿvè tacèr lÿrènÿ þlkÿnèn hÿr

ye rèn dÿ sÿr bÿst, gþm rök söz tè ca rÿt et mÿyÿ vÿ Ru sè ya dan

gþmrök ver mÿ dÿn mal gÿtèr mÿ yÿ èca zÿ ver èð dè. Bu nun ÿvÿ zèn -

dÿ Sÿfÿvè dþv lÿtè Ru sè ya èlÿ ÿbÿdè dost ola ca üûnû âÿä åäèðäè.

Ðus tacèrlÿ rè äÿ gþm rök ver mÿ dÿn Ñÿôÿâè ÿra zèsèndÿn ke ÷ÿrÿk

Hèn dès tana geäÿ áèëÿðäèëÿð. Ñÿôÿâè ÿðàçèñèíäÿ ðus tacèr lÿ rènèn

þz lÿ rènèn vÿ mal la rû nûn toxu nul maz lûüû tÿ mèn edèlèrdè.

Belÿ lèk lÿ, Rÿøt mö qavèlÿsè èlÿ Kör ÷ayûndan cÿnubda yer -

lÿøÿn Xÿzÿr ya nû vèla yÿtlÿr ye nè dÿn ðÿñìÿí Sÿ fÿ vè äþâëÿòèíÿ

ãàéòàðûëäû.

Õîðàñàíäà öñéàíû éà òûð äûãäàí ñîíðà Nadèr õàí Ès fa ha na qa -

yût dû vÿ burada íöôóçëó xan vÿ ÿyan larûn èøòèðàêû èëÿ áþ éöê top -

lantû tÿøkèl etdè. Òîïëàíòûäà ÛÛ Tÿh ma sèb ùa kè mèy yÿt dÿn uzaq -

laø dû rûëäû. Øàùûí àçéàøëû oü lu ÛÛÛ Ab bas adû èlÿ øàù åëàí îëóíäó.

Íàäèð õàí øa hûn íàèáè âÿ vÿkèlè elan eäèëdè.

64

! Êèðìàíøàù ìöãàâèëÿñèíèí øÿðòëÿðèíè èçàù åäèí.

!Ðÿøò ìöãàâèëÿñèíèí Ñÿôÿâè äþâëÿòè ö÷öí ÿùÿìèééÿòèíè èçàùåäèí.

? Êè÷èêéàøëû Àááàñûí øàù åëàí åäèëìÿñè èëÿ Nadèr õàí nÿyÿnaèl oldu?

1732-úè èëèí àõûðëàðûíäà Íàäèð õàí Os man lû dþv lÿtènÿ qar øûhÿrbè ÿmÿlèy yat lara baø laéàðàã Hÿmÿ dan vÿ Kèrma n øàùû éåíèäÿíàçàä åòäè. Äàùà ñîíðà Èðàãà ùöúóì åòäè. Áàüäàääà Íàäèðëÿ Îñ-ìàíëû îðäóñóíóí áàø êî ìàí äàíû àðàñûíäà 1733-úö èëèí ÿââÿëëÿ-ðèíäÿ oñìàíëûëàðûí ñîí îí èëäÿ èøüàë åò äèéè ÿðàçèëÿðè Ñÿôÿâèëÿðÿãàé òàðìàñûíû íÿçÿðäÿ òó òàí ìö ãà âè ëÿ èìçàëàíäû, ëà êèí áó ìö -ãàâèëÿíè Îñìàíëû ùþêóìÿòè òÿñäèã åòìÿäè. Îíà ýþðÿ äÿ èêè äþâëÿòàðàñûíäà ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð éåíèäÿí áàøëàíäû. Òåç ëèêëÿ ìöãàâè-ìÿò ýþñòÿðìÿéèí ìÿíàñûç îëäóüóíó àíëàéàí Îñ ìàíëû ùþêóìÿòèùÿð áè ÿìÿëèééàòëàðû äàéàíäûðìàã ãÿðàðûíà ýÿëäè.

Àçÿðáàéúàíûí úÿ íó áóíó oñìàíëûëàðäàí òÿìèçëÿäèêäÿí ñîí ðà

Íàäèð õàí Øèðâàíäà Îñ ìàíëû ñàðàéûíûí ôîð ìàë ùèìàéÿñè àëòûíäà

îëàí Ñóðõàé õàíûí ùàêèìèééÿòèíÿ ñîí ãîé ìàã ö÷öí Øàìàõûéà

éö ðöø åòäè. Ñóðõàé õàí Íàäèð õà íûí ýÿë äè éèíè åøèäèá Äàüûñ -

òàíà ãà÷ äû. 1734-cö èl dÿ Íàäèð õàí Øamaxûíû, daha sonra Gÿn -

cÿíè àëäû. Áóíäàí ñîíðà Íàäèð õàí Ðóñèéàäàí Àçÿðáàéúà íûí

Êöð ÷àéûíäàí øèìàëäàêû Õÿçÿðñàùèëè âèëàéÿòëÿðèíè òÿðê åòìÿéè

òÿëÿá åòäè.

1735-cè èldÿ Ru sèya èlÿ Sÿfÿvè dþv lÿtè nèn nö ma yÿn dÿlÿrè

arasûn da Gÿncÿäÿ ìö qavèlÿ èm zalandû. Bu möqa vè lÿnèn øÿrtlÿ-

rènÿ ÿsasÿn, rus qo øun larû Xÿ zÿrsahèlè vèla yÿt lÿrè tamamèlÿ tÿrk

åòäè. Gÿncÿ mö qavèlÿsè rus tacèrlÿrè nèn Sÿfÿvè dþvlÿtè ÿra -

zèsèndÿ sÿr bÿst vÿ gþm röksöz tècarÿt èm tè yaz larûnû bèr daha tÿs -

dèq etdè.

Ðóñ ãîøóíëàðûíûí Õÿçÿðñàùèëè âèëàéÿòëÿðäÿí ÷ûõàðûëìàñû áà-

ðÿäÿ ðàçûëûüà íàèë îëäóãäàí ñîíðà Nadèr xan Os man lû dþv lÿ tè

èlÿ dÿ mö na sè bÿt lÿrè qÿtè øÿkèldÿ nèza ma sal maq ö÷öí hÿll edècè

dþyöø lÿrÿ baøladû. Èðÿâàí áþëýÿñèíäÿ Sÿ fÿvè vÿ Os manlû qoøun -

larû arasûn da baø verÿn qan lû dþ yöø Nadè r õàíûí qÿlÿ bÿsè èlÿ

nÿtè cÿlÿndè. 1735-cè èlèn sonla rûn da Os manlû qo øunó zÿbt etdèyè

áöòöí Sÿ fÿvè tor paq larûnû tÿrk etmÿyÿ mÿc bur oldu.

65

? Õàòûðëàéûí: ñîí îí èë ÿðçèíäÿ oñìàíëûëàð Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèíùàíñû ÿðàçèëÿðèíè èøüàë åòìèøäèëÿð?

66

1. XVÛÛÛ ÿsrèn 20—30-úó èllÿrèídÿ Sÿfÿvè dþvlÿtè nènbaüladûüû mö qavè lÿ lÿrÿ daèr cÿdvÿlè dÿftÿrè nè zÿ÷ÿkèn vÿ doldurun.

2. Azÿrbaycan torpaqlarûnûn èøüaldan azad edèlmÿsèndÿ Nadèr xa nûnrolunu qèymÿtlÿndèrèn.

3. Nadèr xanûn Qafqazda apardûüû hÿrbè ÿmÿlèyyatlarûn nÿtècÿlÿrèíèäÿôòÿðèíèçÿ éàçûí.

4. Øah Û Èsmayûl, Øah Û Tÿhmasèb, Øah Û Ab bas êèìè ùþêìäàðëàðûíNadèr xanla oxøarlûüûíû úÿäâÿëÿ ãåéä åäèí.

5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿé éÿí åäèí.

Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí áàüëàäûüû ìöãàâèëÿëÿð

Àäû Òàðèõè Ùàíñû äþâëÿòëÿð àðàñûíäà Øÿðòëÿðè

Ñÿôÿâè ùþêìäàðû Íàäèð õàíëà îõøàðëûãØàù Û ÈñìàéûëØàù Û ÒÿùìàñèáØàù Û Àááàñ

1732 1734 17351730

Abbasqulu ağa Bakıxanov “Gülüstani-İrəm” əsərində qeyd edir:“Şamaxı şəhəri və qalası münasib bir yerdə olmayıb, düşmən hədəfialtında idi. Şamaxının dörd ağaclığında (37 km), mövqe etibarilə çox

əlve rişli olan Ağsu adlı yerdə yeni şəhərin əsası qoyuldu. Az bir zamanda hasar-lar və bürclər tikdirildi. Şəhərin qədim əhalisi bu yeni şəhərə köçürüldü, buraŞirvan hakimlərinin mərkəzi oldu”.

Nadir xanın Şirvanın mərkəzini Şamaxıdan Ağsuya köçürməsinin hər ikişəhər üçün nəticələrini açıqlayın.

ßÔØÀÐ ÈÌÏÅÐÈÉÀÑÛÍÛÍ ÉÀÐÀÍÌÀÑÛ

Ìóüàí ãóðóëòàéû. Íàäèð õàí ha kè -

mèy yÿtè ÷evrèlèø yolu èlÿ ÿlÿ ke÷èrìÿéè

äöçýöí ùåñàá åòìèðäè, ÷ön kè bu zaman

onun hakèmèyyÿtè õàëã âÿ ÿéàíëàð tÿrÿ -

fèn dÿn qÿbul olun maya bèlÿrdè. Ha kè -

mèyyÿtè ãàíóíè éîëëà ÿlÿ àëìàã ö÷ön

Nadèr õàí bötön þlkÿ nö mayÿn dÿ lÿ rè -

nèn èøtèrak åäÿúÿéè qurultay ÷aüûrmaüû

vÿ áó ìþòÿáÿð ìÿúëèñäÿ þzönö øah elan

et mÿyè qÿrarà àëäû.

Qurultay 1736-cû èläÿ Ìóüàí äà, Suqo vu øan adlû yeräÿ ke ÷è rèl -

dè. Òoplaøanlar taxta kè mèn ñà ùèá îëà úàüûíû mö za kè rÿ åòäèëÿð.

Ãàðàáàüûí Çè yad oülu, Îtuz èkè ëÿð, Êÿbèrlè vÿ Úavanøèr tay fa la -

rû nûn baø ÷û larû äà ãóðóëòàéäà èøòèðàê åäèðäèëÿð. Îí ëàð ùþêì äàð

ñöëàëÿñèíÿ ìÿí ñóá îë ìàäûüûíà ýþðÿ Na dèr õàíûí øàù òàõ òûíà îòóð -

ìà ñû íà ãàð øû ÷ûõäûëàð. Áóíà áàõìà éàðàã, ãó ðóë òàé èøòèðàê ÷û ëà ðû íûí

áþ éöê ùèñ ñÿ ñè òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿêëÿíÿí Íà äèð õàí èñòÿéèíÿ íàèë îëäó.

67

Nadir şah Əfşar

Íàäèð õàí íåúÿ øàù îëäó?ßôøàð èìïåðèéàñû necÿ yaraídû?

Sÿfÿvè ÿrazèëÿðè öçÿðèíäÿ nÿzarÿtèÿlÿ aldûqdan son ra Nadèr õàí ßôøàðbö tön dèqqÿtènè hakèmèyyÿt mÿsÿlÿsèözÿrèndÿ cÿm lÿø dèrdè. Øàùûí âÿêèëèêèìè, real hakèmèy yÿt ÿlèndÿ îëñà äà,Íàäèð õàí áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìèð, øàùòàõòûíà þçö ÿéëÿøìÿê èñòÿéèðäè.

?Íàäèð õàí ùàêèìèééÿòèÿëèíÿ àëìàã ö÷öí ùàíñûùàçûðëûã òÿäáèðëÿðèíè ýþðäö?

Belÿ lèk lÿ, Sÿ fÿ vè lÿr dþv lÿ tè nèí éå ðèí äÿ éå íè òöðê ñö ëà ëÿ ñè íèí

èäàðÿ åò äè éè ßf øarlar dþv lÿòè ya randû. Ãàðàáàü òàé ôà ëà ðûíûí Íàäèð õà íûí øàù îëìàñûíà ãàð øû ÷ûõìàñû

îíëà ðà áàùà áàøà ýÿëäè. Òàõò-òàúà ñàùèá îëàí äàí ñîíðà Na dèrøà ù áó tayfa larûn baø ÷ûlarûnû aèlÿ lÿrè èlÿ bèr lèkdÿ Xorasana sör -gön åòäè. Ãàðàáàü bÿylÿrbÿyèíèí úÿçàñû äàùà àüûð îëäó. Áu bÿy -lÿr bÿ yè lè yÿ da xèl olan Bor÷alû, Qa zax âÿ Øÿìøÿääèë ma hal larûíûNa dèr øàù þçöíäÿí àñûëû îëàí ýöðúö ha kèmè nèí ta be lè yè nÿ verdè.Áó, Àçÿð áàéúàíûí ýÿëÿúÿê òàðèõè ö÷öí óüóð ñóç àä äûì èäè.

Nadèr øahûn daxèlè sèyasÿtè. Íà äèð øàù éà ðàò äûüû éåíè äþâëÿòÿÌÿø ùÿä øÿùÿðèíè ïàéòàõò ñå÷äè. Î, þlkÿnèn mÿr kÿz lÿø dèrèl mÿsèö÷ön òÿä áèðëÿð hÿ ya ta ke ÷èrdè. Èda rÿ apa ra tûn da da ès la hat laråäÿ ðÿê áèr sû ra alè vÿzè fÿ lÿrè, o cöm lÿ dÿn baø vÿ zèr, sÿdr-ÿzÿmvÿ zèfÿ ëÿðènè lÿüv etdè.

Sÿfÿvi dþvröndÿ Azÿrbay canda mþv cud olan Ãàðàáàü,×óõóðñÿÿä, Òÿáðèç, Øèðâàí bÿylÿrbÿyilikëÿðè ÿvÿzinÿ Azÿrbaycanÿyalÿti ya ra dûl dû. Nadir øah mÿr kÿzi Tÿbriz olan bu ÿyalÿtÿ qar -daøû Èb ra him xanû hakim tÿyin etdi. Hÿm ÷inin ona sadiq olanlarûnha mû sûnû yöksÿk vÿzifÿlÿrÿ qoydu.

Yenè øa hûn ha kè mèy yÿtènè qÿ bul et mèø ha kèm lÿ rèí éàíûíà nÿ -za rÿt ö÷ön Nadèr øah tÿ rÿ fèn dÿn xö susè naèb ëÿð tÿ yèn olundu.

68

? Ãàðàáàü òàéôàëàðûíûí áó úÿñàðÿòèíè íåúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèðñèíèç?

!Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí âàùèä èíçèáàòè áþëýöäÿ áèðëÿøìÿñèíèí öñòöí úÿùÿòëÿðèíè à÷ûãëàéûí.

Mirzə Adıgözəl bəy yazırdı: “... Bunlar (Qarabağ bəylərbəyi) Muğanqurultayında gizlin və aşkar olaraq son dərəcə çalışdılar ki,Səfəvilərdən başqa bir kimsə padşah olmasın və özgə bir şəxs səltənət

balışına söykənməsin... Ziyadoğlanları qədim bir ocaq və böyük bir dudmanolduqlarına görə Nadir şah onlara özgə bir cəza və başqa bir siyasəti rəvagörmədi, Qazax və Borçalı ellərini öz xanlarıyla bərabər Gürcüstan əmirlərinəvə uca mərtəbəli valinin hökmünə tabe etdi.”Nadir şah nə üçün Ziyadoğullarına belə cəza verdi? Fikrinizi əsaslandırın.

Na dèr øahûn da xèlè sèyasÿ tè ìÿð êÿçè ùàêèìèééÿòè ýöú ëÿí äèðäè âÿàé ðû-àéðû òàéôà áàø÷ûëàðûíûí ìþâãåéèíè çÿèôëÿòäè.

Nadèr øah âåð ýè èñëàùàòû êå÷èðÿðÿê, èëêíþâ áÿäÿ, âergè top lan ma sûnû qaydaya sal -dû. Ay dûn vÿzèfÿ bþl gösö, cèddè nÿzarÿt vÿdÿ qèq he sab lama sayÿ sèndÿ dþv lÿtèn gÿlèrèaz möd dÿtdÿ xeylè artdû.

Nadèr øàùûí yarat dû üû dþvlÿt Sÿ fÿvèdþv lÿtèndÿn fÿrqlè ola raq, dènè yox, dön -yÿvè dþv lÿt èdè. Î, dèn xa dèm lÿ rè nèn dþv lÿtèø lÿrènÿ möda xè lÿ sè nèn qar øû sû nû aldû. Íàäèðøàù eynè zaman da ru ha nè mþvqeyèn dÿn ès -tè fa dÿ edèb þzö nÿ sÿrvÿt top la yan dèn xa dèm lÿ rèíÿ qar øû da áàðûø-ìàç möna sè bÿt bÿs lÿ yèrdè.

Ýöclö ordu, qöd rÿtlè dþvlÿt. Na dèr øa hûn ùÿðáè ñÿôÿðëÿðäÿuüur lar ÿldÿ åòìÿñèíèí sÿ bÿb lÿ rèn dÿn bèrè dÿ onun göclö ordu ya -rat ma sû èäè. Nadèr øah îðäóíóí forma laødûrûl ma sûn da Sÿfÿvè dþv - lÿ tè nÿ aèd olan bèr sûra xö su sèy yÿtlÿrè qo ruyub sax lamûø, þzödÿ bu èøÿ bèr sûra cèd dè ye nè lèk lÿr gÿ tèr mèødè. Îíóí îðäóñóíóíàïà ðû úû ùèñ ñÿ ñèíè ñöâà ðè ãî øóí òÿø êèë åäèð äè, ÷öíêè ùÿëÿ äÿ äþâðöíùÿðáè ÿìÿëèééàò ëàðûí äà úÿëä âÿ ýþçëÿíèëìÿç ùöúóìëàð ùÿëëåäèúèàìèë èäè. Na dèr øah äþâ ðöí äÿ yön göl ar tèlle rè ya äàí (zÿn bu rÿk -

69

Nadir şahın kəsdirdiyi pul

? Íàäèð øàùûí àïàðäûüû èñëàùàòëàð mÿrkÿzè ha kè mèyyÿtèngöc lÿnmÿ sènÿ necÿ tÿsèr edÿ bèlÿrdè?

“Nadir şah qoşunlarının xarakterik xüsusiyyətlərindən biri Azər bay -can-türk elementinin güclülüyü idi. ...Nadir sah Azərbaycan türk -cəsini təmiz bilirdi və ünsiyyətini daha çox bu dildə qurmağa

çalı şırdı. ...Onun istər gündəlik həyatında, istərsə də saray həyatında Azər -baycan türk cəsi çox geniş yayılmışdı, hətta əyanların Nadir şah dövründə özfikirlərini Azər baycan türkcəsində ifadə etməsi kübarlıq əlaməti kimi qəbul olu -nurdu. Qoşun daxilində də ünsiyyət türkcə qurulurdu. Nadir şahın fərmanlarıqo şun la ra daha çox türk dilində çatdırılırdı...”

Mehman Süleymanov. “Nadir şah”, səh. 536.Mənbə əsasında Nadir şahı tarixi şəxsiyyət kimi qiymətləndirin.

lÿräÿí) èñ òè ô à äÿ ýå íèø ëÿí äè. Øà - ùûí ÿì ðè èëÿ ðÿ èé éÿò ùÿð áè ãóë-ëóüà ÷àüûðûëûðäû.

Íàäèð øàù ìÿùà ðÿò ëè áèð ñÿð-

êÿðäÿ êèìè þç ýö ú ëö îðäóñó èëÿ

ãûñà âàõò ÿðçèíäÿ ýåíèø ÿðàçèéÿ

ìà ëèê áèð èìïåðèéà éàðàòìàüà

íàèë îëäó.Íàäèð øàù óçàã ýþðÿí äþâëÿò

õàäèìè èäè. Î, äÿíèç ñàùèëèíäÿéåðëÿøìèø þëêÿ ö÷öí ùÿð áè äÿíèçäîíàíìàñûíûí ÷îõ âà úèá îëäóüóíóéàõøû áèëèðäè.

70

Zənbu rəkçi əsgər

?Nadèr øahûn ordu èslahatûØah Û Ab ba sûn hÿrbèèslahatûndan nÿ èlÿfÿrqlÿnèrdè?

Əyalət və oymaq bəyləri Türk, Tacik (farslar nəzərdə tutulur – red.)izzət sahibi əyanları bir araya gətirməklə … onlar Səfəvi sülaləsinə tabeolmaqdan vaz keçdilər. Bizi də Türkmən elinin (Azərbaycan türk tayfa -

la rının – red.) mirasçısı kimi sah və baş komandan seçdilər. Nadir şahın Osmanlı hakim dairələrinə məktubu.

Məlumata əsasən Nadir şahın Osmanlı sultanı ilə əlaqələrinə münasibətbildirin.

Görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Əhməd bəy Ağaoğlu «İran və inqilabı»adlı əsərində Nadir şahın türk dünyasını birləşdirmək cəhdini yüksəkqiymətləndirmişdir: “Nadir bu işdə (türk xalqlarının birliyini yaratmaqda –

red.) daha irəli getdi, Hindistanı, Türküstanı, Buxaranı, Xivəni aldı və osmanlılarlabirləşmək istədi; sünni-şiə ixtilaflarını aradan qaldıraraq vahid bir millət və vahidbir ümmət sevdasına düşdü. Fəqət bu sevdaya da İstanbulun inadı mane oldu”.

Osmanlı sarayının İslam dinində islahata qarşı çıxmasının səbəblərini araşdırın.

Dþv lÿ tèn øèmaldan vÿ cÿ nub dan, åé íè çà ìàí äà dÿ nèz dÿn tÿh -lö kÿ sèz lè yènè tÿ mèn et mÿk la zûm èdè. Bu na gþrÿ äÿ Na dèr øah Èðàíêþðôÿçèí äÿ âÿ Xÿ zÿr äÿíè çèí äÿ ùÿð áè do nan ma ya rat maq qÿ ra rû -na gÿl mèø äè. Áó ìÿã ñÿä ëÿ Èí ýèëòÿðÿ, Ùîë ëàí äè éà âÿ Ðóñèéà èëÿ äà - íû øûãëàð äà àïàð ìûø äû.

Îñìàíëû äþâëÿòè èëÿ éåíè ìö ùà ðè áÿ íèí áàøëàí ìà ñû Íàäèð øàùûäÿíèç äîíàíìàñû éàðàòìàã òÿøÿááö ñö íö òÿõèðÿ ñàëìàüà ìÿúáóðåòäè. Áóíà áàõìàéàðàã, î áó òÿøÿááöñöíö ñîíðàëàð äà äàâàì åò -äèðäè. Íàäèð øàù do nan ma mö tÿxÿssèslÿrènèn yetèødèrèl mÿsè, gÿmè -qà yûrmà âÿ tîp èståh sàl åäÿí ìöÿññèñÿëÿðèí èíøà åäèëìÿñè ö÷ön

71

!Dÿíèç äîíàíìàñûíûí Àçÿðáàéúàí ö÷öí ÿùÿìèééÿòèíè ôàêòëàðëà ÿñàñëàíäûðûí.

Vassal ərazilərNadir şah imperiyasının sərhədləri

!Õÿðèòÿéÿ ÿñàñÿí ßôøàð âÿ Ñÿôÿâèëÿð èìïåðèéàñûíûí ÿðàçè ëÿðè íèìöãàéèñÿ åäèí.

72

bèr sûra tÿdbèrlÿr gþrdö. Bu addûmlar dþvlÿtèn ýöclÿndèrèlmÿsèö÷ön atûlûrdû vÿ þz faydasûnû vermèødè.

Þlkÿdÿ yaranmûø aüûr so sèal-èqtèsadè vÿ zèy yÿ tèn yaxøûlaø dûrûl -

masû mÿq sÿ dèlÿ Nadèr øah uüurlu hÿrbè yö röølÿr hÿyata ke÷èr -

mÿéè nÿ zÿr dÿ tutmuø du. Hÿr bè yöröølÿrdÿn ÿldÿ edèl mèø qÿnèmÿt

vÿ sÿrvÿt xal qûn rèfahû ö÷ön sÿrf edèl mÿ ëè èäè. Dè gÿr tÿ rÿfdÿn hÿr -

bè yö röølÿrè hÿyata ke ÷èr mÿk ö÷ön dÿ köl lè mèq darda vÿ saè t la -

zûm èdè. Nadèr øah hÿ mèn vÿ saètèn ÿl dÿ olunmasû ö÷ön ÿhalèdÿn

ìÿùñóë ëà yû üûlan ver gènè pul ëà ÿvÿz edÿ rÿk vÿ zèyyÿt dÿn ÷ûx maq

èstÿ sÿ dÿ, bu na naèl ola bèl mÿ dè. Bu ad dûm kÿnd lè lÿ rèn âÿ çèé éÿ-

òèíèí daha da àüûðëàøma sûna sÿ bÿb oldu.

1. Ìóüàí qurultayûnûn Azÿrbaycan ö÷ön nÿtècÿsè nÿ -dÿn èbarÿt oldu?

2. Nadèr øahûn apardûüû vergè èñëàùàòû nÿdÿn èbarÿtèdè?

3. Nadèr øahûí apardûüû ènzèbatè èdarÿetmÿ sèyasÿtè Sÿfÿvè dþvlÿtè nènèn zè batè èdarÿetmÿ sèstemèndÿn necÿ fÿrqlÿnèrdè? Ôÿðãè ýþðìÿêö÷öí úÿäâÿëè äîëäóðóí.

4. Nadèr øahla Sÿfÿvè øahû I Abbasû Venn dèaqramûnda möqayèsÿ edèn.

Èäàðÿåòìÿ ñèéàñÿòè Ñÿôÿâè èìïåðèéàñû ßôøàðëàð èìïåðèéàñû

Èíçèáàòè áþëýö

Ùþêìäàð ñÿëàùèééÿòëÿðè

Àëè âÿçèôÿëÿð

ÔÿðãëèÎõøàð

Ôÿðãëè

? Ru sèya dþvlÿtè Nadèr øahûn Xÿ zÿr dÿ donanma yaratmaqnèy yÿ tènÿ mane olmaüa ÷alûøûrdû. Ñèçúÿ, íÿ ö÷öí?

Úàð-Áàëàêÿíäÿ öñéàí. Nadèr øah 1737-cè èl dÿ bþyök ordu èlÿ

Mÿr kÿ zè Asè yaya âÿ Hèn dès tanà yö röø etdè.

73

ÕÂÛÛÛ ßÑÐÈÍ 30—40-úû ÈËËßÐÈÍÄß ÖÑÉÀÍËÀÐ

Áó ÷ûõûøëàð Íàäèð øàù èìïåðèéàñûíû íåúÿ ñàð-ñûòäû?

XVIII ÿsrèn 30—40-cû èllÿrèndÿAzÿrbaycanûn tÿsÿrröfat hÿyatû tÿ -nÿzzölÿ uüramûødû. Nadèr øahûnkþ ÷örmÿ vÿ vergè sèyasÿtè ÿhalèäÿbþ yök nara zûlûq äîüóðìóøäó. Äè ýÿðÿðàçèëÿðÿ ùÿðáè éöðöøëÿð çàìàíû øa -ha qarøû ÷ûõûøëàð baø verèrdè.

Nadir şahın Hindistana yürüşü (miniatür və xalça üzərində təsvir)

Îíóí þlkÿdÿ ol ma ma -

sûn dan èstèfadÿ edÿn Úàð

ÿùàëèñè 1738-cè èldÿ öñ éàí

ãàëäûðäû. Øahûn qar daøû Èb-

rahèm xanûn baø ÷ûlûq et dè yè

dÿs tÿ Car vèla yÿtènÿ ýåòdè.

Èbrahèm xan dþ yöø dÿ þëäö -

ðöë äö. Öñéàí÷ûëàð áèð ñûðà

èíçèáàòè ìÿðêÿçëÿðè ìöùà-

ñèðÿéÿ àëäûëàð. Îíë àð, äåìÿê

îëàð êè, Øèðâàíäàêû áöòöí

êàðâàí éîë ëàðûíà íÿçàðÿò

åäèðäèëÿð.

Âÿçèééÿòèí úèääè îëäó-

üóíó ýþðÿí Na dèr øah ös -

yan ÷ûla ra qar øû yöröøÿ þzö

baø ÷ûlûq et mÿyè qÿrara al -

dû vÿ 1741-cè èlèn ya zûnda

Ìÿð êÿçè Asè ya ya sÿ fÿrènè

baøa ÷at dû raraq or du sunu

Car vè la yÿ tènÿ vÿ Cÿ nubè Da üûs tana yþ nÿlt dè. Ösyan bþyök

÷ÿ tèn lèklÿ ya tûrûldû.

Éàëàí÷û Ñÿôÿâè øàùçàäÿëÿðèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû. Àüûð âåðýèñèéàñÿòèíäÿí íàðàçû îëàí õàëã «éàõøû ùþêìäàð» àðçóëàéûðäû. ßùà-ëèíèí ìöÿééÿí òÿáÿãÿëÿðè àðàñûíäà Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñèíèí ùàêèìèé -éÿ òèíèí äàâàì åòäèðèëìÿñèíÿ ðÿüáÿòëÿ éàíàøàíëàð ùÿëÿ äÿ ãàë ìàã - äà èäè. Þç íèééÿòëÿðèíÿ íàèë îëìàã èñòÿéÿí ãöââÿëÿð õàëã àðàñûíäàêöòëÿâè åòèðàçëàð éàðàäàðàã Ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñèíÿ îëàí ðÿüáÿòäÿíèñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Áóíóí íÿòèúÿñè èäè êè, ÿñëèíäÿ, Ñÿôÿâèñöëàëÿñèíäÿí îëìàéàí áÿçè øÿõñëÿð þçëÿðèíè Ñÿôÿâè øàùçàäÿëÿðèêèìè ãÿëÿìÿ âåðèá, ÿòðàôëàðûíà ÷îõëó ãöââÿ òîïëàéàðàã áèð íå÷ÿèüòèøàøûí òÿùðèê÷èñè âÿ ðÿùáÿðè îëà áèëäèëÿð.

74

! Nadir şahla Əmir Teymurun fəaliyyətinə aid oxşar cəhəti müəyyən edin.

Nadirin yürüşü zamanı Car əhalisininistehkamlarının məhz Cingöz qalası olduğu

güman edilir.

75

Ağsu şəhərində «Yeni Şamaxı»nın qalıqları

1743-úö èëäÿ Øèðâàíäà Ñÿôÿâè ñöëàëÿñèíÿ ìÿíñóá îëäóüóíó

èääèà åäÿí éàëàí÷û øàùçàäÿ ìåéäàíà ÷ûõäû. Î þçöíö Ñÿôÿâè øàù û

Ñóëòàí Ùö ñåé íèí îüëó Û Ñàì ìèðçÿ åëàí åò äè. Û Ñàì ìèðçÿ àç

ìöä äÿò ÿðçèíäÿ þç ÿòðàôûíà áþéöê äÿñòÿ òîï ëàéà áèëäè.

Òåçëèêëÿ Íàäèð øàùà ãàðøû áèðýÿ ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ ñþç âåðÿí Ãà-

çûãóìóãëó Ñóðõàé õàí äà Û Ñàì ìèðçÿíèí äöøÿðýÿñèíÿ ýÿëäè. În -

lar Yenè Øamaxû ya — Aüsuya hö cóm edÿ rÿk øÿhÿrè tutdular. Û Ñàì

ìèðçÿíèí Àüñóäà ùÿéàòà êå÷èðäèéè èëê òÿäáèð Íàäèð øàù òÿðÿôèíäÿí

ãîéóëìóø âåðýèëÿðè ëÿüâ åòìÿê îëäó. Áåëÿ ñèéàñÿò ÿùàëè è÷ÿðèñèíäÿ

Û Ñàì ìèðçÿíèí íöôóçóíó äàùà äà àðòûðäû.Òåçëèêëÿ Nadèr øah Û Sam ìèr zÿéÿ qarøû oüló Nÿsrullah ìèr -

zÿ nèn baø ÷ûlûüû altûnda nèzamè ordu ýþíäÿðäè. Øamaxû ya xûn lû üûn -

? Éàëàí÷û Ñÿôÿâè øàùçàäÿëÿðèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû íÿéèýþñòÿðèðäè?

? Sèzcÿ, sadÿ kÿndlèlÿr «yaxøû hþkmdar»û necÿ tÿsÿvâöredèrdèlÿr?

76

da baø vermèø dþ yöødÿ Û Sam ìèrzÿ ìÿüëóá îëäó. Î ãà÷ìàãèñòÿéÿðêÿí ÿëÿ êå÷èðèëèá åäàì åäèëäè. Ñóðõàé õàí Äàüûñòàíäàýèçëÿíÿ áèëäè.

1743-úö èëèí ñîíóíäà þçöíö Ñÿôÿâè òàõòûíûí ãàíóíè âàðèñèêèìè ãÿëÿìÿ âåðÿí áàøãà áèð øÿõñ — ÛÛ Ñàì ìèðçÿ ïåéäà îëäó.Î, Òÿáðèçäÿ öñéàíà áàø÷ûëûã åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðìèø, ëàêèí òåç-ëèêëÿ ÿëÿ êå÷èðèëèá èôøà åäèëìèøäè. Ùàêèìèééÿò äàèðÿëÿðè îíó úèääèðÿãèá ñàéìàéàðàã àçàä áóðàõìûøäûëàð. Óçóí ìöääÿò ñÿð ýÿðäàíùÿéàò êå÷èðäèêäÿí ñîíðà ÛÛ Sàì mèðçÿ Äàüûñ òàíäà þçöíÿ ñûüûíà -úàã òàïìûøäû. Áóðàäà þçöíö Ñÿôÿâè ñöëàëÿñèíäÿí îëàí øàùçàäÿêè ìè òÿãäèì åòìèø âÿ ÿùàëèíè áóíà èíàíäûðà áèëìèøäè.

Éàëàí÷û øàùçàäÿ ãûñà ìöääÿòäÿ ÿòðàôûíà õåéëè òÿðÿôäàð òîï -ëàäû. Î, Ãàçûãóìóãëó Ñóðõàé õàíûí îüëó èëÿ èòòèôàã áàüëàéàðàãØèð âàíäà ýåíèøëÿíìÿêäÿ îëàí öñéàíà áàø÷ûëûã åòìÿéÿ áàøëàäû.Öñéàí÷ûëàð îíóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Øèðâàíûí ìÿðêÿçè îëàí Éåíè Øàìà -õû éà äîüðó èðÿëèëÿäèëÿð.

Öñéàí áöòöí Øèðâàíû áöðöìöøäö. Íàäèð øàùûí öñéàíû éàòûð-ìàã ö÷öí ýþðäöéö òÿäáèðëÿð èñÿ ùå÷ áèð íÿòèúÿ âåðìèðäè. Øàá ðàíëàÄÿðáÿíä àðàñûíäà Íàäèð øàùûí ãîøóíó èëÿ öñéàí÷ûëàðûí øèääÿòëèòîããóøìàëàðû îëäó.

Öñéàíûí éàòûðûëìàñû. Os manlû dþv lÿtè èlÿ mö ha rè bÿ àïàðàíNa dèr øa h Øèrvanda olan ha dè sÿ lÿr èí ýåíèøëÿíÿ áèëÿúÿéèíäÿí íà-ðàùàò èäè. Î, Îñìàíëû äþâëÿòè èëÿ ñöëù ìöãàâèëÿñè èìçàëàéûá, ÿñàñãöââÿëÿðè Àçÿðáàéúàíäàêû öñéàíëàðû éàòûðìàüà éþíÿëòäè. Íàäèðøàùûí îüëó Íÿñðóëëàù ìèðçÿ áþéöê áèð ãîøóíëà Øèðâàíà ýÿëäè.

1743-úö èëèí ñîíëàðûíäà Íÿñðóëëàù mèðçÿíèí ãîøóíó öñéàí÷û-ëàðëà äþéöøÿ ýèðäè. Àüñó éàõûíëûüûíäà áàø âåðìèø äþéöøäÿ ÛÛ Ñàììèðçÿ ìÿüëóá îëàðàã Àüñó ãàëàñûíà ÷ÿêèëäè âÿ Íÿñðóëëàù ìèðçÿíèíãîøóíóíà ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿêäÿ äàâàì åòäè. Nÿs rullah ìèr zÿ

? Ñèçúÿ, íÿ ö÷öí éàëàí÷û Ñÿôÿâè øàùçàäÿëÿðè, èëê íþâáÿäÿ, Øèðâàíäà ìþùêÿìëÿíìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð?

? II Sam mèr zÿ nèn baø ÷ûlûüû altûndaêû ösyanûí I Sam mèrzÿnènösyanû èlÿ oxøar vÿ fÿrqlè cÿ hÿtlÿrè han sû ëàðdûr?

77

1. XVÛÛÛ ÿsrèí 30—40-cû èllÿrènèí ortalarûnda Azÿr - baycanda Nadèr øahûí ÿley hènÿ îëàí ösyanlarûnsÿbÿb lÿ rènè möÿyyÿnlÿødèrèn.

2. Nadèr øahûí ÿleyhènÿ olan ösyanlarûn baø verdèyèbþl gÿlÿrè xÿrètÿdÿ gþstÿ rèn.

3. Øèrvan ÿhalèsènèn yalan÷û «Sÿfÿvè øahzadÿlÿrè»nè mödafèÿ et mÿ -sènèn sÿbÿbè nÿ èdè?

4. Hansû amèllÿr Nadèr øaha ösyanlarû yatûrmaüa mane olurdu?5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿé éÿí

åäèí.

1738 1741 17431737

Aüsu qa lasûnû bèr ne÷ÿ gön möha sèrÿ dÿ saxla dûq dan son ra topatÿøè èlÿ ÿlÿ ke÷èrdè. Øèrvan ös ya nû ya tûrûldû.

II Sam ìèrzÿ êè÷èê áèð äÿñòÿ èëÿ Àüñó ãàëàñûíû òÿðê åäèá Gör -cös tana qa÷dû. Ýöðúö ùàêèìè ÛÛ Ñàì ìèðçÿíè ÿñèð àëàðàã Íàäèðøàùà òÿù âèë âåðäè.

Øÿêè öñéàíû. 1741-cè èläÿ øÿkèlèlÿr Nadèr øaha ÿrèzÿ yazûb yerlèhakèm ìÿ lèk Nÿcÿfèn þz baøû nalûüûndan, vergèlÿrèn artûrûlmasûn -dan øèkayÿt lÿn mèødèlÿr. Na dèr øàù ÿhalènè sa kèt lÿødèrmÿk ö÷önØÿkèdÿ bþyök nöfuzu olan Hacû ×ÿ lÿbènè mahal özrÿ vÿkèl tÿyènet dè. Ha cû ×ÿlÿbè ìÿ lèk Nÿ cÿfèn ÿmÿl lÿrènèn qar øûsûnû al ma üa ÷a-lûødû. ßâÿçèíäÿ ìÿ lèk Nÿcÿf Ha cû ×ÿ lÿbèdÿn øa ha øè kayÿt etdè.

Qÿzÿblÿnmèø Na dèr øah onlarûn èkèsènè dÿ Dÿr bÿnd yaxûn lûüûn -

dakû dö øÿr gÿsènÿ, þz hözu ru na ÷a üûrdû vÿ Hacû ×ÿ lÿbènèn asûl ma -

78

ßÔØÀÐ ÈÌÏÅÐÈÉAÑÛÍÛÍ ÑÖÃÓÒÓ

Àçÿðáàéúàíäà õàëã ùÿðÿêàòû íåúÿ èíêèøàô åòäè?

Íàäèð øàùûí ùàêèìèééÿòè äþâ ðöí -äÿ àïàðûëàí ôàñèëÿñèç ìöùàðèáÿëÿð þë-êÿíèí èãòèñàäè âÿçèééÿòèíÿ ìÿí ôè òÿñèðýþñòÿðèðäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí áþë ýÿëÿðèèäàðÿ åäÿí áÿçè ùàêèìëÿðèí þç áà øû -

íàëûüû ÿùàëèíèí âÿçèé éÿòèíè äàùà äà àüûðëàøäû ðûð äû. Áåëÿ áèðøÿðàèòäÿ Àçÿðáàéúàíäà öñéàíëàð áàø âåðäè. Èëê öñ éàí ëàðäàíáèðè Øÿêèäÿ îëäó.

Hacı Çələbi boynu kəndirdə ola-ola Na dir şa hın ittihamına qarşı de yir:“Məlik şahdan hansı tapşırığı alırsa-al sın, buna bir neçə başqa tap -

şırıqlar da əlavə edir”. Nadir şah inanır, öz əmir lərinə acıqlana raq söylə yir:“Hamınız bu nu bilə-bilə sə sinizi çıxara bil mədiyiniz bir zamanda bu şəkiliÇələbi boynu kən dirdə ola-ola mən dən qorx ma yıb öz rə yini bil dirdi. İndi görə -cək siniz, o, yenə nəsə bir iş törədəcək. Mən öz zənnimdə heç vaxt yanılmıram”.

Hacı Çələbi nin bu hə rə kə tini necə qiy mətlən di rir siniz? Nadir şahın busözləri onu necə xarakterizə edir?

sûnû ÿmr et dè. Ùàúû ×ÿëÿáè èñÿ cÿsa rÿt lÿ ìÿ lèk Nÿ cÿ fèn øa hûn tÿ -

yèn et dè yè ver gèlÿrè þz ba øûna artûr dû üûnû, bu yol la þz cè bè nè dol -

dur du üunu âÿ õàëãû øàùäàí íàðàçû ñàëäûüûíû bèldèrdè. Øah Hacû

×ÿlÿ bè nèn sþz lÿ rènÿ èna nûb onu baüûøladû vÿ hÿtta vÿ kèl lèk sÿla -

hèy yÿ tènè artûrdû.

Øahûn yanûndan qayûtdûqdan sonra Hacû ×ÿlÿbè ìÿlèk Íÿúÿôè

daha ÷ox sû xûø dûrmaüa baøla dû. Mÿlèk Íÿúÿô yenÿ ondan øaha øè-

kayÿt etdè. Nadèr øah Ùàúû ×ÿlÿbènè hözuruna ÷aüûrdû. Bu dÿfÿ

edamdan yaxa qurtarmayacaüûnû yax øû dÿrk edÿn Hacû ×ÿlÿbè

øahûn hözuruna getmÿkdÿn èmtèna etdè. 1743-úö èëäÿ þz tÿrÿf -

dar larûnû top layûb ìÿlèk Nÿcÿfè þl döräö âÿ þçöíö õàí åëàí åäÿ-

ðÿê Øÿkè vèlayÿtènäÿ ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëäû.

Daxèlè vÿ xarècè vÿzèyyÿt Nadèr øaha qoøunu par÷alayûb, bèr

hèssÿsènè Øÿ kèyÿ gþndÿrmÿk èmkanû vermèrdè. Bu za man Dÿrbÿnd,

Car, Qarabaü, Èrÿvan bþlgÿlÿrèndÿ vÿ dþvlÿtèn cÿnub ÿrazèlÿrèndÿ

dÿ ÷ûõûøëàð davam edèrdè.

Hacû ×ÿlÿbè tezlèklÿ Nadèr øahûí ordusunun Øÿkèyÿ yöröøedÿcÿ yènè anladûüûna gþrÿ Øÿkè ÿhalèsènè «Gÿlÿsÿn-ýþrÿsÿn»qala sûna kþ÷öröb, oraya azuqÿ vÿ sursat ehtèyatû topladû.

Yal nûz 1746-cû èläÿ ÿrzaq ÷atûømazlûüû nÿtè cÿ sèn dÿ qalada ya -ranmûø aüûr vÿzèyyÿtlÿ ÿlaqÿdar Hacû ×ÿlÿ bè Nadèr øahûn ha kè -mèy yÿtènè tanûdûüûnû bèldèrdè.

79

? Àçÿðáàéúàíäà ùàíñû ùàäèñÿëÿð Øÿêèäÿ õàëã ùÿðÿêàòûíûíýöúëÿíìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûðäû?

? Sèzcÿ, nÿyÿ gþrÿ Nadèr øah Hacû ×ÿlÿbènè yenèdÿn Øÿkèyÿvÿkèl tÿyèn etdè?

!Ùàúû ×ÿëÿáèíèí ßôøàðëàð õàíÿäàíûíûí ùàêèìèééÿòèíÿ ãàðøûìöáàðèçÿéÿ ãàëõìàñûíà èìêàí éàðàäàí øÿðòëÿðè àðàøäûðûí.

? Ñèçúÿ, “Ýÿëÿñÿí-ýþðÿñÿí” ãàëàñû þç àäûíû äîüðóëòäó, éà éîõ?

Nadèr øah da gö zÿøtÿ getdè vÿ Ha cû ×ÿlÿbènè yenè dÿn Øÿkèyÿ

vÿkèl tÿyèn et dè.

Yenè ÷ûxûølar. Nadèr øa hûn þldörölmÿsè. Õalq kötlÿlÿrènèn aüûr

vÿzèyyÿtènÿ baxmaya raq, ÿha lè özÿrènÿ yenè vergèlÿr qoyul masû

haq qûn da fÿrmanlar verèëèð dè. Hþku mÿtèn bu tÿdbèrlÿrè xalq köt -

lÿlÿrènèn yenè sèlahlû öséànlara baø lamasû ö÷ön tÿ kan oldu.

Bu dþvrdÿ artûq ßôøàðëàð dþv lÿtè tam tÿ nÿz zöl ke÷èrèr dè. Ùà-

êèìèééÿò ÿleyhènÿ ÷ûxûølar àðòìàãäà èäè. Ös yan la r ùà ìûñû ey nè

vaxt da baø lanûð äû. Bu èsÿ øah qöv vÿ lÿ rè nèn par÷a lan ma sûna vÿ

maddè eh tè yatla rûn tö kÿn mÿ sènÿ sÿ bÿb olur du. Aram sûz möha -

rè bÿ lÿr, èqtèsadè vÿ zèy yÿ tèn aüûrlû üû, ÿhalènèn var-yox dan ÷ûx-

masû, so sèal zèd dèy yÿt lÿr Nadèr øa hûí èì ïåðèéàñûíû sö qu ta doü ru

aparûrdû.

80

«Gələsən-görəsən» qalası (maket)

? Sèzcÿ, Hacû ×ÿ lÿbènèn uzaq gþrÿnlèyè nÿdÿ èdè?

!Íàäèð øàùà ãàðøû öñéàíëàðûí ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ áàø âåðÿíöñéàíëàðäàí ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿðèíè àðàøäûðûí.

ÛÛÛ Ñàì mèðçÿíèí ùàêè ìèé -éÿòè ÿëÿ êå÷èðìÿê úÿùäè. Azÿr -bay ca nûn cÿ nub vèlayÿtlÿ rèndÿäÿ âÿçèééÿò ñàáèò äåéèë äè. ßr -äÿ áèëäÿ áàøëàìûø göc lö ös ya -nûn ba øûnda þzö nö ÛÛÛ Samìèr zÿ kè mè qÿlÿ mÿ verÿn íþâ-áÿòè ya lan÷û øahzadÿ daya nûr dû.ßhalènèn mÿr kÿzè hþku mÿ tÿãàð øû íà ðà çûëû üûí äàí èstèfadÿedÿn ÛÛÛ Sam ìèr zÿ sè lah lû dÿs -tÿlÿr yaraäûá Òÿá ðèçäÿ ùàêè-ìèééÿòè ÿëÿ àëäû. 1747-úè èëäÿÍàäèð øàù ñóè-ãÿñä íÿòèúÿñèíäÿþë äö ðöëäö.

Íàäèð øàùûí þëöìöíäÿíñîí ðà ÛÛÛ Ñàì ìèðçÿ ãÿòè àä-äûìëàð àòäû. Î, Íàäèð øàù òÿðÿ-ôèíäÿí ãîéóëìóø èäàðÿ ñèñ -òå ìèíè ëÿüâ åäèá Òÿáðèçäÿ ïóëçÿðá åòäèðäè. Àçÿðáàéúàí õàíëàðûíà îíóí àëè ùàêèìèééÿòèíè ãÿáóëåòìÿëÿðè ùàããûíäà ôÿðìàíëàð ýþíäÿðäè. Þç ìöñ òÿãèëëèêëÿðèíè åëàíåäÿí Àçÿðáàéúàí õàíëàðû ÛÛÛ Ñàì ìèðçÿíèí ôÿð ìàíûíû úàâàáñûçãîéäóëàð.

Ñàì ìèðçÿ ùàêèìèééÿòäÿ óçóí ìöääÿò ãàëà áèëìÿäè. ÒåçëèêëÿÍàäèð øàùûí ÿìèñè îüëó, Èðÿâàí ùàêèìè ßìèðàñëàí õàíûí îðäóñóÛÛÛ Ñàì ìèðçÿíèí ãîøóíóíó ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòäû, þçöíö èñÿåäàì åòäè.

