Το ποτάμι το είδωλο και το laquoΌνειρονraquo Ίχνη του θανάτου και των κειμένων σε ένα ποίημα του Γ M Βιζυηνού

Was hilft es dass die Glocke riefUnd mich geweckt zum goldnen TageWenn ich im Innern heimlich tiefSolch eine Houmllle in mir trage

[Τι οφελεί κι αν σήμανε η καμπάνα κι αν με ξύπνησε μες στη χρυσή μέρα αν μέσα μου κρυφά βαθιάκουβαλώ μια τέτοια κόλαση

L Uhland bdquoSchwere Traumlumeldquo[laquoΔύσκολα όνειραraquo]

Suggeacuterer voila le recircve [Υποβολή ιδού το όνειρο] Steacutephane Mallarmeacute

Τόσο σοφός και σπουδασμένος που ήτανε δεν έγεινε ειδωλολάτρης άπιστος μόνον πίστευε με όλη την καρδιά του εις στα παραμύθια laquoΠοίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μουraquo

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟΝ

Εψές είδα στον ύπνο μου ένα βαθύ ποτάμι - Θεός να μην το κάμη να γείνrsquo αληθινό ndashΣτην όχθη του ΄στεκόντανε γνωστό μου παλληκάρι

χλωμό σαν το φεγγάρι σαν νύχτα σιγανό

Αγέρας το παράσπρωχνε με δύναμη μεγάλη σαν νάθε να το βγάλη

απrsquo της ζωής την μέση Και το νερό πrsquo αχόρταγα

τα πόδια του φιλούσε θαρρείς το ΄προσκαλούσε

στrsquo αγκάλια του να πέση

- Δεν είνrsquo αγέρας lsquoσκέφθηκακαι σένα που σε δέρνειΗ απελπισιά σε παίρνει κrsquo η απονιά του κόσμου -

Κrsquo εχύθηκα απrsquo τον θάνατο τον δύστυχο νrsquo αρπάξωhellip Ωϊμέ Πριν ή προφθάξω εχάθηκrsquo απrsquo εμπρός μου

Στα ρέμματα παράσκυψα να τον ευρώ γυρεύω

Στα ρέμματrsquo αγναντεύω-

1

Το λείψανό μrsquo αχνόhellip Εψές είδα στον ύπνο μου

ένα βαθύ ποτάμι - Θεός να μην το κάμη να γείνει αληθινό ndash

Το ποιητικό έργο του Βιζυηνού έχει προκαλέσει μάλλον ευάριθμα και επιγραμματικά σχόλια από την πλευρά της κριτικής1 κύριο χαρακτηριστικό των οποίων είναι όπως εύστοχα έχει επισημανθεί από την έρευνα μια έκδηλη αμηχανία2 H αμηχανία αυτή φαίνεται ότι οφείλεται αφενός στην ανομοιογένεια και ποιοτική ανισότητά του έργου αυτού και αφετέρου στην αισθητά μικρότερη εμβέλειά του σε σύγκριση με την πεζογραφική παραγωγή του συγγραφέα για να μην αναφερθούμε και στην απόσταση ανάμεσα στον laquoαφελήraquo ποιητή και στον εμβριθή επιστήμονα Βιζυηνό3 Ως αποτέλεσμα των προηγούμενων επισημάνσεων προκύπτει και ένα συναφές ζήτημα της σχετικής έρευνας η αδυναμία σαφούς γραμματολογικής ένταξης που φαίνεται ότι αποτελεί για την παλαιότερη κριτική αφορμή για γλωσσικού τύπου κυρίως ενστάσεις ενώ για τη νεότερη μια γόνιμη αφετηρία περιοδολογικών και ειδολογικών αναζητήσεων Με άλλα λόγια η ποίηση του Βιζυηνού ποίηση φιμωμένη από τις προκαταλήψεις της εποχής του κατακερματισμένη θεματικά και υφολογικά και ανεπτυγμένη στα περιθώρια και τα laquoδιάκεναraquo των περιόδων και των ρευμάτων μοιάζει προς το παρόν μάλλον να προκαλεί ερωτήματα παρά να οδηγεί σε συμπεράσματα 4

Ωστόσο υπάρχει ένα θέμα σχετικά με το οποίο σημειώνεται εν πολλοίς ομοφωνία και μάλιστα από τον Παλαμά μέχρι και τις μέρες μας το ποίημα που παρατίθεται παραπάνω5 laquoΤο όνειρονraquo φαίνεται ότι θεωρείται από τα καλύτερά του αν όχι το καλύτερο καθώς (πέρα από τα έντεχνα laquoβαλίσματαraquo) συγκεντρώνει τη μεγαλύτερη προσοχή και τις περισσότερες εύφημες μνείες από κάθε άλλο Συγκαταλέγεται ανάμεσα στα ποιήματα που χαρακτηρίζονται από υποβλητικότητα εσωστρέφεια και μουσικότητα παραπέμπουν στον ευρωπαϊκό συμβολισμό και (έμμεσα) προοικονομούν τον ελληνικό νεορομαντισμό του εικοστού αιώνα6 Και βέβαια

1 Για όλα τα παραπάνω και ειδικότερα για την υποδοχή του έργου του και τη σχετική βιβλιογραφία βλ την εισαγωγή στο ΓΜ Βιζυηνού Τα ποιήματα (φιλολογική επιμέλεια Ε Κουτριάνου) Αθήνα Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 2003 τ Α΄ ειδικά το κεφ IV σσ 176-199 2 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 1763 Κουτριάνου ό π σημ 1 σσ 177-183 Γενικότερα για τον διχασμό ανάμεσα στον φιλόσοφο και τον λογοτέχνη βλ Ν Δήμου laquoΒιοθεωρία και φιλοσοφία του Γ Βιζυηνούraquo στο Ξ Κατσαρή-Βαφειάδη (επιμ) Γεώργιος Βιζυηνός Η ζωή και το έργο του (Περιφερειακό συνέδριο 2-4 Απριλίου 1993) Κομοτηνή Δήμος Κομοτηνής - Πνευματικό Κέντρο Δήμου Κομοτηνής 1997 σ 84 (σε σχέση με τη φιλοσοφία του Schopenhauer) Βλ και την αντίθετη άποψη της Σ Θ Ζανέκα Φιλοσοφικές και ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνού Θεσσαλονίκη 2002 σ 132 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή)4 Βλ χαρακτηριστικά την τελευταία φράση της εισαγωγής της Ε Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 199 laquo[hellip] ένα έργο που παραμένει μέχρι σήμερα εκκρεμής γρίποςraquo5 Κατά την έκδοση της Κουτριάνου ό π σημ 1 σσ 419-4206 Βλ Π Μουλλάς laquoΟ Βιζυηνός ως ποιητήςraquo στο Ξ Κατσαρή-Βαφειάδη (επιμ) ό π σημ 3 σσ 7172 και του ίδιου laquoΟ Παλαμάς ως κριτικός του Βιζυηνούraquo στο Γεώργιος Βιζυηνός Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου για τη ζωή και το έργο του Κομοτηνή 28-30 Μαρτίου 1997 Κομοτηνή Δήμος Κομοτηνής - Κέντρο Λαϊκών Δρωμένων 1998 σ 192 όπου παρατίθεται κρίση του Παλαμά για το laquoΌνειρονraquo laquo[hellip] ποίημα δυσκολοσύγκριτο με την παθητική του μουσικότητα και με κάτι σαν προφητικό συντάρασμα της μοίρας που μέλλεται του ποιητήraquo Βλ και Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 188 laquoΠολύ γνωστά ποιήματά του όπως το laquoΌνειρονraquo ή laquoΤο φάσμα μουraquo είναι μάλλον προφανές πώς τα αγγίζει γόνιμα ο δυτικός συμβολιστικός άνεμοςraquo Πρβ και Δήμου ό π σημ 3 σ 83 laquoΚαι το χλωμό παλληκάρι που πρωταγωνιστεί στο laquoΌνειροraquo (είδωλο του ποιητή) υποφέρει από την laquoαπελπισιάhellipκαι απονιά του κόσμουraquo

2

οι συμβολιστικές συνάφειες του ποιήματος εξηγούνται ικανοποιητικά αν ληφθεί υπόψη η στενή σχέση του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό στο πλαίσιο του οποίου διαμορφώθηκε ποιητικά ο Βιζυηνός Αλλά και ευρύτερα λογοτέχνες όπως ο Ηeine o Houmllderlin ο Jean Paul ο Ibsen και ο Ηoffmann και στοχαστές όπως o Schopenhauer ο Nietzsche ο von Hartmann ακόμα και ο Wagner που διαμόρφωναν την περιρρέουσα ατμόσφαιρα των χρόνων των σπουδών του Βιζυηνού έχουν συνδεθεί με τις απαρχές του ευρωπαϊκού συμβολισμου 7 Αυτό όμως που προκαλεί εδώ επιπλέον ενδιαφέρον είναι πρώτον ο χειρισμός του ονειρικού θέματος ενός θέματος με διαρθρωτική λειτουργία τόσο στον ρομαντισμό όσο και στον συμβολισμό κυρίως ως προς τα εμπλεκόμενα (ονειρικά και μη) μοτίβα middot και δεύτερον το πώς αυτός ο χειρισμός συνδέεται με τον μεταβατικό διαμεσολαβητικό και ενδεχομένως προγραμματικό χαρακτήρα της λογοτεχνικής παραγωγής του Βιζυηνού που επανειλημμένα επισημαίνεται από την κριτική8

Αλλά ας ξεκινήσουμε από το γράμμα του κειμένου laquoΤο όνειρονraquo

περιλαμβάνεται στη συλλογή Ατθίδες Αύραι (Λονδίνο 1883) και εντάσσεται σαφώς στη laquoγερμανική περίοδοraquo της εξέλιξης του ποιητή αν δεχτούμε το τετραμερές σχήμα που προτάθηκε αρχικά από τον Παλαμά και που παρακολουθεί την πορεία του από τα ποιητικά του πρωτόλεια μέχρι τον ρεαλισμόνατουραλισμό της πεζογραφίας του9 Η ακριβής χρονολογία γραφής του δεν είναι γνωστή ωστόσο θα πρέπει να τοποθετηθεί στο διάστημα μετά την εγκατάσταση του συγγραφέα στη Γερμανία (1875) επειδή είναι εμφανές ότι προϋποθέτει εξοικείωση με ανάλογου κλίματος γερμανικά ποιήματα Θα μπορούσε μάλιστα να ενταχθεί (μαζί με αρκετά ακόμα ποιήματα του Βιζυηνού) στο συναφές με την έντεχνη μπαλάντα είδος της Romanze που έχουν καλλιεργήσει ποιητές όπως ο Uhland ο Heine και ο Brentano και που τελικά αναπτύχθηκε ανεξάρτητα από τη

7 Θέμα της μελέτης του W Vordtriede Novalis und die franzoumlsischen Symbolisten Zur Entstehungsgeschichte des dichterischen Symbols Στουτγκάρδη Kohlhammer 1963 Εδώ εκτός από τον Νovalis κάποιες βασικές αρχές του συμβολισμού και ευρύτερα του μοντερνισμού ανιχνεύονται σε ποιητές και θεωρητικούς όπως ο Schiller (σ 99 laquo ldquoΒedeutenrdquo statt ldquodarstellenrdquoraquo [laquoυποδήλωσηraquo αντί laquoαναπαράστασηraquo]) και φιλοσόφους όπως ο Νietzsche (σ 63) πράγμα που όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό δημιουργεί εύλογους συνειρμούς (βλ σχετικά Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 198 και Δήμου ό π σημ 3 για τη σχέση του Βιζυηνού με τον Schopenhauer και έμμεσα με τον Nietzsche και μάλιστα με αναφορά στο υπό εξέταση ποίημα) Πρβ και K Wais ldquoGerman poets in the proximity of Baudelaire and the symbolistsrdquo στο A Balakian (ed) The symbolist movement in the European languages Βουδαπέστη Akadeacutemiai Kiadoacute 1984 σ 145 όπου τονίζεται ο ρόλος των Nietzsche και Wagner στη διαμόρφωση της συμβολιστικής αισθητικής και αυτόθι σσ 147 149 για τους Heine Novalis Ηoumllderlin Jean Paul (Για τη σχέση του Βιζυηνού με τον Wagner βλ Δήμου ό π σημ 3 σ 81) Eιδικά για τους Ηartmann και Ibsen ως προδρόμους του συμβολισμού βλ R Jouanny ldquoThe background of French symbolismrdquo στο Βalakian ό π σ 74 (όπου το βιβλίο του Ε von Hartmann Φιλοσοφία του ασυνείδητου (Philosophie des Unbewussten) συνδέεται με την απόρριψη της εμπειρικής πραγματικότητας από τους συμβολιστές) και σ 78 (όπου το σκανδιναβικό θέατρο συνδέεται με τον συγκρητισμό και τον κοσμοπολιτισμό του κινήματος) Τα τελευταία δεν μπορεί παρά να παραπέμπουν σε χαρακτηριστικά του Βιζυηνού8 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 laquoΕίναι το έργο αυτό προδρομικό [hellip] ή μήπως είναι προγραμματικό δηλαδή εντάσσεται σε μια προσπάθεια του ποιητή η οποία δεν έχει ακόμα ανιχνευθεί και ενδέχεται να συνδέεται με ανάλογες προσπάθειες στη γερμανική τη γαλλική ή και την αγγλική λογοτεχνίαraquo [hellip] laquoΜήπως ο στίχος του Βιζυηνού δεν συνεχίζει μόνον για να συμπληρώσει [hellip] αλλά τον καθιστά τον πορθμό και τον δίαυλο που χωρίζει και ενώνει [hellip]raquo Πρβ και σχετικά με το πεζογραφικό του έργο ως σύνθεση παράδοσης και νεοτερικότητας Μ Χρυσανθόπουλος laquoΤα διάπλοκα διηγήματα μεταξύ ποιήσεως και πεζογραφίαςraquo στο Κατσαρή-Βαφειάδη ό π σημ 3 σσ 51-52 και του ίδιου Αρτεμίδωρος και Φρόυντ Ερμηνευτικές θεωρίες και λογοτεχνικά όνειρα Αθήνα Εξάντας 2005 σ 1899 Κουτριάνου ό π σημ 1 σσ 185-187 όπου αναφέρονται οι σχετικές απόψεις των Π Μουλλά και Β Αθανασόπουλου που σχολιάζουν το αρχικό σχήμα του Παλαμά

3

μπαλάντα Σε αντίθεση με τον κατά βάση επικό-δραματικό χαρακτήρα της μπαλάντας η ελεγειακή και χαμηλών τόνων Romanze ενώ διαθέτει και αφηγηματικά στοιχεία και αναφορές στη λαϊκή παράδοση προβάλλει ωστόσο κυρίως εσωτερικές συναισθηματικές διεργασίες με έμφαση σε έναν ανορθολογικό υποκειμενισμό Από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ είναι σκόπιμο να σημειωθεί ότι το είδος αυτό έχει θεωρηθεί προδρομική μορφή του νεότερου λυρικού ποιήματος Κάτι τέτοιο δεν μπορεί παρά να συνδυαστεί με τα νεοτερικά για την εποχή στοιχεία που διαβλέπει η πρόσφατη κριτική (σε αντίθεση με την παλαιότερη) στο ποίημα του Βιζυηνού10 Το άλλο στοιχείο που πρέπει να υπογραμμιστεί εδώ είναι ο ανορθολογισμός που προαναφέρθηκε και που θα σχολιαστεί εκτενέστερα σε άλλο σημείο της εργασίας αυτής

laquoΤο όνειρονraquo αποτελείται από τέσσερις οκτάστιχες στροφές καθεμιά από τις οποίες περιλαμβάνει δύο τετράστιχα με ολοκληρωμένο διακριτό νόημα Έχει αυστηρή και μάλλον περίτεχνη στιχουργική οργάνωση Οι δύο πρώτοι στίχοι κάθε τετραστίχου είναι ιαμβικοί οκτασύλλαβοι και επτασύλλαβοι παροξύτονοι ώστε να σχηματίζουν σπασμένο δεκαπεντασύλλαβο συνδυάζοντας έτσι την ελληνική παράδοση με τον σύντομο στίχο του Heine Εξασύλλαβοι οξύτονοι είναι ο τέταρτος και όγδοος στίχος (οι τελευταίοι δηλαδή κάθε τετραστίχου) της πρώτης και της τελευταίας στροφής Με τον τρόπο αυτό και κυρίως με την κυκλική επανάληψη του πρώτου τετραστίχου στο τέλος του ποιήματος προβάλλονται και συναντώνται η εισαγωγή και η κατακλείδα του κειμένου όπως σε τραγούδι11 Έτσι εκτός από την παραπομπή στην απλή προφορική μορφή φαίνεται ότι εξασφαλίζεται και η πλαισίωση της ονειρικής αφήγησης η οποία κατά τη σχετική σύμβαση πρέπει να διακρίνεται από το επίπεδο της εγρήγορσης με σαφείς ενδείξεις στην αρχή και στο τέλος της Αν όντως εδώ εξασφαλίζεται κάτι τέτοιο αποτελεί θέμα για περαιτέρω συζήτηση Άλλωστε η αφύπνιση δεν αναφέρεται ρητά όπως συνηθίζεται στα συμβατικά προ-ρομαντικά όνειρα και η αφαιρετική ανοικειωτική σκηνοθεσία (το παλικάρι και το ποτάμι εμφανίζονται απομονωμένα και εμβληματικά χωρίς περαιτέρω ρεαλιστική σκηνογραφία) ανακαλεί την παραδοξότητα της κοινής ονειρικής εμπειρίας όπως αυτή αρχίζει σταδιακά να εισδύει στα κείμενα από τα πρώτα νεοτερικά φανερώματα

Παράλληλα η μείωση της έκτασης του τέταρτου και του όγδοου στίχου της πρώτης και της τελευταίας στροφής αλλά και οι ομοιοκαταληξίες (αληθινό-σιγανό-αχνό-αληθινό) ενοποιούν τα επίπεδα του ήχου και του νοήματος και παράγουν ταυτόχρονα ένα πλεόνασμα νοήματος στον κάθετο παραδειγματικό άξονα που υπονομεύει το

10 Aν και ο ίδιος ο Βιζυηνός στη μελέτη laquoΑνά τον Ελικώναraquo δεν φαίνεται να επιμένει ιδιαίτερα στη διάκριση ανάμεσα στη laquoρωμάνσαraquo και το laquoβάλλισμαraquo Αποδίδει μάλιστα στο έντεχνο σύγχρονο βάλλισμα χαρακτηριστικά που θα προσιδίαζαν μάλλον σε νεότερο λυρικό ποίημα laquo[hellip] όχι τόσον το εξωτερικόν συμβάν αλλά την εσωτερικήν συγκίνησιν ως συνέπεια της οποίας συνεχώς υποδηλούται μόνον το εξωτερικόν γεγονός ούτως ώστε η ανθρωπίνη υποκειμενικότης παρίσταται ως η αιτία της αναπτύξεωςraquo Το laquoυποδηλούταιraquo εδώ δεν απέχει πολύ από την έννοια της υποβολής (Βασική Βιβλιοθήκη τ 18 Αθήνα Ζαχαρόπουλος 1959 σσ 354 355 357) Για το είδος Romanze βλ W Freund Die deutsche Ballade Theorie Analysen Didaktik Πάντερμπορν Schoumlningh 1978 σσ 8-9 (όπου προτάσσεται η κοινωνιολογική ερμηνεία του θέματος) laquoΗ Romanze αποτελεί ένα βήμα στον δρόμο για την προσωπική εσωτερίκευση των συγκρούσεων και συνεπώς έκδήλωση του υποφώσκοντος αστικού πολιτισμού της εσωτερικότηταςraquo [hellip] laquoΩστόσο η Romanze θεματίζοντας στο πλαίσιο του ανορθολογισμού κυρίως υποκειμενικές συναισθηματικές διεργασίες προσέγγισε τον λυρικό τρόπο έκφρασηςraquo Ίσως λοιπόν η σχέση του Βιζυηνού με τη μπαλάντα δεν είναι η μοναδική που ενδιαφέρει αναφορικά με τον προγραμματικό χαρακτήρα που έχει αποδοθεί στη λογοτεχνία του Ο διάλογός του με το μοντέρνο που η κριτική (Χρυσανθόπουλος ό π σημ 8) έχει επισημάνει ως προς την πεζογραφία του φαίνεται ότι αποκτά σε σχέση με τη Romanze μια επιπλέον διάσταση11 Για τον καταλυτικό ρόλο της λιτής λυρικής ποίησης του (πολυμεταφρασμένου στην Ελλάδα) Heine στη διαμόρφωση του σύντομου στίχου και της μορφής του τραγουδιού στη νεοελληνική ποίηση κατά την εποχή που εξετάζουμε βλ G Veloudis Germanograecia Deutsche Einfluumlsse auf die neugriechische Literatur Άμστερνταμ Hakkert 1963 τ 1 σ 310

4

πρωτοβάθμιο νόημα οι έννοιες της σιγής και της οπτικής ασάφειας παραλληλίζονται και περιβάλλονται από το laquoαληθινόraquo το οποίο στη συνάφεια αυτή αποδεσμεύεται από την αποτρεπτική ευχετική του εκφορά και διεκδικεί την κυριολεξία του Τα σήματα της απώλειας ενισχύονται απειλητικά όταν απομονωθούν από το άμεσο συγκείμενό τους με την κάθετη ανάγνωση ενώ η έννοια του laquoαληθινούraquo μοιάζει να περιβάλλει αμφίσημα την ονειρική αχλή συμφύροντας τα όρια φαντασίας και πραγματικότητας Ήδη διαφαίνεται από τα παραπάνω η τάση ταύτισης μορφής και περιεχομένου που ενισχύει την κριτική άποψη για τις συμβολιστικές προβολές του ποιήματος Επιπλέον το κλίμα της υποβολής εντείνεται ρητορικά από τις χιαστές παρομοιώσεις (χλωμό σαν το φεγγάρισαν νύχτα σιγανό) που αποδίδουν υπαλλακτικά τα χαρακτηριστικά του σκηνικού (σιγή της νύχτας χλωμό σεληνόφως) στο υποκείμενο Έτσι προτάσσεται μια υποδόρια έμφαση στην εσωτερικότητα και δημιουργείται μια διακριτική ώσμωση ανάμεσα στο άτομο και σε ένα φυσικό περιβάλλον το οποίο δεν περιγράφεται άμεσα αλλά υποδηλώνεται μέσα από την τροπική του σχέση με το υποκείμενο Αν βέβαια μπορούμε να μιλούμε για laquoφυσικόraquo περιβάλλον όταν πρόκειται για νύχτα με φεγγάρι σε (όψιμο ρομαντικό) ποίημα και μάλιστα σε ρητά ονειρικό πλαίσιο που ευνοεί τη συμβολοποίηση

Οι ενδιάμεσες στροφές που περιέχουν την κυρίως αφήγηση διαφοροποιούνται στιχουργικά από την προσθήκη της έβδομης συλλαβής και τον συνακόλουθο αναβιβασμό του τόνου στον τελευταίο στίχο κάθε τετραστίχου Έτσι η εξέλιξη της δράσης στοιχίζεται με έναν πιο laquoκινητικόraquo βαδιστικό ρυθμό ενώ η εισαγωγή και το τέλος που έχουν πιο στατικό παγιωμένο περιεχόμενο χαρακτηρίζονται από την οξύτονη κοφτή έλλειψη του εξασύλλαβου Όσο για την ομοιοκαταληξία αυτή παρουσιάζει συγχρόνως κανονικότητα και ποικιλία ο πρώτος (οκτασύλλαβος) στίχος κάθε τετραστίχου παραμένει ανομοιοκατάληκτος και μετέωρος οι δύο επόμενοι ομοιοκαταληκτούν ζευγαρωτά και ο τέταρτος ομοιοκαταληκτεί με τον όγδοο Δεν ακολουθείται δηλαδή με συνέπεια κανένα από τα γνωστά σχήματα (ζευγαρωτή σταυρωτή ή πλεκτή ομοιοκαταληξία) ωστόσο το ίδιο αυτό laquoαποκλίνονraquo σχήμα επαναλαμβάνεται κανονικά σε όλες τις στροφές του ποιήματος σε έναν συνδυασμό κανονικότητας και παράβασης Είναι πιθανό ότι η laquoμουσικότηταraquo που αποδίδεται στο ποίημα από την κριτική οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στον στιχουργικό αυτόν κυματισμό που απαντά και σε άλλα ποιήματα του Βιζυηνού12 Γενικά πάντως όπως αναφέρθηκε παραπάνω ο σύντομος στίχος και το ανεπιτήδευτο ύφος παραπέμπουν ευθέως σε γερμανικά πρότυπα τα οποία με τη σειρά τους αναφέρονται σε απλές παραδοσιακές ποιητικές μορφές Το κεντρικό πρότυπο φαίνεται ότι είναι ο Heine ο οποίος σύμφωνα με τον ίδιο τον Βιζυηνό στο σχετικό άρθρο του λεξικού Bart και Chirsch laquo[hellip] ανήκει κυρίως εις την ρωμαντικήν σχολήν ως προς την ουσίαν ως προς τον τρόπον όμως αντετάχθη νικηφόρως εις αυτήν αντικαταστήσας την ανούσιον των ρωμαντικών πολυλογίαν δια συντόνου και τούτrsquo αυτό επιγραμματικής βραχύτητος και αφελείας [hellip] και μόνος εγνώρισε να συγχωνεύση τας αρετάς τής τε ρωμαντικής και της δημώδους ποιήσεως εις μίαν θαυμαστήν αληθώς ενότητα raquo13

Αυτή η διάσταση μεταξύ laquoουσίαςraquo και laquoτρόπουraquo που επισημαίνεται εδώ παρά τον προφανή προβληματικό της χαρακτήρα (ποια είναι άραγε αυτή η ρομαντική laquoουσίαraquo) μαζί με τη laquoσυγχώνευσηraquo που αναφέρεται στη συνέχεια καθορίζουν επιγραμματικά το στίγμα της laquoενδιάμεσηςraquo γραμματολογικής θέσης του Βιζυηνού μια

12 Πρβ ενδεικτικά laquoΗ νυξ του ξένουraquo laquoΤο μελίσσιraquo laquoΗ παράφρωνraquo που παρουσιάζουν κάποιες στιχουργικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo Η αυξομείωση του αριθμού των συλλαβών και κατά συνέπεια και του τονισμού απαντά στα περισσότερα ποιήματα13 Κατά τον Βελουδή (ό π σημ 11 σ 343) η διατύπωση αυτή συνοψίζει το κυρίαρχο αίτημα της ελληνικής ποίησης της εποχής την υπέρβαση της ρητορικής του όψιμου αθηναϊκού ρομαντισμού

5

γραφή της μετάβασης από το παλιό στο νέο όταν το παλιό τείνει να εξαντληθεί και το νέο δεν έχει διαμορφωθεί ακόμα Μόνο που όπως έχει τεθεί το ζήτημα σχετικά με την πεζογραφία του Βιζυηνού το τι είναι νέο και τι παλιό στην περίπτωσή του παραμένει ανοιχτό ερώτημα Πρόκειται για μετάβαση από τον ρομαντισμό στον ρεαλισμό ή από τον ρεαλισμό στον ανατέλλοντα μοντερνισμό14

Το ίδιο ερώτημα θα μπορούσε να τεθεί αντίστοιχα και για την ποίησή του Τι

αφήνει πίσω του και τι προαναγγέλλει ο ποιητής Βιζυηνός Αν η θέση που του αποδίδεται συνήθως είναι ανάμεσα στον φαναριώτικο καθαρεύοντα ρομαντισμό και στην laquoαντιρομαντικήraquo γενιά του rsquo80 ποια είναι αυτά τα laquoαντιρομαντικάraquo στοιχεία της γενιάς του rsquo80 που του αναλογούν Αν εξαιρέσουμε την (όχι πάντα συνεπή) χρήση της δημοτικής που άλλωστε κατά μιαν άποψη σχετίζεται με τον laquoτρόποraquo και όχι με την laquoουσίαraquo το πιο έκτυπο κοινό του γνώρισμα με τη γενιά του rsquo80 φαίνεται ότι είναι το ενδιαφέρον για τις λαϊκές παραδόσεις που προφανώς κάθε άλλο παρά αντιρομαντικό μπορεί να θεωρηθεί Εκτός βέβαια αν μιλούμε αποκλειστικά και μόνο για τον ελληνικό ρομαντισμό στην αθηναϊκή εκδοχή του Και εδώ ίσως μπορεί να αναζητήσει κανείς τη βάση για την απάντηση στο πρόβλημα τόσο της laquoενδιάμεσηςraquo γραμματολογικής ένταξής όσο και της γραμματολογικής (και κοινωνικής) περιθωριοποίησης του Βιζυηνού στην εποχή του αλλά και αργότερα Η ελληνική περιοδολόγηση μάλλον δεν καλύπτει το ποιητικό έργο του επειδή αυτό φαίνεται ότι έχει τουλάχιστον στην ώριμη φάση του περισσότερες αναφορές στην ευρωπαϊκή παρά στην ελληνική λογοτεχνία Ο γνωστός διάλογός του τόσο με τον πρώιμο όσο και με τον χαμηλών τόνων όψιμο γερμανικό ρομαντισμό και τις πρόδρομες παρνασσιακές και συμβολιστικές εκφάνσεις του είναι αυτός κυρίως που οδηγεί τις ποιητικές διαδρομές του ανάμεσα στις βοσπορίδες μνήμες του την προφορική παραδοσιακή λογοτεχνία της ιδιαίτερης πατρίδας του και την ευρωπαϊκή μπαλάντα σε μια άλλοτε ρητή και άλλοτε άρρητη αναζήτηση νέων λογοτεχνικών δυνατοτήτων Είναι επομένως σαφές ότι στο πλαίσιο αυτό (και όπως έχει ήδη επισημανθεί με άλλες αφορμές από την κριτική νεότερη και παλαιότερη15) κατηγορίες του τύπου laquoγενιά του lsquo80raquo δεν θα διαφώτιζαν ιδιαίτερα την κατάσταση

Πάντως το ποίημα που εξετάζεται εδώ προσφέρεται ιδιαίτερα για διερευνήσεις προς την παραπάνω κατεύθυνση Αυτό οφείλεται στο ονειρικό θέμα το οποίο εξαιτίας της ειδικής του θέσης στην ευρωπαϊκή ρομαντική λογοτεχνία και της εν πολλοίς στιλιζαρισμένης του μορφής και λειτουργίας στο πλαίσιο των λογοτεχνικών ρευμάτων αποτελεί ευαίσθητο δέκτη των σχετικών συναντήσεων και μετατοπίσεων Και για ένα επιπλέον παράγοντα το ότι αποτελεί κατεξοχήν τόπο διαπλοκής εξωλογοτεχνικών εκδοχών λόγου που περιβάλλουν το λογοτεχνικό φαινόμενο τροφοδοτώντας το και τροφοδοτούμενοι από αυτό

Θα ήταν λοιπόν το laquoΌνειρονraquo του Βιζυηνού λόγου χάριν ρομαντικό ως προς την πεισιθάνατη απελπισία και την προφανή αντίθεση του ποιητικού υποκειμένου με την laquoαπονιά του κόσμουraquo ως προς τη δυιστική αιώρηση μεταξύ ζωής και θανάτου φαντασίας και πραγματικότητας αλλά και ως προς τις έμμεσες laquoδημώδειςraquo αναφορές του Συμβολιστικό ως προς τη διακριτική διάχυση του συναισθήματος τη μουσικότητα και τη βαθιά υποβολή της σκηνοθεσίας του και παρνασσιακό ως προς την καθαρή μορφή του με την πρόδηλη έμφαση στην τεχνική Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι οι παραπάνω κατηγορίες εκφράζουν την ταυτότητα του σημαδιακού αυτού κειμένου

14 Χρυσανθόπουλος laquoΤα διάπλοκα [hellip]raquo ό π σημ 8 σσ 51-52 15 Π Μουλλάς laquoΤο νεοελληνικό διήγημα και ο Γ Μ Βιζυηνόςraquo στο Γ Μ Βιζυηνός Νεοελληνικά διηγήματα Αθήνα Εστία 1996 (5η έκδοση) σ νστ΄ laquoΩς ένα βαθμό δεν ανήκει καν στη γενιά του lsquo80raquo Πρβ και την αντίδραση του Δ Χατζόπουλου (παρατίθεται αυτόθι σ 257) laquo [hellip] ενόμιζα προς στιγμήν ότι ανεγίνωσκα ξένον μέγα συγγραφέα παρά διηγήματα ελληνικά [hellip]raquo

6

Κανένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν μπορεί φυσικά να θεωρηθεί αποκλειστικότητα ενός και μόνο λογοτεχνικού ρεύματος Το όνειρο θανάτου για παράδειγμα δεν είναι προνόμιο των ρομαντικών ούτε η υποβολή της νύχτας και του σεληνόφωτος πρωτοανακαλύφθηκε από τους συμβολιστές Αυτό βέβαια που θα έκανε τη διαφορά είναι η ειδική φόρτιση που αποκτούν η παραπάνω θεματική και εικονοπλασία στον όψιμο ρομαντισμό και στον συμβολισμό όπου ουσιαστικά ταυτίζονται με τον εσωτερικό χώρο του ποιητή και την ίδια την ποιητική δημιουργία16 Αν αυτό όντως συμβαίνει στο υπό εξέταση ποίημα είναι κάτι που δύσκολα αποδεικνύεται Ωστόσο όπως με πολλές ευκαιρίες επισημαίνεται στη σχετική βιβλιογραφία τα παραπάνω λογοτεχνικά ρεύματα παρά τις προβεβλημένες αντιθέσεις τους ανήκουν τελικά στην ίδια ποιητική παράδοση με διαφορετικά σημεία έμφασης και τα όρια μεταξύ τους δεν είναι τόσο ευδιάκριτα όσο θα ήταν αναμενόμενο στη βάση μιας συμβατικής περιοδολόγησης17 Αυτό λοιπόν που μάλλον αποδίδει προσφορότερα τους όρους του ποιήματος αυτού είναι να διαβαστεί ως τόπος διάδρασης διαχρονικών θεμάτων και κειμενικών πρακτικών ποικίλης προέλευσης από τα οποία άλλα αναπαράγουν τα παραδεδομένα και άλλα (ή ακόμα και τα ίδια) διαλέγονται με τους οιωνούς της νεoτερικότητας Έτσι εξηγούνται τόσο η γραμματολογική εμβέλεια που επισημαίνει στο ποίημα αυτό η κριτική εμβέλεια που εκτείνεται από τη δημοτική παράδοση μέχρι τον ρομαντισμό και μέχρι τον νεορομαντισμό του εικοστού αιώνα όσο και η συνακόλουθη διαχρονική γοητεία του

Όπως έχει υπαινικτικά αναφερθεί παραπάνω χαρακτηριστικά νεοτερικό

στοιχείο του συγκεκριμένου ποιήματος είναι η έξοδος από την ονειρική σύμβαση και η συνδεση ενός εν πολλοίς χάρτινου στρατηγήματος με την ίδια την ονειρική εμπειρία και κατrsquo επέκταση με ενδοψυχικές διεργασίες18 Το laquoΌνειρονraquo διαχειρίζεται (και επιπλέον συμφύρει) δύο προνομιούχα ονειρικά σενάρια που αποτελούν ταυτόχρονα και θέματα

16 Βλ ενδεικτικά Vordtriede ό π σημ 7 σ 151 για τη νύχτα ως σύμβολο δημιουργίας laquoΗ στοχαστική σαγήνη της ψυχής στον Young και στον Klopstock οι τάφοι και η ευδαιμονία των ερειπίων που χαρακτηρίζουν τον 18ο αιώνα είναι ακόμα προ-συμβολικά Η συναισθηματική διέγερση του σκότους βασίζεται στην παραδοχή ότι η ημέρα είναι το πραγματικό πεδίο της ζωής Τώρα όμως η νύχτα έχει αναχθεί σε σύμβολο της κατεξοχήν δημιουργίαςraquo17 Βλ ενδεικτικά P Martino Parnasse et symbolisme Παρίσι Armand Colin 1970 (2η έκδοση) σσ 4 8 (όπου η μετάβαση από τον ρομαντισμό στον παρνασσισμό και τον συμβολισμό ανάγεται ήδη στον Hugo) 30-31 Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 για τον Hugo ως πρόδρομο του ldquopoegravete mauditrdquo αλλά και τον αντίστοιχο ρόλο του Novalis και του laquoδιαδόχουraquo του Hoffmann στην εξέλιξη του ποιητικού κλίματος στον ευρωπαϊκό χώρο (laquoπρος το εκεί όπου ο δρόμος προς τα μέσα περνάει από τα φαντάσματα της ίδιας μας της ψυχήςraquo) και αυτόθι 18 30 31 (Για τη σχέση του Βιζυηνού με τον Hoffmann βλ Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 195) Βλ και Α Symons The symbolist movement in literature Νέα Υόρκη Haskell House 1971 σσ 3 93 όπου οι απαρχές του συμβολισμού ανιχνεύονται στον de Nerval Αλλά και οι ίδιοι οι πρωτεργάτες του κινήματος είχαν ανάλογες απόψεις όπως φαίνεται στο μανιφέστο του Jean Moreacuteas laquoO συμβολισμόςraquo που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Figaro στις 18 Σεπτεμβρίου του 1886 ( βλ A France - J Moreacuteas - P Borde Τα πρώτα όπλα του συμβολισμού (μετ Ε Πανταζής) Αθήνα Γνώση 1983 σ 42 - 43) laquoΈτσι για να παρακολουθήσουμε την ακριβή γενεαλογία της νέας σχολής θα πρέπει να ανατρέξουμε μέχρι κάποια ποιήματα του Alfred de Vigny μέχρι τον Shakespeare μέχρι τους μυστικούς και πιο μακριά ακόμηraquo Πρβ και Jouanny ό π σημ 7 σ 73 laquoΟ συμβολισμός θα μπορούσε σίγουρα να αντιμετωπιστεί ως ολοκλήρωση μιας φάσης και αρχή μιας μεταβατικής περιόδου [hellip] Δεν ήταν καθόλου αβάσιμη η απόφαση του Italo Siciliano και του Raymond Pouillart να μετατρέψουν τη λογοτεχνία του fin de siegravecle σε προέκταση του ρομαντισμούmiddot ούτε θα έπρεπε να ξεχνούμε ότι ο παρνασσισμός παρατάθηκε στις πιο ρομαντικές εκδοχές του μέχρι τον Mallarmeacute και τον Verlaine και την καλλιτεχνική συνείδηση της σχολής που ακολούθησεraquo18 Για μια συνοπτική αναφορά στην εξέλιξη του ονειρικού θέματος στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία βλ Μ Ιατρού laquoΟ Ύπνος και τα όνειρα του Κώστα Καρυωτάκηraquo Νέα Εστία 1769 (2004) 134-149 όπου και σχετική βιβλιογραφία

