Microsoft Word - Tâm Kinh SÛ T)nh M¡i
i ng, Tam tng Pháp s Huyn Trang dch Kinh.
i ng, chùa i T Ân, Sa-môn Tnh Mi son S.1
Vit dch: Qung Minh.
Chân lý mà rng không và vi diu, thì ý nim tu tp b dp b, nm mt2 ht
soi, bn trí3 m bit. Làm sao nm bnh mà gi gm s biu huyn ca ‘vô thuyt’,
báo cht mà tuyt hn s chng diu ca ‘vô ngôn’? Th nhng, chân tc tuy
khác mà vô tng không khác, ng tnh i khác mà ly ngôn y ng. ng mà
cha tng d, d mà cha tng ng; cha tng có d ng, t ng ging d; cha
tng có ng d, t d khác ng; d khác t d, d ging bt d; ng ging t
ng, ng khác bt ng. ng d cha tng mt, chân tc cha tng khác, mà 1 Tnh Mi /: Cao tng Trung Quc sng vào i ng, mt trong nhng t danh ting ca
ngài Huyn Trang, ngi huyn T ng, tnh T Xuyên. Tính s trm lng, khí tit thanh cao, hiu sâu
kinh lun, không kt giao nhiu. Nm Trinh Quán th 19 (645), ngài Huyn Trang t n tr v nc
ng, phng sc ca Thái hu Thái Mc, xây dng chùa Hong Phúc kinh ô, và trin khai công vic
phiên dch. Ngài Huyn Trang triu tp 11 v i c tinh thông am hiu kinh lun i Tiu tha, là nhng
bc tôn cao gia i, chng ngha. Còn S là 1 trong 9 v i c khác lo vic chnh lý vn cú. S tr
ti chùa T Ân, cùng vi các v: Thê Huyn chùa Ph Quang, Minh Tun chùa Hong Phúc, Bin C
chùa Hi Xng, o Tuyên chùa Phong c núi Chung Nam, dch kinh Bn S 7 quyn. Li cùng vi
ngài Thn Phng, s nhn chc bút th chùa T Ân. S có các tác phm: C Kim Dch Kinh K 4
quyn; Bát Nhã Tâm Kinh S 1 quyn; Pht a Kinh Lun S 6 quyn; Thp Luân Kinh S 8 quyn. [X.
Tng Cao Tng Truyn Q.4; Khai Nguyên Thích Giáo Lc Q.8].
2 Ng nhãn: Nhc nhãn, Thiên nhãn, Tu nhãn, Pháp nhãn và Pht nhãn.
3 T trí: (1) i viên kính trí, Bình ng tánh trí, Diu quan sát trí và Thành s tác trí. (2) o tu, o
chng tu, Nht thit trí và Nht thit chng trí.
2
ngi mê m nói, ‘ng tc là ng cái d ca nó; d tc là d cái ng ca nó’.
Tánh Bin k nhân ó mà có tng ích, tánh Viên thành nhân ó mà có tn gim,
khin cho nc ln chy dc, tàn phá mi vt; la d t cháy, san bng mi th.
Ch có ng Pháp vng Vô thng mun che ch nhng iêu tàn y, em gng
tròn xoay chuyn làm m ánh uc, dùng ánh sáng rc r xua bóng ti, khin
cho cnh không tr tâm, tâm không ly cnh. Cnh không tr tâm, vì cnh là vô
tng. Tâm không ly cnh, vì tâm là vô kin. Th nên, ngi nào vn dng c
diu tu ‘vô kin’ thì soi chiu c chân cnh ‘vô tng’. Tâm và cnh cha tng
sai bit, duyên và chiu cha tng ng nht. B tình cm cht cha bi c chp,
tr u phin gom góp bi [phân bit] mình ngi. Thn chú vô thng có phi
ch này không?
Mt-a: ng ngôn gi là áo.
‘Tu’ so vi ‘ngn’ (: b), cng là ‘danh’ i vi ‘tng’, chúng u vn
chng có, sao li có nhim và tnh, kia và ây th c? Vì khen ngi bát-nhã mà
gng nói vy thôi. Ri sc tng, lìa hai bên, gi ó là tâm. Th nên trong kinh
có nói: “Cng nh tâm thc ca chúng sanh, th ca nó tuy là có mà không có các
tng: ln, nh, dài, ngn, vuông, tròn, xanh, vàng, v.v…” Li nói: “Thân này là
ngôi thành, vua tâm trong ó.”4 Nay nêu ‘tu’ và ‘ngn’ là hin l s tht
trong ó. Ly ‘tu’ làm danh là cùng tn s chiu ca nó. Ly ‘ngn’làm xng là
cc s dng ca nó. Ly ‘tâm’ làm mt là trit s tht ca nó. S chiu
4 Kinh i Bát Nit Bàn, No.374, quyn 1, tr. 367b01: “Thân này là ngôi thành cha máu tht gân xng
c da bc lên trên y. Tay chân dùng làm mc chn, vng lâu y lui ch. Mt là l ca s, u là
in ng mà vua tâm trong ó. Ngôi thành thân xác nh vy là b i ca các c Pht Th Tôn
mà ngi ngu phàm phu thì thng m trc.”
3
không cùng tn thì không so vi ánh sáng rc r ca tu giác. S dng
không cc thì cha th em phòng ti sánh vi cung in Huyn ô5. S tht
cha trit thì ch làm ch da cho s ngu ti ca cõi hu vô, chân tc.
i Phm Bát-nhã có vn n gin, ngha bao hàm, t hoa m, ý diu
huyn. Nó bao gm ngha sâu kín ca mi th tch, nm gi lý diu huyn ca các
kinh in. Th nên, mi khi tôi tng c Bát-nhã thì ôm p ý v ca Tam tng, ti
lui nhng ý t sâu xa, nh ó mà không gì chng ngi. Bát-nhã tuy trc có ph
dch, nhng c qua ri quên mt vn. Nay ây gi xem li, vn không gì hoài
nghi, chm chú vào vic hc, ri thì tng trì. Nay tôi n tui nh thun6, vn
không dám tán tng, ch trân trng nghin ngm, tm thc hin ý ngh nông cn
vi lòng ngng m i n bn b, chng dám truyn ng.
Gii thích kinh này, i lc có bn câu phân bit: I. Nguyên do phn u
không có ‘Nh th’, phn kt thiu ‘Phng hành’; II. Ý ngha ca Bát-nhã; III.
Tông ch ca giáo; IV. Phân vn mà gii thích.
I. Nguyên do phn u không có ‘Nh th’, phn kt thiu ‘Phng
hành’:
5 Huyn ô : trú x ca thn tiên trong truyn thuyt, hay ch cho cõi gii ca ch v Thánh.
6 Lun ng: “Lc thp nhi nh thun. .” 60 tui thì không còn chng tai gai mt; do lý gii
úng cn nguyên ca mi vic din ra xung quanh và thu hiu nhân tình th thái, nên d thông cm và
có thái khoan dung hn - nhìn s vic không còn thy chng tai gai mt (thun nh); không nh tui
tr hiu bit còn nông cn, nên trc nhiu s vic thng cm thy khó chu, bc mình.
4
Hi: Tm phu7, Huyn tch8, Cách ngôn9 và các Kinh chng khác nhau.10
Phn u Kinh t li ‘Nh th’ và phn cui Kinh gn câu ‘Phng hành’, ngi
noi theo a n hài hòa, làm ngn èn hng chiu vô tn. Th nhng, biên t ca
Nê-vit11 vn trói buc ngi mà lun bàn v Tu-a-la12, ca tng ý ch ca nó. Gi
nói n chun tc, phn u không có li ‘Nh th’, phn kt thiu câu ‘Phng
hành’, vì sao nh vy?
áp: Nguyên lai Lc Dã vn chuyn o huyn, Kinh vn cha bày trên bi
dip; Hc Lâm13 r che thân Pht, ch Thánh mi nói trong kim th; khin cho
7 Nh truyn Mnh Khng N Tm Phu . Câu chuyn i khái c k rng: Ngay trong
êm tân hôn ca Mnh Khng N vi tân lang là mt th sinh Giang Nam tên, chng Mnh Khng N
b triu ình bt i xây dng Vn Lý Trng Thành. n mùa ông, Mnh Khng N an áo cho chng
và ã ln li tìm chng trao áo. Mnh Khng N ã i khp theo chiu dài ca Trng Thành, hi
thm nhiu ngi và cui cùng nhn c hung tin chng mình b cht vùi thây di Trng Thành. Nàng
Mnh Khng au bun khóc lóc thm thit 3 ngày 3 êm, nc hòa ln máu. Ting khóc ca Mnh
Khng vang xa 800 dm Trng Thành, làm sp mt khúc thành, l xác cht ca chng mình.
Nàng an táng cho chng xong lin nhy xung bin t vn.