Áöòöí Azÿr baycan òîðïàãëàðûíäà feodal daüûnûqlûüû dþvrö baø -lan dû. Azÿrbay can möstÿqèl vÿ yarûm mös tÿqèl xanlûqlara, sul tan -

81

Nadir şahın qəbirüstü abidəsi(Məşhəd şəhəri, İran)

?ÛÛÛ Ñàì mèðçÿíèí áàø÷ûëûüû àëòûíäà îëàí öñéàí Û Ñàì mèðçÿâÿ ÛÛ Ñàì mèðçÿ öñéàíëàðûíäàí íåúÿ ôÿðãëÿíèðäè?

lûqlara vÿ mÿlèk lèklÿ rÿ par÷a lanäû. Âàùèä ìÿðêÿçëÿø äèðèë ìèø äþâ ëÿòèíáÿðïà åäèëÿ áèëìÿìÿñèíèí iq tisadi vÿ siyasi sÿbÿb lÿri var idi.

82

1. Øÿkè ösyanûnûn Øèrvan bþlgÿsèndÿ baø vermèø ös -yanlarëà oxøar vÿ fÿrqlè cÿhÿtlÿrèíè qeyd edèn.

2. Azÿrbaycanda Nadèr øaha qarøû baø vermèø ös -yan larûn sÿcèyyÿvè cÿ hÿt lÿrènè ìöÿééÿí åäèí.

3. Nadèr øaha ãàðøû olan ösyanlarûn tarèxè ÿhÿmèy yÿtè nÿdÿn èbarÿtdèr?4. Nadèr øah dþvlÿtènèn söqutu Azÿrbaycan ö÷ön íåúÿ nÿtècÿëÿíäè?5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿé éÿí

åäèí.

Öñéàíëàð ïÿðàêÿíäÿ èäè.

Àüûð âåðýè ñèéàñÿòèíÿ ãàðøû èäè.

Öñéàíëàð ìöòÿøÿêêèë èäè.

Öñéàíëàð ìÿùÿëëè õàðàêòåð äàøûéûðäû.

Èøòèðàê÷ûëàð éàõøû ñèëàùëàíìûøäû.

17471743

İqtisadi səbəb

Siyasi səbəb

İqtisadi əla qə lərin zəifləməsi

Feodal hakimlər arasında hakimiyyətuğrunda mübarizə

Xarici dövlətlərin müdaxiləsi

83

Azərbaycan XVIII əsrin ortalarında

Dövlət sərhədi

Xanlıq sərhədiXanlıq mərkəzi

Digər yaşayış məntəqələriQala

33Azərbaycan

XVIII əsrin ikinci yarısında

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÄÀÈËÊ ÌÖÑÒßÃÈË ÕÀÍËÛÃ

Ha cû ×ÿlÿbi xanûí õàíëûüû ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí ýþðäöéöòÿäáèðëÿð. Íàäèð øàùûí þëäöðöëìÿñèíäÿí ñîíðà Ùàúû ×ÿëÿáè Øÿêèõàíëûüûíûí ñèéàñè ìöñ òÿãèëëèéèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí òÿäáèðëÿðýþðäö. Î, Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû âàùèä äþâëÿòèí òÿðêèáèíäÿ áèð-ëÿøäèðìÿê ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû. Ãîí øó Ãÿáÿëÿ, Ãóò-ãàøûí âÿ ßðÿø ñóëòàíëûãëàðûíûí õàíëûüà áèðëÿøäèðèëìÿñè áó èñòèãà -ìÿò äÿ àòû ëàí èëê àääûì îëäó. Ùàúû ×ÿëÿáè õàí ñîíðà Òÿáðèçÿ éöðöøåòäè, ëakin bu yöröø uüur suz oldu. Bundan sonra Ha cû ×ÿlÿbi xanØamaxû xanû ilÿ bir lÿøèá, 1748-úè èëäÿ Qaraba üa yöröø etdi. Möò - òÿ ôèãëÿð Qa ra baü xan lû üû nûn ilk si yasi mÿr kÿ zi olan Bayat qalasûnûmö ha si rÿ yÿ al dûlar. Ta rix dÿ «Ba yat sa va øû» adla nan bu äþéöøäÿ Øÿki xanlûüû ö÷ön uüursuz oldu.

«Ãûçûëãàéà õÿéàíÿòè». Azÿrbaycanda mÿrkÿzlÿødirilmiø âàùèädþv lÿ tin olmamasû qonøu dþvlÿtlÿ rin iøüal ÷û si ya sÿtinÿ øÿrait ya -ra dûrdû. Görcö ÷arû ÛÛ Èrakli Azÿr baycanûí ãÿðá òîðïàãëàðûíû èøüàëåòìÿê ö÷öí òåç-òåç èøüàë÷û éö ðöøëÿð åäèðäè. Înun þç siya sÿtiniùÿéàòà êå÷èðìÿñèíäÿ èñÿ ÿsas ma neÿ Øÿki xanlûüû idi.

Øÿki xanlûüû ilÿ tÿk baøûna möbarizÿ apara bilmÿyÿcÿyini áà -øà äöøÿí II Èrakli ùèéëÿýÿð áèð òÿäáèðÿ ÿë àòäû. «Ïàð÷àëà, ùþêì

84

Øÿêè õàíëûüû Àçÿðáàéúàíûí äþâ ëÿò ÷èëèê ÿíÿíÿëÿðèíè íåúÿ ãîðóäó?

Íàäèð øàùûí þëöìöíäÿí ñîí ðà éåð -ëè ùàêèì ëÿ ðèí ÿë-ãî ëó òàì à÷ûëäû. Äþâ-ëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ ÷îõëó ñàéäà ìöñ òÿãèëõàí ëûã ìåéäàíà ýÿëäè. Áåëÿ õàíëûãëàð-äàí áèðè ùÿëÿ Íàäèð øà ùûí ñàüëûüûíäàìöñòÿãèë îëìàüà òÿøÿááöñ ýþñòÿðÿíØÿêè õàíëûüû èäè.

?Görcö ÷arû II Èrakli íÿ ö÷öí Øÿêè õàíëû üûíû þçö ö÷öí ÿñàñìàíåÿ ùåñàá åäèðäè?

ñöð» äöøöíúÿñè èëÿ di gÿr Azÿr baycan xan lûq la -rûíû Øÿêè õàíûíà ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ òÿùðèê åòäè.Bu mÿq sÿd lÿ î, Ãàðàáàü, Ýÿíúÿ, Ãàðàäàü, Íàõ -÷ûâàí âÿ Èðÿâàí õàíëûãëàðû èëÿ èò òèôàã éàðàòäû.

1752-ci ildÿ möttÿfiqlÿr Gÿncÿ yaxûnlû üûn -da Qûzûlqaya deyilÿn yerdÿ möøavirÿ ö÷ön top -laø dûlar. Ýörcö ÷arû ìöòòÿôèãëÿðèíÿ xÿ ya nÿtedÿrÿk äàíûøûãëàðà ýÿëìèø Àçÿðáàé úàí õàíëà-ðûíû mö ha sirÿyÿ alûá ÿsir ýþòöð äö. Áó ùàäèñÿòàðèõäÿ «Ãûçûëãàéà õÿéàíÿòè» àäëàíûð.

Bu xÿbÿri eøidÿn Hacû ×ÿlÿbi xan Azÿr - bay can xanlarûnû azad etmÿk ö÷ön görcö ÷a-rûnûn qoøununa hö cum etdi. Bu dþyöødÿ xa- nûn þzö íöí áàø÷ûëûã åòäèéè àòëû ãîøóí döø mÿniaüûr mÿü lu biyyÿtÿ uürat dû. Azÿr baycan xan -la rû azad edil di.

Bu qÿlÿ bÿdÿn sonra Hacû ×ÿ lÿbi xan Qazax,Øÿìøÿääèë, Bor ÷alû ma hal ëàðûnû da azad edÿ -rÿk Àçÿðáàéúàíà ãàéòàðäû âÿ þz xan lûüûnûntÿrki binÿ daxil et di. Ùÿìèí èë görcö ÷arûíûíÚàð-Áàëàêÿíÿ éöðöøöíö äÿ äÿô åòäè, áó áþë -ýÿíè þç ùèìàéÿñèíÿ àëäû.

Azÿrbaycan torpaqlarûnû birlÿødirmÿk si ya sÿ tini davam etdi -rÿn Hacû ×ÿlÿbi xan 1755-ci il dÿ Øirvana yöröø etdi. Qu ba xanû

85

Şəki xanlığınınbayrağı

Şəki xanlığınıngerbi

XVIII əsr gürcü xronikasına görə, “1751-ci ildə gürcü çarları Tey murazvə İrakli Ha cı Çələbini məğlub etmək və Azərbaycanın şimal-qərb tor -paqlarını işğal etmək üçün Cara yürüş etdi lər və qoşu nun sayının çox

ol masına baxmayaraq, ağır məğ lu biy yətə uğradılar”.

?Ñèçúÿ, Ùàúû ×ÿëÿáè õàí îíà ãàðøû èòòèôàãáàüëàìûø Àçÿðáàéúàí õàíëàðûíû íÿ ö÷öíõèëàñ åòäè?

?Qazax, Øÿìøÿääèë vÿ Bor÷alû hansû hadisÿ nÿticÿsindÿ görcöhakiminÿ tabe edilmiødi?

Şəki xanlığının pulu

Hö seynÿli xanûn Øamaxû xanûna kþ mÿk etmÿsi nÿ ti cÿsindÿ Hacû×ÿlÿbi xa nûn bu yö rö øö uüur suz oldu.

Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû àðàñûíäà ÷ÿêèøìÿëÿð, àðà ìöùàðèáÿëÿðè,õàðèúè äþâëÿòëÿðèí ìöäàõèëÿñè âÿ èãòèñàäè çÿèô ëèê þë êÿ íèí áèðëÿøäè-ðèëìÿñè úÿùä ëÿðèíèí ýåð÷ÿêëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìèðäè.

86

Rus tarixçisi Pyotr Butkov Ha cı Çələbini xalq içəri sin dən çıxmış şəxskimi qiymətlən di rir və onun haki miy yətə xalqın kö məyi ilə gəldiyiniqeyd edirdi.

Mənbə əsasında Hacı Çələbi xanın dövlətçilik fəaliyyətini dəyərləndirin.

Şəki xanlığı

Hacı Çələbi xanın yürüşləri Döyüş

Şəki xanlığının birləşdirdiyi ərazilər Qala

Hacû ×ÿlÿbi xanûn hakimiyyÿti dþvröndÿ Øÿ ki xanlûüû Azÿr -bay canda ÿn göclö siyasi qurum idi. Áó õàíëûã Àçÿð áàé úàíûíøèìàë-ãÿðá òîðïàãëàðûíûí ýöðúö ÷àðëàðû òÿðÿôèíäÿí èøüàëûíûí ãàð-øûñûíû àëäû. Ùàúû ×ÿëÿáè õàí Îñìàíëû äþâëÿòè èëÿ äèïëîìàòèê ÿëàãÿ-ëÿð ñàõ ëàìûø èëê Àçÿðáàéúàí õàíëàðûíäàíäûð. Ùàúû ×ÿlÿbi xanãóðóúóëóã èøëÿðè àïàðàðàã Øÿkidÿ mÿs cid, mÿd rÿ sÿ vÿ digÿr icti-mai binalar tikdir di. Vergi siste mi ni ni zama saldû.

Øÿki xanlûüûnûn zÿiflÿmÿsi. Hacû ×ÿlÿbi xandan sonra haki -miyyÿ tÿ onun oülu Aüaki øi õàí gÿl di, ëakin o, sui-qÿsd nÿti cÿ -sin dÿ þl dö röl dö. Àüàêèøè õàíûí þëö ìöíäÿí ñîíðà õàíëûãäàùaki miyyÿt uürunda mö barizÿlÿr dþv rö baø lan dû. ßvvÿlcÿ haki -miy yÿtÿ Hacû ×ÿlÿbi xa nûn nÿvÿsi Höseyn xan gÿldi. Onun ha ki - miy yÿtÿ gÿlmÿsinÿ yer li ÿhali vÿ Quba xa nû Fÿ tÿli xan kþ mÿket miø di. Áó ñÿáÿáäÿí áèð ìöä äÿò Ùö ñåéí õàí Ôÿòÿëè õàí ëàìöòòÿ ôèã ëèê ñèéàñÿòè éö ðöò äö. 1767-ci il dÿ Höseyn xan Qu ba xanûFÿ tÿ li xanla bir lèêäÿ Øamaxû xan lû üû nûí ÿðàçèñèíè þz ara larûndabþ löø dör dölÿr. Áèð èë ñîí ðà èñÿ Fÿ tÿ li xan Hö seyn xa nû mÿülub

87

Şəki xanının oğulları (Şəki Xan sarayının divar rəsmlərindən)

edÿ rÿk onun haki miy yÿti al tûn da olan Øa ma xû õàí ëû üûíûí äè ýÿðhis sÿ si ni dÿ Ãó áà õàí ëûüûíà áèðëÿøäèð äè. Hö seyn xa nûn dþv rö haki -miy yÿt uü run da ÷ÿ kiø mÿlÿr lÿ sÿ ciy yÿ vi idi.

XVIII ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ ha ki miy yÿtÿ Mÿ hÿm mÿd hÿ sÿn xan

gÿl di. Ìÿ ùÿì ìÿä ùÿ ñÿí õà íûí çà ìà íûí äà xö susi «Ãa nun na mÿ» qÿ -

bul edil miødi. Áó ãàíóííàìÿäÿ âåðýèëÿð, ôåîäàë ìö íà ñè áÿòëÿðè, ñîñèàë

òÿáÿãÿëÿðèí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè íèçàìà ñàëûíìûøäû.

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäà Øÿki xanlûüûnda hakimiyyÿtÿ Sÿlim xan

gÿldi. Ùakimiyyÿt uürunda ÷ÿkiømÿlÿr vÿ digÿr xanlûqlarla mö -

bari zÿlÿr nÿticÿsindÿ Øÿki xan lûüû zÿiflÿdi.

88

1. XVIII ÿsrin 40-cû illÿrindÿ Azÿrbaycanda siyasi-iq tisadi vÿziyyÿtin pislÿømÿsinin sÿbÿblÿri nÿ èäè?

2. Øÿêè õàíëàðûíûí dþvlÿt÷ilik fÿaliyyÿtlÿrini mö qa - yi sÿ edÿrÿk cÿdvÿl tÿrtib edin.

3. Xanlûqlar arasûnda mönaqiøÿlÿr þlkÿnin iqtisadiyyatûna necÿ tÿ -sir gþstÿrÿ bilÿrdi? Mölahizÿlÿrinizi ÿsaslandûrûn.

4. XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda qonøu dþvlÿtlÿrin iøüal÷û siyasÿtiíÿùàíñû àìèëëÿð øÿrait yaradûrdû?

5. «Qûzûlqaya xÿyanÿti» hadisÿsinÿ þz mönasibÿtinizi bildirin vÿ onumözakirÿ edin.

6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿíåäèí.

Ùàúû ×ÿëÿáè õàí Ùöñåéí õàí

Fÿrqli cÿhÿtlÿr Oxøar cÿhÿtlÿr Fÿrqli cÿhÿtlÿr

1748 1752 1755 1767

? Ãàíóííàìÿíèí ãÿáóë åäèëìÿñèíèí ÿùÿìèééÿòè íÿ èäè?

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÍ ÚßÍÓÁ ÕÀÍËÛÃËÀÐÛ

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá ÿðàçèëÿðèíäÿÓð ìèéà, Òÿáðèç, ßðäÿáèë, Çÿíúàí, Ìàðàüà, Ãàðàäàü, Õîé, Ìàêóâÿ Ñÿ ðàá õàíëûãëàðû éàðàíäû. Øèìàë õàíëûãëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã,úÿ íóá õàíëûãëàðû ìöñ òÿãèëëèêëÿðèíè ãûñà ìöääÿòäÿí ñîíðà èòèðäèëÿð.

Urmiya xanlûüû. Azÿrbaycanûn cÿnubun da yaranmûø ÿn göclö

xan lûqlardan biri Urmiya õàíëûüû idi. Xanlûüûn ÿsasûnû Fÿtÿli xanßføar qoymuø du. O, Nadir øahûn ÿmisi oülu idi. Mÿrkÿzlÿ ø dir mÿ

si ya sÿti hÿyata ke÷irÿn Fÿ tÿ li xan ßføar Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû-

íûí áþéöê áèð ùèññÿñèíè áèðëÿøäèðìÿéÿ íàèë îëìóøäó. O, úÿnub

xan lûq la rûnûn ÿksÿriy yÿ tini — Tÿbriz, Xoy, Qa ra daü, Ma ra üa vÿ

Sÿ ra b õàíëûãëàðûíû Óðìèéà õàíëû üûíà tabe edÿ bilmiødi.

89

Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá òîðïàãëàðûíäà ùàíñû õàíëûãëàðéàðàíäû?

Nadir øah ßføar dþvlÿtinin sö qu - tun dan sonra Àçÿ ð áàéúàíûí úÿ íóáÿðàçèëÿðè äÿ ayrû-ayrû xanlûq larapar ÷a landû. XVIII ÿsrin ñîí larûndaáó õàíëûãëàðûí ÷îõó Ãàúàðëàð ñö ëà -ëÿñèíèí ùàêèìèééÿòè àëòûíà äöøäö.

CƏNUB XANLIQLARI

Təbriz

Maku

Urmiya Xoy

Sərab

Ərdəbil

Marağa Qaradağ

Zəncan

Fÿtÿli xan ßføar Azÿr bay canûn øimal

xanlûq larûnûn da birlÿødi ril mÿ sinÿ ÷àëû-

øûðäû. Áu mÿqsÿdlÿ bÿzi xanlûqlara möt -

tÿ fiqlik haqqûnda möra ciÿt lÿr etmiødi.

ßvvÿlcÿ î, Èðÿâàí õàí ëûüû íû Óðìèéà õàí-

ëûüû ÿðàçèëÿðèíÿ áèðëÿøäèð ìÿê èñòÿäè, ëàêèí

îíóí èëê cÿh di baø tutmadû. 1759-cuildÿ Ôÿòÿëè õàí ßôøàð Ãàðàáàüà ùöúóì

åòäè. Øóøàíûí áèð íå÷ÿ àéëûã ìö ùàñèðÿ -

ñèíäÿí ñîíðà Ãà ðàáàü õàíû Ïÿíàù ÿëè

õàí Óðìèéàäàí àñûëûëûüû ãÿáóë åòäè. Àð-

äûíúà Èrÿ van vÿ Øÿki xan lûqlarû da qûsa

möd dÿtÿ Óðìèéà õàíëûüûíà tabe edildi.

Fÿtÿli xan ßføar yalnûz Azÿrbaycan tor paq larûnû birlÿødirmÿk

siyasÿti hÿ ya ta ke÷ir mir, ãîíøó þëêÿëÿðè äÿ tabe etmÿk istÿ yir di.

Bu möba rizÿdÿ Ôÿòÿëè õàí ßô øà ðûí ÿsas rÿqibi Øiraz haki mi Kÿrim

xan Zÿnd idi. Fÿtÿli xan ßføar bir íå÷ÿ dþ yöø dÿ Kÿ rim xan Zÿndÿ

qalib gÿläè. Ôÿòÿëè õàí ßôøàðûí ýöúëö îëäóüóíó ýþðÿí Êÿðèì õàí

îíà ãàð øû ìö áàðèçÿäÿ ùèéëÿéÿ ÿë àòäû. Î, Àçÿðáàéúàí õàíëàðû àðà-

ñûíäà îëàí çèääèééÿòëÿðäÿí ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ åòäè. Bu mÿq sÿdlÿ

digÿr Azÿrbaycan xan larû — ãa ra baü lû Pÿ na hÿli xan vÿ õoylu Øah -

baz xanla ittifaq baüladû.

Ìöòòÿôèãëÿðèí áèðëÿøìèø ãîøóíëàðû Óðìèéà øÿùÿðèíè ìöùàñè-

ðÿéÿ àëäû. Øÿùÿð ÿùàëèñè Ôÿ òÿëè õàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ ãÿùðÿ ìàí úà ñûí à

ìöäàôèÿ îëóíóðäó. Óðìèéà øÿùÿðè äîããóç àé ìö ùà ñèðÿäÿ ãàëäû.

Íÿùà éÿò, 1763-úö èëäÿ øÿùÿð ÿëÿ êå÷èðèëäè. Fÿtÿli xan ßføa rûí

mÿü lub edil ìÿ ñèí äÿí ñîíðà Urmiya xanlûüû zÿif lÿdi. Óðìèéà õàí-

ëûüûíäàí àñûëû îëàí õàíëûãëàð þç ìöñ òÿ ãèëëèéèíè áÿð ïà åòäè.

Áåëÿëèêëÿ, Àçÿð áàéúàí õàíëàðû àðàñûíäà áèðëèéèí îëìàìàñû, îí-

ëàðûí áèð-áèðèíÿ ãàðøû õàðèúè ãöââÿëÿðëÿ èòòèôàãà ýèðìÿñè íÿòèúÿ-

ñèíäÿ þëêÿìèçè âàùèä äþâëÿòèí òÿð êè áèíäÿ áèðëÿø äè ðìÿê ìÿãñÿäèëÿ

ýþñòÿðèëÿí íþâ áÿòè úÿùä áàø òóòìàäû.

90

Fətəli xan Əfşar

? Sèçcÿ, nÿ ö÷ön Pÿ nah ÿli xan Fÿtÿli xan ßføara qarøû ittifaqadaxil oldu?

Tÿbriz xanlûüû. XVIII ÿsrin ortalarûnda ya ran mûø Tÿbriz xan - lûü ûíûí ÿñàñûíû ßôøàð òàé ôàñûíäàí îëàí ßìèðàñëàí õàí ãîé ìóø äó.Î, ìÿðêÿçè Òÿáðèç îëìàãëà, ìöñòÿãèë äþâëÿò éàðàòìàã ñè éà ñÿ òè éö -ðö äöð äö. Ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ ßðäÿáèë âÿ Ãàðàäàü õàíëûã ëàðûíûþçöíÿ òàáå åäÿí ßìèðàñëàí õàí Àçÿðáàéúà íûí øè ìàë õàíëûãëàðûíûäà Òÿáðèç õàíëûüûíà áèðëÿøäèðìÿê èñòÿéèðäè. Îíóí áó ñèéàñÿòè óüóð -ñóç îëäó. Òÿáðèç õàí ëûüû Óðìè éà õàí ëû üûí äàí àñûëû âÿçèééÿòÿ äöøäö.

Fÿ tÿli xan ßf øar 1763-cö ildÿ Kÿrim xan Zÿnd vÿ möttÿfiqlÿritÿrÿ fin dÿn mÿülubiy yÿtÿ óü ðà äûëäûãäàí son ra Tÿbriz xanlûüû mös -tÿqilëèéèíè áÿðïà åòäè.

Xoy xanlûüû. Azÿrbaycanûn úÿnubóíäàêû ÿn göclö xanlûqlað danbi ri dÿ Xoy xanlûüû èäè. Xanlûüûn ÿsasûnû Øahbaz xan qoy muødu.Ur miya xanlûüûnûn zÿiflÿmÿsindÿn sonra Õîé õàíëûüû cÿ nubda ÿngöclö õàíëûã èäè. Øàùáàç õàíäàí ñîíðà ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí ãàðäàøûßùìÿä õàí (1763—1786) bir möd dÿt Èrÿvan, Nax ÷ûvan, Qaradaüvÿ Tÿbriz xanlûqlarûnû asûlû vÿziy yÿtäÿ ñàõëàìûø, ëàêèí áóðàäà ìþù-êÿìëÿíÿ áèëìÿéÿðÿê ýåðè ÷ÿ êèëìèøäè.

XVIII ÿsrin àõûðëàðûíäà Õîé õàíëûüûíäà hakimiyyÿt uü rundamöbarizÿ ýöúëÿíäè. Äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ xanlûã zÿiflÿéèámös tÿ qil liyini itirdi.

ßrdÿbil xanlûüû. XVIII ÿsrin ortalarûnda yaranmûø áó xanlû -üûn ÿsasû Øah sevÿn tayfasûndan olan Bÿdir xan tÿrÿfindÿn qoyul -muø du. Xanlûq bir möddÿt Qarabaü xanlûüûndan asûlû vÿziyyÿtÿdöø möø dö. 1784-úö èëäÿ ãóáàëû Ôÿòÿëè õàí Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáòîð ïàãëàðûíà éöðöø åäÿðÿê ßðäÿáèë âÿ ÿòðàô ÿðàçèëÿðè ÿëÿ êå÷èð ìèø ,ëàêèí áóðàäà ìþùêÿìëÿíÿ áèëìÿéÿðÿê ýåðè ÷ÿêèëìèøäè. ßrdÿbilxanlûüû äà XVIII ÿs rin son la rûnda þç ìöñ òÿ ãèë ëè éèíè èòèðäè.

Qaradaü xanlûüû. Xanlûüûn ÿsasûnû XVIII ÿsrin ortalarûnda Ka zûmxan qoy muø du. Ìÿrkÿzi ßhÿr øÿhÿri èäè. Xanlûq ìöõòÿëèô âàõò ëàð äàÓð ìèéà, Ãàðàáàü õàíëûãëàðûíäàí àñûëû îëìóøäó. 1782-ci ildÿ Qara baüvÿ Xoy xan lûqlarû ara sûnda bþ löø dö röl ÿ rÿk þz mös tÿ qilliyini itirdi.

91

? ßðäÿáèë õàíëûüû ùàíñû úÿíóá õàíëûüûíûí òÿðêèáèíäÿ îëìóøäó?

Óðìèéà ùàêèìè Ôÿòÿëè õàí þç áèðëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòèíäÿ ùàíñûìÿãñÿäè ýöäöðäö??

Maku xanlûüû. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà éàðàíìûø Ìàêó õàí -

ëûüûíûí ÿñàñû Áàéàò òàéôàñûíûí áàø÷ûñû ßùìÿä õàí òÿðÿôèí äÿí

ãî éóë ìóøäó. Ìàêó õàíëûüû ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäà ìöñ òÿ ãèë -

ëèéèíè èòèðäè.

Sÿrab xanlûüû. Xanlûq törk Øÿqaqi tayfasûnûn áàø÷ûñû ßëè õàí(1747—1786) tÿrÿfindÿn éàðàäûëìûøäû. Îíäàí ñîíðà ùàêèìèé-

éÿòÿ ýÿ ëÿí Ñàäûã õàí Øÿãàãèíèí äþâðöíäÿ õàíëûã ýöúëÿíìèøäè.

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ñîíóíäà Ñÿðàá õàíëûüû äà ìöñòÿãèëëèéèíè èòèðäè.

Maraüa xanlûüû. Xanlûüûí ÿñàñûíû Ìöãÿääÿì òàéôàñûíûí áàø-

÷ûñû îëàí ßëèãóëó õàí ãîéìóøäó. Õîé, ßðäÿáèë, Ìàêó âÿ Ñÿðàá

õàíëûãëàðû êèìè Maraüa xanlûüû äà XVIII ÿsrin son larûnda ìöñ -

òÿãèëëèéèíè èòèðäè. Ìöñòÿãèëëèéèíè èòèðÿí áó õàíëûãëàð Qacarlar äþâ-

ëÿòèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëìèøäè.

Çÿíúàí õàíëûüû. Õàíëûüûí ÿñàñûíû ßôøàð òàéôàñûíäàí îëàí Çöëôö -ãàð õàí ãîéìóøäó. Î äàùà þíúÿ Çÿíúàíûí âàëèñè èäè âÿ Íàäèð øà -

ùûí þëöìöíäÿí ñîíðà ìöñòÿãèë ñèéàñÿò éåðèòìÿéÿ áàøëàìûøäû.

Çöë ôöãàð õàí áèð ìöääÿò Ãÿçâèíè äÿ þçöíÿ òàáå åòìèøäè. Çÿíúàí

õàíëûüû ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ñîíóíäà Ãàúàðëàð äþâëÿòèíÿ ãàòûëäû.

92

1. XVIII ÿsrin ortalarûnda Azÿrbaycanda feodaldaüûnûqlûüûnûn sÿbÿb lÿ ri íÿ èäè?

2. Urmiyalû Fÿtÿli xanûn mÿrkÿzlÿødirmÿ siyasÿtininnÿticÿsi nåúÿ îëäó?

3. Kÿrim xan Zÿnd Fÿtÿli xana qarøû möbarizÿni davam etdirmÿk ö÷önhansû siyasÿtè yörötdö?

4. Azÿrbaycanda feodal daüûnûqlûüû þlkÿnin gÿlÿcÿk siyasi vÿ iqtisadivÿziyyÿtinÿ necÿ tÿsir gþstÿrÿ bilÿrdi? Mölahizÿlÿrèíèçè éàçûí.

5. Azÿrbaycanûn úÿnub xanlûqlarûnûn hansû ömumi cÿhÿtlÿri var idi?6. Xÿritÿdÿ (ñÿù. 83) Azÿrbaycanûn úÿnub xanlûqla rûnû gþstÿrin. Onla rûn

coü rafi mþvqeyinin siyasi vÿziyyÿtlÿrinÿ tÿ si rinÿ dair mölahi zÿlÿrirÿli sörön.

7. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1759 1763 1782 1784

Xanlûüûn yaranmasû. Quba xanlûüûnûn ÿñàñûíû Höseynÿli xanãîéìóøäó. Õànlûüûn mÿrkÿzi ÿvvÿl Xu dat, sonra da Qu ba idi.Nadir øahûn þlömöndÿn son - ra Hö seyn ÿli xan mös tÿqilsiyasÿt ye ritmÿyÿ baø ladû.

Quba xanlûüû ÷îõ ÿë âå -ðèøëè coürafi vÿ stratejimþv qeyÿ ìàëèê èäè. Äaülûqÿðàçèëÿðäÿ éåð ëÿø ìÿñè vÿmö dafiÿ qalalarû nûn ÷ox lu -üu xanlûüûn xarici hö cum -lar dan mö dafiÿsini asan -laø dûrûrdû. Tica rÿt yol la rûözÿrindÿ îëìà ñû isÿ õàí ëû -üûí iq tisadi inkiøafûna mös -bÿt tÿ sir gþs tÿrirdi. Áö òöíáó àìèë ëÿð Ãó áà õàíëûüûíûíãûñà ìöä äÿ òäÿ ýöú ëÿí ìÿ ñè -íÿ øÿðàèò éàðàòäû.

Äöøìÿí ùöúóìëàðûíäàíâÿ ôåîäàë àðà ìöùàðèáÿëÿðèí-

93

Nadir øahûn imperiyasû söqutet dik dÿn sonra Ãóáà õàíëûüû äàìöñ òÿ ãèë îëäó. Ãóáàëû Ôÿòÿëè õàíþç äþâ ëÿòèíè ìþùêÿìëÿíäèðÿðÿêÀçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû áèðëÿø-äèðìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðäè.

Ãóáàëû Ôÿòÿëè õàíûí Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûáèðëÿøäèðìÿê ñèéàñÿòè íÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíäè?

ØÈÌÀË-ØßÐÃÈ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÄÞÂËßÒÈ –ÃÓÁÀ ÕÀÍËÛÜÛ

Quba xanlığı

äÿí äà ùà ÷îõ çÿðÿð ÷ÿêìèø ãîíøó ÿðàçèëÿðèíÿùàëèñè Ãó áà õàíëûüûíûí òîðïàãëàðûíäà ìÿñ -êóí ëà øûðäûëàð. Áó èñÿ õàí ëûüûí èãòèñàäè âÿùÿð áè ýöúö íöí àðòìàñûíà ñÿ áÿá îëóð âÿ Ùö -ñåéíÿëè õàíûí fÿal xa rici si ya s ÿt yöröt mÿ -si nÿ øÿrait ya ra dûr dû. Bu siya sÿ tin mÿqsÿdiAzÿr baycan tor paq la rûnû xanlû üûn haki-miy yÿti al tûn da birlÿø dir mÿk idi. Èlk ola raq1757-úè èëäÿ iqtisadi vÿ strateji ÿhÿ miy yÿtda øû yan Salyan ÿðàçèñè Quba xan lû üû na bir -lÿø dirildi.

Fÿtÿli xanûn hakimiyyÿtÿ gÿl mÿsi. Ùö -

ñåéíÿëè õàíäàí ñîí ðà hakimiyyÿtÿ Fÿ tÿlixan (1758—1789) gÿldi. Î, õàíëûüû ìþùêÿì ëÿíäèðìÿê ö÷öí òÿäáèðëÿð

ýþðäö. Áó ìÿã ñÿäëÿ âåðýè èñëàùàòû êåúèðäè, êþúöðìÿ ñè éà ñÿòè éåðèòäè.

Âåðýè èñëà ùà òûíà ýþðÿ, âåðýèëÿðèí ìàùàë íàèáëÿðè òÿðÿôèíäÿí òîï -

ëàíìàñû ãàäàüàí åäèëäè. Hÿð áèð êÿíäõóäà êÿíäëèëÿðäÿí òîïëàäûüû

âåðýèíè þçö øÿõ ñÿí õàí õÿ çè íÿñèíÿ âÿ éà àíáàðûíà òÿùâèë âåð ìÿëè

èäè. Ôÿòÿëè õàí ýþñòÿðèø âåðäè êè, áÿ çè ìöêÿëëÿôèééÿòëÿð éàë íûç õàí

éàñàâóë ëà ðû íûí òÿëÿáè èëÿ éåðèíÿ éåòèðèëñèí. Áó òÿäáèð éåðëè ùàêèì-

ëÿðèí þç áàøûíàëûüûíà ñîí ãîé äó.

Êþ÷öðìÿ ñèéàñÿòèíÿ ýþðÿ, Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáóíäàí êþ÷ö ðöëÿí

õåéëè ÿùàëè Øàáðàíäà âÿ ÿòðàô éåðëÿðäÿ éåðëÿøäèðèëäè. Õàíëûüûí ñÿð-

ùÿäëÿðèíè ìþù êÿìëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ìóüàíäà éàøàéàí úÿíýà-

âÿð Øàùñåâÿí òàéôàëàðûíûí áèð ùèññÿñè Ãóáà õàíëûüûíà êþ÷öðöëäö.

Ôÿòÿëè õàí Äÿðáÿíä õàíëûüû ÿùàëèñèíèí áèð ùèññÿñèíè äÿ Ãóáà õàí-

ëûüûíûí ÿðàçèñèíÿ êþ÷öðäö.

94

Quba xanı Fətəli xan(rəssam Səttar

Bəhlulzadə)

! Salyanûn bir lÿødiril mÿ sinin Bakû vÿØamaxû xanlûqla rûnûn tabe edil mÿ -sinÿ øÿrait yaratmasûnû xÿritÿÿsasûnda izah edin.

? Ñèçúÿ, ÿùàëè ñàéûíûí àðòìàñû õàíëûüûí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ íåúÿòÿñèð åäÿ áèëÿðäè?

Fÿtÿli xan Ùöñåéíÿëè õàíûí áàøëàòäûüû áirlÿødir mÿ siyasÿ ti nióüóðëà davam etdirÿðÿê bþ yök strateji ÿhÿ miy yÿti olan Dÿr bÿndxan lûüûnû þçöíÿ ta be et ìÿéè ãÿðàðà àëäû. ßrazisi ki÷ik, ÿhalisi azolan Dÿrbÿnd xanlûüû hÿr bi cÿhÿtdÿn o qÿdÿr dÿ göclö deyildi. Éer liÿhalinin onlardan ÷oxlu vergi alan Dÿrbÿnd xa nûn dan narazû ol - ma sû vÿ Fÿ tÿli xandan kþmÿk istÿmÿsi bu iøi äàùà äà asanlaø dûr dû.

1759-cu ildÿ Dÿrbÿnd Quba xanlû üû na bir lÿødirildi. Bu hadisÿQuba xan lû üû nûn stra teji mþv qeyini daha da mþh kÿmlÿn dir di.

Fÿtÿli xan Bakû xan lû üûnû äà Ãóáà õàíëûüûíà birlÿø dir mÿk istÿ -yir di. Xÿzÿr dÿnizinin baølû ca li manû îëàí Ba kû þlkÿnin xa riciticarÿt mÿr kÿz lÿrin dÿn biri idi. Èqtisadi ÿhÿmiyyÿtinÿ baxma-yaraq, Ba kû xanlûüû hÿrbi cÿhÿtdÿn ýöúëö äåéèëäè. Bu, qon øuxanlûqlarûn hö cum la rû na øÿrait ya radûrdû. Ona gþrÿ dÿ Ba kû xan -lûüûnûn ÿha lisi Quba xanlûüûna birlÿømÿklÿ øÿhÿrin daha yaxøûmödafiÿ olunàúàüûíà ömid edirdi. ßhali ùÿì äÿ Fÿtÿli xa nûn sÿ -nÿtkarlûq vÿ ticarÿtin inkiøafûnû himayÿ åòäèéèíè áèëèðäè, áó íàgþrÿ Bakûnûn Quba xanlûüû na bir lÿødiril mÿ sinÿ tÿ rÿfdar idi.

Fÿtÿli xan Bakûnû Quba xanlûüûna bir lÿø dirmÿk ö÷ön «nikahdip lo ma tiya sû»n dan istifadÿ eäèá Bakû xanû ilÿ ãîùóì îëäó.1767-ci ildÿ Ba kû Quba xanlûüûna birlÿødirildi. Ðÿsmi sÿnÿd lÿrdÿFÿtÿli xan «Qubanûn, Dÿr bÿn din, Bakûnûn vÿ Sal yanûn hakimi»adlanûrdû. Bakû Quba xanlûüûnûn iqtisadi inkiøa fûn da möhöm roloynadû, ÷önki Ba kû dÿniz ticarÿtindÿn, neft vÿ duz hasi la tûndanbþyök gÿlir gþtörördö.

Áåëÿëèêëÿ, Ñàëéàí, Dÿrbÿnd vÿ Bakû xanlûqlarûnûí Qu ba xanlû -üûna bir lÿø di ril mÿsi ilÿ øimal-øÿrqi Azÿrbaycan torpaq larû nûn bir -lÿødi ril mÿsinin birinci mÿrhÿ lÿsi baøa ÷atdû.

95

!ßvvÿlki siniflÿrdÿ ÿldÿ etdiéiniz bi lik lÿr vÿ xÿritÿ ÿsa sûn daDÿr bÿndin strateji ÿhÿmiyyÿtini izah edin.

? Õàíëûãëàðûí äèíú éîëëà áèðëÿøäèðèëìÿñè íÿéèí ýþñòÿðèúèñè èäè?

?Dÿr bÿnd ÿhalisiíèí ãu balû Fÿtÿli xana kþmÿk ö÷ön möraciÿtèíèíåúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèðñèíèç? Mölahizÿlÿr irÿli sö rön vÿ onlarûÿsas landûrûn.

96

1. Ãóáà õàíëûüûíûí äèýÿð õàíëûãëàðäàí ôÿðãëè úÿùÿò-ëÿðè íÿäÿí èáàðÿò èäè?

2. Ãóáà õàíëûüûíûí ýöúëÿíìÿñèíÿ ùàíñû àìèëëÿð øÿ-ðàèò éàðàäûðäû?

3. Äÿðáÿíä âÿ Áàêû õàíëûüûíûí Ãóáà õàíëûüûíà áèðëÿøäèðèëìÿñèíèí ùàí - ñû îõøàð úÿùÿòè âàðäû?

4. «ßðàçèëÿðèí Ãóáà õàíëûüûíà áèðëÿøäèðèëìÿñè» úÿäâÿëèíè äÿôòÿðèíèçÿ÷ÿ êèí âÿ òàìàìëàéûí.

5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

ßðàçè Òàðèõ Íÿòèúÿ

Ñàëéàí

Äÿðáÿíä

Áàêû

1757 1759 1767

Fətəli xan gör kəm li dövlət xa di mi, mahir dip lomat olmuşdur. O, rus,fars və türk dillərini mükəm məl bilirdi. Rus generalı Aleksandr Suvo -rov Fətəli xanı olduqca ağıllı, mərd, yorulmaz, təşəb büskar və güclü

şəxs kimi təsvir edirdi. Rus tarixçisi Pyotr Butkov ya zır dı: “Fətəli xan dərin ağılsahibi idi. Siyasəti bi lirdi, cəsur, təşəb büs kar və yorğunluq bilməyən adam idi.Azərbaycan tor paqlarını vahid döv lətin tərkibində birləşdirmək onun si ya sətininəsas istiqa mətini təşkil edirdi”. Rus alimi Samuil Qme lin ya zır dı: “Fətəli xanheç bir məz həb ayrı-seçkiliyinə yol vermirdi”.

Øàìàõû âÿ Úàâàä õàíëûãëàðûíûí áèðëÿøäèðèëìÿñè. Äÿðáÿíä âÿ

Áàêû õàíëûãëàðûíûí áèðëÿøìÿñèíäÿí ñîíðà Ôÿòÿëè õàíûí ìÿãñÿäè Øà-

ìàõûíû þçöíÿ òàáå åòìÿê èäè. O, Øamaxûnû þz dþv lÿt inin paytaxtû

etmÿk istÿyirdi, ÷önki Øamaxû coü rafi baxûm dan ÿlveriøli mþv -

qedÿ yer lÿ øir äè. Øàìàõû õàíëûüûíûí ÿðàçèñè, de mÿk olar ki, Azÿr -

baycanûn øi mal torpaq la rûnûn mÿrkÿ zindÿ yer lÿøirdi. Xanlû üûn

Quba xan lû üûna birlÿødirilmÿsi siyasi cÿhÿt dÿn dÿ ÿhÿmiyyÿtëè èäè.

Belÿ ki, Øamaxû qÿdim Øirvanøahlar dþvlÿtinin paytaxtû ol muø -

du. Øama xûnûn birlÿødirilmÿsi ùÿì÷èíèí strateji ÿhÿmiyyÿt da -

øûyûrdû. Áu nuíla gÿlÿcÿkdÿ Qarabaü vÿ Øÿki xanlûã larûnûn,

hÿm ÷i nin Azÿr baycanûn cÿnub tor paq larûnûn bir lÿødiril mÿ sinÿ øÿ-

rait yarana bilÿrdi.

Fÿtÿli xan Dÿrbÿnd vÿ Bakû xan lûq la rû kimi Øamaxûnû da dincyolla birlÿødir mÿk istÿyirdi, îna gþrÿ dÿ Øamaxû xanlûüû ilÿ danû -øûqlar apardû. ßldÿ edilÿn razûlaømaya gþrÿ, Qu ba xanlûüû Øamaxûxanlûüûnû xarici höcum lardan qorumalû idi. ßvÿzindÿ isÿ Øamaxûxan lû üû hÿr il Qu ba xan lû üû na möÿyyÿn ìèãäàðäà õÿðàú ve rÿ cÿk -

97

?Ñèçúÿ, Øàìàõû õàíëûüûíûí áèðëÿøäèðèëìÿñèíèí íÿ êèìè èãòèñàäèÿùÿìèééÿòè îëà áèëÿðäè?

Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí áèð-ëÿøäèðèëìÿñè ñèéàñÿòèíèí èêèíúè ìÿð -ùÿëÿñè î ãÿäÿð äÿ àñàí îëìàäû. Äè -ýÿð Àçÿðáàéúàí õàí ëûãëàðû äèíú éîëëàáèðëÿøìÿê èñòÿìÿäèëÿð.

ÃÓÁÀ ÕÀÍËÛÜÛÍÛÍ ÁÈÐËßØÄÈÐÌßÑÈÉÀÑßÒÈÍÈÍ ÈÊÈÍÚÈ ÌßÐÙßËßÑÈ

Ùàíñû õàíëûãëàð Quba xanëûüûíûí òàáåëèéèíÿêå÷ìÿêäÿí èìòèíà åòäèëÿð?

di. Øÿki xan lû üûna ar xa lanan Øamaxû xanû òezliklÿ bu razû la ø ma - dan im tina etdi. Ona gþrÿ dÿ ãu balû Fÿ tÿli xan Øÿki xanlûüû ilÿrazûlûq ÿldÿ et mÿ yi qÿrara aldû. Fÿtÿli xan Øÿki xa nûíà Øamaxûxan lûüûnû þz ara la rûn da bþ löø dör mÿ yi tÿklif etdi.

1767-ci ildÿ Øamaxû xan lû üû èêè xanlûq arasûnda bþlöødö röldö.

Áèð èë ñîíðà èñÿ Fÿtÿli xan Øamaxû xan lûüûnû tamamilÿ Quba xan -

lûüûna bir lÿødirdi.

Øamaxû xaílûüûndan sonra 1768-ci il dÿ Mu üan da yerlÿøÿn

Cavad xanlûüû kþ nöl lö ola raq Quba xanlûüûnûn hi mayÿ sini qÿbul

etdi. Muüan ÿra zi sinin birlÿødiril mÿ si Azÿr bay canûn cÿnub tor -

paq larûna yol a÷ûrdû.

Belÿliklÿ, Fÿtÿli xan Azÿr bay canûí øimal-øÿrq torpaqla rû nûn

bþ yök bir hissÿ si ni þz ha kimiyyÿti altûnda birlÿødir mÿ yÿ nail ol -

du. Bu, XVIII ÿsrin ikinci yarû sûn da Azÿr bay can torpaqla rû nûn

bir lÿø dirilmÿsiíäÿ ÿn uüur lu tÿøÿbbös idi.Azÿrbaycan torpaqlarûnûn bir hissÿsinin va hid dþvlÿtin tÿrki -

bin dÿ birlÿødirilmÿsi mö höm siyasi-iqtisadi ÿhÿmiyyÿt daøû yûr dû.Ara mö ha ri bÿlÿri azalûr, xarici hö cum larûn qarøûsû alûnûr dû. Buisÿ iqtisadi inkiøafa øÿrait yaradûrdû. Ona gþrÿ dÿ qonøu xanlûq -la rûn ÿhalisi — kÿndlilÿr, sÿ nÿt kar vÿ ta cir lÿr, hÿm÷inin feodal -la rûn bir his sÿsi bir lÿø dir mÿ siyasÿtinÿ rÿübÿtlÿ yanaøûr dûlar.

Þz hakimiyéÿtlÿrini qoruyub saxla ma üa ÷alûøan iri feodalhakimlÿr isÿ Fÿtÿli xanûn birlÿødirmÿ siyasÿtinÿ qar øû ÷ûxûr vÿmö qa vimÿt gþs tÿ rir dilÿr.

98

!Azÿrbaycan Respub lika sûnûn siyasi xÿri tÿsindÿ Cavadxanlûüûnûn yer lÿødiyi ÿrazini möÿyyÿn edin.

!Azÿrbaycan torpaqlarûnûn birlÿødirilmÿsinin siyasi-iqtisadiÿhÿ miyyÿti haqqûnda mölahizÿlÿr irÿli söröí.

?Èðè ôåîäàëëàð Ôÿòÿëè õàíûí áèðëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòèíè íÿéÿ ýþðÿþç ëÿðè ö÷öí òÿùëö êÿ ùåñàá åäèðäèëÿð?

? Íÿ ö÷öí Ôÿòÿëè õàí Øÿêè õàíëûüû èëÿ ðàçûëûã ÿëäÿ åòìÿê èñòÿéèðäè?

Áèðëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõàíëàð ëà ìöáàðèçÿ. Quba xanlû -üû nûn birlÿødir mÿ siya sÿ ti Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû èøüàë åòìÿê èñ-òÿéÿí õàðèúè ãöâ âÿ ëÿðèí äÿ ìÿíàôåéèíÿ óéüóí äåéèëäè. Ôåî äàë àðàìöùàðèáÿëÿðè éå íè ìÿðùÿëÿéÿ äà õèë îë äó. Tezlik lÿ äè ýÿð õàíëûãëàðÔÿòÿëè õàíà qarøû mö ha ri bÿyÿ baøla dû lar. Bunun ö÷ön möxtÿlif it-tifaqlar ya rat dû lar. Bu ittifaqlardan birinÿ Qa ra baü õàíëûüû, Øÿkiõàíëûüû vÿ ke÷ miø Øama xû ùàêèìè, di gÿ rinÿ isÿ Daüûstan hakimlÿridaxil idi lÿr. Áó, Àçÿð áàéúàíûí øèìàë òîðïàãëàðûíäà ñèéàñè âÿçèé éÿ - òèí éåíèäÿí ýÿðýèíëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îë äó. Áåëÿ âÿçèééÿò èñÿ Àçÿð -áàéúàí òîð ïàã ëàðûíû èøüàë åòìÿê èñ òÿéÿí õàðèúè ãöâ âÿëÿðÿ ÿë âåðèøëèøÿðàèò éà ðàòäû. Áóíëàðäàí áèðè äÿ Cÿ nubi Qaf qazda ha kimiyyÿtÿ canatan görcö ÷arû II Èrakli èäè. ÛÛ Èðàêëè Fÿtÿli xanûn birlÿødir mÿsiyasÿtinèí ÿëåéùèíÿ èäè, ëà êèí Ôÿòÿëè õàíà ãàðøû à÷ûã ÷ûõûø åòìÿéÿúÿñàðÿò ýþñòÿðìèðäè. Qa ra baü vÿ Øÿki xan lû ã la rû Quba xan lûüûnaqarøû ittifaq éàðàäàíäà ÛÛ Èðàêëè äÿ áó èòòèôàãà daxil oldu.

Ôÿòÿëè õàíûí ñèéàñÿòè Äàüûñ òà -íûí áèð ñûðà ôåîäàë ùàêèìëÿðèíèíäÿ õîøóíà ýÿëìèðäè. Îíëàðäàíáèðè äÿ Ãàðàãàéòàã ùàêèìè, Ôÿ-òÿëè õàíûí ãîùóìó ßìèð Ùÿìçÿèäè. Ôÿòÿëè õàí îíóí áàúûñû ÒóòèÁèêÿ èëÿ åâëÿíìèøäè.