7

της παγκόσμιας λογοτεχνίας ονειρικής και μη Το ένα είναι το ευρύτερο θέμα της ναυσιπλοΐας εδώ εξειδικευμένο στον παρασυρμό από το υδάτινο ρεύμα Συναφές με τα παραπάνω είναι και το θέμα της καθόδου ή της πτώσης συχνά αγωνιώδους που συνδέεται επανειλημμένα με τη μετάβαση στον κάτω κόσμο19Το άλλο είναι το θέμα του ειδώλου ή του σωσία σε συνδυασμό με την αναφορά στον μύθο του Νάρκισσου Και τα δύο θέματα σχετίζονται κατά παράδοση με τον θάνατο Το πρώτο θέμα απαντά ως αρχέτυπο στους μύθους πολλών παραδόσεων που συσχετίζουν το υγρό στοιχείο με τον κόσμο των νεκρών και τη μετάβαση εκεί με πλωτό ταξίδι20 Αρκεί να αναφερθούν εδώ ο ποταμός Αχέρων και η Αχερουσία λίμνη της ελληνικής μυθολογίας αλλά και η σημασία του κρασιού (ως υγρού στοιχείου) και της πρακτικής των χοών που ενώνουν τους νεκρούς με τους ζωντανούς ή του αίματος που πίνουν οι ψυχές για να επικοινωνήσουν με τους ανθρώπους ή του νερού της λήθης που τους χαρίζει τη λησμονιά Ακόμα και ο Διόνυσος στην εκδοχή του ως χθόνιου θεού συνδέεται με το υγρό στοιχείου (κρασί νερό θαλάσσιο ταξίδι) σε πολλές εκφάνσεις της λατρείας του και της σχετικής μυθοπλασίας21 Απηχήσεις αυτής της αντίληψης μπορούν εξάλλου να ανιχνευθούν σε πολυάριθμα παραδείγματα της νεότερης λογοτεχνίας από τον Coleridge και τον Poe μέχρι τον Rimbaud και τον Eliot Ειδικότερα το θέμα της καθόδου στις διάφορες εκδοχές του (κατάβαση στο εσωτερικό της γης καταβύθιση στο νερό αναπαράσταση του υπόγειου και υποθαλάσσιου κόσμου) με αφετηρία τον ρομαντισμό και με αποκορύφωμα τον υπερβατικό συμβολισμό από το ονειρικό ορυχείο του Novalis στον Heinrich von Ofterdingen μέχρι το ενυδρείο του Laforgue (ldquoSalomeacuterdquo Moraliteacutes leacutegendaires) εξελίσσεται σε σύμβολο του μονήρους δρόμου του ποιητή του κατrsquo εξοχήν ποιητικού χώρου και της ποιητικής δημιουργίας22 Και παρόλο που το laquoΌνειρονraquo δεν δίνει βέβαια κάποια ιδιαίτερη λαβή για ποιητολογικές προεκτάσεις ωστόσο η φονική μοναξιά στην οποία ωθείται το ποιητικό υποκείμενο από την laquoαπονιά του κόσμουraquo δεν μπορεί παρά να ανακαλεί έμμεσα ρομαντικές και μεταρομαντικές αντιλήψεις για τη σχέση του καλλιτέχνη με την κοινωνία

Σε κάθε περίπτωση ζωή και θάνατος πάνω και κάτω κόσμος πρακτικός και καλλιτεχνικός βίος συχνά χωρίζονται (αλλά και συνδέονται) τόσο στη γραμματειακή όσο και στην προφορική παράδοση μέσω του υγρού στοιχείου Αντίστοιχα βέβαια το υγρό στοιχείο εύλογα θεωρείται και πηγή προέλευσης της ζωής αλλά και σύμβολο της πορείας της ζωής τόσο σε πολλούς κοσμογονικούς μύθους όσο και στη λογοτεχνική συμβολική εικονοπλασία Η ζωή ndashποταμός και η ζωή-θάλασσα είναι κυρίαρχες μεταφορές τόσο στην έντεχνη γραμματείας όσο και στη λαϊκή κουλτούρα23

Από τους μύθους μέχρι τα όνειρα η απόσταση δεν είναι μεγάλη Η μυθολογική ερμηνεία που συνδέει τους μύθους με τo συλλογικό και ατομικό φαντασιακό παραπέμπει άμεσα και σε τυπικά όνειρα όπου το υγρό στοιχείο παίζει πάντα σημαντικό ρόλο24 Μύθοι όνειρα και λογοτεχνία λοιπόν συναντώνται σε μια πολυφωνική σύνθεση προφορικών και γραπτών κειμένων κοσμολογικής γνώσης και

19 Βλ J Pierrot Le recircve de Milton aux surreacutealistes Παρίσι Βρυξέλες Μοντρεάλ Bordas 1972 σσ 21-22 20 Βλ ενδεικτικά R G Edmonds III Myths of the underworld journey Plato Aristophanes and the ldquoorphicrdquo gold tabletsrdquo Kέμπριτζ Cambridge University Press 2004 ιδίως σσ 212 213-21421 Βλ Μ Δαράκη Ο Διόνυσος και η θεά γη Αθήνα Δαίδαλος - Ι Ζαχαρόπουλος 1994 σσ 48- 6022Vordtriede ό π σημ 7 σσ 43-45 για τον Novalis και το έργο του Heinrich von Ofterdingen και σσ 77-8 για τη σχέση των ενυδρείων που εμφανίζονται σε κείμενα του Laforgue και του Rodenbach με το laquoεσωτερικό ορυχείοraquo το ασυνείδητο23 Για τον συμβολισμό του νερού και για παραδείγματα από την παγκόσμια λογοτεχνία βλ G Bachelard Το νερό και τα όνειρα Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης (μετ Ε Τσούτη) Αθήνα Χατζηνικολή 1985 (ενδεικτικά) σσ 17 (το νερό ως laquoένα είδος εύπλαστου μεσολαβητή μεταξύ ζωής και θανάτουraquo) και 76 κ ε (κεφ ΙΙΙ laquoΤο σύνδρομο του Χάροντα το σύνδρομο της Οφηλίαςraquo για την αρχετυπική συμπλοκή ζωής και θανάτου που εκπροσωπεί το νερό)

8

γραμματειακής ρητορικής περιβάλλοντας το ποίημα του Βιζυηνού με ένα πυκνό υπαινικτικό πλέγμα αναγνωστικών δυνατοτήτων Ίσως σε αυτήν τη βαριά διακειμενική φόρτιση οφείλεται η laquoυποβλητικότηταraquo που του έχει αποδοθεί

Το μόνο βέβαιο πάντως είναι ότι το θέμα του θανάτου από πνιγμό απασχολεί

τον Βιζυηνό και επανέρχεται και σε μερικά από τα πιο ατμοσφαιρικά ποιήματα της ίδιας συλλογής25 Στο ποίημα laquoΤο παιδί στο ποτάμιraquo ένα μικρό αγόρι (ιδανικός ρομαντικός δέκτης των laquoσκοτεινώνraquo καλεσμάτων) πέφτει στο νερό και πνίγεται παρασυρμένο από τη θέα δύο κίτρινων κρίνων που νομίζει πως κάτι θέλουν να του πουν

[hellip]Στης ιτιάς το κλωνάρι θαρριέται αχ νrsquo ακούσrsquo ο μικρός προσπαθεί΄Ξάφνου σπα το κλωνί που κρατιέται

και κυλά στο νερό το βαθύ

Μια το φως απrsquo τα μάτια του σβύνει μια σαν κόκκινrsquo αστράφτει βαφή lsquoως που lsquoπέσαν οι κίτρινοι κρίνοι σαν σταυρός στην νεκρή του μορφή [hellip] Η μορφή της νεκρής Οφηλίας που ταξιδεύει με το νερό επανερχόμενο

λογοτεχνικό μοτίβο της τρέλας και της αυτοκτονίας26 δεν μπορεί παρά να ανακαλείται εδώ στην επιτάφια αυτή σκηνοθεσία Είναι μια ετιά γερτή σε ρυάκι που γυαλίζει στο ρέμα τrsquo ασημόφυλλά τηςmiddot πήγε εκεί πλέκοντας άχαρες γιρλάντες από αγριόχορτα σέλινα παρθενούδια μαργαρίτες και νεροτσουκνίδες [hellip] Εκεί καθώς σκαρφάλωνε στους κλάδους που έγερναν για να τους στεφανώσει με τrsquoαγριόχορτά της ένα κλαδί ζηλόφθονο έσπασεmiddot και πέφτουν τα χορταρένια στέφανα κι αυτή μαζί τους μες στο ποτάμι που έκλαιγεmiddot άπλωσαν τα ρούχα της και την κρατήσαν λίγο επάνω σα νεράιδαmiddot [hellip] (Άμλετ Πράξη Δ΄ σκηνή 7 μετ Β Ρώτας)

Η εικόνα του Βιζυηνού διαλέγεται επιπλέον με μνήμες νεκραναστημένων θεών της Aνατολής αλλά και οικόσημα σε τάφους νεαρών ευγενών της Δύσης27 με

24 Για την ψυχαναλυτική ερμηνεία των μύθων βλ ενδεικτικά Ε Csapo Theories of mythology Oξφόρδη Blackwell 2005 σσ 92-95 (ldquoUniversal symbolism and mythrdquo) Πρβ για τη γιουγκιανή θεωρία του συλλογικού ασυνείδητου και των αρχετύπων σε μύθους και όνειρα Pierrot ό π σημ 19 σσ 17 ndash 1825 Βλ και το ποίημα laquoΗ ανεμώνηraquo Βλ και Ζανέκα ό π σημ 3 σ 111 σχετικά με την απουσία της θάλασσας στην ποίηση του Βιζυηνού laquoΤο υγρό στοιχείο στην ποίησή του αντιπροσωπεύεται από ποτάμια και λίμνες Αλλά ακόμη κι αυτά που ομολογουμένως είναι πιο ακίνδυνα από τη θάλασσα άλλοτε παρουσιάζονται ως παγίδες θανάτου και άλλοτε είναι σύμβολα θανάτου Ο φόβος του Βιζυηνού προς το υγρό στοιχείο είναι καθολικός και θα μπορούσαμε να πούμε ότι αγγίζει τα όρια της φοβίαςraquo Η Ζανέκα ερμηνεύει τη σχέση αυτή με βάση τα βιογραφικά δεδομένα Πάντως και στα διηγήματα το ποτάμι συνδυάζεται με θανάσιμο κίνδυνο (αλλά και με την εξέλιξη της πλοκής) όπως πχ φαίνεται από το επεισόδιο του παρrsquo ολίγον πνιγμού στο laquoΑμάρτημα της μητρός μουraquo ή από το μοιραίο γεφύρι στο laquoΠοίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μουraquo Πρβ και τη χαρακτηριστική διατύπωση του Π Καλλιγά στην εισαγωγή του στο Γ Μ Βιζυηνού Η φιλοσοφία του καλού παρά Πλωτίνω Αθήνα Αρμος 1995 σ 23 σχετικά με την ανάγνωση του νεοπλατωνικού φιλοσόφου από τον Βιζυηνο laquoΟ παρασυρμός της ψυχής από τη ρευστότητα της ύλης ο laquoθάνατόςraquo της και ο ενταφιασμός της στον εινάλιον τύμβον της σωματικότητας είναι μοτίβα που επανέρχονται με ιδιαίτερη επιμονή και στο λογοτεχνικό έργο του Βιζυηνού [hellip]raquo26 Bλ Bachelard ό π σημ 23 σσ 88-9327 Πρβ το σονέτο του Κώστα Ουράνη ldquoEdward VIrdquo όπου ο μικρός νεκρός βασιλιάς αναπαύεται εν ειρήνη κάπου μεταξύ Μποντλέρ και Καβάφη φέροντας ως οικόσημο τα κρίνα τα γαλατικά και του Τυδόρ τα ρόδα Κι ως ναrsquo ταν τ΄άνθη αληθινά ο τάφος του ευώδα (Κ Ουράνη Ποιήματα Αθήνα

9

αρχέγονους κοσμολογικούς μύθους αλλά και με τη χριστιανική ρομαντική μυθολογία του laquoωραίου θανάτουraquo28 και των συνακόλουθων νεκρών νέων της νεότερης γραμματείας Άλλωστε ο κρίνος ως σύμβολο σχετίζεται μεταξύ άλλων με τον θάνατο και την κάθοδο στον Άδη αλλά και με το μεγαλείο Κατά μια εκδοχή του μύθου το λουλούδι που άνοιξε στην Περσεφόνη τις πύλες του βασιλείου του Πλούτωνα δεν ήταν νάρκισσος αλλά κρίνοςmiddot κρίνοι επίσης αναφέρονται και στη νέκυια της Αινειάδας (6 884) που όμως προλογίζουν και τη μελλοντική δόξα του Αινεία29 Αλλά και η ιτιά του ποιήματος η ίδια μοιραία ιτιά του Shakespeare μαρτυρείται ευρύτατα ως σύμβολο θανάτου τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη λαϊκή παράδοση30 Ο τίτλος εξάλλου παραπέμπει σε αρκετούς παρόμοιους τίτλους γερμανικών ποιημάτων και πιο άμεσα στο ldquoDer Juumlngling am Bacherdquo [laquoΤο αγόρι στο ρυάκιraquo] του Schiller το οποίο όμως έχει ως θέμα τον έρωτα χωρίς ανταπόκριση31 Ωστόσο και εδώ το μοτίβο των λουλουδιών που παρασύρονται από το νερό συνεχίζει να θυμίζει την εικονοπλασία του Βιζυηνού An der Quelle sass der Knabe Blumen wand er sich zum Kranz Und es sah sie fortgerissen Treiben in der Wellen Tanz [Στην πηγή καθόταν το παιδί έπλεκε στεφάνι από λουλούδια και τα είδε να χάνονται μακριά παρασυρμένα στον χορό των κυμάτων] Ακόμα σε καθαρά θεματικό - δομικό επίπεδο το ποίημα μπορεί να συσχετιστεί με την αλληγορική μπαλάντα της Αnnette von Droste-Huumllshoff ldquoDer Knabe im Moorrdquo [laquoΤο αγόρι στον βάλτοraquo] Το ποίημα αυτό έχει ερμηνευθεί ως μετάβαση από τον κόσμο των ανεξέλεγκτων ενορμήσεων στο φως του πολιτισμού Εδώ το παιδί ως εκπρόσωπος μιας προ-λογικής κατάστασης διασχίζει τον σκοτεινό βάλτο του υποσυνείδητου κινδυνεύοντας να πνιγεί αν ενδώσει στα δαιμονικά καλέσματα των ενστίκτων Τελικά όμως σε αντίθεση με το παιδί του Βιζυηνού (και με το παιδί στον ldquoErlkoumlnigrdquo [laquoΒασιλιάς των

Εστία χ χ σ 69) Είναι χαρακτηριστικό ότι ο (εραλδικός) κρίνος συνδέεται με τη γονιμότητα και τη ζωή αλλά και με το θείο Η περιγραφή του παρουσιάζει αναλογίες με τους επιτάφιους κρίνους του ποιήματος του Βιζυηνού laquoΈχει σαν βάση ένα τρίγωνο που αντιπροσωπεύει το νερό Στο επάνω μέρος βρίσκεται ένα σταυρός (σύνδεση και πνευματική πραγμάτωση) που διευρύνεται από δύο συμμετρικά φύλλα που τυλίγονται πάνω στον οριζόντιο άξονα [hellip]raquo (J- E Cirlot To λεξικό των συμβόλων (μετ Ρ Καππάτος) Αθήνα Κονιδάρης 1995 σσ 313-314 λ laquoκρίνος (2)raquo) Πρβ και Μ Lurker Woumlrterbuch der Symbolik Στουτγκάρδη Kroumlner 1991 σσ 435- 436 λ ldquoLilierdquo28 Για την εξιδανίκευση του θανάτου στον ρομαντισμό βλ Φ Αριές Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου (μετ Θ Νικολαϊδης) Αθήνα Εστία 1999 τ Β΄ Ο εξαγριωμένος θάνατος σσ 177-270 (laquoΗ εποχή των ωραίων θανάτωνraquo)29 ldquoValeur agrave la fois funegravebre et exaltante du symbolerdquo [laquoη ταυτόχρονα νεκρώσιμη και δοξαστική σημασία του συμβόλουraquo] ( J Chevalier ndash A Cheerbrant Dictionnaire des symboles Παρίσι Laffont-Jupiter 1982 σσ 577-578 λήμμα ldquoLis (ou Lys)rdquo Bλ και Lurker ό π σημ 27 και Γ Βελουδής Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική Οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση 1989 σ 108 για την ειδική σημασία του κρίνου στον γερμανό μυστικιστή J Boehme ο οποίος συνδέει τον κρίνο με την αναγέννηση του ανθρώπου μέσα στο Άγιο Πνεύμα 30 Μ Βοβέλ Ο θάνατος και η Δύση Από το 1300 ως τις μέρες μας (μετ Κ Κουρεμένος) Αθήνα Νεφέλη 2000 τ Β΄ σ 138 Βλ και Αριές ό π σημ 28 σ 336 όπου παρατίθεται σε μετάφραση ποίημα του J Delille [hellip] Δείτε αυτό το μαυσωλείο όπου μια σημύδα γερμένη Πένθιμος μιμητής της ιτιάς της Ανατολής Με τα μακριά βάγια της και τα φύλλα που πέφτουν Θλιμμένη με τα χέρια να κρέμονται κλαίει πάνω στον τάφο31 F Schiller Saumlmtliche Werke Mόναχο Hanser 1960 τ Α΄ Gedichte Dramen I σσ 406 - 407 Πρβ και Uhland lsquoDas Maumldchen am Bachersquo [laquoΗ κόρη στο ρυάκιraquo] που παρουσιάζει θεματική ομοιότητα με το laquoΠαρά τον ποταμόνraquo του Βιζυηνού (Werke Μόναχο Winkler 1980 τ Α΄ Saumlmtliche Gedichte σ 443) και Goethe lsquoAm Flussersquo [laquoΣτον ποταμόraquo] (Gedichte Reflexionen Gedichte ndash Epen ndash West-oumlstlicher Divan Maximen und Reflexionen Βερολίνο Ντάρμστατ Βιένη Deutsche Buch-Gemeinschaft 1963 σ 109 Το αξιοσημείωτο εδώ είναι ό επίμονος συνδυασμός του νερού με το δίπολο έρως ndash θάνατος και περαιτέρω με τη ροή της ζωής το φευγαλέο των αισθημάτων την απώλεια και τη φθορά

10

σκλήθρωνraquo] του Goethe) κατορθώνει να φτάσει με ασφάλεια στο στέρεο έδαφος του ορθού λόγου32

Όμως ακόμα περισσότερες θεματικές και εικονοπλαστικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo απαντούν στο ποίημα laquoΠαρά την λίμνηνraquo Εδώ επιπλέον εμφανίζεται και η laquoμυστικήraquo έναστρη νύχτα αλλά και το είδωλο του πραγματικού κόσμου ο ονειρικός κόσμος που αντικατοπτρίζεται στα νερά όπως στον Σολωμό33 παραπέμποντας στην ψυχή και στην laquoάλληraquo ζωή Το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται βέβαια με το θολό απομονωμένο άστρο που πέφτει στη λίμνη και σβήνει

Η Πλάσrsquo απεκοιμήθη κιrsquo ολόγυρα στην γη

της νύχτας εχύθη η μυστική σιγή

Και μrsquo εύνοια σκεπάζει Ο Ουρανός κρυφή Την λίμνη που ΄μοιάζει την ίδια του μορφή

Κrsquo απ΄ τrsquo αψηλά κrsquo αιθέρια προβάλλουν φωτεινά και παίζουν τrsquo αστέρια μαζί της σιγανά

[hellip] Πού πας δικό μrsquo αστέρι στον άφωτο βυθό καρτέρει καρτέρει κrsquo εγώ σrsquo ακολουθώ

Ω καρτέρει καρτέρει και συ θα κοιμάσrsquo εν βραχεί (Warte nur balde ruhest du auch) Οι τελευταίοι στίχοι απηχούν το γνωστό ποίημα του Goethe ldquoWandrers Nachtliedrdquo [laquoΝυχτερινό τραγούδι του πεζοπόρουraquo] που μετέφρασε ο Βιζυηνός ενώ το μοτίβο του άστρου που πέφτει (μαζί με το μοτίβο της καταβύθισης) απαντά σε ένα υποβλητικό ποίημα του Heine34 με θέμα την εφήμερη ομορφιά και την αναπόδραστη φθορά

Es faumlllt ein Stern herunter Aus seiner funkelnden Houmlhrsquo Das ist der Stern der Liebe Den ich dort fallen sehrsquo [hellip]

[Πέφτει ένα αστέρι στη γη από τα ύψη που σπιθοβολούν είναι το άστρο της αγάπης που βλέπω εκεί πέρα να πέφτει]

32 Freund ό π σημ 10 σσ 203-204 (κείμενο) σσ 81-87 (ανάλυση)33 Για σολωμικές επιδράσεις στον Βιζυηνό έχει μιλήσει ο Μουλλάς laquoΟ Βιζυηνός ως ποιητήςraquo ό π σημ 6 σ 71 Για το θέμα της αντανάκλασης του φυσικού κόσμου στα νερά σε σχέση με τα όνειρα αλλά και με την τέχνη βλ Βελουδής ό π σημ 29 σσ 305-30634 H Heine Buch der Lieder Αμβούργο Hoffmann und Campe 1975 σ 192 Πρβ και laquoΑφροδίτη Τrsquo άστρον της αγάπηςraquo του Βιζυηνού Κουτριάνου ό π σημ 1 τ Βrsquo σσ 135-138 Οι πρόχειρες πεζές μεταφράσεις των ποιημάτων είναι δικές μου (εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά) και στόχο έχουν αποκλειστικά τη διευκόλυνση του αναγνώστη

11

Kατά τα λοιπά το laquoΠαρά την λίμνηνraquo σκηνοθετεί μια laquoνύχτα σπαρμένη μάγιαraquo από αυτές που ευνοούν τις εμφανίσεις οραματικών μορφών ιδίως μέσα από ακίνητα νερά35 Με τη διαφορά ότι εδώ δεν υπάρχει ανάδυση αλλά κατάδυση Και σε αυτό το ποίημα όπως και στο laquoΌνειρονraquo το θέμα της πτώσης στο νερό και το θέμα του ειδώλου συμπλέκονται θανάσιμα Αρχικά το άστρο που πέφτει στη λίμνη ταυτίζεται με το είδωλό του και δυνητικά το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται με το άστρο και το ακολουθεί Διπλή ταύτιση και διπλός θάνατος Οι ρομαντικές συνάφειες ενισχύονται από τη γενικότερη μεταφυσική εμψύχωση της φύσης (Πλάση και Ουρανός με κεφαλαία) η οποία όμως εν προκειμένω θυμίζει και τις κλασικότροπες προσωποποιίες αφηρημένων εννοιών Αλλά μήπως το είδωλο μιας άλλης πραγματικότητας και η επιθυμία της καταφυγής σε αυτήν δεν παραπέμπει και σε έναν υπερβατικό συμβολισμό Τόσο τα γραμματολογικά όσο και τα θεματικά όρια μοιάζουν να συμφύρονται μπροστά στους όρους της κειμενικής πραγματικότητας

Μνημονεύθηκαν παραπάνω κάποιες γερμανικές αναφορές του ποιήματος Δεν μπόρεσα να εντοπίσω ακριβώς ομόθεμο ποίημα ανάμεσα στα γνωστά γερμανικά αναγνώσματα του Βιζυηνού36 αλλά ένα ποίημα του Ludwig Uhland του οποίου οι μπαλάντες αποτέλεσαν έναυσμα για τις αντίστοιχες αναζητήσεις του Βιζυηνού φαίνεται ότι παρουσιάζει κάποια θεματική αναλογία με το laquoΌνειρονraquo παρόλο που δεν έχει ονειρικό θέμα Πρόκειται για το laquoAuf der Űberfahrtraquo [laquoΚατά τον διάπλουraquo] από τη συλλογή Lieder37

Űber diesen Strom vor JahrenBin ich einmal schon gefahrenHier die Burg im AbendschimmerDruumlben rauscht das Wehr wie immer

Und von diesem Kahn umschlossenWaren mit mir zween GenossenAch ein Freund ein vatergleicherUnd ein junger hoffnungsreicher

So wenn ich vergangner TageGluumlcklicher zu denken wageMuss ich stets Genossen missenTeure die der Tod entrissen

Doch was alle Freundschaft bindet Ist wenn Geist zu Geist sich findet Geistig waren jene Stunden Geistern bin ich noch verbunden-

Nimm nur Faumlhrmann nimm die Mitte Die ich gerne dreifach biete Zween die mit mir uumlberfuhren Waren geistige Naturen

35 Για τη laquoσκηνογραφίαraquo που ευνοεί την εμφάνιση οραμάτων στον Σολωμό βλ Δ Ν Μαρωνίτης laquoΕφιάλτες και οράματα στον Σολωμόraquo στο Διαλέξεις Αθήνα Στιγμή 1992 σ 1536 Σε ονειρικό θέμα και μάλιστα σε προφητικό όνειρο θανάτου αναφέρεται και η μπαλάντα του F Hebbel ldquoDer Heideknaberdquo [laquoΤο παιδί της χέρσας γηςraquo] όπου μάλιστα προβάλλεται και το αναπόδραστο του πεπρωμένου Η εικονοπλασία ωστόσο και η υπόθεση διαφέρουν πολύ37 Uhland ό π σημ 31 σ 40

12

[Αυτό το ποτάμι το έχω ξαναπεράσει πριν από χρόνια Εδώ το κάστρο στο μισόφωτο του δειλινού πέρα αχολογάει το φράγμα όπως πάντα Και μές σrsquo αυτή τη βάρκα μαζί μου ήταν δύο σύντροφοι Αχ ένας φίλος σαν πατέρας και ένας νέος γεμάτος ελπίδες Έτσι όποτε τολμήσω να σκεφτώ τις παλιές ευτυχισμένες μέρες πάντα νοσταλγώ συντρόφους ακριβούς που άρπαξε ο θάνατος Ωστόσο αυτό που στεριώνει κάθε φιλία είναι η συνάντηση των ψυχώνmiddot πνευματικές ήταν εκείνες οι ώρες και με πνεύματα είμαι ακόμα δεμένος Πάρε βαρκάρη πάρε τα ναύλα που με χαρά πληρώνω τριπλά Οι δύο συνταξιδιώτες μου δεν ήταν παρά πνεύματα]

Τα κοινά θεματικά στοιχεία με το ποίημα του Βιζυηνού είναι ο ποταμός και ο θάνατος Και παρόλο που δεν αναφέρεται όνειρο υπάρχει ωστόσο το θέμα της αναπόλησης και των αναμνήσεων που αποκτά κάτι από την ονειρική laquoμαγικήraquo ασάφεια εξαιτίας του χρόνου που μεσολάβησε και της φαντασίας που καλείται να γεμίσει τα κενά Η μνήμη λοιπόν με αφορμή το πέρασμα του ποταμού ανακαλεί μετωνυμικά τους νεκρούς και για άλλη μια φορά το νερό γίνεται ο δίαυλος που ενώνει και χωρίζει ζωή και θάνατο Με τα δεδομένα αυτά ο περαματάρης της τελευταίας στροφής με τα τριπλά ναύλα που εισπράττει υπαινίσσεται το μυθολογικό του ανάλογο και η διάβαση του ποταμού συντροφιά με τις ψυχές των νεκρών μετατρέπεται σε ταξίδι θανάτου οιωνό του θανάτου του ίδιου του ποιητικού υποκειμένου ή καλύτερα σε ταξίδι στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου αφού τα όρια υπερβαίνονται και οι νεκροί συνυπάρχουν με τους ζωντανούς ως laquogeistige Naturenraquo38 Δεν υπάρχει η θανάσιμη απελπισία του Βιζυηνού αλλά το κλίμα της θλιμμένης υποβολής είναι αντίστοιχο και τα σημεία που επιστρατεύονται προέρχονται σαφώς από έναν κοινό κώδικα

Μια αντίστοιχη διάθεση και εικονοπλασία ανιχνεύεται και στο ποίημα του Uhland laquoDas Schiffleinraquo [laquoΤο καραβάκιraquo] από τη συλλογή Balladen und Romanzen39 όπου το θαλάσσιο ταξίδι παραλληλίζεται με τη ζωή και την αποξένωση ενώ στο τέλος διακρίνεται μια έμμεση παραπομπή στο πορθμείο των νεκρών

Ein Schifflein ziehet leiseDen Strom hin seine GleiseEs schweigen die drin wandernDenn keiner kennt den andern

[hellip]Hart stoumlsst es auf am StrandeMan trennt sich in die LandeWann treffen wir uns BruumlderAuf e i n e m Schifflein wieder 40

38 Πρβ και μια αντίληψη διαδεδομένη στον χριστιανικό μεσαίωνα σύμφωνα με την οποία οι νεκροί είναι παρόντες μεταξύ των ζωντανών σε ορισμένες περιπτώσεις αλλά γίνονται αντιληπτοί μόνο από αυτούς που πρόκειται να πεθάνουν σύντομα βλ Αριές ό π σημ 28 τ Α΄ Η εποχή των κοιμωμένων σ 2639 Uhland ό π σημ 31 σσ 146-14740 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Uhland πραγματεύεται μια ανάλογη θεματική και σε μια επιστολή του προς τον Justinus Kerner όπου σχολιάζει ένα όνειρο του φίλου του με τρόπο που συμφύρει φαντασία και πραγματικότητα και συνδυάζει εμπειρίες της εγρήγορσης με deacutejagrave vu αισθήσεις Εδώ μια ολόκληρη περιοχή φέρεται να καταποντίζεται σε ένα ρέμα και να παρασύρεται από τα νερά του για να καταλήξει στον ποταμό Νέκαρ Καθώς ο φίλος περνάει πάνω από τη γέφυρα του Νέκαρ κοιτάζει για μια στιγμή τον ποταμό και η ματιά του συλλαμβάνει την εικόνα που θα αντικατοπτριστεί στη συνέχεια στο όνειρό του Έτσι προκύπτουν τα μοτίβα τόσο της διάβασης όσο και του καθρέφτη και του ειδώλου αλλά και η προβολή του ειδώλου στο όνειρο (Uhland ό π σημ 31 τ B΄ Saumlmtliche Dramen und

13

[Ένα καραβάκι πλέει σιγανά ακολουθώντας το ρεύμα Οι επιβάτες του είναι σιωπηλοί γιατί είναι όλοι άγνωστοι μεταξύ τους [hellip] Απότομα χτυπάει στην ακτή οι δρόμοι μας χωρίζουν στη στεριά Πότε αδέρφια θα βρεθούμε ξανά όλοι μαζί στο ίδιο καραβάκι]

Νυχτερινή ναυσιπλοΐα που καταλήγει σε παρασυρμό από τα ρεύματα και από τo κάλεσμα των νηρηΐδων απαντά και στο ποίημα laquoDie Elfenkluftraquo [laquoΟ γκρεμός των ξωτικώνraquo] από τα Gedichte aus dem Nachlass41[Ποιήματα από τα κατάλοιπα] του Uhland Και εδώ η κωπηλασία είναι βαριά σαν τη ζωή και η πλημμυρίδα κλέβει την ευτυχία όπως η laquoαπελπισιάraquo και η laquoαπονιά του κόσμουraquo

ldquoSchwer ist der RuderschlagSchwer mir das LebenAch und kein Abend magRuhe mir gebenSeit mir die wilde FlutRaubte mein liebstes Gluumlckrdquo [hellip]

[Βαρύ το κουπί που τραβώ βαριά και η ζωή μου Aχ Καμιά βραδιά δεν μπορεί να μου χαρίσει τη γαλήνη από τότε που η άγρια πλημμύρα μού άρπαξε την πιο ακριβή ευτυχία μου]

Από τα προηγούμενα έχει ήδη προκύψει το δεύτερο βασικό θέμα του ποιήματος του Βιζυηνού το θέμα του σωσία ή του ειδώλου που φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεδεμένο με το θέμα του νερού ως υγρού καθρέφτη Tο θέμα σε πολλές και ποικίλες εκδοχές κατέχει κεντρική θέση στην ανθρωπολογία την ψυχανάλυση και τη λογοτεχνία42 Το είδωλο πάντως είναι πάνω απrsquo όλα σήμα θανάτου

Οι άνθρωποι κοιτάζονται σrsquo έναν καθρέφτη και ανακαλύπτουν τον θάνατο Από τον 16ο αιώνα ώς την εποχή του μπαρόκ οι ζωγράφοι Γερμανοί ή Ισπανοί απέδωσαν επανειλημμένα αυτό το αναπάντεχο φαινόμενο είτε κατακεραυνώνει μια νεαρή γυναίκα στο μπουντουάρ της είτε γίνεται δεκτό μrsquo ένα αίσθημα παραίτησης από το γηραιό εκείνο ζεύγος των Μπούρκμαϊρ οι οποίοι βλέπουν στον καθρέφτη την εικόνα τους με μορφή νεκροκεφαλών Αυτά σημειώνει ο Μ Vovelle στην αρχή του βιβλίου του για την ιστορία του θανάτου στον δυτικό πολιτισμό43 Το είδωλο ταυτίζεται με την ψυχή τόσο στην τέχνη όσο και στα λαϊκά έθιμα των διαβατηρίων τελετών πολλών διαφορετικών πολιτισμών44 Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται και πλατιά διαδεδομένες πρακτικές όπως το άδειασμα των κουβάδων και των δοχείων με νερό ή γάλα αλλά και η κάλυψη

Dramenfragmente dichterische Prosa ausgewaumlhlte Briefe σσ 474 - 475) 41 Uhland ό π σημ 31 σσ 405-407 42 Για μια διεξοδική παρουσίαση του θέματος βλ P Jourde ndash P Tortonese Visages du double Un thegraveme litteacuteraire Χ τ ε Nathan 1996 ιδιαίτερα (από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ) σσ 43 ndash 47 όπου εξετάζεται η σχέση του θέματος με τον μεσμερισμό και τον ρομαντισμό Βλ και την κλασική μελέτη του O Rank The double A psychoanalytic study Translated and edited by H Tucker jr Νέα Υόρκη Λονδίνο Σκάρμπορο New American Library 197143 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 2744 Μεταξύ άλλων και στη Γερμανία και στην Ελλάδα κατά τον Frazer στο Rank ό π σημ 42 σ 66

14

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

Το λείψανό μrsquo αχνόhellip Εψές είδα στον ύπνο μου

ένα βαθύ ποτάμι - Θεός να μην το κάμη να γείνει αληθινό ndash

Το ποιητικό έργο του Βιζυηνού έχει προκαλέσει μάλλον ευάριθμα και επιγραμματικά σχόλια από την πλευρά της κριτικής1 κύριο χαρακτηριστικό των οποίων είναι όπως εύστοχα έχει επισημανθεί από την έρευνα μια έκδηλη αμηχανία2 H αμηχανία αυτή φαίνεται ότι οφείλεται αφενός στην ανομοιογένεια και ποιοτική ανισότητά του έργου αυτού και αφετέρου στην αισθητά μικρότερη εμβέλειά του σε σύγκριση με την πεζογραφική παραγωγή του συγγραφέα για να μην αναφερθούμε και στην απόσταση ανάμεσα στον laquoαφελήraquo ποιητή και στον εμβριθή επιστήμονα Βιζυηνό3 Ως αποτέλεσμα των προηγούμενων επισημάνσεων προκύπτει και ένα συναφές ζήτημα της σχετικής έρευνας η αδυναμία σαφούς γραμματολογικής ένταξης που φαίνεται ότι αποτελεί για την παλαιότερη κριτική αφορμή για γλωσσικού τύπου κυρίως ενστάσεις ενώ για τη νεότερη μια γόνιμη αφετηρία περιοδολογικών και ειδολογικών αναζητήσεων Με άλλα λόγια η ποίηση του Βιζυηνού ποίηση φιμωμένη από τις προκαταλήψεις της εποχής του κατακερματισμένη θεματικά και υφολογικά και ανεπτυγμένη στα περιθώρια και τα laquoδιάκεναraquo των περιόδων και των ρευμάτων μοιάζει προς το παρόν μάλλον να προκαλεί ερωτήματα παρά να οδηγεί σε συμπεράσματα 4

Ωστόσο υπάρχει ένα θέμα σχετικά με το οποίο σημειώνεται εν πολλοίς ομοφωνία και μάλιστα από τον Παλαμά μέχρι και τις μέρες μας το ποίημα που παρατίθεται παραπάνω5 laquoΤο όνειρονraquo φαίνεται ότι θεωρείται από τα καλύτερά του αν όχι το καλύτερο καθώς (πέρα από τα έντεχνα laquoβαλίσματαraquo) συγκεντρώνει τη μεγαλύτερη προσοχή και τις περισσότερες εύφημες μνείες από κάθε άλλο Συγκαταλέγεται ανάμεσα στα ποιήματα που χαρακτηρίζονται από υποβλητικότητα εσωστρέφεια και μουσικότητα παραπέμπουν στον ευρωπαϊκό συμβολισμό και (έμμεσα) προοικονομούν τον ελληνικό νεορομαντισμό του εικοστού αιώνα6 Και βέβαια

1 Για όλα τα παραπάνω και ειδικότερα για την υποδοχή του έργου του και τη σχετική βιβλιογραφία βλ την εισαγωγή στο ΓΜ Βιζυηνού Τα ποιήματα (φιλολογική επιμέλεια Ε Κουτριάνου) Αθήνα Ιδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 2003 τ Α΄ ειδικά το κεφ IV σσ 176-199 2 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 1763 Κουτριάνου ό π σημ 1 σσ 177-183 Γενικότερα για τον διχασμό ανάμεσα στον φιλόσοφο και τον λογοτέχνη βλ Ν Δήμου laquoΒιοθεωρία και φιλοσοφία του Γ Βιζυηνούraquo στο Ξ Κατσαρή-Βαφειάδη (επιμ) Γεώργιος Βιζυηνός Η ζωή και το έργο του (Περιφερειακό συνέδριο 2-4 Απριλίου 1993) Κομοτηνή Δήμος Κομοτηνής - Πνευματικό Κέντρο Δήμου Κομοτηνής 1997 σ 84 (σε σχέση με τη φιλοσοφία του Schopenhauer) Βλ και την αντίθετη άποψη της Σ Θ Ζανέκα Φιλοσοφικές και ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνού Θεσσαλονίκη 2002 σ 132 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή)4 Βλ χαρακτηριστικά την τελευταία φράση της εισαγωγής της Ε Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 199 laquo[hellip] ένα έργο που παραμένει μέχρι σήμερα εκκρεμής γρίποςraquo5 Κατά την έκδοση της Κουτριάνου ό π σημ 1 σσ 419-4206 Βλ Π Μουλλάς laquoΟ Βιζυηνός ως ποιητήςraquo στο Ξ Κατσαρή-Βαφειάδη (επιμ) ό π σημ 3 σσ 7172 και του ίδιου laquoΟ Παλαμάς ως κριτικός του Βιζυηνούraquo στο Γεώργιος Βιζυηνός Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου για τη ζωή και το έργο του Κομοτηνή 28-30 Μαρτίου 1997 Κομοτηνή Δήμος Κομοτηνής - Κέντρο Λαϊκών Δρωμένων 1998 σ 192 όπου παρατίθεται κρίση του Παλαμά για το laquoΌνειρονraquo laquo[hellip] ποίημα δυσκολοσύγκριτο με την παθητική του μουσικότητα και με κάτι σαν προφητικό συντάρασμα της μοίρας που μέλλεται του ποιητήraquo Βλ και Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 188 laquoΠολύ γνωστά ποιήματά του όπως το laquoΌνειρονraquo ή laquoΤο φάσμα μουraquo είναι μάλλον προφανές πώς τα αγγίζει γόνιμα ο δυτικός συμβολιστικός άνεμοςraquo Πρβ και Δήμου ό π σημ 3 σ 83 laquoΚαι το χλωμό παλληκάρι που πρωταγωνιστεί στο laquoΌνειροraquo (είδωλο του ποιητή) υποφέρει από την laquoαπελπισιάhellipκαι απονιά του κόσμουraquo