8 Huyn tch : Th tch huyn vi, là th tch ca o giáo hay Pht giáo.
9 Nh Tr Gia Cách Ngôn ca Hàn D (768 – 824).
10 Tc thng có 3 phn: m bài, thân bài và kt lun, hay phn t, phn chánh tông và phn lu thông.
11 Nê-vit = Nê-hoàn , Bát-nê-hoàn , Nit-bàn , Bát-nit-bàn .
12 Tu-a-la (stra): Kinh, tuyn kinh , diên kinh .
13 Hc Lâm : Cng gi Bch Hc Lâm, Bch Lâm, Hc Lâm . Ch cho rng Sa la
song th gn sông Bt , thành Câu thi na yt la, n , là ni c Pht vào Nit bàn. C theo kinh
i bát nit bàn, hu phn, quyn thng chép, thì khi c Th Tôn vào Nit bàn, rng Sa la r lá che
thân Nh lai, lá các cây Sa la bin thành trng nh chim hc, bi th có tên Hc lâm. Li vì c Th Tôn
nhp dit rng này nên danh t Hc lâm c dùng ch cho vic Pht vào Nit bàn. Ngoài ra, c
theo i bát nit bàn kinh ngha ký, quyn 1, thì có 2 thuyt v nguyên nhân cây Sa la bin thành màu
trng. 1. Màu trng là tng cht ca cây, biu th s nhp dit ca bc Thánh. 2. Màu trng là gc ca
các màu, hàm ý c Pht vào Nit bàn là tr v ngun gc. n i sau, khu vn ca chúng tng
cng c gi Hc lâm hoc Hc uyn. [X. kinh i bát nit bàn Q.1 (bn Bc); Ma ha ch quán Q.1 phn
5
tám vn pháp tng14, tri âm thanh k c ni ng thiên15; mi hai chân thuyên16,
din ch thú huyn diu cu hu17. Nh th bao quát các Kinh, i cách ch có
trên, Q.7 phn trên; i bát nit bàn kinh tp gii Q.3; Ch quán ph hành truyn hong quyt Q.1 phn
1. Qung hong minh tp Q.20].
14 Bát vn t thiên pháp tng : Tám vn bn nghìn pháp tng. Ch cho toàn b giáo pháp do
c Pht nói. Cng gi bát vn t thiên môn, bát vn t thiên pháp t, bát vn t thiên pháp un. Nêu
s chn thì gi Bát vn pháp tng, Bát vn tng. Tng, ngha là cha ng, bao hàm. ng v phng
din giáo pháp do c Pht nói gi là pháp tng, ng v phng din ý ngha ca giáo pháp gi là pháp
môn. Chúng sinh có tám vn bn nghìn bnh phin não, c Pht nói tám vn bn nghìn pháp môn
i tr bnh ca chúng sinh. C theo Duy ma ngha kí quyn 7 ca ngài Tu vin nói, thì cái gi là tám
vn bn nghìn môn là trong ba trm nm mi môn công c ca Pht, mi môn u có sáu b
thí, gi gii, nhn nhc, tinh tin, thin nh, trí tu, cng li thành 2100 (350x6) môn. i vi các phin
não tham dâm sân si mà chia thành bn loi chúng sinh, mi loi u dùng 2.100 môn này mà giáo
hoá m bày, hp li thành 84.000 (2.100x4) môn, mt bin làm mi (84.000x10), thành tám vn bn
nghìn môn. [X. Tát bà a tì ni tì bà sa Q.1; lun Câu xá Q.1].
15 Ng Tnh C Thiên , cng gi Ng bt hoàn thiên, Ng tnh c x, Ng na hàm thiên, Ng tnh
c, ch cho 5 tng tri trong T thin thuc cõi Sc, là ni sinh n ca các bc Thánh qu A-na-hàm.
ó là: 1. Vô phin thiên; 2. Vô nhit thiên; 3. Thin kin thiên; 4. Thin hin thiên; 5. Sc cu cánh thiên.
16 Mi hai b kinh: Th vn và s lý trong tt c các kinh chia ra 12 loi (b = b phn, hay chi = thành
phn), mà có b hay cun kinh c 12 loi, có b hay cun ch là 1 loi cho n 11 loi. ó là: 1. Tu a
la (Stra = kh kinh, vì kh hp chân lý và tâm lý) là th vn trng hàng trong các kinh, nói thng pháp
ngha; 2. K d (Geya = ng tng hay trùng tng) là th vn chnh cú ng vi vn trng hàng mà lp li
pháp ngha trc; 3. Già à (Gth = phúng tng hay cô khi) là th vn chnh cú không theo trng
hàng mà t nói pháp ngha; 4. Ni à na (Nidna = nhân duyên) là thut li lý do thy Pht nghe pháp, lý
do và a im Pht thuyt pháp giáo hoá; 5. Y mc a (Itivuttaka = bn s) là Pht thut li nhân
duyên quá kh ca t; 6. Xà a già (Jtaka = bn sanh) là Pht nói v nhân duyên quá kh ca ngài;
7. A phù t ma (Adbhutadharma = v tng hu) là ghi li nhng vic bt t ngh ca thn lc Pht th
hin; 8. A ba à na (Avadna = thí d) là nói nhng ví d; 9. u bà xá (Upadesa = lun ngha) là vn
áp tho lun v pháp ngha; 10. u à na (Udna = t thuyt) là Pht t nói ch không ai hi c; 11.
T pht lc (Vaipulya = phng qung) nói v chân lý chính xác và rng ln; 12. Hoà già la (Vykaraa
= th ký) th ký thành Pht cho b tát. Tu trung, 3 loi u là chia theo th vn, 9 loi sau là chia theo
s lý ca th vn y.
17 Cu hu : ch cho 9 x s c trú ca chúng hu tình, hay 9 loi sinh tn ca th gii hu tình, còn
gi là Cu C, Cu Chúng Sanh C, Cu Hu Tình C, Cu Môn, Cu a; có th chia thành Dc Gii,
6
hai: Mt là, t hp nhiu hi, nh pháp thoi thi Hoa Nghiêm, A-hàm; Hai là, t
hp mt hi, nh pháp thoi thi Pháp Hoa, Nit-bàn. Nhng kinh in xp theo
th t khác, hoc kinh in xut t nhiu hi, thng có ‘Nh th’ phn m u
và ‘Phng hành’ phn kt thúc, nh Kinh Nhân Vng18, Kinh Thp a19; hoc
kinh in xut t mt hi, thì không có ‘Nh th’ phn m u, thiu ‘Phng
hành’ phn kt thúc, nh Kinh Quan Âm20, Kinh Di Giáo. Tâm Kinh xut x t
mt hi trong Kinh Ma-ha Bát-nhã, cho nên không có ‘Nh th’ phn m u,
thiu ‘Phng hành’ phn kt thúc.
II. Ý ngha ca Bát-nhã:
Ý ngha là phá tr tánh Bin k s chp. Chúng sanh s d b ngn che bi
ngn núi trn lao, b chìm m trong bin c phin hoc, há chng u do s trói
buc ca tánh bin k v nhân và pháp?21 Th nên trong Trung Lun có ghi: “Có
ngi cho rng, vn vt t i T ti thiên sanh. Li cng có ngi cho rng, t
Sc Gii và Vô Sc Gii. Tùy theo tam mui Thin nh sâu hay cn mà Sc Gii và Vô Sc Gii li chia
thành T Thin Thiên và T Vô Sc Thiên; nh vy cng vi Dc Gii thành 9 cõi gm: 1. Dc gii Ng
thú a; 2. Ly sanh h lc a; 3. nh sanh h lc a; 4. Ly h diu lc a; 5. X nim thanh tnh a; 6.
Không vô biên x a; 7. Thc vô biên x a; 8. Vô s hu x a; 9. Phi tng phi phi tng x a.
18 Pht Thuyt Nhân Vng Bát Nhã Ba La Mt Kinh , No.245, do ngài Cu Ma
La Thp dch, gm 2 quyn, 8 phm.
19 Pht Thuyt Thp a Kinh , No.287, do ngài Thi-la-t-ma dch, gm 9 quyn.
20 Quan Th Âm B Tát Ph Môn Phm – Kinh Pháp Hoa.
21 Tt c kin thc u nm trong phm trù khái nim ch nh mà phn ln là th c bng cách vay
mn t bên ngoài, thuc khái nim ch nh trong lãnh vc th tc nên có th úng, có th sai, có
th thin, có th bt thin, nhng xác thc thì bt nh. Khi sai lch cao có th d dàng tr thành
vng thc. Vng thc a n o kin hay tà kin. Nói cách khác, s nhn thc ca chúng ta toàn là
tánh bin k s chp. Tánh bin k chp ca các pháp thì vô th, vì phân bit h vng mà s biu hin
ca các pháp là tht s không có.
7
cõi tri V Nu sanh; có ngi cho rng t s hòa hp mà sanh; có ngi cho
rng t Thi sanh, có ngi cho rng t Th tánh sanh; có ngi cho rng, t s
bin hóa mà sanh; cng có ngi cho rng, t t nhiên sanh, có ngi cho rng,
t vi trn sanh… ã có nhiu sai lm nh vy, cho nên sa vào các thuyt mê chp,
on, thng, không nhân, tà nhân, ngã và ngã s hu, mà không bit n chánh
pháp. c Pht mun on tr các tà kin y làm cho hiu c Pht pháp,
nên trc ht i vi hàng Thanh vn, Ngài nói mi hai nhân duyên, sau li vì
nhng ngi ã tu tp hành trì, có tâm chí ln, có kh nng lãnh th giáo pháp
thâm sâu, Ngài mi em pháp i tha, nói v tánh cht ca nhân duyên, ó là
‘Tt c các pháp không sanh, không dit, không mt, không khác, cu cánh Không,
vô s hu’. Nh trong kinh Bát-nhã Ba-la-mt, c Pht dy Tu-b- rng, ‘Khi
B tát ngi ti o tràng quán chiu mi hai nhân duyên, nh h không, không
th cùng tn.’22 ”23 ‘em pháp i tha, nói v tánh cht ca nhân duyên’: Tánh cht ca nhân
duyên là tánh Y tha khi và tánh Viên thành tht. trong hai tánh y vin vnh
tiêu dit tt c: tâm lý, ngôn ng, bn tánh, sc tng. Chúng sanh mê hoc iên
o, i vi các pháp có nhng nhn thc sai lm, cho nên sanh khi chp trc,
bin k i vi nhân và pháp. i tng c chp trc, bin k vn là không
tht, cho nên nói, ‘Tt c các pháp không sanh, không dit, không mt, không
khác, cu cánh Không, vô s hu.’24
22 Kinh i Bát-nhã Ba-la-mt-a, quyn 348, phm Vô Tn, tr. 787b18: “Thin Hin phi bit, các B-tát
Ma-ha-tát nh vy quán sát mi hai duyên khi thì xa lìa hai bên. Các B-tát Ma-ha-tát này chng có
chung diu quán. Thin Hin phi bit, các B-tát Ma-ha-tát ngi tòa B- nh tht quán sát mi hai
duyên khi in nh h không chng th cùng tn, nên mau chng c trí Nht thit trí.”