1774-cö ildÿ ßmir Hÿm zÿíèíáàø÷ûëûüû èëÿ Äàüûñòàí ùàêèì ëÿ ðè -íèí bir lÿø miø ãöââÿëÿðè Qu ba xan -lû üûna höcum etdi . Xudat yaxûn -lû üûn da — Gavdu øan ÷þ lön dÿ baøver miø dþyöø dÿ Fÿtÿli xan mÿü -lub oläó. Î, Äÿð áÿíäÿ ãàéûäà áèë-ìÿäè âÿ éàðàëû ùàëäà Ñàëéàíà÷ÿêèëäè. Áir lÿø miø qövvÿlÿr èñÿDÿr bÿn dÿ hö cum et di lÿr. ßmir Hÿm zÿ ÿvvÿlcÿ hiylÿyÿ ÿl at dû. O,Tu tè Bikÿyÿ xÿbÿr gþn dÿrdi ki, gu ya dþ yöødÿ hÿlak ol muø Fÿtÿli

99

!Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áèðëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòèíÿ ðÿüáÿòèíèíñÿ áÿá ëÿðèíè øÿðù åäèí.

Tuti Bikə

xa nûn cÿna zÿ sini gÿtir miø dir. Tu tè Bi kÿ qar daøûnûn bu yalanûna inan - madû âÿ Äÿðáÿíäèí ìöäàôèÿñèíÿ áàø÷ûëûã åòìÿéè þç öçÿðèíÿ ýþ òöðÿ -ðÿê ãàëà ìö äà ôèÿ ÷è ëÿðèíÿ äöø mÿ nÿ möqa vimÿt gþs tÿr mÿyi ÿmr etdi.

Äÿðáÿídin möha sirÿsinin uzanma sûn dan istifadÿ edÿn Fÿtÿli xandÿ niz vasitÿsilÿ ãàëàéà qa yût dû. Dÿr bÿnd äîããóç ay qÿh rÿ man ca ñûíàmö dafiÿ edil di. Áèð ëÿøìèø ãöâ âÿëÿðÿ ãàðøû òÿê áà øûíà ìöáàðèçÿíèí÷ÿòèí îëäóüóíó ýþ ðÿí Fÿ tÿli xan kþ mÿk ö÷ön Ru siyaya mö raciÿtet di. Fÿ tÿli xa nûn el÷i lÿri Rusiya ÷ari ÷asû II Ye ka te rina tÿ rÿ fin dÿnhþr mÿt lÿ qar øûlan dû. Qaf qazdakû rus qo øu nu Dÿr bÿndÿ gÿl di.

1775-cè ildÿ ßmir Hÿmzÿ Dÿr bÿn din mö ha sirÿsindÿn ÿl ÷ÿ kib,ðóñ qo øunlarû ilÿ dþyöøÿ gir di vÿ mÿülub oldu. Rus qoøu nu Dÿr -bÿndÿ da xil oldu. Bundan narazû olan Os manlû dþv lÿti Ru siya hþ -ku mÿ tinÿ eti ra zûnû bildir di. Os man lû dþv lÿti ilÿ yenidÿn mö haribÿetmÿk is tÿ mÿ yÿn Ru si ya þz qo øununó geri ÷ÿkdi.

Ôÿòÿëè õàí äèïëîìàòèê éîëëà Ãà ðàáàüû äà þç äþâëÿòèíÿ áèðëÿø-äèðìÿê èñòÿéèðäè, ëàêèí îíóí áó íèééÿòè áàø òóòìàäû. 1780—1781-ci il lÿrdÿ î, Qa ra baüa ùÿðáè yöröølÿr åòäè, àììà áu yöröø -lÿr äÿ uüur suzëóãëà íÿòèúÿëÿíäè.

Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá òîðïàãëàðûíà éöðöø. Ôÿòÿëè õàí Àçÿð -áàé úàíûí éàëíûç øèìàë õàí ëûãëàðûíû äåéèë, úÿíóá torpaqlarûnû äàþç ùà êèìèééÿòè àëòûíäà birlÿødir mÿk istÿ yèðäè. Fÿtÿli xanûn plan -la rûndan biri dÿ êå÷ìèø Sÿfÿvilÿr dþv lÿ ti nin ñÿðùÿäëÿðèíèí bÿrpaedilmÿsi idi. Ona gþrÿ dÿ o, Azÿr baycanûn cÿnub tor paq larû nayöröø et äè. 1784-cö ildÿ Fÿtÿli xan ßrdÿbili âÿ Ìåøêèíè ÿlÿ ke -÷irdi. Fÿtÿli xanûn Àçÿð áàé úàíûí úÿ íóá òîðïàãëàðûíà yöröøöCÿnubi Qafqa zûn vÿ Daüûs tanûn feodal hakimlÿrinin nara zûlûüûna

100

? Òóòè Áèêÿíè Àçÿðáàé úàíûí ùàíñû ãàäûí ùþêìäàðû èëÿìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð?

! Ôÿòÿëè õàíûí êþìÿê ö÷öí Ðóñèéàéà ìöðà úèÿò åòìÿñèíÿìöíàñèáÿò áèëäèðèí.

“Tuti Bikə şəhəri mərd lik lə müdafiə edir di. O, qala divar ları üzə rindəşir kimi duraraq hər şeyə özü rəh bər lik edir di. Qala top larının atəşi ilədüşməni qorxuya salırdı”.

Tarixçi Yevgeni Kozubski

sÿbÿb oldu. Ðóñèéàíûí ýÿëÿúÿêäÿ Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû èøüàëåòìÿê ïëàíû âàð èäè. Îíà ýþðÿ äÿ Ru siya da bu yö röøÿ qar øû÷ûxdû âÿ Fÿ tÿ li xandan Azÿr baycanûn cÿnub tor paq la rûnû tÿrk

101

Quba xanlığının birləşdirmə siyasəti

Quba xanlarının yürüşləri Döyüş

Quba xanlığının birləşdirdiyi ərazilər Qala

etmÿ yi tÿlÿb etdi. Rusi ya ilÿ mö na si bÿt lÿri pis lÿø dirmÿk is tÿ - mÿ ìÿñè vÿ di gÿr xan lûqla rûn na razû lûüû Ôÿòÿëè õà íû ýåðè ÷ÿêèë ìÿ - éÿ ìÿúáóð åòäè.

1789-cu ildÿ Fÿtÿli xanûn þlömön dÿn sonra Quba xanlûüû zÿif -

lÿdi. Onun dþv rön dÿ birlÿødirilmiø xan lûqlar éåíèäÿí möstÿqil

oldular.

102

? Íÿ ö÷ön Ðóñèéà Ôÿòÿëè õàíäàí Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá òîðïàãëà-ðûíû òÿðê åòìÿéè òÿëÿá åòäè?

1. Qubalû Fÿtÿli xan birlÿødirmÿ siyasÿtinin birincimÿrhÿlÿsindÿ hansû xanlûqlarû þçöíÿ tabe åòmiødi?

2. Ãóáà õàíëûüû èëÿ Øàìàõû õàíëûüû àðàñûíäà ðàçû ëàø -ìàíûí øÿðòëÿðè íåúÿ èäè?

3. Qubalû Fÿtÿli xanûn dþvlÿt÷ilik fÿaliyyÿtini mözakirÿ edin vÿ digÿrhþkmdarlarla möqayisÿ edin.

4. Fÿtÿli xanûn birlÿødirmÿ siyasÿtinÿ aid cÿdvÿlè äÿôòÿðèíèçÿ ÷ÿêèí âÿèøëÿéèí.

5. Õàðèúè ãöââÿëÿð íÿ ö÷öí âàùèä âÿ ýöúëö Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí éà -ðàí ìàñûíû èñòÿìèðäèëÿð? Ìöàñèð äþâðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèí.

6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí âÿ ñõå -ìè ÷ÿêèá èøëÿéèí.

Ìÿðùÿëÿ Õàíëûã Áèðëÿøäèðìÿ òàðèõè ßùÿìèééÿòè

Û ìÿðùÿëÿ

ÛÛ ìÿðùÿëÿ

1768 1774 1775 1784

Xanlûüûn yaranmasû. Qarabaü xanlûüû-

nûí ÿsasûnû Cavanøir tayfasûnûn baø ÷û sû

Pÿ na h ÿli xan (1748—1763) qoy muø du. Ïÿ -

íà ùÿëè õàí âàõòèëÿ Íàäèð øàùûí sÿr kÿð dÿ -

lÿ rindÿn biri îëìóøäó.

Xanlûüûn ÿhalisini, ÿsasÿn, Úavanøir,

Èyir mi dþrdlÿr, Îtuzikilÿr, Êÿbir li, Áa har -

lû vÿ Êolanû törk tayfalarû tÿøkil edir di.

Bun dan baø qa, xanlû üûn ÿrazi sin dÿ az say -

äà xristian-albanlar da ya øa yûr dûlar.

Qarabaü bÿylÿrbÿyi vÿ tayfalarû ùÿëÿ

1736-cû ildÿ Muüan qurultayûn da Na dir

xanûn øah se÷ilmÿsinÿ qar -

øû ÷ûxmûø, qanuni haki -

miy yÿtin Sÿfÿ vilÿrÿ mÿx -

sus ol du üunu bildirmiø -

dilÿr. Ona gþrÿ dÿ ha ki -

miyyÿtÿ gÿlÿn Nadir øah

Qara baü tayfa larûnû cÿza -

landûraraq on larû Xora san

vila yÿtinÿ vÿ ßfqanûs ta na

sörgön et miø di. Qara baü

xanlûüû ya ran dûq dan son ra

103

Pənahəli xan

Şuşa qalasının gümüş açarları

Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ ìÿðêÿçè Ýÿíúÿîëàí Ãàðàáàü áÿéëÿðáÿéèëèéè ÕÂÛÛÛ ÿñ -ðèí îðòàëàðûíäà Azÿrbay can õàíëûã ëà -ðûí äàí birinÿ ÷evrildi.

ÃÀÐÀÁÀÜ – ÁßÉËßÐÁßÉÈËÈÊÄßÍÕÀÍËÛÜÀ

Bÿs Qa ra baü xan lû üû necÿ göclÿndi?

bu tay falar éåíèäÿí þz tarixi vÿ tÿn lÿ ri nÿ — Ãàðàáàüà ãàéûòäûëàð.

Bu isÿ xan lû üûn hÿrbi-siyasi vÿ iq tisadi cÿhÿtdÿn göc lÿn mÿsinÿ

ìöñ áÿò tÿ sir gþstÿrdi.

Pÿnahÿli xan Qa rabaüû xarici hö cum lar dan qorumaq ö÷ön

tÿd birlÿr hÿ ya ta ke ÷irdi. Èlk nþv bÿdÿ, mö dafiÿ qalañû tikildi.

1748-ci ildÿ Kÿbirli ma halûnda Ba yat qala sû nûn ti kintisiíÿ baø -

lanûëdû. Qa la nûn adû qÿ dim törk tay fasû îëàí Áa ya t òàéôàñûíûí

adû ilÿ baü lû idi.«Bayat savaøû». Qara baü xanlûüûnûn göc lÿn mÿsi qonøu xan -

lûqlarû na rahat edirdi. Digÿr tÿ rÿfdÿn Qa rabaüûn xristian-albanmÿ liklÿri þz mölklÿrini itirmÿk dÿn qor xa raq Pÿnahÿli xanûn ha -ki miyyÿtinÿ qar øû ÷ûxûrdûlar. Bu mÿqsÿdlÿ qon øu xan lûq lar la ÿlaqÿsaxla yûr, onlarû Qa rabaüa yöröøÿ sþvq edir dilÿr. Belÿ yö röø lÿrdÿnáèðèí úèñè áöòöí Àçÿðáàéúàíû áèðëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøàí Øÿki xanû Hacû×ÿlÿ bi tÿrÿfindÿn edildi. Hacû ×ÿ lÿbi xan þz möttÿfiq lÿri — Øa -ma xû xanû vÿ mÿliklÿrlÿ bir lik dÿ Bayat qalasûnû mö ha si rÿyÿ alsada, onu ÿlÿ ke÷irÿ bilmÿdi. Tarixi ÿdÿ biyyatlarda «Ba yat savaøû»adlanan bu hadisÿ Qa ra baü xan lûüûnûn möñtÿãiëli yini mþh kÿmlÿn -dir di vÿ nö fuzunu artûrdû.

104

Şuşa qalası

? Ìóüàí ãóðóëòàéûíäà Ãàðàáàü òàéôàëàðûíûí Íàäèðèí øàù ñå÷èë-ìÿñèíÿ ãàðøû îëìàñûíû íåúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèðñèíèç?

Bayat savaøûnda ÿldÿ edilÿn qÿlÿ bÿyÿ baxmayaraq, qala coü -

ra fi baxûm dan ÿlveriøli yerdÿ deyildi. Ona gþrÿ dÿ ÿvvÿlcÿ Aüdam

ya xûn lû üûn da Øah bulaã qa lasû inøa edildi. Íÿùàéÿò, Àçÿðáàé úà -

íûí ãÿ äèì éàøàéûø ìÿñêÿíè îëàí Øóøàäà ìöäàôèÿ qala sûnûn ti -

kintisi ba øa ÷at dûrûldû. Bundan sonra Øu øa Qarabaü xan lûüûnûn

pay taxtû ol du. Ïÿíàùÿëè õàíûí àäû èëÿ Ïÿíàùàáàä àäëàíàí Øóøà

èíêèøàô åäÿðÿê Àçÿðáàé úà íûí ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ìÿð êÿç ëÿðèíäÿí

áèðèíÿ ÷åâðèëäè.

Qarabaü xanlûüûnûn göclÿnmÿsi. Ba yat savaøûndan sonra

Qarabaü xan lû üûnûn nöfuzu artdû. Bu isÿ Pÿnahÿli xana xanlû -

üûn ÿrazilÿrini geniølÿndir mÿk imkanû ver di. Gÿncÿ, Èrÿvan, Nax ÷û -

van vÿ ßrdÿbil Qarabaü xanlû üûn dan asûlû vÿ ziyyÿtÿ sa lûndû.

Qarabaü xanlûüûnûn mÿrkÿzlÿødir mÿ siyasÿtinÿ qarøû ÷ûxanõðèñòèàí-àëáàí mÿliklik lÿrè tabe edildi. Èlk olaraq, Vÿrÿndÿ mÿ -li êi Pÿ nahÿli xa nûn hakimiy yÿtini qÿbul etdi. Xa÷ûn mÿliêi ÿv-vÿlcÿ möqa vimÿt gþs tÿr sÿ dÿ, Ballûqaya dþyöøöndÿ mÿülubedil di vÿ Pÿnahÿli xana tabe olduüunu qÿbul etdi. Tÿdricÿn di -gÿr mÿlikliklÿr — Dizaq, ×ilÿbþrd, Gölöstan (Talûø) da Qa ra baüxanûndan asûlûlûüû qÿbul etdilÿr. Áuna baxmayaraq, on lar mÿkr -

105

? Ùàúû ×ÿëÿáè õàíëà Ïÿíàùÿëè õàíûí òîããóøìàñûíûí ìÿëèêëÿðö÷öí ôàéäàñû íÿ èäè?

? Õàíëûüûí ïàéòàõòûíûí Øóøàéà êþ ÷öðöëìÿñèíèí ñÿáÿáè íÿ èäè?

Şahbulaq qalası cəmi üç-dörd il ərzində Qarabağ xanlığının paytaxtı oldu.Qarabağ xanlığının məruz qaldığı aramsız hücumlar nəticəsində Pənahəlixan daha etibarlı, daha əlverişli və düşmən hücumu üçün əlçatmaz olan yeni

bir paytaxt-qala tikdirməyə məcbur qaldı. Bunun üçün toplanmış məşvərət məclisindəPənahəli xan əyanlara müraciətlə demişdi: “Biz gərək dağların içində, möhkəm vəkeçilməz yerdə elə bir əbədi və sarsılmaz qala tikək ki, onu güclü düşmən beləmühasirə edə bilməsin. Qalanın bir tərəfi dağlarda olan ellərin üzünə daim açıqolmalı və mahallarla rabitəmiz, əlaqəmiz bir an belə kəsilməməlidir”.

?Øóøàíûí ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ìÿðêÿç êèìè èíêèøàôûíûíñÿáÿáè íÿ èäè?

li siyasÿt lÿrini da vam etdirir, gizli olaraq xarici qöv vÿlÿrlÿ,õö ñóñÿí ÷àð Ðóñèéàñû èëÿ ÿlaqÿlÿr sax layûr vÿ onlarû Qarabaüayöröøÿ tÿhrik edirdilÿr.

1757-ci ildÿ Mÿhÿmmÿdhÿsÿn xan Qacarûn qoøunu Qarabaüayö röø åäÿðÿê «Õatûn arxû» adlû yerÿ ÷àòäû. Àñòàðàáàä ùàêèìèÌÿùÿììÿäùÿñÿí õàí Ãàúàð Íàäèð øàùûí þëöìöíäÿí ñîíðà ìÿð-êÿçè ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí ÿí ýöúëö òÿðÿôëÿðäÿíáèðè èäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí õàí Õatûn arxûíäà äàéàíäûüû çàìàíîíóí ÿñàñ ðÿãèáè Êÿðèì õàí Çÿíäèí ôÿàëëàøìàñû õÿáÿðè ýÿëäè. Áóõÿáÿð Mÿhÿmmÿdhÿsÿn xanû geri qayûtmaüa mÿc bur åòäè.

106

Qarabağ xanlığı

Qubalы Фятяли ханын йцрцшляри

Урмийалы Фятяли ханын йцрцшляри

Мящяммядщясян хан Гаъарын йцрцшцDöyüş

Qala

Fÿtÿli xan ßføarûn Qarabaüa yö rö øö. Azÿrbaycan torpaqla rûnûbir lÿø dir mÿ si yasÿ ti hÿyata ke÷irÿn Óðìèéà õà íû Fÿtÿli xan ßføar úÿ -nub xanlûq la rûnû þçöíÿ tabe etdikdÿn sonra Pÿ nahÿli xanûn ya nûnael÷ilÿr gþn dÿrèá, Qara ba üûn äà îíà ta be olmasûnû tÿlÿb etdi. Ïÿíàùÿëèõàí èñÿ áó òÿëÿáè ðÿää åòäè. 1759-cu ildÿ Fÿ tÿ li xan ßf øar Qa ra b aüahö cum eòäè. Øu øa nû mö ha sirÿyÿ aldû. Uzunmöd dÿtli möha sirÿ dÿnson ra Pÿnahÿli xan asûlûlûüû qÿbul etmÿyÿ mÿc bur ol du, ëa kin bu asûlû -lûq ÷îõ davam etmÿdi. Pÿ nah ÿli xan asû lû lû üa son qoy ma q ö÷ön Øirazha kimi Kÿrim xan Zÿndin îíóíëà ittifaqà ýèðìÿê tÿklifini qÿbul etdi.

1763-cö ildÿ möttÿfiqlÿr Fÿtÿli xanßf øarû mÿülub etdilÿr. Kÿ rim xan Zÿndèñÿ Pÿnahÿli xana xÿ ya nÿt edÿ rÿk, Qa -ra ba üa qayût ma sûna icazÿ ver mÿéèáîíó Øè ðàç äà ñàõëàäû.

Qarabaü xanlûüû Èbrahimxÿlil xa -nûn hakimiyyÿti dþvröndÿ. Pÿ nah ÿli

xandan sonra hakimiyyÿtÿ oülu Èbra-himxÿlil xan (1763—1806) gÿldi. O,

xristian-al ban mÿ liklÿrini mÿrkÿzi

ha ki miy yÿtÿ tabe et mÿk siyasÿtini

da vam etdiräè.

107

Pənahəli xanın istiqlaliyyətinin şöhrəti, qoşununun çoxluğu və qüdrətihər yerə yayıldı. Şirvan, Şəki, Gəncə, İrəvan, Naxçıvan, Təbriz və Qa -radağ xanları onunla müttəfiq olmaq istədiklərini bildirdilər. О, Nax -çıvanın Zəngəzur, Təbrizin Qapan və Qarabağın Mehri mahallarına

sahib oldu. Azər bay canın böyük hissəsi ona tabe olmuşdu.Mirzə Camal Cavanşir. “Qarabağ tarixi”

Pənahəli xanın dövlətçilik fəaliyyətini dəyərləndirin.

? Ôÿòÿëè õàí ßôøàð ùàíñû õàíëûüûí ùàêèìè èäè?

!Ïÿíàùÿëè õàíûí Êÿðèì õàí Çÿíä ëÿ èòòèôàã áàüëàìàñûíà ìöíàñèáÿò áèëäèðèí.

İbrahimxəlil xan

1768—1774-cö illÿräÿ Îñìàíëû äþâëÿòèíÿ ãàðøû möharibÿdÿRu si ya nûn qÿ lÿ bÿsi õðèñòèàí-àëáàí mÿliklÿriíè ye ni dÿn fÿal laødûr dû.On lar gizli möra ciÿt edèá Ru si yaíû Azÿr bayca na yö rö øÿ ÷a üûr -dûlar. Áu dþvr dÿ Ru siya nûn Cÿ nubi Qaf qazû iøüal etmÿê ö÷öí ki -fa yÿt qÿ dÿr hÿr bi gö cö yox idi, ùÿì äÿ bey nÿl xalq øÿrait Ru si yaö÷ön ÿlveriøli deyildi. Îíà ýþðÿ äÿ êè÷èê ìö ãàâè ìÿ òÿ áàõ ìà éà ðàã,Èbrahimxÿlil xan mÿliklÿri tabe etdi. Î, þlkÿnin birlÿødirilmÿsin -dÿ yeni uüurlar qazandû, Nax÷ûvan, Gÿn cÿ vÿ Tÿbriz xanlarûnûþzöndÿn asûlû hala saldû.

Ãóáàëû Ôÿòÿëè õàíûí ãîíøó õàíëûãëàðû òàáå åòìÿê ñèéàñÿòè Ãàðà-áàü õàí ëûüû èëÿ ìöíàãèøÿéÿ ñÿáÿá îëäó. 1780—1781-úè èëëÿðäÿ Fÿ -tÿ li xanûn Qarabaüa yöröø lÿri uüursuz oldu.

Belÿliklÿ, Èbrahimxÿlil xanûn ha ki miy yÿti dþvröndÿ Qarabaü xan -

lûüû da ha da göclÿndi. Õanlûq nÿinki Azÿr baycanûn, demÿk olar, bötön

Cÿ nu bi Qafqazûn ÿn göc lö siyasi qurumlarûndan bi ri íÿ ÷åâðèëäè.

108

!Qubalû Fÿtÿli xan vÿ Èbrahimxÿlil xan arasûnda ziddiyyÿ tinsÿbÿbini izah edin.

1. Nadir øah nÿ ö÷ön Qarabaü tayfalarûnû sörgönetmiødi? Onun bu tÿdbirini necÿ qiymÿtlÿndirir -siniz? Mölahizÿlÿrinizi ÿsaslandûrûn.

2. Pÿnahÿli õàí Qarabaüû xarici höcumlardan qoru-maq ö÷ön hansû tÿd bir lÿrè hÿyata ke÷irmiødi?

3. Hacû ×ÿlÿbi õàíûí Qarabaüa yöröøönön sÿbÿbi nÿ idi?4. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí âÿ ñõå -

ìè ÷ÿêèá èøëÿéèí.

5. XVIII ÿsrin 60—70-ci illÿrindÿ alban mÿliklÿrinin fÿallaø ma sû nûnsÿ bÿbi nÿ idi?

6. Úÿäâÿëè äÿôòÿðèíèçÿ ÷ÿêèá èøëÿéèí.

1748 1757 1763

Ïÿíàùÿëè õàí Èáðàùèìõÿëèë õàí

Fÿrqli cÿhÿtlÿr Oxøar cÿhÿtlÿr Fÿrqli cÿhÿtlÿr

QßRBÈ AZßRBAYCAN XANLIQLARI

Èðÿâàí õàíëûüû.Èrÿ van xanlûüû XVIIIÿsrin ortalarûnda ya -

raí mûø dû. Îíóí ÿsa-

sûnû Mir Mehdi xanßôøàð (1747—1752)qoy muø du. 1755-úèèë äÿ Ùÿñÿíÿëè õàí Ãà -

úàð Èðÿâàí õàíû îë -

äó. Áå ëÿëèêëÿ, Èðÿ âàí -

äà Ãà úàð òàéôàñûíäàí

îëàí ñöëàëÿ ùà êè ìèé -

éÿòÿ ýÿëäè.

Xanlûüûn ÿhalisi.Èrÿvan xan lû üûnûn ÿha -

lisi áó äèéàðûí ÿí ãÿ -

äèì ñàêèíëÿðè îëàí Azÿr bay can törk lÿri èäè. Áóíó î äþâðÿ àèä éåð

àäëàðû, î çàìàí Èðÿâàíäà îëìóø Àâ ðîïà ñÿé éàùëàðûíûí, ùÿòòà åð-

ìÿíè òàðèõ÷èëÿðèíèí ìÿëóìàòëàðû ñöáóò åäèð.

109

İrəvan xanlığı

Àçÿðáàéúàíûí ãÿðáèíäÿ éàðàíìûøõàíëûãëàð ÿðàçèëÿðèíèí áåéíÿëõàëã òè-úàðÿò éîëëàðûíûí öçÿðèíäÿ éåð ëÿø ìÿ -ñèíÿ âÿ ñòðàòåæè ìþâãåéèíÿ ýþðÿñå ÷èëèðäè. Åëÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ ãîíøóõàí ëûãëàðûí âÿ õàðèúè äþâëÿòëÿðèí ùö - úóìóíà ìÿðóç ãàëûðäû.

Ãÿðáè Àçÿðáàéúàíäà — Èðÿâàí âÿ Íàõ÷ûâàíõàíëûãëàðûíäà áó çàìàí ñèéàñè âÿ èãòèñàäèâÿçèééÿò íåúÿ èäè?

ßhalinin úöçè his sÿsiíè òÿøêèë åäÿí õðèñòèàíëàðûí bu bþl gÿyÿ

ilk gÿliøi 1441-ci ildÿ ermÿni ka tî li kos luüunun Ki ëèkiya dan*Azÿr bay canûí Èðÿâàí áþëýÿñèíÿ — Ö÷kilsÿyÿ (Å÷ ìè ÿäçèí) kþ÷öröl -

mÿ si ilÿ baü lû ol muødu.

Êàòîëèêîñëóüóí êþ ÷öðöëìÿñèíÿ ãÿäÿð bþlgÿdÿ ermÿnilÿrÿ mÿx -

sus he÷ bir yaøayûø mÿn tÿqÿsi, torpaq sahÿsi olmamûødû. Son ralar

er mÿ ni katîlikos larû yer li àzÿr bay canëûëàðûí òîðïàãëàðûíû ìöõòÿëèô

éîëëàðëà ÿëÿ êå÷èðÿðÿê þç ÿrazilÿrini geniølÿn dir dilÿr.

ßhalinin mÿøüuliyyÿti. Sÿnÿtkarlûq vÿ ticarÿt. Azÿrbaycanûí

digÿr xanlûqlarû ki mi Èrÿvan õàíëûüûíûí da ÿhalisi, ÿsasÿn, ÿkin÷i-

lik vÿ maldarlûqla mÿøüul olurd u. Èðÿvan øÿhÿri isÿ Azÿrbaycanûn mö -

höm sÿ nÿt karlûq vÿ ticarÿt mÿrkÿzlÿrindÿn biri idi. Èrÿvan xan -

lûüûnûn ÿrazisi möxtÿlif þlkÿlÿrÿ gedÿn ticarÿt yollarûnûn qov øà -

üûn da yerlÿøirdi. Mÿhz bu sÿbÿbdÿn Èrÿvan xan lû üû ÿrazisindÿ

÷oxsaylû kþrpölÿr, kar van sa ra lar, bazar lar vÿ zÿrb xa na lar (me -

tal pul kÿ silÿn yerlÿr) var idi. Xan lûq da qa ra pul ad lanan yerli

mis pullar êÿñèëèðäè. Bun dan baøqa, Sÿfÿ vilÿr dþv lÿti dþvrön dÿn

qal ma pullardan, Azÿr bay canûn di gÿr xan lûq la rûn da kÿsilmiø pul -

lardan vÿ hÿm ÷i nin xarici pullardan äà is ti fadÿ olunur du.

110

* Êèëèêèéà — Êè÷èê Àñèéàäà òàðèõè âèëàéÿò

“Mənbələrin məlu mat ı na görə, XVIII əsr də er mə nilər İrəvandaəhalinin cüzi bir hissəsini, azər bay can lılar isə böyük əksəriyyətinitəşkil edirdi”.

Erməni tarixçisi Aşot İoannisyan

“Biz (yəni ermənilər – red.) türklərə məxsus torpaq ları ya satın alır,ya zəbt edir, ya bəx şiş kimi əldə edir, ya da zorla ələ keçi ririk”.

Ermənistanın əlyazmalar fondu Matenadaranda saxlanılan 1687-ci il tarixli sənəd

Èrÿvan xanlûüûna höcumlar. Èrÿvanxan lûüû strateji-coürafi mþvqeyÿ malikol duüu ö÷ön qonøu dþv lÿt lÿrin höcum -la rû na mÿruz qalûrdû. 1779-cu ildÿ ýöð -úö ÷àðû II Èrakli Èrÿ van xanlû üûna hö -cum edÿrÿk onun ÿrazisinin bir hissÿ -sini — Øþrÿyeli iøüal et di.

Èrÿvan xanlûüû ìöõòÿëèô dþvrlÿrdÿ ýöðúö ÷arûndan, Qarabaü vÿXoy xanlûq la rûndan asûlû vÿziyyÿtÿ döømöødö. 1783-cö ildÿ ýöð úö÷àðû Rusiyanûn himayÿsini qÿ bul åòäè. Áóíäàí ñîíðà ýöðúö ÷àðûíûíÈrÿva na vÿ di gÿr Azÿr baycan torpaqlarûna qar øû iøüal ÷û lûq siyasÿtifÿal laødû. Bu isÿ Èrÿvan xan lûüûnû Osmanlû dþv lÿti ilÿ yaxûnlaødûrdû.

1795-ci ildÿ Aüa Mÿhÿmmÿd xan Qaca rûn yöröøöndÿn sonraÈrÿ van xan lûüû ondan asûlû âÿçèééÿòÿ äöøäö.

Nax÷ûvan õàíëûüû. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí îð òàëàðûíäà Àçÿðáàé úàíäà éà-ðàíìûø õàíëûãëàðäàí áèðè äÿ Íàõ÷ûâàí õàíëûüû îëìóøäóð. Õàíëûüûíÿñàñûíû yerli Êÿngÿrli tay fa sû nûn baø ÷ûsû Hey dÿ r ãulu xan (1747—1763) qoyìóødu.

111

İrəvan xanlığının bayrağı

?Èrÿvan xan lûüûnda sÿ nÿtkarlûq vÿtica rÿtin inkiøa fûnûn sÿbÿbi nÿolmuødur?

?Sÿfÿvilÿr äþâ ëÿòèíäÿ Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí òîðïàã ëàðû, ÿñàñÿí,ùàíñû áÿéëÿðáÿéèëèéèí òÿðêèáèíäÿ èäè?

? Èðÿâàí õàíëûüû Îñìàíëû äþâëÿòè èëÿ íÿ ö÷öí éàõûíëàøäû?

Tiflisdəki rus qoşununun başçısı polkovnik S.Burnaşev Peterburqayazmışdı: “İrəvan şəhəri Azərbaycana məxsus olduğundan Osmanlısultanı onun heç zaman Gür cüstanın tabeliyinə verilməsinə razıolmaya caqdır. Sultan Ərzurum paşasına və digər həmsərhəd paşalara

rus qoşunlarına qarşı çıxmağı əmr etmişdir. Qarabağlı İbrahimxəlil xan və di gərAzər bay can xanları İrəvanı gürcülərin işğalından xilas etmək üçün bir ləşmişlər”.

Məktub Rusiya Dövlət Hərbi Tarix Arxivində saxlanılır.

ßrazi âÿ òÿñÿððöôàò. Xan lûqZÿn gÿ zur dan Araz ÷ayû vadisinÿqÿdÿr îëàí ÿra zilÿri ÿhatÿ edir di.Qÿrbi Azÿr bay ca nûn bþyök bir his -sÿsini ÿha tÿ edÿn Nax ÷ûvan xanlûüûÈrÿvan, Qara baü, Xoy vÿ Ma kóxan lûqlarû ilÿ hÿm sÿrhÿd idi.

Nax÷ûvan xanlûüûnûn tÿ bii-coü -rafi øÿraiti tÿsÿr rö fata, ÿhalininmÿø üu liy yÿ tinÿ vÿ ictimai hÿya tamö höm tÿsir gþs tÿrirdi. Xan lû üûnÿra zisinin möÿy yÿn hissÿsi daülûqol duüu ö÷ön tÿsÿrrö fatda mal dar -lûq mö höm rol oy nayûrdû. Su ÷atûø-mazlûüû ÿkin÷iliyin inki øa fûna ma -ne olur du. Áó íà áàõìàéàðàã,ÿkin ÷i lik bþlgÿnin ÿn ÿnÿvi tÿ sÿr -röfat sahÿsi îëaraq qa lûrdû.

Siyasi vÿziyyÿt. Feodal ara mö ùà ðèáÿ lÿri, xa rici iø üallara qar øûmö barizÿ, da xili saray ÷ÿkiømÿlÿri Nax÷û van xan lû üûnûn si yasi vÿ ziy -yÿtinÿ tÿsir gþs tÿ rir di. Xan lûüûn si yasi tarixini iki dþvrÿ bþlmÿk olar.

112

Naxçıvan xanlığınınbayrağı

Naxçıvan xanlığı

“Susuz şoran çöllər, müxtəlifformada olan dağ qayalıq ları,dərə-təpəli sahələr, gözəl otlaq

yerləri, düzənliklər, saysız-he sabsız vadi -lər və dərələrdən axan, yayda tamamiləqu ruyan dağ çayları Naxçı vanın xaricialəmini özündə əks etdirir”.

Sergey Zelinski. “Yelizavetpol quberniyası Zəngəzur qəzasında dövlət

kəndlilərinin iqtisadi həyatı”

Mяnbя яsa sыn da ca vab lan dыrыn:Naxчыva nыn tяbii-coь rafi шяraiti

tя сяr rцфata necя tяsir gюstяrя bilяrdi?

Heydÿrqulu xan þz hakimiy yÿ tini mþh kÿm lÿn dir mÿk vÿ xaricihö cum lardan qo run maq ö÷ön qonøu xanlûqlarëa möt tÿ fiq lik si -ya sÿti yörö dör dö. XVIII ÿsrin 50-ci il lÿ rin dÿ Ùåéäÿðãóëó õàíQa rabaü xanû Pÿnahÿli xandan asû lû lûüû qÿbul etmiødi.

Heydÿrqulu xanûn þlömöndÿn sonra Nax÷ûvan xanlûüû zÿif lÿ -di. Xan lûq bir möddÿt Øèðàç hakimi Kÿrim xan Zÿnddÿn asûlû vÿ -ziyyÿtÿ döødö. XVIII ÿsrin 80-ci illÿri xanlûüûn siyasi tari xindÿ,ÿsasÿn, hakimiyyÿt uü run da möbarizÿ dþvrö ki mi sÿciy yÿvidir.

Ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöùàðèáÿëÿð âÿ ôåîäàë äàüûíûãëûüû Àçÿð-áàéúàí òîðïàãëàðûíûí õàðèúè ùö úóìëàðäàí ìöäàôèÿñèíè ÷ÿòèíëÿøäè -ðèðäè. Ýör cö ÷arû II Èrakli Èðÿâàí õàíëûüûíû àñûëû âÿçèé éÿòÿ ñàë äûã- äàí ñîíðà Íàõ ÷ûâàíû äà èøüàë åòìÿê èñòÿéèðäè. Î, Nax ÷û van xan -lûüûna yörö øÿ ha zûr la øûr dû, ëakin Osman lû dþv lÿ tinin narazûlûüû buyö röøön qarøûsûnû aldû.

113

? Îñìàíëû äþâëÿòè ÛÛ Èðàêëèíèí Íàõ ÷ûâàíà éöðöøåòìÿñèíÿ íÿ ö÷öí íàðàçûëûã áèëäèðäè?

1747–1797 ßsasÿn, möstÿqilëèê âÿ éàðûìàñûëûëûã dþvrö

1797–1827 Qacarlar dþvlÿtindÿn asûlûlûq dþvrö

Naxçıvandakı Xan sarayı (bərpa)

Kÿlbÿli xanûn (1787—1820) haki miy yÿ tè dþv röndÿ Nax÷ûvanxan lû üû Qacarlar dþvlÿtindÿn asûlû vÿziy yÿtÿ döødö.

114

1. Èðÿâàí õàíëûüû íÿ ö÷öí õàðèúè ùöúóìëàðà ìÿðóçãàëûðäû?

2. Ìÿíáÿëÿð ÿñàñûíäà Èðÿâàíûí ãÿäèì Àçÿðáàéúàíøÿùÿðè îëìàñûíû ñöáóò åäèí.

3. Èðÿâàí õàíëûüû âÿ èíäèêè Èðÿâàíûí ÿùàëèñèíèí åòíèê òÿðêèáèíè ìö ãà -éèñÿ åäèí. ßùàëè äÿéèøèêëèéèíèí ñÿáÿáëÿðèíè èçàù åäèí.

4. Ùåéäÿðãóëó õàí íÿ ö÷öí ãîíøó õàíëûãëàðëà ìöòòÿôèãëèê ñèéàñÿòèéöðöäöðäö?

5. Èðÿâàí âÿ Íàõ÷ûâàí õàíëûãëàðûíû ìöãàéèñÿ åäèí.

6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí âÿ ñõå -ìè ÷ÿêèá èøëÿéèí.

Èðÿâàí õàíëûüû Íàõ÷ûâàí õàíëûüû

Fÿrqli cÿhÿtlÿr Oxøar cÿhÿtlÿr Fÿrqli cÿhÿtlÿr

1755 1779 1795

“Belə hesab edirəm ki, Azərbaycana sahib ol maq Rusiya üçün əl ve -rişlidir. Sonra isə həmin torpaqların bir hissəsini mənə güzəşt edər -siniz. Gən cəni, İrəvanı və Naxçıvanı mənə tabe edin”.

Gürcü çarı II İraklinin Rusiya hakim dai rə lə rinə göndərdiyi məktublardan.

“Naxçıvan xanlığı” kitabı (tərtibçi Əli Həsənov)

ÈKÈHAKÈMÈYYßTLÈ* XANLIQLAR

Øàìàõû õàíëûüû. Øirvan

coü rafi baxûmdan bþ yök

ÿra zi ni — Kör ÷a yûndan

øi mal-øÿrq dÿki tor paqlarû

ÿha tÿ edir di. XVIII ÿsrin

orta la rûn da Azÿr bay canûn

bu bþl gÿ sin dÿ Qu ba, Äÿð-

áÿíä, Bakû vÿ Øa maxû õàí-

ëûãëàðû yara í mûødû.

Øamaxû xanlûüû Øirvanûn

bir hissÿsini ÿhatÿ edirdi.

Áó õàíëûã ÿra zisinÿ gþrÿ

Azÿr bay ca nûn ÿn bþyök xan -

lûq larûn dan bi ri idi, ëakin

xanlûqlar ara sûn da baø verÿn

mö ha ribÿlÿr nÿticÿsin dÿ Øa-

maxû õàí ëûüûíûí da sÿrhÿd -

lÿri tez-tez dÿ yi øirdi.

115

* Èêèùàêèìèééÿòëèëèê — áèð þëêÿäÿ (õàíëûãäà) åéíè âàõòäà èêè ùàêèìèééÿòèí îëìàñû

Àçÿðáàéúàíäà áÿçè õàíëûãëàðäàñèéàñè ìöáàðèçÿ âÿ èøüàëëàð èêèùàêè-ìèééÿòëèëèéèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îë-ìóøäó.

Ùàíñû õàíëûãëàðäà èêèùàêèìèééÿòëèëèê éàðàíìûøäû?

Şamaxı xanlığı

! Õÿðèòÿéÿ ÿñàñÿí Øàìàõû õàíëûüûíûí ùàíñû õàíëûãëàðëàhÿmsÿr hÿd olduüu dþv lÿt lÿri möÿyyÿn edin.

Õàíëûüûí éàðàäûëìàñû. Èêèùàêè-ìèééÿòëèëèê. XVIII ÿsrin orta la rûnda

kþhnÿ vÿ yeni Øamaxûda mös tÿ qil

xanlûqlar yaran äû. Kþh nÿ Øamaxû -da Sÿr kar lar sölalÿsinÿ mÿn sub Mÿ - hÿm mÿdsÿid xan vÿ Aüa sû xan qar -

daø larû, Ye ni Øamaxûda isÿ HacûMÿ hÿm mÿ dÿli õàí þz hakimiy yÿt -

lÿrini qurdular.

Èkihakimiyyÿtliliyin mþvcud olmasû Øamaxû xanlûüûnûn siyasi

vÿ iqtisadi vÿziy yÿ tinÿ mÿnfi tÿsir gþstÿrirdi. Ãöââÿëÿðèí ïàð -

÷àëàíìàñû õanlûüûn xarici höcumlar dan mö dafiÿ olunmasûnû ÷ÿ-

tinlÿødirirdi. Øamaxû ÿrazisinÿ hö cum edÿn qonøu xanlara qarøû

möbarizÿ aparmaq mömkön olmuðdu. Áó, àç èìèø êèìè, Øàìàõû

õàíëûüûíäà êþùíÿ âÿ éåíè Øàìàõûíûí õàíëàðû äà bir-birinÿ qarøû

möbarizÿ aparûrdûlar.

1763-cö ildÿ Mÿhÿm mÿdsÿid xan Hacû Mÿhÿmmÿdÿli xa nû

mÿülub edÿrÿk Yeni Øamaxûnû ÿlÿ ke÷irdi. Belÿliklÿ äÿ, Øamaxû

xanlûüûnda ikihakimiy yÿt liliyÿ son qoyuldu. Sÿr karlar sölalÿsi -

nin idarÿ etdiyi vahid Øamaxû xanlûüû ya randû.

Azÿrbaycan torpaqlarûnû birlÿødir mÿ siyasÿti éåðèäÿí Ãuba

õàíû Fÿtÿli xan Øamaxûnû äà Ãóáà õàíëûüûíà áèðëÿøäèðìèøäè.

Øamaxû xan la rû uzun möddÿt Qu ba xan lûüûnûn ta be li yindÿn ÷ûx-

maq ö÷ön mö ba rizÿ aparsa ëàð äà, õàíëûã 1789-cu ilÿ — Fÿ tÿ li

xa nûn þlö mönÿ qÿ dÿr, ÿsa sÿn, Quba xanlûüûnûn tÿr ki bindÿ

ol muø dur.

Ôÿòÿëè õàíûí þëö ìöí äÿí ñîíðà ìöñ òÿ ãèë îëàí Øàìàõû õàí -

ëûüûíäà 1789—1792-ci il lÿrdÿ ha ki miyyÿt uü runda mö ba rizÿ

áàøëàäû.

1792-ci ildÿ hakimiyyÿtÿ Mustafa xan gÿl äè. Áóíäàí ñîíðà

Øamaxû xanlû üûn da sabitlik yarandû âÿ Øamaxû Azÿr bay ca nûn

116

?Èkihakimiy yÿtlilik Øa ma xûxanlûüûnûn siyasi vÿ iqtisadihÿyatûna necÿ tÿsir gþstÿrirdi?

Şamaxı xanlığına aid gümüş pul(1770-ci il)

ÿn göclö xan lûq la rûndan biriíÿ ÷åâðèëäè. Bu dþvrÿ qÿdÿr yal nûz

þz möstÿ qil liyini qoru yub sax lamaq uürunda möbarizÿ aparan

Øàìàõû xanlûüû ar tûq qonøu xanlûq larû þç ùàêèìèééÿòèíÿ tabe

et mÿyÿ ÷alûøûrdû.

Gÿíúÿ õàíëûüû. Xanlûüûnya ran masû vÿ ÿrazisi. Gÿncÿxan lû üûíûí ÿsasûnû Ãàúàð òàé-ôàñûíûí Çèéàäîüëóëàð íÿñëèíäÿíîëàí Øahverdi xan qoy muødu.Gÿn cÿ ÿðàçè áàõûìûíäàí st ra -te ji mþv qedÿ yerlÿø mÿk lÿ ya -naøû, ùÿì äÿ bey nÿl xalq tica -rÿtin mÿr kÿz lÿ rin dÿn biri idi.Ona gþ rÿ dÿ Gÿncÿ daim qon -øu dþv lÿt lÿ rin hö cum larû na mÿ - ruz qalûr dû. Ýöðúö ÷arû II Èrak li

117

? XVIII ÿsrin sonlarûnda Øamaxû xanlûüûnûn siyasivÿziyyÿtiíäÿ éàðàíìûø áó éöêñÿëèøè íÿ èëÿ èçàù åòìÿê îëàð?

Gəncə xanlığının bayrağı

Gəncə xanlığı

!

Gÿncÿ xan lûüûnûnÿra zisiniõÿðèòÿäÿ gþstÿrinvÿ hÿmsÿr hÿdolduüu dþv lÿt lÿrimöÿyyÿn edin.

dÿ fÿ lÿrlÿ Gÿn cÿ xanlûüûna yö röø et -miø vÿ onu asûlû vÿ ziy yÿtÿ sal ma üa÷àëûøìûøäû. Õàðèúè èøüàëëàðà ãàðøûìöáàðèçÿ àïàðìàã ö÷öí Ýÿíúÿ õàí-ëûüû Îñ ìàíëû äþâëÿòè èëÿ äîñòëóã ÿëà -ãÿ ëÿðè ãóðìàüà ÷àëûøûðäû. Áó ìÿã -ñÿäëÿ 1752-úè èëäÿ Øàùâåðäè õàí Îñ-ìàíëû äþâëÿòèíÿ åë÷è ýþíäÿðìèøäè.

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí 50-úè èëëÿ ðèí äÿ Ýÿí úÿõàíëûüû Ãàðà áàü õàí ëûüûíäàí àñûëû âÿ-çèééÿòÿ äöø ìöøäö.

1780-ci ildÿ Gÿncÿ xanlûüû Qa ra -baü xanlûüû vÿ ýöðúö ÷arlûüû arasûnda

bþ löødöröldö. Xanlûq hÿr iki tÿrÿfin tÿyin etdiyi nö ma yÿndÿlÿrtÿ rÿfin dÿn idarÿ olun ìàüà áàøëàíäû.

Belÿliklÿ, Gÿncÿ xanlûüûnda iki ha ki miyyÿt lilik yarandû. Bu vÿ -ziy yÿt 1783-cö ilÿ qÿdÿr da vam etdi. Éà ðàí ìûø èêèùàêèìèééÿòëè-ëèê õàëãûí íàðàçûëûüûíà ñÿáÿá îëäó. Ùÿìèí èë Gÿn cÿ dÿ baø vermiøös yan nÿticÿ sindÿ iki ha ki miyyÿtliliyÿ son qo yul du. 1786-cû ildÿGÿncÿ xan lûüûnda haki miy yÿtÿ Ca vad xan Zi yad oülu (1786—1804) gÿldi. Cavad xanûn hÿyata ke÷irdiyi möd rik siya sÿt Gÿn cÿxan lû üûnûn mös tÿqilliyini mþhkÿm lÿndirdi. O, Azÿrbay can tor -paq larûnû — Qazax vÿ Bor ÷alûnû ýöð úö òÿñèðèíäÿí azad et mÿk si - ya sÿti yö rö dördö.

118

Şahverdi xan

? Ýÿíúÿ íÿ ö÷öí ãîíøó äþâëÿòëÿ-ðèí ùöúóìëàðûíà ùÿäÿô îëóðäó?

? Nadir øah nÿ ö÷ön Qazax vÿ Bor÷alû torpaq larûnû görcöha kiminÿ vermiødi?

Gəncə xanlığında “abbası” və “şahı”adlanan gümüş pullar kəsilirdi. Gəncəxanlığının işğalına qədər abbası və

şahının ondan çox forması zərb edilmişdi. Pul -ların üzə rində “Gəncə pulu” sözləri yazılmışdı.Gən cə xanlığının əsas pulu abbası idi. 1776–1777-ci illərə

aid gümüş pullar

119

1. Øàìàõû õàíëûüûíäà èêèùàêèìèééÿòëèëèéèí éàðàí-ìàñûíûí ñÿáÿáè íÿ èäè?

2. Íÿ ö÷öí ãóáàëû Ôÿòÿëè õàí Øàìàõûíû þç äþâëÿòèíèíïàéòàõòû åòìÿê èñòÿéèðäè?

3. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäà Øàìàõû õàíëûüûíûí ýöúëÿíìÿñèíèí ñÿáÿá-ëÿðèíè ìöÿééÿí åäèí.

4. Ýÿíúÿ õàíëûüûíäà èêèùàêèìèééÿòëèëèéèí éàðàíìàñûíûí Øàìàõû õàí-ëûüûíäàí ôÿðãëè úÿùÿòè íÿ èäè?