2

οι συμβολιστικές συνάφειες του ποιήματος εξηγούνται ικανοποιητικά αν ληφθεί υπόψη η στενή σχέση του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό στο πλαίσιο του οποίου διαμορφώθηκε ποιητικά ο Βιζυηνός Αλλά και ευρύτερα λογοτέχνες όπως ο Ηeine o Houmllderlin ο Jean Paul ο Ibsen και ο Ηoffmann και στοχαστές όπως o Schopenhauer ο Nietzsche ο von Hartmann ακόμα και ο Wagner που διαμόρφωναν την περιρρέουσα ατμόσφαιρα των χρόνων των σπουδών του Βιζυηνού έχουν συνδεθεί με τις απαρχές του ευρωπαϊκού συμβολισμου 7 Αυτό όμως που προκαλεί εδώ επιπλέον ενδιαφέρον είναι πρώτον ο χειρισμός του ονειρικού θέματος ενός θέματος με διαρθρωτική λειτουργία τόσο στον ρομαντισμό όσο και στον συμβολισμό κυρίως ως προς τα εμπλεκόμενα (ονειρικά και μη) μοτίβα middot και δεύτερον το πώς αυτός ο χειρισμός συνδέεται με τον μεταβατικό διαμεσολαβητικό και ενδεχομένως προγραμματικό χαρακτήρα της λογοτεχνικής παραγωγής του Βιζυηνού που επανειλημμένα επισημαίνεται από την κριτική8

Αλλά ας ξεκινήσουμε από το γράμμα του κειμένου laquoΤο όνειρονraquo

περιλαμβάνεται στη συλλογή Ατθίδες Αύραι (Λονδίνο 1883) και εντάσσεται σαφώς στη laquoγερμανική περίοδοraquo της εξέλιξης του ποιητή αν δεχτούμε το τετραμερές σχήμα που προτάθηκε αρχικά από τον Παλαμά και που παρακολουθεί την πορεία του από τα ποιητικά του πρωτόλεια μέχρι τον ρεαλισμόνατουραλισμό της πεζογραφίας του9 Η ακριβής χρονολογία γραφής του δεν είναι γνωστή ωστόσο θα πρέπει να τοποθετηθεί στο διάστημα μετά την εγκατάσταση του συγγραφέα στη Γερμανία (1875) επειδή είναι εμφανές ότι προϋποθέτει εξοικείωση με ανάλογου κλίματος γερμανικά ποιήματα Θα μπορούσε μάλιστα να ενταχθεί (μαζί με αρκετά ακόμα ποιήματα του Βιζυηνού) στο συναφές με την έντεχνη μπαλάντα είδος της Romanze που έχουν καλλιεργήσει ποιητές όπως ο Uhland ο Heine και ο Brentano και που τελικά αναπτύχθηκε ανεξάρτητα από τη

7 Θέμα της μελέτης του W Vordtriede Novalis und die franzoumlsischen Symbolisten Zur Entstehungsgeschichte des dichterischen Symbols Στουτγκάρδη Kohlhammer 1963 Εδώ εκτός από τον Νovalis κάποιες βασικές αρχές του συμβολισμού και ευρύτερα του μοντερνισμού ανιχνεύονται σε ποιητές και θεωρητικούς όπως ο Schiller (σ 99 laquo ldquoΒedeutenrdquo statt ldquodarstellenrdquoraquo [laquoυποδήλωσηraquo αντί laquoαναπαράστασηraquo]) και φιλοσόφους όπως ο Νietzsche (σ 63) πράγμα που όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό δημιουργεί εύλογους συνειρμούς (βλ σχετικά Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 198 και Δήμου ό π σημ 3 για τη σχέση του Βιζυηνού με τον Schopenhauer και έμμεσα με τον Nietzsche και μάλιστα με αναφορά στο υπό εξέταση ποίημα) Πρβ και K Wais ldquoGerman poets in the proximity of Baudelaire and the symbolistsrdquo στο A Balakian (ed) The symbolist movement in the European languages Βουδαπέστη Akadeacutemiai Kiadoacute 1984 σ 145 όπου τονίζεται ο ρόλος των Nietzsche και Wagner στη διαμόρφωση της συμβολιστικής αισθητικής και αυτόθι σσ 147 149 για τους Heine Novalis Ηoumllderlin Jean Paul (Για τη σχέση του Βιζυηνού με τον Wagner βλ Δήμου ό π σημ 3 σ 81) Eιδικά για τους Ηartmann και Ibsen ως προδρόμους του συμβολισμού βλ R Jouanny ldquoThe background of French symbolismrdquo στο Βalakian ό π σ 74 (όπου το βιβλίο του Ε von Hartmann Φιλοσοφία του ασυνείδητου (Philosophie des Unbewussten) συνδέεται με την απόρριψη της εμπειρικής πραγματικότητας από τους συμβολιστές) και σ 78 (όπου το σκανδιναβικό θέατρο συνδέεται με τον συγκρητισμό και τον κοσμοπολιτισμό του κινήματος) Τα τελευταία δεν μπορεί παρά να παραπέμπουν σε χαρακτηριστικά του Βιζυηνού8 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 laquoΕίναι το έργο αυτό προδρομικό [hellip] ή μήπως είναι προγραμματικό δηλαδή εντάσσεται σε μια προσπάθεια του ποιητή η οποία δεν έχει ακόμα ανιχνευθεί και ενδέχεται να συνδέεται με ανάλογες προσπάθειες στη γερμανική τη γαλλική ή και την αγγλική λογοτεχνίαraquo [hellip] laquoΜήπως ο στίχος του Βιζυηνού δεν συνεχίζει μόνον για να συμπληρώσει [hellip] αλλά τον καθιστά τον πορθμό και τον δίαυλο που χωρίζει και ενώνει [hellip]raquo Πρβ και σχετικά με το πεζογραφικό του έργο ως σύνθεση παράδοσης και νεοτερικότητας Μ Χρυσανθόπουλος laquoΤα διάπλοκα διηγήματα μεταξύ ποιήσεως και πεζογραφίαςraquo στο Κατσαρή-Βαφειάδη ό π σημ 3 σσ 51-52 και του ίδιου Αρτεμίδωρος και Φρόυντ Ερμηνευτικές θεωρίες και λογοτεχνικά όνειρα Αθήνα Εξάντας 2005 σ 1899 Κουτριάνου ό π σημ 1 σσ 185-187 όπου αναφέρονται οι σχετικές απόψεις των Π Μουλλά και Β Αθανασόπουλου που σχολιάζουν το αρχικό σχήμα του Παλαμά

3

μπαλάντα Σε αντίθεση με τον κατά βάση επικό-δραματικό χαρακτήρα της μπαλάντας η ελεγειακή και χαμηλών τόνων Romanze ενώ διαθέτει και αφηγηματικά στοιχεία και αναφορές στη λαϊκή παράδοση προβάλλει ωστόσο κυρίως εσωτερικές συναισθηματικές διεργασίες με έμφαση σε έναν ανορθολογικό υποκειμενισμό Από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ είναι σκόπιμο να σημειωθεί ότι το είδος αυτό έχει θεωρηθεί προδρομική μορφή του νεότερου λυρικού ποιήματος Κάτι τέτοιο δεν μπορεί παρά να συνδυαστεί με τα νεοτερικά για την εποχή στοιχεία που διαβλέπει η πρόσφατη κριτική (σε αντίθεση με την παλαιότερη) στο ποίημα του Βιζυηνού10 Το άλλο στοιχείο που πρέπει να υπογραμμιστεί εδώ είναι ο ανορθολογισμός που προαναφέρθηκε και που θα σχολιαστεί εκτενέστερα σε άλλο σημείο της εργασίας αυτής

laquoΤο όνειρονraquo αποτελείται από τέσσερις οκτάστιχες στροφές καθεμιά από τις οποίες περιλαμβάνει δύο τετράστιχα με ολοκληρωμένο διακριτό νόημα Έχει αυστηρή και μάλλον περίτεχνη στιχουργική οργάνωση Οι δύο πρώτοι στίχοι κάθε τετραστίχου είναι ιαμβικοί οκτασύλλαβοι και επτασύλλαβοι παροξύτονοι ώστε να σχηματίζουν σπασμένο δεκαπεντασύλλαβο συνδυάζοντας έτσι την ελληνική παράδοση με τον σύντομο στίχο του Heine Εξασύλλαβοι οξύτονοι είναι ο τέταρτος και όγδοος στίχος (οι τελευταίοι δηλαδή κάθε τετραστίχου) της πρώτης και της τελευταίας στροφής Με τον τρόπο αυτό και κυρίως με την κυκλική επανάληψη του πρώτου τετραστίχου στο τέλος του ποιήματος προβάλλονται και συναντώνται η εισαγωγή και η κατακλείδα του κειμένου όπως σε τραγούδι11 Έτσι εκτός από την παραπομπή στην απλή προφορική μορφή φαίνεται ότι εξασφαλίζεται και η πλαισίωση της ονειρικής αφήγησης η οποία κατά τη σχετική σύμβαση πρέπει να διακρίνεται από το επίπεδο της εγρήγορσης με σαφείς ενδείξεις στην αρχή και στο τέλος της Αν όντως εδώ εξασφαλίζεται κάτι τέτοιο αποτελεί θέμα για περαιτέρω συζήτηση Άλλωστε η αφύπνιση δεν αναφέρεται ρητά όπως συνηθίζεται στα συμβατικά προ-ρομαντικά όνειρα και η αφαιρετική ανοικειωτική σκηνοθεσία (το παλικάρι και το ποτάμι εμφανίζονται απομονωμένα και εμβληματικά χωρίς περαιτέρω ρεαλιστική σκηνογραφία) ανακαλεί την παραδοξότητα της κοινής ονειρικής εμπειρίας όπως αυτή αρχίζει σταδιακά να εισδύει στα κείμενα από τα πρώτα νεοτερικά φανερώματα

Παράλληλα η μείωση της έκτασης του τέταρτου και του όγδοου στίχου της πρώτης και της τελευταίας στροφής αλλά και οι ομοιοκαταληξίες (αληθινό-σιγανό-αχνό-αληθινό) ενοποιούν τα επίπεδα του ήχου και του νοήματος και παράγουν ταυτόχρονα ένα πλεόνασμα νοήματος στον κάθετο παραδειγματικό άξονα που υπονομεύει το

10 Aν και ο ίδιος ο Βιζυηνός στη μελέτη laquoΑνά τον Ελικώναraquo δεν φαίνεται να επιμένει ιδιαίτερα στη διάκριση ανάμεσα στη laquoρωμάνσαraquo και το laquoβάλλισμαraquo Αποδίδει μάλιστα στο έντεχνο σύγχρονο βάλλισμα χαρακτηριστικά που θα προσιδίαζαν μάλλον σε νεότερο λυρικό ποίημα laquo[hellip] όχι τόσον το εξωτερικόν συμβάν αλλά την εσωτερικήν συγκίνησιν ως συνέπεια της οποίας συνεχώς υποδηλούται μόνον το εξωτερικόν γεγονός ούτως ώστε η ανθρωπίνη υποκειμενικότης παρίσταται ως η αιτία της αναπτύξεωςraquo Το laquoυποδηλούταιraquo εδώ δεν απέχει πολύ από την έννοια της υποβολής (Βασική Βιβλιοθήκη τ 18 Αθήνα Ζαχαρόπουλος 1959 σσ 354 355 357) Για το είδος Romanze βλ W Freund Die deutsche Ballade Theorie Analysen Didaktik Πάντερμπορν Schoumlningh 1978 σσ 8-9 (όπου προτάσσεται η κοινωνιολογική ερμηνεία του θέματος) laquoΗ Romanze αποτελεί ένα βήμα στον δρόμο για την προσωπική εσωτερίκευση των συγκρούσεων και συνεπώς έκδήλωση του υποφώσκοντος αστικού πολιτισμού της εσωτερικότηταςraquo [hellip] laquoΩστόσο η Romanze θεματίζοντας στο πλαίσιο του ανορθολογισμού κυρίως υποκειμενικές συναισθηματικές διεργασίες προσέγγισε τον λυρικό τρόπο έκφρασηςraquo Ίσως λοιπόν η σχέση του Βιζυηνού με τη μπαλάντα δεν είναι η μοναδική που ενδιαφέρει αναφορικά με τον προγραμματικό χαρακτήρα που έχει αποδοθεί στη λογοτεχνία του Ο διάλογός του με το μοντέρνο που η κριτική (Χρυσανθόπουλος ό π σημ 8) έχει επισημάνει ως προς την πεζογραφία του φαίνεται ότι αποκτά σε σχέση με τη Romanze μια επιπλέον διάσταση11 Για τον καταλυτικό ρόλο της λιτής λυρικής ποίησης του (πολυμεταφρασμένου στην Ελλάδα) Heine στη διαμόρφωση του σύντομου στίχου και της μορφής του τραγουδιού στη νεοελληνική ποίηση κατά την εποχή που εξετάζουμε βλ G Veloudis Germanograecia Deutsche Einfluumlsse auf die neugriechische Literatur Άμστερνταμ Hakkert 1963 τ 1 σ 310

4

πρωτοβάθμιο νόημα οι έννοιες της σιγής και της οπτικής ασάφειας παραλληλίζονται και περιβάλλονται από το laquoαληθινόraquo το οποίο στη συνάφεια αυτή αποδεσμεύεται από την αποτρεπτική ευχετική του εκφορά και διεκδικεί την κυριολεξία του Τα σήματα της απώλειας ενισχύονται απειλητικά όταν απομονωθούν από το άμεσο συγκείμενό τους με την κάθετη ανάγνωση ενώ η έννοια του laquoαληθινούraquo μοιάζει να περιβάλλει αμφίσημα την ονειρική αχλή συμφύροντας τα όρια φαντασίας και πραγματικότητας Ήδη διαφαίνεται από τα παραπάνω η τάση ταύτισης μορφής και περιεχομένου που ενισχύει την κριτική άποψη για τις συμβολιστικές προβολές του ποιήματος Επιπλέον το κλίμα της υποβολής εντείνεται ρητορικά από τις χιαστές παρομοιώσεις (χλωμό σαν το φεγγάρισαν νύχτα σιγανό) που αποδίδουν υπαλλακτικά τα χαρακτηριστικά του σκηνικού (σιγή της νύχτας χλωμό σεληνόφως) στο υποκείμενο Έτσι προτάσσεται μια υποδόρια έμφαση στην εσωτερικότητα και δημιουργείται μια διακριτική ώσμωση ανάμεσα στο άτομο και σε ένα φυσικό περιβάλλον το οποίο δεν περιγράφεται άμεσα αλλά υποδηλώνεται μέσα από την τροπική του σχέση με το υποκείμενο Αν βέβαια μπορούμε να μιλούμε για laquoφυσικόraquo περιβάλλον όταν πρόκειται για νύχτα με φεγγάρι σε (όψιμο ρομαντικό) ποίημα και μάλιστα σε ρητά ονειρικό πλαίσιο που ευνοεί τη συμβολοποίηση

Οι ενδιάμεσες στροφές που περιέχουν την κυρίως αφήγηση διαφοροποιούνται στιχουργικά από την προσθήκη της έβδομης συλλαβής και τον συνακόλουθο αναβιβασμό του τόνου στον τελευταίο στίχο κάθε τετραστίχου Έτσι η εξέλιξη της δράσης στοιχίζεται με έναν πιο laquoκινητικόraquo βαδιστικό ρυθμό ενώ η εισαγωγή και το τέλος που έχουν πιο στατικό παγιωμένο περιεχόμενο χαρακτηρίζονται από την οξύτονη κοφτή έλλειψη του εξασύλλαβου Όσο για την ομοιοκαταληξία αυτή παρουσιάζει συγχρόνως κανονικότητα και ποικιλία ο πρώτος (οκτασύλλαβος) στίχος κάθε τετραστίχου παραμένει ανομοιοκατάληκτος και μετέωρος οι δύο επόμενοι ομοιοκαταληκτούν ζευγαρωτά και ο τέταρτος ομοιοκαταληκτεί με τον όγδοο Δεν ακολουθείται δηλαδή με συνέπεια κανένα από τα γνωστά σχήματα (ζευγαρωτή σταυρωτή ή πλεκτή ομοιοκαταληξία) ωστόσο το ίδιο αυτό laquoαποκλίνονraquo σχήμα επαναλαμβάνεται κανονικά σε όλες τις στροφές του ποιήματος σε έναν συνδυασμό κανονικότητας και παράβασης Είναι πιθανό ότι η laquoμουσικότηταraquo που αποδίδεται στο ποίημα από την κριτική οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στον στιχουργικό αυτόν κυματισμό που απαντά και σε άλλα ποιήματα του Βιζυηνού12 Γενικά πάντως όπως αναφέρθηκε παραπάνω ο σύντομος στίχος και το ανεπιτήδευτο ύφος παραπέμπουν ευθέως σε γερμανικά πρότυπα τα οποία με τη σειρά τους αναφέρονται σε απλές παραδοσιακές ποιητικές μορφές Το κεντρικό πρότυπο φαίνεται ότι είναι ο Heine ο οποίος σύμφωνα με τον ίδιο τον Βιζυηνό στο σχετικό άρθρο του λεξικού Bart και Chirsch laquo[hellip] ανήκει κυρίως εις την ρωμαντικήν σχολήν ως προς την ουσίαν ως προς τον τρόπον όμως αντετάχθη νικηφόρως εις αυτήν αντικαταστήσας την ανούσιον των ρωμαντικών πολυλογίαν δια συντόνου και τούτrsquo αυτό επιγραμματικής βραχύτητος και αφελείας [hellip] και μόνος εγνώρισε να συγχωνεύση τας αρετάς τής τε ρωμαντικής και της δημώδους ποιήσεως εις μίαν θαυμαστήν αληθώς ενότητα raquo13

Αυτή η διάσταση μεταξύ laquoουσίαςraquo και laquoτρόπουraquo που επισημαίνεται εδώ παρά τον προφανή προβληματικό της χαρακτήρα (ποια είναι άραγε αυτή η ρομαντική laquoουσίαraquo) μαζί με τη laquoσυγχώνευσηraquo που αναφέρεται στη συνέχεια καθορίζουν επιγραμματικά το στίγμα της laquoενδιάμεσηςraquo γραμματολογικής θέσης του Βιζυηνού μια

12 Πρβ ενδεικτικά laquoΗ νυξ του ξένουraquo laquoΤο μελίσσιraquo laquoΗ παράφρωνraquo που παρουσιάζουν κάποιες στιχουργικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo Η αυξομείωση του αριθμού των συλλαβών και κατά συνέπεια και του τονισμού απαντά στα περισσότερα ποιήματα13 Κατά τον Βελουδή (ό π σημ 11 σ 343) η διατύπωση αυτή συνοψίζει το κυρίαρχο αίτημα της ελληνικής ποίησης της εποχής την υπέρβαση της ρητορικής του όψιμου αθηναϊκού ρομαντισμού

5

γραφή της μετάβασης από το παλιό στο νέο όταν το παλιό τείνει να εξαντληθεί και το νέο δεν έχει διαμορφωθεί ακόμα Μόνο που όπως έχει τεθεί το ζήτημα σχετικά με την πεζογραφία του Βιζυηνού το τι είναι νέο και τι παλιό στην περίπτωσή του παραμένει ανοιχτό ερώτημα Πρόκειται για μετάβαση από τον ρομαντισμό στον ρεαλισμό ή από τον ρεαλισμό στον ανατέλλοντα μοντερνισμό14

Το ίδιο ερώτημα θα μπορούσε να τεθεί αντίστοιχα και για την ποίησή του Τι

αφήνει πίσω του και τι προαναγγέλλει ο ποιητής Βιζυηνός Αν η θέση που του αποδίδεται συνήθως είναι ανάμεσα στον φαναριώτικο καθαρεύοντα ρομαντισμό και στην laquoαντιρομαντικήraquo γενιά του rsquo80 ποια είναι αυτά τα laquoαντιρομαντικάraquo στοιχεία της γενιάς του rsquo80 που του αναλογούν Αν εξαιρέσουμε την (όχι πάντα συνεπή) χρήση της δημοτικής που άλλωστε κατά μιαν άποψη σχετίζεται με τον laquoτρόποraquo και όχι με την laquoουσίαraquo το πιο έκτυπο κοινό του γνώρισμα με τη γενιά του rsquo80 φαίνεται ότι είναι το ενδιαφέρον για τις λαϊκές παραδόσεις που προφανώς κάθε άλλο παρά αντιρομαντικό μπορεί να θεωρηθεί Εκτός βέβαια αν μιλούμε αποκλειστικά και μόνο για τον ελληνικό ρομαντισμό στην αθηναϊκή εκδοχή του Και εδώ ίσως μπορεί να αναζητήσει κανείς τη βάση για την απάντηση στο πρόβλημα τόσο της laquoενδιάμεσηςraquo γραμματολογικής ένταξής όσο και της γραμματολογικής (και κοινωνικής) περιθωριοποίησης του Βιζυηνού στην εποχή του αλλά και αργότερα Η ελληνική περιοδολόγηση μάλλον δεν καλύπτει το ποιητικό έργο του επειδή αυτό φαίνεται ότι έχει τουλάχιστον στην ώριμη φάση του περισσότερες αναφορές στην ευρωπαϊκή παρά στην ελληνική λογοτεχνία Ο γνωστός διάλογός του τόσο με τον πρώιμο όσο και με τον χαμηλών τόνων όψιμο γερμανικό ρομαντισμό και τις πρόδρομες παρνασσιακές και συμβολιστικές εκφάνσεις του είναι αυτός κυρίως που οδηγεί τις ποιητικές διαδρομές του ανάμεσα στις βοσπορίδες μνήμες του την προφορική παραδοσιακή λογοτεχνία της ιδιαίτερης πατρίδας του και την ευρωπαϊκή μπαλάντα σε μια άλλοτε ρητή και άλλοτε άρρητη αναζήτηση νέων λογοτεχνικών δυνατοτήτων Είναι επομένως σαφές ότι στο πλαίσιο αυτό (και όπως έχει ήδη επισημανθεί με άλλες αφορμές από την κριτική νεότερη και παλαιότερη15) κατηγορίες του τύπου laquoγενιά του lsquo80raquo δεν θα διαφώτιζαν ιδιαίτερα την κατάσταση

Πάντως το ποίημα που εξετάζεται εδώ προσφέρεται ιδιαίτερα για διερευνήσεις προς την παραπάνω κατεύθυνση Αυτό οφείλεται στο ονειρικό θέμα το οποίο εξαιτίας της ειδικής του θέσης στην ευρωπαϊκή ρομαντική λογοτεχνία και της εν πολλοίς στιλιζαρισμένης του μορφής και λειτουργίας στο πλαίσιο των λογοτεχνικών ρευμάτων αποτελεί ευαίσθητο δέκτη των σχετικών συναντήσεων και μετατοπίσεων Και για ένα επιπλέον παράγοντα το ότι αποτελεί κατεξοχήν τόπο διαπλοκής εξωλογοτεχνικών εκδοχών λόγου που περιβάλλουν το λογοτεχνικό φαινόμενο τροφοδοτώντας το και τροφοδοτούμενοι από αυτό

Θα ήταν λοιπόν το laquoΌνειρονraquo του Βιζυηνού λόγου χάριν ρομαντικό ως προς την πεισιθάνατη απελπισία και την προφανή αντίθεση του ποιητικού υποκειμένου με την laquoαπονιά του κόσμουraquo ως προς τη δυιστική αιώρηση μεταξύ ζωής και θανάτου φαντασίας και πραγματικότητας αλλά και ως προς τις έμμεσες laquoδημώδειςraquo αναφορές του Συμβολιστικό ως προς τη διακριτική διάχυση του συναισθήματος τη μουσικότητα και τη βαθιά υποβολή της σκηνοθεσίας του και παρνασσιακό ως προς την καθαρή μορφή του με την πρόδηλη έμφαση στην τεχνική Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι οι παραπάνω κατηγορίες εκφράζουν την ταυτότητα του σημαδιακού αυτού κειμένου

14 Χρυσανθόπουλος laquoΤα διάπλοκα [hellip]raquo ό π σημ 8 σσ 51-52 15 Π Μουλλάς laquoΤο νεοελληνικό διήγημα και ο Γ Μ Βιζυηνόςraquo στο Γ Μ Βιζυηνός Νεοελληνικά διηγήματα Αθήνα Εστία 1996 (5η έκδοση) σ νστ΄ laquoΩς ένα βαθμό δεν ανήκει καν στη γενιά του lsquo80raquo Πρβ και την αντίδραση του Δ Χατζόπουλου (παρατίθεται αυτόθι σ 257) laquo [hellip] ενόμιζα προς στιγμήν ότι ανεγίνωσκα ξένον μέγα συγγραφέα παρά διηγήματα ελληνικά [hellip]raquo

6

Κανένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν μπορεί φυσικά να θεωρηθεί αποκλειστικότητα ενός και μόνο λογοτεχνικού ρεύματος Το όνειρο θανάτου για παράδειγμα δεν είναι προνόμιο των ρομαντικών ούτε η υποβολή της νύχτας και του σεληνόφωτος πρωτοανακαλύφθηκε από τους συμβολιστές Αυτό βέβαια που θα έκανε τη διαφορά είναι η ειδική φόρτιση που αποκτούν η παραπάνω θεματική και εικονοπλασία στον όψιμο ρομαντισμό και στον συμβολισμό όπου ουσιαστικά ταυτίζονται με τον εσωτερικό χώρο του ποιητή και την ίδια την ποιητική δημιουργία16 Αν αυτό όντως συμβαίνει στο υπό εξέταση ποίημα είναι κάτι που δύσκολα αποδεικνύεται Ωστόσο όπως με πολλές ευκαιρίες επισημαίνεται στη σχετική βιβλιογραφία τα παραπάνω λογοτεχνικά ρεύματα παρά τις προβεβλημένες αντιθέσεις τους ανήκουν τελικά στην ίδια ποιητική παράδοση με διαφορετικά σημεία έμφασης και τα όρια μεταξύ τους δεν είναι τόσο ευδιάκριτα όσο θα ήταν αναμενόμενο στη βάση μιας συμβατικής περιοδολόγησης17 Αυτό λοιπόν που μάλλον αποδίδει προσφορότερα τους όρους του ποιήματος αυτού είναι να διαβαστεί ως τόπος διάδρασης διαχρονικών θεμάτων και κειμενικών πρακτικών ποικίλης προέλευσης από τα οποία άλλα αναπαράγουν τα παραδεδομένα και άλλα (ή ακόμα και τα ίδια) διαλέγονται με τους οιωνούς της νεoτερικότητας Έτσι εξηγούνται τόσο η γραμματολογική εμβέλεια που επισημαίνει στο ποίημα αυτό η κριτική εμβέλεια που εκτείνεται από τη δημοτική παράδοση μέχρι τον ρομαντισμό και μέχρι τον νεορομαντισμό του εικοστού αιώνα όσο και η συνακόλουθη διαχρονική γοητεία του

Όπως έχει υπαινικτικά αναφερθεί παραπάνω χαρακτηριστικά νεοτερικό

στοιχείο του συγκεκριμένου ποιήματος είναι η έξοδος από την ονειρική σύμβαση και η συνδεση ενός εν πολλοίς χάρτινου στρατηγήματος με την ίδια την ονειρική εμπειρία και κατrsquo επέκταση με ενδοψυχικές διεργασίες18 Το laquoΌνειρονraquo διαχειρίζεται (και επιπλέον συμφύρει) δύο προνομιούχα ονειρικά σενάρια που αποτελούν ταυτόχρονα και θέματα

16 Βλ ενδεικτικά Vordtriede ό π σημ 7 σ 151 για τη νύχτα ως σύμβολο δημιουργίας laquoΗ στοχαστική σαγήνη της ψυχής στον Young και στον Klopstock οι τάφοι και η ευδαιμονία των ερειπίων που χαρακτηρίζουν τον 18ο αιώνα είναι ακόμα προ-συμβολικά Η συναισθηματική διέγερση του σκότους βασίζεται στην παραδοχή ότι η ημέρα είναι το πραγματικό πεδίο της ζωής Τώρα όμως η νύχτα έχει αναχθεί σε σύμβολο της κατεξοχήν δημιουργίαςraquo17 Βλ ενδεικτικά P Martino Parnasse et symbolisme Παρίσι Armand Colin 1970 (2η έκδοση) σσ 4 8 (όπου η μετάβαση από τον ρομαντισμό στον παρνασσισμό και τον συμβολισμό ανάγεται ήδη στον Hugo) 30-31 Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 για τον Hugo ως πρόδρομο του ldquopoegravete mauditrdquo αλλά και τον αντίστοιχο ρόλο του Novalis και του laquoδιαδόχουraquo του Hoffmann στην εξέλιξη του ποιητικού κλίματος στον ευρωπαϊκό χώρο (laquoπρος το εκεί όπου ο δρόμος προς τα μέσα περνάει από τα φαντάσματα της ίδιας μας της ψυχήςraquo) και αυτόθι 18 30 31 (Για τη σχέση του Βιζυηνού με τον Hoffmann βλ Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 195) Βλ και Α Symons The symbolist movement in literature Νέα Υόρκη Haskell House 1971 σσ 3 93 όπου οι απαρχές του συμβολισμού ανιχνεύονται στον de Nerval Αλλά και οι ίδιοι οι πρωτεργάτες του κινήματος είχαν ανάλογες απόψεις όπως φαίνεται στο μανιφέστο του Jean Moreacuteas laquoO συμβολισμόςraquo που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Figaro στις 18 Σεπτεμβρίου του 1886 ( βλ A France - J Moreacuteas - P Borde Τα πρώτα όπλα του συμβολισμού (μετ Ε Πανταζής) Αθήνα Γνώση 1983 σ 42 - 43) laquoΈτσι για να παρακολουθήσουμε την ακριβή γενεαλογία της νέας σχολής θα πρέπει να ανατρέξουμε μέχρι κάποια ποιήματα του Alfred de Vigny μέχρι τον Shakespeare μέχρι τους μυστικούς και πιο μακριά ακόμηraquo Πρβ και Jouanny ό π σημ 7 σ 73 laquoΟ συμβολισμός θα μπορούσε σίγουρα να αντιμετωπιστεί ως ολοκλήρωση μιας φάσης και αρχή μιας μεταβατικής περιόδου [hellip] Δεν ήταν καθόλου αβάσιμη η απόφαση του Italo Siciliano και του Raymond Pouillart να μετατρέψουν τη λογοτεχνία του fin de siegravecle σε προέκταση του ρομαντισμούmiddot ούτε θα έπρεπε να ξεχνούμε ότι ο παρνασσισμός παρατάθηκε στις πιο ρομαντικές εκδοχές του μέχρι τον Mallarmeacute και τον Verlaine και την καλλιτεχνική συνείδηση της σχολής που ακολούθησεraquo18 Για μια συνοπτική αναφορά στην εξέλιξη του ονειρικού θέματος στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία βλ Μ Ιατρού laquoΟ Ύπνος και τα όνειρα του Κώστα Καρυωτάκηraquo Νέα Εστία 1769 (2004) 134-149 όπου και σχετική βιβλιογραφία

7

της παγκόσμιας λογοτεχνίας ονειρικής και μη Το ένα είναι το ευρύτερο θέμα της ναυσιπλοΐας εδώ εξειδικευμένο στον παρασυρμό από το υδάτινο ρεύμα Συναφές με τα παραπάνω είναι και το θέμα της καθόδου ή της πτώσης συχνά αγωνιώδους που συνδέεται επανειλημμένα με τη μετάβαση στον κάτω κόσμο19Το άλλο είναι το θέμα του ειδώλου ή του σωσία σε συνδυασμό με την αναφορά στον μύθο του Νάρκισσου Και τα δύο θέματα σχετίζονται κατά παράδοση με τον θάνατο Το πρώτο θέμα απαντά ως αρχέτυπο στους μύθους πολλών παραδόσεων που συσχετίζουν το υγρό στοιχείο με τον κόσμο των νεκρών και τη μετάβαση εκεί με πλωτό ταξίδι20 Αρκεί να αναφερθούν εδώ ο ποταμός Αχέρων και η Αχερουσία λίμνη της ελληνικής μυθολογίας αλλά και η σημασία του κρασιού (ως υγρού στοιχείου) και της πρακτικής των χοών που ενώνουν τους νεκρούς με τους ζωντανούς ή του αίματος που πίνουν οι ψυχές για να επικοινωνήσουν με τους ανθρώπους ή του νερού της λήθης που τους χαρίζει τη λησμονιά Ακόμα και ο Διόνυσος στην εκδοχή του ως χθόνιου θεού συνδέεται με το υγρό στοιχείου (κρασί νερό θαλάσσιο ταξίδι) σε πολλές εκφάνσεις της λατρείας του και της σχετικής μυθοπλασίας21 Απηχήσεις αυτής της αντίληψης μπορούν εξάλλου να ανιχνευθούν σε πολυάριθμα παραδείγματα της νεότερης λογοτεχνίας από τον Coleridge και τον Poe μέχρι τον Rimbaud και τον Eliot Ειδικότερα το θέμα της καθόδου στις διάφορες εκδοχές του (κατάβαση στο εσωτερικό της γης καταβύθιση στο νερό αναπαράσταση του υπόγειου και υποθαλάσσιου κόσμου) με αφετηρία τον ρομαντισμό και με αποκορύφωμα τον υπερβατικό συμβολισμό από το ονειρικό ορυχείο του Novalis στον Heinrich von Ofterdingen μέχρι το ενυδρείο του Laforgue (ldquoSalomeacuterdquo Moraliteacutes leacutegendaires) εξελίσσεται σε σύμβολο του μονήρους δρόμου του ποιητή του κατrsquo εξοχήν ποιητικού χώρου και της ποιητικής δημιουργίας22 Και παρόλο που το laquoΌνειρονraquo δεν δίνει βέβαια κάποια ιδιαίτερη λαβή για ποιητολογικές προεκτάσεις ωστόσο η φονική μοναξιά στην οποία ωθείται το ποιητικό υποκείμενο από την laquoαπονιά του κόσμουraquo δεν μπορεί παρά να ανακαλεί έμμεσα ρομαντικές και μεταρομαντικές αντιλήψεις για τη σχέση του καλλιτέχνη με την κοινωνία

Σε κάθε περίπτωση ζωή και θάνατος πάνω και κάτω κόσμος πρακτικός και καλλιτεχνικός βίος συχνά χωρίζονται (αλλά και συνδέονται) τόσο στη γραμματειακή όσο και στην προφορική παράδοση μέσω του υγρού στοιχείου Αντίστοιχα βέβαια το υγρό στοιχείο εύλογα θεωρείται και πηγή προέλευσης της ζωής αλλά και σύμβολο της πορείας της ζωής τόσο σε πολλούς κοσμογονικούς μύθους όσο και στη λογοτεχνική συμβολική εικονοπλασία Η ζωή ndashποταμός και η ζωή-θάλασσα είναι κυρίαρχες μεταφορές τόσο στην έντεχνη γραμματείας όσο και στη λαϊκή κουλτούρα23

Από τους μύθους μέχρι τα όνειρα η απόσταση δεν είναι μεγάλη Η μυθολογική ερμηνεία που συνδέει τους μύθους με τo συλλογικό και ατομικό φαντασιακό παραπέμπει άμεσα και σε τυπικά όνειρα όπου το υγρό στοιχείο παίζει πάντα σημαντικό ρόλο24 Μύθοι όνειρα και λογοτεχνία λοιπόν συναντώνται σε μια πολυφωνική σύνθεση προφορικών και γραπτών κειμένων κοσμολογικής γνώσης και

19 Βλ J Pierrot Le recircve de Milton aux surreacutealistes Παρίσι Βρυξέλες Μοντρεάλ Bordas 1972 σσ 21-22 20 Βλ ενδεικτικά R G Edmonds III Myths of the underworld journey Plato Aristophanes and the ldquoorphicrdquo gold tabletsrdquo Kέμπριτζ Cambridge University Press 2004 ιδίως σσ 212 213-21421 Βλ Μ Δαράκη Ο Διόνυσος και η θεά γη Αθήνα Δαίδαλος - Ι Ζαχαρόπουλος 1994 σσ 48- 6022Vordtriede ό π σημ 7 σσ 43-45 για τον Novalis και το έργο του Heinrich von Ofterdingen και σσ 77-8 για τη σχέση των ενυδρείων που εμφανίζονται σε κείμενα του Laforgue και του Rodenbach με το laquoεσωτερικό ορυχείοraquo το ασυνείδητο23 Για τον συμβολισμό του νερού και για παραδείγματα από την παγκόσμια λογοτεχνία βλ G Bachelard Το νερό και τα όνειρα Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης (μετ Ε Τσούτη) Αθήνα Χατζηνικολή 1985 (ενδεικτικά) σσ 17 (το νερό ως laquoένα είδος εύπλαστου μεσολαβητή μεταξύ ζωής και θανάτουraquo) και 76 κ ε (κεφ ΙΙΙ laquoΤο σύνδρομο του Χάροντα το σύνδρομο της Οφηλίαςraquo για την αρχετυπική συμπλοκή ζωής και θανάτου που εκπροσωπεί το νερό)

8

γραμματειακής ρητορικής περιβάλλοντας το ποίημα του Βιζυηνού με ένα πυκνό υπαινικτικό πλέγμα αναγνωστικών δυνατοτήτων Ίσως σε αυτήν τη βαριά διακειμενική φόρτιση οφείλεται η laquoυποβλητικότηταraquo που του έχει αποδοθεί

Το μόνο βέβαιο πάντως είναι ότι το θέμα του θανάτου από πνιγμό απασχολεί

τον Βιζυηνό και επανέρχεται και σε μερικά από τα πιο ατμοσφαιρικά ποιήματα της ίδιας συλλογής25 Στο ποίημα laquoΤο παιδί στο ποτάμιraquo ένα μικρό αγόρι (ιδανικός ρομαντικός δέκτης των laquoσκοτεινώνraquo καλεσμάτων) πέφτει στο νερό και πνίγεται παρασυρμένο από τη θέα δύο κίτρινων κρίνων που νομίζει πως κάτι θέλουν να του πουν

[hellip]Στης ιτιάς το κλωνάρι θαρριέται αχ νrsquo ακούσrsquo ο μικρός προσπαθεί΄Ξάφνου σπα το κλωνί που κρατιέται

και κυλά στο νερό το βαθύ

Μια το φως απrsquo τα μάτια του σβύνει μια σαν κόκκινrsquo αστράφτει βαφή lsquoως που lsquoπέσαν οι κίτρινοι κρίνοι σαν σταυρός στην νεκρή του μορφή [hellip] Η μορφή της νεκρής Οφηλίας που ταξιδεύει με το νερό επανερχόμενο

λογοτεχνικό μοτίβο της τρέλας και της αυτοκτονίας26 δεν μπορεί παρά να ανακαλείται εδώ στην επιτάφια αυτή σκηνοθεσία Είναι μια ετιά γερτή σε ρυάκι που γυαλίζει στο ρέμα τrsquo ασημόφυλλά τηςmiddot πήγε εκεί πλέκοντας άχαρες γιρλάντες από αγριόχορτα σέλινα παρθενούδια μαργαρίτες και νεροτσουκνίδες [hellip] Εκεί καθώς σκαρφάλωνε στους κλάδους που έγερναν για να τους στεφανώσει με τrsquoαγριόχορτά της ένα κλαδί ζηλόφθονο έσπασεmiddot και πέφτουν τα χορταρένια στέφανα κι αυτή μαζί τους μες στο ποτάμι που έκλαιγεmiddot άπλωσαν τα ρούχα της και την κρατήσαν λίγο επάνω σα νεράιδαmiddot [hellip] (Άμλετ Πράξη Δ΄ σκηνή 7 μετ Β Ρώτας)

Η εικόνα του Βιζυηνού διαλέγεται επιπλέον με μνήμες νεκραναστημένων θεών της Aνατολής αλλά και οικόσημα σε τάφους νεαρών ευγενών της Δύσης27 με