23 Trung Lun, phm Quán Nhân Duyên.
24 Các pháp ch là thi thit gi danh. i vi các un trong, gi lp các danh nh ngã, hu tình, mng
gi, v.v...; i vi các sc ngoài, gi lp các danh nh cái l, chic áo, xe c, v.v... Kinh Gii thâm mt,
phm Vô t tánh tng: “Thng ngha sinh, hãy nhn thc rng Nh lai cn c ba vô tánh sau ây mà
8
Hi: Tánh Y tha khi có th là nhân duyên, nhng tánh Viên thành tht cng
c gi là nhân duyên, vì sao?
áp: sáng t ngha [ca tánh Viên thành tht] phi nh cánh ca ‘nhân
duyên’. Chân nh, tht t25 cng c nói là nhân duyên, bi l tánh Viên thành
tht không tách ri nhân duyên.
Li na, trong lun Trí có ghi: “Hi: Vì nhân duyên gì mà Pht thuyt
Bát-nhã? Thí nh núi Tu-di và i a không vì vô s và nhân duyên nh mà rung
ng, nay có s kin ln lao gì mà Pht thuyt Bát-nhã? áp: Pht vì mun tuyên
thuyt B-tát hnh, vì nhn li thnh cu ca Phm Vng, vì mun dt ht thy
nghi ng ca chúng sanh mà thuyt Bát-nhã. Tt c chúng sanh chu s não lon
ca bnh kt s; t vô thy n nay không ai cha c bnh y, li thng b
ngoi o, tà s mê hoc; Pht làm v Y vng nói ra thuc Bát-nhã tr bnh
y. Pht mun kéo chúng sanh ra khi s chp kin Nh biên, a h i vào Trung
mt ý nói các pháp toàn không, y là tng vô tánh, sinh vô tánh, thng ngha vô tánh. Tng vô tánh là
th nào, là chính bin k chp tánh ca các pháp, ti sao, vì tánh y do gi danh thit lp ch không phi
do t tng thit lp, nên gi là tng vô tánh. Sinh vô tánh là th nào, là chính y tha khi tánh ca các
pháp, ti sao, vì do cái khác là duyên t mà có ch không phi t nhiên mà có, nên gi là sinh vô tánh.
Thng ngha vô tánh là th nào, là (mt mt), các pháp do sinh vô tánh mà nói là vô tánh, có ngha chính
các pháp duyên sinh cng gi là thng ngha vô tánh, ti sao, vì ni các pháp, nu là thanh tnh s duyên
thì Nh lai nói là thng ngha vô tánh, mà y tha khi tánh không phi thanh tnh s duyên nên cng gi là
thng ngha vô tánh. Thêm na, (mt khác), viên thành tht tánh ca các pháp cng gi là thng ngha vô
tánh, ti sao, ti pháp vô ngã ca tt c các pháp thì gi là thng ngha, thng ngha này cng gi là vô
tánh, vì nó mi là thng ngha ca các pháp và do vô tánh hin l, nên (viên thành tht tánh) gi là thng
ngha vô tánh.” (tr. 694a13~b02, H.T Thích Trí Quang dch)
25 Chân nh: là ngha vô sai bit, ngha là các pháp do tt c nhân duyên to thành nên có các sc thái
khác nhau, nhng ch có t tánh không ca các pháp không có sai bit, nên gi là nh. Pháp tánh: là
ngha bt bin, ngha là các pháp do tt c nhân duyên to thành, xét theo thi gian thì các pháp sanh
dit bin hóa trong tng sát na, nhng ch có tánh không ca các pháp mi thng hng bt bin, nên
gi là pháp tánh. Tht t: là ngha không có h vng, ngha là trên bình din lý chân tht thì không th
chp mt my bi trn, tt c các pháp u là cu cách không tch, chân tht không có h di.
9
o nên thuyt Bát-nhã. Pht vì mun cho các nhà i lun ngh nh ông Phm
chí Trng Tro sanh lòng tin i vi Pht pháp nên thuyt Bát-nhã. Pht vì mun
nói tht tng ca các pháp nên thuyt Bát-nhã. Pht vì nhiu s kin ln lao nh
th mà thuyt Kinh Bát-nhã Ba-la-mt.”26
III. Tông ch ca giáo:
ó là ly tht tng Bát-nhã làm tông ch. Bát-nhã, chính là tánh Y tha khi.
Tht tng, chính là tánh Viên thành tht. Tánh Bin k s chp hoàn toàn không
có tht, nh lông rùa, sng th, cho nên Kinh nói rng, ‘Tt c các pháp không
sanh, không dit, không mt, không khác, cu cánh Không, vô s hu.’ V tánh Y
tha khi, trên mt tc là có, mt thng ngha thì không có. Du nói [các pháp]
là tc hu27, nhng tánh, tng, danh t hoàn toàn không có. Y tánh cht ca thng
ngha thì tâm lý, ngôn ng, tánh, tng vn t không có. Vì tr tc hu, phi nh
thng ngha dit nó. Tc hu ã tr, thng ngha cng dit. i vi hai tánh y,
ch có th ly trí tu thm hiu, không th dùng tình cm suy t mà hiu c. ó
là cnh gii bình ng ca tht tng Bát-nhã. Nh vy, vi pháp thì dt các trn
cnh, vi Thánh thì dit các giác tri. Dt các trn cnh thì bên ngoài không níu,
dit các giác tri thì bên trong không nm. bên ngoài không níu, bên trong
26 Lun i Trí , quyn 1, tr. 57c23~62b02: “Hi: Vì nhân duyên gì mà Pht thuyt Kinh i Bát-nhã
Ba-la-mt? Phép tc ca ch Pht không vì vô s và nhân duyên nh mà t ging pháp; cng nh núi
Tu-di cng không vì vô s và nhân duyên nh mà rung ng. Vy, nay có nhân duyên to ln gì mà Pht
thuyt Kinh i Bát-nhã Ba-la-mt? áp: trong Tam Tng, Pht dùng loi thí d thuyt pháp cho
hàng Thanh-vn mà không thuyt n B-tát o. Duy trong kinh Bn-mt ca Trung-A-hàm, Pht tuy có
th ký cho B-tát Di-lc rng: ‘i sau ông s c thành Pht hiu là Di-lc,’ mà cng không nói n B-
tát hnh. Nay Pht mun ging các B-tát hnh cho Di-lc v.v… cho nên thuyt Kinh i Bát-nhã Ba-
la-mt….”
27 Trên bình din th tc thì các pháp là gi danh không tht.
10
không nm, thì bên trong, bên ngoài u thm hiu, tâm cnh cùng vng lng, sao
phi cy nh n chân tc? Mun nói nó có, thì nó không dng không hình; mun
nói nó không, thì Thánh ly nó làm linh.28 àm lun v chân tc, nh nh, tht t,
pháp tánh, tht tng u là s trình bày gng ép mà thôi.
IV. Phân vn mà gii thích:
Chánh vn c chia làm hai phn: A. Lc thuyt; B. Qung thuyt. Phn
Lc thuyt có bn: 1. Bc kin to s tu; 2. Trí tu phi tu (Hành thâm Bát-nhã);
3. Cnh gii kh chng (Chiu kin ng un); 4. Lý viên c qu ( nht thit
kh ách). Qung thuyt là phn phân bit rng ra, t ‘Xá-li t …’ tr v sau.
A. Lc thuyt:
Quán T Ti B-tát
B-tát Quán T Ti là ch cho ch i s ã ng a29 tr lên, vi nhng
phm c v i, gm c c tánh T ti. B-tát Quán T Ti chng phi ch cho
28 Dc ngôn k hu, vô trng vô hình; dc ngôn k vô, Thánh d chi linh. , ; ,
. Câu này có trong Triu Lun, Bài lun th 3: Bát-nhã Vô Tri, do ngài Tng Triu (384 -
414) son, và i Phng Qung Pht Hoa Nghiêm Kinh Tùy S Din Ngha Sao, No.1736, quyn 30, tr.
229b12, do ngài Trng Quán (737 – 838) thut.
29 ng a : Phn: bhmykramana. Tc là giai v ca nhng ngi tu theo hnh B-tát mà tin lên
S a theo thuyt ca tông Thiên thai. S tu hành ca B-tát i tha có 52 giai v là: Thp tín, Thp tr,
11
v B-tát ph giúp bên trái c Pht A Di à mà thôi. Ly gì chng minh? Pháp
Bát-nhã này kin to s tu, phát xut t phm Tp ng trong kinh i Bát-nhã30:
“c Pht hng v tôn gi Xá-li t, dy rng: Ch B-tát khi tp hành B-tát
cn phi suy ngh nh vy: Pht, B-tát, Bát-nhã, nm un, tt c các pháp ch có
danh t. Nh ngã, chúng sanh, [th gi, mng gi, sanh gi, dng dc gi, tác
gi, s tác gi, khi gi, s khi gi, th gi, s th gi, tri gi, kin gi] u là
bt kh c. Vì là bt kh c nên rng không.” ây là nói tt c B-tát nhp a
khi tp hành Bát-nhã, phi suy ngh, quán sát rng, tt c các pháp th gian và xut
th gian ch có danh t, theo th tc mà gi lp. Các pháp hoàn toàn không có chân
tc, tánh tng, bi vì c tng ca các pháp ch là tánh bin k s chp, hoàn
toàn trng rng. Do có s ng gii nh th, B-tát quán ‘Các pháp toàn Không’,
nên không chng ngi vi mi hoàn cnh, gi là Quán T Ti. Cu kinh gi là
Quán Th Âm. Âm, ngha là âm thanh, danh t. Quán Th Âm, ngha là quán sát
các pháp ch có âm thanh, danh t, theo th tc mà gi lp mà thôi.