5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1780 1783 1786

Milli AzərbaycanTarix Muzeyininsilah kolleksiya -

sın da döv lət çilik rəmzi –Gəncə xanı Ca vad xanınbuncuğu sax lanı lır. Buncuqhakimlik səlahiyyətini təsdiq edən əlamətlərdən hesab olunurdu. Cavad xanın buncuğu at quyruğu bərkidilmiş taxtadan, başlıq və tük qələmli qo-tazdan ibarətdir. Taxta üç ədəd bir-birinə geydirilən konusdan təşkil olunmuşdur.Ümumi uzunluğu 170 santimetrdir.

ÁÀÊÛ, ËßÍÊßÐÀÍ Âß ÄßÐÁßÍÄ ÕÀÍËÛÃËÀÐÛ

Áàêû õàíëûüû. Ìöstÿqil Bakû xan lû üûnûn ÿsasûnû éer li feodal-

lardan olan Mirzÿ Mÿhÿmmÿd xan qoydu. Xan lûüûn ÿrazisi Abøe -

ron yarûmadasû vÿ Bakû øÿhÿrini ÿhatÿ edirdi. Mirzÿ Mÿhÿmmÿd

xan þç ha kimiyyÿti dþv -

rön dÿ tÿ sÿrröfatûn in ki -

øafû, Ba kû qala sûnûn mþh-

kÿm lÿndiril mÿsi ö÷ön áèð

ñûðà tÿd birlÿr hÿyata ke -

÷ir di. Ba kû Yaxûn vÿ Orta

Øÿrqin mö höm sÿ nÿt kar -

lûq vÿ ticarÿt mÿr kÿz lÿ -

rin dÿn biri êèìè òà íû -

íûðäû. Li man øÿhÿri olan

Bakû dÿ niz ti carÿti sa hÿ -

sin dÿ mÿø hur idi. Xa rici

ticarÿt, õöñóñèëÿ neft,

duz vÿ zÿfÿ ran ix racû

xan lûüûn ÿsas gÿlir mÿn -

bÿéini tÿøkil edirdi.

1767-úè èëäÿ Bakû Qu -

ba xan lû üûn dan asûlû vÿ -

ziy yÿtÿ döødö.

120

Àçÿðáàéúàíûí øèìàë òîð ïàã ëà-ðûí äà, Õÿçÿðñàùèëè âèëàéÿòëÿðäÿ Ãó -áà õàíëûüûíäàí áàøãà, Äÿðáÿíä, Áà -êû âÿ Ëÿíêÿðàí õàíëûãëàðû éàðàí-ìûøäû.

Õÿçÿðèí ñàùèëèíäÿ éåðëÿøìÿëÿðè áó õàíëûãëàðûíñèéàñè âÿ èãòèñàäè ùÿéàòûíà íåúÿ òÿñèð ýþñòÿðèðäè?

Bakı xanlığı

Fÿtÿli xanûn þlömöndÿnson ra mös tÿ qilliyini bÿrpa edÿnBa kû xanlû üûnda bir möd dÿthakimiyyÿt uürunda mö ba -rizÿ àïàðûëäû. Bu mö ba ri zÿ dÿqalib gÿ lÿn Hö seyn qulu xan(1792—1806) ÿvvÿlcÿ Ru siya -nûn hi ma yÿ sini qÿbul etdi, là -êèí bu âÿçèééÿò uzun ñöð mÿdi.1796-cû ilèí ñîíóíäà Ru si yaùà êè ìèééÿ òèíäÿ baø ver miødÿyi øik liê nÿticÿ sin dÿ rus qo - øunlarû Azÿr baycan tor paq la -rûnû tÿrk etdi.

Ëÿíêÿðàí õàíëûüû. Áó xan -lûã hÿlÿ Nadir øahûn dþv rön - dÿ daxili mös tÿ qilliyÿ ma likidi. XVIII ÿsrin or tala rûn daQara xan adlan dû rûlan Cÿma -lÿddin Mir zÿ bÿy Lÿn kÿranûmös tÿqil xan lûq elan et di. Î,Ñÿôÿâè íÿñëèíäÿí èäè. Xanlûüûnmÿr kÿzi qala di var larû ilÿÿhatÿlÿnmiø Lÿn kÿran øÿhÿriidi. Qara xan õàí ëûüû èãòèñàäèâÿ ñèéàñè úÿ ùÿò äÿí ìþùêÿì-ëÿíäèðìÿê ö÷öí áèð ñûðà àä-äûìëàð àòäû.

Õarici iøüal lar dan qo run -maq ö÷ön Qara xan 1785-ciildÿ Quba xan lû üûn dan asûlû lû -üû qÿbul et miødi.

121

Bakı xanlığının bayrağı

?Ãóáà õàíû Ôÿòÿëè õàíÁàêû õàíëûüûíû íåúÿþçöíÿ òàáå åòìèøäè?

Lənkəran xanlığı

Bakı xanlarının buncuğu (Azərbaycan Milli Tarix Muzeyi)

Xanlûüûn iqtisadiyyatûnûn ÿsasûnû kÿnd tÿsÿrröfatû tÿøkil edir -

di. ßkin÷ilik vÿ mal darlûq ÿsas mÿøüuliyyÿt sahÿlÿri idi.

Lÿn kÿran øÿhÿri ÿsas sÿnÿtkarlûq vÿ ticarÿt mÿr kÿzi idi. Xanlû -

üûn ÿlveriøli coürafi mþv qeyi — Xÿ zÿr dÿnizi sa hil lÿrindÿ yer -

lÿømÿsi burada tica rÿ tin inkiøafû na øÿrait yara dûr dû. Lÿn kÿran

xan lûüû Qaf qaz, Ya xûn Øÿrq þlkÿlÿri vÿ Ru siya ilÿ da vamlû ti ca -

rÿt ÿlaqÿlÿrinÿ malik idi.

Qara xandan sonra ha -

ki miyyÿtÿ Mir Mus ta faxan (1786—1814) gÿldi.

Onun dþvröndÿ xanlûq da -

ha da göclÿn di.

Dÿðáÿíä õàíëûüû. Xan -

lûüûn ÿsasûnû Mÿ hÿm mÿd -höseyn xan qoy muø du.

Î, ÿùàëèíè àüûð âåðýè âÿ

ìöêÿëëÿôèé éÿò ëÿðëÿ èí úè -

äèðäè. Äÿðáÿíä õàíûíûí

ñè éà ñÿòèíäÿí íàðàçû îëàí

yer li ÿhali kþmÿk ö÷ön

Ãuba õà íû Fÿtÿli xana

mö rà ciÿt et di. 1759-cuil dÿ Fÿ tÿ li xan éåð ëè

ÿùàëèíèí õàùèøè èëÿ Dÿr -

bÿndÿ yö röø edÿ rÿk onu

Quba xan lû üûna birlÿø -

dirdi. Bun dan son ra Dÿr -

bÿnd Qu ba xan lûüûnûn

122

?Úîüðàôè ìþâãåéè Ëÿíêÿðàí ÿùàëèñèíÿ ùàíñû ìÿøüóëèééÿòö÷öí øÿðàèò éàðàäûðäû?

Dərbənd xanlığı

? Qara xanûn dþvröndÿ iqtisadi inkiøafûn sÿbÿbè nÿ idi?

mö höm òèúàðÿò, ñÿíÿò êàð ëûã âÿ èãòèñàäè mÿr kÿzlÿrindÿn biri

oldu.

123

? Ôÿòÿëè õàíûí Äÿðáÿíä õàíëûüûíû Ãóáà õàíëûüûíà áèðëÿø äèðìÿ -ñèíÿ ùàíñû ùàäèñÿ âàñèòÿ îëìóøäó?

1. Áàêû õàíëûüûíäà õàðèúè òèúàðÿòèí èíêèøàôûíûí ñÿáÿ-áèíè ìöÿééÿí åäèí.

2. Áàêû õàíëûüû íÿ âàõò Ãóáàäàí àñûëû âÿçèééÿòÿ äöø -ìöøäöð?

3. Áàêû âÿ Äÿðáÿíä õàíëûãëàðûíûí òàðèõèíäÿ îõøàð úÿùÿòëÿðè ìöÿé éÿíåäèí.

4. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1759 1767 1785 1796

Бакы

Дярбянд

Ъоьрафи мювге

Игтисадиййат

Русийа ишьалы

Dərbənd xanı əhaliyə zülm edir, onlardan zor la və həd dindən artıqver gi tələb edir, narazı olan la rı cəzalandırırdı. Xanın bu ədalətsizliyixal qın narazılığını artırırdı. Əhali bu zülmdən azad ol maq üçünqubalı Fətəli xana müraciət edə rək on dan kömək istəmişdi.

XVIII əsr rus tarixçisi Mixail Çulkov

ÚÀÌÀÀÒ, ÑÓËÒÀÍËÛÃËÀÐ ÂßÌßËÈÊËÈÊËßÐ

Càð-Bàëàêÿí úàìààòû. Azÿr baycanda mþvcud olmuø dþvlÿtqurumlarûndan biri dÿ þzönÿmÿxsus idarÿ quruluøu olan Car-Ba -lakÿn camaatû idi. Camaat* Qanûx (Alazan) ÷ayûnûn aøaüû áîéóíóÿùàòÿ åäÿí Àçÿðáàéúàí òîðïàã ëàðûíäà yerlÿøirdi. Azÿr bay ca nûnøimal-qÿrbin dÿ yaranmûø Car-Ba lakÿn camaat lûüû — Car, Balakÿn,Tala, Katex, Muxax vÿ Cÿnik ca maatlarûnû bir lÿødirirdi. Úàìà -àòûí ÿùàëèñè, ÿñàñÿí, áó éåðëÿðèí ÿí ãÿäèì ñàêèíëÿðè îëàí êèììåð,èñêèò, ñàê òàéôàëàðûíûí, ùàáåëÿ äèýÿð îüóç âÿ ãûï÷àã òöðêëÿðèíèííÿñèëëÿðè îëàí Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè (ìó üàë ëàð) èäè. Àçÿðáàéúàíòöðêëÿðè èëÿ éàíàøû, áóðàäà èíýèëîéëàð, àâàð ëàð âÿ ñà õóðëàð äà éà-øàéûðäûëàð. Gþrkÿmli Azÿr baycan tarix÷isi Aá áàñ ãó ëó àüà Bakû -xa nov vÿ bir ÷ox nöfuzlu alimlÿr avar larû qÿ dim avar törklÿrininda vam ÷ûlarû hesab edir lÿr. Àâàðëàðûí âÿ ñàêëàðûí áþ éöê ùèññÿñèXVI ÿs rin sonu — XVII ÿsrin ÿvvÿllÿrindÿ Áþéöê Ãàô ãàçûí óúàäàüëûã ÿðà çèëÿðèíäÿí — Daüûs tandan kþ ÷öb gÿl miø dèlÿr. On larûnkþ÷ mÿsi iqtisadi sÿ bÿblÿ, éàøàäûãëàðû äàüëûã ÿðàçèäÿ yararlû tor -paq la rûn az lûüû ilÿ baülû idi. ßlveriøli tÿbii øÿraitin olma sû bu ÿha-linin Ãà íûõ áîéóí äà êû Azÿr bay ca n torpaq larûnda mÿskun laø ma- sûna sÿbÿb oldu. Îí ëàð áurada xa rici höcum lardan qorunmaqö÷ön icma larda bir lÿø miø dilÿr. Úàìààòûí ÿùàëèñè éàéëàã-ãûøëàãìàëäàðëûüû, ÿêèí÷èëèê âÿ ñÿ íÿò êàð ëûã ëà ìÿø üóë îëóðäó. Îò ëàãëàð úà -ìààòûí öìó ìè èñòè ôà äÿ ñèíäÿ èäè.

124

* Úàìààò — ÿðÿáúÿ «èúìà» äåìÿêäèð.

Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóä îëìóø áó äþâ ëÿò ãóðóì-ëàðû íåúÿ èäàðÿ îëóíóðäó?

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàÀçÿðáàéúàíäà õàíëûãëàðäàí áàøãàäà äþâëÿò ãóðóìëàðû âàð èäè. Áó ãó-ðóìëàð ùàí ñûñà áèð õàíëûüûí òà áåëè -éèí äÿ èäè.

Hÿr bir icmakÿnd xu da vÿ qazûtÿrÿ fin dÿn ida rÿolu nurdu. Èäa rÿ - etmÿ øÿ riÿt qay da - larûna ÿsaslànûrdû.

Úà ìààò ûí àëèîðãàíû õàëã éû -üûíúàüû èäè. Bö - tön mö höm mÿ -sÿ lÿ lÿr õàëã yû üûn - caüûí da hÿll edi -lirdi. Áóðàäà éàø- ëû ëàð ëà áÿ ðà áÿð,éàëíûç éåòêèíëèêéà øû íà ÷àòìûø êèøèëÿð èøòè ðàê åäÿ áè ëÿð äèëÿð. Õàëã éû üûí úàüûíäà äà -õè ëè ìÿñÿ ëÿ ëÿ ð, ùÿì÷èíèí ìö ùà ðè áÿ âÿ ñöëù ìÿ ñÿ ëÿ ëÿðè ìö çàêèðÿîëóíóð, ìöùöì ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèëèðäè. Úÿìèé éÿò äÿ ðóùà íè ëÿ ðèíäÿ íöôóçó áþéöê èäè. Îíëàð ìÿù êÿ ìÿ èø ëÿðèíäÿ øÿðèÿò ãàíóíëàðûíàÿñàñ ëàíûðäûëàð.

Àçÿðáàéúàíûí óúãàð ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøÿí Úàð-Áàëàêÿí úàìààòûØÿêè õàíëûüû âÿ Èëèñó ñóëòàíëûüû èëÿ áèðëÿøÿðÿê áó äèéàðû éàäåëëèëÿ-ðèí ùö úóì ëàðûí äàí ãîðóéóá ñàõëàìàãäà ìöùöì ðîë îé íà ìûøäû.Úàìààò XVIIÛ ÿñðèí 50-úè èë ëÿðèí äÿ Øÿêè õàíëû üûí äàí àñûëû âÿçèé -éÿ òÿ äöø ìöø, éàë íûç XVIII ÿñðèí ñîíëàðûíäà ìöÿé éÿí ìöñ òÿ ãèë -ëèê ÿëäÿ åäÿ áèëìèøäè.

Sóëòàíëûãëàð. Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-ãÿðá òîðïàãëàðûíäà Úàð-Áà-ëàêÿí úàìààòûíäàí áàøãà, Ãà çàõ, Øÿìøÿääèë, Áîð÷àëû, ßðÿø, Ãÿ -áÿëÿ, Ãóòãàøûí âÿ Èëèñó ñóë òàí ëûãëàðû êèìè êè÷èê äþâëÿò ãóðóìëàðûäà éàðàíìûøäû.

Áîð÷àëû ñóëòàíëûüû Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí äþâðöíäÿ — ÕÂÛÛ ÿñðèíÿâ âÿë ëÿðèíäÿ éàðàäûëìûøäû. ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ ñóëòàíëûüûí ÿðàçèñèíÿ Áîð-÷àëû âÿ Ëîðó âèëàéÿòëÿðè (èíäèêè Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí øè-

125

?Camaatlığın idarə olunmasının fərqli cəhətləri nə ilə bağlı idi?Fikrinizi əsaslandırın.

Шякили Щаъы Чяляби ханын йцрцшляри

Эцръц чары ЫЫ Ираклинин йцрцшляри

Döyüş

Qala

Car-Balakən camaatı

ìàëû) äà õèë èäè. Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ Áîð÷àëû ñóëòàíëûüû Ãàðàáàüáÿéëÿðáÿ éè ëèéèíèí òÿðêèáèíäÿ èäè. Íàäèð øàù Áîð÷àëû ñóëòàíëûüûíû ùÿëÿÕ ÿñð äÿí Àçÿðáàéúàí äþâëÿòëÿðèíèí òàáåëèéèíäÿ îëàí Êàðòëè ùà-êèìèíèí èäàðÿñèíÿ âåðìèøäè. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ Êàðòëè ÷àðûÁîð÷àëûíû èøüàë åòìèøäè. Áþëýÿíèí áöòöíëöêëÿ éåðëè òöðêëÿðäÿí èáà-ðÿò îëàí ÿùàëèñè èøüàëà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûð, öñéàíëàð åäèðäè.

Èlisu sultanlûüû hÿlÿ Sÿfÿvilÿr dþvröndÿ — XVI ÿs rin ikinci ya -rû sûnda yaranmûødûr. ßvvÿllÿr sultan ÿhali tÿrÿfindÿn se÷i lir di.XVIII ÿsrin sonlarûn dan sultan hakimiyyÿti irsÿn ke÷ mÿyÿbaøladû. Èëèñó ñóëòàíëûüû Øÿ êè õàíëûüû âÿ Úàð-Áàëàêÿí úàìààòû èëÿáèðëèêäÿ þëêÿíèí øèìàë-ãÿðá òîðïàã ëà ðû íûí éàäåëëè áàñãûíëàðûíäàíãîðóíìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð.

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà ìþâúóä ñóëòàíëûãëàðäàí áèðè Ãà -çàõ ñóëòàíëûüû èäè. Áóðàäà Ãàçàõ òàéôàñû* éàøàéûðäû. Øÿìøÿääèëñóë òàíëûüûíûí àäû èñÿ ãÿäèì Àçÿðáàéúàí òàéôàñû Çöëãÿäÿðëÿðèí áèðãîëó îëàí Øÿìøÿääèëëÿ áàüëû èäè. Ùàêèìëÿðè ñóëòàí òèòóëó äàøûéûðäû.Îí ëàð èðñè ùàêèìèééÿòÿ ìàëèê èäèëÿð.

Ãÿáÿëÿ âÿ Ãóòãàøûí ñóëòàíëûãëàðû ìöÿééÿí èìòèéàçà ìà ëèê îë -ìàã ëà, áèëà âàñèòÿ Øÿêè õàíëûüûíà òàáå èäè. ßùà ëè ÿêèí÷èëèêëÿ ìÿø üóëèäè — áóüäà, àð ïà, ÷ÿëòèê áåúÿ ðèð, èïÿê÷è ëèê ëÿ äÿ ìÿø üóë îëóðäó. Àçÿð -áàé úà íûí áèð ñû ðà øÿùÿð ëÿðèíÿ ýåäÿí òèúàðÿò éîëëàðû áó ðà äàí êå ÷èð äè.

ßðÿø ñóëòàíëûüû Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ éàðàíìûøäû. ßùàëè èïÿê÷è -ëèê, ÿêèí÷èëèê, ìàë äàð ëûã âÿ áàü ÷û ëûãëà ìÿøüóë îëóðäó. Áóðàäàíáèð ÷îõ þëêÿëÿðÿ õàì èïÿê èõ ðàú åäèëèðäè. Ñóëòàíëûã Øÿêè õàíëûüûí-äàí àñûëû èäè. 1795-úè èëäÿ ñóë òàí ëûã ëÿüâ åäèëäè âÿ ìàùàë êèìè Øÿ -êè õàí ëû üû íà ãàòûëäû.

Ìÿëèêëèêëÿð. ßùàëèñè õðèñòèàíëûüû ãÿ áóë åòìèø àëáàíëàðäàí èáà ðÿòîëàí Õà÷ûí, Âÿ ðÿíäÿ, Äèçàã, Ýöëöñ òàí (Òà ëûø), ×èëÿ áþðä ìÿ ëèê -ëèê ëÿðè Ãàðà áàü õàíëûüû ÿðàçèñèíäÿ éåð ëÿøèðäè. Ìÿëèêëÿð õàí äàí àñûëûèäèëÿð, là êèí Ïÿ íàùÿëè õàí ýöú ëÿí äèêúÿ ìÿëèê ëÿ ðèí ñåïà ðàò÷ûëûã*ôÿàëèééÿòè äÿ àð òûðäû. Áó íóí ãàðøûñûíûí àëûí ìàñû âà úèá èäè.

126

* Ãàçàõ òàéôàñû — Àçÿðáàéúàí-òöðê òàéôàñû. Àçÿð áàé úàíûí øè ìàë-ãÿðá òîðïàã -ëàðûíäà ìÿñêóíëàøìûø äû. XVIII ÿñðèí ÿâ âÿëëÿ ðèíäÿ áèð ùèñ -ñÿñè Ãàðà áàüà êþ÷ ìöø äö.

* Ñåïàðàò÷ûëûã — áþëöøäöðöúöëöê, ïàð÷àëàìà ìåéëè

? Ùàíñû ñóëòàíëûãëàð Øÿêè õàíëûüûíäàí àñûëû èäè?

Ìÿíáÿëÿðèí âÿ «Ãàðàáàüíàìÿ» ìöÿëëèôëÿ ðè íèí âåð äèê ëÿðè ìÿëó -ìàò à ýþðÿ, ìÿëèê ëèê ëÿðèí ÿùàëèñè ìÿíøÿúÿ Ãàðàáàüäàí äå éèë äè. Îí -ëàð áó ÿðàçèéÿ Àçÿðáàéúàíûí áàøãà éåðëÿ ðèí äÿí êþ ÷öá ýÿëìèø äèëÿðâÿ Ãàðàáàüûí áåø ìà ùà ëûíûí àäû èëÿ àäëàí äû ðûë ìûøäû. Éàëíûç Õà - ÷ûí ìà ùàëûíûí ÿùàëèñè éåðëè õðèñ òèàí-àë áàí ëàð èäè ëÿð. Äèýÿð ìÿëèê-ëÿð Ãàðàáàüà ýÿë ìÿ èäè. Ìÿ ñÿ ëÿí, Äè çàã ìÿëèêè Ãàðàáà üà Ëî ðóäàíãà ÷ûá ýÿë ìèøäè. Íà äèð øàù Äèçàã äà îíà ìÿ ëèêëèê âåð ìèø äè. Âÿ -ðÿíäÿ ìÿëèêè Øàù íÿçÿð Ýþé÷ÿ äÿí, ×èëÿáþðä ìÿëèêè Àëëàù ãó ëó Ìà -üà âèç äÿí*, Òàëûø ìÿëèêè Óñóá Øèð âàí äàí ãà ÷àðàã Ãàðà áàü äàþç öíÿ ñûüû íà úàã òàïìûø âÿ Íàäèð øàùà èòàÿòÿ ýþ ðÿ ìö âàôèã ÿðà -çèëÿðÿ ìÿëèê òÿ éèí åäèë ìèøäè. Îí ëàð Ãàðà áàüäà ùå÷ áèð äþâëÿò áèð -ëÿøìÿñè éà ðà äà áèëìÿ ìèøäè ëÿð, ÷öí êè áþëýÿäÿ ñîñèàë äàéàüà ìàëèêîë ìàéàí, äàèì áèð-áèðè èëÿ äèäè øÿí ìà ùàë áàø ÷û ëà ðû èäè ëÿð. Ìÿëèêëÿðñÿëàùèééÿòëÿðèíèí ìÿùäóä ëàø äû ðûë ìà ñûíäàí ãîðõóðäóëàð. Îíà ýþðÿäÿ Ãà ðà áàüäà ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ùàêèìèééÿòèí éà ðàí ìà ñûíû èñòÿ-ìèð, õàðèúè ãöââÿëÿðëÿ ýèçëè ÿëàãÿëÿð ñàõëàéûðäûëàð. Ìÿ ëèêëÿðèí ñå-ïàðàò÷ûëûã ìåéèëëÿðè ìÿð êÿç ëÿø äèð ìÿ èøèíÿ ìà íå îëóð, õàíëûüûíäàõèëè âÿçèééÿòèíè ìöðÿêêÿáëÿøäèðèðäè. Áó íà ýþðÿ äÿ ìÿëèê ëÿ ðèíìö ãàâè ìÿòèíè ãûð ìàã ö÷öí ýþ ðöëÿí òÿä áèðëÿð Ãàðà áàü õàí ëûüû íûíìöñ òÿãèë ëè éè íèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè äåìÿê èäè.

127

* Ìàüàâèç — ÕÂÛÛ ÿñðäÿ Ìàêó áþëýÿñèíäÿí ýÿëÿíëÿð òÿðÿôèíäÿí Èðÿâàí ÿéàëÿ-òèíäÿ ñàëûíìûø éàøàéûø ìÿñêÿíè

!Õàíëûüûí ýöú ëÿí ìÿñè èëÿ ìÿ ëèêëèêëÿðèí áþëöøäöðöúöëöêôÿà ëèé éÿòè àðà ñûí äà ÿëàãÿíè ìöÿé éÿí ëÿøäèðèí.

1. Úàð-Áàëàêÿí úàìààòëûüûíäà èäàðÿåòìÿíèí þçöíÿ-ìÿõñóñ úÿùÿòè íÿ èäè?

2. Ùàíñû ñóëòàíëûãëàð Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ éàðàíìûøäû?3. Ùàíñû ìÿëèêëèéèí ÿùàëèñè éåðëè õðèñòèàí-àëáàíëàð èäè?

4. Ìÿëèêëèêëÿðèí ìþâúóäëóüó íÿ ö÷öí ìÿðêÿçëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòèíÿìàíå îëóðäó?

5. Úàìààò, ñóëòàíëûã âÿ ìÿëèêëèêëÿðÿ àèä úÿäâÿë òÿðòèá åäèí.

ÀÜÀ ÌßÙßÌÌßÄ ÕÀÍ ÃÀÚÀÐÛÍÁÈÐËßØÄÈÐÌß ÑÈÉÀÑßÒÈ

Éöðöøÿ ùàçûðëûã. Àçÿðáàéúàí òîð -ïàãëàðûíû áèðëÿøäèðìÿê ñèéà ñÿòè éåðèäÿíÀüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàð 1790-úûèëäÿ Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá õàíëûãëàðûíûòàìàìèëÿ òàáå åòäèêäÿí ñîíðà øèìàëõàíëûãëàðûíû äà òàáå åòìÿéè ãÿðàðààëäû. Î þç ìÿãñÿäèíè ýåð ÷ÿê ëÿøäèðìÿêö÷öí, èëê íþâ áÿäÿ, äèïëî ìà òèê éîëà ÿëàòäû. Àçÿðáàé úàí õàí ëàðû íà, Êàðò ëè-Êàõåòè ÷à ðû íà ôÿð ìàí ëàð ýþí äÿð äè, îíàòàáå îëìàëàðûíû òÿëÿá åòäè. Àçÿð áàé úàíõàí ëàðû, åëÿúÿ äÿ Êàðòëè-Êàõåòè ÷à ðûôÿð ìàíû ðÿää åòäèëÿð.

Àüà Ìÿùÿììÿä õàíûí îíóí ùàêèìèééÿòèíè òàíûìàã áàðÿäÿ ôÿð-ìàíûíû ðÿää åòñÿëÿð äÿ, øèìàë xan lûqlarû möqavimÿt ö÷ön va hid cÿb -hÿ yaratmaäûlar. Îíëàðûí áÿçèëÿðè ay rû-ayrûlûqda mö da fiÿ ha zûr lûüû -na baøladû. Qalalar mþh kÿm lÿn di rildi, ÿrzaq eh ti yatû top la nûl dû. Bÿzi

128

Àçÿðáàéúàíûí øèìàëûíäà éàðàíìûø õàíëûãëàðÀüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàðûí áó òÿøÿááöñöíöíåúÿ ãàðøûëàäûëàð?

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíèí ñî -íóí äà Àçÿðáàéúàíûí Ãacar òöðêòàé ôà ñûí äàí îëàí Aüa Mÿ hÿmmÿdxan ùà êèìèééÿòè ÿëÿ àëàðàã Sÿfÿvidþv lÿ ti nin sÿr hÿdlÿrini bÿr pa et mÿkìÿãñÿäèlÿ ìö áà ðè çÿéÿ áàøëàäû.

?Sizcÿ, Aüa Mÿ hÿmmÿd xanQacar nÿ ö÷ön ÿââÿëúÿ silaha ÿl atmadû?

Ağa Məhəmməd xan Qacar

xanlûqlar èñÿ hÿrbi kþmÿk ö÷ön Àçÿðáàéúàíû èøüàë åòìÿ éÿ ùàçûðëàøàíRusiyaya mö ra ciÿt etdilÿr.

Qarabaü õàíû Èbrahimxÿlil xan vÿ Ëÿíêÿðàí xanû Mir Mus tafaxan Àüà Ìÿùÿììÿä õàíà qarøû bir likdÿ mö qa vi mÿt gþs tÿr mÿyiqÿ rara aldûlar. Èáðàùèìõÿëèë õàí Àüà Ìÿùÿììÿä õàíûí ãî øóíóêå÷ÿ áèëìÿñèí äåéÿ Àðàç öçÿðèíäÿêè Õóäàôÿðèí êþðïöñö íö äàüûò-ìàüû ÿìð åòäè. Tez liklÿ áó it ti faqa ýöðúö ÷arû II Èrakli vÿ Èrÿ vanõàíû Mÿ hÿmmÿd Ùöñåéí xan Ãàúàð da qo øul du, ëakin îíëàðûíàðàñûíäà áèðëèê mþhkÿm de yildi.

Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Qa carûí Azÿrbaycanûn øimal torpaq la -rû na éöðöøÿ áàøëàìàñû. 1795-úè èëäÿ Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Qa carAzÿrbaycanûn øimal torpaq larû na ö÷ istiqamÿt dÿ yöröø etdi: qo -øunun ki÷ik bir hissÿsi Da üûstan özÿrinÿ éåðèìÿê ö÷ön Mu üana,bþyök hissÿsi Aüa Mÿ hÿm mÿd xa nûn þz baø÷ûlûüû altûn da Qa ra ba -üa, ö÷öncö hissÿsi isÿ Èrÿvan xanlûüûna doü ru ùÿðÿêÿòÿ áàøëàäû.

Èrÿvan istiqa mÿtinÿ éöðöø edÿn ãîøóí ùèññÿñè Nax÷ûvanda ñÿðòmö qa vi mÿ tÿ rast gÿl di. Qacar ãîøóíó Íàõ÷ûâàíûí ìöùàñèðÿñèí-

129

Ağa Məhəmməd xan Qacar Şuşa qalasını mühasirəyə alır.

?Xan lûqlarûn kþ mÿk ö÷ön Rusi ya ya möraciÿt etmÿsinin mÿnfitÿrÿfi nÿ idi?

äÿí ÿë ÷ÿêèá Èrÿ vana hö -cum åòäè. Éàõøû ìö äàôèÿîëóíìàéàí Èrÿvan qa lasûçÿèô ìö ãàâèìÿò ýþñ òÿðäè.Èðÿâàí ãàëàñû ÿëÿ êå÷èðèëäè.

Qarabaü xan lûüû öçÿðè -íÿ éå ðèéÿí Àüà Ìÿùÿììÿäõàí Øu øa qalasûíû mö ha si -rÿyÿ aldû. Øu øa qa lasû 33gön mö dafiÿ olundu. Ìö -ùàñèðÿ øÿðàèòèíÿ vÿ ÿrzaqãûòëûüûíà da vam gÿ tir mÿ -yÿn Qacar ordusu Øu øanûtuta bil mÿ di. Vÿziy yÿtin ÷ÿ -tinliyini gþ rÿn Qacar pla nû -nû dÿ yiø mÿyÿ mÿc bur oldu,Øuøanûn mö ha sirÿ si ni da -yan dû rûb Tif li sÿ doüru hÿ rÿ -kÿt etdi. Tif lisi òóòàí Qa car

ordusu ÷ox lu qÿnimÿt vÿ ÿsir ÿlÿ ke÷irÿðÿê 1795-úè ilin pa yûzûnda Òèô-ëèñäÿí Ìóüàíà ÷ÿkildi.

Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàðûí ýåðè ÷ÿêèëìÿñè. Àçÿðáàéúàí ö÷öíáå ëÿ ÷ÿòèí ìÿãàìäà äà õàíëûãëàð àðàñûíäà ÷ÿêèøìÿëÿð äàâàì åäèð -äè. Áÿçè õàíëàð Àüà Ìÿùÿììÿä Ãàúàðûí éöðöøöíäÿí þç õåéèð ëÿðèö÷öí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Øÿ ki xanû Àüà Ìÿùÿì ìÿä õàí-äàí þçöíÿ äöøìÿí ñàéäûüû Øàìàõû õàíûíû úÿçàëàíäûðìàüû õàùèøåòìèøäè. Øÿêè õàíûíûí õàùèøèíÿ úàâàá îëàðàã Àüà Ìÿùÿììÿä õàíÃàúàð Øàìàõû õàíëûüû öçÿðèíÿ éöðöøÿ áàøëàäû. Ãàúàðûí ýÿëdiéèíèåøèäÿí Øàìàõû õàíû Mus tafa xan ÿhaliéÿ øÿhÿri òÿðê åòìÿéè ÿìðåòäè. Qacarûí ordusu boø qal mûø øÿhÿrÿ äàõèë îëäó. Áóíäàí ñîíðàÀüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàð Äàüûñ òàí ùàêèìëÿðèíÿ ôÿðìàí ýþíäÿ-ðÿðÿê îíà òàáå îëìàëàðûíû òÿëÿá åòäè. Øàìàõû øÿùÿðèíè òóòñà äà,øàìàõûëûëàð Ãàúàðûí òÿéèí åòäèéè ùàêèìÿ èòàÿò åòìÿäèëÿð, ìöáà-ðèçÿéÿ ãàëõàðàã îíó þëäöðäöëÿð. Ôèò äàüûíäà ìþâãåéèíè ìþùêÿì-

130

? Xatûrlayûn: Øuøa qa lasû kim tÿrÿfindÿn tik dirilmiødi?Bu qa la nûn strateji ÿhÿ miyyÿtli oldu üu nu ÿsaslandûrûn.

Ağa Məhəmməd xan QacarınTiflisə hücumu

131

ëÿíäèðÿí Ìóñòàôà õàí èñÿ Ãàúàð îðäó ùèññÿëÿðèíèí Äÿðáÿíä èñòè-ãàìÿòèíäÿ ùÿðÿêÿòèíÿ ìàíå îëäó.

Íàäèð øàùûí íÿâÿñèíèí Õîðàñàíäà ãèéàì ãàëäûðìàñû õÿáÿðèíèàëàí Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàð Àçÿðáàéúàíûí øèìàë òîðïàãëàðûíûòÿðê åòäè. Õîðàñàí ñòðàòåæè âÿ èãòèñàäè ÿùÿìèééÿò äàøûéûðäû. Îíóíèòèðèëìÿñè ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòè ñàðñûäà áèëÿðäè.

Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàðûí ñîí úÿùäè. 1796-cû ilèí éàçûíäàAüa Mÿhÿmmÿd xan Qacar Ìóüàíäà ðÿñìè îëàðàã øàù åëàí îëóíäó.Î, ßðäÿáèëÿ ýÿëäè, Øàù Û Èñìàéûëûí ãûëûíúûíû ãÿáóë åäÿðÿê þzö nöÑÿôÿâè äþâëÿòèíèí âàðèñè elan etdi.

1796-cû ilin yazûn da genåral Âàëåðèàí Zubovun baø÷ûlûüû ilÿ rusqo øun larû Azÿr baycana yöröø åòäè. Tez bir zamanda Açÿrbay canûni÷ÿ rilÿ ri nÿ daxil olan rus ordusu Cÿ nubi Qaf qazû tutdu, ëàêèí II Yeka -tåri na nûn qÿ fil þlöm xÿbÿri âÿ ýöúëö ìöãàâèìÿò rus ordusunungeri ÷ÿkilmÿsinÿ sÿbÿb oldu. Ðóñèéàíûí Úÿíóáè Ãàôãàçû, õöñóñèëÿ äÿÀçÿðáàéúàíûí øèìàë òîðïàã ëàðûíû èøüàë åòìÿê ñèéàñÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõàíÀüà Ìÿ ùÿì ìÿä øàù Ãàúàð 1797-úè èëäÿ éåíèäÿí øèìàëà éöðöø åòäè.

Íàõ÷ûâàí, Ëÿíêÿðàí âÿ Ãàðàáàü õàíëûãëàðûíûí òàáå åäèëìÿñè.Aüa Mÿhÿmmÿd øah ãîøóíóí áèð hissÿsini Tÿbrizÿ gþndÿräè, þzöisÿ ßrdÿbilÿ gÿldi. Áóðàäàí Nax÷ûvana sö vari dÿstÿsi gþndÿ rÿrÿkxanlûüûn îíà òàáå îëìàñûíû òÿëÿá etdi. Nax÷ûvan xanû Kÿl bÿli õàíqiy mÿtli hÿdiyéÿlÿrlÿ ßrdÿbilÿ gÿlib øahûn ùàêèìèééÿòèíè ãÿáóëåòñÿ äÿ, Aüa Mÿhÿmmÿd øah Kÿl bÿli xa nûn ðus qo øunlarû ilÿ ÿlaqÿsax la dûüûnû bèlib îíó hÿbs et dirdi. Íàõ÷ûâàíûí àðäûíúà Qacar or-dusu Lÿnkÿranû äà þçöíÿ òàáå et di.

Qarabaüa hÿrÿkÿt edÿn Qa car or dusu Àraz ÷ayûna ÷atdû. Xó dafÿ -rin kþr pö sö Èbrahimõÿlil xanûí ÿì ðè èëÿ ñþ êöë äöéö ö÷öí Ãà úàð îð-äóñó ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ Àðàç ÷àéûíû êå÷èá ìöâÿããÿòè îëà ðàã ÷àéûíñàùèëèíäÿ äöøÿð ýÿ ñàë äû. Áó çàìàí Ãàðàáàü õàíëûüûíûí ìöäàôèÿ÷èëÿðè

Ağa Məhəmməd xan Qacarın Urmiya xanına məktubu

“Türk tayfaları olan Əfşarlar və Qacarlar bir-biri ilə müharibə apar -maqla ümumi düşmənin qələbəsi üçün imkan yaradırlar. Qacar tay -

faları ilə ittifaq bağlamaqla Əfşar tayfaları öz müstəqilliklərini qoruya bilərlər.Heç kimin onların torpaqlarına hücum etməyə cəsarəti çatmaz”.

N.Mustafayeva. Azərbaycanın cənub xanlıqları, səh. 58–59

i÷ÿrisi aüûr daø larla dol durulmuø qayûq larû áèð ãÿäÿð àøàüûäà Àraz÷ayûnà at dûlar. Daøla do lu qayûq lar ÷àéûí mÿc rasû nû dÿyiø di. Ñó àõûáøà ùûí dö øÿrgÿsiíÿ äîëäó, ordunun ÿr zaq vÿ si lah la rûnû yu yub apardû.

Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàð ÿòðàô êÿíäëÿðäÿí ëàçûìè ìèãäàðäàÿðçàã âÿ ñèëàù òîïëàäûãäàí ñîíðà Øuøaya ya xûnlaødû. Øuøa ãalañûÈbrahimõÿ lil xanûn baø÷ûlûüû ilÿ mödafiÿ olu nurdu. Ìöäàôèÿ÷èëÿ-ðèí äþéöø ÿz mini qûra bilmÿyÿn Øah Qacar qala divar larûnû topatutdu. Ãàëà äèâàðëàðûíûí òîï àòÿøèíäÿí äàüûëìàüà áàøëàäûüûíûýþðÿí Èáðàùèìõÿëèë õàí äÿñòÿñè èëÿ ãàëàäàí ÷ûõàðàã øàù ãîøóíóèëÿ ãåéðè-áÿðàáÿð äþéöøÿ ýèðäè, ëàêèí ìöùàñèðÿéÿ äöøäö. Î, ìöùà-ñèðÿäÿí ÷ûõñà äà, ãàëàéà ãàéûäà áèëìÿäè âÿ Øuøa qalasûnûn möda -fiÿsi baø sûz qaldû. Qacar Øuøa ÿhalisini tÿslim ol maüà ÷àüûðäû.Øuøa aüsaqqallarû bþyök möza kirÿdÿn sonra þz nö ma yÿn dÿlÿriniQacarûn yanûna gþn dÿr di lÿr. Íö ma yÿn dÿ bildirdi ki, ÿhali Qacarûqala ya bu rax ma üa ehtiyat edir.

Mÿnbÿlÿrdÿ deyilir ki, Aüa Mÿhÿmmÿd øah Ãuranû gþtöröb þzmþhö rönö onun özÿrinÿ basdû vÿ and i÷di ki, Øuøada kimsÿyÿ to -xunmayacaqäûr. Øuøa ÿhalisi èñÿ Qacara tÿzminat vermÿli idi. Èstÿni -lÿn mÿblÿü iki gönÿ yûüûldû, bunäan sonra qalanûn ÿsas qapû larû a÷ûldû.

Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàðûí þëäöðöëìÿñè âÿ Ãàúàð îðäóñó-íóí ýåðè ÷ÿêèëìÿñè. Ãàðàáàü õàíëûüûíäàí ñîíðà Øamaxû, Øÿkivÿ Gÿn cÿ xan lûqlarû da tabe ediläè.

Óüóðëàðûíà áàõìàéàðàã, Qacarûn áó cÿhdi äÿ baø tutmadû.1797-ci ilin éayûn da Øuøada sui-qÿsd nÿ ticÿ sindÿ þl dö röl mÿ sionun plan larûnû yarûm÷ûq qoy du âÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí ñÿðùÿäëÿ-ðèíèí áÿðïàñû ìöìêöí îëìàäû. Qa ca r or dusu Azÿr bay canûí øi -mal torpaqla rûnû tÿrk etdi.

Áåëÿëèêëÿ, ÷àð Ðóñèéàñûíûí õàíëûãëàðà âÿ ñóëòàíëûãëàðà ïàð÷à-ëàíìûø Àçÿðáàéúàíû èøüàë åòìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàíäû.

132

1. Øèìàëà äîüðó éöðöø åòìÿêäÿ Àüà Ìÿùÿììÿäõàí Ãàúàðûí ìÿãñÿäè íÿ èäè?

2. Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàðûí äþâëÿò÷èëèê ôÿàëèé -éÿòèíè íåúÿ ãèéìÿò ëÿí äèðèðñèíèç?

3. Ñèçúÿ, íÿ ö÷öí Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàð Ãàðà-áàüà õöñóñè ÿùÿ ìèé éÿò âåðèðäè?

4. Àüà Ìÿùÿììÿä õàí Ãàúàðûí éöðöøëÿðèíè íåúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèðñè-íèç? Áó, èøüàë÷ûëûã, éîõñà áèðëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòè èäè?

133

5. Ðóñèéàíûí «êþìÿê» ñèéàñÿòèíèí ìàùèééÿòèíäÿ íÿ äàéàíûðäû?6. Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàðûí Øóøàéà áèðèíúè éö ðö øö èëÿ èêèíúè

éöðöøöíö ìöãàéèñÿ åäèí.7. Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàðûí ñîí éöðöøö çàìàíû Àçÿðáàéúàíûí

ùà êèì äàèðÿëÿðèíèí ìþâãåéèíè èçàù åäèí.8. Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàð ùàããûíäà àøàüûäà âåðèëìèø ìÿëóìàò-

ëàðû îõóéóá ìö çàêèðÿ åäèí.

Ağa Məhəmməd şah Qacar özünün fövqəladə ira dəsi və bacarığı iləpadşah taxtına qalx ma ğa mü vəf fəq oldu. Onun özündən sonra xələfləribir əsr yarım şahlıq etdilər.

Ağa Məhəmməd şah Qacar ədalətli hökm dar idi. Ətrafındakılara həmişəşübhə ilə yanaşardı, ancaq səbəbsiz heç kimi incit məzdi.

Ağa Məhəmməd şah fazil adam idi, mütaliə əhli idi, məclislərə zinət verərdi.Səltənətə gəldiyi dövrdə də özünün ədəbi və tarixi məlumatlarına görə onu eşi -dən ləri heyrətdə qoyardı. Alimlər arasında xüsusi hörməti var idi.

Başqa məzhəbdə olanlara güzəşt edərdi, heç kimin haqqı yox idi ki, isəviləri vəmusə viləri incitsin.

Ağa Məhəmməd şah Qacar fəzilət əhli olduğu üçün fərman verdi ki, zər düş -tilərə əziyyət verməsinlər. Ondan sonra cahillər onları in cit məyə cürət etmədilər.

Fransız yazıçısı Jan Gevrin“Xacə şah” tarixi romanından

Qacarlar dövründə Oğuz tayfalarının tarixinə maraq göstərilmiş,onlar haqqında əsər yazılmışdır. Bu əsərdə Ağa Məhəmməd şah“Türk padşahı” adlandırılır, soyu Əfrasiyabdan, şanı Çingiz xandan,

mətin liyi Səlcuqdan, əzmi Teymurdan almış şəxsiyyət kimi təqdim edilir.

Faruq Sümər, görkəmli türk tarixçisi

“Ulu Tanrıya şükürlər olsun ki, Turan, İran, Rum ... və Hindistantürk lərin böyük xanədanlarına verilib. Hər xanədanın öz ölkəsi iləkifa yətlənməsi ən yaxşı yoldur”.

Ağa Məhəmməd şahın özbək hökmdarına məktubundan

ÕÂÛÛÛ ßÑÐÈÍ ÈÊÈÍÚÈ ÉÀÐÛÑÛÍÄÀÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÄÀ ÈÚÒÈÌÀÈ ÙßÉÀÒ

Õàíëûãëàðäà òîðïàã ìöëêèééÿòè ôîðìàëàðû. Õanlûqlar dþv röndÿäÿ mölk, vÿqf vÿ camaat torpaq mölkiyyÿti for malarû var dû. Äþvlÿttor paq larû èñÿ xan ailÿsinÿ mÿxsus torpaqlarà birlÿødi ril miødi.

Øÿrti torpaq mölkiyyÿtè formasû kimi tiyul geniø yayûlmûødû.Òiyul xanlar tÿrÿfèndÿn möÿyyÿn øÿxslÿrÿ vÿzifÿyÿ vÿ xidmÿtÿgþrÿ verilirdi. Xan bu torpaüû verÿrkÿn onu xösusi sÿnÿd lÿ tÿsdiqedirdi. Tÿd ricÿn tiyul èðñè sÿciyyÿ alûrdû.

Ñîñèàë ãðóïëàð. Âåðýèëÿð. Azÿrbaycan xan lûq la rûnda sosial qrup -lar feodallar, kÿnd lilÿr, òàúèðëÿð âÿ ñÿíÿòêàðëàðäàí èáàðÿò èäè.

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÄÀ ßÑÀÑ ÑÎÑÈÀË ÃÐÓÏËÀÐ

134

Áó òÿñèð þçöíö ÿí ÷îõ íÿäÿ áöðóçÿ âåðèðäè?

Õan lûq larûn yaran masû Azÿrbay -canda iqtisadi, sosial vÿ ictimai mö -na sibÿtlÿrÿ äÿ þç tÿsirèíè ýþñòÿðdi.

!Xanlûqlar dþvröndÿ mþv cód olan torpaq mölkiyyÿtiniSÿfÿvi lÿr dþvrön dÿ ki torpaq möl kiy yÿti ilÿ mö qa yisÿ edin.

FEODALËÀÐ

õan

sultan âÿ mÿliklÿr

elbÿyilÿr

áÿéëÿð

ðóùàíèëÿð

ðÿèééÿò

ðÿíúáÿðëÿð

åëàòëàð

ÒÀÚÈÐËßÐ Âß ÑßÍßÒÊÀÐËÀÐ

ÊßÍÄËÈËßÐ

Ðÿiyyÿt äivan, mölk vÿ vÿqf torpaqlarûnda ya øa yûr , înlar ö÷ön

ay rûlan torpaqlarû becÿrir vÿ feodallara, yaxud xÿzinÿyÿ vergi þdÿ-

yirdi. Þz torpaüû olmaéàí ðÿncbÿrlÿr xanûn vÿ digÿr feo dallarûn

mölk lÿrindÿ iølÿyÿrÿk yûüûlan mÿh su lun 1/3-ni gþtörördölÿr.

Ålatlar ìaldarlûq tÿsÿrröfatû ilÿ mÿøüul idilÿr. Éàéëàã-ãûøëàã

hÿyat tÿrzi ke÷irmÿklÿ birbaøa tay fa baø ÷ûlarûndan asûlû vÿziy yÿt dÿ

olurdular. Îíëàð õan qoøununóí ÿsas hissÿsini tÿøkil edirdilÿr. Îòó -

ðàã ÿùàëèäÿí ôÿðãëè îëàðàã, åëàòëàðäàí àëûíàí âåðýè íèñáÿòÿí àç èäè.

Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíäà éåíÿ äÿ ÿñàñ âåðýè ìàëúÿùÿò èäè.

Ôåîäàëëàð îòëàã ëàðäàí èñòèôàäÿ ìöãàáèëèíäÿ ðÿèééÿòäÿí ÷þïáàøûàäëû ÿëàâÿ âåðýè àëûðäûëàð. Êÿíäëè áàüëàðûíäàí òîïëàíàí áàüáàøûàäëû âåðýè ìÿùñóëóí 1/10-íè òÿøêèë åäèðäè.

Xanlûqlarda vergilÿrin toplanmasû ö÷ön öìóìè qayda yox idi.

Âåðýèëÿð ùÿð õàíëûãäà ìöÿééÿí âÿ ôîðìàëàøìûø àäÿòÿ ýþðÿ éûüû-

ëûðäû. Áó isÿ vergèéûüanlarûn þzbaøûnalûüû ö÷ön ÿlveriøli øÿrait

yaradûrdû. Kÿndlilÿrin aüûr gö zÿranû onlarûn ha kim zömrÿyÿ qar -

øû mö ba rizÿyÿ qalxmasûna sÿbÿb olurdu.