24 Για την ψυχαναλυτική ερμηνεία των μύθων βλ ενδεικτικά Ε Csapo Theories of mythology Oξφόρδη Blackwell 2005 σσ 92-95 (ldquoUniversal symbolism and mythrdquo) Πρβ για τη γιουγκιανή θεωρία του συλλογικού ασυνείδητου και των αρχετύπων σε μύθους και όνειρα Pierrot ό π σημ 19 σσ 17 ndash 1825 Βλ και το ποίημα laquoΗ ανεμώνηraquo Βλ και Ζανέκα ό π σημ 3 σ 111 σχετικά με την απουσία της θάλασσας στην ποίηση του Βιζυηνού laquoΤο υγρό στοιχείο στην ποίησή του αντιπροσωπεύεται από ποτάμια και λίμνες Αλλά ακόμη κι αυτά που ομολογουμένως είναι πιο ακίνδυνα από τη θάλασσα άλλοτε παρουσιάζονται ως παγίδες θανάτου και άλλοτε είναι σύμβολα θανάτου Ο φόβος του Βιζυηνού προς το υγρό στοιχείο είναι καθολικός και θα μπορούσαμε να πούμε ότι αγγίζει τα όρια της φοβίαςraquo Η Ζανέκα ερμηνεύει τη σχέση αυτή με βάση τα βιογραφικά δεδομένα Πάντως και στα διηγήματα το ποτάμι συνδυάζεται με θανάσιμο κίνδυνο (αλλά και με την εξέλιξη της πλοκής) όπως πχ φαίνεται από το επεισόδιο του παρrsquo ολίγον πνιγμού στο laquoΑμάρτημα της μητρός μουraquo ή από το μοιραίο γεφύρι στο laquoΠοίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μουraquo Πρβ και τη χαρακτηριστική διατύπωση του Π Καλλιγά στην εισαγωγή του στο Γ Μ Βιζυηνού Η φιλοσοφία του καλού παρά Πλωτίνω Αθήνα Αρμος 1995 σ 23 σχετικά με την ανάγνωση του νεοπλατωνικού φιλοσόφου από τον Βιζυηνο laquoΟ παρασυρμός της ψυχής από τη ρευστότητα της ύλης ο laquoθάνατόςraquo της και ο ενταφιασμός της στον εινάλιον τύμβον της σωματικότητας είναι μοτίβα που επανέρχονται με ιδιαίτερη επιμονή και στο λογοτεχνικό έργο του Βιζυηνού [hellip]raquo26 Bλ Bachelard ό π σημ 23 σσ 88-9327 Πρβ το σονέτο του Κώστα Ουράνη ldquoEdward VIrdquo όπου ο μικρός νεκρός βασιλιάς αναπαύεται εν ειρήνη κάπου μεταξύ Μποντλέρ και Καβάφη φέροντας ως οικόσημο τα κρίνα τα γαλατικά και του Τυδόρ τα ρόδα Κι ως ναrsquo ταν τ΄άνθη αληθινά ο τάφος του ευώδα (Κ Ουράνη Ποιήματα Αθήνα

9

αρχέγονους κοσμολογικούς μύθους αλλά και με τη χριστιανική ρομαντική μυθολογία του laquoωραίου θανάτουraquo28 και των συνακόλουθων νεκρών νέων της νεότερης γραμματείας Άλλωστε ο κρίνος ως σύμβολο σχετίζεται μεταξύ άλλων με τον θάνατο και την κάθοδο στον Άδη αλλά και με το μεγαλείο Κατά μια εκδοχή του μύθου το λουλούδι που άνοιξε στην Περσεφόνη τις πύλες του βασιλείου του Πλούτωνα δεν ήταν νάρκισσος αλλά κρίνοςmiddot κρίνοι επίσης αναφέρονται και στη νέκυια της Αινειάδας (6 884) που όμως προλογίζουν και τη μελλοντική δόξα του Αινεία29 Αλλά και η ιτιά του ποιήματος η ίδια μοιραία ιτιά του Shakespeare μαρτυρείται ευρύτατα ως σύμβολο θανάτου τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη λαϊκή παράδοση30 Ο τίτλος εξάλλου παραπέμπει σε αρκετούς παρόμοιους τίτλους γερμανικών ποιημάτων και πιο άμεσα στο ldquoDer Juumlngling am Bacherdquo [laquoΤο αγόρι στο ρυάκιraquo] του Schiller το οποίο όμως έχει ως θέμα τον έρωτα χωρίς ανταπόκριση31 Ωστόσο και εδώ το μοτίβο των λουλουδιών που παρασύρονται από το νερό συνεχίζει να θυμίζει την εικονοπλασία του Βιζυηνού An der Quelle sass der Knabe Blumen wand er sich zum Kranz Und es sah sie fortgerissen Treiben in der Wellen Tanz [Στην πηγή καθόταν το παιδί έπλεκε στεφάνι από λουλούδια και τα είδε να χάνονται μακριά παρασυρμένα στον χορό των κυμάτων] Ακόμα σε καθαρά θεματικό - δομικό επίπεδο το ποίημα μπορεί να συσχετιστεί με την αλληγορική μπαλάντα της Αnnette von Droste-Huumllshoff ldquoDer Knabe im Moorrdquo [laquoΤο αγόρι στον βάλτοraquo] Το ποίημα αυτό έχει ερμηνευθεί ως μετάβαση από τον κόσμο των ανεξέλεγκτων ενορμήσεων στο φως του πολιτισμού Εδώ το παιδί ως εκπρόσωπος μιας προ-λογικής κατάστασης διασχίζει τον σκοτεινό βάλτο του υποσυνείδητου κινδυνεύοντας να πνιγεί αν ενδώσει στα δαιμονικά καλέσματα των ενστίκτων Τελικά όμως σε αντίθεση με το παιδί του Βιζυηνού (και με το παιδί στον ldquoErlkoumlnigrdquo [laquoΒασιλιάς των

Εστία χ χ σ 69) Είναι χαρακτηριστικό ότι ο (εραλδικός) κρίνος συνδέεται με τη γονιμότητα και τη ζωή αλλά και με το θείο Η περιγραφή του παρουσιάζει αναλογίες με τους επιτάφιους κρίνους του ποιήματος του Βιζυηνού laquoΈχει σαν βάση ένα τρίγωνο που αντιπροσωπεύει το νερό Στο επάνω μέρος βρίσκεται ένα σταυρός (σύνδεση και πνευματική πραγμάτωση) που διευρύνεται από δύο συμμετρικά φύλλα που τυλίγονται πάνω στον οριζόντιο άξονα [hellip]raquo (J- E Cirlot To λεξικό των συμβόλων (μετ Ρ Καππάτος) Αθήνα Κονιδάρης 1995 σσ 313-314 λ laquoκρίνος (2)raquo) Πρβ και Μ Lurker Woumlrterbuch der Symbolik Στουτγκάρδη Kroumlner 1991 σσ 435- 436 λ ldquoLilierdquo28 Για την εξιδανίκευση του θανάτου στον ρομαντισμό βλ Φ Αριές Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου (μετ Θ Νικολαϊδης) Αθήνα Εστία 1999 τ Β΄ Ο εξαγριωμένος θάνατος σσ 177-270 (laquoΗ εποχή των ωραίων θανάτωνraquo)29 ldquoValeur agrave la fois funegravebre et exaltante du symbolerdquo [laquoη ταυτόχρονα νεκρώσιμη και δοξαστική σημασία του συμβόλουraquo] ( J Chevalier ndash A Cheerbrant Dictionnaire des symboles Παρίσι Laffont-Jupiter 1982 σσ 577-578 λήμμα ldquoLis (ou Lys)rdquo Bλ και Lurker ό π σημ 27 και Γ Βελουδής Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική Οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση 1989 σ 108 για την ειδική σημασία του κρίνου στον γερμανό μυστικιστή J Boehme ο οποίος συνδέει τον κρίνο με την αναγέννηση του ανθρώπου μέσα στο Άγιο Πνεύμα 30 Μ Βοβέλ Ο θάνατος και η Δύση Από το 1300 ως τις μέρες μας (μετ Κ Κουρεμένος) Αθήνα Νεφέλη 2000 τ Β΄ σ 138 Βλ και Αριές ό π σημ 28 σ 336 όπου παρατίθεται σε μετάφραση ποίημα του J Delille [hellip] Δείτε αυτό το μαυσωλείο όπου μια σημύδα γερμένη Πένθιμος μιμητής της ιτιάς της Ανατολής Με τα μακριά βάγια της και τα φύλλα που πέφτουν Θλιμμένη με τα χέρια να κρέμονται κλαίει πάνω στον τάφο31 F Schiller Saumlmtliche Werke Mόναχο Hanser 1960 τ Α΄ Gedichte Dramen I σσ 406 - 407 Πρβ και Uhland lsquoDas Maumldchen am Bachersquo [laquoΗ κόρη στο ρυάκιraquo] που παρουσιάζει θεματική ομοιότητα με το laquoΠαρά τον ποταμόνraquo του Βιζυηνού (Werke Μόναχο Winkler 1980 τ Α΄ Saumlmtliche Gedichte σ 443) και Goethe lsquoAm Flussersquo [laquoΣτον ποταμόraquo] (Gedichte Reflexionen Gedichte ndash Epen ndash West-oumlstlicher Divan Maximen und Reflexionen Βερολίνο Ντάρμστατ Βιένη Deutsche Buch-Gemeinschaft 1963 σ 109 Το αξιοσημείωτο εδώ είναι ό επίμονος συνδυασμός του νερού με το δίπολο έρως ndash θάνατος και περαιτέρω με τη ροή της ζωής το φευγαλέο των αισθημάτων την απώλεια και τη φθορά

10

σκλήθρωνraquo] του Goethe) κατορθώνει να φτάσει με ασφάλεια στο στέρεο έδαφος του ορθού λόγου32

Όμως ακόμα περισσότερες θεματικές και εικονοπλαστικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo απαντούν στο ποίημα laquoΠαρά την λίμνηνraquo Εδώ επιπλέον εμφανίζεται και η laquoμυστικήraquo έναστρη νύχτα αλλά και το είδωλο του πραγματικού κόσμου ο ονειρικός κόσμος που αντικατοπτρίζεται στα νερά όπως στον Σολωμό33 παραπέμποντας στην ψυχή και στην laquoάλληraquo ζωή Το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται βέβαια με το θολό απομονωμένο άστρο που πέφτει στη λίμνη και σβήνει

Η Πλάσrsquo απεκοιμήθη κιrsquo ολόγυρα στην γη

της νύχτας εχύθη η μυστική σιγή

Και μrsquo εύνοια σκεπάζει Ο Ουρανός κρυφή Την λίμνη που ΄μοιάζει την ίδια του μορφή

Κrsquo απ΄ τrsquo αψηλά κrsquo αιθέρια προβάλλουν φωτεινά και παίζουν τrsquo αστέρια μαζί της σιγανά

[hellip] Πού πας δικό μrsquo αστέρι στον άφωτο βυθό καρτέρει καρτέρει κrsquo εγώ σrsquo ακολουθώ

Ω καρτέρει καρτέρει και συ θα κοιμάσrsquo εν βραχεί (Warte nur balde ruhest du auch) Οι τελευταίοι στίχοι απηχούν το γνωστό ποίημα του Goethe ldquoWandrers Nachtliedrdquo [laquoΝυχτερινό τραγούδι του πεζοπόρουraquo] που μετέφρασε ο Βιζυηνός ενώ το μοτίβο του άστρου που πέφτει (μαζί με το μοτίβο της καταβύθισης) απαντά σε ένα υποβλητικό ποίημα του Heine34 με θέμα την εφήμερη ομορφιά και την αναπόδραστη φθορά

Es faumlllt ein Stern herunter Aus seiner funkelnden Houmlhrsquo Das ist der Stern der Liebe Den ich dort fallen sehrsquo [hellip]

[Πέφτει ένα αστέρι στη γη από τα ύψη που σπιθοβολούν είναι το άστρο της αγάπης που βλέπω εκεί πέρα να πέφτει]

32 Freund ό π σημ 10 σσ 203-204 (κείμενο) σσ 81-87 (ανάλυση)33 Για σολωμικές επιδράσεις στον Βιζυηνό έχει μιλήσει ο Μουλλάς laquoΟ Βιζυηνός ως ποιητήςraquo ό π σημ 6 σ 71 Για το θέμα της αντανάκλασης του φυσικού κόσμου στα νερά σε σχέση με τα όνειρα αλλά και με την τέχνη βλ Βελουδής ό π σημ 29 σσ 305-30634 H Heine Buch der Lieder Αμβούργο Hoffmann und Campe 1975 σ 192 Πρβ και laquoΑφροδίτη Τrsquo άστρον της αγάπηςraquo του Βιζυηνού Κουτριάνου ό π σημ 1 τ Βrsquo σσ 135-138 Οι πρόχειρες πεζές μεταφράσεις των ποιημάτων είναι δικές μου (εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά) και στόχο έχουν αποκλειστικά τη διευκόλυνση του αναγνώστη

11

Kατά τα λοιπά το laquoΠαρά την λίμνηνraquo σκηνοθετεί μια laquoνύχτα σπαρμένη μάγιαraquo από αυτές που ευνοούν τις εμφανίσεις οραματικών μορφών ιδίως μέσα από ακίνητα νερά35 Με τη διαφορά ότι εδώ δεν υπάρχει ανάδυση αλλά κατάδυση Και σε αυτό το ποίημα όπως και στο laquoΌνειρονraquo το θέμα της πτώσης στο νερό και το θέμα του ειδώλου συμπλέκονται θανάσιμα Αρχικά το άστρο που πέφτει στη λίμνη ταυτίζεται με το είδωλό του και δυνητικά το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται με το άστρο και το ακολουθεί Διπλή ταύτιση και διπλός θάνατος Οι ρομαντικές συνάφειες ενισχύονται από τη γενικότερη μεταφυσική εμψύχωση της φύσης (Πλάση και Ουρανός με κεφαλαία) η οποία όμως εν προκειμένω θυμίζει και τις κλασικότροπες προσωποποιίες αφηρημένων εννοιών Αλλά μήπως το είδωλο μιας άλλης πραγματικότητας και η επιθυμία της καταφυγής σε αυτήν δεν παραπέμπει και σε έναν υπερβατικό συμβολισμό Τόσο τα γραμματολογικά όσο και τα θεματικά όρια μοιάζουν να συμφύρονται μπροστά στους όρους της κειμενικής πραγματικότητας

Μνημονεύθηκαν παραπάνω κάποιες γερμανικές αναφορές του ποιήματος Δεν μπόρεσα να εντοπίσω ακριβώς ομόθεμο ποίημα ανάμεσα στα γνωστά γερμανικά αναγνώσματα του Βιζυηνού36 αλλά ένα ποίημα του Ludwig Uhland του οποίου οι μπαλάντες αποτέλεσαν έναυσμα για τις αντίστοιχες αναζητήσεις του Βιζυηνού φαίνεται ότι παρουσιάζει κάποια θεματική αναλογία με το laquoΌνειρονraquo παρόλο που δεν έχει ονειρικό θέμα Πρόκειται για το laquoAuf der Űberfahrtraquo [laquoΚατά τον διάπλουraquo] από τη συλλογή Lieder37

Űber diesen Strom vor JahrenBin ich einmal schon gefahrenHier die Burg im AbendschimmerDruumlben rauscht das Wehr wie immer

Und von diesem Kahn umschlossenWaren mit mir zween GenossenAch ein Freund ein vatergleicherUnd ein junger hoffnungsreicher

So wenn ich vergangner TageGluumlcklicher zu denken wageMuss ich stets Genossen missenTeure die der Tod entrissen

Doch was alle Freundschaft bindet Ist wenn Geist zu Geist sich findet Geistig waren jene Stunden Geistern bin ich noch verbunden-

Nimm nur Faumlhrmann nimm die Mitte Die ich gerne dreifach biete Zween die mit mir uumlberfuhren Waren geistige Naturen

35 Για τη laquoσκηνογραφίαraquo που ευνοεί την εμφάνιση οραμάτων στον Σολωμό βλ Δ Ν Μαρωνίτης laquoΕφιάλτες και οράματα στον Σολωμόraquo στο Διαλέξεις Αθήνα Στιγμή 1992 σ 1536 Σε ονειρικό θέμα και μάλιστα σε προφητικό όνειρο θανάτου αναφέρεται και η μπαλάντα του F Hebbel ldquoDer Heideknaberdquo [laquoΤο παιδί της χέρσας γηςraquo] όπου μάλιστα προβάλλεται και το αναπόδραστο του πεπρωμένου Η εικονοπλασία ωστόσο και η υπόθεση διαφέρουν πολύ37 Uhland ό π σημ 31 σ 40

12

[Αυτό το ποτάμι το έχω ξαναπεράσει πριν από χρόνια Εδώ το κάστρο στο μισόφωτο του δειλινού πέρα αχολογάει το φράγμα όπως πάντα Και μές σrsquo αυτή τη βάρκα μαζί μου ήταν δύο σύντροφοι Αχ ένας φίλος σαν πατέρας και ένας νέος γεμάτος ελπίδες Έτσι όποτε τολμήσω να σκεφτώ τις παλιές ευτυχισμένες μέρες πάντα νοσταλγώ συντρόφους ακριβούς που άρπαξε ο θάνατος Ωστόσο αυτό που στεριώνει κάθε φιλία είναι η συνάντηση των ψυχώνmiddot πνευματικές ήταν εκείνες οι ώρες και με πνεύματα είμαι ακόμα δεμένος Πάρε βαρκάρη πάρε τα ναύλα που με χαρά πληρώνω τριπλά Οι δύο συνταξιδιώτες μου δεν ήταν παρά πνεύματα]

Τα κοινά θεματικά στοιχεία με το ποίημα του Βιζυηνού είναι ο ποταμός και ο θάνατος Και παρόλο που δεν αναφέρεται όνειρο υπάρχει ωστόσο το θέμα της αναπόλησης και των αναμνήσεων που αποκτά κάτι από την ονειρική laquoμαγικήraquo ασάφεια εξαιτίας του χρόνου που μεσολάβησε και της φαντασίας που καλείται να γεμίσει τα κενά Η μνήμη λοιπόν με αφορμή το πέρασμα του ποταμού ανακαλεί μετωνυμικά τους νεκρούς και για άλλη μια φορά το νερό γίνεται ο δίαυλος που ενώνει και χωρίζει ζωή και θάνατο Με τα δεδομένα αυτά ο περαματάρης της τελευταίας στροφής με τα τριπλά ναύλα που εισπράττει υπαινίσσεται το μυθολογικό του ανάλογο και η διάβαση του ποταμού συντροφιά με τις ψυχές των νεκρών μετατρέπεται σε ταξίδι θανάτου οιωνό του θανάτου του ίδιου του ποιητικού υποκειμένου ή καλύτερα σε ταξίδι στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου αφού τα όρια υπερβαίνονται και οι νεκροί συνυπάρχουν με τους ζωντανούς ως laquogeistige Naturenraquo38 Δεν υπάρχει η θανάσιμη απελπισία του Βιζυηνού αλλά το κλίμα της θλιμμένης υποβολής είναι αντίστοιχο και τα σημεία που επιστρατεύονται προέρχονται σαφώς από έναν κοινό κώδικα

Μια αντίστοιχη διάθεση και εικονοπλασία ανιχνεύεται και στο ποίημα του Uhland laquoDas Schiffleinraquo [laquoΤο καραβάκιraquo] από τη συλλογή Balladen und Romanzen39 όπου το θαλάσσιο ταξίδι παραλληλίζεται με τη ζωή και την αποξένωση ενώ στο τέλος διακρίνεται μια έμμεση παραπομπή στο πορθμείο των νεκρών

Ein Schifflein ziehet leiseDen Strom hin seine GleiseEs schweigen die drin wandernDenn keiner kennt den andern

[hellip]Hart stoumlsst es auf am StrandeMan trennt sich in die LandeWann treffen wir uns BruumlderAuf e i n e m Schifflein wieder 40

38 Πρβ και μια αντίληψη διαδεδομένη στον χριστιανικό μεσαίωνα σύμφωνα με την οποία οι νεκροί είναι παρόντες μεταξύ των ζωντανών σε ορισμένες περιπτώσεις αλλά γίνονται αντιληπτοί μόνο από αυτούς που πρόκειται να πεθάνουν σύντομα βλ Αριές ό π σημ 28 τ Α΄ Η εποχή των κοιμωμένων σ 2639 Uhland ό π σημ 31 σσ 146-14740 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Uhland πραγματεύεται μια ανάλογη θεματική και σε μια επιστολή του προς τον Justinus Kerner όπου σχολιάζει ένα όνειρο του φίλου του με τρόπο που συμφύρει φαντασία και πραγματικότητα και συνδυάζει εμπειρίες της εγρήγορσης με deacutejagrave vu αισθήσεις Εδώ μια ολόκληρη περιοχή φέρεται να καταποντίζεται σε ένα ρέμα και να παρασύρεται από τα νερά του για να καταλήξει στον ποταμό Νέκαρ Καθώς ο φίλος περνάει πάνω από τη γέφυρα του Νέκαρ κοιτάζει για μια στιγμή τον ποταμό και η ματιά του συλλαμβάνει την εικόνα που θα αντικατοπτριστεί στη συνέχεια στο όνειρό του Έτσι προκύπτουν τα μοτίβα τόσο της διάβασης όσο και του καθρέφτη και του ειδώλου αλλά και η προβολή του ειδώλου στο όνειρο (Uhland ό π σημ 31 τ B΄ Saumlmtliche Dramen und

13

[Ένα καραβάκι πλέει σιγανά ακολουθώντας το ρεύμα Οι επιβάτες του είναι σιωπηλοί γιατί είναι όλοι άγνωστοι μεταξύ τους [hellip] Απότομα χτυπάει στην ακτή οι δρόμοι μας χωρίζουν στη στεριά Πότε αδέρφια θα βρεθούμε ξανά όλοι μαζί στο ίδιο καραβάκι]

Νυχτερινή ναυσιπλοΐα που καταλήγει σε παρασυρμό από τα ρεύματα και από τo κάλεσμα των νηρηΐδων απαντά και στο ποίημα laquoDie Elfenkluftraquo [laquoΟ γκρεμός των ξωτικώνraquo] από τα Gedichte aus dem Nachlass41[Ποιήματα από τα κατάλοιπα] του Uhland Και εδώ η κωπηλασία είναι βαριά σαν τη ζωή και η πλημμυρίδα κλέβει την ευτυχία όπως η laquoαπελπισιάraquo και η laquoαπονιά του κόσμουraquo

ldquoSchwer ist der RuderschlagSchwer mir das LebenAch und kein Abend magRuhe mir gebenSeit mir die wilde FlutRaubte mein liebstes Gluumlckrdquo [hellip]

[Βαρύ το κουπί που τραβώ βαριά και η ζωή μου Aχ Καμιά βραδιά δεν μπορεί να μου χαρίσει τη γαλήνη από τότε που η άγρια πλημμύρα μού άρπαξε την πιο ακριβή ευτυχία μου]

Από τα προηγούμενα έχει ήδη προκύψει το δεύτερο βασικό θέμα του ποιήματος του Βιζυηνού το θέμα του σωσία ή του ειδώλου που φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεδεμένο με το θέμα του νερού ως υγρού καθρέφτη Tο θέμα σε πολλές και ποικίλες εκδοχές κατέχει κεντρική θέση στην ανθρωπολογία την ψυχανάλυση και τη λογοτεχνία42 Το είδωλο πάντως είναι πάνω απrsquo όλα σήμα θανάτου

Οι άνθρωποι κοιτάζονται σrsquo έναν καθρέφτη και ανακαλύπτουν τον θάνατο Από τον 16ο αιώνα ώς την εποχή του μπαρόκ οι ζωγράφοι Γερμανοί ή Ισπανοί απέδωσαν επανειλημμένα αυτό το αναπάντεχο φαινόμενο είτε κατακεραυνώνει μια νεαρή γυναίκα στο μπουντουάρ της είτε γίνεται δεκτό μrsquo ένα αίσθημα παραίτησης από το γηραιό εκείνο ζεύγος των Μπούρκμαϊρ οι οποίοι βλέπουν στον καθρέφτη την εικόνα τους με μορφή νεκροκεφαλών Αυτά σημειώνει ο Μ Vovelle στην αρχή του βιβλίου του για την ιστορία του θανάτου στον δυτικό πολιτισμό43 Το είδωλο ταυτίζεται με την ψυχή τόσο στην τέχνη όσο και στα λαϊκά έθιμα των διαβατηρίων τελετών πολλών διαφορετικών πολιτισμών44 Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται και πλατιά διαδεδομένες πρακτικές όπως το άδειασμα των κουβάδων και των δοχείων με νερό ή γάλα αλλά και η κάλυψη

Dramenfragmente dichterische Prosa ausgewaumlhlte Briefe σσ 474 - 475) 41 Uhland ό π σημ 31 σσ 405-407 42 Για μια διεξοδική παρουσίαση του θέματος βλ P Jourde ndash P Tortonese Visages du double Un thegraveme litteacuteraire Χ τ ε Nathan 1996 ιδιαίτερα (από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ) σσ 43 ndash 47 όπου εξετάζεται η σχέση του θέματος με τον μεσμερισμό και τον ρομαντισμό Βλ και την κλασική μελέτη του O Rank The double A psychoanalytic study Translated and edited by H Tucker jr Νέα Υόρκη Λονδίνο Σκάρμπορο New American Library 197143 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 2744 Μεταξύ άλλων και στη Γερμανία και στην Ελλάδα κατά τον Frazer στο Rank ό π σημ 42 σ 66

14

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

οι συμβολιστικές συνάφειες του ποιήματος εξηγούνται ικανοποιητικά αν ληφθεί υπόψη η στενή σχέση του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό στο πλαίσιο του οποίου διαμορφώθηκε ποιητικά ο Βιζυηνός Αλλά και ευρύτερα λογοτέχνες όπως ο Ηeine o Houmllderlin ο Jean Paul ο Ibsen και ο Ηoffmann και στοχαστές όπως o Schopenhauer ο Nietzsche ο von Hartmann ακόμα και ο Wagner που διαμόρφωναν την περιρρέουσα ατμόσφαιρα των χρόνων των σπουδών του Βιζυηνού έχουν συνδεθεί με τις απαρχές του ευρωπαϊκού συμβολισμου 7 Αυτό όμως που προκαλεί εδώ επιπλέον ενδιαφέρον είναι πρώτον ο χειρισμός του ονειρικού θέματος ενός θέματος με διαρθρωτική λειτουργία τόσο στον ρομαντισμό όσο και στον συμβολισμό κυρίως ως προς τα εμπλεκόμενα (ονειρικά και μη) μοτίβα middot και δεύτερον το πώς αυτός ο χειρισμός συνδέεται με τον μεταβατικό διαμεσολαβητικό και ενδεχομένως προγραμματικό χαρακτήρα της λογοτεχνικής παραγωγής του Βιζυηνού που επανειλημμένα επισημαίνεται από την κριτική8

Αλλά ας ξεκινήσουμε από το γράμμα του κειμένου laquoΤο όνειρονraquo

περιλαμβάνεται στη συλλογή Ατθίδες Αύραι (Λονδίνο 1883) και εντάσσεται σαφώς στη laquoγερμανική περίοδοraquo της εξέλιξης του ποιητή αν δεχτούμε το τετραμερές σχήμα που προτάθηκε αρχικά από τον Παλαμά και που παρακολουθεί την πορεία του από τα ποιητικά του πρωτόλεια μέχρι τον ρεαλισμόνατουραλισμό της πεζογραφίας του9 Η ακριβής χρονολογία γραφής του δεν είναι γνωστή ωστόσο θα πρέπει να τοποθετηθεί στο διάστημα μετά την εγκατάσταση του συγγραφέα στη Γερμανία (1875) επειδή είναι εμφανές ότι προϋποθέτει εξοικείωση με ανάλογου κλίματος γερμανικά ποιήματα Θα μπορούσε μάλιστα να ενταχθεί (μαζί με αρκετά ακόμα ποιήματα του Βιζυηνού) στο συναφές με την έντεχνη μπαλάντα είδος της Romanze που έχουν καλλιεργήσει ποιητές όπως ο Uhland ο Heine και ο Brentano και που τελικά αναπτύχθηκε ανεξάρτητα από τη

7 Θέμα της μελέτης του W Vordtriede Novalis und die franzoumlsischen Symbolisten Zur Entstehungsgeschichte des dichterischen Symbols Στουτγκάρδη Kohlhammer 1963 Εδώ εκτός από τον Νovalis κάποιες βασικές αρχές του συμβολισμού και ευρύτερα του μοντερνισμού ανιχνεύονται σε ποιητές και θεωρητικούς όπως ο Schiller (σ 99 laquo ldquoΒedeutenrdquo statt ldquodarstellenrdquoraquo [laquoυποδήλωσηraquo αντί laquoαναπαράστασηraquo]) και φιλοσόφους όπως ο Νietzsche (σ 63) πράγμα που όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό δημιουργεί εύλογους συνειρμούς (βλ σχετικά Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 198 και Δήμου ό π σημ 3 για τη σχέση του Βιζυηνού με τον Schopenhauer και έμμεσα με τον Nietzsche και μάλιστα με αναφορά στο υπό εξέταση ποίημα) Πρβ και K Wais ldquoGerman poets in the proximity of Baudelaire and the symbolistsrdquo στο A Balakian (ed) The symbolist movement in the European languages Βουδαπέστη Akadeacutemiai Kiadoacute 1984 σ 145 όπου τονίζεται ο ρόλος των Nietzsche και Wagner στη διαμόρφωση της συμβολιστικής αισθητικής και αυτόθι σσ 147 149 για τους Heine Novalis Ηoumllderlin Jean Paul (Για τη σχέση του Βιζυηνού με τον Wagner βλ Δήμου ό π σημ 3 σ 81) Eιδικά για τους Ηartmann και Ibsen ως προδρόμους του συμβολισμού βλ R Jouanny ldquoThe background of French symbolismrdquo στο Βalakian ό π σ 74 (όπου το βιβλίο του Ε von Hartmann Φιλοσοφία του ασυνείδητου (Philosophie des Unbewussten) συνδέεται με την απόρριψη της εμπειρικής πραγματικότητας από τους συμβολιστές) και σ 78 (όπου το σκανδιναβικό θέατρο συνδέεται με τον συγκρητισμό και τον κοσμοπολιτισμό του κινήματος) Τα τελευταία δεν μπορεί παρά να παραπέμπουν σε χαρακτηριστικά του Βιζυηνού8 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 laquoΕίναι το έργο αυτό προδρομικό [hellip] ή μήπως είναι προγραμματικό δηλαδή εντάσσεται σε μια προσπάθεια του ποιητή η οποία δεν έχει ακόμα ανιχνευθεί και ενδέχεται να συνδέεται με ανάλογες προσπάθειες στη γερμανική τη γαλλική ή και την αγγλική λογοτεχνίαraquo [hellip] laquoΜήπως ο στίχος του Βιζυηνού δεν συνεχίζει μόνον για να συμπληρώσει [hellip] αλλά τον καθιστά τον πορθμό και τον δίαυλο που χωρίζει και ενώνει [hellip]raquo Πρβ και σχετικά με το πεζογραφικό του έργο ως σύνθεση παράδοσης και νεοτερικότητας Μ Χρυσανθόπουλος laquoΤα διάπλοκα διηγήματα μεταξύ ποιήσεως και πεζογραφίαςraquo στο Κατσαρή-Βαφειάδη ό π σημ 3 σσ 51-52 και του ίδιου Αρτεμίδωρος και Φρόυντ Ερμηνευτικές θεωρίες και λογοτεχνικά όνειρα Αθήνα Εξάντας 2005 σ 1899 Κουτριάνου ό π σημ 1 σσ 185-187 όπου αναφέρονται οι σχετικές απόψεις των Π Μουλλά και Β Αθανασόπουλου που σχολιάζουν το αρχικό σχήμα του Παλαμά

3

μπαλάντα Σε αντίθεση με τον κατά βάση επικό-δραματικό χαρακτήρα της μπαλάντας η ελεγειακή και χαμηλών τόνων Romanze ενώ διαθέτει και αφηγηματικά στοιχεία και αναφορές στη λαϊκή παράδοση προβάλλει ωστόσο κυρίως εσωτερικές συναισθηματικές διεργασίες με έμφαση σε έναν ανορθολογικό υποκειμενισμό Από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ είναι σκόπιμο να σημειωθεί ότι το είδος αυτό έχει θεωρηθεί προδρομική μορφή του νεότερου λυρικού ποιήματος Κάτι τέτοιο δεν μπορεί παρά να συνδυαστεί με τα νεοτερικά για την εποχή στοιχεία που διαβλέπει η πρόσφατη κριτική (σε αντίθεση με την παλαιότερη) στο ποίημα του Βιζυηνού10 Το άλλο στοιχείο που πρέπει να υπογραμμιστεί εδώ είναι ο ανορθολογισμός που προαναφέρθηκε και που θα σχολιαστεί εκτενέστερα σε άλλο σημείο της εργασίας αυτής

laquoΤο όνειρονraquo αποτελείται από τέσσερις οκτάστιχες στροφές καθεμιά από τις οποίες περιλαμβάνει δύο τετράστιχα με ολοκληρωμένο διακριτό νόημα Έχει αυστηρή και μάλλον περίτεχνη στιχουργική οργάνωση Οι δύο πρώτοι στίχοι κάθε τετραστίχου είναι ιαμβικοί οκτασύλλαβοι και επτασύλλαβοι παροξύτονοι ώστε να σχηματίζουν σπασμένο δεκαπεντασύλλαβο συνδυάζοντας έτσι την ελληνική παράδοση με τον σύντομο στίχο του Heine Εξασύλλαβοι οξύτονοι είναι ο τέταρτος και όγδοος στίχος (οι τελευταίοι δηλαδή κάθε τετραστίχου) της πρώτης και της τελευταίας στροφής Με τον τρόπο αυτό και κυρίως με την κυκλική επανάληψη του πρώτου τετραστίχου στο τέλος του ποιήματος προβάλλονται και συναντώνται η εισαγωγή και η κατακλείδα του κειμένου όπως σε τραγούδι11 Έτσι εκτός από την παραπομπή στην απλή προφορική μορφή φαίνεται ότι εξασφαλίζεται και η πλαισίωση της ονειρικής αφήγησης η οποία κατά τη σχετική σύμβαση πρέπει να διακρίνεται από το επίπεδο της εγρήγορσης με σαφείς ενδείξεις στην αρχή και στο τέλος της Αν όντως εδώ εξασφαλίζεται κάτι τέτοιο αποτελεί θέμα για περαιτέρω συζήτηση Άλλωστε η αφύπνιση δεν αναφέρεται ρητά όπως συνηθίζεται στα συμβατικά προ-ρομαντικά όνειρα και η αφαιρετική ανοικειωτική σκηνοθεσία (το παλικάρι και το ποτάμι εμφανίζονται απομονωμένα και εμβληματικά χωρίς περαιτέρω ρεαλιστική σκηνογραφία) ανακαλεί την παραδοξότητα της κοινής ονειρικής εμπειρίας όπως αυτή αρχίζει σταδιακά να εισδύει στα κείμενα από τα πρώτα νεοτερικά φανερώματα

Παράλληλα η μείωση της έκτασης του τέταρτου και του όγδοου στίχου της πρώτης και της τελευταίας στροφής αλλά και οι ομοιοκαταληξίες (αληθινό-σιγανό-αχνό-αληθινό) ενοποιούν τα επίπεδα του ήχου και του νοήματος και παράγουν ταυτόχρονα ένα πλεόνασμα νοήματος στον κάθετο παραδειγματικό άξονα που υπονομεύει το

10 Aν και ο ίδιος ο Βιζυηνός στη μελέτη laquoΑνά τον Ελικώναraquo δεν φαίνεται να επιμένει ιδιαίτερα στη διάκριση ανάμεσα στη laquoρωμάνσαraquo και το laquoβάλλισμαraquo Αποδίδει μάλιστα στο έντεχνο σύγχρονο βάλλισμα χαρακτηριστικά που θα προσιδίαζαν μάλλον σε νεότερο λυρικό ποίημα laquo[hellip] όχι τόσον το εξωτερικόν συμβάν αλλά την εσωτερικήν συγκίνησιν ως συνέπεια της οποίας συνεχώς υποδηλούται μόνον το εξωτερικόν γεγονός ούτως ώστε η ανθρωπίνη υποκειμενικότης παρίσταται ως η αιτία της αναπτύξεωςraquo Το laquoυποδηλούταιraquo εδώ δεν απέχει πολύ από την έννοια της υποβολής (Βασική Βιβλιοθήκη τ 18 Αθήνα Ζαχαρόπουλος 1959 σσ 354 355 357) Για το είδος Romanze βλ W Freund Die deutsche Ballade Theorie Analysen Didaktik Πάντερμπορν Schoumlningh 1978 σσ 8-9 (όπου προτάσσεται η κοινωνιολογική ερμηνεία του θέματος) laquoΗ Romanze αποτελεί ένα βήμα στον δρόμο για την προσωπική εσωτερίκευση των συγκρούσεων και συνεπώς έκδήλωση του υποφώσκοντος αστικού πολιτισμού της εσωτερικότηταςraquo [hellip] laquoΩστόσο η Romanze θεματίζοντας στο πλαίσιο του ανορθολογισμού κυρίως υποκειμενικές συναισθηματικές διεργασίες προσέγγισε τον λυρικό τρόπο έκφρασηςraquo Ίσως λοιπόν η σχέση του Βιζυηνού με τη μπαλάντα δεν είναι η μοναδική που ενδιαφέρει αναφορικά με τον προγραμματικό χαρακτήρα που έχει αποδοθεί στη λογοτεχνία του Ο διάλογός του με το μοντέρνο που η κριτική (Χρυσανθόπουλος ό π σημ 8) έχει επισημάνει ως προς την πεζογραφία του φαίνεται ότι αποκτά σε σχέση με τη Romanze μια επιπλέον διάσταση11 Για τον καταλυτικό ρόλο της λιτής λυρικής ποίησης του (πολυμεταφρασμένου στην Ελλάδα) Heine στη διαμόρφωση του σύντομου στίχου και της μορφής του τραγουδιού στη νεοελληνική ποίηση κατά την εποχή που εξετάζουμε βλ G Veloudis Germanograecia Deutsche Einfluumlsse auf die neugriechische Literatur Άμστερνταμ Hakkert 1963 τ 1 σ 310

4

πρωτοβάθμιο νόημα οι έννοιες της σιγής και της οπτικής ασάφειας παραλληλίζονται και περιβάλλονται από το laquoαληθινόraquo το οποίο στη συνάφεια αυτή αποδεσμεύεται από την αποτρεπτική ευχετική του εκφορά και διεκδικεί την κυριολεξία του Τα σήματα της απώλειας ενισχύονται απειλητικά όταν απομονωθούν από το άμεσο συγκείμενό τους με την κάθετη ανάγνωση ενώ η έννοια του laquoαληθινούraquo μοιάζει να περιβάλλει αμφίσημα την ονειρική αχλή συμφύροντας τα όρια φαντασίας και πραγματικότητας Ήδη διαφαίνεται από τα παραπάνω η τάση ταύτισης μορφής και περιεχομένου που ενισχύει την κριτική άποψη για τις συμβολιστικές προβολές του ποιήματος Επιπλέον το κλίμα της υποβολής εντείνεται ρητορικά από τις χιαστές παρομοιώσεις (χλωμό σαν το φεγγάρισαν νύχτα σιγανό) που αποδίδουν υπαλλακτικά τα χαρακτηριστικά του σκηνικού (σιγή της νύχτας χλωμό σεληνόφως) στο υποκείμενο Έτσι προτάσσεται μια υποδόρια έμφαση στην εσωτερικότητα και δημιουργείται μια διακριτική ώσμωση ανάμεσα στο άτομο και σε ένα φυσικό περιβάλλον το οποίο δεν περιγράφεται άμεσα αλλά υποδηλώνεται μέσα από την τροπική του σχέση με το υποκείμενο Αν βέβαια μπορούμε να μιλούμε για laquoφυσικόraquo περιβάλλον όταν πρόκειται για νύχτα με φεγγάρι σε (όψιμο ρομαντικό) ποίημα και μάλιστα σε ρητά ονειρικό πλαίσιο που ευνοεί τη συμβολοποίηση