Hi: Làm sao bit c rng, s tp hành Bát-nhã này là ca B-tát nhp
a, chng phi B-tát giai v trc nhp a?
Thp hnh, Thp hi hng, Thp a, ng giác và Diu giác. Trong ó, B-tát tin lên S a gi là
ng a, phi tu hành qua mt i a tng k kip; ri t S a n Thp a, phi tu hành qua 2 i a
tng k kip. S a cng gi là Hoan h a. Tông Thiên thai cho rng B-tát Bit giáo mt khi ã lên n
Hoan h a, lin bt u dt tr mt phn phin não, cu chng mt phn lý chân nh, thì mãi mãi
không còn tr li 3 cõi na, mà dn dn tin ti qu Pht. Nhng, ng v phng din tu hành ca B-
tát Viên giáo mà nói, thì vì giai v Thp tr ca B-tát Viên giáo tng ng vi giai v Thp a ca B-
tát Bit giáo, cho nên, mt khi B-tát Viên giáo ã tin vào giai v S tr thì tc là ã tr b mt phn
phin não mà chng chân lý pháp tánh vy.
30 Kinh Ma-ha Bát-nhã Ba-la-mt-a, No.223, quyn 1, phm Tp ng (Tu tp Tng ng), do ngài Cu-
ma-la-thp dch. Xem Ph Lc.
12
áp: Cn c theo kinh mà gio lng. S tp hành Bát-nhã, ch tr tu giác
ca Pht, các bc khác u không t ti, cho nên bit là s tp hành Bát-nhã
chng nói cho B-tát giai v trc nhp a.
B-tát, vn ây nói gn, nu nói theo Phn ng là B--tát-a, Ma-ha-
tát-a.31 B- (Bodhi), ng ngôn gi là Giác; phái c dch là o, là lm
vy.32
Hi: Pht-à (Buddha), ng ngôn gi là Giác, cho nên B- dch là o.
Hai danh t không sai, s rng d tha, sao nói là lm?
áp: Pht-à, là nói ngi ‘nng chng giác’, không nói v giác. B-, là
nói cái giác ca ‘nng chng’, không nói v ngi. Danh t ‘Giác’ ging nhau,
nhng ngi và trí chng phi mt. Không th dch Mt-già là o33. B-, dch
31 D danh ca B tát: Khai s (B--tát-a ), i s (Ma-ha-tát-a ).
32 H.T Thích Trí Quang gii thích trong dch phm Khuyn Phát B Tâm Vn: “Danh ngha ca b
tc là nh ngha v ch y. B là dch âm Phn ng Bodhi. Dch ý ch này, nhiu ch nói phái c dch
là o, phái mi dch là giác. Nhng c là ai, không thy ch rõ, còn mi thì chính là ngài Huyn Trang.
Ch o có hai ngha: ngha thông thng là ng, ngha suy din là c lý (bn th siêu vit). B
mà dch là o, là ly cái ngha c lý, và c lý y chính là s y ca b s nói ngha th 8. B
mà dch là giác, là cái giác trong ch giác ng. Tuy giác là ngha chính ca b , nhng không bao hàm
c ngha c lý, hung chi còn có th ln ln vi cm giác, tri giác, ác giác, là nhng cái giác trái vi b
. Tt c cái giác này, i vi b , ích th gi là mê. Do ó, b là giác, nhng là cái giác chng
mê, ht mê, cái giác thun chính mi là ngha ch b . Vì ngha ca ch b nh trên ây nên ngài
La Thp ã dch là vô thng trí tu - tu giác siêu vit (Trí lun cun 44), và ngài Tng Triu cho bit
không có ch nào hn dch, vì b là cái chân trí giác ng bn th siêu vit mt cách chính xác (Duy
ma kinh chú).”
33 Trong Hán tng, ch Phn “mrga” c dch âm là “mt-già” ; dch ngha là “o” . Mrga là
con ng dn ngi hc t kh au n gii thoát, t i dng sinh-t n thành ph Nit-bàn. Khi i
trên con ng này, ngi hc c trang b 37 pháp; trong ó có 8 pháp làm thành 8 li i dành riêng
cho ngi hc khi i lc vào các li i khác ca th gian.
Khi gii thích v "Bn S Tht Thánh Thin", các lun s Pht giáo thng phân thành 2 cp nhân-qu:
(1) Kh là qu ca Tp, vì khát ái là nguyên nhân chính dn n kh au; và (2) Dit là qu ca o, vì
o là con ng dn ti cnh gii tch dit.
13
là Giác, vì ó là chân . Da trên qu mà xem xét [B-] thì lm ln vy. Rõ
ràng thì xem ni Nhip Lun34, há chng tin sao!
Tát-a , ng ngôn là Hu tình, phái c gi là Chúng sanh, là lm
vy. Bc-hô thin-na , ng ngôn là Chúng sanh. Hu tình và Chúng
sanh, Phn ng khác nhau hoàn toàn, không th chuyn dch ba bãi.35
Trong Pht hc, “o” là con ng, là phng tin; vì th thuc phm trù các pháp hu vi, tc các pháp
sinh và dit ph thuc vào nhân duyên.
Sau khi ngài Huyn Trang du hc n- tr v, vào nm Trinh Quán th 21 (khong nm 646 T.L.) vua
ng Thái Tông lnh cho ngài và hn ba mi o s tp hi Ng Thông quán, kho cu tng tn
o c Kinh, tham cu bàn lun tng ngày, ngài dch ra ting Phn nhm gii thiu vn hóa Trung
Hoa cho n-. Khi trình bày Pht Pháp vi các o s, ngài không dch ch Phn "mrga" là (o),
mà dch âm là "" (mt-già) vì s các o s ng nht ch "o" là con ng trong Pht Pháp vi
ch "o" là o c, o lý trong trit hc Lão-Trang. Ngài phân tích tng câu, tng ý trong o c
Kinh xong thì nói: "Pht giáo và o giáo, v lý cc k trái ngc nhau; làm sao có th dùng Pht lý
làm rõ ngha ca o giáo c." (, , . Trang vit, Pht giáo o
giáo lý trí thiên quai, an dng pht lý thông minh o ngha). Hn na tm c nh Lão-Trang, n- có
n ‘chín mi sáu trng phái trit hc khác nhau’; "có phiên dch ra cng ch làm trò ci cho thiên h"
(. Nhc phiên lão t b tt d vi tiu lâm). Lúc by gi quan Trung Th và các bn
ng liêu u công nhn li nói thng thn ca ngài mà hy b vic phiên dch. (T52n2104_003, tr.
386c07~387a29, , Tp C Kim Pht o Lun Hành) [o Sinh – o Trong Pht Pháp
& Lão Trang]
34 Nhip i Tha Lun , do i s Vô Trc son, bn Hán dch gm No.1592 ca ngài Pht à
Phin a, No.1593 ca ngài Chân , và No.1594 ca ngài Huyn Trang.
35 Chúng sanh : Phn ng là Bahu-jana, Jantu, Jagat hoc ý dch là Sattva. Âm dch là Bc-hô thin-
na , Bc-hô thin-na , Thin-u , X-già , Tát-a . Còn dch là Hu tình
(Tát-a, Sattva), Hàm thc (: hàm hu tâm thc), Hàm sanh , Hàm tình , Hàm linh
, Qun sanh , Qun manh , Qun loi .
Chúng sanh là t thng dùng ch cho hu tình cõi mê. Theo Kinh Tp A-hàm 6: “Nhng loài hu tình
m nhim sc, th, tng, hành, thc, gi là chúng sanh.” Theo phm Th Bn Duyên trong Kinh
Trng A-hàm 22: “Không lun là nam n, sang hèn, cao thp, hay các loài khác, h cùng sng trên th
gian này thì gi là chúng sanh.” Câu-xá Lun Quang Ký 1, gii thích: “Vì chu nhiu sanh t nên gi là
chúng sanh.” Theo Lun i Trí 31, Kinh i Tha ng Tánh, quyn thng: “Chúng sanh là do các
14
Ma-ha , là i. Tát-a , là Hu tình. Ma-ha tát-a, là Giác hu
tình, i hu tình. Giác, là i tng mong cu. Hu tình, là ch th mong cu.
Bc giác ng là mt hu tình có danh ting vang khp ba tha, nên nói gn là i
hu tình. Rõ ràng v y là mt hu tình giác ng, chng mong cu qu Trung tha
và H tha. Li na, Giác, là cnh s cu; hu tình, là cnh s vi. Giác hu tình,
ngha là bc có i nguyn cho mình và ngi: cu qu Diu giác và làm li ích
duyên 5 un gi hp mà sanh.” Theo Kinh Bt Tng Bt Gim: “Pháp thân b phin não trói buc, qua li
sanh t, gi là chúng sanh.” Thông thng nhng gì b vô minh phin não che y, lu chuyn trong
sanh t, gi là chúng sanh. Nu nói rng, thì chúng sanh bao gm Pht và B-tát. Ma-ha Ch Quán,
quyn 5, thng (i 46, 52 h) ghi: “H có nm m thì gi là chúng sanh. Chúng sanh chng ng: Nm
m tam là chúng sanh ti kh. Nm m nhân thiên là chúng sanh c vui. Nm m vô lu là chúng
sanh Chân thánh. Nm m t bi là chúng sanh i s. Nm m thng tr là chúng sanh Tôn cc.” [Kinh
Tp A-hàm 45; Pháp Hoa Vn Cú 4; i Tha Ngha Chng 6; Vãng Sanh Lun Chú, thng.]