Xanlûqlarûn idarÿ edil mÿsi. Õàíëûãëàðûí èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèãèñ ìÿí äÿéèøèêëèêëÿðëÿ Ñÿôÿâè âÿ ßôøàðëàð äþâëÿòëÿðèíèí èäàðÿåòìÿ

135

? Hansû kÿndli qrupunun vÿziyyÿti nisbÿtÿn yaxøû idi? Bu nÿ ilÿ baülû idi?

“Hər il Novruz bayra mın da sər kər dələrə xa nın adın dan müxtəlif hə -diyyələr bağış la nır dı. Feo dallar da xana hədiy yələr gətirir di lər. İbra -himxəlil xan səfərdə olar kən və ya hər hansı yerdə düşərgə qurarkən

minbaşı la rın, yüzba şı ların, bəy lərin, ağaların əksəriyyəti, bəzi dö yüşçülər xanınmətbəxindən yemək alırdı lar. Çox vaxt xanın mət bəxinin birgün lük xərci onlarlaqoyundan, qırx pud dan artıq düyüdən və s. ibarət olurdu”.

Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği. “Qarabağ tarixi”

Necə düşünürsünüz, bütün bu xərclər kimin he sa bına ödənilirdi?

? Sizcÿ, kÿndlilÿr þz etirazlàrûnû necÿ bildirirdilÿr?

ñèñòåìè ÿñàñûíäà ãóðóëìóøäó. Xanlûq ha ki miy yÿtinin siyasi quru -lu øu tÿkhakimiy yÿt liliyÿ ÿsaslanûrdû. Onu qey ri-mÿhdud qanun-verici, mÿhkÿmÿ vÿ icra hakimiyyÿ ti nÿ malik olan xan idarÿedirdi. Õanlûq larûí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ xanûn ya nûn da mÿøvÿrÿt÷idivan — xan øurasû fÿa liyyÿt gþstÿ rir di.

Xan lûqlar inzibati cÿ hÿt dÿn mahallara, mahallar isÿ kÿndlÿrÿbþ lö nördö. Mahallarû naiblÿr idarÿ edirdi lÿr.

Øÿhÿrëÿðèí idarÿ åäèëìÿsindÿ polis vÿzi fÿ sini icra edÿn dar üa -lara bþ yök sÿlahiyyÿtlÿr verilmiødi. Îíëàð øÿhÿräÿ vÿ bazar daqay da-qanun yaratmalû idilÿr. Øÿhÿrèí idarÿsindÿ ustabaøûlar damöÿy yÿn rol oynayûrdûlar. On lar sÿnÿt kar la rûn inzibati, ma liyyÿ,mölki mÿhkÿmÿ mÿ sÿlÿ lÿ rinÿ baxûrdûlar.

Õàíëûãëàðûí èäàðÿ ñèñòåìèíäÿ ÷àëûøàíëàðûí õèäìÿòè õÿçèíÿ ö÷öíòîïëàíàí âåðýèëÿð ùåñàáûíà þäÿíèëèðäè.

Øÿhÿrlÿr. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàé úàí ÿðàçèñèíäÿìþâúóä îëàí Òÿáðèç, Øàìàõû, Íàõ÷ûâàí, ßðäÿáèë, Äÿðáÿíä, Áàêû,Ýÿíúÿ, Øÿêè, Èðÿâàí, Óðìèéà, Õîé êèìè ãÿäèì øÿ ùÿð ëÿð þç ÿùÿ-ìèééÿòèíè ñàõëàéûðäû. Áó äþâðäÿ Øóøà (Ïÿíàùàáàä), Àüñó (ÉåíèØàìàõû) âÿ Ãóáà êèìè éåíè øÿùÿðëÿð äÿ ìåé äàíà ýÿëäè. Àäëàðû ÷ÿ-êèëÿí áó øÿùÿðëÿðèí ùÿðÿñè áèð õàíëûüûí ìÿðêÿçè èäè. Ãàëà äèâàðëàðûèëÿ ÿùàòÿ îëóíìóø øÿùÿðëÿðäÿ ÿùàëèíèí ÿñàñ ùèññÿñè êè÷èê åâëÿðäÿâÿ çèðçÿìèëÿðäÿ éàøàéûðäû.

Òåç-òåç áàø âåðÿí ôåîäàë àðà ìöùàðèáÿëÿðè âÿ õàðèúè èøüàë÷ûëàðûíáàñãûíëàðû çàìàíû øÿùÿðëÿðÿ úèääè çèéàí äÿéèðäè. ßí áþéöê çÿðÿðØàìàõû øÿùÿðèíÿ äÿéìèøäè. Êþùíÿ Øàìàõûíûí àü äàøäàí òèêèëìèøýþçÿë íàõûøëû áèíàëàðû, ìÿñúèäëÿðè, ùàìàìëàðû âÿ ñ. òèêèëèëÿðèäàüûäûë ìûøäû. Ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ Êþùíÿ Øàìàõû âÿ Éåíè Øàìàõûøÿ ùÿð ëÿðèíèí ÿùàëèñè òåç-òåç áèð øÿùÿðäÿí äèýÿðèíÿ êþ÷öðöëìöø äö.Áó âÿçèééÿò ÿùàëèíèí ÿëèíè ñîéóäóð, îíëàðû ùÿâÿñäÿí ñàëûð äû. Ñàêèí -ëÿðèí áþéöê áèð ãèñìè þçö ö÷öí áþéöê åâ òèêìÿê èñòÿìèðäè.

Øàìàõû øÿùÿðè ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ äÿôÿëÿðëÿ èøüàëà ìÿ ðóç ãàëñà äà,õàðèúè òèúàðÿò äÿ ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿìèøäè. Øàìàõûäà úÿìëÿøÿíØèðâàí èïÿéèíÿ õàðèúè áàçàðëàðäà áþéöê åùòèéàú âàð èäè. Èïÿê Àâ-ðîïàíûí âÿ Àñè éàíûí áþ éöê øÿùÿðëÿðèíÿ èõðàú åäèëèðäè. Àçÿðáàé -

136

! Orta ÿsr Avropa øÿhÿrlÿri vÿ XVIII ÿsr Azÿrbaycanøÿhÿrlÿrinèí inkiøafû vÿ idarÿetmÿsini möqayisÿ edin.

úà íûí áèð ÷îõ øÿùÿðëÿðèí -äÿí, õö ñó ñèëÿ Ýÿíúÿäÿí,Øÿêèäÿí, ßðÿø äÿí áóðà õàìèïÿê ýÿòèðèëèðäè. ØàìàõûéàÐóñèéàäàí, Èðàíäàí, Ùèí -äèñ òàíäàí, ùÿòòà óçàã Àâ-ðîïà þëêÿëÿðè îëàí Ùîëëàí - äèéà âÿ Èíýèëòÿðÿäÿí õàìèïÿê âÿ èïÿê ïàð÷à àëìàüà÷îõëó òàúèð ýÿëèð âÿ ñàòìàãö÷öí ìöõ òÿëèô ÿøéàëàð ýÿ òè - ðèð äè ëÿð. Èïÿê ÷èëèê ñàéÿñèíäÿØàìàõû øÿùÿðè Ãàôãàçûí ÿíýóð áàçàðûíà ÷åâðèëìèøäè.Îíà ýþ ðÿ äÿ Øàìàõû Àçÿð -áàéúà íûí ìö ùöì èãòèñàäèìÿðêÿç ëÿðèíäÿí áèðè îëàðàããàëûðäû.

Áàêû ãàëàñû äèýÿð õàí -ëûã ëàðûí ïàéòàõòûíà íèñáÿ-òÿí êè÷èê èäè. Áàêû þçö íöííà äèð òàðèõè àáèäÿëÿðè èëÿ ìåìàðëûã ñÿíÿòè ìóçåéèíè õàòûð ëàäûðäû.

XVIII ÿsrin ikinci ya rû sûnda Azÿrbaycanda mö höm siyasi vÿiqtisadi mÿr kÿz ki mi øþhrÿt tapan øÿhÿrlÿrdÿn biri dÿ Gÿncÿ idi.Gÿn cÿ øÿhÿrinin yer lÿø diyi bþlgÿ dÿ mir, mis, qurüu øun, duz vÿ s.fay da lû qazûntû íþâëÿðè èëÿ zÿngin idi. Bu, sÿnÿtkar lûüûn inkiøafûö÷ön ÿlveriø li zÿmin yarat mûødû. Gÿncÿ øÿhÿrindÿ hazûrlanan sÿ -nÿt kar lûq ÿøyalarû xaricÿ dÿ ixrac edilirdi.

Áó äþâðäÿ Azÿrbay ca nûn ÿn bþyök øÿhÿrlÿrindÿn biri dÿ Tÿb -riz idi. Tÿbrizdÿn ke ÷ÿn òèúàðÿò vÿ karvan yol larû bu dþvrdÿ dÿbþ yök iqtisadi ÿhÿmiy yÿtÿ ma lik idi.

Ìöstÿqil xanlû üûn mÿr kÿ zinÿ ÷evrildikdÿn son ra Tÿb riz birne÷ÿ dÿ fÿ qon øu xan lûqlar tÿrÿ fin dÿn ùöúóìëàðà mÿ ruz qal mûø -dû. Áó dþvr dÿ qÿdim Azÿr baycan øÿ hÿri Èrÿ vanda na dir me mar -lûq inci lÿri he sab edilÿn mÿs cid lÿr, karvansa ralar, ha mam lar in øaedil miø di. Øÿ hÿ rÿ Qûrx bulaq yay lasûn dan i÷ mÿli su ÷ÿkilmiø, yenisuvarma ka nal la rû sayÿsindÿ Èrÿvan baülar diya rû na ÷ev ril miødi.

137

Bakı. İçərişəhər (rəssam A.Boqolyubov)

Èrÿvan øÿhÿri Qala, Øÿhri (Kþhnÿ øÿhÿr), Tÿ pÿ baøû vÿ Dÿmir -bulaq adlanan dþrd his sÿ dÿn ibarÿt idi.

XVIII ÿsrin ikinci yarû -sûnda yaranûb in kiøaf edÿnøÿhÿrlÿr sûra sûnda siyasi vÿiq ti sadi mÿrkÿz kimi Øuøaøÿhÿri xösusi yer tu tur. Øu -øa qalasû bir tÿrÿfdÿn u÷u-r um, di gÿr tÿrÿfdÿn isÿ sûl -dû rûm qayalarla ÿhatÿ olun -muø tÿ bii bir qala idi. Pÿ -nahÿli xan istinadgah kimihÿmin yeri se÷dikdÿn sonraburada qala di var larû, sonraisÿ evlÿr vÿ ima rÿtlÿr tik dir -miødi. Ènøaat iølÿri bit dik -dÿn son ra Pÿnah ÿli xan vÿQara ba üûn bir ÷ox zadÿganvÿ sÿ nÿò karlarû qa laya kþ÷ -möø äö lÿr.

138

Şuşada məhəllə

İrəvan qalası. 1796-cı il (rəssam G.Sergeyeviç)

139

? Øóøà øÿhÿ rin dÿêè mÿ hÿl lÿ lÿrin adlarû nÿyi söbut edir?

Pÿnah abad øÿhÿrindÿ Tÿb rizëi, ßylisli, Qa zan ÷alû, Kþ÷ÿrli,

Qurdlar, Culfalar vÿ s. mÿhÿllÿ adlarû âàðäû.Øuøa qalasûnda xan sa ra yû, Øuøadan bir qÿdÿr uzaq da ßsgÿran

qalasû tikildi. Bu qa lada, ÿsasÿn, Øuøa qa la sûna gedÿn yolu qo ru -yan ÿs gÿrlÿr yerlÿø di ril miødi.

Əsgəran qalası

1. Xanlûqlar dþvröndÿ torpaq mölkiyyÿti for ma -larûnda nÿ kimi dÿyi øik liklÿr baø vermiødi?

2. Xanlûqlar dþvröndÿ sosial zömrÿlÿri xarak te rizÿedin.

3. Azÿrbaycan øÿhÿrlÿrinèí ömumi vÿ ôÿðãëè cÿhÿtlÿrini øÿrh edin.4. Azÿrbaycanûn qÿdim vÿ yeni yaranmûø øÿhÿrlÿrinin biri haqqûn dà

ÿlavÿ mÿlumat toplayûn vÿ tÿqdimat hazûrlayûn.5. XVIII ÿsrdÿ xanlûqlarûn vÿ øÿhÿrlÿrin idarÿ edilmÿsinin sÿciyyÿvi

cÿ hÿtlÿrini øÿrh edin.6. XVIII ÿsrdÿ Azÿrbay can øÿhÿrlÿrinin inki øa fû na mösbÿt vÿ mÿnfi

tÿ sir edÿn amillÿri qeyd edin.

! Øuøa øÿhÿ ri nin qala-øÿ hÿr kimi xösu siy yÿt lÿ riíè sada layûn.

ÈÃÒÈÑÀÄÈ ÂßÇÈÉÉßÒ. ÑßÍßÒÊÀÐËÛÃ. ÒÈÚÀÐßÒ

Kÿnd tÿsÿrröfatû. ßlveriøli iqlim vÿ mön bit torpaqlar Azÿr -baycanda möxtÿlif bit ki lÿr, o cömlÿdÿn kÿtan, kön cöò, buüda,ar pa, ÷ÿltik* vÿ s. yetiødirmÿk ö÷ön ÿëâåðèøëè øÿrait ya radûrdû.Kÿnd tÿsÿrröfatûnda arû÷ûlûq, özöm ÷ölök, bos tan ÷ûlûq, xösu -silÿ baü÷ûlûq da möÿyyÿn rol oy na yûr dû. XVIII ÿsrin ikinci ya -rûsûnda ayrû-ayrû bþl gÿlÿr bÿzi tÿsÿr ðöfat sa hÿlÿri özrÿixtisas laøûrdû.

Þlkÿ iqtisadiyyatûnda möhöm yer tutan ipÿk÷ilik Øamaxû, Øÿki,Qa ra baü âÿ Nax ÷û van da inkiøaf etmiødi. Quba âÿ Bakûda ÿhali ÿkin-

÷iliklÿ mÿøüul olur du. Abøeron þzö - nön ÿtir li zÿ fÿranû ilÿ mÿøhur idi.Çÿôÿðàíäàí, ÿñàñÿí, áîéàã÷ûëûãäà,ÿúçà÷ûëûãäà âÿ éåéèíòè ñÿíàéå ñèí äÿèñ òèôà äÿ îëó íóð äó.

Ëÿíêÿðàí xanlûüûnda ÷ÿl tik vÿøÿkÿr ÷uüunduru yetiø di ri lirdi.Xÿ zÿr dÿ ni zi vÿ Kör ÷ayû sa hil lÿ -rindÿ ya øayan ÿha li balûq ÷ûlûqlamÿø üul olurdu.

140

Zÿngin tÿbii sÿrvÿtëÿðÿ malik Azÿr - bay can torpaüûnda tarix boyu kÿndtÿsÿr röfatûíûí, sÿnÿtkarlûüûn, demÿkolar ki, bötön sahÿlÿrinin inkiøafû ö÷önÿlveriøli øÿrait îëñà äà, ñi yasi hadi sÿlÿr,qonøu dþvlÿtlÿrin arasûkÿsil mÿ yÿn bas -qûn la rû þlkÿíèí inki øafûna mane îëóðäó.

XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda Azÿr baycandahansû tÿsÿrröfat sa hÿlÿri inkiøaf edirdi?

* ×ÿëòèê — ãabûüû ÷ûxarûlmamûø döyö (ÿkmÿk ö÷ön)

Çəltik sahəsi

Kÿnd tÿsÿrröfatûnûn möhöm sa -hÿ lÿ rin dÿn biri dÿ maldarlûq idi.Mal dar lûq la, ÿsasÿn, éàéëàã-ãûøëàãhÿyatû sö rÿn tayfa lar mÿø üul olur -du.

Ãàðàáàü õàíëûüûíäà àò÷ûëûã òÿñÿð -ðö ôàòûí ìöùöì ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè èäè.Ãàðà áàü àòëàðû ãûçûëû ðÿíýè, éàðàøûüû,äþçöìëöëöéö âÿ ãà ÷û øû èëÿ øþùðÿò ãà-çàíìûøäû. Èíýèëèñëÿð áó àòëàðû ùèíä ñö -âàðè ãîøóíó ö÷öí àëûðäûëàð.

Sÿnÿtkarlûq. Bÿzi hallarda yerli feodallar idarÿ etdiklÿri ÿra-zidÿ zÿngin fay dalû qazûntû yataqlarûnûn mþvcud ol du üunubildiklÿri halda, qon øu fe o dallarûn bas qû nûn dan ehtiyat åäÿðÿê áóyataqlardan is ti fadÿ etmirdilÿr.

Yerli hakimlÿr daüûdûlmûø øÿhÿr tÿsÿr rö fa tûnû, o cömlÿdÿnsÿnÿt kar lûüû bÿrpa mÿq sÿ dilÿ baøqa øÿhÿrlÿrdÿn þz øÿhÿrlÿrinÿus ta vÿ sÿ nÿt karlarû dÿvÿt etmÿyÿ mÿcbur olur du lar. Belÿ birad dûmû øamaxûlû Mÿ hÿm mÿd ñÿid xan atmûødû. O, da üû dûlmûø Øa -ma xû da ipÿk÷ili yin inki øa fû vÿ bÿrpasû ö÷ön Tÿbriz dÿn yöz ustadÿvÿt etmiødi. Øa maxû xan lû üûn äà Basqal,Möci vÿ Lahûc êÿíäëÿðè sÿnÿtkarlûq mÿr -kÿz lÿ rinÿ ÷evrilmiødi. Bu kÿndlÿ rin sÿnÿt -kar larû tÿrÿfin dÿn hazûr la nan ipÿk par - ÷a lar, kÿla üa yû lar, mis ãàá-ãàúàã, hÿm ÷i -nin möxtÿlif silah lar, o cömlÿdÿn tö fÿng,xÿncÿr vÿ s. mallar bazar larda bþ yök øþh-rÿt tap mûødû.

Kÿlaüayû ipÿk sapdan to xunmuø qa dûnbaø þrtöyödör. Øÿki vÿ Basqaläà òîõóíàíêÿëàüàéûëàð áþéöê øþùðÿò ãàçàíìûøäû.

Azÿrbaycanda geniø yayûlmûø sÿ nÿt kar -lûq sahÿlÿrindÿn biri dÿ áÿäèè òèêìÿ èäè. Áó

141

? Nÿ ö÷öí éåðëè ôåîäàëëàð ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàãëàðûídanèñòèôàäÿ åäèëìÿñèíäÿí åùòèéàòëàíûðäûëàð?

Qarabağ atı

Kəlаğayı

äþâðäÿ ãûzûlû vÿ ya gömöøö saplarëà òèêèëÿí ýö lÿ bÿ tinèí âÿ òÿêÿë ëÿ òèêèëäèéè ö÷öí òÿêÿëäóç àäëàíàí áÿäèè òèêìÿíèí ýþçÿë íöìó-íÿëÿðè éàðàíìûøäûð. Øÿki tÿkÿlduz sÿ nÿti nin vÿtÿni sayûlûr. Øÿki -dÿ ipÿk÷iliyin baølû ca yer tutmasû burada tÿkÿlduz sÿnÿ tinin in ki- øafûna bþyök tÿkan vermiødir.

Muncuqlu tikmÿnin geniø yayûldû üû yer lÿr Øuøa, Gÿncÿ, Qa -zax, Nax ÷ûvan, Bakû vÿ Tÿbrizdir.

Taxta vÿ rÿngli øöøÿlÿrin birlÿø äèðèë -mÿsi ilÿ yaranan øÿbÿkÿ sÿnÿti daha ÷oxmÿs cid, sa ray kimi me marlûq abi dÿ lÿ -rindÿ istifa dÿ edilirdi. Ôiqurlarda ya -pûøqan vÿ mismardan istifadÿ olun mur äó.Taxtadan ha zûr lanan vÿ rÿngli øöøÿ ilÿbÿ zÿdilÿn bu cör ÷ÿr ÷ivÿlÿr qapû vÿ pÿn -cÿrÿ ye rinÿ istifa dÿ edi liräè. Øÿáÿêÿ ñÿ-íÿòèíèí íöìóíÿëÿðè Øÿêè õàí ñàðàéûí äàâÿ äèýÿð òàðèõè àáèäÿëÿðäÿ áó ýöíÿ ãÿ äÿðãîðóíóá ñàõëà íûëìûøäûð.

XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda Azÿrbay can øÿhÿrlÿrindÿ sÿnÿt -karëàð èêè ãðóïà áþëöíöðäö: sÿnÿtkar åìàëàòõàíàëàðûíûí (áèðëèêëÿ -ðèíèí) özv lÿri vÿ ev øÿraitindÿ fÿrdi ÿmÿklÿ mÿø üul olan sÿnÿt karlar.

142

Muncuqlu tikmə Güləbətin Təkəlduz

? Necÿ dö øö nör sönöz, bÿdii tikmÿ sÿnÿti möasir dþvrdÿ þzÿhÿmiyyÿtini sax laya bilmiø dirmi?

Şəbəkə

? Sizcÿ, nÿ ö÷ön øÿbÿkÿ sÿnÿti bötön dön yanû heyrÿtlÿn dirir?

Sÿnÿtkar åìàëàòõàíàëàðû ÿsnaf adlanûrdû. ßsnaflar möxtÿlifpeøÿ vÿ iø sahiblÿrini þz ÿtrafûnda birlÿø dirirdi. Øÿhÿrlÿrdÿtoxu cu, çÿð ýÿð, dÿ mir ÷i, papaq ÷û, äóëóñ÷ó, dÿrzi, tu luq ÷u vÿ di -gÿr ÿsnaflar da var idi.

Xal÷a÷ûlûq. XVIII ÿsrin ikinci ya rû sûnda sÿnÿtkarlûq vÿ deko-rativ in cÿsÿnÿt nþvlÿri arasûnda xal÷a÷ûlûq aparûcû yer tuturdu.Quba xal÷alarû nÿinki Azÿrbaycanda, hÿtta dönya þlkÿlÿrindÿ dÿøþhrÿt qazanmûødû. Bu re giona aid bÿzi ×i÷i xal÷alarû Viktori yavÿ Albert (London), Metropoliten (Nyu-York) muzeylÿrindÿ nö - mayiø olu nur.

143

İndiyədək Şəki, Şamaxı, Bakı, Şuşa və digər şəhərlərdə xalq arasında sənətadı daşıyan mə həl lələr mövcuddur. Şəkidə məhəllələrin adları belə idi:Şalbarlar (Şaltoxuyanlar), Sa bun çular, Xarratlar, Zərgər lər, Dulusçular,

Sandıqçılar, Çanaqçılar və s. Şuşa şəhərində dəmirçi, qalayçı, başmaqçı, dab bağ əsnaflarının olması ba -

rədə məlumatlar vardır.Bu məhəllə və küçələrin adları bizə hansı mə lu matı verir?

Azərbaycan Xalça Muzeyindəsaxlanılan “Əjdahalı” xalça

Heydər Əliyev Fondu AzərbaycanXalça Muzeyinə XVIII əsrə aid Qara -bağın nadir “Xətai” xalça sını hədiy -

yə etmişdir. Bu xalça uzun illər boyu Av stri yavə İtaliyada şəxsi kolleksiyalarda qorunubsaxlanılırdı.

“Xətai” kompozisi yası dünyada “Əj da ha -lı” kimi tanınan xal ça tipinə aiddir. Or ta əsr -lərdə bu cür xalçalar yalnız Azər bay canda –Qarabağ və Şir vanda toxunur, Böyük İpəkYolu ilə xarici ölkələrə gön dərilirdi.

Qədim Azərbaycan xalçalarının dün ya -nın bir çox ölkələrində şəxsi kolleksiya lar -da saxlanılması nəyin göstəricisidir?

Èrÿvan øÿhÿrinin zÿngin tÿbiÿti bu bþl gÿnin xal÷alarûna xösusi÷alarlar vermiødir. Al-ÿlvan boyalar bu bþl gÿ nin xal÷alarûnû di -gÿrlÿ rin dÿn fÿrqlÿ n dirÿn ÿsas xösusiyyÿt dir. Èrÿvan xal ÷alarû xov -lu (xal÷a, xa lû, gÿbÿ vÿ s.) vÿ xovsuz (pa laz, kilim, cecim, su maüû,zi li vÿ s.) ol maq la naxûø la rûnûn in cÿ li yi, rÿng lÿrinin zÿn ginliyi ilÿse ÷ilirdi. Xal÷a la rûn özÿrindÿ törk mi fo logiyasûndan gÿlÿn dam -üalar vÿ möx tÿlif at ri butlar, ÷ox za man onun toxunma ili vÿtoxuya nûn adû þz ÿk sini tapûrdû.

Bakûnûn qÿdim È÷ÿriøÿhÿr his sÿ sin dÿ zÿ rif vÿ yöksÿk key fiy -yÿt li xal ÷a lar òîõónurdu. Bakûíûí kÿnd lÿ rindÿ äÿ ýþçÿë õàë÷àëàðtoxu yur dular. Bu xal ÷a la rû «Qo bus tan» adlan dû rûr dû lar.

XVIII ÿsr dÿ to xun muø xal ÷a la rûn bÿzi nömu nÿ lÿri ha zûr da Ès -tanbulun Törk vÿ Ès lam ßsÿr lÿ ri Ìuzeyindÿ sax lanûlûr.

Ticarÿt. ßvvÿlki dþvrlÿrdÿ ol du üu kimi, XVIII ÿsrin ikinciya rû sûn da da Azÿrbaycanda tica rÿt ÿmÿ liyyatû hÿm karvan yol -larû, hÿm dÿ Xÿzÿr dÿnizi vasitÿsilÿ apa rûlûrdû. Volqa—Xÿzÿrticarÿt yolunda isÿ Bakû li manû xösusi ÿhÿmiy yÿt kÿsb edirdi.Bu yol la hÿm Rusiyaya, hÿm dÿ Rusiyaäàí Qÿrbi Av ropa þlkÿ-lÿrinÿ, xö susilÿ Èngiltÿrÿ vÿ Hol lan diyanûn bazarla rûna ÷ûxmaqolurdu.

Azÿrbaycan øÿhÿrlÿrinin hamûsûnda tica rÿ tin bötön nþvlÿriözÿrindÿ bþyök gþmrök qoyulmuødu. Èðè éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿqala qapûsûndan tut muø, ÷ay ke÷idlÿri nÿ, hÿt ta dini ocaq lara ge -dÿn yollaradÿk xanûn ìÿìóð la rû du rur, gÿlib-gedÿnlÿrdÿn rÿhdarideyilÿn äàõèëè ýþìðöê âåðýèñè topla yûrdûlar.

144

? Ñèçúÿ, rÿhdari gþmröyö ticarÿtin gediøinÿ necÿ tÿsir edirdi?

!Ìöàñèð äþâðäÿ «Yerevan xal÷asû», yaxud «er mÿ ni xal ÷a sû» adûaltûnda dönya bazarlarûna ÷û xarûlan xal ÷a la rû àzÿr bay canlûsÿnÿtkarlar toxu muølar.

Bu fakta þz mönasibÿtinizi bildirin.

? Necÿ döøö nörsö nöz, nÿ ö÷ön Azÿrbaycan xal÷alarû dön ya nûnqeyri-maddi irsi siyahûsûíà daxil olunmuødur?

145

XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda Azÿrbaycan øÿhÿrlÿrindÿ abbasû,tömÿn, qran, øahû adlanan mis vÿ gömöø pullar zÿrb olunurdu.Pul zÿrb olunan emalatxana zÿrbxana adlanûrdû. Øuøa øÿhÿrindÿzÿrb olunan vÿ «Pÿnahabadè» adlanan pul nÿinki Azÿrbaycanda,hÿt ta qonøu þlkÿlÿrdÿ dÿ iølÿnirdi.

Azÿrbaycan xanlûqlarûnda ÷ÿki vÿ þl÷ö vahidlÿri möxtÿlif idi.De mÿk olar ki, hÿr bir xanlûüûn þzönÿmÿxsus uzunluq þl÷ösö vÿ÷ÿki daø larû vardû. Bu isÿ ùÿì õàðèúè þëêÿëÿðëÿ, ùÿì äÿ þëêÿ äàõè-ëèíäÿ òè úà ðÿòèí èíêèøàôûíà ciddi mane÷ilik tþrÿdir âÿ narazûlûüasÿbÿb olurdu.

1. Azÿrbaycanda qÿdim dþvrdÿn inkiøaf etmiø sÿ nÿò -karlûq nþvlÿ rini möa sir zamanda qoruyub in kiøafetdirmÿk nÿ dÿrÿcÿdÿ vacibdir? Möza ki rÿ edin.

2. XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda Azÿrbaycanûn kÿndtÿsÿrðöfatûnda han sû yeniliklÿr olmuødu?

3. XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda Azÿrbaycanûn sÿnÿtkarlûq incilÿrihaqqûnda ÿlavÿ mÿlumat toplayûn vÿ tÿqdimat hazûrlayûn.

4. XVIII ÿsrin ikinci yarûsûnda Azÿrbaycanda ÿmtÿÿ tÿsÿrðöfatûnûnin kiøafûnû faktlar ÿsasûnda tÿsdiq edin.

ÐÓÑÈÉÀÍÛÍ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÒÎÐÏÀÃËÀÐÛÍÛÍÈØÜÀËÛÍÀ ÁÀØËÀÌÀÑÛ

Ðóñèéà âÿ Ãÿðáè Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíèí Àçÿðáàé úàí ëà áàü ëûïëàíëàðû. Cÿnubi Qaf qaz da kû mörÿkkÿb siyasi, iq ti sadi vÿ bey -

nÿlxalq vÿ ziyyÿt Rusiyanûn iø üal÷û planlarûnûn hÿ yata ke÷iril mÿ -

sini asan laø dû rûr dû. Feodal ara möha ri bÿlÿri vÿ xa rici iøüal÷û larûn

bas qûn larû Àçÿðáàéúàíû zÿif lÿòìèødi.

Rusiya Øimalè Qaf qazû hÿlÿ tam ÿlÿ ke÷irÿ bilmÿ miødi. Cÿnubi

Qafqazûn iøüalû áó èøè àñàíëàøäûðàð, äaülû la rûn ÿrazilÿriíè øimal-

dan vÿ cÿnub dan möha sirÿyÿ almaqdan þtrö ÿlveriøli øÿrait ya -

ra da áèëÿðäè.

146

44 Azərbaycan XIX əsrin əvvəllərində

2727

Rusiya Azÿðáàéúàíû iøüal åòìÿê planlarûnaùàíñû òîðïàã ëàð äàí baøladû?

ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÷àð Ru si -ya ñ ûnûn xarici siyasÿtinin ÿsas isti -qa mÿt lÿrin dÿn biri Cÿnubi Qafqazûnèøüàëûíäàí iba rÿt idi. ×ar Ru siya sûCÿ nubi Qaf qazû õàììàë mÿnbÿ yinÿ,Xÿzÿr dÿnizi ni Ru si yanûn daxili dÿ -nizinÿ ÷evirmÿyÿ ÷alûøûrdû.

Áó äþâðäÿ Àâðîïà äþâëÿòëÿðè ìöñòÿìëÿêÿëÿð ÿëÿ êå÷èðìÿê óü-

ðóíäà ýåíèø âÿ êÿñêèí áèð ùÿðáè ìöáàðèçÿéÿ ýèðèøìèøäèëÿð. Qÿrbi

Avropa dþv lÿt lÿ rinin, xösusÿn dÿ Èngiltÿrÿ vÿ Fran sa nûn Cÿnubi

Qafqaz barÿ dÿ iøüal÷û planlarû var idi. Îna gþrÿ dÿ on lar Ru -

siyanûn bu ÿraziäÿ ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ mane ol maüa ÷alûøûrdûlar.

Rusi ya nûn bu yerlÿri iøüal et mÿsi Èngiltÿrÿnin Øÿr qäÿêè ìþâãå-

éèíÿ, î úöìëÿäÿí Ost-Ùind øir kÿtinin in hi sa rû na aüûr zÿr bÿ en -

dirÿ bi lÿrdi.

Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø äþâëÿòèí îëìà-

ìàñû âàùèä õàðèúè ñèéàñÿòèí éåðèäèëìÿñèíÿ èìêàí âåðìèðäè.

Áóíà ýþðÿ Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû þçëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàìàã,

õàíëûãëàð àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèì åòìÿê ö÷öí þëêÿéÿ

ýþç äèêÿí ìöõ òÿëèô ãöââÿëÿð èëÿ éàõûíëàøìàëû îëóðäóëàð. ÕÂÛÛÛ

ÿñðèí ñîíó — ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàé úàíà ãàðøû áàøëûúà

òÿùëöêÿ ÷àð Ðóñè éà ñûíäàí ýÿëèðäè. Ðóñè éàíûí Úÿíóáè Ãàôãàçëà

áàüëû ñèéàñÿòè Ãà úàð øàùëàðûíûí ìÿíàôåéèíÿ òîõóíäóüóíäàí áó

èêè þëêÿíèí ìöíàñèáÿòëÿðèíèí êÿñêèí ëÿøìÿñèíäÿ äÿ Àçÿðáàéúàí

áàøëûúà éåð òóòóðäó.

Qazax, Bor ÷alû, Øÿm øÿd dië sultan lûqlarû, Ëîðó âÿ Ïÿìáÿê áþë -ýÿëÿðèíèí èøüàëû. 1801-ci ilin ÿvvÿlëÿðindÿ Èngiltÿrÿ Ãàúàðëàð

äþâëÿòè èëÿ siyasi vÿ ticarÿt mö qa vilÿlÿri baüladû. Bu möqavilÿ -

lÿ ri baülamaqla Èngiltÿrÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòèíèí daxili iølÿrinÿ

qarûømaq imkanû ÿldÿ etdi. Ãà úàðëàð äþâëÿòè èëÿ Èngiltÿrÿnin ya -

xûn laø ma sûnû gþrÿn Ru siya hÿrÿkÿtÿ ke÷ di.

147

?Ðóñèéàíûí Úÿíóáè Ãàôãàçû ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòäóüó ñèéàñè ìÿãñÿäëÿð íÿäÿí èáàðÿò èäè?

! Èíýèëòÿðÿíèí Úÿíóáè Ãàôãàçëà áàüëû ïëàíëàðûíû òÿùëèë åäèí.

!ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèøäþâëÿòèí îëìàìàñûíûí íÿòèúÿëÿðèíè ìöçàêèðÿ åäèí.

1801-ci iläÿ Øÿðãè Ýöðúöñòàí Ru si yaya birlÿødiril di. Görcö

÷a rû nûn ha ki miyyÿti lÿüv edildi, ðus qoøu n la rûnûn baø ko man danû

tÿrÿ findÿn idarÿ olunan quber niya yara dûl dû. Áó çàìàí Àçÿðáàé -

úàíëà áàüëû áþéöê ÿäàëÿòñèçëèéÿ éîë âåðèë äè. Azÿr bay canûí òîðïàãëàðû:

Qazax, Bor ÷alû, Øÿm øÿd dië sultan lûqlarû, Ëîðó âÿ Ïÿìáÿê áþëýÿëÿðè

äÿ áó qu ber ni yanûn tÿr ki binÿ daxil edil di. Belÿ liklÿ, Azÿr bay can

tor paq la rû nûn Ru siya tÿrÿ findÿn èøüà ëûíà áàøëàíûëäû.

Georgiyevsk möqavilÿsi. 1802-ci ildÿ Geor giyevsk* øÿhÿ -

rindÿ Ðóñèéà ùþêóìÿòè òÿðÿôèíäÿí òÿøêèë åäèëìèø gþrö ø ke÷irèëdi.

Ýþ ðöøäÿ Äàüûñòàí ôåîäàë ùàêèìëÿðèíèí nöma yÿn dÿ lÿri ilÿ ya na -

øû, Qu ba vÿ Ëÿíêÿðàí xanlûq larûnûn nö ma yÿn dÿ lÿri dÿ iøti rak

edir dilÿr. Digÿr Àçÿð áàé úàí xanlûq la rû nûí nö ma yÿn dÿlÿri gþ -

röø dÿ iøtirak et ìÿ äè ëÿð. Îíëàð Ðóñèéà èëÿ Ãàúàð ñàðàéû àðàñûíäà

ñå÷èì ãàðøûñûíäà ãàëìûøäûëàð. Áèð ãÿäÿð ÿââÿë Ãàúàð ñàðàéûíäàí

ýþíäÿðèëÿí åë÷è îíëà ðà òàõò-òàúäà Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàðû

ÿâÿç åòìèø Ôÿòÿëè øàùûí ùàêèìèééÿòèíè ãÿáóë åòìÿê áàðÿäÿ ôÿð-

ìàí ýÿòèðìèøäè.

Geor gi yev s k dÿ ki da nûøûqlar íÿòèúÿñèíäÿ òÿðÿôëÿð àðàñûíäà

mö qa vilÿ im za landû. Mö qa vi lÿ dÿ deyilirdi ki, «onu imzala -

148

* Georgiyevsk — Øèìàëè Ãàôãàçäà éåðëÿøèð. 1802—1822-ci il lÿr dÿ Georgi -yevsk øÿhÿri Qafqaz quberniyasûnûn mÿrkÿzi ol muødur.

? ×àð Ðóñèéàñûíûí Ýåîðýèéåâñê ìöãàâèëÿñèíè áàüëàìàãäàìÿãñÿäè íÿ èäè?

Rus çarı I Aleksandr 1801-ci ilin dekabrında Qafqaz qoşunlarınınbaş komandanı general Knorrinqə yazırdı: “Qonşu hakimlər və xalq -larla münasibət saxlayaraq Rusiya tərəf dar larının sayını artırmağa

çalışmalı, xüsusən də üzərində hələlik Baba xanın (Fətəli şahın) hakimiyyətiyaranmamış İrəvan, Gəncə, Şəki, Şirvan, Bakı və başqa xanları cəlb etməli”.

“Azərbaycan tarixi”, 7 cilddə, IV cild

yanlar þz àðçóñó èëÿ» Ru siyaíûí himayÿsinÿ qÿ bul olunà áèëÿð-

ëÿð. Ru si ya isÿ on larûn ìöñ òÿ ãèëëèéèíÿ to xun ma ya ca ãäûð.

Möqavilÿ Cÿ nu bi Qaf qaz da tica rÿ tin geniølÿndi rilmÿ sini,

Xÿzÿr dÿ ni zindÿ gÿ mi÷iliyin inkiøaf etdiril mÿ sini vÿ s. mÿ sÿ lÿ -

lÿ ri dÿ nÿ zÿrdÿ tu turdu.

Möqavimÿt gþstÿrmÿk ö÷ön kifa yÿt qÿdÿr hÿrbi gö cö olma -

yan Àçÿðáàéúàí õàíëàðû ÷ar Ru siyasûnûn xan lûq larûn ìöñ òÿ ãèë -

ëè éèíÿ òîõóíìà ya caüû barÿdÿ ver diyi vÿdlÿrÿ inandûlar. Rusiya

ayrû-ayrû Azÿr baycan xanlarûnû Qacarlar vÿ Osmanlû dþv lÿt lÿ -

rindÿn mö da fiÿ edÿcÿyinÿ vÿd âåðèðdi. Áu he÷ dÿ ÷àð Ðóñèéàñû-

íûí xan lûq lara mös tÿ qil lik ver mÿk niy yÿ tindÿ ol ma sû äåìÿê

de yildi. ×ar Ru siyasû Azÿr bay ca nûn feo dal ha kim lÿrinin Ru si -

ya èøüàëûíà mö qavi mÿt gþs tÿrìÿëÿðèíèí ãàðøûñûíû áåëÿ éàëàí

âÿäëÿðëÿ àëìàã èñòÿéèðäè.

Û Ïéîòðóí éöðöøö çàìàíûíäàí ðóñëàð åðìÿíè àìèëèíÿ õö ñó -

ñè ÿùÿ ìèééÿò âåðèð âÿ îí ëàð äàí Àçÿðáàé úà íà ãàðøû úàñóñ ëóã ôÿ-

àëèééÿòèíäÿ èñòèôàäÿ åäèð äèëÿð. Èøüàë÷ûëàð ö÷öí ëà çûìè úàñóñ ëóãìÿëóìàòëàðûíûí òîï ëàí ìàñû ö÷öí åðìÿíèëÿð «õö ñóñè» ôÿàëëûã

ýþñ òÿ ðèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàí, Îñìàíëû âÿ Ýöðúöñòàí òîðïàãëàðûíäà

«Áþéöê Åð ìÿ íèñ òàí» äþâëÿòè éàðàòìàã õöëéàñûíäà îëàí åðìÿ-

íèëÿð ÷àð Ðóñè éà ñûíûí Ãàôãàçäàêû èðòèúà÷û* ñèéàñÿòèíÿ êþìÿê åò-

ìÿêëÿ ìÿêðëè ìÿã ñÿäëÿðèíÿ ÷àòàúàãëàðûíà öìèä åäèðäèëÿð.

149

* Èðòèúà÷û — ñèéàñè äöøìÿí, ìÿäÿíèééÿò âÿ òÿðÿããè äöøìÿíè

“Vərəndə məliki və Gülüstan məlikinin qardaşı oğlu Peterburqagedərək çardan xahiş etmişdilər ki, ya “Qarabağ vilayətini” Rusiyahimayəyə götürsün, “məliklərin təbəələrini məskunlaşdırmaq üçün

Yekaterinoqrad ətrafında yer ayırıb onların köçürülməsini təmin etmək məqsədiilə qoşun göndərsin”, ya da “Loruya qədər uzanan Qazax torpağını onlara ver -mək haq qında Gürcüstan çarına göstəriş versin”.

Tofiq Mustafazadə. “Qarabağ xanlığı”, səh. 181

150

1. Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà ö÷öí ùÿðáè-ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòèíÿäÿí èáàðÿò èäè?

2. Èíýèëòÿðÿ—Ãàúàðëàð òèúàðÿò ìöãàâèëÿñèíèí ñèéàñèìÿãñÿäëÿðè íÿäÿí èáàðÿò èäè?

3. 1802-úè èëèí Ýåîðýèéåâñê ìöãàâèëÿñèíèí øÿðòëÿðè íÿäÿí èáàðÿò èäè?Ñà äàëàéûí.

4. ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí äàõèëè âÿ õàðèúè âÿçèééÿòèíèìöðÿêêÿáëÿøäèðÿí ñÿáÿáëÿðÿ äàèð úÿäâÿë ãóðóí.

5. Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí èøüàëûíûí 1801-úè èëäÿí áàøëàíäûüûíûÿñàñ ëàíäûðûí.

6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1801 1802

Ýåîðýèéåâñê ìöãàâèëÿñè èìçàëàíäûüû èëê ýöíëÿðäÿí äÿéÿðñèç

áèð êàüûçà ÷åâðèëäè. Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû òåçëèêëÿ Qacarlar vÿ

Os manlû dþv lÿt lÿ rinèí äåéèë, ìÿùç ÷àð Ðóñèéàñûíûí òÿúàâöçöíÿ

ìÿðóç ãàëäûëàð.

ÚÀÐ-ÁÀËÀÊßÍÈÍ Âß ÝßÍÚß ÕÀÍËÛÜÛÍÛÍÐÓÑÈÉÀ ÒßÐßÔÈÍÄßÍ ÈØÜÀËÛ

Car-Balakÿnin vÿ Èlisu sultanlûüûnûn iøüalû. ×àð ùþêóìÿòèØÿðãè Ýöðúöñòàí ÿðàçèñèíäÿí ùöúóì ìåéäàíû êèìè èñòèôàäÿ åäÿðÿêÀçÿðáàéúàí áàðÿñèíäÿêè ïëàíëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû.

Úàð-Áàëàêÿí úàìààòû Azÿr bay ca nûn i÷ÿ ri lÿ rinÿ doü ru uzananyolun ös tön dÿ idi. Gör cöstandan ýÿëÿí ðus qoøunlarû Àçÿðáàéúà -íû òóòìàüà bu ÿrazilÿrdÿn áàøëàéàúàãäû. Îíà ýþðÿ äÿ ðóñ ãîøóí-ëàðûíûí êîìàíäàíû Sisianov Car-Balakÿn camaa tû nûn ÿlÿ ke ÷iril -mÿ sinÿ bþyök ÿhÿ miyyÿt ve rir di.

Ðóñèéàíûí ùèìàéÿñèíè êþíöëëö îëàðàã ãÿáóë åòìèø ýöðúö ÷àð-ëûüûíûí ùÿðáè äÿñòÿëÿðè äÿ ðóñ ãîøóí ùèññÿëÿðè èëÿ áèðëÿøìèøäè.1803-cö ilin yazûnda ðus ÿñýÿðëÿðèíèí gör cö äÿñòÿëÿðè ilÿ birýÿhöcumó Car-Bala kÿndÿ yerli ÿhalinin möqavimÿtiíÿ rast ýÿëäè.Qanûõ (Alazan) ÷ayû sahi lindÿ dþyöø baø verdi. ßùàëèíèí ìö qa -vimÿti qûrûëdû, Balakÿn yan dûrûëdû. Úar iøüal olundu. Car-Ba-la kÿndÿn sÿla hiy yÿtli nö ma yÿndÿ heyÿti Tif lisÿ, gene ralSi si a no vun yanûna geäèá Car-Balakÿn camaa tû nûn Rusi ya nûnha ki miy yÿti altû na alûn masû barÿdÿ «Andlû þhdÿlik» sÿnÿ di im -zaladû.

151

2828

General Sisianov Rusiyanûn Cÿnubi Qaf qazdamös tÿm lÿkÿ siya sÿtini íåúÿ icra åòäè?

Ýöðúöñòàíäà ãóáåðíèéà éàðàòäûã-äàí ñîíðà ÷ar hþku mÿti Görcös tanÿrazisindÿn istifadÿ edÿrÿk Azÿrbay -can barÿ sindÿki èø üàë÷ûëûã plan larûnûhÿyata ke÷irmÿyÿ baøladû. Áó èøèí èú ðàåäèëìÿñè Qaf qaz da kû Rusiya qo øun la -rûnûn áaø ko mandanû tÿyin edilÿí ýå-íåðàë Pavel Sisianovà òàïøûðûëäû.

? Íÿéÿ ýþðÿ ðóñ ãîøóíó èøüàëà Úàð-Áàëàêÿíäÿí áàøëàäû?

Saziøin øÿrtlÿrinÿ gþrÿ, camaat rus qoøunlarûnû þz ÿrazisindÿyerlÿødirmÿli, ÷ar xÿzinÿ si nÿ ipÿklÿ xÿrac þdÿmÿli, sÿdaqÿt ÿla-mÿti olaraq girov (ÿmanÿt) ver mÿli idi. Úàð-Áàëàêÿí äàõèëè ìöñ -òÿãèëëèéèíè ñàõëàéûðäû. Þùäÿëèéè èìçàëàñàëàð äà, úàðëûëàð èòàÿòøÿðòëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿäèëÿð. 1804-úö èëèí éàíâàðûíäà ðóñëàð éå-íèäÿí ùöúóì åäèá Úàðû éàíäûðäûëàð.

Áóíäàí ñîíðà rus qo øunó Zaqatalaya doüru yeri di. Zaqatalayaxûnlû üûndakû dÿ rÿdÿ carlûlar îíëàðûí öçÿðèíÿ ùöúóì åòäèëÿð.Qanlû dþ yöødÿ car lû lar qÿlÿbÿ qazandûlar, ðóñ ãîøóíóíà áàø÷ûëûãåäÿí ýåíåðàë Ãóëéàêîâ þëäöðöëäö. Ñalamat qalmûø ðóñ ÿñýÿðëÿðèMuxax kÿn dinÿ geri ÷ÿkildiëÿð.

Carlûlar rus qoøun la rûna mö qavimÿtin éåíè, äàùà àüûð èòêèëÿðÿñÿáÿá olduüunu gþ rÿ rÿk ìö áà ðèçÿíè äàéàíäûðäûëàð. Car-Ba lakÿ -nin iø üa lûn dan sonra qon øu Èli su sul tan lûüû äà Ru si ya òàáåëèéèíèãÿbul etäè.

Gÿncÿ xanlûüûnûn iø üa lû. Ge neral Sisi anov Gÿncÿ xan lû üû nûnÿlÿ ke÷iril mÿ s i nÿ bþ yök ÿhÿmiyyÿt ve rirdi. Gÿn cÿ qala sû rus qo -øun la rûnûn Azÿr bay ca nûn i÷ÿ ri lÿ ri nÿ doü ru son rakû irÿlilÿ yi øinina÷arû idi.

1803-úö èëèí íîéàáðûíäà Ñèñèàíîâ Øÿìêèðÿ ÷àòûá, îðàäàí Úàâàäõàíà ìÿêòóá ýþíäÿðäè: «Ýÿë ìèøÿì êè, øÿùÿðèíèçè Àâðîïà àäÿòè öçðÿòóòàì. Ñèçäÿí èêèúÿ ñþç òÿëÿá åäèðÿì, áèðèíè ñå÷èí: ùÿ, éà éîõ». Úàâàäõàí åëÿ ùÿ ìèí ýöí úàâàá ìÿêòóáó éàçäû: «Ìö ùà ðèáÿ åò ìÿê èñòÿéèð-ñÿíñÿ, ìÿí ùà çûð. Óüóð èñÿ Àëëàùûí ÿëèíäÿäèð...»