Οι ενδιάμεσες στροφές που περιέχουν την κυρίως αφήγηση διαφοροποιούνται στιχουργικά από την προσθήκη της έβδομης συλλαβής και τον συνακόλουθο αναβιβασμό του τόνου στον τελευταίο στίχο κάθε τετραστίχου Έτσι η εξέλιξη της δράσης στοιχίζεται με έναν πιο laquoκινητικόraquo βαδιστικό ρυθμό ενώ η εισαγωγή και το τέλος που έχουν πιο στατικό παγιωμένο περιεχόμενο χαρακτηρίζονται από την οξύτονη κοφτή έλλειψη του εξασύλλαβου Όσο για την ομοιοκαταληξία αυτή παρουσιάζει συγχρόνως κανονικότητα και ποικιλία ο πρώτος (οκτασύλλαβος) στίχος κάθε τετραστίχου παραμένει ανομοιοκατάληκτος και μετέωρος οι δύο επόμενοι ομοιοκαταληκτούν ζευγαρωτά και ο τέταρτος ομοιοκαταληκτεί με τον όγδοο Δεν ακολουθείται δηλαδή με συνέπεια κανένα από τα γνωστά σχήματα (ζευγαρωτή σταυρωτή ή πλεκτή ομοιοκαταληξία) ωστόσο το ίδιο αυτό laquoαποκλίνονraquo σχήμα επαναλαμβάνεται κανονικά σε όλες τις στροφές του ποιήματος σε έναν συνδυασμό κανονικότητας και παράβασης Είναι πιθανό ότι η laquoμουσικότηταraquo που αποδίδεται στο ποίημα από την κριτική οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στον στιχουργικό αυτόν κυματισμό που απαντά και σε άλλα ποιήματα του Βιζυηνού12 Γενικά πάντως όπως αναφέρθηκε παραπάνω ο σύντομος στίχος και το ανεπιτήδευτο ύφος παραπέμπουν ευθέως σε γερμανικά πρότυπα τα οποία με τη σειρά τους αναφέρονται σε απλές παραδοσιακές ποιητικές μορφές Το κεντρικό πρότυπο φαίνεται ότι είναι ο Heine ο οποίος σύμφωνα με τον ίδιο τον Βιζυηνό στο σχετικό άρθρο του λεξικού Bart και Chirsch laquo[hellip] ανήκει κυρίως εις την ρωμαντικήν σχολήν ως προς την ουσίαν ως προς τον τρόπον όμως αντετάχθη νικηφόρως εις αυτήν αντικαταστήσας την ανούσιον των ρωμαντικών πολυλογίαν δια συντόνου και τούτrsquo αυτό επιγραμματικής βραχύτητος και αφελείας [hellip] και μόνος εγνώρισε να συγχωνεύση τας αρετάς τής τε ρωμαντικής και της δημώδους ποιήσεως εις μίαν θαυμαστήν αληθώς ενότητα raquo13

Αυτή η διάσταση μεταξύ laquoουσίαςraquo και laquoτρόπουraquo που επισημαίνεται εδώ παρά τον προφανή προβληματικό της χαρακτήρα (ποια είναι άραγε αυτή η ρομαντική laquoουσίαraquo) μαζί με τη laquoσυγχώνευσηraquo που αναφέρεται στη συνέχεια καθορίζουν επιγραμματικά το στίγμα της laquoενδιάμεσηςraquo γραμματολογικής θέσης του Βιζυηνού μια

12 Πρβ ενδεικτικά laquoΗ νυξ του ξένουraquo laquoΤο μελίσσιraquo laquoΗ παράφρωνraquo που παρουσιάζουν κάποιες στιχουργικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo Η αυξομείωση του αριθμού των συλλαβών και κατά συνέπεια και του τονισμού απαντά στα περισσότερα ποιήματα13 Κατά τον Βελουδή (ό π σημ 11 σ 343) η διατύπωση αυτή συνοψίζει το κυρίαρχο αίτημα της ελληνικής ποίησης της εποχής την υπέρβαση της ρητορικής του όψιμου αθηναϊκού ρομαντισμού

5

γραφή της μετάβασης από το παλιό στο νέο όταν το παλιό τείνει να εξαντληθεί και το νέο δεν έχει διαμορφωθεί ακόμα Μόνο που όπως έχει τεθεί το ζήτημα σχετικά με την πεζογραφία του Βιζυηνού το τι είναι νέο και τι παλιό στην περίπτωσή του παραμένει ανοιχτό ερώτημα Πρόκειται για μετάβαση από τον ρομαντισμό στον ρεαλισμό ή από τον ρεαλισμό στον ανατέλλοντα μοντερνισμό14

Το ίδιο ερώτημα θα μπορούσε να τεθεί αντίστοιχα και για την ποίησή του Τι

αφήνει πίσω του και τι προαναγγέλλει ο ποιητής Βιζυηνός Αν η θέση που του αποδίδεται συνήθως είναι ανάμεσα στον φαναριώτικο καθαρεύοντα ρομαντισμό και στην laquoαντιρομαντικήraquo γενιά του rsquo80 ποια είναι αυτά τα laquoαντιρομαντικάraquo στοιχεία της γενιάς του rsquo80 που του αναλογούν Αν εξαιρέσουμε την (όχι πάντα συνεπή) χρήση της δημοτικής που άλλωστε κατά μιαν άποψη σχετίζεται με τον laquoτρόποraquo και όχι με την laquoουσίαraquo το πιο έκτυπο κοινό του γνώρισμα με τη γενιά του rsquo80 φαίνεται ότι είναι το ενδιαφέρον για τις λαϊκές παραδόσεις που προφανώς κάθε άλλο παρά αντιρομαντικό μπορεί να θεωρηθεί Εκτός βέβαια αν μιλούμε αποκλειστικά και μόνο για τον ελληνικό ρομαντισμό στην αθηναϊκή εκδοχή του Και εδώ ίσως μπορεί να αναζητήσει κανείς τη βάση για την απάντηση στο πρόβλημα τόσο της laquoενδιάμεσηςraquo γραμματολογικής ένταξής όσο και της γραμματολογικής (και κοινωνικής) περιθωριοποίησης του Βιζυηνού στην εποχή του αλλά και αργότερα Η ελληνική περιοδολόγηση μάλλον δεν καλύπτει το ποιητικό έργο του επειδή αυτό φαίνεται ότι έχει τουλάχιστον στην ώριμη φάση του περισσότερες αναφορές στην ευρωπαϊκή παρά στην ελληνική λογοτεχνία Ο γνωστός διάλογός του τόσο με τον πρώιμο όσο και με τον χαμηλών τόνων όψιμο γερμανικό ρομαντισμό και τις πρόδρομες παρνασσιακές και συμβολιστικές εκφάνσεις του είναι αυτός κυρίως που οδηγεί τις ποιητικές διαδρομές του ανάμεσα στις βοσπορίδες μνήμες του την προφορική παραδοσιακή λογοτεχνία της ιδιαίτερης πατρίδας του και την ευρωπαϊκή μπαλάντα σε μια άλλοτε ρητή και άλλοτε άρρητη αναζήτηση νέων λογοτεχνικών δυνατοτήτων Είναι επομένως σαφές ότι στο πλαίσιο αυτό (και όπως έχει ήδη επισημανθεί με άλλες αφορμές από την κριτική νεότερη και παλαιότερη15) κατηγορίες του τύπου laquoγενιά του lsquo80raquo δεν θα διαφώτιζαν ιδιαίτερα την κατάσταση

Πάντως το ποίημα που εξετάζεται εδώ προσφέρεται ιδιαίτερα για διερευνήσεις προς την παραπάνω κατεύθυνση Αυτό οφείλεται στο ονειρικό θέμα το οποίο εξαιτίας της ειδικής του θέσης στην ευρωπαϊκή ρομαντική λογοτεχνία και της εν πολλοίς στιλιζαρισμένης του μορφής και λειτουργίας στο πλαίσιο των λογοτεχνικών ρευμάτων αποτελεί ευαίσθητο δέκτη των σχετικών συναντήσεων και μετατοπίσεων Και για ένα επιπλέον παράγοντα το ότι αποτελεί κατεξοχήν τόπο διαπλοκής εξωλογοτεχνικών εκδοχών λόγου που περιβάλλουν το λογοτεχνικό φαινόμενο τροφοδοτώντας το και τροφοδοτούμενοι από αυτό

Θα ήταν λοιπόν το laquoΌνειρονraquo του Βιζυηνού λόγου χάριν ρομαντικό ως προς την πεισιθάνατη απελπισία και την προφανή αντίθεση του ποιητικού υποκειμένου με την laquoαπονιά του κόσμουraquo ως προς τη δυιστική αιώρηση μεταξύ ζωής και θανάτου φαντασίας και πραγματικότητας αλλά και ως προς τις έμμεσες laquoδημώδειςraquo αναφορές του Συμβολιστικό ως προς τη διακριτική διάχυση του συναισθήματος τη μουσικότητα και τη βαθιά υποβολή της σκηνοθεσίας του και παρνασσιακό ως προς την καθαρή μορφή του με την πρόδηλη έμφαση στην τεχνική Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι οι παραπάνω κατηγορίες εκφράζουν την ταυτότητα του σημαδιακού αυτού κειμένου

14 Χρυσανθόπουλος laquoΤα διάπλοκα [hellip]raquo ό π σημ 8 σσ 51-52 15 Π Μουλλάς laquoΤο νεοελληνικό διήγημα και ο Γ Μ Βιζυηνόςraquo στο Γ Μ Βιζυηνός Νεοελληνικά διηγήματα Αθήνα Εστία 1996 (5η έκδοση) σ νστ΄ laquoΩς ένα βαθμό δεν ανήκει καν στη γενιά του lsquo80raquo Πρβ και την αντίδραση του Δ Χατζόπουλου (παρατίθεται αυτόθι σ 257) laquo [hellip] ενόμιζα προς στιγμήν ότι ανεγίνωσκα ξένον μέγα συγγραφέα παρά διηγήματα ελληνικά [hellip]raquo

6

Κανένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν μπορεί φυσικά να θεωρηθεί αποκλειστικότητα ενός και μόνο λογοτεχνικού ρεύματος Το όνειρο θανάτου για παράδειγμα δεν είναι προνόμιο των ρομαντικών ούτε η υποβολή της νύχτας και του σεληνόφωτος πρωτοανακαλύφθηκε από τους συμβολιστές Αυτό βέβαια που θα έκανε τη διαφορά είναι η ειδική φόρτιση που αποκτούν η παραπάνω θεματική και εικονοπλασία στον όψιμο ρομαντισμό και στον συμβολισμό όπου ουσιαστικά ταυτίζονται με τον εσωτερικό χώρο του ποιητή και την ίδια την ποιητική δημιουργία16 Αν αυτό όντως συμβαίνει στο υπό εξέταση ποίημα είναι κάτι που δύσκολα αποδεικνύεται Ωστόσο όπως με πολλές ευκαιρίες επισημαίνεται στη σχετική βιβλιογραφία τα παραπάνω λογοτεχνικά ρεύματα παρά τις προβεβλημένες αντιθέσεις τους ανήκουν τελικά στην ίδια ποιητική παράδοση με διαφορετικά σημεία έμφασης και τα όρια μεταξύ τους δεν είναι τόσο ευδιάκριτα όσο θα ήταν αναμενόμενο στη βάση μιας συμβατικής περιοδολόγησης17 Αυτό λοιπόν που μάλλον αποδίδει προσφορότερα τους όρους του ποιήματος αυτού είναι να διαβαστεί ως τόπος διάδρασης διαχρονικών θεμάτων και κειμενικών πρακτικών ποικίλης προέλευσης από τα οποία άλλα αναπαράγουν τα παραδεδομένα και άλλα (ή ακόμα και τα ίδια) διαλέγονται με τους οιωνούς της νεoτερικότητας Έτσι εξηγούνται τόσο η γραμματολογική εμβέλεια που επισημαίνει στο ποίημα αυτό η κριτική εμβέλεια που εκτείνεται από τη δημοτική παράδοση μέχρι τον ρομαντισμό και μέχρι τον νεορομαντισμό του εικοστού αιώνα όσο και η συνακόλουθη διαχρονική γοητεία του

Όπως έχει υπαινικτικά αναφερθεί παραπάνω χαρακτηριστικά νεοτερικό

στοιχείο του συγκεκριμένου ποιήματος είναι η έξοδος από την ονειρική σύμβαση και η συνδεση ενός εν πολλοίς χάρτινου στρατηγήματος με την ίδια την ονειρική εμπειρία και κατrsquo επέκταση με ενδοψυχικές διεργασίες18 Το laquoΌνειρονraquo διαχειρίζεται (και επιπλέον συμφύρει) δύο προνομιούχα ονειρικά σενάρια που αποτελούν ταυτόχρονα και θέματα

16 Βλ ενδεικτικά Vordtriede ό π σημ 7 σ 151 για τη νύχτα ως σύμβολο δημιουργίας laquoΗ στοχαστική σαγήνη της ψυχής στον Young και στον Klopstock οι τάφοι και η ευδαιμονία των ερειπίων που χαρακτηρίζουν τον 18ο αιώνα είναι ακόμα προ-συμβολικά Η συναισθηματική διέγερση του σκότους βασίζεται στην παραδοχή ότι η ημέρα είναι το πραγματικό πεδίο της ζωής Τώρα όμως η νύχτα έχει αναχθεί σε σύμβολο της κατεξοχήν δημιουργίαςraquo17 Βλ ενδεικτικά P Martino Parnasse et symbolisme Παρίσι Armand Colin 1970 (2η έκδοση) σσ 4 8 (όπου η μετάβαση από τον ρομαντισμό στον παρνασσισμό και τον συμβολισμό ανάγεται ήδη στον Hugo) 30-31 Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 για τον Hugo ως πρόδρομο του ldquopoegravete mauditrdquo αλλά και τον αντίστοιχο ρόλο του Novalis και του laquoδιαδόχουraquo του Hoffmann στην εξέλιξη του ποιητικού κλίματος στον ευρωπαϊκό χώρο (laquoπρος το εκεί όπου ο δρόμος προς τα μέσα περνάει από τα φαντάσματα της ίδιας μας της ψυχήςraquo) και αυτόθι 18 30 31 (Για τη σχέση του Βιζυηνού με τον Hoffmann βλ Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 195) Βλ και Α Symons The symbolist movement in literature Νέα Υόρκη Haskell House 1971 σσ 3 93 όπου οι απαρχές του συμβολισμού ανιχνεύονται στον de Nerval Αλλά και οι ίδιοι οι πρωτεργάτες του κινήματος είχαν ανάλογες απόψεις όπως φαίνεται στο μανιφέστο του Jean Moreacuteas laquoO συμβολισμόςraquo που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Figaro στις 18 Σεπτεμβρίου του 1886 ( βλ A France - J Moreacuteas - P Borde Τα πρώτα όπλα του συμβολισμού (μετ Ε Πανταζής) Αθήνα Γνώση 1983 σ 42 - 43) laquoΈτσι για να παρακολουθήσουμε την ακριβή γενεαλογία της νέας σχολής θα πρέπει να ανατρέξουμε μέχρι κάποια ποιήματα του Alfred de Vigny μέχρι τον Shakespeare μέχρι τους μυστικούς και πιο μακριά ακόμηraquo Πρβ και Jouanny ό π σημ 7 σ 73 laquoΟ συμβολισμός θα μπορούσε σίγουρα να αντιμετωπιστεί ως ολοκλήρωση μιας φάσης και αρχή μιας μεταβατικής περιόδου [hellip] Δεν ήταν καθόλου αβάσιμη η απόφαση του Italo Siciliano και του Raymond Pouillart να μετατρέψουν τη λογοτεχνία του fin de siegravecle σε προέκταση του ρομαντισμούmiddot ούτε θα έπρεπε να ξεχνούμε ότι ο παρνασσισμός παρατάθηκε στις πιο ρομαντικές εκδοχές του μέχρι τον Mallarmeacute και τον Verlaine και την καλλιτεχνική συνείδηση της σχολής που ακολούθησεraquo18 Για μια συνοπτική αναφορά στην εξέλιξη του ονειρικού θέματος στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία βλ Μ Ιατρού laquoΟ Ύπνος και τα όνειρα του Κώστα Καρυωτάκηraquo Νέα Εστία 1769 (2004) 134-149 όπου και σχετική βιβλιογραφία

7

της παγκόσμιας λογοτεχνίας ονειρικής και μη Το ένα είναι το ευρύτερο θέμα της ναυσιπλοΐας εδώ εξειδικευμένο στον παρασυρμό από το υδάτινο ρεύμα Συναφές με τα παραπάνω είναι και το θέμα της καθόδου ή της πτώσης συχνά αγωνιώδους που συνδέεται επανειλημμένα με τη μετάβαση στον κάτω κόσμο19Το άλλο είναι το θέμα του ειδώλου ή του σωσία σε συνδυασμό με την αναφορά στον μύθο του Νάρκισσου Και τα δύο θέματα σχετίζονται κατά παράδοση με τον θάνατο Το πρώτο θέμα απαντά ως αρχέτυπο στους μύθους πολλών παραδόσεων που συσχετίζουν το υγρό στοιχείο με τον κόσμο των νεκρών και τη μετάβαση εκεί με πλωτό ταξίδι20 Αρκεί να αναφερθούν εδώ ο ποταμός Αχέρων και η Αχερουσία λίμνη της ελληνικής μυθολογίας αλλά και η σημασία του κρασιού (ως υγρού στοιχείου) και της πρακτικής των χοών που ενώνουν τους νεκρούς με τους ζωντανούς ή του αίματος που πίνουν οι ψυχές για να επικοινωνήσουν με τους ανθρώπους ή του νερού της λήθης που τους χαρίζει τη λησμονιά Ακόμα και ο Διόνυσος στην εκδοχή του ως χθόνιου θεού συνδέεται με το υγρό στοιχείου (κρασί νερό θαλάσσιο ταξίδι) σε πολλές εκφάνσεις της λατρείας του και της σχετικής μυθοπλασίας21 Απηχήσεις αυτής της αντίληψης μπορούν εξάλλου να ανιχνευθούν σε πολυάριθμα παραδείγματα της νεότερης λογοτεχνίας από τον Coleridge και τον Poe μέχρι τον Rimbaud και τον Eliot Ειδικότερα το θέμα της καθόδου στις διάφορες εκδοχές του (κατάβαση στο εσωτερικό της γης καταβύθιση στο νερό αναπαράσταση του υπόγειου και υποθαλάσσιου κόσμου) με αφετηρία τον ρομαντισμό και με αποκορύφωμα τον υπερβατικό συμβολισμό από το ονειρικό ορυχείο του Novalis στον Heinrich von Ofterdingen μέχρι το ενυδρείο του Laforgue (ldquoSalomeacuterdquo Moraliteacutes leacutegendaires) εξελίσσεται σε σύμβολο του μονήρους δρόμου του ποιητή του κατrsquo εξοχήν ποιητικού χώρου και της ποιητικής δημιουργίας22 Και παρόλο που το laquoΌνειρονraquo δεν δίνει βέβαια κάποια ιδιαίτερη λαβή για ποιητολογικές προεκτάσεις ωστόσο η φονική μοναξιά στην οποία ωθείται το ποιητικό υποκείμενο από την laquoαπονιά του κόσμουraquo δεν μπορεί παρά να ανακαλεί έμμεσα ρομαντικές και μεταρομαντικές αντιλήψεις για τη σχέση του καλλιτέχνη με την κοινωνία

Σε κάθε περίπτωση ζωή και θάνατος πάνω και κάτω κόσμος πρακτικός και καλλιτεχνικός βίος συχνά χωρίζονται (αλλά και συνδέονται) τόσο στη γραμματειακή όσο και στην προφορική παράδοση μέσω του υγρού στοιχείου Αντίστοιχα βέβαια το υγρό στοιχείο εύλογα θεωρείται και πηγή προέλευσης της ζωής αλλά και σύμβολο της πορείας της ζωής τόσο σε πολλούς κοσμογονικούς μύθους όσο και στη λογοτεχνική συμβολική εικονοπλασία Η ζωή ndashποταμός και η ζωή-θάλασσα είναι κυρίαρχες μεταφορές τόσο στην έντεχνη γραμματείας όσο και στη λαϊκή κουλτούρα23

Από τους μύθους μέχρι τα όνειρα η απόσταση δεν είναι μεγάλη Η μυθολογική ερμηνεία που συνδέει τους μύθους με τo συλλογικό και ατομικό φαντασιακό παραπέμπει άμεσα και σε τυπικά όνειρα όπου το υγρό στοιχείο παίζει πάντα σημαντικό ρόλο24 Μύθοι όνειρα και λογοτεχνία λοιπόν συναντώνται σε μια πολυφωνική σύνθεση προφορικών και γραπτών κειμένων κοσμολογικής γνώσης και

19 Βλ J Pierrot Le recircve de Milton aux surreacutealistes Παρίσι Βρυξέλες Μοντρεάλ Bordas 1972 σσ 21-22 20 Βλ ενδεικτικά R G Edmonds III Myths of the underworld journey Plato Aristophanes and the ldquoorphicrdquo gold tabletsrdquo Kέμπριτζ Cambridge University Press 2004 ιδίως σσ 212 213-21421 Βλ Μ Δαράκη Ο Διόνυσος και η θεά γη Αθήνα Δαίδαλος - Ι Ζαχαρόπουλος 1994 σσ 48- 6022Vordtriede ό π σημ 7 σσ 43-45 για τον Novalis και το έργο του Heinrich von Ofterdingen και σσ 77-8 για τη σχέση των ενυδρείων που εμφανίζονται σε κείμενα του Laforgue και του Rodenbach με το laquoεσωτερικό ορυχείοraquo το ασυνείδητο23 Για τον συμβολισμό του νερού και για παραδείγματα από την παγκόσμια λογοτεχνία βλ G Bachelard Το νερό και τα όνειρα Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης (μετ Ε Τσούτη) Αθήνα Χατζηνικολή 1985 (ενδεικτικά) σσ 17 (το νερό ως laquoένα είδος εύπλαστου μεσολαβητή μεταξύ ζωής και θανάτουraquo) και 76 κ ε (κεφ ΙΙΙ laquoΤο σύνδρομο του Χάροντα το σύνδρομο της Οφηλίαςraquo για την αρχετυπική συμπλοκή ζωής και θανάτου που εκπροσωπεί το νερό)

8

γραμματειακής ρητορικής περιβάλλοντας το ποίημα του Βιζυηνού με ένα πυκνό υπαινικτικό πλέγμα αναγνωστικών δυνατοτήτων Ίσως σε αυτήν τη βαριά διακειμενική φόρτιση οφείλεται η laquoυποβλητικότηταraquo που του έχει αποδοθεί

Το μόνο βέβαιο πάντως είναι ότι το θέμα του θανάτου από πνιγμό απασχολεί

τον Βιζυηνό και επανέρχεται και σε μερικά από τα πιο ατμοσφαιρικά ποιήματα της ίδιας συλλογής25 Στο ποίημα laquoΤο παιδί στο ποτάμιraquo ένα μικρό αγόρι (ιδανικός ρομαντικός δέκτης των laquoσκοτεινώνraquo καλεσμάτων) πέφτει στο νερό και πνίγεται παρασυρμένο από τη θέα δύο κίτρινων κρίνων που νομίζει πως κάτι θέλουν να του πουν

[hellip]Στης ιτιάς το κλωνάρι θαρριέται αχ νrsquo ακούσrsquo ο μικρός προσπαθεί΄Ξάφνου σπα το κλωνί που κρατιέται

και κυλά στο νερό το βαθύ

Μια το φως απrsquo τα μάτια του σβύνει μια σαν κόκκινrsquo αστράφτει βαφή lsquoως που lsquoπέσαν οι κίτρινοι κρίνοι σαν σταυρός στην νεκρή του μορφή [hellip] Η μορφή της νεκρής Οφηλίας που ταξιδεύει με το νερό επανερχόμενο

λογοτεχνικό μοτίβο της τρέλας και της αυτοκτονίας26 δεν μπορεί παρά να ανακαλείται εδώ στην επιτάφια αυτή σκηνοθεσία Είναι μια ετιά γερτή σε ρυάκι που γυαλίζει στο ρέμα τrsquo ασημόφυλλά τηςmiddot πήγε εκεί πλέκοντας άχαρες γιρλάντες από αγριόχορτα σέλινα παρθενούδια μαργαρίτες και νεροτσουκνίδες [hellip] Εκεί καθώς σκαρφάλωνε στους κλάδους που έγερναν για να τους στεφανώσει με τrsquoαγριόχορτά της ένα κλαδί ζηλόφθονο έσπασεmiddot και πέφτουν τα χορταρένια στέφανα κι αυτή μαζί τους μες στο ποτάμι που έκλαιγεmiddot άπλωσαν τα ρούχα της και την κρατήσαν λίγο επάνω σα νεράιδαmiddot [hellip] (Άμλετ Πράξη Δ΄ σκηνή 7 μετ Β Ρώτας)

Η εικόνα του Βιζυηνού διαλέγεται επιπλέον με μνήμες νεκραναστημένων θεών της Aνατολής αλλά και οικόσημα σε τάφους νεαρών ευγενών της Δύσης27 με

24 Για την ψυχαναλυτική ερμηνεία των μύθων βλ ενδεικτικά Ε Csapo Theories of mythology Oξφόρδη Blackwell 2005 σσ 92-95 (ldquoUniversal symbolism and mythrdquo) Πρβ για τη γιουγκιανή θεωρία του συλλογικού ασυνείδητου και των αρχετύπων σε μύθους και όνειρα Pierrot ό π σημ 19 σσ 17 ndash 1825 Βλ και το ποίημα laquoΗ ανεμώνηraquo Βλ και Ζανέκα ό π σημ 3 σ 111 σχετικά με την απουσία της θάλασσας στην ποίηση του Βιζυηνού laquoΤο υγρό στοιχείο στην ποίησή του αντιπροσωπεύεται από ποτάμια και λίμνες Αλλά ακόμη κι αυτά που ομολογουμένως είναι πιο ακίνδυνα από τη θάλασσα άλλοτε παρουσιάζονται ως παγίδες θανάτου και άλλοτε είναι σύμβολα θανάτου Ο φόβος του Βιζυηνού προς το υγρό στοιχείο είναι καθολικός και θα μπορούσαμε να πούμε ότι αγγίζει τα όρια της φοβίαςraquo Η Ζανέκα ερμηνεύει τη σχέση αυτή με βάση τα βιογραφικά δεδομένα Πάντως και στα διηγήματα το ποτάμι συνδυάζεται με θανάσιμο κίνδυνο (αλλά και με την εξέλιξη της πλοκής) όπως πχ φαίνεται από το επεισόδιο του παρrsquo ολίγον πνιγμού στο laquoΑμάρτημα της μητρός μουraquo ή από το μοιραίο γεφύρι στο laquoΠοίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μουraquo Πρβ και τη χαρακτηριστική διατύπωση του Π Καλλιγά στην εισαγωγή του στο Γ Μ Βιζυηνού Η φιλοσοφία του καλού παρά Πλωτίνω Αθήνα Αρμος 1995 σ 23 σχετικά με την ανάγνωση του νεοπλατωνικού φιλοσόφου από τον Βιζυηνο laquoΟ παρασυρμός της ψυχής από τη ρευστότητα της ύλης ο laquoθάνατόςraquo της και ο ενταφιασμός της στον εινάλιον τύμβον της σωματικότητας είναι μοτίβα που επανέρχονται με ιδιαίτερη επιμονή και στο λογοτεχνικό έργο του Βιζυηνού [hellip]raquo26 Bλ Bachelard ό π σημ 23 σσ 88-9327 Πρβ το σονέτο του Κώστα Ουράνη ldquoEdward VIrdquo όπου ο μικρός νεκρός βασιλιάς αναπαύεται εν ειρήνη κάπου μεταξύ Μποντλέρ και Καβάφη φέροντας ως οικόσημο τα κρίνα τα γαλατικά και του Τυδόρ τα ρόδα Κι ως ναrsquo ταν τ΄άνθη αληθινά ο τάφος του ευώδα (Κ Ουράνη Ποιήματα Αθήνα

9

αρχέγονους κοσμολογικούς μύθους αλλά και με τη χριστιανική ρομαντική μυθολογία του laquoωραίου θανάτουraquo28 και των συνακόλουθων νεκρών νέων της νεότερης γραμματείας Άλλωστε ο κρίνος ως σύμβολο σχετίζεται μεταξύ άλλων με τον θάνατο και την κάθοδο στον Άδη αλλά και με το μεγαλείο Κατά μια εκδοχή του μύθου το λουλούδι που άνοιξε στην Περσεφόνη τις πύλες του βασιλείου του Πλούτωνα δεν ήταν νάρκισσος αλλά κρίνοςmiddot κρίνοι επίσης αναφέρονται και στη νέκυια της Αινειάδας (6 884) που όμως προλογίζουν και τη μελλοντική δόξα του Αινεία29 Αλλά και η ιτιά του ποιήματος η ίδια μοιραία ιτιά του Shakespeare μαρτυρείται ευρύτατα ως σύμβολο θανάτου τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη λαϊκή παράδοση30 Ο τίτλος εξάλλου παραπέμπει σε αρκετούς παρόμοιους τίτλους γερμανικών ποιημάτων και πιο άμεσα στο ldquoDer Juumlngling am Bacherdquo [laquoΤο αγόρι στο ρυάκιraquo] του Schiller το οποίο όμως έχει ως θέμα τον έρωτα χωρίς ανταπόκριση31 Ωστόσο και εδώ το μοτίβο των λουλουδιών που παρασύρονται από το νερό συνεχίζει να θυμίζει την εικονοπλασία του Βιζυηνού An der Quelle sass der Knabe Blumen wand er sich zum Kranz Und es sah sie fortgerissen Treiben in der Wellen Tanz [Στην πηγή καθόταν το παιδί έπλεκε στεφάνι από λουλούδια και τα είδε να χάνονται μακριά παρασυρμένα στον χορό των κυμάτων] Ακόμα σε καθαρά θεματικό - δομικό επίπεδο το ποίημα μπορεί να συσχετιστεί με την αλληγορική μπαλάντα της Αnnette von Droste-Huumllshoff ldquoDer Knabe im Moorrdquo [laquoΤο αγόρι στον βάλτοraquo] Το ποίημα αυτό έχει ερμηνευθεί ως μετάβαση από τον κόσμο των ανεξέλεγκτων ενορμήσεων στο φως του πολιτισμού Εδώ το παιδί ως εκπρόσωπος μιας προ-λογικής κατάστασης διασχίζει τον σκοτεινό βάλτο του υποσυνείδητου κινδυνεύοντας να πνιγεί αν ενδώσει στα δαιμονικά καλέσματα των ενστίκτων Τελικά όμως σε αντίθεση με το παιδί του Βιζυηνού (και με το παιδί στον ldquoErlkoumlnigrdquo [laquoΒασιλιάς των

Εστία χ χ σ 69) Είναι χαρακτηριστικό ότι ο (εραλδικός) κρίνος συνδέεται με τη γονιμότητα και τη ζωή αλλά και με το θείο Η περιγραφή του παρουσιάζει αναλογίες με τους επιτάφιους κρίνους του ποιήματος του Βιζυηνού laquoΈχει σαν βάση ένα τρίγωνο που αντιπροσωπεύει το νερό Στο επάνω μέρος βρίσκεται ένα σταυρός (σύνδεση και πνευματική πραγμάτωση) που διευρύνεται από δύο συμμετρικά φύλλα που τυλίγονται πάνω στον οριζόντιο άξονα [hellip]raquo (J- E Cirlot To λεξικό των συμβόλων (μετ Ρ Καππάτος) Αθήνα Κονιδάρης 1995 σσ 313-314 λ laquoκρίνος (2)raquo) Πρβ και Μ Lurker Woumlrterbuch der Symbolik Στουτγκάρδη Kroumlner 1991 σσ 435- 436 λ ldquoLilierdquo28 Για την εξιδανίκευση του θανάτου στον ρομαντισμό βλ Φ Αριές Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου (μετ Θ Νικολαϊδης) Αθήνα Εστία 1999 τ Β΄ Ο εξαγριωμένος θάνατος σσ 177-270 (laquoΗ εποχή των ωραίων θανάτωνraquo)29 ldquoValeur agrave la fois funegravebre et exaltante du symbolerdquo [laquoη ταυτόχρονα νεκρώσιμη και δοξαστική σημασία του συμβόλουraquo] ( J Chevalier ndash A Cheerbrant Dictionnaire des symboles Παρίσι Laffont-Jupiter 1982 σσ 577-578 λήμμα ldquoLis (ou Lys)rdquo Bλ και Lurker ό π σημ 27 και Γ Βελουδής Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική Οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση 1989 σ 108 για την ειδική σημασία του κρίνου στον γερμανό μυστικιστή J Boehme ο οποίος συνδέει τον κρίνο με την αναγέννηση του ανθρώπου μέσα στο Άγιο Πνεύμα 30 Μ Βοβέλ Ο θάνατος και η Δύση Από το 1300 ως τις μέρες μας (μετ Κ Κουρεμένος) Αθήνα Νεφέλη 2000 τ Β΄ σ 138 Βλ και Αριές ό π σημ 28 σ 336 όπου παρατίθεται σε μετάφραση ποίημα του J Delille [hellip] Δείτε αυτό το μαυσωλείο όπου μια σημύδα γερμένη Πένθιμος μιμητής της ιτιάς της Ανατολής Με τα μακριά βάγια της και τα φύλλα που πέφτουν Θλιμμένη με τα χέρια να κρέμονται κλαίει πάνω στον τάφο31 F Schiller Saumlmtliche Werke Mόναχο Hanser 1960 τ Α΄ Gedichte Dramen I σσ 406 - 407 Πρβ και Uhland lsquoDas Maumldchen am Bachersquo [laquoΗ κόρη στο ρυάκιraquo] που παρουσιάζει θεματική ομοιότητα με το laquoΠαρά τον ποταμόνraquo του Βιζυηνού (Werke Μόναχο Winkler 1980 τ Α΄ Saumlmtliche Gedichte σ 443) και Goethe lsquoAm Flussersquo [laquoΣτον ποταμόraquo] (Gedichte Reflexionen Gedichte ndash Epen ndash West-oumlstlicher Divan Maximen und Reflexionen Βερολίνο Ντάρμστατ Βιένη Deutsche Buch-Gemeinschaft 1963 σ 109 Το αξιοσημείωτο εδώ είναι ό επίμονος συνδυασμός του νερού με το δίπολο έρως ndash θάνατος και περαιτέρω με τη ροή της ζωής το φευγαλέο των αισθημάτων την απώλεια και τη φθορά

10

σκλήθρωνraquo] του Goethe) κατορθώνει να φτάσει με ασφάλεια στο στέρεο έδαφος του ορθού λόγου32

Όμως ακόμα περισσότερες θεματικές και εικονοπλαστικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo απαντούν στο ποίημα laquoΠαρά την λίμνηνraquo Εδώ επιπλέον εμφανίζεται και η laquoμυστικήraquo έναστρη νύχτα αλλά και το είδωλο του πραγματικού κόσμου ο ονειρικός κόσμος που αντικατοπτρίζεται στα νερά όπως στον Σολωμό33 παραπέμποντας στην ψυχή και στην laquoάλληraquo ζωή Το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται βέβαια με το θολό απομονωμένο άστρο που πέφτει στη λίμνη και σβήνει

Η Πλάσrsquo απεκοιμήθη κιrsquo ολόγυρα στην γη

της νύχτας εχύθη η μυστική σιγή

Και μrsquo εύνοια σκεπάζει Ο Ουρανός κρυφή Την λίμνη που ΄μοιάζει την ίδια του μορφή

Κrsquo απ΄ τrsquo αψηλά κrsquo αιθέρια προβάλλουν φωτεινά και παίζουν τrsquo αστέρια μαζί της σιγανά

[hellip] Πού πας δικό μrsquo αστέρι στον άφωτο βυθό καρτέρει καρτέρει κrsquo εγώ σrsquo ακολουθώ

Ω καρτέρει καρτέρει και συ θα κοιμάσrsquo εν βραχεί (Warte nur balde ruhest du auch) Οι τελευταίοι στίχοι απηχούν το γνωστό ποίημα του Goethe ldquoWandrers Nachtliedrdquo [laquoΝυχτερινό τραγούδι του πεζοπόρουraquo] που μετέφρασε ο Βιζυηνός ενώ το μοτίβο του άστρου που πέφτει (μαζί με το μοτίβο της καταβύθισης) απαντά σε ένα υποβλητικό ποίημα του Heine34 με θέμα την εφήμερη ομορφιά και την αναπόδραστη φθορά

Es faumlllt ein Stern herunter Aus seiner funkelnden Houmlhrsquo Das ist der Stern der Liebe Den ich dort fallen sehrsquo [hellip]

[Πέφτει ένα αστέρι στη γη από τα ύψη που σπιθοβολούν είναι το άστρο της αγάπης που βλέπω εκεί πέρα να πέφτει]

32 Freund ό π σημ 10 σσ 203-204 (κείμενο) σσ 81-87 (ανάλυση)33 Για σολωμικές επιδράσεις στον Βιζυηνό έχει μιλήσει ο Μουλλάς laquoΟ Βιζυηνός ως ποιητήςraquo ό π σημ 6 σ 71 Για το θέμα της αντανάκλασης του φυσικού κόσμου στα νερά σε σχέση με τα όνειρα αλλά και με την τέχνη βλ Βελουδής ό π σημ 29 σσ 305-30634 H Heine Buch der Lieder Αμβούργο Hoffmann und Campe 1975 σ 192 Πρβ και laquoΑφροδίτη Τrsquo άστρον της αγάπηςraquo του Βιζυηνού Κουτριάνου ό π σημ 1 τ Βrsquo σσ 135-138 Οι πρόχειρες πεζές μεταφράσεις των ποιημάτων είναι δικές μου (εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά) και στόχο έχουν αποκλειστικά τη διευκόλυνση του αναγνώστη

11

Kατά τα λοιπά το laquoΠαρά την λίμνηνraquo σκηνοθετεί μια laquoνύχτα σπαρμένη μάγιαraquo από αυτές που ευνοούν τις εμφανίσεις οραματικών μορφών ιδίως μέσα από ακίνητα νερά35 Με τη διαφορά ότι εδώ δεν υπάρχει ανάδυση αλλά κατάδυση Και σε αυτό το ποίημα όπως και στο laquoΌνειρονraquo το θέμα της πτώσης στο νερό και το θέμα του ειδώλου συμπλέκονται θανάσιμα Αρχικά το άστρο που πέφτει στη λίμνη ταυτίζεται με το είδωλό του και δυνητικά το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται με το άστρο και το ακολουθεί Διπλή ταύτιση και διπλός θάνατος Οι ρομαντικές συνάφειες ενισχύονται από τη γενικότερη μεταφυσική εμψύχωση της φύσης (Πλάση και Ουρανός με κεφαλαία) η οποία όμως εν προκειμένω θυμίζει και τις κλασικότροπες προσωποποιίες αφηρημένων εννοιών Αλλά μήπως το είδωλο μιας άλλης πραγματικότητας και η επιθυμία της καταφυγής σε αυτήν δεν παραπέμπει και σε έναν υπερβατικό συμβολισμό Τόσο τα γραμματολογικά όσο και τα θεματικά όρια μοιάζουν να συμφύρονται μπροστά στους όρους της κειμενικής πραγματικότητας