Hu tình : Phn: Sattva. Pàli: Satta. Dch âm: Tát-a-bà , Tát-a-ph , Tát-a .
Cng gi: Hu thc, Hu linh. Dch c: Chúng sanh. Loài có tình thc và có s sng còn. V mi quan h
gia Hu tình và Chúng sanh có nhiu thuyt khác nhau. Có thuyt cho rng Hu tình ch riêng cho
nhng sanh vt có tình thc nh loài ngi, các tri, qu ói, súc sanh, A-tu-la, v.v. còn nhng vt không
có tình thc nh c cây, gch á, núi sông, t lin, v.v. là loài vô tình. Còn chúng sanh thì bao quát c 2
loi Hu tình và Vô tình. Nhng có thuyt li cho rng Hu tình tc là tên khác ca chúng sanh, c 2
cùng mt th nhng khác tên. [X. Thành duy thc lun thut ký Q.1 phn u; Câu xá lun bo s Q.1;
Huyn ng âm ngha Q.23].
Du Già S a Lun, quyn 2, Ý a, tr. 288c26: “Sáu mi hai chng loi hu tình: 1. Na-lc-ca; 2. Bàng
sanh; 3. Qu; 4. Tri; 5. Ngi; 6. Sát--li; 7. Bà-la-môn; 8. Ph-xá; 9. Th-à-la; 10. N; 11. Nam; 12.
Bán nam bán n; 13. Hèn kém; 14. Trung bình; 15. Gii; 16. Ti gia; 17. Xut gia; 18. Kh hnh; 19.
Chng phi kh hnh; 20. Lut nghi; 21.. Không lut nghi; 22. Không lut nghi không phi không lut
nghi; 23. Ly dc; 24. Cha ly dc; 25. Nhóm tà tánh nh; 26. Nhóm chánh tánh nh; 27. Nhóm bt nh;
28. Bí-sô; 29. Bí-sô-ni; 30. Chánh hc; 31. Sa-di; 32. Sa-di-ni; 33. Cn s nam; 34. Cn s n; 35. Ngi
tp on tr; 36. Ngi tp c tng; 37. Ngi tnh thí; 38. Ngi già; 39. Trung niên; 40. Thiu niên; 41.
Bc thy mô phm; 42. Thân giáo s; 43. t cng trú và t cn tr; 44. Tân khách; 45. Ngi lo
vic Tng; 46. Ngi tham li dng cung kính; 47. Ngi chán lìa; 48. Ngi a vn; 49. Ngi i
phc trí; 50. Ngi tùy thun chánh pháp tu hành; 51. Ngi trì kinh; 52. Ngi trì lut; 53. Ngi trì
lun; 54. Ngi d sanh; 55. Ngi kin ; 56. Ngi hu hc; 57. Ngi vô hc; 58. Thanh vn; 59. c
giác; 60. B Tát; 61. Nh Lai; 62. Chuyn luân vng.”
15
cho hu tình. Li na, Tát-a, có ngha là Dng mãnh. Tinh tin dng mãnh cu
qu i giác, gi là B- tát-a. Nay phng này khéo thu gn: b ch sau
ch B, b ch a sau ch Tát, ch gi là B-tát. B-tát bao gm các giai v,
nhng ây ch nói B-tát nhp a tr lên. L ra nên thêm Ma-ha-tát [sau B-tát,
nh trong i Phm Bát-nhã], nhng Tâm Kinh không có, là c ý b bt vy.
2. Trí tu phi tu:
Hành thâm Bát-nhã Ba-la-mt-a thi.
Hành thâm Bát-nhã: Ánh sáng v i thì vô tng, trí tu vi diu là vô tri36.
Vô tng nên các tng ã dit, nhng có tng ni không th có tng; vô tri nên
mi bit u mt, nhng nhn bit cái không th nhn bit. Tuy nhn bit cái
không th nhn bit, mà ánh sáng yên lng ca Viên kính soi thu pháp gii. Du
có tng ni không th có tng, mà ba ngàn tán nh ca Pháp thân vn r hình
xung vn hu. ó gi là ‘hu hình vi vô tri’ vy.
Hu hình vi vô tri, thì suy ngh sao ây v hu hình vi hu tri? Th nên
trong i Kinh có ghi: “Khi B-tát hành Bát-nhã, không ngh mình hành Bát-nhã,
không hành Bát-nhã, chng không hành Bát-nhã. B-tát hành nh vy thì có kh
nng làm li ích cho vô lng chúng sanh, nhng cng không ngh có làm li ích,
vì sao? Vì B-tát y không thy có mt pháp ngoài pháp tánh. S hành Bát-nhã
nh vy là ti nht, ti tôn, ti thng, là không pháp nào trên.” Pháp Bát-nhã
thì thâm sâu, chng cng nên !
36 Vô tri bi vì trí tu Bát-nhã không có phân bit, không có dy khi nhng li có công dng y Lc
thông và m rng T trí.
16
Chiu kin ng un ng giai Không.37
Sc, th, tng, hành, thc, gi là ng un. ng, là nói 12 x, 18 gii, 12
duyên khi và t . Nm loi này38 u là Không, nên nói là ‘ng giai Không’.
Nm un bao gm c nhân và qu, cùng t tp và m ng các pháp hình
thành các pháp, gi chung là un. i vi s th t tp và m ng này, ngoi
o và các tà thuyt chp nm un u có tht th. Li na, nm un hoc ‘tc là’,
hoc ‘tách ri’, c chp rng có ng T Ti vn dng nó làm ‘ngã’. Nay nói
‘ng giai Không’, ngha là chp trc và bin k rng, mi mt un có ‘tht th
tánh’. Nhng chp trc y u là rng không. Thêm na, nm un hoc ‘tc là’
ngã và ngã s, hoc ‘tách ri’ ngã và ngã s, cng u rng không, cho nên gi là
‘giai’. Th nên i Kinh có nói: “Này Xá-li-pht! Lúc tu tp by môn Không, i
B-tát chng thy sc hoc tng ng hay không tng ng, chng thy th,
tng, hành, thc hoc tng ng hay không tng ng; chng thy sc hoc sanh
tng hay dit tng, chng thy th, tng, hành, thc hoc sanh tng hay dit
tng; chng thy sc hoc cu tng hay tnh tng, chng thy th, tng,
hành, thc hoc cu tng hay tnh tng; chng thy sc hp vi th, chng thy
th hp vi tng, chng thy tng hp vi hành, chng thy hành hp vi thc.
Ti sao vy? Vì tánh ca các pháp vn rng không nên không có pháp nào hp vi
37 Tâm Kinh S Tnh Mi và Tâm Kinh U Tán ca ngài Khuy C u có ch ‘ng’, các bn chú s khác
không có.
38 Nm loi: 5 un, 12 x, 18 gii, 12 duyên khi và 4 . Un, x và gii, c gi là ba khoa.
17
pháp nào.”39 ây nói hai chp u là Không. Trong tánh Không, làm sao có sanh
và dit, hp và không hp?
4. Lý viên c qu:
nht thit kh ách.
nht thit kh: ây là nói v qu Vô d y Nit-bàn: thông t qu ng
un là Không, thì vt qua mi qu kh sanh t, c Vô d y Nit-bàn.
nht thit ách: ây là nói v qu Hu d y Nit-bàn: thông t nhân ng
un là Không, thì vt qua mi ách nn. S trói buc ca phin não, ây gi là
ách. Hiu rõ rng tt c phin não có kh nng gây kh au và trói buc chúng
sanh, ch chng phi ch có bn ách40. Bi vì thông t nhân và qu ng un u
Không, mà nói là Nit-bàn. Nit-bàn gi là gii thoát. Không, Vô tng và Vô
nguyn là ba cánh ca gii thoát. Ba cánh ca gii thoát ã thành tu thì mi kh
ách lin dit tr, chng c gii thoát vy.
Hi: ‘Nhp Nit-bàn’ c hiu là do Vô tng, Vô nguyn, vì sao ch nói
do Không?
39 Kinh Ma-ha Bát-nhã Ba-la-mt, No.223, quyn 3, phm Tp ng, tr. 223a02-09, do ngài Cu-ma-la-
thp dch.
40 Bn ách: Dc ách, hu ách, kin ách và vô minh ách. [Kinh Tng Chi B, phm Bhandagana, (10) Các
Ách.] Kinh Tiu B, chng 6, phm Sanh Ra ã Mù, (VII) (Ud 71): “Nh vy tôi nghe: Mt thi Th Tôn
trú Sàvatthi, ti Jetavana, khu vn ca ông Anàthapindika. Lúc by gi, Tôn Gi Subhùti ngi không
xa Th Tôn bao nhiêu, ngi kit-già lng thng, nhp nh không tm. Th Tôn thy Tôn gi Subhùti ngi
không xa bao nhiêu, ngi kit-già lng thng, nhp nh không tm. Th Tôn sau khi hiu bit ý ngha
này, ngay trong lúc y ni lên li cm hng: Vi ai, tm quét sch/ Ni tâm khéo ct t/ Không còn chút
d tàn/ Vt qua ái nhim y/ Ðt c tng vô sc/ Vt khi bn ách nn/ Không i n th sanh.”
(H.T Thích Minh Châu dch)
18
áp: Không nm gi mà mô phng là o lý ln lao. Vì Không nên Vô
tng, vì Vô tng nên Vô nguyn. ã nói [vn pháp] là Không, thì vn pháp là
huyn ng41, lo gì hai ‘Vô’ kia chng là Không ? Li na, vì Không ng u,
qua ó có th bit vy. S thác sanh là do nghip; vin theo Không thì s thác sanh
mt i. Phin não sanh thì o lý b che giu, ht hoài nghi thì o lý c hin
bày. Nm un là Không, vt mi kh ách, t ti ây là ‘cc dit’ (: Nit-bàn), nó
phi nh th.