152

? Ñèñèàíîâóí úà âàá ìÿêòóáó îíóí õàðàêòåðè âÿ éåðëè ÿùàëèéÿìöíàñèáÿòè ùàããûíäà ùàíñû òÿñÿââöðëÿðè éàðàäûð?

Car ağsaqqalları ruslara hücum etmiş şəxslərin əfv olun ması barədəxahişlə Sisiano va müra ciət etmişdilər. Si sia nov carlıların xahişinirədd edərək onlara mək tu bunda yazmışdı: “...İs tə yirsi niz ki, mən sizə

ina nım və əfv edim. Göz ləyin, gə li rəm, ora da mən sizin bü tün ev lərinizi yandı -ra ca ğam, sizi yan dıra ca ğam, uşaq la rı nı zın və ar vadla rı nı zın iça la tını dar tıbçıxaracağam...”

Azərbaycan tarixi, IV cild

153

Äåêàáðäà Ñèñèàíîâ éåíÿÚàâàä õàíà òÿñëèì îëìàãáàðÿäÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèáòÿúèëè úàâàá èñòÿäè. Ñèñèà-íîâóí áó ùÿðÿêÿòè Úàâàäõàíû ãÿçÿáëÿíäèðäè. Î,úàâàá ìÿêòóáóíäà éà-çûðäû: «Íÿ ùÿäëÿ áåëÿ äà-íûøûðñàí? Ìÿí êè ñÿíÿòàáå äåéèëÿì! Ùÿääèíèáèë! Î êè ãàëäû øÿùÿðèíòÿù âèë âå ðèë ìÿ ñèíÿ, õàìõÿéàëûí äàí ÿë ÷ÿê. Ýÿí -úÿéÿ éàëíûç ìÿ íèì ìå éè -òèìèí öñ òöíäÿí êå÷ÿ áè -ëÿð ñÿí! Ìÿí þëÿíäÿí ñîí - ðà, þç ýÿ éîë ëà éîõ».

Ýÿíúÿíèí ìöäàôèÿñèóüðóíäà ãàíëû äþéöøëÿðáàøëàäû. Øÿùÿðèí éàõûíëû-üûíäà Quruq obu ad lûyer dÿ rus qo øun larû ilÿgÿn cÿlilÿr arasûnda ilkdþyöø baø ver di. Äöøìÿ-íèí úàíëû âÿ òåõíèêè öñ -òöí ëöéö íÿòèúÿñèíäÿ Úà âàäõàí Ýÿíúÿ èñòèãàìÿòèíäÿýåðè ÷ÿ êèë ìÿëè îë äó. Bun-dan sonra rus qo øun óGÿn cÿni mö hasirÿyÿ al-dû. Mö hasirÿ bir ay da -vam etdi. Qa lanûn mö -da fiÿ ÷ilÿ ri inadlû mö qa -vi mÿt gþs tÿrdi lÿr. Ca -vad xan vÿ onun oülu

Rus qoşununun Gəncə qalasına hücumu(rəssam A.Şarleman)

Rusiya hökumətinin Gəncənin işğalımünasibətilə təsis etdiyi medal

?Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí Ýÿíúÿíèíèøüàëû ìöíàñèáÿòèëÿ ìåäàë òÿñèñåòìÿñè íÿéè ýþñòÿðèðäè?

Hö seyn qulu aüa dþ yöø -lÿr dÿ qÿh rÿ man ca sûna hÿ -lak oldular.

Qanlû dþ yöø lÿr dÿn son -ra 1804-úö èëèí éàíâà-ðûíäà Gÿncÿ qala sû rushÿrbi dÿstÿlÿri tÿrÿ findÿntutuldu.

Ýÿíúÿíèí ìöäà ôèÿ ñèí -äÿ éåðëè ÿùàëè èëÿ áÿðàáÿð,ãîíøó Àçÿðáàéúàí õàí -

ëûã ëàðûíäàí ýÿëìèø äÿñòÿëÿð äÿ ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèëÿð. ÙÿòòàÃàðàáàü õàíû Ýÿí úÿíèí ìöäàôèÿ÷èëÿ ðèíÿ èêè òîï ýþíäÿðìèøäè.

Èøüàëäàí ñîíðà Gÿncÿ xan lûüû lÿüv olun du, øÿhÿrèí adû äÿéèø-äèðèëäè vÿ ðóñ ÷àðû I Alek san d rûn arvadûnûn øÿrÿfinÿ Yeli zavetpolad landûrûldû. Gÿn cÿ adûnû ÷ÿkmÿk qadaüan olundu. Bu qaydanûpo zanlar cÿrimÿ edi lèðdilÿr.

Ýÿíúÿíè òóòìàãëà Ru siya Azÿrbay canûn digÿr ÿra zilÿrini iøüaletmÿk ö÷ön im kan qazandû.

154

1. «Àíäëû þùäÿëèê» ñàçèøèíè ùÿì ùÿðôè ìÿíàäà, ùÿì äÿîíóí øÿðòëÿðè áàõûìûíäàí òÿùëèë åäèí.

2. Ñèçúÿ, Ñèñèàíîâ Úàâàä õàíà ìÿêòóáóíäà «ýÿëìèøÿìêè, øÿùÿðèíèçè Àâðîïà àäÿòè öçðÿ òóòàì» èôàäÿñè èëÿíÿ äåìÿê èñòÿéèð äè? Ìöçàêèðÿ åäèí.

3. Ýÿíúÿ õàíëûüûíûí ìÿüëóáîëìà ñÿáÿáëÿðèíè òÿùëèë åäèí.4. Âåðèëìèø ìÿíáÿ ÿñàñûíäà ÷àð Ðóñèéàñûíûí Àçÿðáàéúàíëà áàüëû ïëàí ëà -

ðûíû òÿùëèë åäèí.5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1803 1804

Gəncə müdafiəçilərinin qalxanı və dəbilqəsi(Milli Azərbaycan Tarix Muzeyi)

ÃÀÐÀÁÀÜ, ØßÊÈ Âß ØÀÌÀÕÛ ÕÀÍËÛÃËÀÐÛÍÛÍ ÐÓÑÈÉÀ ÒßÐßÔÈÍÄßÍÈØÜÀËÛ

Azÿrbaycan torpaqlarû ùÿðáÿ ìå é äàíîëóð. Ãàúàð äþâëÿòè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû-íûí èøüàëû èëÿ ðàçûëàøìàã èñòÿìèðäè. 1804-cöiläÿ Ôÿòÿëè øàù Ðó ñèéà äàí þç qoøun larûnûCÿnubi Qaf qaz dan ÷ûxar masûnû tÿ lÿb etdi.Tÿ lÿb rÿdd olun du vÿ èêè äþâëÿò ara sûndamö ha ri bÿ baø lan dû. Ãàúàðëàð äþâëÿòèíèí ìö -ùàðèáÿéÿ áàøëàìàñû èëÿ Àçÿð áàé úàí õàëãûíûíÐóñèéà èøüàëûíà ãàðøû ìöáàðèçÿñè ýåíèø-ëÿíäè. Ãàçàõ âÿ Áîð÷àëûäà, Úàð-Áàëà êÿíäÿöñéàíëàð áàø âåðäè.

Úàð-Áàëàêÿí âÿ Ýÿíúÿ õàíëûüûíûí èøüà -ëûíäàí ñîíðà ÷àð Ðóñèéàñûíûí ÿñàñ ùÿäÿôèÈðÿâàí õàíëûüû èäè. Îñìàíëû âÿ Ãàúàð äþâ-ëÿòëÿðè, ùÿì÷èíèí Ðóñèéàíûí èøüàë åòäèéèÝöðúöñòàíëà ùÿìñÿðùÿä îëàí Èðÿâàí ãàëàñûñòðàòåæè ÿùÿìèééÿò äàøûäûüûíà ýþðÿ ìö ùà ñèðÿéÿ àëûíäû. Ãàëàíûíìöäàôèÿñèíÿ Èðÿâàí õàíû Ìÿùÿììÿä Ùöñåéí õàí Ãàúàð áàø÷ûëûãåäèðäè. Èðÿâàíëûëàð ãÿùðÿìàíúàñûíà ìöäàôèÿ îëóíìàãëà éàíàøû,ãÿôèë ùö úóìëàð åäÿðÿê ðóñ ãîøóíóíó àüûð èòêèëÿðÿ ìÿðóç ãîéäó-ëàð. Ðöñâàé÷û ìÿüëóáèé éÿòëÿ öçëÿøÿí ðóñ ãîøóíó ýåðè ÷ÿêèëìÿéÿìÿúáóð îëäó.

155

İrəvan xanı MəhəmmədHüseyn xan Qacar

2929

Õàðèúè äþâëÿòëÿðèí áó ñÿéëÿðè nÿ ilÿ nÿticÿlÿndi?

Rusiyaíûí Görcöstanû, Azÿrbay -ca nûn øimal òîðïàãëàðûíûí bir his -sÿsini iøüal åòìÿñè Úÿíóáè Ãàôãàçäàìþù êÿì ëÿíìÿéÿ ÷àëûøàí õàðèúè äþâëÿò-ëÿðèí narahatlû üû na sÿbÿb oldu. Ùÿðáèð äþâëÿò áó èøüàëà áàúàðäûüû ãÿäÿðìà íå îëìàüà ÷àëûøäû.

Körÿk÷ay möqavilÿëÿði. Èðÿâà-íûí óüóðñóç ìöùàñèðÿñèíäÿí ñîíðàýåðè ãàéûäàí Ñèñèàíîâ Ýöðúöñòàíäàâÿ Àçÿð áàéúàíûí øèìàë-ãÿðáèíäÿ áàøâå ðÿí öñ éàíëàðû éàòûðäû. Áóíäàíñîí ðà î, Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûíèøüàëûíû äàâàì åòäèðäè. Éåíè èøüàë ùÿ -äÿô ëÿðè Ãàðàáàü, Øÿêè âÿ Øàìàõûõàí ëûãëàðû èäè.

Ñèñèàíîâ Ãàðàáàüëû Èáðàùèìõÿëèëõàíà ìÿêòóá ýþíäÿðèá õàíëûüûí Ðó-ñèéà òàáåëèéèíÿ êå÷ìÿñèíè òÿëÿá åòäè.Ñèñèàíîâóí òÿëÿáèíè ìöçàêèðÿ åòìÿêö÷öí Èáðàùèìõÿëèë õàí áöòöí áÿéëÿðèí èø-òèðàêû èëÿ øóðà ÷àüûðäû. Øóðàäà èøòèðàêåäÿí áÿéëÿð òÿëÿáè ðÿää åòäèëÿð. Qara -baü xanû Èbrahimxÿlil xan èñÿ äàõèëèìöñòÿãèëëèéèíèí ñàõëàíûë ìà ñû áàðÿäÿÐóñèéàíûí âåðäèéè âÿäÿ ýö âÿ íÿðÿêSisia nov la gþ röø mÿyÿ ra zûlûq verdi.

Gene ral Si sianov âÿ Èáðàùèìõÿëèë õàí Gÿncÿ ya xûn lû üûndakûKö rÿk ÷a yûn sa hi lin äÿ 1805-ci il mayûn 14-dÿ möqa vilÿ im za la äû -ëàð. Bu mö qa vi lÿyÿ ÿsasÿn, xan, onun va rislÿri vÿ xan lûüûn bötönÿhalisi Rusi ya tÿbÿ ÿ li yinÿ qÿ bul olunur vÿ on larûn özÿri nÿ rus÷arûna sa diq qalmaq tÿlÿbi qo yu lur du. ×ar isÿ þz nþvbÿ sin dÿ, xansöla lÿ sinin þç ÿrazi lÿ ri näÿ ùàêèìèééÿòèíè bö tön za manlar ö÷öntÿsdiq edir di, ëakin hÿr dÿfÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí xan va ris lÿri

156

İbrahimхəlil xanın ruslara bəslədiyi etimad onun məhvinə səbəb oldu.Bir il sonra o, ailəsi ilə birlikdə rus hərbçiləri tərəfindən qətlə yeti -rildi. XIX əsrin birinci ya rısında yaşamış Azərbaycan tarixçi sinın

yazdığı kimi, “bəzi bəd niy yət adamlar xanı mayora (rus mayoru Lisane viçnəzərdə tutu lur) elə şərlə mişdilər ki, mayor gecə ikən bir dəstə döyüşçü ilə onunməskəninə yol landı, burada fələyin zalım hökmü ilə İbrahim xan bəzi ailə üzvlərivə yaxın adamları ilə birlikdə öldürüldü”.

Azərbaycan tarixi, IV cild

Fətəli şah Qacar

÷ar tÿ rÿ fin dÿn tÿsdiq olun malû idi.Xan rus qar ni zonunu Øu øa ya bu -rax maüû vÿ onu zÿ ruri øey lÿrlÿtÿmin et mÿ yi, hÿr il þz gÿ lirlÿ rin -dÿn Ru siya xÿzi nÿ sinÿ xÿ rac ayûr -maüû þhdÿsinÿ gþ tördö. Áèð ùÿôòÿñîíðà Èáðàùèìõÿëèë õàíûí âàñèòÿ÷è-ëèéè èëÿ îíóí ãîùóìó Øÿêè õàíûÑÿëèì õàíëà äà áåëÿ áèð ìöãàâèëÿèìçàëàíäû.

Øàùáóëàã ãàëàñû âÿ Çÿéÿì éà-õûíëûüûíäà äþéöøëÿð. 1805-ci iliyunun orta larûnda øàùçàäÿ Àááàñmèðçÿíèí áàø÷ûëûã åòäèéè Qa car ãî-øóíó Qa ra ba üa daxil oëóá, ðus qar -ni zonu nun yer lÿødiyi Øahbulaããà ëàñûíû mö ha sirÿyÿ al dû. Ab basmirzÿ qala nûn tÿs lim ol masûnû tÿ lÿbetdi. Ðóñ ãàðíèçîíóíóí êîìàí äèðèòÿñëèì òÿëÿáèíè ãÿáóë åäèá, þçö ýåúÿèêÿí ýèçëèúÿ ãàëàíû òÿðê åòäè. ÑîíðàQacar ëàðûí qoøunó Qazaxa daxil oldu. Àááàñ mèðçÿ yerli ÿhalininkþ mÿyinÿ ömid bÿs lÿyirdi. O, bÿ ya natla kÿíä xudalara möraciÿtedÿ rÿk Qa zax sakin lÿrini Ru si ya ya qarøû ösyana ÷aüûrdû. Éåðëèÿùàëè øàùçàäÿéÿ ðÿüáÿò áÿñëÿéèð, îíà êþ ìÿê åòìÿéÿ ùàçûð îëäóã -ëàðûíû áèë äèðèð äèëÿð.

Ruslar iyulun 27-dÿ Zÿyÿm ya xûnlû üûndakû Ãàúàðëàð îðäóñó-íóí dö øÿr gÿsinÿ hö cum etdilÿr. Áó ùöúóì çàìàíû Àááàñ mèðçÿéà ðàëàí äû âÿ îð äóñóíà ýåðè ÷ÿêèëìÿê ÿìðè âåðäè. Øàù ãîøóíó ýåðè÷ÿ êèëèá Õó äàôÿðèí êþð ïöñöíö êå÷äè. Qacar qoøunlarûíûí 1805-ciilin yayûí äà hÿr bi ÿmÿliy yatlaräàêû óüóðñóçëóüó nÿti cÿ sindÿ ðóñ-ëàð Azÿr bay canda mþvqelÿrini mþh kÿì lÿn dirdi lÿr.

Øàìàõû õàíëûüûíûí èøüàëû. Ãàðàáàü âÿ Øÿêè õàíëàðû èëÿ ìöãà-âèëÿ áàüëàéàí Ñèñèàíîâ Øèðâàíëû Ìóñòàôà õàíäàí äà Ðóñèéà òÿáÿ -ÿëèéèíÿ êå÷ìÿéè òÿëÿá åòäè. Ìóñòàôà õàí þç øÿðòëÿðèíè èðÿëèñö ðÿ ðÿê, áó øÿðòëÿðèí ãÿáóë îëóíàúàüû ùàëäà Ðóñèéà òÿáÿÿëèéèíÿêå÷ÿúÿéèíè áèëäèðäè. Ñèðâàí õàíû ãîíøó Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû

157

Şahzadə Abbas mirzə

öçÿðèíäÿ îíóí ùàêèìèééÿòèíèí òàíûíìàñû øÿðòèíè ãîéóð, èëëèê áàúâåðìÿêäÿí áîéóí ãàúûðûð, äàõèëè èäàðÿäÿ ìöñòÿãèëëèéè áàðÿäÿ òÿ-ìèíàò âÿ þçöíÿ äàèìè ìÿâàúèá òÿéèí îëóíìàñûíû òÿëÿá åäèðäè.

Ìóñòàôà õàíûí èðÿëè ñöðäöéö øÿðòëÿðëÿ ðàçûëàøìàéàí ÑèñèàíîâØàìàõû öçÿðèíÿ éöðöø åòäè. Ìöãàâèìÿò ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð ùÿðáèýöúÿ ìàëèê îëìàéàí Ìóñòàôà õàí âÿçèééÿòèí ÷ûõûëìàç îëäóüóíóýþðöá Ðóñèéà òÿáÿÿëèéèíÿ êå÷ìÿéÿ ùàçûð îëäóüóíó áèëäèðäè. 1805-úèèëèí ñîíóíäà Øàìàõû õàíû èëÿ ìöãàâèëÿ èìçàëàíäû.

Øàìàõû õàíëûüû äèýÿð õàíëûãëàðûí àðàñûíäà ìÿðêÿçè ìþâãåòóòóðäó. Áó áàõûìäàí îíóí ÿðàçèñè áþéöê èãòèñàäè, ñèéàñè âÿùÿðáè-ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê èäè. Øàìàõû õàíëûüûíûí òàáååäèëìÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàíûí áöòöí øèìàë ÿðàçèëÿðèíè ÿëÿ êå÷èðìÿêàñàíëàøäû.

158

1. Àçÿðáàéúàíûí ùàêèì äàèðÿëÿðèíèí Ðóñèéà âÿ Ãà-úàðëàð äþâëÿòëÿðèíÿ îëàí ìöíàñèáÿòèíè àðàøäûðûí.

2. Êöðÿê÷àé ìöãàâèëÿñèíèí øÿðòëÿðèíÿ óéüóí úÿäâÿëãóðóí.

3. 1805-úè èëèí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûíà àèä ñõåì ãóðóí.4. Ìÿòíÿ ÿñàñÿí Ðóñèéà—Ãàúàðëàð ìöùàðèáÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãû-

íûí ìÿðóç ãàëäûüû çîðàêûëûã âÿ ÿäàëÿòñèçëèéè ìöçàêèðÿ åäèí.5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1804 1805

! Ìóñòàôà õàíûí ìþâãåéèíÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðèí.

ÁÀÊÛ, ÄßÐÁßÍÄ Âß ÃÓÁÀ ÕÀÍËÛÃËÀÐÛÍÛÍ ÈØÜÀËÛ

Ñèñèàíîâóí þëäöðöëìÿñè. Ðóñëàðûí íþâáÿòè ùÿäÿôè Áàêû õàí-ëûüû èäè. Ñèñèàíîâ Áàêûéà öç òóòäó. Î, éîëäà îëàðêÿí Áàêû äÿíèç-äÿí ðóñ äîíàíìàñûíûí ùöúóìóíà ìÿðóç ãàëäû. Ðóñëàð Áàêûéàäåñàíò* ÷ûõàðäûëàð. Îíëàðûí Áàêû ãàëàñûíû òÿñëèì åòìÿê òÿëÿáèíÿÁàêû õàíû ðÿää úàâàáû âåðäè. Ãàëàíûí õîøëóãëà òÿñëèì åäèëìÿéÿ-úÿéèíè ýþðÿí ðóñëàð ãàëàíû àòÿøÿ òóòäóëàð. Õàíëûüûí ìöùöìñòðàòåæè ìÿíòÿãÿëÿðè ÿëÿ êå÷èðèëäè. Áàêû ùàêèìè Ùöñåéíãóëó õàíÃàúàð ñàðàéûíà ìöðàúèÿò åäèá êþìÿê èñòÿäè. Øàùçàäÿ Àááàñmèðçÿ äÿðùàë Áàêû õàíûíà êþìÿê ýþíäÿðäè. Ãóáàëû Øåéõÿëè õàíäà þç ùÿðáè ãöââÿëÿðè èëÿ Áàêû õàíûíûí êþìÿéèíÿ ýÿëäè. Áöòöíáóíëàð ðóñ äåñàíò äÿñòÿñèíèí âÿçèééÿòèíè ÷ÿòèíëÿøäèðèá îíëàðûýåðè ÷ÿêèëìÿéÿ âàäàð åòäè.

Áþéöê ãîøóí äÿñòÿñè èëÿ Øàìàõû òÿðÿôäÿí èðÿëèëÿéÿí Ñèñèàíîâ1806-úû èëèí ÿââÿëèíäÿ Áàêûíûí èêè êèëîìåòðëèéèíÿ ÷àòûá äàéàíäû.Î, ãàëàíûí òÿñëèì åäèëìÿñèíè òÿëÿá åòäè âÿ Ùöñåéíãóëó õàíà Áàêûõàíëûüûíûí Ðóñèéàäàí òàì àñûëû ùàëà ñàëûíìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòàíìöãàâèëÿ ëàéèùÿñè ýþíäÿðäè.

159

3030

Ñèñèàíîâóí ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìàñûíà êèì ìàíåîëäó?

Øàìàõû õàíëûüûíûí òàáå åäèëìÿ -ñèí äÿí ñîíðà Áàêûéà éîë à÷ûëäû. Ðóñãîøóíëàðûíûí áàø êîìàíäàíû ùÿëÿ1805-úè èëèí ÿââÿëèíäÿ Áàêûíû ÿëÿ êå-÷èðìÿê ö÷öí ðóñ äîíàíìàñûíû Õÿçÿ ðÿýþíäÿðìèøäè.

* Äåñàíò — ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð àïàðìàã ö÷öí ýÿìè, òÿééàðÿ âÿ áàøãà âàñèòÿ-ëÿðëÿ äöøìÿí òîðïàüûíà ÷ûõàðûëàí ãöââÿ

160

İşğalçı general Sisianovun öldürülməsi (M.Andreyev)

Ùöñåéíãóëó õàí ðóñëàðûí òÿêëèô åòäèéè øÿðòëÿðè ãÿáóë åòäèéèíè

âÿ Áàêûíûí à÷àð ëàðûíû øÿõñÿí òÿãäèì åòìÿê ö÷öí ãàëàäàí ÷ûõûá

Ñèñèàíîâëà ýþðöøìÿê èñòÿäèéèíè áèëäèðäè. Ýþðöø çàìàíû Ùöñåéí-

ãóëó õàíûí ÿìè ñè îüëó Èáðàùèì áÿé Ñèñèàíîâó þë äöð äö. Ñèñèàíîâóí

þëöì õÿáÿðè ðóñ ãîøóíóíóí Áàêûéà ùöúóìóíó òÿõèðÿ ñàëäû.

Ñèñèàíîâóí þëäöðöëìÿñèíäÿí ñîíðà Úÿíóáè Ãàôãàçäà øÿðàèò

ìö ðÿêêÿáëÿøäè. Õàíëàð òÿðÿääöä åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Øàùçàäÿ Àá -

áàñ mèðçÿ éàðàíìûø âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿäè. Ãàúàð

ãîøó íó éåíèäÿí ôÿàëëàøäû, ëàêèí Àááàñ mèðçÿíèí ñÿéëÿðèíÿ áàõ-

! Ñèñèàíîâóí úÿçàëàíäûðûëìàñûíà ìöíàñèáÿò áèëäèðèí.

Rus komandanlığı Bakı və Dərbənd qalalarının ələ keçirilməsinəböyük əhəmiyyət verirdi. General Qlazenap 1806-cı il mayın 3-də ça -ra yazırdı: “Nə qədər ki, Bakı alınmayıb, o vaxtadək Şirvan və Qara -

bağdakı nailiyyətlər həmişəlik təhlükədə olacaqdır”.Azərbaycan tarixi, IV cild

161

ìàéàðàã, ðóñëàð ìþâãåëÿðèíè ÿëëÿðèíäÿ ñàõëàéà áèëäèëÿð. Áóíäàí

ñîíðà ðóñ êîìàíäàíëûüû Àçÿðáàéúà íûí øèìàëûíäàêû äèýÿð ÿðàçèëÿ-

ðèí èøüàëûíû äàâàì åòäèðäè.Áàêû âÿ Ãóáà õàíëûãëàðûíûí èøüàëû. 1806-úû èëèí èéóíóíäà ðóñ

ãîøóíëàðû Ãóáà õàíûíà òàáå îëàí Äÿðáÿíäè òóòóá Áàêûéà éþíÿëäè.Ðóñ ýåíåðàëû Áàêû ñàêèíëÿðèíÿ ìöðàúèÿò ýþíäÿðäè. Ìöðàúèÿòäÿ ÿùà-ëèéÿ òîõóíóëìàçëûã âÿä îëóíóðäó. Ùöñåéíãóëó õàí ãöââÿëÿð íèñ-áÿòèíèí ãåéðè-áÿðàáÿð îëìàñûíû íÿçÿðÿ àëûá Ãàúàðëàðûí ñàðàéûíà ýåòäè.

1806-úû èëèí ïàéûçûíäà Áàêû âÿ Ãóáà õàíëûãëàðû Ðóñèéà òÿðÿ-ôèíäÿí èøüàë åäèëäè. Áåëÿëèêëÿ, Ëÿíêÿðàí, Èðÿâàí âÿ Íàõ÷ûâàí õàí -ëûã ëàðû èñòèñíà îëìàã ëà, Àçÿðáàéúàíûí øèìàë ÿðàçèñè Ðóñèéàíûíùà êè ìèééÿòè àëòûíà êå÷äè.

×àð ùþêóìÿòè Ãóáà âÿ Áàêû õàíëûãëàðûíû ÿëÿ êå÷èðäèêäÿí ñîíðàÔÿòÿëè øàù Ãàúàðëà ñöëù áàüëàìàüà úàí àòûðäû, ÷öíêè ðóñ êî ìàí -äàíëûüû Îñìàíëû äþâëÿòè èëÿ ìöùàðèáÿíèí ãà÷ûëìàç îëäóüóíó ýþ -ðöð äö. ×àð ùþêóìÿòè ìöâÿããÿòè áàðûøûüûí èìçàëàíìàñûíà áåëÿðà çû èäè, ëàêèí äàíûøûãëàð óçàíäû.

1808-úè èëäÿ ðóñ ãîøóíó éåíèäÿí Èðÿâàí öçÿðèíÿ ùöúóìà êå÷äè âÿîíó ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Óçóí ñöðÿí ìöùàñèðÿ ðóñ ãîøóíó ö÷öí óüóðñóçîëäó. Àááàñ mèðçÿíèí áàø÷ûëûüû èëÿ Ãàúàð ãîøóíó 1809-úó èëäÿ Ãàðà-áàáà êÿíäè éàõûíëûüûíäàêû äþéöøäÿ ðóñ ãîøóíëàðûíû ìÿüëóá åòäè.

Èøüàë îëóíìóø Àçÿðáàéúàí ÿðàçèëÿðèíäÿ öñéàíëàð. 1806-úûèëäÿ Ãàðàáàüëû Èáðàùèìõÿëèë õàíûí þëäöðöëìÿñèíäÿí äÿðùàë ñîíðàøÿêèëè Ñÿëèì õàí Ðóñèéà èëÿ ÿëàãÿëÿðè êÿñäè. Î, ÿùàëèíè öñéàíà ãàë-äûðäû âÿ ðóñ ãîøóíëàðûíû õàíëûãäàí ÷ûõàðäû. Áóíäàí ðóùëàíàíÚàð-Áàëàêÿí úàìààòû äà öñéàí åòäè. Ðóñ êîìàíäàíëûüû Øÿêè õàí-ëûüûíäàêû öñéàíû éàòûðìàã ö÷öí ùÿðáè ùèññÿ ëÿð ýþíäÿðäè. Øÿêè éà -õûí ëûüûíäà ùÿëë å äèúè äþéöø áàø âåðäè. Áó äþéöøäÿ Ñÿëèì õàíûíäÿñ òÿëÿðè ìÿü ëó áèééÿòÿ óüðàäû.

Ðóñ ãîøóíó Øÿêè øÿùÿðèíè ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Øÿùÿð ñàêèíëÿðèìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿêäÿ äàâàì åäèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, ÿùàëèíèíìöãà âèìÿòè ãûðûëäû âÿ ðóñëàð Øÿêèíè ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. Ñÿëèì õàíÃàúàðëàð ñàðàéûíà ýåòäè.

Øÿêèíè èøüàë åòäèêäÿí ñîíðà ðóñ ãîøóíó Úàð-Áàëàêÿí öñéà-íûíû äà éàòûðäû, ëàêèí áèð ýåíåðàë äàõèë îëìàãëà, õåéëè ÿñýÿðèòèð äè. Òåçëèêëÿ áó öñé àí äà éàòûðûëäû.

162

Éàëíûç Ñÿëèì õàí äåéèë, Ãàðàáàü ùàêèìè Ìåùäèãóëó õàí, Øèð-

âàí ùàêèìè Ìóñòàôà õàí äà Ðóñèéàéà ãàðøû èäèëÿð. Îíëàð áàü-

ëàíìûø ìöãàâèëÿëÿðèí ÿáÿäè êþëÿëèê âàñèòÿñè îëäóüóíó àðòûã

àíëàìûøäûëàð.

1810-úó èëèí éàéûíäà õàëãûí éàðäûìûíà àðõàëàíàí Ãóáà ùà-

êèìè Øåéõ ÿëè õàí ðóñ ãîøóíóíó Ýèëýèë÷àé öçÿðèíäÿ ìÿüëóá åòäè,

îíà êþìÿéÿ ýÿëÿí ðóñ ùÿðáè ùèññÿëÿðèíè äÿ ýåðè îòóðòäó. Ðóñ ýå -

íå ðàëû Øåéõÿëè õàíû òóòóá ýÿòèðÿí âÿ éà þëäöðÿí àäàìà áþéöê

ìÿáë ÿüäÿ ìöêàôàò âåðÿúÿéèíè áèëäèðñÿ äÿ, èñòÿéèíÿ íàèë îëìàäû,

÷öíêè Ãóáà ÿéàëÿòèíèí ÿùàëèñè öñéàíà ãàëõìûøäû. Éåðëè áÿéëÿðèí

÷î õó Ðóñèéà òàáåëèéèíäÿí ÷ûõûá Øåéõÿëè õàíà ãîøóëìóøäó. Øèðâàí -

ëû Ìóñòàôà õàí Ãóáàäàêû ÷ûõûøà éàðäûì ýþñòÿðèðäè.

Ãóáà öñéàíû ÷àð êîìàíäàíëûüûíû ãîðõóéà ñàëäû. Êîìàíäàíëûã

öñéàíûí äàùà äà ýåíèøëÿíìÿñèíäÿí áÿðê íàðàùàò îëäó. ×àð êî -

ìàí äàíëûüû öñéàíû éàòûðìàã ö÷öí äèýÿð áþëýÿëÿðäÿí ðóñ ïèéàäà

ãöââÿëÿðè âÿ àòëû ãîøóí ùèñ ñÿëÿðèíè ýþíäÿðäè. Äþéöøëÿðäÿ Øåéõÿëè

õàí ìÿüëóá îëäó, öñéàí éàòûðûëäû, ëàêèí èøüàë åäèëìèø áöòöí ÿðà-

çèëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãû ìöùàðèáÿíè äàâàì åòäèðèð, êöòëÿâè èòà -

ÿò ñèçëèê ýþñòÿðèðäè.

1. Øàìàõû õàíû Ìóñòàôà õàíûí èìçàëàäûüû ìöãàâè-ëÿíèí øÿðòëÿðèíè àðàøäûðûá ñõåì ãóðóí.

2. Áàêû õàíûíà ýþíäÿðèëÿí ìöãàâèëÿ ëàéèùÿñè Ðóñè-éàíûí èðòèúà÷û ìþâãåéèíè èôøà åäèðäèìè? ßñàñëàí-äûðûí.

3. Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíûí èøüàëûíà àèä òÿãäèìàò ùàçûðëàéûí.4. Ðóñèéàíûí ùÿì Ãàúàðëàð, ùÿì äÿ Îñìàíëû äþâëÿòè èëÿ ìöùàðèáÿäÿ

óüóð ãàçàíìàñû íÿ èëÿ áàüëû èäè? Èçàù åäèí.5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1805 1806

163

GÖLÖSTAN ÌÖÃÀÂÈËßÑÈ

Rusiyanûn Lÿnkÿran xanlû üû nû iøüal etmÿsi. Øàù ùþêóìÿòè

Èíýèëòÿðÿäÿí éàðäûì àëàðàã, áàðûøûãäàí èìòèíà åäèð âÿ ôÿàë ñó-

ðÿòäÿ ùöúóìà ùàçûðëàøûðäû. Èíýèëèñëÿð Ôÿòÿëè øàùû èíàíäûðûðäûëàð

êè, Ðóñèéàíûí âÿçèééÿòè õåéëè ìöðÿêêÿáäèð, Íàïîëåîí Ðóñèéà

öçÿðèíÿ ùöúóìà ùàçûðëàøûð, îíà ýþðÿ äÿ ÷àð ùþêóìÿòè ãîøóíëà-

ðûíû Úÿíóáè Ãàôãàçäàí ãÿðáÿ ýþíäÿðèð.

Èíýèëèñëÿðèí áó úöð òÿáëèüàòû Ôÿòÿëè øàùû ðóñëàðà ãàëèá ýÿëÿúÿ-

éèíÿ èíàíäûðìûøäû. Øàù éåíè ìöùàðèáÿäÿ äèíè àìèëäÿí äÿ èñòè-

ôàäÿ åòìÿê èñòÿéèðäè. Áó ìÿãñÿäëÿ ðóùàíèëÿðèí áàø÷ûñûíû ÷àüûðûá

ðóñëàðà ãàðøû úèùàä — «ìö ãÿääÿñ ìöùàðèáÿ» áàðÿñèíäÿ ôÿò âà

âåð ìÿéè òàïøûðäû. Òÿáðèçäÿ àëè ðóùàíèëÿð ìîèçÿ÷èëÿðèí áþéöê

ãðóïóíó òîïëàäû âÿ îíëàðà òÿëèìàò âåðèá Úÿíóáè Ãàôãàçûí ìöõ -

òÿëèô éåðëÿðèíÿ ýþíäÿðäèëÿð.

1812-ci ilin ÿvvÿllÿrindÿ ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðäà äà øàù îðäóñó

óüóð ãàçàíäû. Abbas mirzÿnin ordusu Ãàðàáàüäà, Sultanbudya xûn lûüûnda rus ãî øónunu mÿü lubiyyÿtÿ uürat dû. Bu qÿlÿbÿ

øàù ÿñ ýÿðëÿðèíèí dþyöø ruhunu éöêñÿëòäè.

3131

Bu øÿraitdÿ Àçÿðáàéúàíäà ùàíñû ùàäèñÿëÿð áàø âåðäè?

Îñìàíëû äþâëÿòè 1806-úû èëèí ñî-íóíäà Ðóñèéàéà ìöùàðèáÿ åëàí åò -äè. Øah þz qöv vÿ lÿrini Osmanlû ëàðëàbir lÿødirib hÿr bi ÿmÿ liy yat larûge niø lÿndirmÿk niy yÿti èlÿ Azÿr -bay ca nà ýÿëäè.

?Ðóñèéàíûí Ãàúàðëàðëà äàíûøûã ëàðà úàí àòìàñûíûí ñÿáÿáëÿðè íÿ èäè?

164

Ùÿìèí èëèí éàéûíäà Ðóñèéà èëÿ Ôðàí ñà àðàñûíäà ìöùàðèáÿ

áàøëàíäû. Àááàñ mèðçÿ Ðóñèéàíûí ÿñàñ ãöââÿëÿðèíèí Íàïîëåîíà

ãàðøû éþíÿëäèëìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åò ìÿê èñòÿäè âÿ áèð ñûðà ùÿðáè

ÿìÿëèé éàòëàð êå÷èðäè. Î, èëê íþâáÿäÿ, ðóñëàðû Ãàðàáàüäàí ãî -

âóá ÷ûõàðìàüû äöøöíöðäö, ëàêèí Àááàñ mèðçÿíèí áó ïëàíû ùÿ-

éàòà êå÷ìÿäè. Îíóí ùÿðáè ãöââÿëÿðè Àñëàí äöç éàõûíëûüûíäà

ðóñëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóá åäèëäè.

Àááàñ mèðçÿíèí áó ìÿüëóáèééÿòèíäÿí ñîíðà ðóñ êîìàíäàí-

ëûüû þç ãîøóíëàðûíà øàùçàäÿíèí ãîøóíóíó Ëÿíêÿðàí õàíëûüûíäàí

ñûõûøäûðûá ÷ûõàðìàüû ÿìð åòäè. Õÿçÿð äîíàíìàñû äà áó ìÿãñÿäëÿ

Ëÿíêÿðàí ñàùèëëÿðèíÿ ýþíäÿðèëìèøäè. Ðóñëàðûí Ëÿíêÿðàí ãàëàñûíû

òÿñëèì åòìÿê áàðÿäÿ äÿôÿëÿðëÿ åòäèéè òÿêëèô ãÿòè øÿêèëäÿ ðÿää

îëóíäó. Ðóñëàð äåêàáð àéûíäà Àðàç ÷àéûíû êå÷èá Ìóüàí èñòèãàìÿòèí -

äÿ èðÿ ëèëÿäèëÿð. Ëÿí êÿ ðàí õàíëûüû ÿðàçèñèíÿ äàõèë îëàí ðóñ ãî -øóí ëàðû úèääè ìöãà âèìÿòÿ ðàñò ýÿë äèëÿð. Ëÿí êÿðàí ãàëàñû ìö -

Sultanbud yaxınlığındakı döyüşün təsviri (Ermitaj muzeyi. Rusiya)

165

ùà ñè ðÿ éÿ àëûí äû. Ãàëà òîïëàðäàí ôàñèëÿñèç àòÿøÿ òóòóëäó, ëàêèí ãàëà -íûí ìöäàôèÿ÷èëÿðè Ãàúàð îðäóñóíóí ñÿðêÿðäÿñè Ñà äûã õà íûí áàø-÷ûëûüû èëÿ ãÿùðÿìàíúàñûíà ìö ãà âè ìÿò ýþñòÿðäèëÿð. Ðóñ îðäó ñó íóíêî ìàí äàíû, ðóñ ùÿðáè äàèðÿëÿðèíäÿ þç äþéöø áàúàðûüû èëÿ àä ãà-çàíìûø ýåíåðàë È.Êîò ëéà ðåâñêè þëöìúöë éàðàëàíäû. Áóíà áàõ ìà -éàðàã, 1813-úö èë éàíâàðûí 1-äÿ Ëÿíêÿðàí õàíëûüû èø üàë åäèëäè.

Gölöstan möqavilÿsinin baülanmañû. 1813-cö ilin ÿvvÿllÿ-

rindÿ Rusiyanûn Ãàôãàçäà hÿr bi vÿ mölki iølÿr özrÿ caniøini

sölh haqqûnda danûøûqlara ha zûr ol duüu nu bil dirdi. Ìÿìóð

ãåéä åäèðäè êè, òóòóëìóø áöòöí òîðïàãëàðû Ðóñèéà òÿðêèáèíäÿ

ñàõëàìàã øÿðòè èëÿ ñöëù áàüëàìàüà ùàçûðäûð, áó èñÿ øàù ñàðàéûíû

ðàçû ñàëìûðäû.

Øàù ñàðàéû þç úàñóñëàðûíû Àçÿðáàéúàíà ýþíäÿðÿðÿê éåðëè

ôåîäàë ëàðû øàù ãîøóíëàðûíà êþìÿê ýþñòÿðìÿéÿ ÷àüûðäû, ëàêèí øàù

ùþêóìÿòèíèí ñÿéëÿðè íÿòèúÿñèç ãàëäû. Àðòûã àéäûí èäè êè, ùå÷ áèð

ãöââÿ ðóñ ãîøóíëàðûíûí þëêÿíèí è÷ÿðèëÿðèíÿ äîüðó èðÿëèëÿìÿñèíÿ

Lənkəran qalasının alınması (rəssam Frans Rubo)

166

ìàíå îëà áèëìÿç. Øàù Ðóñèéàíûí þëêÿíèí è÷ÿðèëÿðèíÿ äîüðó èðÿ-

ëèëÿéÿ áèëÿúÿéèíäÿí ãîðõàðàã ñöëù äàíûøûãëàðûíà áàøëàìàã ãÿðà-

ðûíà ýÿëäè.

1813-cö il ok tyab rûn 12-dÿ Qa ra baüda, Gö lös tan kÿndindÿsölh möqavilÿsi imzala näû. Gölöstan mö qa vi lÿ si nÿ gþrÿ, øàùäþâëÿòè Gÿncÿ, Qara baü, Øÿ ki, Øàìàõû, Quba, Ba kû, Äÿðáÿíä vÿLÿn kÿ ran xanlûq larûnûn ÿra zi sin in Ru siya òÿðÿôèíäÿí èøüàëûíû ta -nû dû. Èrÿvan vÿ Nax ÷ûvan xan lûq larû Ôÿòÿëè øàùûí ha ki miyyÿti al -tûn da qaldû. Qacarlar Xÿ zÿr dÿnizindÿ éàëíûç Ðóñèéàíûí hÿr biäîíàíìà saxlamaq höququ nu tanûdû. Ãà úàðëàð äþâëÿòèíèí ÿðàçèëÿ -

“Gülüstan müqaviləsi”nə görə sərhədləri göstərən xəritə. Xəritəni general Pottonun redaktəsi altında N.S.Anosov tərtib etmişdir.

(Tiflis, 1902)

? Øàù ùþêóìÿòè íÿ ö÷öí äàíûøûãëàðà áàøëàìàüà ðàçûëàøäû?

167

ðèí äÿ isÿ rus ta cir lÿri daxili gþmrök rö sumla rûnû þdÿmÿkdÿnazad olu nurdu.

Gölöstan möqavilÿsi Azÿr bay canûí øimal ÿðàçèëÿðèíèí (Íàõ -

÷ûâàí âÿ Èðÿâàí èñòèñíà îëìàãëà) ÷ar Ru siyasû tÿrÿfin dÿn is ti -

lasûnû tÿs diq edir di. Bu mö qavilÿnin baü la n ma sû ilÿ Azÿr baycan

òîðïàãëàðûíûí Rusiya tÿrÿ fin dÿn èøüà ëûnûn birin ci mÿrhÿlÿsi

baøa ÷atdû.

Ýöëöñòàí ìöãàâèëÿñèíäÿí ñîíðà øàù ùþêóìÿòè Àçÿðáàéúàíûí

úÿíóá ÿéàëÿòëÿðèíäÿ Ìàêó, Óðìèéà âÿ ñ. êèìè ýöúëö õàíëûãëàð-

äàí áàøãà, ãàëàíëàðûíû ëÿüâ åòäè. ßéàëÿòäÿ âàëè âÿçè ôÿ ñèíäÿí

òóòìóø, âèëàéÿò ùàêèìëÿðèíÿäÿê øÿõñëÿð ìÿðêÿçäÿí ýþíäÿðèë-

ìÿéÿ áàøëàäû.

Ôÿòÿëè øàù çàìàíûíäàí îíóí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàí Àçÿð-

áàéúàí ÿðàçèëÿðè «âÿëèÿùä ÿéëÿøÿí éåð», Òÿáðèç èñÿ «ñÿëòÿíÿò åâè»

ÿùÿìèééÿòè äàøûéàí èêèíúè ïàéòàõò ðîëóíó îéíàìàüà áàøëàäû.

?Ýöëöñòàí êÿíäè ùàðàäà éåðëÿøèðäè? Ùÿìèí éåðèí áóýöíêö âÿ-çèééÿòè ùàããûíäà íÿ äåìÿê îëàð?

!Øàù ùþêóìÿòèíèí Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá ÿðàçèëÿðè èëÿ áàüëû ñèéà-ñÿòèíèí ñÿáÿáëÿðèíè èçàù åäèí.

1. Èíýèëòÿðÿíèí Ðóñèéà—Ãàúàðëàð ìöùàðèáÿñèíÿ òÿñèðèíèèçàù åäèí.

2. Ãàúàðëàðû ÷àð Ðóñèéàñû èëÿ äàíûøûãëàðà ñþâã åäÿí ñÿ-áÿáëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

3. Ýöëöñòàí ìöãàâèëÿñèíèí øÿðòëÿðèíÿ àèä ñõåì ãóðóí.4. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1812 1813

168

5. Ýöëöñòàí ìöãàâèëÿñèíè áàüëàéàí òÿðÿôëÿð àðàñûí äà ýÿëÿúÿêäÿ çèä-äèééÿò éàðàäà áèëÿúÿê ìöä äÿà ëàðû ýþñòÿðèí.

Ðóñ òèúàðÿò ýÿìèëÿðèíÿ ÿââÿëêè ãàéäà öçðÿ Õÿçÿð ñàùèëëÿðèéàõûí ëûüûíäà öçìÿê âÿ ñàùèëÿ éàí àëìàã ùöãóãó âåðèëèð.Ùÿì äÿ ýÿìè ãÿçàñû çàìàíû äîñòëóã êþìÿéè åäèëìÿëèäèð.

Ðóñ òàúèðëÿðèíäÿí Ãàúàð äþâëÿòèíèí øÿùÿðëÿðèíÿ âÿ éà ëèìàí-ëàðûíà ýÿòèðäèêëÿðè ìàëëàðà ýþðÿ áåø ôàèçäÿí ÷îõ ýþì ðöêàëûí ìàñûí âÿ ùÿìèí òàúèðëÿð áó ìàëëàð èëÿ ùàðà ýåäèðëÿð ñÿýåòñèíëÿð, îíëàðäàí èêèíúè äÿôÿ ýþìðöê òÿëÿá îëóíìàñûí.

Èíäèéÿäÿê Ðóñèéà èìïåðèéàñû âÿ Ãàúàð äþâëÿòè àðàñûíäà ìþâ -úóä îëìóø äöøìÿí÷èëèê âÿ íàðàçûëûüà Ýöëöñòàí ìöãàâèëÿñèèëÿ áó ýöíäÿí åòèáàðÿí âÿ ýÿëÿúÿêäÿ ñîí ãîéóëóð.

Íàõ÷ûâàí âÿ Èðÿâàí õàíëûãëàðû èñòèñíà îëìàãëà, áöòöí ØèìàëèÀçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû — Ýÿíúÿ, Øÿêè, Ãàðàáàü, Ãóáà, Áàêû,Ëÿíêÿðàí Ðóñèéàéà èëùàã åäèëèð.

Íàõ÷ûâàí âÿ Èðÿâàí õàíëûãëàðû, Àðàç ÷àéûíäàí úÿíóáäàêûáöòöí Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû Ãàúàðëàð äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíÿãàòûëûð.

Ðóñèéà èìïåðàòîðó øàùÿíøàùà þç ãàðøûëûãëû äîñòëóã ùèññëÿðèíèèôàäÿ åòìÿê ö÷öí âÿëèÿùäÿ, ëàçûì ýÿëäèêäÿ, êþìÿê ýþñ òÿð -ìÿéè âÿä åäèð êè, ùå÷ áèð õàðèúè äöøìÿí Ãàúàðëàð äþâëÿòèíèíèøèíÿ ãàðûøà áèëìÿñèí âÿ Ãàúàð ñàðàéû ìþùêÿìëÿíñèí.

RUSÈYAÍÛÍ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÄÀMÖSTßMLßKß REJÈMÈ ÉÀÐÀÒÌÀÑÛ

Õàíëàðûí ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû. Êîìåíäàíòèäàðÿ öñóëóíóí éàðàäûëìàñû. Àçÿðáàéúàíûí øèìàë õàíëûãëàðûíûí

èøüàëûíäàí ñîíðà ÷àð ùþêóìÿòè áèð ñûðà äÿéèøèêëèêëÿð åòäè. Ãàðà-

áàü, Ëÿíêÿðàí, Øÿêè âÿ Øàìàõû õàíëûãëàðûíäà õàíëûã èäàðÿ ñèñòåìè

ñàõëàíûëìûøäû. Xanlûqla rûn daxi li möstÿqilli yi sax la nûlsa da, xan -

larûn sÿlahiyyÿtlÿri mÿhdudlaø dû rûlmûødû. Xan lara general rötbÿsi

ve ril miødi. Onlar ÷ar Rusi ya sûnûn gene ral larû hesab ediliräèëÿð vÿ

Qaf qazûn baø haki mi nÿ tabe idilÿr.

169

3232

Bÿs yeni idarÿ formasû nÿ ilÿ fÿrq lÿnirdi?

Rusiya Azÿrbaycanûn èøüàë åäèë-ìèø øèìàë ÿðàçèëÿðèíäÿ ìþùêÿìëÿí-ìÿê ö÷öí, èëê íþâáÿäÿ, áóðàäà þçèäàðÿ÷èëèê ñèñòåìèíè òÿòáèã åòäè.