Μνημονεύθηκαν παραπάνω κάποιες γερμανικές αναφορές του ποιήματος Δεν μπόρεσα να εντοπίσω ακριβώς ομόθεμο ποίημα ανάμεσα στα γνωστά γερμανικά αναγνώσματα του Βιζυηνού36 αλλά ένα ποίημα του Ludwig Uhland του οποίου οι μπαλάντες αποτέλεσαν έναυσμα για τις αντίστοιχες αναζητήσεις του Βιζυηνού φαίνεται ότι παρουσιάζει κάποια θεματική αναλογία με το laquoΌνειρονraquo παρόλο που δεν έχει ονειρικό θέμα Πρόκειται για το laquoAuf der Űberfahrtraquo [laquoΚατά τον διάπλουraquo] από τη συλλογή Lieder37

Űber diesen Strom vor JahrenBin ich einmal schon gefahrenHier die Burg im AbendschimmerDruumlben rauscht das Wehr wie immer

Und von diesem Kahn umschlossenWaren mit mir zween GenossenAch ein Freund ein vatergleicherUnd ein junger hoffnungsreicher

So wenn ich vergangner TageGluumlcklicher zu denken wageMuss ich stets Genossen missenTeure die der Tod entrissen

Doch was alle Freundschaft bindet Ist wenn Geist zu Geist sich findet Geistig waren jene Stunden Geistern bin ich noch verbunden-

Nimm nur Faumlhrmann nimm die Mitte Die ich gerne dreifach biete Zween die mit mir uumlberfuhren Waren geistige Naturen

35 Για τη laquoσκηνογραφίαraquo που ευνοεί την εμφάνιση οραμάτων στον Σολωμό βλ Δ Ν Μαρωνίτης laquoΕφιάλτες και οράματα στον Σολωμόraquo στο Διαλέξεις Αθήνα Στιγμή 1992 σ 1536 Σε ονειρικό θέμα και μάλιστα σε προφητικό όνειρο θανάτου αναφέρεται και η μπαλάντα του F Hebbel ldquoDer Heideknaberdquo [laquoΤο παιδί της χέρσας γηςraquo] όπου μάλιστα προβάλλεται και το αναπόδραστο του πεπρωμένου Η εικονοπλασία ωστόσο και η υπόθεση διαφέρουν πολύ37 Uhland ό π σημ 31 σ 40

12

[Αυτό το ποτάμι το έχω ξαναπεράσει πριν από χρόνια Εδώ το κάστρο στο μισόφωτο του δειλινού πέρα αχολογάει το φράγμα όπως πάντα Και μές σrsquo αυτή τη βάρκα μαζί μου ήταν δύο σύντροφοι Αχ ένας φίλος σαν πατέρας και ένας νέος γεμάτος ελπίδες Έτσι όποτε τολμήσω να σκεφτώ τις παλιές ευτυχισμένες μέρες πάντα νοσταλγώ συντρόφους ακριβούς που άρπαξε ο θάνατος Ωστόσο αυτό που στεριώνει κάθε φιλία είναι η συνάντηση των ψυχώνmiddot πνευματικές ήταν εκείνες οι ώρες και με πνεύματα είμαι ακόμα δεμένος Πάρε βαρκάρη πάρε τα ναύλα που με χαρά πληρώνω τριπλά Οι δύο συνταξιδιώτες μου δεν ήταν παρά πνεύματα]

Τα κοινά θεματικά στοιχεία με το ποίημα του Βιζυηνού είναι ο ποταμός και ο θάνατος Και παρόλο που δεν αναφέρεται όνειρο υπάρχει ωστόσο το θέμα της αναπόλησης και των αναμνήσεων που αποκτά κάτι από την ονειρική laquoμαγικήraquo ασάφεια εξαιτίας του χρόνου που μεσολάβησε και της φαντασίας που καλείται να γεμίσει τα κενά Η μνήμη λοιπόν με αφορμή το πέρασμα του ποταμού ανακαλεί μετωνυμικά τους νεκρούς και για άλλη μια φορά το νερό γίνεται ο δίαυλος που ενώνει και χωρίζει ζωή και θάνατο Με τα δεδομένα αυτά ο περαματάρης της τελευταίας στροφής με τα τριπλά ναύλα που εισπράττει υπαινίσσεται το μυθολογικό του ανάλογο και η διάβαση του ποταμού συντροφιά με τις ψυχές των νεκρών μετατρέπεται σε ταξίδι θανάτου οιωνό του θανάτου του ίδιου του ποιητικού υποκειμένου ή καλύτερα σε ταξίδι στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου αφού τα όρια υπερβαίνονται και οι νεκροί συνυπάρχουν με τους ζωντανούς ως laquogeistige Naturenraquo38 Δεν υπάρχει η θανάσιμη απελπισία του Βιζυηνού αλλά το κλίμα της θλιμμένης υποβολής είναι αντίστοιχο και τα σημεία που επιστρατεύονται προέρχονται σαφώς από έναν κοινό κώδικα

Μια αντίστοιχη διάθεση και εικονοπλασία ανιχνεύεται και στο ποίημα του Uhland laquoDas Schiffleinraquo [laquoΤο καραβάκιraquo] από τη συλλογή Balladen und Romanzen39 όπου το θαλάσσιο ταξίδι παραλληλίζεται με τη ζωή και την αποξένωση ενώ στο τέλος διακρίνεται μια έμμεση παραπομπή στο πορθμείο των νεκρών

Ein Schifflein ziehet leiseDen Strom hin seine GleiseEs schweigen die drin wandernDenn keiner kennt den andern

[hellip]Hart stoumlsst es auf am StrandeMan trennt sich in die LandeWann treffen wir uns BruumlderAuf e i n e m Schifflein wieder 40

38 Πρβ και μια αντίληψη διαδεδομένη στον χριστιανικό μεσαίωνα σύμφωνα με την οποία οι νεκροί είναι παρόντες μεταξύ των ζωντανών σε ορισμένες περιπτώσεις αλλά γίνονται αντιληπτοί μόνο από αυτούς που πρόκειται να πεθάνουν σύντομα βλ Αριές ό π σημ 28 τ Α΄ Η εποχή των κοιμωμένων σ 2639 Uhland ό π σημ 31 σσ 146-14740 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Uhland πραγματεύεται μια ανάλογη θεματική και σε μια επιστολή του προς τον Justinus Kerner όπου σχολιάζει ένα όνειρο του φίλου του με τρόπο που συμφύρει φαντασία και πραγματικότητα και συνδυάζει εμπειρίες της εγρήγορσης με deacutejagrave vu αισθήσεις Εδώ μια ολόκληρη περιοχή φέρεται να καταποντίζεται σε ένα ρέμα και να παρασύρεται από τα νερά του για να καταλήξει στον ποταμό Νέκαρ Καθώς ο φίλος περνάει πάνω από τη γέφυρα του Νέκαρ κοιτάζει για μια στιγμή τον ποταμό και η ματιά του συλλαμβάνει την εικόνα που θα αντικατοπτριστεί στη συνέχεια στο όνειρό του Έτσι προκύπτουν τα μοτίβα τόσο της διάβασης όσο και του καθρέφτη και του ειδώλου αλλά και η προβολή του ειδώλου στο όνειρο (Uhland ό π σημ 31 τ B΄ Saumlmtliche Dramen und

13

[Ένα καραβάκι πλέει σιγανά ακολουθώντας το ρεύμα Οι επιβάτες του είναι σιωπηλοί γιατί είναι όλοι άγνωστοι μεταξύ τους [hellip] Απότομα χτυπάει στην ακτή οι δρόμοι μας χωρίζουν στη στεριά Πότε αδέρφια θα βρεθούμε ξανά όλοι μαζί στο ίδιο καραβάκι]

Νυχτερινή ναυσιπλοΐα που καταλήγει σε παρασυρμό από τα ρεύματα και από τo κάλεσμα των νηρηΐδων απαντά και στο ποίημα laquoDie Elfenkluftraquo [laquoΟ γκρεμός των ξωτικώνraquo] από τα Gedichte aus dem Nachlass41[Ποιήματα από τα κατάλοιπα] του Uhland Και εδώ η κωπηλασία είναι βαριά σαν τη ζωή και η πλημμυρίδα κλέβει την ευτυχία όπως η laquoαπελπισιάraquo και η laquoαπονιά του κόσμουraquo

ldquoSchwer ist der RuderschlagSchwer mir das LebenAch und kein Abend magRuhe mir gebenSeit mir die wilde FlutRaubte mein liebstes Gluumlckrdquo [hellip]

[Βαρύ το κουπί που τραβώ βαριά και η ζωή μου Aχ Καμιά βραδιά δεν μπορεί να μου χαρίσει τη γαλήνη από τότε που η άγρια πλημμύρα μού άρπαξε την πιο ακριβή ευτυχία μου]

Από τα προηγούμενα έχει ήδη προκύψει το δεύτερο βασικό θέμα του ποιήματος του Βιζυηνού το θέμα του σωσία ή του ειδώλου που φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεδεμένο με το θέμα του νερού ως υγρού καθρέφτη Tο θέμα σε πολλές και ποικίλες εκδοχές κατέχει κεντρική θέση στην ανθρωπολογία την ψυχανάλυση και τη λογοτεχνία42 Το είδωλο πάντως είναι πάνω απrsquo όλα σήμα θανάτου

Οι άνθρωποι κοιτάζονται σrsquo έναν καθρέφτη και ανακαλύπτουν τον θάνατο Από τον 16ο αιώνα ώς την εποχή του μπαρόκ οι ζωγράφοι Γερμανοί ή Ισπανοί απέδωσαν επανειλημμένα αυτό το αναπάντεχο φαινόμενο είτε κατακεραυνώνει μια νεαρή γυναίκα στο μπουντουάρ της είτε γίνεται δεκτό μrsquo ένα αίσθημα παραίτησης από το γηραιό εκείνο ζεύγος των Μπούρκμαϊρ οι οποίοι βλέπουν στον καθρέφτη την εικόνα τους με μορφή νεκροκεφαλών Αυτά σημειώνει ο Μ Vovelle στην αρχή του βιβλίου του για την ιστορία του θανάτου στον δυτικό πολιτισμό43 Το είδωλο ταυτίζεται με την ψυχή τόσο στην τέχνη όσο και στα λαϊκά έθιμα των διαβατηρίων τελετών πολλών διαφορετικών πολιτισμών44 Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται και πλατιά διαδεδομένες πρακτικές όπως το άδειασμα των κουβάδων και των δοχείων με νερό ή γάλα αλλά και η κάλυψη

Dramenfragmente dichterische Prosa ausgewaumlhlte Briefe σσ 474 - 475) 41 Uhland ό π σημ 31 σσ 405-407 42 Για μια διεξοδική παρουσίαση του θέματος βλ P Jourde ndash P Tortonese Visages du double Un thegraveme litteacuteraire Χ τ ε Nathan 1996 ιδιαίτερα (από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ) σσ 43 ndash 47 όπου εξετάζεται η σχέση του θέματος με τον μεσμερισμό και τον ρομαντισμό Βλ και την κλασική μελέτη του O Rank The double A psychoanalytic study Translated and edited by H Tucker jr Νέα Υόρκη Λονδίνο Σκάρμπορο New American Library 197143 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 2744 Μεταξύ άλλων και στη Γερμανία και στην Ελλάδα κατά τον Frazer στο Rank ό π σημ 42 σ 66

14

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

μπαλάντα Σε αντίθεση με τον κατά βάση επικό-δραματικό χαρακτήρα της μπαλάντας η ελεγειακή και χαμηλών τόνων Romanze ενώ διαθέτει και αφηγηματικά στοιχεία και αναφορές στη λαϊκή παράδοση προβάλλει ωστόσο κυρίως εσωτερικές συναισθηματικές διεργασίες με έμφαση σε έναν ανορθολογικό υποκειμενισμό Από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ είναι σκόπιμο να σημειωθεί ότι το είδος αυτό έχει θεωρηθεί προδρομική μορφή του νεότερου λυρικού ποιήματος Κάτι τέτοιο δεν μπορεί παρά να συνδυαστεί με τα νεοτερικά για την εποχή στοιχεία που διαβλέπει η πρόσφατη κριτική (σε αντίθεση με την παλαιότερη) στο ποίημα του Βιζυηνού10 Το άλλο στοιχείο που πρέπει να υπογραμμιστεί εδώ είναι ο ανορθολογισμός που προαναφέρθηκε και που θα σχολιαστεί εκτενέστερα σε άλλο σημείο της εργασίας αυτής

laquoΤο όνειρονraquo αποτελείται από τέσσερις οκτάστιχες στροφές καθεμιά από τις οποίες περιλαμβάνει δύο τετράστιχα με ολοκληρωμένο διακριτό νόημα Έχει αυστηρή και μάλλον περίτεχνη στιχουργική οργάνωση Οι δύο πρώτοι στίχοι κάθε τετραστίχου είναι ιαμβικοί οκτασύλλαβοι και επτασύλλαβοι παροξύτονοι ώστε να σχηματίζουν σπασμένο δεκαπεντασύλλαβο συνδυάζοντας έτσι την ελληνική παράδοση με τον σύντομο στίχο του Heine Εξασύλλαβοι οξύτονοι είναι ο τέταρτος και όγδοος στίχος (οι τελευταίοι δηλαδή κάθε τετραστίχου) της πρώτης και της τελευταίας στροφής Με τον τρόπο αυτό και κυρίως με την κυκλική επανάληψη του πρώτου τετραστίχου στο τέλος του ποιήματος προβάλλονται και συναντώνται η εισαγωγή και η κατακλείδα του κειμένου όπως σε τραγούδι11 Έτσι εκτός από την παραπομπή στην απλή προφορική μορφή φαίνεται ότι εξασφαλίζεται και η πλαισίωση της ονειρικής αφήγησης η οποία κατά τη σχετική σύμβαση πρέπει να διακρίνεται από το επίπεδο της εγρήγορσης με σαφείς ενδείξεις στην αρχή και στο τέλος της Αν όντως εδώ εξασφαλίζεται κάτι τέτοιο αποτελεί θέμα για περαιτέρω συζήτηση Άλλωστε η αφύπνιση δεν αναφέρεται ρητά όπως συνηθίζεται στα συμβατικά προ-ρομαντικά όνειρα και η αφαιρετική ανοικειωτική σκηνοθεσία (το παλικάρι και το ποτάμι εμφανίζονται απομονωμένα και εμβληματικά χωρίς περαιτέρω ρεαλιστική σκηνογραφία) ανακαλεί την παραδοξότητα της κοινής ονειρικής εμπειρίας όπως αυτή αρχίζει σταδιακά να εισδύει στα κείμενα από τα πρώτα νεοτερικά φανερώματα

Παράλληλα η μείωση της έκτασης του τέταρτου και του όγδοου στίχου της πρώτης και της τελευταίας στροφής αλλά και οι ομοιοκαταληξίες (αληθινό-σιγανό-αχνό-αληθινό) ενοποιούν τα επίπεδα του ήχου και του νοήματος και παράγουν ταυτόχρονα ένα πλεόνασμα νοήματος στον κάθετο παραδειγματικό άξονα που υπονομεύει το

10 Aν και ο ίδιος ο Βιζυηνός στη μελέτη laquoΑνά τον Ελικώναraquo δεν φαίνεται να επιμένει ιδιαίτερα στη διάκριση ανάμεσα στη laquoρωμάνσαraquo και το laquoβάλλισμαraquo Αποδίδει μάλιστα στο έντεχνο σύγχρονο βάλλισμα χαρακτηριστικά που θα προσιδίαζαν μάλλον σε νεότερο λυρικό ποίημα laquo[hellip] όχι τόσον το εξωτερικόν συμβάν αλλά την εσωτερικήν συγκίνησιν ως συνέπεια της οποίας συνεχώς υποδηλούται μόνον το εξωτερικόν γεγονός ούτως ώστε η ανθρωπίνη υποκειμενικότης παρίσταται ως η αιτία της αναπτύξεωςraquo Το laquoυποδηλούταιraquo εδώ δεν απέχει πολύ από την έννοια της υποβολής (Βασική Βιβλιοθήκη τ 18 Αθήνα Ζαχαρόπουλος 1959 σσ 354 355 357) Για το είδος Romanze βλ W Freund Die deutsche Ballade Theorie Analysen Didaktik Πάντερμπορν Schoumlningh 1978 σσ 8-9 (όπου προτάσσεται η κοινωνιολογική ερμηνεία του θέματος) laquoΗ Romanze αποτελεί ένα βήμα στον δρόμο για την προσωπική εσωτερίκευση των συγκρούσεων και συνεπώς έκδήλωση του υποφώσκοντος αστικού πολιτισμού της εσωτερικότηταςraquo [hellip] laquoΩστόσο η Romanze θεματίζοντας στο πλαίσιο του ανορθολογισμού κυρίως υποκειμενικές συναισθηματικές διεργασίες προσέγγισε τον λυρικό τρόπο έκφρασηςraquo Ίσως λοιπόν η σχέση του Βιζυηνού με τη μπαλάντα δεν είναι η μοναδική που ενδιαφέρει αναφορικά με τον προγραμματικό χαρακτήρα που έχει αποδοθεί στη λογοτεχνία του Ο διάλογός του με το μοντέρνο που η κριτική (Χρυσανθόπουλος ό π σημ 8) έχει επισημάνει ως προς την πεζογραφία του φαίνεται ότι αποκτά σε σχέση με τη Romanze μια επιπλέον διάσταση11 Για τον καταλυτικό ρόλο της λιτής λυρικής ποίησης του (πολυμεταφρασμένου στην Ελλάδα) Heine στη διαμόρφωση του σύντομου στίχου και της μορφής του τραγουδιού στη νεοελληνική ποίηση κατά την εποχή που εξετάζουμε βλ G Veloudis Germanograecia Deutsche Einfluumlsse auf die neugriechische Literatur Άμστερνταμ Hakkert 1963 τ 1 σ 310

4

πρωτοβάθμιο νόημα οι έννοιες της σιγής και της οπτικής ασάφειας παραλληλίζονται και περιβάλλονται από το laquoαληθινόraquo το οποίο στη συνάφεια αυτή αποδεσμεύεται από την αποτρεπτική ευχετική του εκφορά και διεκδικεί την κυριολεξία του Τα σήματα της απώλειας ενισχύονται απειλητικά όταν απομονωθούν από το άμεσο συγκείμενό τους με την κάθετη ανάγνωση ενώ η έννοια του laquoαληθινούraquo μοιάζει να περιβάλλει αμφίσημα την ονειρική αχλή συμφύροντας τα όρια φαντασίας και πραγματικότητας Ήδη διαφαίνεται από τα παραπάνω η τάση ταύτισης μορφής και περιεχομένου που ενισχύει την κριτική άποψη για τις συμβολιστικές προβολές του ποιήματος Επιπλέον το κλίμα της υποβολής εντείνεται ρητορικά από τις χιαστές παρομοιώσεις (χλωμό σαν το φεγγάρισαν νύχτα σιγανό) που αποδίδουν υπαλλακτικά τα χαρακτηριστικά του σκηνικού (σιγή της νύχτας χλωμό σεληνόφως) στο υποκείμενο Έτσι προτάσσεται μια υποδόρια έμφαση στην εσωτερικότητα και δημιουργείται μια διακριτική ώσμωση ανάμεσα στο άτομο και σε ένα φυσικό περιβάλλον το οποίο δεν περιγράφεται άμεσα αλλά υποδηλώνεται μέσα από την τροπική του σχέση με το υποκείμενο Αν βέβαια μπορούμε να μιλούμε για laquoφυσικόraquo περιβάλλον όταν πρόκειται για νύχτα με φεγγάρι σε (όψιμο ρομαντικό) ποίημα και μάλιστα σε ρητά ονειρικό πλαίσιο που ευνοεί τη συμβολοποίηση

Οι ενδιάμεσες στροφές που περιέχουν την κυρίως αφήγηση διαφοροποιούνται στιχουργικά από την προσθήκη της έβδομης συλλαβής και τον συνακόλουθο αναβιβασμό του τόνου στον τελευταίο στίχο κάθε τετραστίχου Έτσι η εξέλιξη της δράσης στοιχίζεται με έναν πιο laquoκινητικόraquo βαδιστικό ρυθμό ενώ η εισαγωγή και το τέλος που έχουν πιο στατικό παγιωμένο περιεχόμενο χαρακτηρίζονται από την οξύτονη κοφτή έλλειψη του εξασύλλαβου Όσο για την ομοιοκαταληξία αυτή παρουσιάζει συγχρόνως κανονικότητα και ποικιλία ο πρώτος (οκτασύλλαβος) στίχος κάθε τετραστίχου παραμένει ανομοιοκατάληκτος και μετέωρος οι δύο επόμενοι ομοιοκαταληκτούν ζευγαρωτά και ο τέταρτος ομοιοκαταληκτεί με τον όγδοο Δεν ακολουθείται δηλαδή με συνέπεια κανένα από τα γνωστά σχήματα (ζευγαρωτή σταυρωτή ή πλεκτή ομοιοκαταληξία) ωστόσο το ίδιο αυτό laquoαποκλίνονraquo σχήμα επαναλαμβάνεται κανονικά σε όλες τις στροφές του ποιήματος σε έναν συνδυασμό κανονικότητας και παράβασης Είναι πιθανό ότι η laquoμουσικότηταraquo που αποδίδεται στο ποίημα από την κριτική οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στον στιχουργικό αυτόν κυματισμό που απαντά και σε άλλα ποιήματα του Βιζυηνού12 Γενικά πάντως όπως αναφέρθηκε παραπάνω ο σύντομος στίχος και το ανεπιτήδευτο ύφος παραπέμπουν ευθέως σε γερμανικά πρότυπα τα οποία με τη σειρά τους αναφέρονται σε απλές παραδοσιακές ποιητικές μορφές Το κεντρικό πρότυπο φαίνεται ότι είναι ο Heine ο οποίος σύμφωνα με τον ίδιο τον Βιζυηνό στο σχετικό άρθρο του λεξικού Bart και Chirsch laquo[hellip] ανήκει κυρίως εις την ρωμαντικήν σχολήν ως προς την ουσίαν ως προς τον τρόπον όμως αντετάχθη νικηφόρως εις αυτήν αντικαταστήσας την ανούσιον των ρωμαντικών πολυλογίαν δια συντόνου και τούτrsquo αυτό επιγραμματικής βραχύτητος και αφελείας [hellip] και μόνος εγνώρισε να συγχωνεύση τας αρετάς τής τε ρωμαντικής και της δημώδους ποιήσεως εις μίαν θαυμαστήν αληθώς ενότητα raquo13

Αυτή η διάσταση μεταξύ laquoουσίαςraquo και laquoτρόπουraquo που επισημαίνεται εδώ παρά τον προφανή προβληματικό της χαρακτήρα (ποια είναι άραγε αυτή η ρομαντική laquoουσίαraquo) μαζί με τη laquoσυγχώνευσηraquo που αναφέρεται στη συνέχεια καθορίζουν επιγραμματικά το στίγμα της laquoενδιάμεσηςraquo γραμματολογικής θέσης του Βιζυηνού μια

12 Πρβ ενδεικτικά laquoΗ νυξ του ξένουraquo laquoΤο μελίσσιraquo laquoΗ παράφρωνraquo που παρουσιάζουν κάποιες στιχουργικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo Η αυξομείωση του αριθμού των συλλαβών και κατά συνέπεια και του τονισμού απαντά στα περισσότερα ποιήματα13 Κατά τον Βελουδή (ό π σημ 11 σ 343) η διατύπωση αυτή συνοψίζει το κυρίαρχο αίτημα της ελληνικής ποίησης της εποχής την υπέρβαση της ρητορικής του όψιμου αθηναϊκού ρομαντισμού

5

γραφή της μετάβασης από το παλιό στο νέο όταν το παλιό τείνει να εξαντληθεί και το νέο δεν έχει διαμορφωθεί ακόμα Μόνο που όπως έχει τεθεί το ζήτημα σχετικά με την πεζογραφία του Βιζυηνού το τι είναι νέο και τι παλιό στην περίπτωσή του παραμένει ανοιχτό ερώτημα Πρόκειται για μετάβαση από τον ρομαντισμό στον ρεαλισμό ή από τον ρεαλισμό στον ανατέλλοντα μοντερνισμό14

Το ίδιο ερώτημα θα μπορούσε να τεθεί αντίστοιχα και για την ποίησή του Τι

αφήνει πίσω του και τι προαναγγέλλει ο ποιητής Βιζυηνός Αν η θέση που του αποδίδεται συνήθως είναι ανάμεσα στον φαναριώτικο καθαρεύοντα ρομαντισμό και στην laquoαντιρομαντικήraquo γενιά του rsquo80 ποια είναι αυτά τα laquoαντιρομαντικάraquo στοιχεία της γενιάς του rsquo80 που του αναλογούν Αν εξαιρέσουμε την (όχι πάντα συνεπή) χρήση της δημοτικής που άλλωστε κατά μιαν άποψη σχετίζεται με τον laquoτρόποraquo και όχι με την laquoουσίαraquo το πιο έκτυπο κοινό του γνώρισμα με τη γενιά του rsquo80 φαίνεται ότι είναι το ενδιαφέρον για τις λαϊκές παραδόσεις που προφανώς κάθε άλλο παρά αντιρομαντικό μπορεί να θεωρηθεί Εκτός βέβαια αν μιλούμε αποκλειστικά και μόνο για τον ελληνικό ρομαντισμό στην αθηναϊκή εκδοχή του Και εδώ ίσως μπορεί να αναζητήσει κανείς τη βάση για την απάντηση στο πρόβλημα τόσο της laquoενδιάμεσηςraquo γραμματολογικής ένταξής όσο και της γραμματολογικής (και κοινωνικής) περιθωριοποίησης του Βιζυηνού στην εποχή του αλλά και αργότερα Η ελληνική περιοδολόγηση μάλλον δεν καλύπτει το ποιητικό έργο του επειδή αυτό φαίνεται ότι έχει τουλάχιστον στην ώριμη φάση του περισσότερες αναφορές στην ευρωπαϊκή παρά στην ελληνική λογοτεχνία Ο γνωστός διάλογός του τόσο με τον πρώιμο όσο και με τον χαμηλών τόνων όψιμο γερμανικό ρομαντισμό και τις πρόδρομες παρνασσιακές και συμβολιστικές εκφάνσεις του είναι αυτός κυρίως που οδηγεί τις ποιητικές διαδρομές του ανάμεσα στις βοσπορίδες μνήμες του την προφορική παραδοσιακή λογοτεχνία της ιδιαίτερης πατρίδας του και την ευρωπαϊκή μπαλάντα σε μια άλλοτε ρητή και άλλοτε άρρητη αναζήτηση νέων λογοτεχνικών δυνατοτήτων Είναι επομένως σαφές ότι στο πλαίσιο αυτό (και όπως έχει ήδη επισημανθεί με άλλες αφορμές από την κριτική νεότερη και παλαιότερη15) κατηγορίες του τύπου laquoγενιά του lsquo80raquo δεν θα διαφώτιζαν ιδιαίτερα την κατάσταση

Πάντως το ποίημα που εξετάζεται εδώ προσφέρεται ιδιαίτερα για διερευνήσεις προς την παραπάνω κατεύθυνση Αυτό οφείλεται στο ονειρικό θέμα το οποίο εξαιτίας της ειδικής του θέσης στην ευρωπαϊκή ρομαντική λογοτεχνία και της εν πολλοίς στιλιζαρισμένης του μορφής και λειτουργίας στο πλαίσιο των λογοτεχνικών ρευμάτων αποτελεί ευαίσθητο δέκτη των σχετικών συναντήσεων και μετατοπίσεων Και για ένα επιπλέον παράγοντα το ότι αποτελεί κατεξοχήν τόπο διαπλοκής εξωλογοτεχνικών εκδοχών λόγου που περιβάλλουν το λογοτεχνικό φαινόμενο τροφοδοτώντας το και τροφοδοτούμενοι από αυτό

Θα ήταν λοιπόν το laquoΌνειρονraquo του Βιζυηνού λόγου χάριν ρομαντικό ως προς την πεισιθάνατη απελπισία και την προφανή αντίθεση του ποιητικού υποκειμένου με την laquoαπονιά του κόσμουraquo ως προς τη δυιστική αιώρηση μεταξύ ζωής και θανάτου φαντασίας και πραγματικότητας αλλά και ως προς τις έμμεσες laquoδημώδειςraquo αναφορές του Συμβολιστικό ως προς τη διακριτική διάχυση του συναισθήματος τη μουσικότητα και τη βαθιά υποβολή της σκηνοθεσίας του και παρνασσιακό ως προς την καθαρή μορφή του με την πρόδηλη έμφαση στην τεχνική Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι οι παραπάνω κατηγορίες εκφράζουν την ταυτότητα του σημαδιακού αυτού κειμένου

14 Χρυσανθόπουλος laquoΤα διάπλοκα [hellip]raquo ό π σημ 8 σσ 51-52 15 Π Μουλλάς laquoΤο νεοελληνικό διήγημα και ο Γ Μ Βιζυηνόςraquo στο Γ Μ Βιζυηνός Νεοελληνικά διηγήματα Αθήνα Εστία 1996 (5η έκδοση) σ νστ΄ laquoΩς ένα βαθμό δεν ανήκει καν στη γενιά του lsquo80raquo Πρβ και την αντίδραση του Δ Χατζόπουλου (παρατίθεται αυτόθι σ 257) laquo [hellip] ενόμιζα προς στιγμήν ότι ανεγίνωσκα ξένον μέγα συγγραφέα παρά διηγήματα ελληνικά [hellip]raquo

6

Κανένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν μπορεί φυσικά να θεωρηθεί αποκλειστικότητα ενός και μόνο λογοτεχνικού ρεύματος Το όνειρο θανάτου για παράδειγμα δεν είναι προνόμιο των ρομαντικών ούτε η υποβολή της νύχτας και του σεληνόφωτος πρωτοανακαλύφθηκε από τους συμβολιστές Αυτό βέβαια που θα έκανε τη διαφορά είναι η ειδική φόρτιση που αποκτούν η παραπάνω θεματική και εικονοπλασία στον όψιμο ρομαντισμό και στον συμβολισμό όπου ουσιαστικά ταυτίζονται με τον εσωτερικό χώρο του ποιητή και την ίδια την ποιητική δημιουργία16 Αν αυτό όντως συμβαίνει στο υπό εξέταση ποίημα είναι κάτι που δύσκολα αποδεικνύεται Ωστόσο όπως με πολλές ευκαιρίες επισημαίνεται στη σχετική βιβλιογραφία τα παραπάνω λογοτεχνικά ρεύματα παρά τις προβεβλημένες αντιθέσεις τους ανήκουν τελικά στην ίδια ποιητική παράδοση με διαφορετικά σημεία έμφασης και τα όρια μεταξύ τους δεν είναι τόσο ευδιάκριτα όσο θα ήταν αναμενόμενο στη βάση μιας συμβατικής περιοδολόγησης17 Αυτό λοιπόν που μάλλον αποδίδει προσφορότερα τους όρους του ποιήματος αυτού είναι να διαβαστεί ως τόπος διάδρασης διαχρονικών θεμάτων και κειμενικών πρακτικών ποικίλης προέλευσης από τα οποία άλλα αναπαράγουν τα παραδεδομένα και άλλα (ή ακόμα και τα ίδια) διαλέγονται με τους οιωνούς της νεoτερικότητας Έτσι εξηγούνται τόσο η γραμματολογική εμβέλεια που επισημαίνει στο ποίημα αυτό η κριτική εμβέλεια που εκτείνεται από τη δημοτική παράδοση μέχρι τον ρομαντισμό και μέχρι τον νεορομαντισμό του εικοστού αιώνα όσο και η συνακόλουθη διαχρονική γοητεία του

Όπως έχει υπαινικτικά αναφερθεί παραπάνω χαρακτηριστικά νεοτερικό

στοιχείο του συγκεκριμένου ποιήματος είναι η έξοδος από την ονειρική σύμβαση και η συνδεση ενός εν πολλοίς χάρτινου στρατηγήματος με την ίδια την ονειρική εμπειρία και κατrsquo επέκταση με ενδοψυχικές διεργασίες18 Το laquoΌνειρονraquo διαχειρίζεται (και επιπλέον συμφύρει) δύο προνομιούχα ονειρικά σενάρια που αποτελούν ταυτόχρονα και θέματα

16 Βλ ενδεικτικά Vordtriede ό π σημ 7 σ 151 για τη νύχτα ως σύμβολο δημιουργίας laquoΗ στοχαστική σαγήνη της ψυχής στον Young και στον Klopstock οι τάφοι και η ευδαιμονία των ερειπίων που χαρακτηρίζουν τον 18ο αιώνα είναι ακόμα προ-συμβολικά Η συναισθηματική διέγερση του σκότους βασίζεται στην παραδοχή ότι η ημέρα είναι το πραγματικό πεδίο της ζωής Τώρα όμως η νύχτα έχει αναχθεί σε σύμβολο της κατεξοχήν δημιουργίαςraquo17 Βλ ενδεικτικά P Martino Parnasse et symbolisme Παρίσι Armand Colin 1970 (2η έκδοση) σσ 4 8 (όπου η μετάβαση από τον ρομαντισμό στον παρνασσισμό και τον συμβολισμό ανάγεται ήδη στον Hugo) 30-31 Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 για τον Hugo ως πρόδρομο του ldquopoegravete mauditrdquo αλλά και τον αντίστοιχο ρόλο του Novalis και του laquoδιαδόχουraquo του Hoffmann στην εξέλιξη του ποιητικού κλίματος στον ευρωπαϊκό χώρο (laquoπρος το εκεί όπου ο δρόμος προς τα μέσα περνάει από τα φαντάσματα της ίδιας μας της ψυχήςraquo) και αυτόθι 18 30 31 (Για τη σχέση του Βιζυηνού με τον Hoffmann βλ Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 195) Βλ και Α Symons The symbolist movement in literature Νέα Υόρκη Haskell House 1971 σσ 3 93 όπου οι απαρχές του συμβολισμού ανιχνεύονται στον de Nerval Αλλά και οι ίδιοι οι πρωτεργάτες του κινήματος είχαν ανάλογες απόψεις όπως φαίνεται στο μανιφέστο του Jean Moreacuteas laquoO συμβολισμόςraquo που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Figaro στις 18 Σεπτεμβρίου του 1886 ( βλ A France - J Moreacuteas - P Borde Τα πρώτα όπλα του συμβολισμού (μετ Ε Πανταζής) Αθήνα Γνώση 1983 σ 42 - 43) laquoΈτσι για να παρακολουθήσουμε την ακριβή γενεαλογία της νέας σχολής θα πρέπει να ανατρέξουμε μέχρι κάποια ποιήματα του Alfred de Vigny μέχρι τον Shakespeare μέχρι τους μυστικούς και πιο μακριά ακόμηraquo Πρβ και Jouanny ό π σημ 7 σ 73 laquoΟ συμβολισμός θα μπορούσε σίγουρα να αντιμετωπιστεί ως ολοκλήρωση μιας φάσης και αρχή μιας μεταβατικής περιόδου [hellip] Δεν ήταν καθόλου αβάσιμη η απόφαση του Italo Siciliano και του Raymond Pouillart να μετατρέψουν τη λογοτεχνία του fin de siegravecle σε προέκταση του ρομαντισμούmiddot ούτε θα έπρεπε να ξεχνούμε ότι ο παρνασσισμός παρατάθηκε στις πιο ρομαντικές εκδοχές του μέχρι τον Mallarmeacute και τον Verlaine και την καλλιτεχνική συνείδηση της σχολής που ακολούθησεraquo18 Για μια συνοπτική αναφορά στην εξέλιξη του ονειρικού θέματος στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία βλ Μ Ιατρού laquoΟ Ύπνος και τα όνειρα του Κώστα Καρυωτάκηraquo Νέα Εστία 1769 (2004) 134-149 όπου και σχετική βιβλιογραφία

7

της παγκόσμιας λογοτεχνίας ονειρικής και μη Το ένα είναι το ευρύτερο θέμα της ναυσιπλοΐας εδώ εξειδικευμένο στον παρασυρμό από το υδάτινο ρεύμα Συναφές με τα παραπάνω είναι και το θέμα της καθόδου ή της πτώσης συχνά αγωνιώδους που συνδέεται επανειλημμένα με τη μετάβαση στον κάτω κόσμο19Το άλλο είναι το θέμα του ειδώλου ή του σωσία σε συνδυασμό με την αναφορά στον μύθο του Νάρκισσου Και τα δύο θέματα σχετίζονται κατά παράδοση με τον θάνατο Το πρώτο θέμα απαντά ως αρχέτυπο στους μύθους πολλών παραδόσεων που συσχετίζουν το υγρό στοιχείο με τον κόσμο των νεκρών και τη μετάβαση εκεί με πλωτό ταξίδι20 Αρκεί να αναφερθούν εδώ ο ποταμός Αχέρων και η Αχερουσία λίμνη της ελληνικής μυθολογίας αλλά και η σημασία του κρασιού (ως υγρού στοιχείου) και της πρακτικής των χοών που ενώνουν τους νεκρούς με τους ζωντανούς ή του αίματος που πίνουν οι ψυχές για να επικοινωνήσουν με τους ανθρώπους ή του νερού της λήθης που τους χαρίζει τη λησμονιά Ακόμα και ο Διόνυσος στην εκδοχή του ως χθόνιου θεού συνδέεται με το υγρό στοιχείου (κρασί νερό θαλάσσιο ταξίδι) σε πολλές εκφάνσεις της λατρείας του και της σχετικής μυθοπλασίας21 Απηχήσεις αυτής της αντίληψης μπορούν εξάλλου να ανιχνευθούν σε πολυάριθμα παραδείγματα της νεότερης λογοτεχνίας από τον Coleridge και τον Poe μέχρι τον Rimbaud και τον Eliot Ειδικότερα το θέμα της καθόδου στις διάφορες εκδοχές του (κατάβαση στο εσωτερικό της γης καταβύθιση στο νερό αναπαράσταση του υπόγειου και υποθαλάσσιου κόσμου) με αφετηρία τον ρομαντισμό και με αποκορύφωμα τον υπερβατικό συμβολισμό από το ονειρικό ορυχείο του Novalis στον Heinrich von Ofterdingen μέχρι το ενυδρείο του Laforgue (ldquoSalomeacuterdquo Moraliteacutes leacutegendaires) εξελίσσεται σε σύμβολο του μονήρους δρόμου του ποιητή του κατrsquo εξοχήν ποιητικού χώρου και της ποιητικής δημιουργίας22 Και παρόλο που το laquoΌνειρονraquo δεν δίνει βέβαια κάποια ιδιαίτερη λαβή για ποιητολογικές προεκτάσεις ωστόσο η φονική μοναξιά στην οποία ωθείται το ποιητικό υποκείμενο από την laquoαπονιά του κόσμουraquo δεν μπορεί παρά να ανακαλεί έμμεσα ρομαντικές και μεταρομαντικές αντιλήψεις για τη σχέση του καλλιτέχνη με την κοινωνία