B. Qung thuyt:
T ây là nói rng v Bát-nhã, vn chia làm 4 phn: 1. Tr chp nói Bát-
nhã (Xá-li-t …); 2. Chng qu nói Bát-nhã (D vô s c c …); 3. Rng
khen hin th thù thng (C tri Bát-nhã …); 4. Tng kt Kinh vn, nh thn chú
hin th thù thng (Tc thuyt chú vit …)
Tr chp nói Bát-nhã, vn cng có 2 phn: a. i tng chp trc u
Không (Xá-li t …); b. Ch th chng c cng Không.
41 Huyn ng : Thái sng huyn hóa, sinh ng, quân bình vi Tri, vi o, vi vn hu. o
c Kinh, chng 56: “Ngi bit thì không nói, ngi nói không bit. Ngm ming, bt tai, làm nht s
bén nhn, tháo g s tn phin, gim ánh sáng, hòa mình cùng bi bm, th gi là huyn ng. Cho nên
thân cng không c, s cng không c, li cng không c, hi cng không c, quý cng không
c, tin cng không c. Vì th nên quý nht thiên h.” (. . , , ,
, , , . , ; , ; ,
. . Tri gi bt ngôn. Ngôn gi bt tri. Tc k oài, b k môn, ta k nhu, gii k
phân, hòa k quang, ng k trn. Th v huyn ng. C bt kh c nhi thân, dic bt kh c nhi s;
bt kh c nhi li, dic bt kh c nhi hi; bt kh c nhi quý, dic bt kh c nhi tin. C vi thiên h
quý.) Cùng mt s vt nhng tùy duyên, tùy thi, tùy cnh, tùy dng mà thy nh khác nhau, hay tùy
theo phng din mà t tên sai bit. Nhng ng vì vy mà em tâm phân bit, tr nên phin din, c
chp, nh nguyên. Cho nên, huyn ng chính là bình ng, vô phân bit, dù khi cn phi phân bit rõ
ràng.
19
i tng chp trc u Không: Pháp môn thì vô lng, nay i lc có 5
môn phi tr b: i. Nm un toàn Không; ii. Mi hai x toàn Không; iii. Mi
tám gii toàn Không; iv. Mi hai duyên khi toàn Không; v. Bn toàn Không.
S tr b 5 môn này, vn chia làm 5. Trong mi môn u có s tr b s
bin k s chp v nhân và pháp, nh trên ã bin gii.
1. Tr chp nói Bát-nhã:
a. i tng chp trc u Không:
i. Nm un là Không:
i.1. Gii thích vì sao soi thy nm un là Không:
Xá-li-t
Tôn gi Xá-li-t là i tng mà c Pht mun ch dy. Y theo Phn bn,
nên gi là Xá-li-pht-át-la42. Xá-li là tên mt loài chim, cu dch là cù dc
, hoc gi là thân . Tam tng [Pháp s Huyn Trang] nói, “Hoàn toàn sai!”
Chim Xá-li, là chim xuân oanh43, ging nh chim cù dc (: chim sáo). Con chim
này rt là thông minh, ting hót bin chuyn, bay nhy t ti; nó hn hn các loài
chim khác. Tuy nhiên, phng này gi con chim này bng nhiu tên khác nhau. Vì
không th xác nh loài nào nên gi bng âm gc. Pht-át-la (: putra), i
42 Xá-li-pht (s: riputra, p: Sriputta, ): mt trong 10 v t ln ca c Pht, còn gi là Xá-li-
pht-a , Xá-li-pht-la , Xá-li-pht-át-la , Xá-li-pht-a-la ,
Xà-li-phú-a-la , Xà-li-pht-a-la ; ý dch là Thu l t , , Cù dc t
, , Thu t ; thng gi là Xá-li t , cu dch là Thân t .
43 Trng H (785-849): Ni nhân d xng xuân oanh chuyn : Nhng ngi múa
ca trong cung ct ting hát, ting chim vàng anh mùa xuân uyn chuyn. (Xuân oanh chuyn )
20
ng dch là t . Xá-li là tên ca m tôn gi. M ngài t cht thông minh và
rt gii bin lun, c ví nh chim oanh ca nc n , nhân ó mà c t
tên. M ngài tài trí hn ngi, nhng mi ln i lun u thua ông anh ca mình
là Cu-ch-la . L lùng thay lúc bà th thai, mi lun gii u vt hn ông
anh. Nm lên 8 tui, ngài ã gii ngôn lun, khin các lun s ca nhiu nc
không phi là i th. Thi y mi ngi nói rng, ngi m thông minh, nhng
ngi con còn thông minh hn m. Mun chng t m con u thông minh, trí tu
trác vit, cho nên dùng m xng ca ngi m th hin danh hiu ca tôn gi.
Hi: Nhng gì cn phá hy ã nói, và lý ‘chp trc dit tn’ cng ã nói,
ó là trách v ca bc i s, chng phi công vic ca bc tiu hc. c Pht ã
chn tôn gi Xá-li t làm i tng tán dng, không phi là lm sao?
áp: Trong s giáo hóa ca Pht, tên gi B-tát là ng ng, sao li làm k
k d kén chn ngi Nh tha gi vng ‘pháp tình’? Tt nhiên, trong hàng Nh
tha, tôn gi Xá-li t là bc trí tu nht, bit pháp tánh là Không, c v cùng
bc lên [c xe v i], thông t các pháp là vô tánh, không nên chp là tht. Li
na, tôn gi Xá-li t c Pht lc gia b, khin ngài ‘gii Không tr chp’,
khuyn khích ngi cha t ti.
Sc bt d Không, Không bt d sc; sc tc th Không, Không tc th
sc; th, tng, hành, thc, dic phc nh th.
Lý do ca s ‘chiu kin ng un giai Không’ là gì? By gi, i chúng hoài
nghi rng, ‘tt c chúng sanh u thy bit nm un: sc, th, tng, hành và thc,
toàn là tht hu.’ Vì sao nói, ‘B-tát thy Không’? ó là vì nm un: sc, th,
tng, hành và thc, c bin k và chp trc thì bn lai rng không. Thí nh
ngi bnh màng mt thy th hình sc hin không trung. Sc y và không
21
trung, là mt, không hai. Bin k chp tánh v sc cng li nh vy, vì bnh màng
mt ‘phin não’ mà hin ra nhng n tng, hình sc trong h không ‘ni tâm’.
Nhng sc tánh và Không tánh không khác nhau, u là ‘vô s hu’. Th nên c
Pht dy ngài Xá-li t rng, ‘sc bt d Không’. Nu sc là tht hu, và sc cùng
Không khác nhau, thì trong Không nên có nm un. Các B-tát em chánh trí chân
tht mà soi thy ‘sc un c bin k’ t nó vn rng không, nên nói, ‘sc bt d
Không’. Sc ã không khác vi Không, thì Không không th khác vi sc c,
cho nên nói, ‘Không bt d sc’. Sc và Không ã không khác nhau, cho nên nói,
‘sc tc th Không, Không tc th sc’. Sc bình ng vi Không, Không bình
ng vi sc, không có sai bit. Vì vy mà bit, sc y bn lai t Không, chng
phi B-tát gng gng quán chiu làm cho nó Không. Nu sc là tht hu, chng
phi Không, và B-tát gng gng quán chiu làm cho nó Không, thì B-tát tr
thành iên o. Phàm phu thy tht, nên chng iên o. Nh s tht không nh
vy, nên bit ‘sc là Không’.
Th, tng, hành, thc, dic phc nh th: Nh sc vi Không không hai,
bn un còn li, lý l cng ging sc un.
i.2. Gii thích làm sao vt qua mi kh ách:
Xá-li t, th ch pháp Không tng, bt sanh bt dit, bt cu bt
tnh, bt tng bt gim.
22
Vt qua c mi kh ách là do nm un: sc, th, tng, hành và thc là
tuyt i Không. Không có sanh dit, cu tnh, tng gim, cho nên kh ách cng
không có, ó gi là . n on vn này, i khái có bn môn44 phân bit.
(a) Tr sanh dit môn: Hin th ‘tuyt i Không’ vt qua kh ách.
Có ngi nói: “nh tánh ca các pháp: sc, th, tng, hành và thc, là
tht hu. Vì sao? ó là vì nhng ngi có trí cho rng, các pháp: sc, v.v… t ‘t
th sanh’, hoc cho rng t ‘tha sanh’, hoc cho rng ‘t tha cng sanh’, hoc ‘vô
nhân sanh’.”
Có nhiu hc thuyt nói v s phát sanh ca các pháp. Lý do gì nói ‘Các
pháp là tuyt i Không thì không có kh ách’?
c Pht bo tôn gi Xá-li t: “Các pháp: sc, v.v. y ch có tng
Không45, nên không có sanh. Nu ông nói, các pháp: sc, v.v. t ‘t th sanh’, thì
mt pháp có hai th. Nu ch có mt th, thì không có ‘sanh’. Nu nói t ‘t th
sanh’, thì có t th làm ‘nng trng sanh’46. Li na, có t cái gì sanh, nên có hai
th. Nu t th là ‘nng sanh’, còn có ‘t cái gì sanh’, thì s sanh t ‘cái gì’ là vô
cùng. Nu t th ‘nng sanh’ không t cái gì sanh ra, thì s sanh không t âu
sanh. Nu không t âu sanh, thì không có ‘t th sanh’. Nu không có ‘t th
sanh’, ó là không có ‘t tánh sanh’. ‘T tánh sanh’ mà không có, thì ‘tha tánh
sanh’ cng không có. Vì sao? Vì có t tánh cho nên có tha tánh. Tha tánh cng 44 Bn môn: (1) Không, hu, va hu va Không và phi hu phi Không. (2) Bt sanh, bt dit, bt cu và
bt tnh. (3) Bt cu, bt tnh, bt tng và bt gim. (4) T sanh, tha sanh, cng sanh và vô nhân sanh.