Bakı xanı II Mirzə Məhəmməd xanın oğ lu, görkəmli Azərbaycan ta -rixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov Tiflisə hərbi qulluğa dəvət olun muş,1819-cu il dekabrın 20-dən Baş qərargahın dəftərxanasında Şərq

dillə ri üzrə tərcüməçi kimi xidmətə başlamışdı. Həmin illərdə Gəncədə, Car-Ba la kəndə, Qubada tez-tez çar üsuli-idarəsinə qarşı kəndli üsyanları olurdu.Yerli mə mur lar tərəfindən incidilən, ağır vergilərdən imtina edən yoxsulkəndlilərin tərəfini saxlayan Abbasqulu ağa Bakıxanovdan baş hakim Yer-molovun xoşu gəlmirdi. Azərbaycanlı bəyin, ağanın, xanın qanuni hüquqununsıxışdırılması, torpağı nın əlindən alınıb komendantlara verilməsi bir ziyalıkimi, əsilzadə kimi Abbasqulu ağa Bakıxanovu bərk narahat edirdi.

Şəmistan Nəzirlinin “Azərbaycan generalları” kitabından

Gÿncÿ vÿ Bakû xan lûqlarûnda xanlûq idarÿ sistemi lÿüv edil -

miø, ÿvÿzindÿ komendant ida rÿ ösulu éàðàäûëìûøäû.

Ðóñèéàíûí òÿðÿôèíÿ êå÷ìèø õîéëó Úÿôÿðãóëó õàí Øÿêè õàíû òÿéèí

åäèëäè. Î þçöíöí êå÷ìèø Õîé õàíëûüû ÿùàëèñèíèí áèð ùèññÿñèíè Øÿ-

êèéÿ êþ÷öð äö. Àçÿðáàéúàíëûëàðäàí âÿ åðìÿíèëÿðäÿí èáàðÿò îëàí áó

êþ÷êöíëÿð Øÿêè øÿùÿðèíèí ÿòðàôûíäà áèð íå÷ÿ êÿíä ñàëäûëàð.Quba xanlûüûíäà yerli bÿylÿrdÿn ibarÿt ÿyalÿt øurasû tÿøkil

oëundu. Êe÷ miø Bakû xanû II Mirzÿ Mÿ hÿmmÿd xan øuranûnsÿdri tÿyin edildi. Øura formal xarakter daøûyûr, rus hÿrbidairÿlÿrinin nÿ zarÿti altûnda fÿaliyyÿt gþstÿrirdi. ßslindÿ, áóäà komendant idarÿ ösuluna ke÷id idi. Rus ÿsgÿrlÿri Qubadasoy üun÷uluqla mÿøüul olurdu. ßyalÿt øurasû bu þzbaøûnalûqlarûnqarøûsûnû ala bilmirdi.

Õàíëûã èäàðÿåòìÿ ñèñòåìè, ôîðìàë äà îëñà, ñàõëàíûëìûø õàíëûã -ëàðäà õàí èäàðÿ öñóëó óçóí ñöðìÿäè. 1819—1826-cû ilëÿð àðàñûíäà÷àð ùþêóìÿòè áó õàíëûãëàðû ëÿüâ åäèá, ÿéàëÿòëÿðÿ ÷åâèðäè, êîìåí-äàíò èäàðÿ öñóëó òÿòáèã åòäè. Áó ÿéàëÿòëÿðÿ ðÿùáÿðëèê ö÷öí ìÿðêÿçèØóøà øÿùÿðè îëàí «Ìöñÿë ìàí ÿéàëÿòëÿðè ðÿèñëèéè» éàðàäûëäû. Áóèäàðÿíèí áàøûíäà àëáàí ÿñèëëè ðóñ ýåíåðàëû Â.Ìÿäÿòîâ äóðóðäó.

Èøüàë îëóíìóø õàíëûãëàðûí ÿðàçèñèíäÿ àëòû ÿéàëÿò, èêè äàèðÿâÿ èêè äèñòàíñèéà éàðàäûëäû. ßéàëÿòëÿðèí âÿ äàèðÿëÿðèí áàøûíäàÃàôãàçûí áàø ùàêèìè òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëÿí êîìåíäàíòëàðäàéàíûðäû.

×ar Rusiyasûnûn irtica÷û siyasÿti þç è÷ öçöíö ýþñòÿðäè. Azÿr -

baycanäà xan la rûn, bÿylÿrin, aüalarûn vÿ baøqa éåðëè ha kim ëÿðèí

hö quqlarû mÿhdudlaødûrû lûr dû. On la rûn þlkÿdÿn ÷ûõûá get mÿ si

ö÷ön hÿr cör fitnÿyÿ ÿl atûrdûlar. Vÿtÿni tÿrk edÿn xan la rûn vÿ

on larûn va ris lÿrinin torpaqlarû, mölk lÿri õÿçèíÿíèí (äþâëÿòèí)

èõòèéàðûíà âåðèëèð, ayrû-ay rû rus vÿ ermÿni hÿrb÷i lÿri òÿðÿôèíäÿí

170

?×àð ùþêóìÿòè íÿ ö÷öí, ôîðìàë äà îëñà, õàíëûãëàðûíñàõëàíûëìàñûíû Ðóñèéàíûí ïëàíëàðûíà ìàíåÿ ùåñàá åäèðäè?

!«Ùþêìäàðûí òàëåéè» ôèëìèíÿ áàõûí. Ôèëìèí ñöæåò õÿòòèíè âÿ òàðèõè äþâðö ìöçàêèðÿ åäèí.

ÿëÿ êå÷èðèëèðäè. Ýeneral Mÿdÿtov Qara baüda o qÿdÿr torpaq ÿlÿ

ke÷ir miø di ki, ÿn bþyök mölkÿdara ÷evrilmiødi. Þzö nöí Qara -

baü mÿ lik lÿrinin nÿs lindÿn olduüunu áÿéàí åäÿí Mÿdÿ tov àú -

ýþç ëöê åòìÿêäÿ ùÿääè àøìûø âÿ bu ÿmÿllÿrinÿ gþrÿ mÿh kÿmÿyÿ

veril miødi.

Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí Àçÿðáàéúàíäà èãòèñàäè òÿäáèðëÿðè. ×ar

Rusiyasû istila etdiyi Azÿr bay can torpaqlarûnda èãòèñàäè ìàðàã -

ëàðûíû òÿìèí åòìÿê ö÷ön tÿdbirlÿr gþrmÿyÿ baøladû. ßsas tÿd -

bir lÿrdÿn biri úÿíóáà qa÷ûb getmiø vÿ ya ÿsir gþtö röl möø

ÿha li nin geri qaytarûl ma sû idi. ×àð ùþêóìÿòè bunun la vergi ve -

rÿn ÿhalinin sayûnû artûr ma üa ÷alûøûrdû.

×ar Rusiyasû Azÿrbaycanûn tÿbii sÿrvÿtlÿrini mÿnimsÿmÿyÿ

baø la mûø dû. Neft mÿnbÿlÿri, duz gþllÿri, balûq vÿtÿgÿlÿri, zÿy mÿ -

dÿnlÿri vÿ baøqa sahÿlÿr ÿlÿ ke÷irilmiø vÿ iri tacirlÿrÿ icarÿyÿ ve -

ril miødi. Azÿr bay canûn ipÿk÷ilik mÿrkÿzi olan Øÿkinin ipÿyi

Ru siya sÿnayesinÿ yþnÿl dilmiødi.

Bir sûra ÿyalÿtlÿrdÿ taxûl ehtiyatûnûn az olmasûna baxmayaraq,

Rusiya hakim dairÿlÿri rus qoøunlarûnûn tÿlÿbatûnû yerli ÿhaliyÿ

þdÿtdirirdi. Tÿkcÿ 1812-ci ildÿ Øÿki vÿ Øirvan xanlûqlarû xÿzi nÿ -

yÿ minlÿrlÿ pud* ta xûl vermiødi.

Rusiyanûn Azÿrbaycanda hÿyata ke÷irdiyi iqtisadi siyasÿt

mös tÿmlÿkÿ xa rakteri daøûyûrdû. Rusiya Azÿr bay cana ucuz xam-

mal vÿ bahalû satûø bazarû kimi baxûrdû, ëàêèí ÷àð ùþêóìÿòè ùÿëÿ

áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû ìöÿééÿíëÿøìèø ëàéèùÿëÿð òÿòáèã åò ìèðäè.

Úÿíóáè Ãàôãàç Àâðîïà—Àñèéà òèúàðÿòèíäÿ Ðóñèéà ö÷öí ùÿëÿ-

ëèê þòöðìÿ ìÿíòÿãÿñè êèìè ÿùÿìèééÿòëè èäè. Áó ìþâãåéèíÿ

171

?ßùàëèíèí ñàéûíûí Ðóñèéàíûí èãòèñàäè ìà ðàã ëàðûíà íÿ êèìèòÿñèðè âàðäû? ßñàñëàíäûðûí.

* Ïóä — òÿãðèáÿí 16,4 êã-à áÿðàáÿð ÷ÿêè âàùèäè

?Áó ýöí Ðóñèéà èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá ëè êàñû àðàñûíäà ÿëàãÿëÿð íåúÿ èíêèøàô åäèð?

óéüóí îëàðàã, ÷àð ùþêóìÿòè Úÿíóáè Ãàôãàçäà ýöçÿøòëè òàðèô òÿò-

áèã åòäè. Áó òàðèôèí òÿòáèã åäèëìÿñèíäÿí ñîí ðà Úÿíóáè Ãàôãàç

òàúèðëÿðèíèí Àâðîïàäàêû ÿìÿëèééàòëàðû äþðä äÿôÿ àðòäû. Ðóñèéà

éàðìàðêàñûíûí äþâðèééÿñè èñÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿ àçàëäû. Áóíà

ýþðÿ äÿ éåíè òàðèô ìÿðêÿçè Ðóñèéàíûí òèúàðÿò âÿ éåòèøìÿêäÿ îëàí

ñÿíàéå áóðæóàçèéàñûíûí úèääè íàðàçûëûüûíà ñÿáÿá îëäó.

172

1. Ôîðìàë èäàðÿ÷èëèéè ñàõëàíûëìûø õàíëûãëàðûí ëÿüâåäèë ìÿñè ïðîñåñèíè èçàù åäèí.

2. Àçÿðáàéúàíûí ùàêèì äàèðÿëÿðèíèí ùöãóãëàðû íåúÿìÿùäóäëàøäûðûëûðäû? Òÿùëèë åäèí.

3. Ìöñòÿìëÿêÿ÷è èãòèñàäè ñèéàñÿòèí ìàùèééÿòèíè ìöçàêèðÿ åäèí.4. ×àð Ðóñèéàñûíûí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà áþéöê èãòèñàäè ëàéèùÿëÿð ùÿ-

éàòà êå÷èðìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðèíè èçàù åäèí.5. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ âÿ ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ðóñèéàíûí Øè-

ìàëè Àçÿðáàéúàíäà ùÿéàòà êå÷èðäèéè òÿäáèðëÿðè úÿäâÿëÿ éàçàðàãöìó ìè ìÿíçÿðÿíè òÿñâèð åäèí.

6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø òàðèõëÿðÿ àèä ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿé éÿíåäèí.

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëè ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëè

1819 1819–1826

173

ÍÀÕ×ÛÂÀÍ Âß ÈÐßÂÀÍ ÕÀÍËÛÃËÀÐÛÍÛÍ ÈØÜÀËÛ

Abbas mirzÿnin ordunu yenidÿn qur ma sû. Èngiltÿrÿ Ðóñèéà-íûí Úÿíóáè Ãàôãàçäà ìþùêÿìëÿíìÿñèíè èñòÿìèð âÿ áóíà ìàíåîëìàã ö÷öí øàùû éåíè ìöùàðèáÿéÿ òÿùðèê åäèðäè. Èíýèëòÿðÿ ùþêó-ìÿòè Ôÿòÿëè øàùà âÿä åòìèøäè êè, Gölöst an mö qa vilÿsi ilÿ möÿy yÿn -lÿø dirilmiø sÿr hÿd lÿrÿ yeni dÿn baxûlma sû na nail îëàúàãäûð.

Èíýèëòÿðÿ øàù ùþêóìÿòèíÿ maliyyÿ yar -dûmû gþstÿr mÿk, ordu vÿ hÿrbi gÿ mi lÿrayûr maq haq qûnda þhdÿliyini bir da hatÿs diq åäÿðÿê Ãàúàð îðäóñó ö÷öí yenitÿlimat÷û zabit lÿr, silah-sursat, Tÿb rizdÿfÿaliyyÿt gþstÿrÿn, silah ùàçûðëàéàí ìöÿ ñ -ñèñÿ ö÷ön ava dan lûq gþn dÿr mÿyÿ baøladû.

XIX ÿs rin 20-ci illÿrindÿ èngilislÿrøaha pulla, si lah la vÿ sursatla gþstÿr dik -lÿri yardûmû da ha da göclÿndir di lÿr.Èngi lis zabit lÿri sÿrhÿd qalala rûnû mþh -kÿm lÿndi rdilÿr. Tehran da vÿ Tÿb riz dÿmetaltþkmÿ ìöÿññèñÿëÿðèíèí ÿsasû qoyul -äó, Tÿbrizdÿ ba rût istehsalû nizama sa -lûn dû. Øàùçàäÿ Abbas mirzÿ ingilis lÿrinkþ mÿyi ilÿ þz ordusunu yenidÿn qu rdu.

3333

Azÿrbaycan torpaqlarûnûn èøüàëû necÿ davametdi?

Gö lös tan möqavilÿsini þzö ö÷önrö s vay ÷ûlûq he sab edÿn Ãàúàðëàð äþâ-ëÿòè áóíóíëà ba rûømaq is tÿ mirdi.Øàùçàäÿ Àááàñ mèðçÿ Ðó ñèéà éà ãàð -øû éåíè ìöùàðèáÿéÿ ùàçûðëàøûðäû.

?Íÿéÿ ýþðÿ Ýöëöñòàí ìöãàâèëÿñèøàù äþâëÿòèíè ãàíå åòìèðäè?

Qacar döyüşçüsü

174

Àëåêñåé Yermolovun Ãàúàð ñàðàéûíà ñÿôÿðè. 1817-ci ildÿ Ðó-ñèéà Yermolovun baø÷ûlû üû ilÿ Ãàúàð ñàðàéûíà nöma yÿn dÿ heyÿtigþn dÿrdi. Nö mayÿndÿ heyÿtinÿ Rusiya ilÿ Ãà úàðëàð äþâëÿòè ara -sûnda dost luq vÿ òÿðÿôdaø lûq ÿlaqÿlÿri ùàããûíäà möqavilÿ baüla -maã sÿlahiyyÿtè veril miødi.

Øàùçàäÿ Abbas mirzÿ ðus nöma yÿn dÿ ùåéÿòèíèí ýþçöíö qor xut -maq mÿq sÿdilÿ onla rûn qarøûsûna éåíè ãóðóëìóø îðäóñóíäàí bir ùèññÿgþn dÿr ìèødi. Yer mo lovó yolboyu ingilis zabitlÿri möøa yiÿt edirdi.

Yermolov Ãàúàðëàð ñàðàéûíäà soyuq qar øû landû. Tÿ rÿf lÿrin gþrö -øön dÿ ingilis sÿfiri dÿ iøtirak edirdi. Elÿ ilk danû øûq larda øah òÿðÿôèGölöstan mö qa vilÿ si nÿ gþ rÿ Ru siya íûí èøüàë åòäèéè tor paq larûn ãàé -òàðûë ìàñûíû tÿlÿb etdi. Qa car larûn möha ri bÿyÿ ha zûr laø dû üûna ÿminolan gene ral Yermolov ñÿôÿðèíè áàøà ÷àòäûðûá ýåðè ãàéûòäû.

Qacarlar dþvlÿti möharibÿ dÿ Osmanlû dþv lÿtin dÿn kþmÿk al ma -üa öìèä åäèðäè. 1823-cö ildÿ îíëàð ara sûnda möqavilÿ baü lan dû.Èngilislÿrin kþmÿyilÿ Cÿ nu bi Qaf qaz da êÿøôèééàò iø lÿri tÿø kil edil - di. Bunda mÿq sÿd möha ri bÿnin baølan masû ilÿ éer li ÿha lini Ru - siyaya qarøû ös ya na qaldûr maq idi. 1825-úè èëèí ñîíóíäà èìïåðèéàäàáàø âåðÿí ñèéàñè ýÿðýèíëèê âÿ Äåêàáðèñòëÿð öñéàíû ÷àð ùþêóìÿòèíèåùòèéàòëû äàâðàíìàüà ìÿúáóð åòäè. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ Rusiya hþku -

Qacar ordusunun hərbi paradı (1816-cı il)

?Ñèçúÿ, Èíýèëòÿðÿ òÿùðèê åòìÿñÿ, Ãàúàðëàð éåíèäÿí Ðóñèéà èëÿìöùàðèáÿéÿ ùàçûðëàøàðäûìû?

175

mÿti ìöùàðèáÿéÿ ýèðìÿêäÿí ÷ÿêèíäè âÿ 1826-cû ildÿ éåíèäÿí øàùûíéàíûíà nöma yÿn dÿ heyÿti ýþíäÿð äè. Áó äÿôÿ Ðóñèéà Qara ba üûn vÿLÿnkÿran xan lû üûnûn bir his sÿ sini gözÿøtÿ ýet mÿ yÿ hazûr îëäóüóíóáèëäèðdi, ëàêèí øàù ùþ êó ìÿòè ìöùàðèáÿ åòìÿêäÿ èñðàðëû èäè.

Ìöùàðèáÿíèí áàøëàíìàñû. 1826-cû iläÿ Àbbas mirzÿnin or-dusu øèìàëà äîüðó ùÿ ðÿ êÿòÿ áàøëàäû. Îíóí planû qÿflÿ tÿn Qa ra -ba üa daxil olub Øuøanû ÿlÿ ke÷ir mÿk, son ra isÿ Gÿncÿni tutubTiflisÿ höcum et mÿk idi.

Ordunun bir hissÿsi Gÿncÿyÿ tÿrÿf hÿ rÿkÿt etdi, äigÿr ÿsasqöv vÿlÿr Øuøa özÿrinÿ yeridildi. Ãàúàð ordusu ilÿ birgÿ Ýÿn cÿõà íû Ca vad xanûn oülu Uüurlu xan, Áàêû õàíû Höseynqulu xan,øàìàõûëû Mus tafa xan vÿ baøqalarû da gÿlirdilÿr.

Þz ke÷miø xanlarûnûí ýÿëäèéèíè åøèäÿí ÿhali îíëàðà kþ mÿkmÿq sÿdilÿ ösyan qaldûrdû. Öñéàí öìóìè õàðàêòåð äàøûéûðäû, éÿíèÿùàëèíèí áöòöí òÿáÿãÿëÿðè öñéàíäà èøòèðàê åäèðäè.

Öñéàí Azÿr bay ca nûn Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí èø üàë îëóíìóø áöòöíÿraziñèíè ÿùàòÿ åòäè. Ýÿíúÿëèëÿð áóðàäàêû ðóñ ãàðíèçîíóíó äàðìà-äàüûí åòäèëÿð. Øÿùÿð èøüàë÷ûëàðäàí àçàä åäèëäè. Ñîíðà Óüóðëó õàíòÿðÿôèíäÿí Øÿìøÿä äèë äÿ àçàä åäèëäè. Öñéàí Ýöðúöñòàíà èëùàãåäèëìèø Áîð÷àëûíû äà ÿùàòÿ åòäè.

Øàù îðäóñó áöòöí Ãàðàáàü ìàùàëëàðûíû òóòóá, Øóøà ãàëàñûíûìö ùàñèðÿéÿ àë äû. Øuøa qa lasûnûn möhasi rÿsi 48 gön da vam etdi.Øóøàíûí óçóí ìöääÿòëè ìö ùà ñèðÿñè áó ÿìÿëèééàòûí òàëåéèíè ðóñëà-ðûí õåéðèíÿ ùÿëë åòäè.

Rus hÿrbi ko man danlûüû Ba kûya bþyök ÿhÿmiyyÿt verirdi. Ba -kû limanû Hÿøtÿrxanla daimi ÿla qÿ saxlanûlmasûn da, rus ordusunundþyöø sursatû vÿ ÿrzaqla tÿ min edilmÿsindÿ möhöm rol oy na yûr dû.Îíà gþrÿ äÿ Abbas mirzÿ Ba kûnû ÿlÿ ke ÷irmÿk, rus or du sunun tÿc -hi zatûnû pozmaq vÿ onu mÿr kÿzdÿn tÿcrid etmÿk èñ òÿ éèðäè.

Höseynqulu xan Bakû qa lasûnû dÿnizdÿn vÿ qurudan mö ha sirÿyÿaldû. Àááàñ mèðçÿ îíóí kþ mÿ yinÿ éåíè qöv vÿëÿð gþn dÿrdi, ëàêèíHöseynqulu xanûn áö òöí cÿhd lÿri uüur suz oldu.

! Àááàñ ìèðçÿíèí Àçÿðáàé úàíà éöðöøö èëÿ Àüà Ìÿùÿììÿäõàí Ãàúàðûí éöðöøö àðàñûíäà öìóìè úÿùÿòè èçàù åäèí.

?Øóøà ãàëàñûíûí ìÿüëóá åäèë ìÿç ëèéèíè áàøãà ùàíñû òàðèõè ùàäèñÿòÿñäèã åäèð?

Áåëÿëèêëÿ, ö÷ ãàëà-øÿùÿð: Øóøà, Ãóáà âÿ Áàêû èñòèñíà îëìàãëà,Àçÿðáàéúàíûí áöòöí øèìàë òîðïàãëàðû èøüàë÷û ãîøóíëàðäàí àçàä åäèëäè.

Òåçëèêëÿ ÷àð Ðóñèéàñû Àçÿðáàéúàíû éåíèäÿí èøüàë åòìÿê ìÿã-ñÿäè èëÿ ÿëàâÿ ùÿðáè ãöââÿëÿð ýÿòèðäè. Ðóñ ùÿðáè ùèññÿëÿðè Ýÿíúÿöçÿ ðèíÿ éåðèäè. Ýÿíúÿéÿ ýåäÿí éîëóí öñòöíäÿ, Øÿì êèð éàõûíëûüûí -äàêû ãàí ëû äþéöøäÿ øàù îðäóñó ìÿüëóá îëäó. Ñîíðà áàø âåðÿíGÿncÿ dþyöøö möha ri bÿnin möqÿddÿ ratûíû hÿll eòdi. Ìÿüëóáèééÿòõÿáÿðèíè àëàí Abbas mirzÿ Øuøaíûí ìö ùàñèðÿ ñèíäÿí ÿë ÷ÿêèá Ara -zûn sàü sahilinÿ ke÷di. Øah qo øunu ðóñëàðûí èøüàë åòäèéè Àçÿð-áàéúàí òîðïàãëàðûíû òÿðê åòäè.

Ãàôãàçûí áàø ùàêèìè âÿçèôÿñèíäÿ Yermolovu gene ral Èvan Pas -ke vi÷ ÿâÿç åòäè.

Íàõ÷ûâàí xanlûüûnûn iøüalû. 1827-úè èëèí éàçûíäà ùÿðáè ÿìÿ-ëèééàòëàð éåíèäÿí áàøëàíäû. Ðóñ êîðïóñóíóí ÿñàñ ãöââÿëÿðè Èðÿ-âàí öçÿðèíÿ éåðèéÿðÿê Èðÿâàí ãàëàñûíû ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Ìöùàñèðÿèêè àé äàâàì åòäè. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ äÿôÿëÿðëÿ ùÿìëÿ åòìÿñèíÿáàõìàéàðàã, ðóñ ãîøóíó ãàëàíû àëà áèëìÿäè.

Ðus komandanlûüû Èðÿâàí qalañû nûn mö -ha si rÿsinÿ vaxt itir mÿ mÿyi qÿrara aldû vÿqoøununu Nax÷ûvan özÿ rinÿ yerit di.

Ðus qoøunu Nax÷ûvanû ÿlÿ ke ÷iriá, Àá-áàñàáàä ãàëàñûíà éà õûí ëàøäû. Øàù ùàêèìèé -éÿ òèíèí Íàõ÷ûâàí õàíëûüûíäà äàéàüû îëàíáó ãà ëàíûí áþéöê ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòè âàðèäè. Ãàëà Àðàç ÷àéû öçÿðèí äÿ êå÷èäè òÿìèíåäèð äè. Àááàñ mèðçÿ Àááàñàáàä ãàëàñûíûðóñëà ðà âåðìÿìÿê ö÷öí ãàëà öçÿðèíÿ ùÿðÿ-êÿò åò äè. Cavanbulaq de yi lÿn yer dÿ dþyöø

176

İrəvan sərdarı Hüseynqulu xan Qacar, qardaşı “Aslanlar başı” titu -lunu daşıyan Həsən xan və onun nəvəsi Fətəli xan Qacar 1827-сi ildəRusiya işğalçılarına qarşı İrəvanı və Sərdarabad qalasını dörd dəfə

qəh rəmancasına müdafiə etdi. Çar generalı Benkendorfun Sərdarabad qalasınıtəslim etmək tələbini rədd edən Həsən xanın nəvəsi Fətəli xan Qacar işğalçılarasərt və birmənalı cavab verdi: “Qalanı təslim etməkdənsə, onun dağıntılarıaltında ölməyim yaxşıdır”.

“İrəvan xanlığı” kitabı. Bakı, 2010, səh. 8

Həsən xan Qacar

177

baø ver di. Ðusëàð äþéöøäÿ ãàëèá gÿldiëÿð. Àááàñ mèðçÿíèí áóìÿüëóáèééÿòè Àááàñàáàä ãàëàñûíûí òàëåéèíè ùÿëë åòäè. Áèð àéñîíðà ðusëàð ãàëàíû èøüàë åòäèëÿð.

Èðÿâàí õàíëûüûíûí èøüàëû. Ðóñ qoøunu avqustun sonla rûndaÈrÿvana yaxûnlaødû. Èlk nþvbÿdÿ, xeyli taxûl vÿ digÿr ÿrzaq ehti - yat larûnûn toplandûüû Sÿrdarabad qalasû möhasirÿyÿ alûíûá òó-òóëäó. Sentyabrda éåíèäÿí Èrÿvan qalasûnûn mö ha sirÿsi baø lan dû.Ãàëà ãÿùðÿìàíëûãëà ìöäàôèÿ îëóíóð äó. Èðÿâàí ãàëàñûíûí ìöäà-ôèÿñèíÿ áàø÷ûëûã åäÿí Ùÿ ñÿí õàí Ãàúàð Ïàñ êå âè÷èí ùÿ äÿ ëÿ éè úè ìÿê - òóá ëàðûíà ìÿ ùÿë ãîéìóð, ìöáàðèçÿíè äà âàì åò äè ð èðäè. Ãanlûdþyöø dÿn son ra rus qo øunu Èrÿvan qa la sû íû ÿlÿ ke÷ir di.

Èðÿâàí ãàëàñûíûí ÿëÿ êå÷èðèëìÿñèíÿ ýþðÿ ðóñ ãîøóíëàðûíûí áàøêîìàíäàíû Ïàñêåâè÷ ãðàô òèòóëó, õöñóñè îðäåí, ïóë ìöêàôàòû âÿ«Åðèâàíñêè» òèòóëó àëäû. Èðÿâàí ãàëàñûíûí àëûíìàñû Ñàíêò-Ïåòåð-áóðãäà áàéðàì åäèë äè. Bó ìöíàñèáÿòëÿ õöñóñè ðÿñìè êå÷èä äö -çÿí ëÿíäè âÿ ìåäàëëàð òÿñèñ îëóíäó.

Èðÿâàíûí èøüàëûíäàí ñîíðà ðus qoøunu Àçÿðáàéúàíûí úÿíó-áóíà doü ru irÿli lÿmÿyÿ baøladû. 1827-ci iläÿ Tÿbriz èø üàë åäèë -äè. Øÿhÿri ida rÿ etmÿk ö÷ön Tÿb riz dÿ mö vÿqqÿti idarÿ yara -dûl dû. Rus qo øu nu nun Tÿb ri zi ÿlÿ ke ÷ir mÿsi ilÿ þëêÿíèí è÷ÿðèëÿ-ðèíÿ yol a÷ûldû.

İrəvan qalasının ruslar tərəfindən ələ keçirilməsi (rəssam Frans Rubo)

178

Qraf Paskeviçin Təbrizə daxil olması (rəssam Vladimir Maşkov)

1. ÛÛ Ðóñèéà—Ãàúàðëàð ìöùàðèáÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ Èíýèëòÿ -ðÿíèí ñèéàñè ôÿàëèé éÿòèíè òÿùëèë åäèí.

2. Ðóñèéà èëÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòè àðàñûíäà ýåäÿí äèïëîìà-òèê äàíûøûãëàðà àèä úÿäâÿë ãóðóí.

3. ÛÛ Ðóñèéà—Ãàúàðëàð ìöùàðèáÿñè áàøëàéàðêÿí Àááàñmèð çÿíèí ùöúóì ïëàíû íåúÿ èäè? Ñõåìëÿøäèðèí.

4. 1826-úû èëèí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûíäà Ãàúàðëàðûí óüóðñóçëóüóíóí ñÿ-áÿáëÿðèíè òÿùëèë åäèí.

5. «Èðÿâàí ãàëàñû ìöùàñèðÿäÿ» àäëû ùåêàéÿ éàçûí.6. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1817 1823 1826 1827

Paskeviçin yazdığı kimi, İrəvan vilayətində 10 min mü səlman (azər -baycanlı – red.) və an caq 3 min erməni ailəsi var idi. Ermənilər rusqo şununa hər cür yardım göstə rir dilər. Qala di var ları üstündə görü -

nən ermənilər papaqlarını yel lədə rək işarə edir dilər ki, təslim olur lar. Onlarxəyanət edərək qa la nın şimal dar vaza la rını açdılar və ok tyab rın 1-də rus qo -şu nunu qalaya buraxdılar.

ÒÖÐÊÌßÍ×ÀÉ ÌÖÃÀÂÈËßÑÈ

Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí èêèíúè äÿôÿ áþëöøäöðöëìÿñè. 1828-ci

ilèí yanvarûnäà Pas kevi÷ rus qo øu nuna ßrdÿbil is ti qamÿ tin dÿ hÿ -

rÿkÿt etmÿyi ÿmr etdi. Ruslar Ur miyanû âÿ ßr dÿbili tutdular.

Áó, Ãàúàð ñàðà éûí äà íà ðà ùàò ëûã éàðàòäû.

1828-úè èëèí ôåâðàëûíäà Tÿbriz yaxûnlû üûn dakû Törkmÿn÷ay

kÿn dindÿ Abbas mirzÿ ilÿ Paskevi÷ arasûnda sölh danû øûq larû

baølandû. Rusiya hþku mÿti øahdan Azÿrbaycanûí úÿíóá ÿraziëÿ-

ðinin dÿ Rusiyaya âå ril mÿ sini tÿlÿb åäèðäè, ëakin Osmanlû dþv -

lÿti èëÿ möha ribÿ tÿh lökÿsi ÷ar hþku mÿtiíè äàíûøûãëàðû ÷îõ óçàò -

ìàìàüà âàäàð åò äè. 1828-ci il fev ralûn 10-da ñöëù ìö qa vilÿñè

im zalandû. «Òöðê ìÿí÷àé ìöãàâèëÿñè» àäû èëÿ òàðèõÿ äöøÿí áó

möqavilÿéÿ gþrÿ, Èðÿâàí âÿ Íàõ÷ûâàí õàíëûãëàðû Ðóñèéà òÿðÿôèí-

äÿí èëùàã åäèë äè. Azÿr bay canûí úÿíóá ÿðàçèëÿðè isÿ Ãàúàðëàð äþâ-

ëÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ qaldû. Áå ëÿëèêëÿ, Azÿr bay can tor paqlarû èêè

ùèññÿéÿ — Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà áþëöíäö.

Törkmÿn÷ay möqavilÿsinin øÿðò lÿ ri. Törkmÿn÷ay möqa vilÿsi16 mad dÿdÿn iba rÿt idi. Möqavilÿyÿ gþ rÿ, øàù äþâëÿòè Xÿzÿr dÿ -ni zinin Rusiyanûn da xili dÿnizè olduüunu tanûyûrdû. Xÿ zÿr dÿ ni -zin dÿ hÿrbi donanma saxlamaq höququ ancaq Rusi yaya verilèðdi.

3434

Sölh danûøûqlarû nÿ ilÿ nÿticÿ lÿn di?

Rusiyanûn þëêÿíèí è÷ÿðèëÿðèíÿäîüðó irÿlilÿmÿsin dÿn ãorxu ya döøÿnøàù äþâëÿòè sölh baü lamaüà ìÿúáóðîëäó.

? Íÿéÿ ýþðÿ Ðóñèéà òÿðÿôè ìöãàâèëÿ áàüëàìàüà òÿëÿñäè?

179

180

Rusiya və Qacarlar dövləti arasında müharibə (1826–1828-ci illər)

Тцркмянчай мцгавилясиня ясасянРусийа–Гаъарлар сярщяди

Гаъар ордусунун вя айры-айрыханларын йцрцшляри

Рус ордусунун йцрцшляри

Рус ордуsuна гаршы халгчыхышлары

Rusiya Ãàúàðëàð äþâëÿòèíäÿ istÿdi yi øÿhÿrdÿ þzönön diplo-

matik nöma yÿn dÿliyini a÷maq vÿ ticarÿt etmÿk höququíà ìàëèê

èäè. Øàù äþâëÿòè Rusi ya ya hÿrbi tÿz minat þdÿmÿli idi.

Möqa vilÿdÿ Cÿ nubi Azÿr bay can dan Cÿnubi Qaf qaz ÿrazisinÿ

kþ÷ÿn lÿrin höquqla rûnû mö dafiÿ edÿn maddÿ äÿ var idi. Áó ìàä -

äÿ ìöãàâèëÿéÿ Ãàúàðëàð äþâëÿòè ÿðàçèñèíäÿí åðìÿíèëÿðè Øèìàëè

Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíà êþ÷öðìÿê ö÷öí äàõèë åäèëìèøäè. Bu nun

nÿticÿ sin dÿ er mÿniëÿð êöò ëÿ âè ñóðÿòäÿ Íàõ÷ûâàí, Qarabaü vÿ Èrÿ-

van xan lûqlarûna êþ ÷ö rölìÿéÿ áàøëàíûëäû.

181

Ýöëöñòàí âÿ Törkmÿn÷ay möqavilÿsinin nÿti cÿ lÿ ri. 1804—1813-cö vÿ 1826—1828-ci illÿräÿ ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûí ge di øin dÿ,1829-úó èëäÿ Ðóñèéà èëÿ Îñìàíëû äþâëÿòè àðàñûíäà áàüëàíàí ßäèð -íÿ ñöëùöíäÿí ñîíðà ermÿnilÿrin bþyök kötlÿñènin Øimali Azÿr -bay ca na, o cöm lÿdÿn dÿ Qarabaüa kþ÷ö rölmÿsi nÿ ticÿsin dÿ bu ra -da onlarûn sayû ilbÿil ar tdû. Yararlû torpaqlarûn kþ÷ kön åðìÿ íè -lÿrÿ verilmÿsi íÿòèúÿñèíäÿ yerli Àzÿrbaycan òöðêëÿðè þz tor paq la -rûnûn bir hissÿsindÿn mÿhrum oldular.

Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması

“Əlahəzrət, olmaya mərkəzi rus torpaqların da ermənilərin məskun -laş masına icazə verəsiniz. On lar elə tayfadırlar, bir neçə on il ya şa -dıqdan son ra dünyaya hay-küy salacaqlar ki, bura bizim qə dimdədə-baba torpaqlarımızdır”.

Aleksandr Sergeyeviç QriboyedovunRusiya imperatoruna məktubundan

Bu fikrə münasibət bildirin.

1828-ci ildə ermənilərin kütləvi surətdə Şimali Azərbaycan torpaqlarına,o cümlədən Qarabağ və İrəvan xanlıqlarına köçürülməsi

(rəssam Vladimir Maşkov)

Törkmÿn÷ay möqavilÿsi Rusiyanûn Qaf qazdakû strateji mþv -

qeyini mþhkÿmlÿndirdi, onun qonøu þl kÿ lÿrdÿ siyasi vÿ iqti sa di

tÿsi rinin daha da geniølÿn mÿ sinÿ zÿmin yaratdû.

Ìöharibÿ nÿticÿsindÿ Azÿrbaycan xalqû nû zorla iki hissÿyÿ

bþlmÿk kimi tarixi ÿdalÿtsizlik baø verdi. Âahid xalq bþlöndö vÿ

on la rûn hÿr biri bir-birindÿn fÿrqli sosial-iqtisadi, siyasi vÿ mÿ -

dÿ ni inkiøaf yoluna ãÿ äÿì ãîéìàüà mÿcbur åäèëäè.

Azÿrbaycan iqtisa diy yatû mös tÿmlÿkÿ iqtisadiyyatû xarakteri

aldû. Bu isÿ o demÿk idi ki, Àçÿðáàéúàí yalnûz Rusiya sÿnayesi

ö÷ön xammal èõðàú åäÿí þëêÿéÿ ÷åâðèëÿúÿêäè.

Belÿliklÿ, Øimali Azÿr baycan Rusi yanûn ucqar möstÿm lÿ kÿ si -

nÿ ÷evrildi.

182

183

Ermənilərin Dağlıq Qarabağa köçürülməsinin 150 illiyi münasibətiləucaltdığı abidə. Dağlıq Qarabağ, Ağdərə rayonu.

Abidə 1988-ci ildə separatçı ermənilər tərəfindən dağıdılmışdır.

? Sizcÿ, ermÿ nilÿr bu abi dÿni nÿ ö÷ön daüûtmûølar?

1. Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíäàñèéàñè âÿçèééÿò íåúÿ èäè?

2. Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñè Ðóñèéàéà ùàíñû ùöãóãëàðûâåðèðäè?

3. Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ åðìÿíèëÿðèíêþ ÷ö ðöëìÿñè êèìëÿðèí ìÿíàôåéèíÿ óéüóí èäè? Èçàù åäèí.

4. Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñè Ðóñèéàíûí ãîíøó þëêÿëÿðÿ ñèéàñè âÿ èãòè-ñàäè òÿ ñè ðèíè íåúÿ ýöúëÿíäèðäè?

5. Çàìàí îõóíäà âåðèëìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿí åäèí.

1828 (феврал) 1829

ÕÂÛÛÛ ßÑÐÄß Âß ÕIX ßSRÈÍ ßÂÂßËÈÍÄßAZßRBAYCAN MßDßNÈYYßTÈ

Òÿùñèë âÿ åëì. Áó äþâðäÿ èáòèäàè òÿùñèë àëìàã ö÷öí éàðàäûë ìûøìÿê òÿáëÿð ìÿñúèäëÿðäÿ âÿ øÿõñè åâëÿðäÿ ôÿà ëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Áåëÿìÿê òÿáëÿð îðà äà äÿðñ äåéÿí ìöÿëëèìëÿðèí àäû èëÿ àäëàí äû ðû ëûðäû.Øóøàäà Ìîëëà Ïÿíàù Âàãèô ìÿê òÿáè, Ãàçàõäà Ìîëëà Âÿëè Âèäà -äè ìÿêòÿáè õöñóñèëÿ ìÿøùóð èäè. Ìÿêòÿá ëÿðäÿ, àäÿòÿí, áèð ìöÿëëèìîëóð äó. Óøàã ëàð àëòû éàøûí äàí ìÿêòÿáÿ ýå äèð äèëÿð. Ìÿêòÿáäÿ øà -ýèðä ëÿð éåðäÿêè ùÿñèð öçÿ ðèíäÿ 6—8 ñààò îòóðóá äÿðñ êå÷èðäèëÿð.«Ãóðàíè-Êÿ ðèì» ÿñàñ äÿðñ âÿñàèòè ùåñàá îëóíóðäó. Éîõ ñóë ëà ðûí þçóøàã ëàðûíà òÿùñèë âåðìÿê èì êà íû éîõ èäè, oíà ýþðÿ äÿ êè ÷èê éàøëà -ðûíäàí þç ïåøÿëÿðèíè îíëàðà þéðÿäèðäèëÿð. Âàðëû øÿõñëÿð þâ ëàä ëà ðû íàþç åâ ëÿ ðèíäÿ äÿðñ äå ìÿê ö÷öí ìöÿë ëèì òóòóð äóëàð.

Àëè òÿäðèñ ìöÿññèñÿñè êèìè ìÿäðÿñÿëÿð ôÿà ëèé éÿò ýþñòÿðèðäè.Áóðà äà òÿ ëÿ áÿ ëÿð ùÿì äè íè, ùÿì äÿ äöíéÿâè òÿùñèë àëûðäûëàð.Ìÿä ðÿ ñÿ áèíàñûíäà äÿðñ îòà üû âÿ òÿëÿáÿëÿðèí éà øà äûãëàðû îòàãëàðâàð äû. Òÿëÿ áÿëÿð ÿñàñ âàõ òëàðû íû ýþ çÿë õÿò òÿ — ùöñíõÿ òÿ ñà ùèáîëìàã ö÷öí ñÿðô åäèðäèëÿð. Ìÿä ðÿñÿ ëÿð âÿãô òîð ïàã ëàðûíäàí ýÿëÿíýÿëèð ùåñàáû íà ñàõëàíûëûðäû. Ìÿäðÿñÿëÿðè áèòèðÿíëÿð õöñóñè âÿñèãÿ(øÿùàäÿòíàìÿ) àëûð äûëàð.

184

3535XVIII ÿsräÿ âÿ ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿ-

ëèíäÿ éadelli ùöúóìëàðû, feodal äà-üûíûãëûüû âÿ ara mö hari bÿ lÿri ìÿ äÿ -íèé éÿòèí èíêèøàôûíû õåéëè ëÿíýèòäè.Tÿhsil möÿñ ñè sÿlÿri ö÷ön istifadÿolu nan vÿqf tor paqlarû feodal lar

tÿrÿ findÿn zÿbt olun du, ìaa ri fÿ éåòÿðèíúÿ diq qÿt âå ðèë ìÿäè.Áóíóíëà áåëÿ, õàðèúè áàñãûíëàðà âÿ äàõèëè ÷ÿ êèø ìÿ ëÿðÿ áàõ -ìà éàðàã, ìÿäÿíè ùÿéàòäà ìöùöì íàè ëèééÿòëÿð ãàçàíûëäû.

! Müasir dövr məktəbləri ilə XVIII əsr məktəblərini müqayisə edin.

Áó äþâðöí ùàäèñÿëÿðè èíúÿñÿíÿòäÿ âÿ ÿäÿáèééàòäàþç ÿêñèíè íå úÿ òàïìûøäûð?

ßðäÿáèëäÿ éåðëÿøÿí çÿí ýèí Øåéõ Ñÿôè êè -òàáõàíàñû ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ äÿ þç øþù ðÿòèíèãîðó éóá ñàõëàéûðäû. Áó êè òàá õàíàäàíòÿëÿáÿëÿð ùÿâÿñëÿ èñ òè ôàäÿ åäèðäèëÿð.

Úîüðàôèéà ñàùÿñèíäÿ Ùàúû ÇåéíàëàáäèíØèðâàíè ýþðêÿìëè àëèì èäè. Î, ÕÂÛÛÛ ÿñðèíñîíó – ÕÛÕ ÿñ ðèí ÿââÿëëÿðèí äÿ 40 èëñÿéàùÿò åòìèø, Àñèéà, Àâðîïà âÿ Àôðèêàãèòÿëÿðèíè, Ùèíä âÿ Àòëàíòèê îêåàí ëàðûíûýÿçèá äîëàí ìûøäû. «Ñÿéàùÿò áàüû» âÿ «Ñÿ -éàùÿò ýöëçàðû» ÿñÿðëÿðèíäÿ ýÿçäèéè þëêÿëÿðèíúîüðàôèéàñû, òàðèõè, åò íî ãðàôèéàñû, àðõèòåêòó -ðàñû, ÿäÿáèé éàòû âÿ ýþðêÿìëè èú òèìàè õàäèì -ëÿðè áàðÿäÿ äÿéÿðëè ìÿëóìàòëàð âåðèëìèøäèð.

Òàðèõ÷è ßáäöððÿçàã áÿé Äöíáóëè Ãàúàðëàð äþâëÿòèíèí ùþêìäàðûÔÿòÿëè øàù äþâðöíäÿí áÿùñ åäÿí «Ìÿàñèðè-ñóëòàíèééÿ» («Ñóëòàíàáèäÿëÿðè») ÿñÿ ðèíè éàçìûøäûð. Áó ÿñÿðäÿ ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ñîíó –ÕÛÕ ÿñðèí èëê îíèëëèêëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà áàø âåð ìèø ùàäèñÿëÿð,î úöìëÿäÿí Ãàðàáàü, Ýÿíúÿ, Øÿ êè, Ãóáà, Áàêû, Ëÿíêÿðàí õàíëûãëàðûùàããûíäà äà ãèé ìÿòëè ôàêòëàð éà çûëìûøäûð.

Ùàúû ×ÿëÿáè õàíûí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿáàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð ùàã ãûíäà øÿêèëè øàèðÍÿáèíèí éàçäûüû òàðèõè ìÿíçóìÿ ÷îõ ìà -ðàãëû èäè.

Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè ÿðÿá äèëèíäÿ äÿáöòöí ìöñÿëìàí àëÿìèíäÿ éöêñÿê ãèéìÿò -ëÿí äèðèëÿí ÿñÿðëÿð éàðàäûðäûëàð. ÕÂÛÛÛ ÿñðèíñîíóíäà Äÿìÿøãèí âÿ Ùÿëÿáèí òÿùñèë îúàã -ëàðûíäà áåø íÿôÿð äÿðáÿíäëè àëèì èëàùèé éàòäàíâÿ ìöñÿëìàí ùöãóãóíäàí äÿðñ äåéèðäè.

ßäÿáèééàò. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàéàøà ìûø, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëèíöìà éÿíäÿñè îëàí Ìîëëà Ïÿíàù Âàãèô ýþ çÿë ëèðèê øåèð ëÿð éàçìàãëàéàíàøû, éàõûíäàí áÿëÿä îëäóüó ôåîäàë úÿìèé éÿ òèíäÿêè åéáÿúÿð -ëèê ëÿðè äÿ èôøà åòìèøäèð. Èúòèìàè-ñè éàñè ìþâ çóëàðà ìöðàúèÿò åòìèøøàèð Àüà Ìÿñèù Øèð âàíè «Øàùíàìÿ» àäëû ïîå ìà ñûíäà ãóáàëû Ôÿ - òÿ ëè õàíûí Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû áèðëÿøäèðìÿê ñèéàñÿòèíè òÿðèô -

185

Hacı ZeynalabdinŞirvani

Molla Pənah Vaqif

ëÿìèø, Øàêèð Øèðâàíè èñÿ «ßùâàëè-Øèðâàí»ïîåìàñûíäà éåðëè ÿùà ëè íèí Íàäèð øàùûí ùö -úóì ëàðûíà ãàðøû ìöáàðèçÿñèíè òÿðÿííöìåòìèøäèð.

Ìöøòàã* òÿõÿëëöñö èëÿ ÿñÿðëÿð éàçàí øÿ -êèëè Ùö ñåéí õàí ìàà ðèôèí èíêèøàôûíà äèã -ãÿò àéûð ìûø, øàèðëÿðÿ ãàéüûñûíû ÿñèðýÿìÿ -ìèø äè. Îíóí äþâðöí ýþð êÿì ëè øàèðè ÌîëëàÂÿëè Âèäàäè èëÿ äîñòëóüó Âèäàäèíèí «Ìöñè -áÿò íàìÿ» ÿñÿðèíäÿ äÿ þç ÿê ñèíè òàï ìûøäûð.Ìöøòàãûí ñèìàñûíäà Âè äà äè þçöíöí ÿäàëÿòëèâÿ âèúäàíëû ùþêìäàð ùàããûíäà àðçóëàðûíûÿêñ åòäèðìèøäèð.

Øàêèð Øèð âàíè þç ÿñÿðèíäÿ Íà äèð øàùûí äþâ ðöí äÿ Øèðâàíäà áàøâå ðÿí ùà äèñÿëÿðè îá ðàçëû øÿêèëäÿ òÿñâèð åòìèø, äþâ ðöíöí ùþêì -äàðëàðûíû ÿäàëÿòëè îë ìàüà ÷àüûðìûøäûð.

Áó äþâðäÿ àøûã ïîåçè éàñûíûí ýþðêÿìëè íö ìà éÿí äÿñè îëàí Õÿñ -òÿ Ãàñûìûí éàðàäûúûëûüû õàëãûí öìèä âÿ àðçóëàðûíû èôàäÿ åäèð äè.Îíóí øåèð ëÿðèíäÿ èí ñàí ëà áàüëû ìÿùÿá áÿò ìîòèâëÿðè âÿ ãà äûí ýþ -çÿëëèéè òÿ ðÿí íö ì îëóíóðäó. Î, èúòèìàè áÿ ðà áÿð ñèç ëèê äÿí, ñàäÿ èí -ñàíëàðûí àüûð ýö çÿ ðà íûíäàí áÿùñ åäÿí øåèðëÿð äÿ éàçìûøäûð.