Σε κάθε περίπτωση ζωή και θάνατος πάνω και κάτω κόσμος πρακτικός και καλλιτεχνικός βίος συχνά χωρίζονται (αλλά και συνδέονται) τόσο στη γραμματειακή όσο και στην προφορική παράδοση μέσω του υγρού στοιχείου Αντίστοιχα βέβαια το υγρό στοιχείο εύλογα θεωρείται και πηγή προέλευσης της ζωής αλλά και σύμβολο της πορείας της ζωής τόσο σε πολλούς κοσμογονικούς μύθους όσο και στη λογοτεχνική συμβολική εικονοπλασία Η ζωή ndashποταμός και η ζωή-θάλασσα είναι κυρίαρχες μεταφορές τόσο στην έντεχνη γραμματείας όσο και στη λαϊκή κουλτούρα23

Από τους μύθους μέχρι τα όνειρα η απόσταση δεν είναι μεγάλη Η μυθολογική ερμηνεία που συνδέει τους μύθους με τo συλλογικό και ατομικό φαντασιακό παραπέμπει άμεσα και σε τυπικά όνειρα όπου το υγρό στοιχείο παίζει πάντα σημαντικό ρόλο24 Μύθοι όνειρα και λογοτεχνία λοιπόν συναντώνται σε μια πολυφωνική σύνθεση προφορικών και γραπτών κειμένων κοσμολογικής γνώσης και

19 Βλ J Pierrot Le recircve de Milton aux surreacutealistes Παρίσι Βρυξέλες Μοντρεάλ Bordas 1972 σσ 21-22 20 Βλ ενδεικτικά R G Edmonds III Myths of the underworld journey Plato Aristophanes and the ldquoorphicrdquo gold tabletsrdquo Kέμπριτζ Cambridge University Press 2004 ιδίως σσ 212 213-21421 Βλ Μ Δαράκη Ο Διόνυσος και η θεά γη Αθήνα Δαίδαλος - Ι Ζαχαρόπουλος 1994 σσ 48- 6022Vordtriede ό π σημ 7 σσ 43-45 για τον Novalis και το έργο του Heinrich von Ofterdingen και σσ 77-8 για τη σχέση των ενυδρείων που εμφανίζονται σε κείμενα του Laforgue και του Rodenbach με το laquoεσωτερικό ορυχείοraquo το ασυνείδητο23 Για τον συμβολισμό του νερού και για παραδείγματα από την παγκόσμια λογοτεχνία βλ G Bachelard Το νερό και τα όνειρα Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης (μετ Ε Τσούτη) Αθήνα Χατζηνικολή 1985 (ενδεικτικά) σσ 17 (το νερό ως laquoένα είδος εύπλαστου μεσολαβητή μεταξύ ζωής και θανάτουraquo) και 76 κ ε (κεφ ΙΙΙ laquoΤο σύνδρομο του Χάροντα το σύνδρομο της Οφηλίαςraquo για την αρχετυπική συμπλοκή ζωής και θανάτου που εκπροσωπεί το νερό)

8

γραμματειακής ρητορικής περιβάλλοντας το ποίημα του Βιζυηνού με ένα πυκνό υπαινικτικό πλέγμα αναγνωστικών δυνατοτήτων Ίσως σε αυτήν τη βαριά διακειμενική φόρτιση οφείλεται η laquoυποβλητικότηταraquo που του έχει αποδοθεί

Το μόνο βέβαιο πάντως είναι ότι το θέμα του θανάτου από πνιγμό απασχολεί

τον Βιζυηνό και επανέρχεται και σε μερικά από τα πιο ατμοσφαιρικά ποιήματα της ίδιας συλλογής25 Στο ποίημα laquoΤο παιδί στο ποτάμιraquo ένα μικρό αγόρι (ιδανικός ρομαντικός δέκτης των laquoσκοτεινώνraquo καλεσμάτων) πέφτει στο νερό και πνίγεται παρασυρμένο από τη θέα δύο κίτρινων κρίνων που νομίζει πως κάτι θέλουν να του πουν

[hellip]Στης ιτιάς το κλωνάρι θαρριέται αχ νrsquo ακούσrsquo ο μικρός προσπαθεί΄Ξάφνου σπα το κλωνί που κρατιέται

και κυλά στο νερό το βαθύ

Μια το φως απrsquo τα μάτια του σβύνει μια σαν κόκκινrsquo αστράφτει βαφή lsquoως που lsquoπέσαν οι κίτρινοι κρίνοι σαν σταυρός στην νεκρή του μορφή [hellip] Η μορφή της νεκρής Οφηλίας που ταξιδεύει με το νερό επανερχόμενο

λογοτεχνικό μοτίβο της τρέλας και της αυτοκτονίας26 δεν μπορεί παρά να ανακαλείται εδώ στην επιτάφια αυτή σκηνοθεσία Είναι μια ετιά γερτή σε ρυάκι που γυαλίζει στο ρέμα τrsquo ασημόφυλλά τηςmiddot πήγε εκεί πλέκοντας άχαρες γιρλάντες από αγριόχορτα σέλινα παρθενούδια μαργαρίτες και νεροτσουκνίδες [hellip] Εκεί καθώς σκαρφάλωνε στους κλάδους που έγερναν για να τους στεφανώσει με τrsquoαγριόχορτά της ένα κλαδί ζηλόφθονο έσπασεmiddot και πέφτουν τα χορταρένια στέφανα κι αυτή μαζί τους μες στο ποτάμι που έκλαιγεmiddot άπλωσαν τα ρούχα της και την κρατήσαν λίγο επάνω σα νεράιδαmiddot [hellip] (Άμλετ Πράξη Δ΄ σκηνή 7 μετ Β Ρώτας)

Η εικόνα του Βιζυηνού διαλέγεται επιπλέον με μνήμες νεκραναστημένων θεών της Aνατολής αλλά και οικόσημα σε τάφους νεαρών ευγενών της Δύσης27 με

24 Για την ψυχαναλυτική ερμηνεία των μύθων βλ ενδεικτικά Ε Csapo Theories of mythology Oξφόρδη Blackwell 2005 σσ 92-95 (ldquoUniversal symbolism and mythrdquo) Πρβ για τη γιουγκιανή θεωρία του συλλογικού ασυνείδητου και των αρχετύπων σε μύθους και όνειρα Pierrot ό π σημ 19 σσ 17 ndash 1825 Βλ και το ποίημα laquoΗ ανεμώνηraquo Βλ και Ζανέκα ό π σημ 3 σ 111 σχετικά με την απουσία της θάλασσας στην ποίηση του Βιζυηνού laquoΤο υγρό στοιχείο στην ποίησή του αντιπροσωπεύεται από ποτάμια και λίμνες Αλλά ακόμη κι αυτά που ομολογουμένως είναι πιο ακίνδυνα από τη θάλασσα άλλοτε παρουσιάζονται ως παγίδες θανάτου και άλλοτε είναι σύμβολα θανάτου Ο φόβος του Βιζυηνού προς το υγρό στοιχείο είναι καθολικός και θα μπορούσαμε να πούμε ότι αγγίζει τα όρια της φοβίαςraquo Η Ζανέκα ερμηνεύει τη σχέση αυτή με βάση τα βιογραφικά δεδομένα Πάντως και στα διηγήματα το ποτάμι συνδυάζεται με θανάσιμο κίνδυνο (αλλά και με την εξέλιξη της πλοκής) όπως πχ φαίνεται από το επεισόδιο του παρrsquo ολίγον πνιγμού στο laquoΑμάρτημα της μητρός μουraquo ή από το μοιραίο γεφύρι στο laquoΠοίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μουraquo Πρβ και τη χαρακτηριστική διατύπωση του Π Καλλιγά στην εισαγωγή του στο Γ Μ Βιζυηνού Η φιλοσοφία του καλού παρά Πλωτίνω Αθήνα Αρμος 1995 σ 23 σχετικά με την ανάγνωση του νεοπλατωνικού φιλοσόφου από τον Βιζυηνο laquoΟ παρασυρμός της ψυχής από τη ρευστότητα της ύλης ο laquoθάνατόςraquo της και ο ενταφιασμός της στον εινάλιον τύμβον της σωματικότητας είναι μοτίβα που επανέρχονται με ιδιαίτερη επιμονή και στο λογοτεχνικό έργο του Βιζυηνού [hellip]raquo26 Bλ Bachelard ό π σημ 23 σσ 88-9327 Πρβ το σονέτο του Κώστα Ουράνη ldquoEdward VIrdquo όπου ο μικρός νεκρός βασιλιάς αναπαύεται εν ειρήνη κάπου μεταξύ Μποντλέρ και Καβάφη φέροντας ως οικόσημο τα κρίνα τα γαλατικά και του Τυδόρ τα ρόδα Κι ως ναrsquo ταν τ΄άνθη αληθινά ο τάφος του ευώδα (Κ Ουράνη Ποιήματα Αθήνα

9

αρχέγονους κοσμολογικούς μύθους αλλά και με τη χριστιανική ρομαντική μυθολογία του laquoωραίου θανάτουraquo28 και των συνακόλουθων νεκρών νέων της νεότερης γραμματείας Άλλωστε ο κρίνος ως σύμβολο σχετίζεται μεταξύ άλλων με τον θάνατο και την κάθοδο στον Άδη αλλά και με το μεγαλείο Κατά μια εκδοχή του μύθου το λουλούδι που άνοιξε στην Περσεφόνη τις πύλες του βασιλείου του Πλούτωνα δεν ήταν νάρκισσος αλλά κρίνοςmiddot κρίνοι επίσης αναφέρονται και στη νέκυια της Αινειάδας (6 884) που όμως προλογίζουν και τη μελλοντική δόξα του Αινεία29 Αλλά και η ιτιά του ποιήματος η ίδια μοιραία ιτιά του Shakespeare μαρτυρείται ευρύτατα ως σύμβολο θανάτου τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη λαϊκή παράδοση30 Ο τίτλος εξάλλου παραπέμπει σε αρκετούς παρόμοιους τίτλους γερμανικών ποιημάτων και πιο άμεσα στο ldquoDer Juumlngling am Bacherdquo [laquoΤο αγόρι στο ρυάκιraquo] του Schiller το οποίο όμως έχει ως θέμα τον έρωτα χωρίς ανταπόκριση31 Ωστόσο και εδώ το μοτίβο των λουλουδιών που παρασύρονται από το νερό συνεχίζει να θυμίζει την εικονοπλασία του Βιζυηνού An der Quelle sass der Knabe Blumen wand er sich zum Kranz Und es sah sie fortgerissen Treiben in der Wellen Tanz [Στην πηγή καθόταν το παιδί έπλεκε στεφάνι από λουλούδια και τα είδε να χάνονται μακριά παρασυρμένα στον χορό των κυμάτων] Ακόμα σε καθαρά θεματικό - δομικό επίπεδο το ποίημα μπορεί να συσχετιστεί με την αλληγορική μπαλάντα της Αnnette von Droste-Huumllshoff ldquoDer Knabe im Moorrdquo [laquoΤο αγόρι στον βάλτοraquo] Το ποίημα αυτό έχει ερμηνευθεί ως μετάβαση από τον κόσμο των ανεξέλεγκτων ενορμήσεων στο φως του πολιτισμού Εδώ το παιδί ως εκπρόσωπος μιας προ-λογικής κατάστασης διασχίζει τον σκοτεινό βάλτο του υποσυνείδητου κινδυνεύοντας να πνιγεί αν ενδώσει στα δαιμονικά καλέσματα των ενστίκτων Τελικά όμως σε αντίθεση με το παιδί του Βιζυηνού (και με το παιδί στον ldquoErlkoumlnigrdquo [laquoΒασιλιάς των

Εστία χ χ σ 69) Είναι χαρακτηριστικό ότι ο (εραλδικός) κρίνος συνδέεται με τη γονιμότητα και τη ζωή αλλά και με το θείο Η περιγραφή του παρουσιάζει αναλογίες με τους επιτάφιους κρίνους του ποιήματος του Βιζυηνού laquoΈχει σαν βάση ένα τρίγωνο που αντιπροσωπεύει το νερό Στο επάνω μέρος βρίσκεται ένα σταυρός (σύνδεση και πνευματική πραγμάτωση) που διευρύνεται από δύο συμμετρικά φύλλα που τυλίγονται πάνω στον οριζόντιο άξονα [hellip]raquo (J- E Cirlot To λεξικό των συμβόλων (μετ Ρ Καππάτος) Αθήνα Κονιδάρης 1995 σσ 313-314 λ laquoκρίνος (2)raquo) Πρβ και Μ Lurker Woumlrterbuch der Symbolik Στουτγκάρδη Kroumlner 1991 σσ 435- 436 λ ldquoLilierdquo28 Για την εξιδανίκευση του θανάτου στον ρομαντισμό βλ Φ Αριές Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου (μετ Θ Νικολαϊδης) Αθήνα Εστία 1999 τ Β΄ Ο εξαγριωμένος θάνατος σσ 177-270 (laquoΗ εποχή των ωραίων θανάτωνraquo)29 ldquoValeur agrave la fois funegravebre et exaltante du symbolerdquo [laquoη ταυτόχρονα νεκρώσιμη και δοξαστική σημασία του συμβόλουraquo] ( J Chevalier ndash A Cheerbrant Dictionnaire des symboles Παρίσι Laffont-Jupiter 1982 σσ 577-578 λήμμα ldquoLis (ou Lys)rdquo Bλ και Lurker ό π σημ 27 και Γ Βελουδής Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική Οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση 1989 σ 108 για την ειδική σημασία του κρίνου στον γερμανό μυστικιστή J Boehme ο οποίος συνδέει τον κρίνο με την αναγέννηση του ανθρώπου μέσα στο Άγιο Πνεύμα 30 Μ Βοβέλ Ο θάνατος και η Δύση Από το 1300 ως τις μέρες μας (μετ Κ Κουρεμένος) Αθήνα Νεφέλη 2000 τ Β΄ σ 138 Βλ και Αριές ό π σημ 28 σ 336 όπου παρατίθεται σε μετάφραση ποίημα του J Delille [hellip] Δείτε αυτό το μαυσωλείο όπου μια σημύδα γερμένη Πένθιμος μιμητής της ιτιάς της Ανατολής Με τα μακριά βάγια της και τα φύλλα που πέφτουν Θλιμμένη με τα χέρια να κρέμονται κλαίει πάνω στον τάφο31 F Schiller Saumlmtliche Werke Mόναχο Hanser 1960 τ Α΄ Gedichte Dramen I σσ 406 - 407 Πρβ και Uhland lsquoDas Maumldchen am Bachersquo [laquoΗ κόρη στο ρυάκιraquo] που παρουσιάζει θεματική ομοιότητα με το laquoΠαρά τον ποταμόνraquo του Βιζυηνού (Werke Μόναχο Winkler 1980 τ Α΄ Saumlmtliche Gedichte σ 443) και Goethe lsquoAm Flussersquo [laquoΣτον ποταμόraquo] (Gedichte Reflexionen Gedichte ndash Epen ndash West-oumlstlicher Divan Maximen und Reflexionen Βερολίνο Ντάρμστατ Βιένη Deutsche Buch-Gemeinschaft 1963 σ 109 Το αξιοσημείωτο εδώ είναι ό επίμονος συνδυασμός του νερού με το δίπολο έρως ndash θάνατος και περαιτέρω με τη ροή της ζωής το φευγαλέο των αισθημάτων την απώλεια και τη φθορά

10

σκλήθρωνraquo] του Goethe) κατορθώνει να φτάσει με ασφάλεια στο στέρεο έδαφος του ορθού λόγου32

Όμως ακόμα περισσότερες θεματικές και εικονοπλαστικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo απαντούν στο ποίημα laquoΠαρά την λίμνηνraquo Εδώ επιπλέον εμφανίζεται και η laquoμυστικήraquo έναστρη νύχτα αλλά και το είδωλο του πραγματικού κόσμου ο ονειρικός κόσμος που αντικατοπτρίζεται στα νερά όπως στον Σολωμό33 παραπέμποντας στην ψυχή και στην laquoάλληraquo ζωή Το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται βέβαια με το θολό απομονωμένο άστρο που πέφτει στη λίμνη και σβήνει

Η Πλάσrsquo απεκοιμήθη κιrsquo ολόγυρα στην γη

της νύχτας εχύθη η μυστική σιγή

Και μrsquo εύνοια σκεπάζει Ο Ουρανός κρυφή Την λίμνη που ΄μοιάζει την ίδια του μορφή

Κrsquo απ΄ τrsquo αψηλά κrsquo αιθέρια προβάλλουν φωτεινά και παίζουν τrsquo αστέρια μαζί της σιγανά

[hellip] Πού πας δικό μrsquo αστέρι στον άφωτο βυθό καρτέρει καρτέρει κrsquo εγώ σrsquo ακολουθώ

Ω καρτέρει καρτέρει και συ θα κοιμάσrsquo εν βραχεί (Warte nur balde ruhest du auch) Οι τελευταίοι στίχοι απηχούν το γνωστό ποίημα του Goethe ldquoWandrers Nachtliedrdquo [laquoΝυχτερινό τραγούδι του πεζοπόρουraquo] που μετέφρασε ο Βιζυηνός ενώ το μοτίβο του άστρου που πέφτει (μαζί με το μοτίβο της καταβύθισης) απαντά σε ένα υποβλητικό ποίημα του Heine34 με θέμα την εφήμερη ομορφιά και την αναπόδραστη φθορά

Es faumlllt ein Stern herunter Aus seiner funkelnden Houmlhrsquo Das ist der Stern der Liebe Den ich dort fallen sehrsquo [hellip]

[Πέφτει ένα αστέρι στη γη από τα ύψη που σπιθοβολούν είναι το άστρο της αγάπης που βλέπω εκεί πέρα να πέφτει]

32 Freund ό π σημ 10 σσ 203-204 (κείμενο) σσ 81-87 (ανάλυση)33 Για σολωμικές επιδράσεις στον Βιζυηνό έχει μιλήσει ο Μουλλάς laquoΟ Βιζυηνός ως ποιητήςraquo ό π σημ 6 σ 71 Για το θέμα της αντανάκλασης του φυσικού κόσμου στα νερά σε σχέση με τα όνειρα αλλά και με την τέχνη βλ Βελουδής ό π σημ 29 σσ 305-30634 H Heine Buch der Lieder Αμβούργο Hoffmann und Campe 1975 σ 192 Πρβ και laquoΑφροδίτη Τrsquo άστρον της αγάπηςraquo του Βιζυηνού Κουτριάνου ό π σημ 1 τ Βrsquo σσ 135-138 Οι πρόχειρες πεζές μεταφράσεις των ποιημάτων είναι δικές μου (εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά) και στόχο έχουν αποκλειστικά τη διευκόλυνση του αναγνώστη

11

Kατά τα λοιπά το laquoΠαρά την λίμνηνraquo σκηνοθετεί μια laquoνύχτα σπαρμένη μάγιαraquo από αυτές που ευνοούν τις εμφανίσεις οραματικών μορφών ιδίως μέσα από ακίνητα νερά35 Με τη διαφορά ότι εδώ δεν υπάρχει ανάδυση αλλά κατάδυση Και σε αυτό το ποίημα όπως και στο laquoΌνειρονraquo το θέμα της πτώσης στο νερό και το θέμα του ειδώλου συμπλέκονται θανάσιμα Αρχικά το άστρο που πέφτει στη λίμνη ταυτίζεται με το είδωλό του και δυνητικά το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται με το άστρο και το ακολουθεί Διπλή ταύτιση και διπλός θάνατος Οι ρομαντικές συνάφειες ενισχύονται από τη γενικότερη μεταφυσική εμψύχωση της φύσης (Πλάση και Ουρανός με κεφαλαία) η οποία όμως εν προκειμένω θυμίζει και τις κλασικότροπες προσωποποιίες αφηρημένων εννοιών Αλλά μήπως το είδωλο μιας άλλης πραγματικότητας και η επιθυμία της καταφυγής σε αυτήν δεν παραπέμπει και σε έναν υπερβατικό συμβολισμό Τόσο τα γραμματολογικά όσο και τα θεματικά όρια μοιάζουν να συμφύρονται μπροστά στους όρους της κειμενικής πραγματικότητας

Μνημονεύθηκαν παραπάνω κάποιες γερμανικές αναφορές του ποιήματος Δεν μπόρεσα να εντοπίσω ακριβώς ομόθεμο ποίημα ανάμεσα στα γνωστά γερμανικά αναγνώσματα του Βιζυηνού36 αλλά ένα ποίημα του Ludwig Uhland του οποίου οι μπαλάντες αποτέλεσαν έναυσμα για τις αντίστοιχες αναζητήσεις του Βιζυηνού φαίνεται ότι παρουσιάζει κάποια θεματική αναλογία με το laquoΌνειρονraquo παρόλο που δεν έχει ονειρικό θέμα Πρόκειται για το laquoAuf der Űberfahrtraquo [laquoΚατά τον διάπλουraquo] από τη συλλογή Lieder37

Űber diesen Strom vor JahrenBin ich einmal schon gefahrenHier die Burg im AbendschimmerDruumlben rauscht das Wehr wie immer

Und von diesem Kahn umschlossenWaren mit mir zween GenossenAch ein Freund ein vatergleicherUnd ein junger hoffnungsreicher

So wenn ich vergangner TageGluumlcklicher zu denken wageMuss ich stets Genossen missenTeure die der Tod entrissen

Doch was alle Freundschaft bindet Ist wenn Geist zu Geist sich findet Geistig waren jene Stunden Geistern bin ich noch verbunden-

Nimm nur Faumlhrmann nimm die Mitte Die ich gerne dreifach biete Zween die mit mir uumlberfuhren Waren geistige Naturen

35 Για τη laquoσκηνογραφίαraquo που ευνοεί την εμφάνιση οραμάτων στον Σολωμό βλ Δ Ν Μαρωνίτης laquoΕφιάλτες και οράματα στον Σολωμόraquo στο Διαλέξεις Αθήνα Στιγμή 1992 σ 1536 Σε ονειρικό θέμα και μάλιστα σε προφητικό όνειρο θανάτου αναφέρεται και η μπαλάντα του F Hebbel ldquoDer Heideknaberdquo [laquoΤο παιδί της χέρσας γηςraquo] όπου μάλιστα προβάλλεται και το αναπόδραστο του πεπρωμένου Η εικονοπλασία ωστόσο και η υπόθεση διαφέρουν πολύ37 Uhland ό π σημ 31 σ 40

12

[Αυτό το ποτάμι το έχω ξαναπεράσει πριν από χρόνια Εδώ το κάστρο στο μισόφωτο του δειλινού πέρα αχολογάει το φράγμα όπως πάντα Και μές σrsquo αυτή τη βάρκα μαζί μου ήταν δύο σύντροφοι Αχ ένας φίλος σαν πατέρας και ένας νέος γεμάτος ελπίδες Έτσι όποτε τολμήσω να σκεφτώ τις παλιές ευτυχισμένες μέρες πάντα νοσταλγώ συντρόφους ακριβούς που άρπαξε ο θάνατος Ωστόσο αυτό που στεριώνει κάθε φιλία είναι η συνάντηση των ψυχώνmiddot πνευματικές ήταν εκείνες οι ώρες και με πνεύματα είμαι ακόμα δεμένος Πάρε βαρκάρη πάρε τα ναύλα που με χαρά πληρώνω τριπλά Οι δύο συνταξιδιώτες μου δεν ήταν παρά πνεύματα]

Τα κοινά θεματικά στοιχεία με το ποίημα του Βιζυηνού είναι ο ποταμός και ο θάνατος Και παρόλο που δεν αναφέρεται όνειρο υπάρχει ωστόσο το θέμα της αναπόλησης και των αναμνήσεων που αποκτά κάτι από την ονειρική laquoμαγικήraquo ασάφεια εξαιτίας του χρόνου που μεσολάβησε και της φαντασίας που καλείται να γεμίσει τα κενά Η μνήμη λοιπόν με αφορμή το πέρασμα του ποταμού ανακαλεί μετωνυμικά τους νεκρούς και για άλλη μια φορά το νερό γίνεται ο δίαυλος που ενώνει και χωρίζει ζωή και θάνατο Με τα δεδομένα αυτά ο περαματάρης της τελευταίας στροφής με τα τριπλά ναύλα που εισπράττει υπαινίσσεται το μυθολογικό του ανάλογο και η διάβαση του ποταμού συντροφιά με τις ψυχές των νεκρών μετατρέπεται σε ταξίδι θανάτου οιωνό του θανάτου του ίδιου του ποιητικού υποκειμένου ή καλύτερα σε ταξίδι στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου αφού τα όρια υπερβαίνονται και οι νεκροί συνυπάρχουν με τους ζωντανούς ως laquogeistige Naturenraquo38 Δεν υπάρχει η θανάσιμη απελπισία του Βιζυηνού αλλά το κλίμα της θλιμμένης υποβολής είναι αντίστοιχο και τα σημεία που επιστρατεύονται προέρχονται σαφώς από έναν κοινό κώδικα

Μια αντίστοιχη διάθεση και εικονοπλασία ανιχνεύεται και στο ποίημα του Uhland laquoDas Schiffleinraquo [laquoΤο καραβάκιraquo] από τη συλλογή Balladen und Romanzen39 όπου το θαλάσσιο ταξίδι παραλληλίζεται με τη ζωή και την αποξένωση ενώ στο τέλος διακρίνεται μια έμμεση παραπομπή στο πορθμείο των νεκρών

Ein Schifflein ziehet leiseDen Strom hin seine GleiseEs schweigen die drin wandernDenn keiner kennt den andern

[hellip]Hart stoumlsst es auf am StrandeMan trennt sich in die LandeWann treffen wir uns BruumlderAuf e i n e m Schifflein wieder 40

38 Πρβ και μια αντίληψη διαδεδομένη στον χριστιανικό μεσαίωνα σύμφωνα με την οποία οι νεκροί είναι παρόντες μεταξύ των ζωντανών σε ορισμένες περιπτώσεις αλλά γίνονται αντιληπτοί μόνο από αυτούς που πρόκειται να πεθάνουν σύντομα βλ Αριές ό π σημ 28 τ Α΄ Η εποχή των κοιμωμένων σ 2639 Uhland ό π σημ 31 σσ 146-14740 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Uhland πραγματεύεται μια ανάλογη θεματική και σε μια επιστολή του προς τον Justinus Kerner όπου σχολιάζει ένα όνειρο του φίλου του με τρόπο που συμφύρει φαντασία και πραγματικότητα και συνδυάζει εμπειρίες της εγρήγορσης με deacutejagrave vu αισθήσεις Εδώ μια ολόκληρη περιοχή φέρεται να καταποντίζεται σε ένα ρέμα και να παρασύρεται από τα νερά του για να καταλήξει στον ποταμό Νέκαρ Καθώς ο φίλος περνάει πάνω από τη γέφυρα του Νέκαρ κοιτάζει για μια στιγμή τον ποταμό και η ματιά του συλλαμβάνει την εικόνα που θα αντικατοπτριστεί στη συνέχεια στο όνειρό του Έτσι προκύπτουν τα μοτίβα τόσο της διάβασης όσο και του καθρέφτη και του ειδώλου αλλά και η προβολή του ειδώλου στο όνειρο (Uhland ό π σημ 31 τ B΄ Saumlmtliche Dramen und

13

[Ένα καραβάκι πλέει σιγανά ακολουθώντας το ρεύμα Οι επιβάτες του είναι σιωπηλοί γιατί είναι όλοι άγνωστοι μεταξύ τους [hellip] Απότομα χτυπάει στην ακτή οι δρόμοι μας χωρίζουν στη στεριά Πότε αδέρφια θα βρεθούμε ξανά όλοι μαζί στο ίδιο καραβάκι]

Νυχτερινή ναυσιπλοΐα που καταλήγει σε παρασυρμό από τα ρεύματα και από τo κάλεσμα των νηρηΐδων απαντά και στο ποίημα laquoDie Elfenkluftraquo [laquoΟ γκρεμός των ξωτικώνraquo] από τα Gedichte aus dem Nachlass41[Ποιήματα από τα κατάλοιπα] του Uhland Και εδώ η κωπηλασία είναι βαριά σαν τη ζωή και η πλημμυρίδα κλέβει την ευτυχία όπως η laquoαπελπισιάraquo και η laquoαπονιά του κόσμουraquo

ldquoSchwer ist der RuderschlagSchwer mir das LebenAch und kein Abend magRuhe mir gebenSeit mir die wilde FlutRaubte mein liebstes Gluumlckrdquo [hellip]

[Βαρύ το κουπί που τραβώ βαριά και η ζωή μου Aχ Καμιά βραδιά δεν μπορεί να μου χαρίσει τη γαλήνη από τότε που η άγρια πλημμύρα μού άρπαξε την πιο ακριβή ευτυχία μου]

Από τα προηγούμενα έχει ήδη προκύψει το δεύτερο βασικό θέμα του ποιήματος του Βιζυηνού το θέμα του σωσία ή του ειδώλου που φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεδεμένο με το θέμα του νερού ως υγρού καθρέφτη Tο θέμα σε πολλές και ποικίλες εκδοχές κατέχει κεντρική θέση στην ανθρωπολογία την ψυχανάλυση και τη λογοτεχνία42 Το είδωλο πάντως είναι πάνω απrsquo όλα σήμα θανάτου

Οι άνθρωποι κοιτάζονται σrsquo έναν καθρέφτη και ανακαλύπτουν τον θάνατο Από τον 16ο αιώνα ώς την εποχή του μπαρόκ οι ζωγράφοι Γερμανοί ή Ισπανοί απέδωσαν επανειλημμένα αυτό το αναπάντεχο φαινόμενο είτε κατακεραυνώνει μια νεαρή γυναίκα στο μπουντουάρ της είτε γίνεται δεκτό μrsquo ένα αίσθημα παραίτησης από το γηραιό εκείνο ζεύγος των Μπούρκμαϊρ οι οποίοι βλέπουν στον καθρέφτη την εικόνα τους με μορφή νεκροκεφαλών Αυτά σημειώνει ο Μ Vovelle στην αρχή του βιβλίου του για την ιστορία του θανάτου στον δυτικό πολιτισμό43 Το είδωλο ταυτίζεται με την ψυχή τόσο στην τέχνη όσο και στα λαϊκά έθιμα των διαβατηρίων τελετών πολλών διαφορετικών πολιτισμών44 Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται και πλατιά διαδεδομένες πρακτικές όπως το άδειασμα των κουβάδων και των δοχείων με νερό ή γάλα αλλά και η κάλυψη

Dramenfragmente dichterische Prosa ausgewaumlhlte Briefe σσ 474 - 475) 41 Uhland ό π σημ 31 σσ 405-407 42 Για μια διεξοδική παρουσίαση του θέματος βλ P Jourde ndash P Tortonese Visages du double Un thegraveme litteacuteraire Χ τ ε Nathan 1996 ιδιαίτερα (από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ) σσ 43 ndash 47 όπου εξετάζεται η σχέση του θέματος με τον μεσμερισμό και τον ρομαντισμό Βλ και την κλασική μελέτη του O Rank The double A psychoanalytic study Translated and edited by H Tucker jr Νέα Υόρκη Λονδίνο Σκάρμπορο New American Library 197143 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 2744 Μεταξύ άλλων και στη Γερμανία και στην Ελλάδα κατά τον Frazer στο Rank ό π σημ 42 σ 66

14

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

πρωτοβάθμιο νόημα οι έννοιες της σιγής και της οπτικής ασάφειας παραλληλίζονται και περιβάλλονται από το laquoαληθινόraquo το οποίο στη συνάφεια αυτή αποδεσμεύεται από την αποτρεπτική ευχετική του εκφορά και διεκδικεί την κυριολεξία του Τα σήματα της απώλειας ενισχύονται απειλητικά όταν απομονωθούν από το άμεσο συγκείμενό τους με την κάθετη ανάγνωση ενώ η έννοια του laquoαληθινούraquo μοιάζει να περιβάλλει αμφίσημα την ονειρική αχλή συμφύροντας τα όρια φαντασίας και πραγματικότητας Ήδη διαφαίνεται από τα παραπάνω η τάση ταύτισης μορφής και περιεχομένου που ενισχύει την κριτική άποψη για τις συμβολιστικές προβολές του ποιήματος Επιπλέον το κλίμα της υποβολής εντείνεται ρητορικά από τις χιαστές παρομοιώσεις (χλωμό σαν το φεγγάρισαν νύχτα σιγανό) που αποδίδουν υπαλλακτικά τα χαρακτηριστικά του σκηνικού (σιγή της νύχτας χλωμό σεληνόφως) στο υποκείμενο Έτσι προτάσσεται μια υποδόρια έμφαση στην εσωτερικότητα και δημιουργείται μια διακριτική ώσμωση ανάμεσα στο άτομο και σε ένα φυσικό περιβάλλον το οποίο δεν περιγράφεται άμεσα αλλά υποδηλώνεται μέσα από την τροπική του σχέση με το υποκείμενο Αν βέβαια μπορούμε να μιλούμε για laquoφυσικόraquo περιβάλλον όταν πρόκειται για νύχτα με φεγγάρι σε (όψιμο ρομαντικό) ποίημα και μάλιστα σε ρητά ονειρικό πλαίσιο που ευνοεί τη συμβολοποίηση

Οι ενδιάμεσες στροφές που περιέχουν την κυρίως αφήγηση διαφοροποιούνται στιχουργικά από την προσθήκη της έβδομης συλλαβής και τον συνακόλουθο αναβιβασμό του τόνου στον τελευταίο στίχο κάθε τετραστίχου Έτσι η εξέλιξη της δράσης στοιχίζεται με έναν πιο laquoκινητικόraquo βαδιστικό ρυθμό ενώ η εισαγωγή και το τέλος που έχουν πιο στατικό παγιωμένο περιεχόμενο χαρακτηρίζονται από την οξύτονη κοφτή έλλειψη του εξασύλλαβου Όσο για την ομοιοκαταληξία αυτή παρουσιάζει συγχρόνως κανονικότητα και ποικιλία ο πρώτος (οκτασύλλαβος) στίχος κάθε τετραστίχου παραμένει ανομοιοκατάληκτος και μετέωρος οι δύο επόμενοι ομοιοκαταληκτούν ζευγαρωτά και ο τέταρτος ομοιοκαταληκτεί με τον όγδοο Δεν ακολουθείται δηλαδή με συνέπεια κανένα από τα γνωστά σχήματα (ζευγαρωτή σταυρωτή ή πλεκτή ομοιοκαταληξία) ωστόσο το ίδιο αυτό laquoαποκλίνονraquo σχήμα επαναλαμβάνεται κανονικά σε όλες τις στροφές του ποιήματος σε έναν συνδυασμό κανονικότητας και παράβασης Είναι πιθανό ότι η laquoμουσικότηταraquo που αποδίδεται στο ποίημα από την κριτική οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στον στιχουργικό αυτόν κυματισμό που απαντά και σε άλλα ποιήματα του Βιζυηνού12 Γενικά πάντως όπως αναφέρθηκε παραπάνω ο σύντομος στίχος και το ανεπιτήδευτο ύφος παραπέμπουν ευθέως σε γερμανικά πρότυπα τα οποία με τη σειρά τους αναφέρονται σε απλές παραδοσιακές ποιητικές μορφές Το κεντρικό πρότυπο φαίνεται ότι είναι ο Heine ο οποίος σύμφωνα με τον ίδιο τον Βιζυηνό στο σχετικό άρθρο του λεξικού Bart και Chirsch laquo[hellip] ανήκει κυρίως εις την ρωμαντικήν σχολήν ως προς την ουσίαν ως προς τον τρόπον όμως αντετάχθη νικηφόρως εις αυτήν αντικαταστήσας την ανούσιον των ρωμαντικών πολυλογίαν δια συντόνου και τούτrsquo αυτό επιγραμματικής βραχύτητος και αφελείας [hellip] και μόνος εγνώρισε να συγχωνεύση τας αρετάς τής τε ρωμαντικής και της δημώδους ποιήσεως εις μίαν θαυμαστήν αληθώς ενότητα raquo13

Αυτή η διάσταση μεταξύ laquoουσίαςraquo και laquoτρόπουraquo που επισημαίνεται εδώ παρά τον προφανή προβληματικό της χαρακτήρα (ποια είναι άραγε αυτή η ρομαντική laquoουσίαraquo) μαζί με τη laquoσυγχώνευσηraquo που αναφέρεται στη συνέχεια καθορίζουν επιγραμματικά το στίγμα της laquoενδιάμεσηςraquo γραμματολογικής θέσης του Βιζυηνού μια

12 Πρβ ενδεικτικά laquoΗ νυξ του ξένουraquo laquoΤο μελίσσιraquo laquoΗ παράφρωνraquo που παρουσιάζουν κάποιες στιχουργικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo Η αυξομείωση του αριθμού των συλλαβών και κατά συνέπεια και του τονισμού απαντά στα περισσότερα ποιήματα13 Κατά τον Βελουδή (ό π σημ 11 σ 343) η διατύπωση αυτή συνοψίζει το κυρίαρχο αίτημα της ελληνικής ποίησης της εποχής την υπέρβαση της ρητορικής του όψιμου αθηναϊκού ρομαντισμού

5

γραφή της μετάβασης από το παλιό στο νέο όταν το παλιό τείνει να εξαντληθεί και το νέο δεν έχει διαμορφωθεί ακόμα Μόνο που όπως έχει τεθεί το ζήτημα σχετικά με την πεζογραφία του Βιζυηνού το τι είναι νέο και τι παλιό στην περίπτωσή του παραμένει ανοιχτό ερώτημα Πρόκειται για μετάβαση από τον ρομαντισμό στον ρεαλισμό ή από τον ρεαλισμό στον ανατέλλοντα μοντερνισμό14

Το ίδιο ερώτημα θα μπορούσε να τεθεί αντίστοιχα και για την ποίησή του Τι

αφήνει πίσω του και τι προαναγγέλλει ο ποιητής Βιζυηνός Αν η θέση που του αποδίδεται συνήθως είναι ανάμεσα στον φαναριώτικο καθαρεύοντα ρομαντισμό και στην laquoαντιρομαντικήraquo γενιά του rsquo80 ποια είναι αυτά τα laquoαντιρομαντικάraquo στοιχεία της γενιάς του rsquo80 που του αναλογούν Αν εξαιρέσουμε την (όχι πάντα συνεπή) χρήση της δημοτικής που άλλωστε κατά μιαν άποψη σχετίζεται με τον laquoτρόποraquo και όχι με την laquoουσίαraquo το πιο έκτυπο κοινό του γνώρισμα με τη γενιά του rsquo80 φαίνεται ότι είναι το ενδιαφέρον για τις λαϊκές παραδόσεις που προφανώς κάθε άλλο παρά αντιρομαντικό μπορεί να θεωρηθεί Εκτός βέβαια αν μιλούμε αποκλειστικά και μόνο για τον ελληνικό ρομαντισμό στην αθηναϊκή εκδοχή του Και εδώ ίσως μπορεί να αναζητήσει κανείς τη βάση για την απάντηση στο πρόβλημα τόσο της laquoενδιάμεσηςraquo γραμματολογικής ένταξής όσο και της γραμματολογικής (και κοινωνικής) περιθωριοποίησης του Βιζυηνού στην εποχή του αλλά και αργότερα Η ελληνική περιοδολόγηση μάλλον δεν καλύπτει το ποιητικό έργο του επειδή αυτό φαίνεται ότι έχει τουλάχιστον στην ώριμη φάση του περισσότερες αναφορές στην ευρωπαϊκή παρά στην ελληνική λογοτεχνία Ο γνωστός διάλογός του τόσο με τον πρώιμο όσο και με τον χαμηλών τόνων όψιμο γερμανικό ρομαντισμό και τις πρόδρομες παρνασσιακές και συμβολιστικές εκφάνσεις του είναι αυτός κυρίως που οδηγεί τις ποιητικές διαδρομές του ανάμεσα στις βοσπορίδες μνήμες του την προφορική παραδοσιακή λογοτεχνία της ιδιαίτερης πατρίδας του και την ευρωπαϊκή μπαλάντα σε μια άλλοτε ρητή και άλλοτε άρρητη αναζήτηση νέων λογοτεχνικών δυνατοτήτων Είναι επομένως σαφές ότι στο πλαίσιο αυτό (και όπως έχει ήδη επισημανθεί με άλλες αφορμές από την κριτική νεότερη και παλαιότερη15) κατηγορίες του τύπου laquoγενιά του lsquo80raquo δεν θα διαφώτιζαν ιδιαίτερα την κατάσταση