45 Bát-nhã Tâm Kinh Thut Ngha, No. 2202, Trí Quang son (Nht Bn, A.D. 752): “Tng tc là th. Vì
ht thy các pháp ly lý Nh nh tuyt i Không làm th tánh.” (.
.)
46 o c Kinh, chng 7: “Thiên trng a cu. Thiên a s d nng trng th cu gi, d k bt t
sanh, c nng trng sanh.” (, , Tri dài, t lâu.
Tri t s d dài lâu chính vì không t dc, không mong cu s sng riêng t, vì th nng trng sanh.)
23
không phi là t tánh. T tánh không có cho nên tha tánh cng không có. Th nên
các pháp không phi t ‘tha sanh’. Nu t tánh và tha tánh u không có, thì
không có ‘cng sanh’. Nu nói rng, các pháp là ‘vô nhân sanh’, iu ó cng
không th c. Vì sao? Có nhân sanh mà còn b phá hoi, hung là ‘vô nhân’ mà
có sanh c. Nu vô nhân mà có sanh, thì b thí, trì gii nên a a ngc; thp
ác, ng nghch s c sanh thiên, bi vì chúng u ‘vô nhân’. Nu tht có sc,
v.v. sanh ra, thì có th nói có dit. Nay ã không có sc, v.v. sanh ra, thì cng
không có dit.”
Bin k s chp v t tánh ca sc, v.v. thì sanh và dit u không có47, ti
sao chng phi là Không? Bi vì có sc, v.v. cho nên có kh ách. Nu sc, v.v. là
Không, thì vt qua kh ách ây.
(b) Tr cu tnh môn: Hin th tng ‘tuyt i Không’ ca sc, v.v.
Có ngi hi: Hin thy các nhim sc, v.v. hu lu sanh ra t nhân duyên
‘cu’, và các tnh sc, v.v. vô lu có ra t nhân duyên ‘vô nhim’. ó là sc, v.v.
các pháp có cu, có tnh. ã có cu, tnh, thì là chng phi Không. c gì mà nói,
sc, v.v. các pháp ging vi Không? Lun Trung Quán nói: “Nu bo rng trong
duyên không có qu, nhng qu t trong duyên sanh. Nu vy, qu y sao không
t trong phi duyên sanh ra? 48 Nh trong t không có bình, vn sanh ra bình, sao
không t trong sa không có bình vn sanh ra bình?” Nu xác quyt rng không
có qu, không cu, không tnh, không có kh ách, thì không có phàm Thánh, có li
ln tà kin.
47 Khi dit thì không nên có sanh, khi sanh thì không nên có dit, bi vì sanh và dit trái nghch nhau.
48 Trung lun, phm Quán nhân duyên, k 14: Nhc v duyên vô qu, Nhi tùng duyên trung xut; Th qu
hà bt tùng, Phi duyên trung nhi xut? , ; , . (Nu bo rng
trong duyên không có qu, nhng qu t trong duyên sanh. Nu vy, qu y sao không t trong
phi duyên sanh ra?)
24
áp: Ngi có bnh màng mt nhìn thy không hoa, âu bit hoa m chính
là h không. Lun Trung Quán nói: “Nu qu t duyên sanh ra, mà duyên y
không có t tánh, vy t cái không có t tánh sanh ra, thi âu c nói là
t duyên sanh ra?”49 Duyên mà không có t tánh, thì duyên y là chng có. T th
duyên ã không có, làm sao sanh ra qu c? Th nên, các qu cu tnh: sc, v.v.
không t duyên sanh ra, cng không t ‘phi duyên’50 sanh ra. Duyên còn không th
sanh ra, làm sao phi duyên sanh ra c? Nu phi duyên có kh nng sanh ra qu,
thì to thin nên a a ngc, gây ác nên c sanh thiên. Vì phi duyên, cho nên
sc, v.v. các pháp không t duyên hay phi duyên sanh ra. ó là không có sc, v.v.
Vì không có sc, cho nên duyên và phi duyên cng không có.
Li na, lun Trí có ghi: “Nu các pháp bt sanh, bt dit nh h không,
vì sao có cu, có tnh? Thí nh h không du muôn tui, nhng ma chng có th
làm t h không, la d chng có th t cháy c h không, [khói cng không
th bám c]. Vì sao? Vì bn tánh ca h không là vô sanh.”51 Bin k s chp
v t tánh ca sc, v.v. là không có, cho nên không nói ‘có cu, có tnh’. Cu và
tnh ã không có, làm sao có kh ách?
(c) Tr tng gim môn: Hin th tng ‘tuyt i Không’ ca sc, v.v.
49 Trung lun, phm Quán nhân duyên, k 15: Nhc qu tùng duyên sanh, Th duyên vô t tánh; Tùng
vô t tánh sanh, Hà c tùng duyên sanh? , ; , ? (Nu qu
t duyên sanh ra, mà duyên y không có t tánh, vy t cái không có t tánh sanh ra, thi âu c nói
là t duyên sinh ra?)
50 Trung lun, phm Quán nhân duyên, k 7: Nhân th pháp sanh qu, Th pháp danh vi duyên, Nhc th
qu v sanh, Hà bt danh phi duyên? , ; , (Nhân pháp y
sanh ra qu, cho nên pháp y c gi là duyên, vy nu qu khi cha sanh, sao không gi pháp y là
phi duyên.)
51 i Trí Lun, quyn 35, phm Báo ng (Phng Bát), tr. 319a15.
25
Có ngi hi: Hin thy các sc, v.v. t nhân duyên mà tng: nh thành ln,
t nhân duyên mà gim: ln thành nh. Các pháp t nhân duyên tng gim mà có
c, thì các pháp chng phi Không, vì sao nói, ‘sc, v.v. u là Không, thì vt
qua mi kh ách’?
áp: Cái thy ca mt ngi tùy thuc phin não, khát ái, nh nhìn sóng
nng52 mà tng là nc. Nc không có tht, ch là rng không. Nhip i Tha
nói n s i tr ‘tán ng tng ích’.53 Th nên trong Kinh [i Bát-nhã] nói, ‘t
tánh ca sc là Không, v.v.’54 ó là bin k s chp v sc, v.v. Lun v t tánh
ca sc, v.v., nó hoàn toàn không có. Sc, v.v. ã hoàn toàn không có, sao có th
52 Dng dim : Sóng nng là nhng dn sóng do hi nng bc lên, làm cho con nai phát sanh o
tng là nc.
53 Tán ng thêm lên. Nhip i Tha Lun Bn, No.1594, tr. 140a01: “Mi là phân bit tán ng, là 10
th phân bit ca b tát : th 1 là tán ng không tng, th 2 là tán ng có tng, th 3 là tán ng
thêm lên, th 4 là tán ng bt i, th 5 là tán ng ng nht, th 6 là tán ng bit lp, th 7 là tán
ng t tánh, th 8 là tán ng sai bit, th 9 là tán ng ly ngha theo tên, th 10 là tán ng ly tên
theo ngha. i tr 10 th tán ng nh vy, các kinh ca Bát nhã ba la mt a u nói n trí vô phân
bit.”
54 Kinh i Bát-nhã Ba-la-mt-a, No.220, quyn 4, phm Hc Quán, tr. 17c01-14: “Xá Li T! Vì t
tánh B-tát là không, tên B-tát là không, vì sao vy? Vì t tánh ca sc là không, ch chng phi do
không có mà không, cái không ca sc chng phi sc, sc chng lìa không, không chng lìa sc; sc
tc là không, không tc là sc; t tánh ca th, tng, hành, thc là không, ch chng phi do không có
mà không, cái không ca th tng hành thc chng phi là th tng hành thc; th, tng, hành, thc
chng lìa không, không chng lìa th, tng, hành, thc; th, tng, hành, thc tc là không, không tc
là th, tng, hành, thc. Vì sao? Xá Li T! Vì ây, ch có tên gi là B-; ây, ch có tên gi là Tát-
a; ây, ch có tên gi là B--tát-a; ây, ch có tên gi nên gi ó là không; ây, ch có tên gi ó là
sc, th, tng, hành, thc; t tánh là nh vy, không sanh không dit, không nhim không tnh. i B-
tát tu hành Bát-nhã-ba-la-mt-a nh vy, chng thy sanh, chng thy dit, chng thy nhim, chng
thy tnh. Vì sao? Vì ch gi lp nhng cái tên tm i vi các pháp, phân bit; gi lp cái tên tm,
theo ó, khi lên ngôn thuyt, gi nh th này, nh th kia, ri sinh khi chp trc th này, th n. Khi
i B-tát tu hành Bát-nhã-ba-la-mt-a, i vi tt cà nhng cái nh th, chng thy có; do chng thy
có, mà không sanh chp trc.” (H.T Thích Trí Nghiêm dch)
26
nói ‘tng: nh thành ln, gim: ln thành nh’? ã không có tng gim, sao li có
kh ách? Th nên nói, ‘vt qua mi kh ách’ vy.
i.3. Trong Không không có nm un:
Th c Không trung vô sc, vô th, tng, hành, thc.