Èíúÿñÿíÿò. Áó äþâð Àçÿðáàéúàí òà ðè õè íèí àðàøäû ðûë ìàñûíäàåïèã ðàôèê àáè äÿëÿðèí ðîëó áþ éöê äöð. Ìå ìàð ëûã àáèäÿ ëÿðè, ìÿçàðäàøëàðû öçÿðèíäÿêè êèòàáÿëÿð áó áàõûìäàí õöñóñèëÿ ãèé ìÿò ëèäèð.Êèòàáÿëÿð äþâðöí áèð ÷îõ àëèìëÿðèíèí, ìåìàðëàðû íûí, íÿããàø âÿ õÿòòàòëàðûíûí àäëàðûíûí ýöíöìöçÿ ýÿëèá ÷àòìàñûíà éàð äûì ÷ûîëìóøäóð.

Àçÿðáàéúàíûí äÿìèð, ìèñ, ãûçûë âÿ äè ýÿð ìåòàëëàðëà çÿíýèí îë -ìàñû ìå òà ë èø ëÿ ìÿ ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíà òÿêàí âåð ìèø äèð. ÕÂÛÛÛ ÿñ - ðÿ àèä úàì, øàìäàí, ìàíãàë âÿ ìèñäÿí ùàçûðëàíìûø ìöõòÿ ëèô åâÿøéàëàðû ôîðìà âÿ áÿçÿéèíÿ ýþðÿ ÿúíÿáèëÿðèí äÿ äèã ãÿ òèíè ÷ÿ êèðäè.

186

* Müştaq – könüldən-candan istəyən, həsrətində olduğu bir şeyə can atan, arzusunda olan

? Dövrün şair lə rinin əsərlərində hökmdarı ədalətə səsləmək ideyalarınə ilə bağlıdır? Fikrinizi əsaslandırın.

Molla Vəli Vidadi

Áó äþâ ðÿ àèä áèð ÷îõ ÿø éàëàð éåðëè âÿ äè ýÿð õàðèúè þë êÿ ëÿðèí ìó -çåéëÿ ðèí äÿ ñàõ ëà íûë ìà ãäàäûð.

Ìåìàðëûã. ÕÂÛÛÛ ÿñð äÿ áàø âåð ìèø òà ðèõè âÿ ñî ñèàë-èãòèñà äèäÿéè øèê ëèê ëÿð ìå ìàð ëûüà äà òÿñèð ýþñ òÿð ìèø äè. Õàíëûãëàð äþâ ðöí -äÿ ñàðàé êîìï ëåêñ ëÿ ðè íèí éà ðà äûëìà ñû, øÿ ùÿð ÿòðàôûíäà ìöäà ôèÿñèñ òåì ëÿ ðèíèí èí øà ñû, èáàäÿò éåðëÿ ðè íèí, ìÿñ úèä ëÿðèí òèêèë ìÿ ñè áþ -éöê âöñÿò àëìûøäû. Øàù áóëàã, Øóøà ãàëàñû, Øó øà äàêû Ïÿ íàùÿëèõà íûí ìÿñúèäè, Ïÿ íàùÿëè õà íûí êèòàá õà íàñû áó äþâðöí ãèé ìÿòëèàáè äÿëÿðèí äÿ í äèð.

187

Şuşa. Pənahəli xan Cavanşirin kitabxanasıŞuşa. Pənahəli xan məscidi

Ùÿìèí äþâðÿ àèä äè -ýÿð ãèéìÿòëè ìåìàðëûãàáè äÿñè Øÿêè ãà ëà ñû íûíäàõè ëèí äÿ òèêèëìèø Õàíñà ðàéû äûð. 1763-úö èëäÿèí øà îëóí ìóø áó ñàðàéîéìàëàðëà èø ëÿí ìèø øÿ -áÿ êÿ öñ ëó áó èëÿ áÿçÿ äèë -

Şəki Хan sarayı

! Şəki Xan sara yıhaqqındaaraşdırmaapararaq təqdimathazırlayın.

ìèø äèð. Ñàðà éûí öçÿðèíäÿ ìåìàðûí àäû — «Óñ òàä Àá áàñãóëó» éà -çûë ìûø äûð.

ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ Áà êû äàÈ÷ÿðèøÿùÿð ãàëà äè âàðëàðûäàõèëèíäÿ, Øàìàõû äàð -âà çàñû éà õûíëûüûíäàÿçÿìÿòëè ñà ðàé êîì-ï ëåêñè èíøà îëóí ìóø äóð.1764-úö èëäÿ Èðÿ âàí øÿ -ùÿðèíäÿ éåðëÿøÿí Ýþéìÿñúèä, åëÿúÿ äÿ Ñÿðäàðñàðàéû Èðÿâàí õàíû Ùö -ñåéíÿëè õàí Ãà úàð òÿ ðÿ -ôèíäÿí èíøà åòäèðèë ìèø -

188

Şəki Хan sarayının divar rəsmləri

İrəvan xanı хаrici ölkə elçisiniqəbul edir (rəssam Q.Qaqarin)

İrəvandа xan məscidi

Görkəmli türk şairi Nazim Hikmət yazmışdır: “Əgər Azərbay canınbaş qa qədim tikililəri olmasaydı, bircə Şəki Xan sa rayını dünyayagöstərmək bəs edərdi”.

äèð. Îíóí îüëó Ìÿ ùÿììÿä Ùöñåéí õàí èñÿ 1791-úè èëäÿ ñàðàéûíÝöç ýö ëö ñà ëî íó íó âÿ Éàé èìàðÿòèíè èíøà åòäèðìèøäèð.

Ìÿäÿíèééÿòèí äèýÿð ñàùÿëÿðè îëàí ìóñèãè âÿ ðÿññàìëûã äà áóäþâð äÿ èíêèøàô åòìèø, äàùà ÷îõ òÿêìèëëÿøìèø äè. Õà íÿí äÿëèê ñÿíÿ òèèëÿ éàíàøû, àøûã ñÿíÿòè äÿ èí êèøàô åò ìèøäè. Ðÿñ ñàì ëûã äà äè âà ð öñòöáî éà êàðëûã þç èíêèøà ôû íûí éöêñÿê çèðâÿ ñè íÿ ÷àòìûøäû. Áóíà ìèñàëîëà ðàã, Øÿêè Õàí ñà ðàéû íûí äè âàð öñ òö ðÿñì ëÿðèíè ýþñ òÿð ìÿê îëàð.

ÕÛÕ ÿñðäÿ Àçÿð áàé úàí ìÿäÿíèééÿòè. ÕÛÕ ÿñðäÿ Ýöëöñòàí âÿÒöðê ìÿí÷àé ìö ãà âè ëÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí Àçÿð áàé úàí òîð ïàãëàðûíûí èêèéåðÿ áþëöíìÿñè Øè ìàëè Àçÿðáàéúàíûí øÿðã þëêÿ ëÿðè èëÿ ÷îõ ÿñðëèêÿëàãÿ ëÿðèíè êÿñäè.

Õàëãûìûçûí òàðèõèíè ÿêñ åòäèðÿí, ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ éàçûéà àëû -íàí ÿñÿðëÿð, ÿëéàçìàëàð Àçÿðáàéúàíäàí êÿíàðà àïàðûëäû. Ùÿëÿ ØàùÈñìàéûë ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ éàðàíìûø Øåéõ Ñÿ ôè ìÿãáÿðÿñèíèíêè òàá õàíàñû î äþâðäÿ Øÿðãèí ÿí çÿíýèí êè òàá õàíà ëàðûíäàí áèðè èäè.1828-úè èëäÿ Øåéõ Ñÿôè ìÿã áÿ ðÿ ñèíäÿ îëàí ãèé ìÿòëè ÿë éàç ìà ëàðãÿíè ìÿò êèìè ìöñàäèðÿ åäèëäè. Ìèíëÿðëÿ ÿëéàç ìà õöñóñè ìöùàôèçÿàëòûíäà Òèôëèñÿ ýþíäÿðèëäè. Òèôëèñäÿ ÿëéàçìàëàðûí ñèéàùûñû òÿðòèáåäèëäè âÿ îíëàð Ïåòåðáóðã Èì ïå ðàòîð Êèòàáõàíàñûíà (èíäèêè Ì.Ñàë -òûêîâ-Øåäðèí àäûíà Ðóñèéà Ìèëëè Êè òàáõàíàñûíà) àïà ðûë äû. Ùÿìèíÿëéàçìà âÿ êèòàáëàðûí áèð ÷îõó áó ýöí äÿ îðàäà ñàõëàíûëûð.

Òÿùñèë. ×àð Ðóñèéàñûíûí Àçÿðáàéúàíäà òÿùñèëëÿ áàüëû ùÿéàòàêå ÷èð äèéè ñèéàñÿò åëÿ ãóðóëìóøäó êè, òÿùñèëèí ÿñàñ ìÿãñÿäè éåð -ëÿðäÿêè äþâ ëÿò èäàðÿëÿðèíäÿ èøëÿéÿ áèëÿ úÿê ìÿìóðëàð ùàçûð ëàí ìà -ñûí äàí èðÿëè ýåòìÿñèí. Èìïåðèéà äàõèëèíäÿ éàøàéàí õàë ãëàðûí ìèë -ëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðè, àäÿò-ÿíÿíÿñè, ìÿäÿíèééÿòè êþëýÿäÿ ãàëñûí,òÿù ñèë éàëíûç ÷àð ùþêóìÿòèíÿ ñÿäàãÿòëè òÿáÿÿëÿð òÿðáèéÿ åòìÿéÿõèä ìÿò ýþñòÿðñèí.

×àðèçì áó ñèéàñÿòèíè èêè èñòèãàìÿòäÿ ùÿ éàòà êå ÷èðèðäè: — íöôóçëó ðóùàíèëÿðè èäàðÿëÿðäÿ ìÿ ìóð âÿçè ôÿ ëÿ ðèíÿ òÿ éèí

åäÿ ðÿê þç õèäìÿòè ãóëëóã÷óñóíà ÷åâèðìÿê; — àçÿðáàéúàíëû óøàã ëàðû ðóñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ îõóäóá, îíëàðäàí

Ðóñèéà ìåéèëëè òÿáÿÿëÿð ùàçûð ëàìàã. Áó ìÿãñÿäëÿ 1828-úè èëäÿÒèô ëèñ äÿ àçÿð áàé úàíëûëàð ö÷öí «ßìàíÿòëÿð ìÿêòÿáè» à÷ìûøäû.×àð ùþ êó ìÿòè çÿáò åò äèéè Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíäàí ÿñèëçàäÿàçÿð áàé úàí ëûëàðûí óøàãëàðûíû ýèðîâ ýþòöðöð, îíëàðû áó ìÿêòÿáëÿðäÿòÿùñèëÿ úÿëá åäèðäè.

189

190

Èøüàëäàí ñîíðà Úÿ íóáè Ãàôãàçäà, î úöìëÿäÿí Àçÿð áàé úàíäà éåðëèÿùàëè ö÷öí Ðó ñè éà äàêû ãÿçà ìÿê òÿáëÿðèíÿ áÿíçÿéÿí ìÿêòÿáëÿð ìåéäàíàýÿëìÿéÿ áàø ëàäû.

ßäÿáèééàò. Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íö -ìàéÿíäÿëÿðè Ãàñûì áÿé Çàêèð, Àááàñãóëó àüà Áàêûõàíîâ, ÌèðçÿØÿôè Âàçåù, Ìèðçÿ Áàõûø Íàäèì, Áàáà áÿé Øàêèð êèìè ñÿíÿòêàðëàðéàðà äûúûëûüûíûí èëê äþâðöíÿ ãÿäÿì ãîéóðäóëàð. Áó ñÿíÿòêàðëàðûéà ç ìà üà òÿùðèê åäÿí àìèëëÿð éàøàäûãëàðû èúòèìàè ìöùèòäÿ áàø âåðÿíùÿðú-ìÿðúëèê, þçáàøûíàëûã âÿ ãàíóíñóçëóãëàð èäè. Áóíëàðûí àðàñûíäàÇàêèð ìààðèô÷è ñàòèðàíûí áàíèñè îëìàñû èëÿ ôÿðãëÿíèðäè.

1. XVIII ÿsr Azÿrbaycan mÿdÿniyyÿtinin inkiøafû natÿsir edÿn amil lÿri øÿrh edin.

2. Molla Pÿnah Vaqifin siyasi ôÿaliyyÿtini araødûrûbtÿqdimat haçûð layûn.

3. Ìþâçóäà àäû÷ÿêèëÿí ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíèí ñûðà-ñûíà äàùà ùàíñû àáè äÿëÿðè ÿëàâÿ åòìÿê îëàð? Àðàø-äûðûá íÿòèúÿëÿðè òÿãäèì åäèí.

4. Èðÿâàí õàíëûüû ÿðàçèñèíäÿêè ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíèí èøüàëäàí ñîí -ðà êû âÿçèééÿòè ùàããûíäà òÿãäèìàò ùàçûðëàéûí.

5. ÕÂÛÛ âÿ ÕÂÛÛÛ ÿñð ìÿäÿíèééÿòèíÿ àèä ôàêòëàðû úÿäâÿëÿ éàçûá ìöãà-éèñÿ åäèí. Éåêóí ðÿéèíèçè òÿãäèì åäèí. Ùàíñû äþâðöí ìÿäÿíèééÿòèäàùà ÷îõ èíêèøàô åäèá?

6. ÕÛÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ÿñàñ õöñó-ñèééÿò íÿ èäè? Ôèêðèíèçè øÿðù åäèí.

Ìÿäÿíèééÿòÿ àèä ôàêòëàð ÕÂÛÛ ÿñð ÕÂÛÛÛ ÿñðØÿõñèééÿòëÿðÌåìàðëûãÈíúÿñÿíÿò

? “Əmanətlər məktəbi”ni açmaqda çar hökumətinin əsas məqsədinə idi? Fikrinizi əsaslandırın.

191

* Qriqorianlıq – xristianlıqda əsası parfiyalı Qriqori tərəfindən qoyulmuş məzhəb* Assimil yasiya – bir xalqın başqa bir xalqın dilini, adət-ənənələrini və s. qəbul

etməsi nəticəsində onun içərisində əriyib getməsi

QARABAĞA ERMƏNİLƏRİN KÖÇÜRÜLMƏSİQARABAĞA ERMƏNİLƏRİN KÖÇÜRÜLMƏSİVƏ ƏHALİSİNİN ETNİK VƏ ƏHALİSİNİN ETNİK

TƏRKİBİNİN DƏYİŞDİRİLMƏSİ HAQQINDA...TƏRKİBİNİN DƏYİŞDİRİLMƏSİ HAQQINDA...

Qarabağ xanlığının Rusiyaya ilhaq edilməsindən sonra çar hökuməti bubölgədə möhkəmlənmək məqsədi ilə yerli müsəlman-türk əhalini sıxışdırmağavə ərazisinə erməniləri köçürməyə başladı. 1822-ci ildə xanlıq ləğv edildikdənsonra, Şimali Azərbaycanın digər yerlərində olduğu kimi, burada da komen -dant idarə üsulu yaradıldı və mərkəzi Şuşa olan Müsəlman əyalətləri rəisli -yinin tərkibinə daxil edildi.

Qarabağ xanlığı ləğv edildiyi zaman onun əhalisinin sayı və etnik tər -kibi Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı A.Yermolovun göstərişiilə 1823-cü ildə tərtib olunmuş əhalinin siyahıya alınması ilə bağlı “Təs -vir”də ək sini tapmışdır. Bu sənəd sübut edir ki, Qarabağ xanlığının işğalın -dan son ra çar Rusiyası tərəfindən aparılmış erməniləşdirmə siyasətinəbax mayaraq, burada əhalinin böyük əksəriyyətini azərbayсanlılar təşkiledirdi. Həmin “Təsvir”ə görə, Qarabağ əyalətində yaşayan 20095 ailədən15729-u azərbay сanlı, 4366-sı xristian idi. Bu xristian əhalinin çoxuqriqorianlaşdırılmağa*, bu nun nəticəsində isə sonrakı dövrlərdə assim-ilyasiyaya* məruz qalaraq təd ri cən erməniləşdirilmiş keç miş albanlaridilər. Qriqorian məzhəbini qəbul etməyən albanların bir hissəsi o dövrdəGürcüstana və digər bölgələrə köç etdi. Rusiya işğalından sonra ermənilərinkütləvi şəkildə Qarabağa köçürülməsi zamanı burada ilk erməni kəndləriyarandı. (1978-ci ildə ermənilər Qarabağa köçürülmələrinin 150 il li yimü na sibətilə Ağdərədə abidə ucaltmış, lakin on il sonra Azərbaycana qar -şı ərazi iddiaları qaldırdıqları zaman onu dağıtmışdılar.)

1828-ci il Türkmənçay və 1829-cu il Ədirnə müqavilələrindən sonra Şi -mali Azərbaycanın digər bölgələri ilə birgə Qarabağa ermənilərin kütləvikö çü rülməsi həyata keçirildi. Rəsmi məlumatlara əsasən, 1828–1830-cu il -lər də Şimali Azərbaycana, o cümlədən Qarabağa Qacarlar dövlətinin ərazilə -rindən 40 mindən çox, Osmanlı imperiyasından 90 minə qədər erməni köçü -

192

* Erməni-qriqorian missionerləri – erməni kilsəsi tərəfindən xristianlığı yaymaqüçün göndərilən şəxslər

rüldü. Qeyri-rəsmi erməni köçkünləri ilə birlikdə onların ümumi sayı 200 mi ni ötdü. Köçürülmə nəticəsində Qarabağda ermənilərin kütləvi məs -kun laşdırılması başlandı və sonrakı dövrdə bu proses davam etdirildi. Bu,Dağlıq Qarabağın xristian-alban əhalisinin qriqorianlaşdırılması və ermə -niləşdirilməsi prosesini gücləndirdi.

Ümumiyyətlə, Dağlıq Qarabağın alban əhalisinin qriqorianlaşdırılmasıvə erməniləşdirilməsi uzun sürən tarixi proses olub aşağıdakı mərhələlərdənkeçmişdir:

1. Hələ Albaniya dövləti yarandığı zaman Cənubi Qafqazda erməni tay -faları yox idi. Albaniya dövlətinin Ərsak – indi Qarabağ adlandırılan ərazisin -də müxtəlif türksoylu tayfalar yaşayırdılar. I–III əsrlərdə Albaniyanın bəziyerlərində, o cümlədən indiki Qarabağ ərazisində xristian dini yayılmağabaşladı, ilk xristian icmaları formalaşdı. Alban kilsəsi Qafqazda, eləcə dəbü tün dünyada ən qədim kilsələrdən sayılır.

VII əsrdə Cənubi Qafqaz uğrunda Ərəb xilafəti və Bizans arasında rəqa -bət başladı. Ərəb xilafəti uzunmüddətli müharibələrdən sonra Azərbaycanıələ keçirdi, ölkəmizdə İslam dinini yaymağa başladı, lakin Qarabağın dağlıqhissəsində yaşayan albanlar xristian olaraq qaldılar. VIII əsrin əvvəllərindəiqamətgahı Anadoluda (Kiçik Asiyada) olan erməni-qriqorian katolikosuərəb xəlifəsinə məktub yazaraq ona tabeliyini bildirdi və eyni dinə mənsubolduğu alban katolikosunun Bizans imperatoru ilə gizli ittifaq bağladığıhaqqında xəbərçilik etdi. Ərəb xəlifəsi buna cavab olaraq alban kilsəsinierməni-qriqorian kilsəsinə tabe etdi. Bundan sonra erməni-qriqorian kilsəsionu müdafiə edən xilafətin siyasi himayəsindən istifadə edərək albankilsəsinə qarşı təzyiqləri artırdı. Öncə alban dilində olan dini və digər tarixisənədlər çoxlu təhrif və saxtalaşdırmalarla erməni dilinə tərcümə edildi,ardın ca yerli xristian albanların qriqorianlaşdırılması və bu yolla tədricənerməniləşdirilməsi prosesi başlandı. Bu zaman öz alban kimliyini saxlamaqüçün xristian əhalinin çoxu İslamı qəbul edərək Azərbaycan xalqı ilə qayna -yıb-qarışdı. Qarabağın dağlıq hissəsində yaşayan xristian-alban əhalisi isəöz dini əqidələrini qoruyub saxlamağı üstün tutdu. Erməni-qriqorianmissionerləri* bu əhalinin qriqorianlaşdırılması üçün uzun müddət ərzindədavamlı təbliğat aparmışdılar.

193

2. XV əsin ortalarında Baharlı hökmdarı Cahan şah erməni katolikos lu -ğu nun mərkəzinin Kilikiyadan, erməni mənbələrində qeyd edildiyi kimi,“Azərbaycan ölkəsində olan Üçkilsəyə” (Eçmiədzinə) köçürülməsinə icazəverdi. Tədricən Üçkilsə və onun ətrafında yerli azərbaycanlı əyanlara məxsustor paqlarda Kilikiyadan köçüb gələn erməni ailələri məskunlaşdı və bu pro -ses sonrakı yüzilliklərdə daha da genişləndi. 1639-cu ildə Üçkilsə məbədininalban memarlıq üslubuna uyğun mehrabı sökülüb, yenidən inşa edildi.

3. Qarabağın dağlıq hissəsinin qriqorian məzhəbi qəbul etdirilən xristianəhalisi uzun müddət özlərini erməni etnosuna mənsub hesab etmirdilər.Bunu XVIII əsrin əvvəllərində onların rus çarı I Pyotra yazdıqları məktubdaözlərini alban adlandırması da sübut edir. Həmçinin XVIII əsrin ikinci yarı -sında erməni katolikosu olan Simon qeyd edirdi ki, “Qarabağ və Gəncə kil -sə lərindən ona yazıblar ki, xristiandırlar, amma etnik cəhətdən erməni deyil,ağvan olduqlarından Eçmiədzinə vergi vermələri doğru deyil”.

4. Cənubi Qafqazın Rusiya tərəfindən işğalı ermənilərin digər ölkələrdənbu regiona, o cümlədən Azərbaycanın şimal torpaqlarına kütləvi şəkildə kö -çü rülüb yerləşdirilməsinə və burada erməni amilinin yaranmasına və güclən -məsinə şərait yaratdı. Bu siyasətlə Qarabağın dağlıq hissəsində yaşayanazsaylı qriqorianlaşdırılmış alban əhalisinin erməniləşdirilməsi son mərhələyəqədəm qoydu. Çar Rusiyasının məqsədyönlü siyasəti nəticəsində 1836-cıildə alban katolikosluğu* ləğv edildi, alban kilsələri Eçmiədzin kato li kos -luğuna tabe edildi. Alban dilində olan dini və digər məzmunlu tari xi sənədlərməhv edildi. Alban kilsələrinin memarlıq quruluşu dəyişdirildi. Be ləliklə,uzunmüddətli tarixi proseslərin – müxtəlif işğallar və təzyiqlərin nəticəsindəqriqorian məzhəbini qəbul etməyə məcbur olmuş alban əhalisinin tədricənerməniləşməsi prosesi başa çatdı.

* Katolikosluq – Şərq xristianlığında kilsələrin tabe olduğu vahid dini idarə. Buidarəyə rəhbərlik edən dini lider katolikos ünvanını daşıyır.

194

Ñÿíÿä

ÊÖÐßÊ×ÀÉ ÌÖÃÀÂÈËßÑÈ

Áèðèíúè ìàääÿ

Ìÿí, øóøàëû âÿ ãàðàáàüëû Èáðàùèì õàí, þç àäûìäàí, âàðèñ -ëÿðèì âÿ âÿ ëèÿùä ëÿðèì àäûí äàí ùÿð ùàíñû áèð äþâëÿòèí ùÿð úöðâàññàë ëûüûíäàí âÿ éà ùÿð ùàíñû àä àëòûíäà îë àí ùÿð úöð àñûëû ëû - üûí äàí òÿí òÿíÿëè ñóðÿòäÿ ùÿ ìèøÿëèê èìòèíà åäèðÿì âÿ áèëäè -ðèðÿì êè, ìÿí þçöì âÿ âàðèñëÿðèì öçÿðèíäÿ Ðóñèéàíûí âÿ îíóíéöêñÿê âà ðèñ ëÿðèíèí âÿ âÿ ëèÿùäëÿðèíèí àëè ùàêè ìèééÿòèíäÿí áàø -ãà ùå÷ áèð äþâ ëÿòèí ùàêèìèééÿ òèíè òàíûìûðàì, ùÿìèí òàõò-òàúàñÿäàãÿò âÿä åäèðÿì.

...Äþðäöíúö ìàääÿ

Ìÿí, øóøàëû âÿ ãàðàáàüëû Èáðàùèì õàí, ìÿíèì âÿ âàðèñëÿðè -ìèí Ðóñèéà èìïå ðè éàñûíà ñàäèã òÿáÿÿëèéèìèç âÿ ùÿìèí èìïåðè -éàíûí èøûãëû àëè âÿ éåýàíÿ ùàêèìèééÿòèíè ãÿ áóë åòìÿéèìèç ùàã äàìÿíèì ìþâãåéèìèí òÿìèçëè éèíè ýþñòÿðìÿê ö÷öí Ýöðúöñ òàí Áàøùà êè ìè (ðóñ ãîøóíëàðûíûí áàø êîìàí äàíû) èëÿ ãàáàãúàäàí ãàðøû -ëûãëû ðàçûëûã îëìàäàí ãîíøó ùà êèìëÿðëÿ ÿëàãÿ ñàõ ëàìàüà, îíëàð -äàí åë÷èëÿð ýÿëÿðñÿ âÿ éà ìÿêòóá ýþí äÿðèëÿðñÿ, áó mÿêòóá -ëàð äàí ìÿç ìóíúà òóòàðëû îëàíëàðû Áàø ùàêèìÿ ýþíäÿð ìÿéÿ âÿîíäàí èúàçÿ èñòÿìÿ éÿ, äÿéÿðè àç îëàíëàð ùàãäà èñÿ ìÿëóìàòâåð ìÿéÿ âÿ Ýöðúöñòàí Áàø ùàêèìè òÿðÿ ôèíäÿí ìÿíèì éà íû ìàòÿéèí åäèëìèø øÿõñÿ ìÿëóìàò âåðìÿéÿ âÿ îíóí ëà ìÿñëÿùÿòëÿø -ìÿéÿ ñþç âåðèðÿì.

Áåøèíúè ìàääÿ

ßëàùÿçðÿò Èìïåðàòîð øóøàëû âÿ ãàðàáàüëû Èáðàùèì õàíûí þëêÿñèöçÿðèíäÿ þçö íöí àëè âÿ éåýàíÿ ùàêè ìèé éÿòèíèí òàíûíìàñûíû

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛ ÏÀÐ×ÀËÀÉÀÍÏÀÐ×ÀËÀÉÀÍ ÂßÂß

ÌÖÑÒßÌËßÊßÉßÌÖÑÒßÌËßÊßÉß ×ÅÂÈÐßÍ×ÅÂÈÐßÍ ßÄÀËßÒÑÈÇßÄÀËßÒÑÈÇ

ÌÖÃÀÂÈËßËßÐÌÖÃÀÂÈËßËßÐ

ðàçûëûãëà ãÿáóë åäÿðÿê, þçöíöí âÿ âàðèñëÿðèíèí àäûíäàí ñþçâåðèð: 1) Ùÿìèí þëêÿíèí õàëãëà ðûíû áþéöê Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûíñà êèí ëÿ ðèí äÿí àç äà îëñà àéûð ìà éàðàã þç òÿáÿÿëÿðè ñàéàúàãäûð.2) Èá ðàùèì õàí çàòè-àëèëÿðèíèí âÿ îíóí îúàüûíäàí îëàí âà -ðèñëÿðèí âÿ àðõà ñû íûí Ãàðàáàü õàíëûüû öçÿðèíäÿ ùàêèìèééÿòèäÿéèøèëìÿç ñàõëàíû ëà úàã äûð. 3) Äà õèëè èäàðÿåòìÿ èëÿ áàüëû ùàêè -ìèééÿò èøëÿðè, ìÿùêÿ ìÿ âÿ äèâàíõàíà èøëÿðè, áó íóí ëà éàíàøû,þë êÿäÿí éûüûëàí ýÿëèð çàòè-àëè ëÿ ðèí (õàíûí) ñÿëàùèééÿ òèí äÿ ãàëà -úàãäûð. 4) Çà òè-àëèëÿðèíèí âÿ îíóí ñö ëà ëÿ ñèíèí, åëÿúÿ äÿ îíóí þë -êÿ ñèíèí ãîðóí ìàñû ö÷öí Øóøà ãà ëà ñûíà 500 íÿ ôÿð ëèê Ðóñèéàãîøóíó ãÿ ðàð ýàù âÿ áàø çàáèòëÿðè èëÿ (ùàáåëÿ), òîïëàðëà áèð ëèê -äÿ éåðèäèëÿúÿê, úèääè ìö äàôèÿ ö÷öí èñÿ Ýöðúöñòàí Áàø ùàêèìèøÿ ðàèò âÿ åùòèéàúà ýþðÿ áó äÿñòÿíè ýöú ëÿíäèðÿúÿê âÿ çàòè-àëèëÿðèíèí þëêÿ ñèíè Ðóñèéà èìïåðèéàñûíà ìÿõ ñóñ îëàí áèð þëêÿêèìè ùÿðáè ãöââÿ èëÿ ìö äàôèÿ åäÿúÿêäèð.

Àëòûíúû ìàääÿ

Ìÿí, øóøàëû âÿ ãàðàáàüëû Èáðàùèì õàí, ìÿíèì ñàäèã òÿáÿÿëèêèñòÿ éè ìèí ÿëà ìÿòè îëà ðàã ñþç âåðèðÿì: 1) Èñòÿð èíäè, èñòÿðñÿ äÿñîíðàëàð éó õàðû äà àäû ÷ÿêèëÿí ãîøóíà ëàçûì îëàí áóü äà âÿ äàðûéàðìàñûíû Ýöð úöñ òàí Áàø ùàêè ìèíèí ìöÿééÿí åòäèéè ãèéìÿòëÿòÿäàðöê åäÿ úÿéÿì, ÷öíêè îíëàðûí Éåëè çà âåò ïîëäàí ýÿòèðèëìÿñèéà ÷îõ ÷ÿòèíäèð, éà äà òà ìà ìèëÿ ãåé ðè-ìöìêöí äöð. 2) Ãî øóí -ëàðûí Øóøà ãàëàñûíäà éåðëÿøìÿñè ö÷öí ãîøóí ðÿè ñè íèí áÿéÿí äè -éè åâ ëÿðè àéûðàúàã âÿ ëàçûìè ãÿäÿð îäóíëà òÿìèí åäÿ úÿéÿì. 3) Øó øà ãàëàñûíà Éåëè çà âåò ïîë òÿðÿô äÿí éîõóøó ñàù ìà íà ñàëà -úàã âÿ éîëó àðàáàëàðûí ýåäèøè ö÷öí éàðàðëû åäÿ úÿ éÿì. 4) Ùþêó -ìÿò Øóøà ãàëàñûíäàí Úàâàäà ýåäÿí éîëó ãàéäàéà ñàëìàã èñòÿñÿ,îíäà áó èø ö÷öí ëàçûì îëàí èø÷èëÿð ùþêóìÿòèí ìöÿé éÿí åòäèéèìÿçÿííÿ èëÿ ìÿ íÿ âåðèë ìÿëèäèð.

Éåääèíúè ìàääÿ

ßëàùÿçðÿò Èìïåðàòîðóí çàòè-àëèëÿðè øóøàëû âÿ ãàðàáàüëû Èáðà -ùèì õàíà âÿ îíóí âàðèñ ëÿ ðèíÿ áþéöê åù òèðàì âÿ ìÿðùÿìÿòÿëàìÿòè îëàðàã îíó âÿ âàðèñëÿðèíè öçÿðèíäÿ Ðóñèéà èìïåðè éà -ñû íûí ýåðáè îëàí áàé ðàãëà òÿëòèô åäèð, áàé ðàã îíóí éà íûíäàñàõ ëàíûë ìàëû âÿ áó þëêÿ öçÿ ðèí äÿ ÿëàùÿç ðÿò òÿðÿôèíäÿí áÿõøåäèëìèø õàí ëûã âÿ ùàêè ìèééÿò ðÿìçè êèìè ìöùà ðèáÿéÿ ýå äÿíäÿþçö èëÿ àïàðûë ìàëûäûð.

195

196

Ñÿêêèçèíúè ìàääÿ

Ìÿí, øóøàëû âÿ ãàðàáàüëû Èáðàùèì õàí, ßëàùÿçðÿò Èìïåðàòî-ðóí éöêñÿê ðàçû ëûüû èëÿ þçö ìöí ýÿëèðèì äÿí ùÿìèøÿêè êèìèèñòèôàäÿ åòìÿéÿ èúàçÿì îëäóüóíäàí ßëàùÿçðÿò Èìïåðàòîðóí Òèô -ëèñ äÿ éåðëÿøÿí õÿçè íÿ ñèíÿ èëäÿ 8000 ÷åðâîí áàú âåðìÿéè þùäÿìÿàëûðàì, áàú èêè ìöääÿòÿ, éÿ íè áèð ùèññÿñè ôåâ ðàëûí 1-äÿ, î áèðèùèññÿñè èñÿ ñåíòéàáðûí 1-äÿ, þçö äÿ áó òðàêòàòûí ßëàùÿçðÿò Èì-ïåðàòîð òÿðÿ ôèíäÿí òÿñ äèãè çàìàíû áèðèí úè ùèñ ñÿ íèí, éÿíè 4000÷åð âîíóí þäÿíèøè èëÿ áàøëàíûð. Áóí äàí áàøãà, Àñè éà ãàéäà-ãàíó íó èëÿ àíä è÷ ìÿêëÿ éàíàøû, ìÿí áþéöê îü ëóì Ìÿììÿäùÿ -ñÿí Àüàíûí èêèí úè îüëó Øöêö ð àëëàùû ùÿìèøÿ ëèê Òèô ëèñäÿ éàøàìàãö÷öí ýèðîâ âåðìÿëèéÿì.

Äîããóçóíúó ìàääÿ

ßëàùÿçðÿò Èìïåðàòîð þçöíöí õöñóñè ìÿðùÿìÿòè èëÿ, Òèôëèñäÿñÿäàãÿò áèëäèð ìÿê ö÷öí ñàõ ëà íûëìàëû îëàí çàòè-àëèëÿðèíèí(õàíûí) íÿâÿñèíèí äîëàíûøûüû ö÷öí Ðóñèéà ïóë âà ùèäè èëÿ ýöíäÿ10 ýöìöø ìàíàò èë òèôàòëà áÿõø åäèð.

Ñÿíÿä

ÝÖËÖÑÒÀÍ ÌÖÃÀÂÈËßÑÈ

...Ö÷öíúö ìàääÿ

Øàù ùÿçðÿòëÿðè ßëàùÿçðÿò Ðóñèéà Èìïåðàòîðóíà ñÿìèìè äîñò ëóãùèññëÿðè íèí ñöáóòó ö÷öí òÿíòÿíÿëè ñóðÿòäÿ ùÿì þç àäûíäàí, ùÿìäÿ Øàùÿíøàùûí Àëè Âÿëèÿùä ëÿ ðè àäûíäàí Ãàðàáàü âÿ èíäè Éåëè çà -âåòïîë àäû èëÿ ÿéà ëÿòÿ ÷åâ ðèëìèø Ýÿíúÿ õàíëûüû, ùÿì ÷è íèí Øÿêè, Øèð -âàí, Äÿð áÿíä, Ãóáà, Áàêû âÿ Ëÿíêÿðàí (áó õàíëûüûí Ðó ñèéàèì ïå ðè é à ñûíûí ùà êè ìèééÿòè àëòûíäà îëàí òîð ïàãëàðû) õàíëûãëàðûíûí,áóíóíëà áÿðàáÿð, Äà üûñ òàí, Ýöð úöñ òàí (Øóðàýÿë ÿéà ëÿ òè èëÿ áèðëèê -äÿ), Èìåðåòèéà, Ãóðèéà, Ìèíãðåëèéà âÿ Àáõà çèéà åéíè äÿðÿ úÿ äÿ,ùà çûð äà áÿðãÿðàð åäèëìèø ñÿðùÿä Ãàôãàç õÿòòè (áó ñîíóíúóéà âÿÕÿçÿð äÿ íè çèíÿ àèä îëàí òîðïàã ëàð âÿ õàëã ëàðëà áèð ëèêäÿ) àðàñûí -äàêû áöòöí ìöëê âÿ òîð ïàãëàðûí Ðó ñè éà èì ïå ðèéà ñûíûí ìöë êèééÿ -òèíÿ ìÿíñóá îëäóüóíó ãÿáóë åäèð...

...Áåøèíúè ìàääÿ

Ðóñ òèúàðÿò ýÿìèëÿðèíÿ ÿââÿëêè ãàéäà öçðÿ Õÿçÿð ñàùèëëÿðèéà õûí ëûüûíäà öçìÿê âÿ îí ëà ðà éàí àëìàã ùöãóãó âåðèëèð. Ùÿìäÿ ýÿìè ãÿçàñû çàìàíû äîñòëóã êþìÿéè åäèëìÿëèäèð. Øàùÿíøàùûíòèúàðÿò ýÿìèëÿðèíÿ äÿ ùÿìèí áó ùöãóã ÿââÿëêè ãàéäà öçðÿ Õÿ -çÿð äÿíè çèíäÿ öç ìÿê âÿ Ðóñèéà ñà ùèë ëÿðèíÿ éàí àëìàã èõòèéàðûâåðèëèð, áóðàäà äà ýÿìè ãÿ çàñû çàìàíû, ãàðøû ëûãëû ñóðÿòäÿ, èðàí -ëûëàðà ùÿð úöð éàðäûì ýþñòÿðèë ìÿëèäèð. Ùÿðáè ýÿ ìè ëÿðÿ ýÿë äèêäÿèñÿ ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿë, ùàáåëÿ ñöëù âàõòû âÿ ùÿìèøÿ Ðóñèéàùÿðáè áàéðàüû Õÿ çÿð äÿíèçèíäÿ òÿê ìþâúóä îë ìóøäóð. Ùÿìèíåùòèðàì äàõèëèíäÿ, ÿââÿëêè èõòèéàð èíäè äÿ éàëíûç Ðó ñèéà äþâëÿ -òèíÿ âåðèëèð êè, îíäàí áàøãà ùå÷ áèð äþâëÿòèí ùÿðáè áàéðàüû Õÿ -çÿð äÿíèçèíäÿ îëà áèëìÿç.

Ñÿíÿä

ÒÖÐÊÌßÍ×ÀÉ ÑÖËÙ ÌÖÃÀÂÈËßÑÈ

Áèðèíúè ìàääÿ

Ðóñèéà Èìïåðàòîðó ùÿçðÿòëÿðè âÿ Øàù ùÿçðÿòëÿðè àðà ñûí äà,îí ëàðûí âÿðÿ ñÿ ëÿðè âÿ òàõò-òàúûí âàðèñëÿðè, îíëàðûí äþâëÿòëÿðè âÿãàðøû ëûãëû ñóðÿòäÿ òÿáÿÿëÿðè àðàñûíäà áóí äàí ñîíðà ÿáÿäè ñöëù,äîñò ëóã âÿ òàì ðàçûëûã îëàúàãäûð.

Èêèíúè ìàääÿ

Ðóñèéà Èìïåðàòîðó ùÿçðÿòëÿðè âÿ Øàù ùÿçðÿòëÿðè ùþð ìÿòëÿãÿáóë åäèðëÿð êè, ðàçûëûüà ýÿëÿí éöêñÿê òÿðÿôëÿð àðàñûíäà áàøâåð ìèø âÿ èíäè õîøáÿõòëèêäÿí ãóðòàðìûø ìöùàðèáÿ èëÿ Ýöëöñòàíòðàê òàòûíûí ãöâ âÿ ñè öçðÿ ãàðøûëûãëû òÿÿùùöäëÿð äÿ áàøà ÷àòìûø -äûð; îíëàð ýþñòÿðèëÿí Ýö ëöñòàí òðàêòà òû íû Ðóñèéà âÿ Øàùÿíøàùùþêóìÿòè àðàñûíäà éàõûí âÿ óçàã ýÿëÿúÿéÿ ñöëù âÿ äîñòëóã ìö -íàñèáÿòëÿðè ãóðìàëû âÿ òÿñäèã åòìÿëè îëàí èíäèêè øÿðòëÿð âÿ ãÿ -ðàð ëàðëà ÿâÿç åòìÿéè çÿðóðè ùåñàá åòäèëÿð.

197

198

Ö÷öíúö ìàääÿ

Øàù ùÿçðÿòëÿðè ùÿì þç àäûíäàí, ùÿì äÿ þç âÿðÿñÿëÿðè âÿ âà -ðèñëÿðè àäûí äàí Àðàçûí î òàéû âÿ áó òàéû öçðÿ Èðÿâàí õàíëûüûíûâÿ Íàõ÷ûâàí õàíëûüûíû Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí òàì ìöë êèé éÿòèíÿýöçÿøòÿ ýåäèð.

...Áåøèíúè ìàääÿ

Øàù ùÿçðÿòëÿðè Ðóñèéà Èìïåðàòîðó ùÿçðÿòëÿðèíÿ þç ñÿìèìèäîñò ëó üó íà ñöáóò îëàðàã, áó ìàääÿ èëÿ ùÿì þç àäûíäàí, ùÿìäÿ þç âÿðÿ ñÿëÿðè âÿ òàõò-òàúûí âàðèñëÿðè àäûíäàí, éóõàðûäà ýþñ -òÿ ðèëÿí ñÿð ùÿä õÿòòè àðàñûíäà âÿ Ãàôãàç ñûðà äàüëàðû âÿ Õÿçÿðäÿ íèçè àðà ñûíäà éåðëÿøÿí áö òöí òîðïàãëàðûí âÿ áöòöí àäàëàðûí,áóíóíëà áÿðà áÿð, ùÿìèí ìÿìëÿêÿò ëÿðäÿ éàøàéàí áöòöí êþ÷ÿðèâÿ áàø ãà õàëã ëàðûí ÿáÿäè çàìà íàäÿê Ðóñèéà èìïåðèéàñûíà ìÿõ -ñóñ îëäó üóíó òÿíòÿíÿ èëÿ òàíûéûð.

Àëòûíúû ìàääÿ

Øàù ùÿçðÿòëÿðè ùÿð èêè äþâëÿò àðàñûíäà éàðàíìûø ìöùàðèáÿèëÿ Ðó ñè éà èìïåðè éà ñûíà âóðóëìóø õåéëè çèéàíà, ùÿì÷èíèí Ðó -ñè éà òÿ áÿÿ ëÿðè íèí äö÷àð îëäóüó ãóðáàíëàðà âÿ èòêèéÿ ùþðìÿòÿëà ìÿòè îëà ðàã, îíëàðûí ÿâÿçèíè ïóë òÿçìèíàòû èëÿ þäÿìÿéè þù -äÿñèíÿ ýþ òöðöð.

...Ñÿêêèçèíúè ìàääÿ

Ðóñèéà òàúèð ýÿìèëÿðè ÿââÿëêè ãàéäà öçðÿ Õÿçÿð äÿíèçèíäÿâÿ îíóí ñàùèë ëÿðè áîéóíúà àçàä öçìÿê âÿ áóíóíëà áÿðàáÿð,îíëàðà éàõûíëàø ìàã ùö ãó ãó íà ìàëèêäèð; ýÿìè ãÿçàñû ùàë ëàðûí -äà îíëàðà ùÿð úöð êþìÿê åäèë ìÿ ëèäèð. Áó öñóëëà øàù ùþêóìÿòè-íèí òèúàðÿò ýÿìèëÿ ðèíÿ äÿ Õÿçÿð äÿ íèçèíäÿ ÿââÿëêè ãàéäà èëÿöçìÿê âÿ Ðóñèéà ñàùèëëÿ ðèíÿ éàí àëìàã ùöãóãó âå ðèëèð êè,îðàäà ýÿìè ãÿçàñû ùàëëàðûíäà îíëàðà ãàðøûëûãëû ñóðÿòäÿ ùÿð úöðâÿñàèòëÿ êþìÿê ýþñòÿðèë ìÿ ëèäèð. Ùÿðáè ýÿìèëÿðÿ ýÿë äèêäÿ èñÿãÿäèìäÿ îëäóüó êèìè, éàëíûç Ðóñèéà ùÿðáè áàéðàüû àëòûíäà îëàí

ùÿðáè ýÿìèëÿð Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ öçÿ áèëÿð; áó ñÿ áÿá äÿí äÿÿââÿëêè ìöñ òÿñíà ùöãóã èíäè äÿ îíëàðà âåðèëèð âÿ òÿñäèã åäèëèðêè, Ðóñèéàäàí áàøãà ùå÷ áèð äþâ ëÿòèí Õÿçÿð äÿíèçèíäÿ ùÿðáèýÿìèëÿðè îëà áèëìÿç.

...Îí áåøèíúè ìàääÿ

Øàù ùÿçðÿòëÿðè þç äþâëÿòèíÿ ñàêèòëèéè ãàéòàðìàã âÿ þç òÿáÿÿ -ëÿ ðèí äÿí ùàçûð êû ìöãàâèëÿ èëÿ áó ãÿäÿð õîøáÿõòëèêëÿ áàøà ÷àò -ìûø ìö ùàðèáÿäÿ òþ ðÿäèëìèø áÿäáÿõòëèêëÿðè äàùà äà àðòûðà áèëÿíùÿð øåéè êÿ íàð åòìÿê êèìè õåéèðëè, õèëàñ åäèúè íèééÿòëÿ ùÿðÿêÿòåäÿðÿê, Àçÿð áàéúàí àäëàíàí âèëàéÿ òèí áöòöí ÿùàëèñèíÿ âÿ ìÿ -ìóð ëàðûíà áöñáöòöí âÿ òàì áàüûøëàí ìà ÿòà åäèð. Ùàíñû äÿðÿúÿ -éÿ ìÿõ ñóñ îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, îí ëàð äàí ùå÷ êÿñ þçùÿðÿ êÿ òèíÿ âÿ éà ìö ùàðèáÿ ÿðçèíäÿ âÿ éà ðóñ îð äóñóíóí àäû÷ÿ -êèëÿí âèëà éÿòè ìöâÿããÿòè òóò äó üó çàìàí äàâðàíûøûíà ýþðÿ òÿãè -áÿ, äèíè ÿãèäÿ ñè íÿ ýþðÿ òÿùãèðÿ ìÿðóç ãàëìà ìàëûäûð. Áóí äàíáàø ãà, î ìÿìóð âÿ ñà êèí ëÿðÿ áó ýöíäÿí áàøëàéàðàã þç àèëÿ ñèèëÿ áèðëèêäÿ Øàùÿíøàùûí âèëàéÿ òèíäÿí Ðóñèéàéà ñÿðáÿñò êå÷ìÿê,ùþêóìÿò âÿ éåðëè ðÿèñëèéèí ùå÷ áèð ìàíå÷èëèéè îë ìà äàí îíëàðûíñàòûëûã ìàëûíà âÿ éà ÿìëàêûíà âÿ ÿøéàëàðûíà ùÿð ùàíñû ýþì ðöêâÿ âåðýè ãî éóëìàäàí òÿðïÿíÿí ìöë êèé éÿ òèíè àïàð ìàã âÿ ñàò -ìàã ö÷öí áèð èë âàõò âåðèëèð. Òÿð ïÿíìÿç ìöëêÿ ýÿëäèêäÿ èñÿîíóí ñàòûë ìàñû âÿ éà îíóí ùàããûíäà þçõîøóíà ñÿðÿíúàì ö÷öíáåøèëëèê ìöä äÿò ìöÿééÿí åäèëèð. Ëàêèí áó áàüûøëàíìà ãåéä îëó -íàí èëëèê ìöääÿò áà øà ÷àòàíà äÿê ìÿù êÿìÿ úÿçàñû äöøÿí ýöíàùâÿ éà úèíàéÿò èøëÿìèø àäàì ëàðà øàìèë åäèëìèð.

199

АЗЯРБАЙЪАН ТАРИХИ 8

Цмумтящсил мяктябляринин 8-ъи синфи цчцнАзярбайъан тарихи фянни цзря

ДЯРСЛИК

Щесаб-няшриййат щяcми 12,26. Физики чап вяряги 12,5. Fорматы 70х1001/16.

Сящифя сайы 200. Ofset kaьыzы. Мяктяб qarnituru. Ofset чaпы.

Тираj 131283. Пулсуз. Bakы–2019.

Тяртибчи щейят:

Mцяlliflik hцquqlarы qorunur. Xцсusi icazя olmadan bu nяшri vяyaxud onun hяr hansы hissяsini yenidяn чap etdirmяk, surяtini чыxarmaq,

elektron informasiya vasitяlяri ilя yaymaq qanuna ziddir.

Йагуб Микайыл оьлу МащмудлуГабил Яли оьлу ЯлийевЛейла Ящлиман гызы ЩцсейноваЩяъяр Камаляддин гызы ЯлишоваЩафиз Якбяр оьлу ЪаббаровЕсмира Щцмбят гызы МусайеваСевил Шивяхан гызы Бящрямова

Мцяллифляр

Редактор Эцляр МещдийеваБядии вя техники редактор Абдулла ЯлякбяровДизайнерляр Сяадят Гулузадя, Тящмасиб МещдийевКорректор Мятанят Кяримова

БУРАХЫЛЫШ МЯЛУМАТЫ

© Азярбайcан Республикасы Тящсил Назирлийи (гриф нюмряси: 2019-054)

«Асполиграф ЛТД» ММЪБакы, АЗ 1052, Ф.Хойски кцч., 149