T trc n ây, qua bn môn phân bit, thy rng, sc, v.v. nm un toàn
là ‘tuyt i Không’. Mi hai x, mi tám gii, mi hai duyên khi và bn ,
qua bn môn phân bit, cng bit chúng là bin k s chp tánh, u là Không. Vì
sao bit? Y tha khi tánh và Viên thành tht tánh vn tách ri danh ngôn, khái
nim, phân bit.55 Các bc hin Thánh mun hu tình có ch thú nhp, bèn mn
hai tánh này ca các pháp gi lp ‘khách danh’ (: tên gi tm b). S gi lp
khách danh, theo ó to nên s khác bit gia cái này và cái kia mà thôi. Nhng
khách danh y hoàn toàn không nói lên c t tánh ca các pháp. Qua hai tánh Y
tha khi và Viên thành tht, các pháp tách ri c tánh và tng, tt c tâm hành
55 Nhip lun nói, A li da có 3 s huân tp sai bit: 1. Danh ngôn huân tp sai bit; 2. Ngã kin huân tp
sai bit; 3. Hu chi huân tp sai bit. H.T Thích Trí Quang gii thích: Danh ngôn huân tp: danh ngôn là
các pháp. Các pháp mà gi là danh ngôn, là vì các pháp là nhng khái nim. Khái nim là danh ngôn.
Danh ngôn có 2 loi: chính khái nhim là biu th các pháp, nên gi nó là danh ngôn hin cnh; ri ngôn
ng vn t truyn t danh ngôn hin cnh thì gi là danh ngôn biu ngha. Nói danh ngôn huân tp cng
nh nói các pháp huân tp, huân tp thành ra chng t tng lai ca các pháp, các pháp tng lai do
chng t y mà hin hành. Nên danh ngôn huân tp là duyên khi th nht, duyên khi ra t tánh khác
nhau. Ngã kin huân tp là mt na (ý ô nhim) ý thc A li da làm t ngã. Ý thc t ngã này huân tp
thành ra chng t thy có mình có ngi, t th (sanh mng) khác nhau. Hu chi huân tp, hu chi là 12
nhân duyên. Do hu chi huân tp, bng các nghip phc, phi phc và bt ng, mà có ra t th (và
qu báo ca t th) là 3 cõi 6 ng áng a và áng ghét. Ngã kin huân tp và hu chi huân tp là
tng thng duyên, tc duyên khi ra t th khác nhau. Tóm li, do 3 s sai bit trên ây mà thy A li
da va là cht liu, va là t hp, i vi nhân sanh v tr.
27
cng không có ch vin bám. Tuy nhiên, các hu tình không thu rõ rng, ‘danh
ngôn là khách’, chp trc cho là tht. Li na, các hu tình không thu rõ rng,
‘các pháp không có tánh tng’, nên chp trc tánh tng cho là tht, s dng
tánh tng ca các pháp cho mi hot ng ca tâm lý. Nh vy là vng tng,
nhn thc k c, nên xác quyt rng danh tng là tht có. Bin k s chp tánh
hoàn toàn không có, nh a con ca thch n, nh lông rùa, v.v. Qua ý ngha ây,
có th nói bin k s chp tánh là Không. Bin k s chp v sc, v.v. ã là Không,
cho nên lý l ca bin k s chp tánh ni mi hai x, mi tám gii, mi hai
duyên khi và bn , qua bn môn phân bit, cng ging nh vy.
ii. Mi hai x toàn Không:
Vô nhãn, nh, t, thit, thân, ý; vô sc, thanh, hng, v, xúc, pháp.
Mi hai pháp này, mi pháp kt hp vi ý thc sanh trng [tâm và tâm
s], nên gi là x. Li na, mi hai pháp này, mi pháp mang cái ngha ‘hu
tng sai bit’, cho nên gi là x. Mi hai x là: 6 cn x: nhãn cn x, nh cn
x, t cn x, thit cn x, thân cn x, ý cn x, và 6 trn x: sc trn x, thanh
trn x, hng trn x, v trn x, xúc trn x, pháp trn x. Mi hai x c
trình bày y trong Kinh.56 Ngha ca 12 x là: mt thy sc, tai nghe ting,
mi ngi mùi, li nm v, thân xúc chm, ý tip xúc pháp trn. Mi hai x này
u là gi thi thuyt, nhng hàng d sanh57 không bit h gi, ni các pháp mà k
56 Kinh Tp A-hàm, quyn 13; Lun i T-bà-sa, quyn 71.
57 D sanh (S. Blaprthagjana) = Phàm phu chúng loi .
28
c, xác nh là tht có ngang qua danh, ngha, t tánh và sai bit58, gi là Bin k
s chp tánh. Mi hai x c bin k, chp trc, chúng bn lai là Không, cho
nên gi là ‘vô’, chính là “vô nhãn, nh, t, thit, thân, ý; vô sc, thanh, hng, v,
xúc, pháp.”
Vô nhãn gii, nãi chí vô ý thc gii.
Mi tám pháp c gi chung là gii, vì có ngha ‘chng t’. Trong thc
A-li-da có chng t ca các pháp, gi tên là gii. Gii, còn mang ngha ‘nhân t’.
Gii, là kh nng duy trì tánh cht ca chính nó và kh nng duy trì tánh cht ca
nhân qu. Li na, nhip trì s sai bit ca tt c pháp, nên gi là gii. a, thy,
ha, phong, v.v. tuy sai bit vô lng vn gm trong 18 gii. Mi tám gii là:
nhãn gii, sc gii, nhãn thc gii; nh gii, thanh gii, nh thc gii; t gii,
hng gii, t thc gii; thit gii, v gii, thit thc gii; thân gii, xúc gii, thân
58 Danh và vt, là danh và ngha ca các pháp. T tánh và sai bit, là c tánh và chi tit ca danh và
ca vt, nên gi là t tánh ca danh, t tánh ca ngha, sai bit ca danh, sai bit ca ngha. Nhip lun
nói v quán trí ng nhp duy thc nh sau: “Do cái gì và làm th nào c ng nhp? Do cái ý thc
thuc chng loi a vn huân tp và thuc v tác ý úng lý, mà kin phn ca nó có cái n tng tng
t pháp và ngha, (do cái ý thc y mà phân thành 4 tm t và 4 tht trí). Bn tm t là suy tìm ch là gi
thit v danh, ngha, t tánh, sai bit. Bn tht trí là bit chc ch là gi thit v danh, ngha, t tánh, sai
bit. C 4 tm t và 4 tht trí nh vy ng là không th th c. Ch v b tát mun ng nhp duy thc
mt cách úng nh s tht, nên n lc mà tu - tc là em cái ý thc có cái n tng tng t v danh và
ngha mà suy tìm danh ch là ý thc, suy tìm ngha da vào danh cng ch là ý thc, suy tìm t tánh và
sai bit ca danh và ngha cng ch là gi thit. Bao gi chng c ch là ý thc, thì by gi chng bit
danh, ngha, t tánh, sai bit, toàn là không tht, ng là không th th c. Nh vy, do 4 tm t và do 4
tht trí mà chính ni cái ý thc có n tng tng t danh và ngha mà ng nhp c o lý duy thc.”
(H.T Thích Trí Quang dch)
29
thc gii; ý gii, pháp gii, ý thc gii.59 Danh, ngha, t tánh và sai bit ca mi
tám gii này u là gi thi thuyt; nhng hàng d sanh ni ó mà k c, khng
nh là tht có, ngang qua danh, ngha, t tánh và sai bit. Mi tám gii c bin
k, chp trc, chúng bn lai là Không, cho nên gi là ‘vô’, chính là “vô nhãn gii,
nãi chí vô ý thc gii.”
iv. Mi hai duyên khi toàn Không:
Vô vô minh, dic vô vô minh tn; nãi chí vô lão t, dic vô lão t tn.
Mi hai pháp này i duyên mà khi, cho nên gi là duyên khi. Mi hai
duyên khi là: vô minh, hành, thc, danh sc, lc x, xúc, th, ái, th, hu sanh,
lão, t. Mi hai duyên khi này gm có 4 chi: (a) Giai on nhân, gm có: chi
nng dn và chi s dn; (b) Giai on qu, gm có: chi nng sanh và chi s sanh.60
Chi nng dn: vô minh, hành và thc, chúng khi sinh i sng tng lai.
Chúng dn phát chng t t vô thy ca danh sc, lc x, xúc và th, huân tp
ni A-li-da thc tâm hin ti, to ra công nng cm qu.
Chi s dn: ó là chng t ca danh sc, lc x, xúc và th. Do nng lc
huân tp bi ba chi vô minh, hành và thc nh là tp khí trong tâm, khin cho
chng t ca thc và chng t ca ba chi sau nng theo chng t ca danh sc.
qu d thc tng lai, tt c chng t tun t sanh khi và c tng trng.
Chi nng sanh: ó là ái, th và hu. giai on mng chung, qu d thc
xut hin tùy thun theo hình thái dc tham, vì tùy theo s hin din ca mt trong
59 Trung A-hàm, phm Tâm, Kinh a Gii.
60 Xem A-t-t-ma Tp Tp Lun, tr. 711b22; và Thành Duy Thc Lun, tr. 43b27.
30
các loi tp khí ca nghip. Chính là ‘hu’ làm iu kin dn phát bn chi s dn
nói trên chiêu cm qu d thc.
Chi s sanh: ó là sanh và già - cht. Do ba chi nng sanh nói trên tùy thun
theo hình thái dc tham, vì tùy theo s hin din ca mt trong các loi tp khí ca
nghip, và tùy vào chúng ng phn61 mt i, mà qu d thc ca bn chi s
dn nói trên c sanh khi, gi là sanh và già – cht.
Mi hai duyên khi này có hai th thun th và hai th nghch th .62
Vn ý ây ch nói hai th thun th : (1) Tp nhim thun th : vô minh
duyên hành, cho n sanh duyên lão t. (2) Thanh tnh thun th : vô minh dit
nên hành dit, cho n sanh dit nên lão t dit. i vi hai th nhim tnh ca
mi hai duyên khi, mà chp trc, khng nh là tht có, n