Πάντως το ποίημα που εξετάζεται εδώ προσφέρεται ιδιαίτερα για διερευνήσεις προς την παραπάνω κατεύθυνση Αυτό οφείλεται στο ονειρικό θέμα το οποίο εξαιτίας της ειδικής του θέσης στην ευρωπαϊκή ρομαντική λογοτεχνία και της εν πολλοίς στιλιζαρισμένης του μορφής και λειτουργίας στο πλαίσιο των λογοτεχνικών ρευμάτων αποτελεί ευαίσθητο δέκτη των σχετικών συναντήσεων και μετατοπίσεων Και για ένα επιπλέον παράγοντα το ότι αποτελεί κατεξοχήν τόπο διαπλοκής εξωλογοτεχνικών εκδοχών λόγου που περιβάλλουν το λογοτεχνικό φαινόμενο τροφοδοτώντας το και τροφοδοτούμενοι από αυτό

Θα ήταν λοιπόν το laquoΌνειρονraquo του Βιζυηνού λόγου χάριν ρομαντικό ως προς την πεισιθάνατη απελπισία και την προφανή αντίθεση του ποιητικού υποκειμένου με την laquoαπονιά του κόσμουraquo ως προς τη δυιστική αιώρηση μεταξύ ζωής και θανάτου φαντασίας και πραγματικότητας αλλά και ως προς τις έμμεσες laquoδημώδειςraquo αναφορές του Συμβολιστικό ως προς τη διακριτική διάχυση του συναισθήματος τη μουσικότητα και τη βαθιά υποβολή της σκηνοθεσίας του και παρνασσιακό ως προς την καθαρή μορφή του με την πρόδηλη έμφαση στην τεχνική Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι οι παραπάνω κατηγορίες εκφράζουν την ταυτότητα του σημαδιακού αυτού κειμένου

14 Χρυσανθόπουλος laquoΤα διάπλοκα [hellip]raquo ό π σημ 8 σσ 51-52 15 Π Μουλλάς laquoΤο νεοελληνικό διήγημα και ο Γ Μ Βιζυηνόςraquo στο Γ Μ Βιζυηνός Νεοελληνικά διηγήματα Αθήνα Εστία 1996 (5η έκδοση) σ νστ΄ laquoΩς ένα βαθμό δεν ανήκει καν στη γενιά του lsquo80raquo Πρβ και την αντίδραση του Δ Χατζόπουλου (παρατίθεται αυτόθι σ 257) laquo [hellip] ενόμιζα προς στιγμήν ότι ανεγίνωσκα ξένον μέγα συγγραφέα παρά διηγήματα ελληνικά [hellip]raquo

6

Κανένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν μπορεί φυσικά να θεωρηθεί αποκλειστικότητα ενός και μόνο λογοτεχνικού ρεύματος Το όνειρο θανάτου για παράδειγμα δεν είναι προνόμιο των ρομαντικών ούτε η υποβολή της νύχτας και του σεληνόφωτος πρωτοανακαλύφθηκε από τους συμβολιστές Αυτό βέβαια που θα έκανε τη διαφορά είναι η ειδική φόρτιση που αποκτούν η παραπάνω θεματική και εικονοπλασία στον όψιμο ρομαντισμό και στον συμβολισμό όπου ουσιαστικά ταυτίζονται με τον εσωτερικό χώρο του ποιητή και την ίδια την ποιητική δημιουργία16 Αν αυτό όντως συμβαίνει στο υπό εξέταση ποίημα είναι κάτι που δύσκολα αποδεικνύεται Ωστόσο όπως με πολλές ευκαιρίες επισημαίνεται στη σχετική βιβλιογραφία τα παραπάνω λογοτεχνικά ρεύματα παρά τις προβεβλημένες αντιθέσεις τους ανήκουν τελικά στην ίδια ποιητική παράδοση με διαφορετικά σημεία έμφασης και τα όρια μεταξύ τους δεν είναι τόσο ευδιάκριτα όσο θα ήταν αναμενόμενο στη βάση μιας συμβατικής περιοδολόγησης17 Αυτό λοιπόν που μάλλον αποδίδει προσφορότερα τους όρους του ποιήματος αυτού είναι να διαβαστεί ως τόπος διάδρασης διαχρονικών θεμάτων και κειμενικών πρακτικών ποικίλης προέλευσης από τα οποία άλλα αναπαράγουν τα παραδεδομένα και άλλα (ή ακόμα και τα ίδια) διαλέγονται με τους οιωνούς της νεoτερικότητας Έτσι εξηγούνται τόσο η γραμματολογική εμβέλεια που επισημαίνει στο ποίημα αυτό η κριτική εμβέλεια που εκτείνεται από τη δημοτική παράδοση μέχρι τον ρομαντισμό και μέχρι τον νεορομαντισμό του εικοστού αιώνα όσο και η συνακόλουθη διαχρονική γοητεία του

Όπως έχει υπαινικτικά αναφερθεί παραπάνω χαρακτηριστικά νεοτερικό

στοιχείο του συγκεκριμένου ποιήματος είναι η έξοδος από την ονειρική σύμβαση και η συνδεση ενός εν πολλοίς χάρτινου στρατηγήματος με την ίδια την ονειρική εμπειρία και κατrsquo επέκταση με ενδοψυχικές διεργασίες18 Το laquoΌνειρονraquo διαχειρίζεται (και επιπλέον συμφύρει) δύο προνομιούχα ονειρικά σενάρια που αποτελούν ταυτόχρονα και θέματα

16 Βλ ενδεικτικά Vordtriede ό π σημ 7 σ 151 για τη νύχτα ως σύμβολο δημιουργίας laquoΗ στοχαστική σαγήνη της ψυχής στον Young και στον Klopstock οι τάφοι και η ευδαιμονία των ερειπίων που χαρακτηρίζουν τον 18ο αιώνα είναι ακόμα προ-συμβολικά Η συναισθηματική διέγερση του σκότους βασίζεται στην παραδοχή ότι η ημέρα είναι το πραγματικό πεδίο της ζωής Τώρα όμως η νύχτα έχει αναχθεί σε σύμβολο της κατεξοχήν δημιουργίαςraquo17 Βλ ενδεικτικά P Martino Parnasse et symbolisme Παρίσι Armand Colin 1970 (2η έκδοση) σσ 4 8 (όπου η μετάβαση από τον ρομαντισμό στον παρνασσισμό και τον συμβολισμό ανάγεται ήδη στον Hugo) 30-31 Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 για τον Hugo ως πρόδρομο του ldquopoegravete mauditrdquo αλλά και τον αντίστοιχο ρόλο του Novalis και του laquoδιαδόχουraquo του Hoffmann στην εξέλιξη του ποιητικού κλίματος στον ευρωπαϊκό χώρο (laquoπρος το εκεί όπου ο δρόμος προς τα μέσα περνάει από τα φαντάσματα της ίδιας μας της ψυχήςraquo) και αυτόθι 18 30 31 (Για τη σχέση του Βιζυηνού με τον Hoffmann βλ Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 195) Βλ και Α Symons The symbolist movement in literature Νέα Υόρκη Haskell House 1971 σσ 3 93 όπου οι απαρχές του συμβολισμού ανιχνεύονται στον de Nerval Αλλά και οι ίδιοι οι πρωτεργάτες του κινήματος είχαν ανάλογες απόψεις όπως φαίνεται στο μανιφέστο του Jean Moreacuteas laquoO συμβολισμόςraquo που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Figaro στις 18 Σεπτεμβρίου του 1886 ( βλ A France - J Moreacuteas - P Borde Τα πρώτα όπλα του συμβολισμού (μετ Ε Πανταζής) Αθήνα Γνώση 1983 σ 42 - 43) laquoΈτσι για να παρακολουθήσουμε την ακριβή γενεαλογία της νέας σχολής θα πρέπει να ανατρέξουμε μέχρι κάποια ποιήματα του Alfred de Vigny μέχρι τον Shakespeare μέχρι τους μυστικούς και πιο μακριά ακόμηraquo Πρβ και Jouanny ό π σημ 7 σ 73 laquoΟ συμβολισμός θα μπορούσε σίγουρα να αντιμετωπιστεί ως ολοκλήρωση μιας φάσης και αρχή μιας μεταβατικής περιόδου [hellip] Δεν ήταν καθόλου αβάσιμη η απόφαση του Italo Siciliano και του Raymond Pouillart να μετατρέψουν τη λογοτεχνία του fin de siegravecle σε προέκταση του ρομαντισμούmiddot ούτε θα έπρεπε να ξεχνούμε ότι ο παρνασσισμός παρατάθηκε στις πιο ρομαντικές εκδοχές του μέχρι τον Mallarmeacute και τον Verlaine και την καλλιτεχνική συνείδηση της σχολής που ακολούθησεraquo18 Για μια συνοπτική αναφορά στην εξέλιξη του ονειρικού θέματος στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία βλ Μ Ιατρού laquoΟ Ύπνος και τα όνειρα του Κώστα Καρυωτάκηraquo Νέα Εστία 1769 (2004) 134-149 όπου και σχετική βιβλιογραφία

7

της παγκόσμιας λογοτεχνίας ονειρικής και μη Το ένα είναι το ευρύτερο θέμα της ναυσιπλοΐας εδώ εξειδικευμένο στον παρασυρμό από το υδάτινο ρεύμα Συναφές με τα παραπάνω είναι και το θέμα της καθόδου ή της πτώσης συχνά αγωνιώδους που συνδέεται επανειλημμένα με τη μετάβαση στον κάτω κόσμο19Το άλλο είναι το θέμα του ειδώλου ή του σωσία σε συνδυασμό με την αναφορά στον μύθο του Νάρκισσου Και τα δύο θέματα σχετίζονται κατά παράδοση με τον θάνατο Το πρώτο θέμα απαντά ως αρχέτυπο στους μύθους πολλών παραδόσεων που συσχετίζουν το υγρό στοιχείο με τον κόσμο των νεκρών και τη μετάβαση εκεί με πλωτό ταξίδι20 Αρκεί να αναφερθούν εδώ ο ποταμός Αχέρων και η Αχερουσία λίμνη της ελληνικής μυθολογίας αλλά και η σημασία του κρασιού (ως υγρού στοιχείου) και της πρακτικής των χοών που ενώνουν τους νεκρούς με τους ζωντανούς ή του αίματος που πίνουν οι ψυχές για να επικοινωνήσουν με τους ανθρώπους ή του νερού της λήθης που τους χαρίζει τη λησμονιά Ακόμα και ο Διόνυσος στην εκδοχή του ως χθόνιου θεού συνδέεται με το υγρό στοιχείου (κρασί νερό θαλάσσιο ταξίδι) σε πολλές εκφάνσεις της λατρείας του και της σχετικής μυθοπλασίας21 Απηχήσεις αυτής της αντίληψης μπορούν εξάλλου να ανιχνευθούν σε πολυάριθμα παραδείγματα της νεότερης λογοτεχνίας από τον Coleridge και τον Poe μέχρι τον Rimbaud και τον Eliot Ειδικότερα το θέμα της καθόδου στις διάφορες εκδοχές του (κατάβαση στο εσωτερικό της γης καταβύθιση στο νερό αναπαράσταση του υπόγειου και υποθαλάσσιου κόσμου) με αφετηρία τον ρομαντισμό και με αποκορύφωμα τον υπερβατικό συμβολισμό από το ονειρικό ορυχείο του Novalis στον Heinrich von Ofterdingen μέχρι το ενυδρείο του Laforgue (ldquoSalomeacuterdquo Moraliteacutes leacutegendaires) εξελίσσεται σε σύμβολο του μονήρους δρόμου του ποιητή του κατrsquo εξοχήν ποιητικού χώρου και της ποιητικής δημιουργίας22 Και παρόλο που το laquoΌνειρονraquo δεν δίνει βέβαια κάποια ιδιαίτερη λαβή για ποιητολογικές προεκτάσεις ωστόσο η φονική μοναξιά στην οποία ωθείται το ποιητικό υποκείμενο από την laquoαπονιά του κόσμουraquo δεν μπορεί παρά να ανακαλεί έμμεσα ρομαντικές και μεταρομαντικές αντιλήψεις για τη σχέση του καλλιτέχνη με την κοινωνία

Σε κάθε περίπτωση ζωή και θάνατος πάνω και κάτω κόσμος πρακτικός και καλλιτεχνικός βίος συχνά χωρίζονται (αλλά και συνδέονται) τόσο στη γραμματειακή όσο και στην προφορική παράδοση μέσω του υγρού στοιχείου Αντίστοιχα βέβαια το υγρό στοιχείο εύλογα θεωρείται και πηγή προέλευσης της ζωής αλλά και σύμβολο της πορείας της ζωής τόσο σε πολλούς κοσμογονικούς μύθους όσο και στη λογοτεχνική συμβολική εικονοπλασία Η ζωή ndashποταμός και η ζωή-θάλασσα είναι κυρίαρχες μεταφορές τόσο στην έντεχνη γραμματείας όσο και στη λαϊκή κουλτούρα23

Από τους μύθους μέχρι τα όνειρα η απόσταση δεν είναι μεγάλη Η μυθολογική ερμηνεία που συνδέει τους μύθους με τo συλλογικό και ατομικό φαντασιακό παραπέμπει άμεσα και σε τυπικά όνειρα όπου το υγρό στοιχείο παίζει πάντα σημαντικό ρόλο24 Μύθοι όνειρα και λογοτεχνία λοιπόν συναντώνται σε μια πολυφωνική σύνθεση προφορικών και γραπτών κειμένων κοσμολογικής γνώσης και

19 Βλ J Pierrot Le recircve de Milton aux surreacutealistes Παρίσι Βρυξέλες Μοντρεάλ Bordas 1972 σσ 21-22 20 Βλ ενδεικτικά R G Edmonds III Myths of the underworld journey Plato Aristophanes and the ldquoorphicrdquo gold tabletsrdquo Kέμπριτζ Cambridge University Press 2004 ιδίως σσ 212 213-21421 Βλ Μ Δαράκη Ο Διόνυσος και η θεά γη Αθήνα Δαίδαλος - Ι Ζαχαρόπουλος 1994 σσ 48- 6022Vordtriede ό π σημ 7 σσ 43-45 για τον Novalis και το έργο του Heinrich von Ofterdingen και σσ 77-8 για τη σχέση των ενυδρείων που εμφανίζονται σε κείμενα του Laforgue και του Rodenbach με το laquoεσωτερικό ορυχείοraquo το ασυνείδητο23 Για τον συμβολισμό του νερού και για παραδείγματα από την παγκόσμια λογοτεχνία βλ G Bachelard Το νερό και τα όνειρα Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης (μετ Ε Τσούτη) Αθήνα Χατζηνικολή 1985 (ενδεικτικά) σσ 17 (το νερό ως laquoένα είδος εύπλαστου μεσολαβητή μεταξύ ζωής και θανάτουraquo) και 76 κ ε (κεφ ΙΙΙ laquoΤο σύνδρομο του Χάροντα το σύνδρομο της Οφηλίαςraquo για την αρχετυπική συμπλοκή ζωής και θανάτου που εκπροσωπεί το νερό)

8

γραμματειακής ρητορικής περιβάλλοντας το ποίημα του Βιζυηνού με ένα πυκνό υπαινικτικό πλέγμα αναγνωστικών δυνατοτήτων Ίσως σε αυτήν τη βαριά διακειμενική φόρτιση οφείλεται η laquoυποβλητικότηταraquo που του έχει αποδοθεί

Το μόνο βέβαιο πάντως είναι ότι το θέμα του θανάτου από πνιγμό απασχολεί

τον Βιζυηνό και επανέρχεται και σε μερικά από τα πιο ατμοσφαιρικά ποιήματα της ίδιας συλλογής25 Στο ποίημα laquoΤο παιδί στο ποτάμιraquo ένα μικρό αγόρι (ιδανικός ρομαντικός δέκτης των laquoσκοτεινώνraquo καλεσμάτων) πέφτει στο νερό και πνίγεται παρασυρμένο από τη θέα δύο κίτρινων κρίνων που νομίζει πως κάτι θέλουν να του πουν

[hellip]Στης ιτιάς το κλωνάρι θαρριέται αχ νrsquo ακούσrsquo ο μικρός προσπαθεί΄Ξάφνου σπα το κλωνί που κρατιέται

και κυλά στο νερό το βαθύ

Μια το φως απrsquo τα μάτια του σβύνει μια σαν κόκκινrsquo αστράφτει βαφή lsquoως που lsquoπέσαν οι κίτρινοι κρίνοι σαν σταυρός στην νεκρή του μορφή [hellip] Η μορφή της νεκρής Οφηλίας που ταξιδεύει με το νερό επανερχόμενο

λογοτεχνικό μοτίβο της τρέλας και της αυτοκτονίας26 δεν μπορεί παρά να ανακαλείται εδώ στην επιτάφια αυτή σκηνοθεσία Είναι μια ετιά γερτή σε ρυάκι που γυαλίζει στο ρέμα τrsquo ασημόφυλλά τηςmiddot πήγε εκεί πλέκοντας άχαρες γιρλάντες από αγριόχορτα σέλινα παρθενούδια μαργαρίτες και νεροτσουκνίδες [hellip] Εκεί καθώς σκαρφάλωνε στους κλάδους που έγερναν για να τους στεφανώσει με τrsquoαγριόχορτά της ένα κλαδί ζηλόφθονο έσπασεmiddot και πέφτουν τα χορταρένια στέφανα κι αυτή μαζί τους μες στο ποτάμι που έκλαιγεmiddot άπλωσαν τα ρούχα της και την κρατήσαν λίγο επάνω σα νεράιδαmiddot [hellip] (Άμλετ Πράξη Δ΄ σκηνή 7 μετ Β Ρώτας)

Η εικόνα του Βιζυηνού διαλέγεται επιπλέον με μνήμες νεκραναστημένων θεών της Aνατολής αλλά και οικόσημα σε τάφους νεαρών ευγενών της Δύσης27 με

24 Για την ψυχαναλυτική ερμηνεία των μύθων βλ ενδεικτικά Ε Csapo Theories of mythology Oξφόρδη Blackwell 2005 σσ 92-95 (ldquoUniversal symbolism and mythrdquo) Πρβ για τη γιουγκιανή θεωρία του συλλογικού ασυνείδητου και των αρχετύπων σε μύθους και όνειρα Pierrot ό π σημ 19 σσ 17 ndash 1825 Βλ και το ποίημα laquoΗ ανεμώνηraquo Βλ και Ζανέκα ό π σημ 3 σ 111 σχετικά με την απουσία της θάλασσας στην ποίηση του Βιζυηνού laquoΤο υγρό στοιχείο στην ποίησή του αντιπροσωπεύεται από ποτάμια και λίμνες Αλλά ακόμη κι αυτά που ομολογουμένως είναι πιο ακίνδυνα από τη θάλασσα άλλοτε παρουσιάζονται ως παγίδες θανάτου και άλλοτε είναι σύμβολα θανάτου Ο φόβος του Βιζυηνού προς το υγρό στοιχείο είναι καθολικός και θα μπορούσαμε να πούμε ότι αγγίζει τα όρια της φοβίαςraquo Η Ζανέκα ερμηνεύει τη σχέση αυτή με βάση τα βιογραφικά δεδομένα Πάντως και στα διηγήματα το ποτάμι συνδυάζεται με θανάσιμο κίνδυνο (αλλά και με την εξέλιξη της πλοκής) όπως πχ φαίνεται από το επεισόδιο του παρrsquo ολίγον πνιγμού στο laquoΑμάρτημα της μητρός μουraquo ή από το μοιραίο γεφύρι στο laquoΠοίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μουraquo Πρβ και τη χαρακτηριστική διατύπωση του Π Καλλιγά στην εισαγωγή του στο Γ Μ Βιζυηνού Η φιλοσοφία του καλού παρά Πλωτίνω Αθήνα Αρμος 1995 σ 23 σχετικά με την ανάγνωση του νεοπλατωνικού φιλοσόφου από τον Βιζυηνο laquoΟ παρασυρμός της ψυχής από τη ρευστότητα της ύλης ο laquoθάνατόςraquo της και ο ενταφιασμός της στον εινάλιον τύμβον της σωματικότητας είναι μοτίβα που επανέρχονται με ιδιαίτερη επιμονή και στο λογοτεχνικό έργο του Βιζυηνού [hellip]raquo26 Bλ Bachelard ό π σημ 23 σσ 88-9327 Πρβ το σονέτο του Κώστα Ουράνη ldquoEdward VIrdquo όπου ο μικρός νεκρός βασιλιάς αναπαύεται εν ειρήνη κάπου μεταξύ Μποντλέρ και Καβάφη φέροντας ως οικόσημο τα κρίνα τα γαλατικά και του Τυδόρ τα ρόδα Κι ως ναrsquo ταν τ΄άνθη αληθινά ο τάφος του ευώδα (Κ Ουράνη Ποιήματα Αθήνα

9

αρχέγονους κοσμολογικούς μύθους αλλά και με τη χριστιανική ρομαντική μυθολογία του laquoωραίου θανάτουraquo28 και των συνακόλουθων νεκρών νέων της νεότερης γραμματείας Άλλωστε ο κρίνος ως σύμβολο σχετίζεται μεταξύ άλλων με τον θάνατο και την κάθοδο στον Άδη αλλά και με το μεγαλείο Κατά μια εκδοχή του μύθου το λουλούδι που άνοιξε στην Περσεφόνη τις πύλες του βασιλείου του Πλούτωνα δεν ήταν νάρκισσος αλλά κρίνοςmiddot κρίνοι επίσης αναφέρονται και στη νέκυια της Αινειάδας (6 884) που όμως προλογίζουν και τη μελλοντική δόξα του Αινεία29 Αλλά και η ιτιά του ποιήματος η ίδια μοιραία ιτιά του Shakespeare μαρτυρείται ευρύτατα ως σύμβολο θανάτου τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη λαϊκή παράδοση30 Ο τίτλος εξάλλου παραπέμπει σε αρκετούς παρόμοιους τίτλους γερμανικών ποιημάτων και πιο άμεσα στο ldquoDer Juumlngling am Bacherdquo [laquoΤο αγόρι στο ρυάκιraquo] του Schiller το οποίο όμως έχει ως θέμα τον έρωτα χωρίς ανταπόκριση31 Ωστόσο και εδώ το μοτίβο των λουλουδιών που παρασύρονται από το νερό συνεχίζει να θυμίζει την εικονοπλασία του Βιζυηνού An der Quelle sass der Knabe Blumen wand er sich zum Kranz Und es sah sie fortgerissen Treiben in der Wellen Tanz [Στην πηγή καθόταν το παιδί έπλεκε στεφάνι από λουλούδια και τα είδε να χάνονται μακριά παρασυρμένα στον χορό των κυμάτων] Ακόμα σε καθαρά θεματικό - δομικό επίπεδο το ποίημα μπορεί να συσχετιστεί με την αλληγορική μπαλάντα της Αnnette von Droste-Huumllshoff ldquoDer Knabe im Moorrdquo [laquoΤο αγόρι στον βάλτοraquo] Το ποίημα αυτό έχει ερμηνευθεί ως μετάβαση από τον κόσμο των ανεξέλεγκτων ενορμήσεων στο φως του πολιτισμού Εδώ το παιδί ως εκπρόσωπος μιας προ-λογικής κατάστασης διασχίζει τον σκοτεινό βάλτο του υποσυνείδητου κινδυνεύοντας να πνιγεί αν ενδώσει στα δαιμονικά καλέσματα των ενστίκτων Τελικά όμως σε αντίθεση με το παιδί του Βιζυηνού (και με το παιδί στον ldquoErlkoumlnigrdquo [laquoΒασιλιάς των

Εστία χ χ σ 69) Είναι χαρακτηριστικό ότι ο (εραλδικός) κρίνος συνδέεται με τη γονιμότητα και τη ζωή αλλά και με το θείο Η περιγραφή του παρουσιάζει αναλογίες με τους επιτάφιους κρίνους του ποιήματος του Βιζυηνού laquoΈχει σαν βάση ένα τρίγωνο που αντιπροσωπεύει το νερό Στο επάνω μέρος βρίσκεται ένα σταυρός (σύνδεση και πνευματική πραγμάτωση) που διευρύνεται από δύο συμμετρικά φύλλα που τυλίγονται πάνω στον οριζόντιο άξονα [hellip]raquo (J- E Cirlot To λεξικό των συμβόλων (μετ Ρ Καππάτος) Αθήνα Κονιδάρης 1995 σσ 313-314 λ laquoκρίνος (2)raquo) Πρβ και Μ Lurker Woumlrterbuch der Symbolik Στουτγκάρδη Kroumlner 1991 σσ 435- 436 λ ldquoLilierdquo28 Για την εξιδανίκευση του θανάτου στον ρομαντισμό βλ Φ Αριές Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου (μετ Θ Νικολαϊδης) Αθήνα Εστία 1999 τ Β΄ Ο εξαγριωμένος θάνατος σσ 177-270 (laquoΗ εποχή των ωραίων θανάτωνraquo)29 ldquoValeur agrave la fois funegravebre et exaltante du symbolerdquo [laquoη ταυτόχρονα νεκρώσιμη και δοξαστική σημασία του συμβόλουraquo] ( J Chevalier ndash A Cheerbrant Dictionnaire des symboles Παρίσι Laffont-Jupiter 1982 σσ 577-578 λήμμα ldquoLis (ou Lys)rdquo Bλ και Lurker ό π σημ 27 και Γ Βελουδής Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική Οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση 1989 σ 108 για την ειδική σημασία του κρίνου στον γερμανό μυστικιστή J Boehme ο οποίος συνδέει τον κρίνο με την αναγέννηση του ανθρώπου μέσα στο Άγιο Πνεύμα 30 Μ Βοβέλ Ο θάνατος και η Δύση Από το 1300 ως τις μέρες μας (μετ Κ Κουρεμένος) Αθήνα Νεφέλη 2000 τ Β΄ σ 138 Βλ και Αριές ό π σημ 28 σ 336 όπου παρατίθεται σε μετάφραση ποίημα του J Delille [hellip] Δείτε αυτό το μαυσωλείο όπου μια σημύδα γερμένη Πένθιμος μιμητής της ιτιάς της Ανατολής Με τα μακριά βάγια της και τα φύλλα που πέφτουν Θλιμμένη με τα χέρια να κρέμονται κλαίει πάνω στον τάφο31 F Schiller Saumlmtliche Werke Mόναχο Hanser 1960 τ Α΄ Gedichte Dramen I σσ 406 - 407 Πρβ και Uhland lsquoDas Maumldchen am Bachersquo [laquoΗ κόρη στο ρυάκιraquo] που παρουσιάζει θεματική ομοιότητα με το laquoΠαρά τον ποταμόνraquo του Βιζυηνού (Werke Μόναχο Winkler 1980 τ Α΄ Saumlmtliche Gedichte σ 443) και Goethe lsquoAm Flussersquo [laquoΣτον ποταμόraquo] (Gedichte Reflexionen Gedichte ndash Epen ndash West-oumlstlicher Divan Maximen und Reflexionen Βερολίνο Ντάρμστατ Βιένη Deutsche Buch-Gemeinschaft 1963 σ 109 Το αξιοσημείωτο εδώ είναι ό επίμονος συνδυασμός του νερού με το δίπολο έρως ndash θάνατος και περαιτέρω με τη ροή της ζωής το φευγαλέο των αισθημάτων την απώλεια και τη φθορά

10

σκλήθρωνraquo] του Goethe) κατορθώνει να φτάσει με ασφάλεια στο στέρεο έδαφος του ορθού λόγου32

Όμως ακόμα περισσότερες θεματικές και εικονοπλαστικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo απαντούν στο ποίημα laquoΠαρά την λίμνηνraquo Εδώ επιπλέον εμφανίζεται και η laquoμυστικήraquo έναστρη νύχτα αλλά και το είδωλο του πραγματικού κόσμου ο ονειρικός κόσμος που αντικατοπτρίζεται στα νερά όπως στον Σολωμό33 παραπέμποντας στην ψυχή και στην laquoάλληraquo ζωή Το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται βέβαια με το θολό απομονωμένο άστρο που πέφτει στη λίμνη και σβήνει

Η Πλάσrsquo απεκοιμήθη κιrsquo ολόγυρα στην γη

της νύχτας εχύθη η μυστική σιγή

Και μrsquo εύνοια σκεπάζει Ο Ουρανός κρυφή Την λίμνη που ΄μοιάζει την ίδια του μορφή

Κrsquo απ΄ τrsquo αψηλά κrsquo αιθέρια προβάλλουν φωτεινά και παίζουν τrsquo αστέρια μαζί της σιγανά

[hellip] Πού πας δικό μrsquo αστέρι στον άφωτο βυθό καρτέρει καρτέρει κrsquo εγώ σrsquo ακολουθώ

Ω καρτέρει καρτέρει και συ θα κοιμάσrsquo εν βραχεί (Warte nur balde ruhest du auch) Οι τελευταίοι στίχοι απηχούν το γνωστό ποίημα του Goethe ldquoWandrers Nachtliedrdquo [laquoΝυχτερινό τραγούδι του πεζοπόρουraquo] που μετέφρασε ο Βιζυηνός ενώ το μοτίβο του άστρου που πέφτει (μαζί με το μοτίβο της καταβύθισης) απαντά σε ένα υποβλητικό ποίημα του Heine34 με θέμα την εφήμερη ομορφιά και την αναπόδραστη φθορά

Es faumlllt ein Stern herunter Aus seiner funkelnden Houmlhrsquo Das ist der Stern der Liebe Den ich dort fallen sehrsquo [hellip]

[Πέφτει ένα αστέρι στη γη από τα ύψη που σπιθοβολούν είναι το άστρο της αγάπης που βλέπω εκεί πέρα να πέφτει]

32 Freund ό π σημ 10 σσ 203-204 (κείμενο) σσ 81-87 (ανάλυση)33 Για σολωμικές επιδράσεις στον Βιζυηνό έχει μιλήσει ο Μουλλάς laquoΟ Βιζυηνός ως ποιητήςraquo ό π σημ 6 σ 71 Για το θέμα της αντανάκλασης του φυσικού κόσμου στα νερά σε σχέση με τα όνειρα αλλά και με την τέχνη βλ Βελουδής ό π σημ 29 σσ 305-30634 H Heine Buch der Lieder Αμβούργο Hoffmann und Campe 1975 σ 192 Πρβ και laquoΑφροδίτη Τrsquo άστρον της αγάπηςraquo του Βιζυηνού Κουτριάνου ό π σημ 1 τ Βrsquo σσ 135-138 Οι πρόχειρες πεζές μεταφράσεις των ποιημάτων είναι δικές μου (εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά) και στόχο έχουν αποκλειστικά τη διευκόλυνση του αναγνώστη

11

Kατά τα λοιπά το laquoΠαρά την λίμνηνraquo σκηνοθετεί μια laquoνύχτα σπαρμένη μάγιαraquo από αυτές που ευνοούν τις εμφανίσεις οραματικών μορφών ιδίως μέσα από ακίνητα νερά35 Με τη διαφορά ότι εδώ δεν υπάρχει ανάδυση αλλά κατάδυση Και σε αυτό το ποίημα όπως και στο laquoΌνειρονraquo το θέμα της πτώσης στο νερό και το θέμα του ειδώλου συμπλέκονται θανάσιμα Αρχικά το άστρο που πέφτει στη λίμνη ταυτίζεται με το είδωλό του και δυνητικά το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται με το άστρο και το ακολουθεί Διπλή ταύτιση και διπλός θάνατος Οι ρομαντικές συνάφειες ενισχύονται από τη γενικότερη μεταφυσική εμψύχωση της φύσης (Πλάση και Ουρανός με κεφαλαία) η οποία όμως εν προκειμένω θυμίζει και τις κλασικότροπες προσωποποιίες αφηρημένων εννοιών Αλλά μήπως το είδωλο μιας άλλης πραγματικότητας και η επιθυμία της καταφυγής σε αυτήν δεν παραπέμπει και σε έναν υπερβατικό συμβολισμό Τόσο τα γραμματολογικά όσο και τα θεματικά όρια μοιάζουν να συμφύρονται μπροστά στους όρους της κειμενικής πραγματικότητας

Μνημονεύθηκαν παραπάνω κάποιες γερμανικές αναφορές του ποιήματος Δεν μπόρεσα να εντοπίσω ακριβώς ομόθεμο ποίημα ανάμεσα στα γνωστά γερμανικά αναγνώσματα του Βιζυηνού36 αλλά ένα ποίημα του Ludwig Uhland του οποίου οι μπαλάντες αποτέλεσαν έναυσμα για τις αντίστοιχες αναζητήσεις του Βιζυηνού φαίνεται ότι παρουσιάζει κάποια θεματική αναλογία με το laquoΌνειρονraquo παρόλο που δεν έχει ονειρικό θέμα Πρόκειται για το laquoAuf der Űberfahrtraquo [laquoΚατά τον διάπλουraquo] από τη συλλογή Lieder37

Űber diesen Strom vor JahrenBin ich einmal schon gefahrenHier die Burg im AbendschimmerDruumlben rauscht das Wehr wie immer

Und von diesem Kahn umschlossenWaren mit mir zween GenossenAch ein Freund ein vatergleicherUnd ein junger hoffnungsreicher

So wenn ich vergangner TageGluumlcklicher zu denken wageMuss ich stets Genossen missenTeure die der Tod entrissen

Doch was alle Freundschaft bindet Ist wenn Geist zu Geist sich findet Geistig waren jene Stunden Geistern bin ich noch verbunden-

Nimm nur Faumlhrmann nimm die Mitte Die ich gerne dreifach biete Zween die mit mir uumlberfuhren Waren geistige Naturen

35 Για τη laquoσκηνογραφίαraquo που ευνοεί την εμφάνιση οραμάτων στον Σολωμό βλ Δ Ν Μαρωνίτης laquoΕφιάλτες και οράματα στον Σολωμόraquo στο Διαλέξεις Αθήνα Στιγμή 1992 σ 1536 Σε ονειρικό θέμα και μάλιστα σε προφητικό όνειρο θανάτου αναφέρεται και η μπαλάντα του F Hebbel ldquoDer Heideknaberdquo [laquoΤο παιδί της χέρσας γηςraquo] όπου μάλιστα προβάλλεται και το αναπόδραστο του πεπρωμένου Η εικονοπλασία ωστόσο και η υπόθεση διαφέρουν πολύ37 Uhland ό π σημ 31 σ 40

12

[Αυτό το ποτάμι το έχω ξαναπεράσει πριν από χρόνια Εδώ το κάστρο στο μισόφωτο του δειλινού πέρα αχολογάει το φράγμα όπως πάντα Και μές σrsquo αυτή τη βάρκα μαζί μου ήταν δύο σύντροφοι Αχ ένας φίλος σαν πατέρας και ένας νέος γεμάτος ελπίδες Έτσι όποτε τολμήσω να σκεφτώ τις παλιές ευτυχισμένες μέρες πάντα νοσταλγώ συντρόφους ακριβούς που άρπαξε ο θάνατος Ωστόσο αυτό που στεριώνει κάθε φιλία είναι η συνάντηση των ψυχώνmiddot πνευματικές ήταν εκείνες οι ώρες και με πνεύματα είμαι ακόμα δεμένος Πάρε βαρκάρη πάρε τα ναύλα που με χαρά πληρώνω τριπλά Οι δύο συνταξιδιώτες μου δεν ήταν παρά πνεύματα]

Τα κοινά θεματικά στοιχεία με το ποίημα του Βιζυηνού είναι ο ποταμός και ο θάνατος Και παρόλο που δεν αναφέρεται όνειρο υπάρχει ωστόσο το θέμα της αναπόλησης και των αναμνήσεων που αποκτά κάτι από την ονειρική laquoμαγικήraquo ασάφεια εξαιτίας του χρόνου που μεσολάβησε και της φαντασίας που καλείται να γεμίσει τα κενά Η μνήμη λοιπόν με αφορμή το πέρασμα του ποταμού ανακαλεί μετωνυμικά τους νεκρούς και για άλλη μια φορά το νερό γίνεται ο δίαυλος που ενώνει και χωρίζει ζωή και θάνατο Με τα δεδομένα αυτά ο περαματάρης της τελευταίας στροφής με τα τριπλά ναύλα που εισπράττει υπαινίσσεται το μυθολογικό του ανάλογο και η διάβαση του ποταμού συντροφιά με τις ψυχές των νεκρών μετατρέπεται σε ταξίδι θανάτου οιωνό του θανάτου του ίδιου του ποιητικού υποκειμένου ή καλύτερα σε ταξίδι στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου αφού τα όρια υπερβαίνονται και οι νεκροί συνυπάρχουν με τους ζωντανούς ως laquogeistige Naturenraquo38 Δεν υπάρχει η θανάσιμη απελπισία του Βιζυηνού αλλά το κλίμα της θλιμμένης υποβολής είναι αντίστοιχο και τα σημεία που επιστρατεύονται προέρχονται σαφώς από έναν κοινό κώδικα

Μια αντίστοιχη διάθεση και εικονοπλασία ανιχνεύεται και στο ποίημα του Uhland laquoDas Schiffleinraquo [laquoΤο καραβάκιraquo] από τη συλλογή Balladen und Romanzen39 όπου το θαλάσσιο ταξίδι παραλληλίζεται με τη ζωή και την αποξένωση ενώ στο τέλος διακρίνεται μια έμμεση παραπομπή στο πορθμείο των νεκρών

Ein Schifflein ziehet leiseDen Strom hin seine GleiseEs schweigen die drin wandernDenn keiner kennt den andern

[hellip]Hart stoumlsst es auf am StrandeMan trennt sich in die LandeWann treffen wir uns BruumlderAuf e i n e m Schifflein wieder 40

38 Πρβ και μια αντίληψη διαδεδομένη στον χριστιανικό μεσαίωνα σύμφωνα με την οποία οι νεκροί είναι παρόντες μεταξύ των ζωντανών σε ορισμένες περιπτώσεις αλλά γίνονται αντιληπτοί μόνο από αυτούς που πρόκειται να πεθάνουν σύντομα βλ Αριές ό π σημ 28 τ Α΄ Η εποχή των κοιμωμένων σ 2639 Uhland ό π σημ 31 σσ 146-14740 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Uhland πραγματεύεται μια ανάλογη θεματική και σε μια επιστολή του προς τον Justinus Kerner όπου σχολιάζει ένα όνειρο του φίλου του με τρόπο που συμφύρει φαντασία και πραγματικότητα και συνδυάζει εμπειρίες της εγρήγορσης με deacutejagrave vu αισθήσεις Εδώ μια ολόκληρη περιοχή φέρεται να καταποντίζεται σε ένα ρέμα και να παρασύρεται από τα νερά του για να καταλήξει στον ποταμό Νέκαρ Καθώς ο φίλος περνάει πάνω από τη γέφυρα του Νέκαρ κοιτάζει για μια στιγμή τον ποταμό και η ματιά του συλλαμβάνει την εικόνα που θα αντικατοπτριστεί στη συνέχεια στο όνειρό του Έτσι προκύπτουν τα μοτίβα τόσο της διάβασης όσο και του καθρέφτη και του ειδώλου αλλά και η προβολή του ειδώλου στο όνειρο (Uhland ό π σημ 31 τ B΄ Saumlmtliche Dramen und

13

[Ένα καραβάκι πλέει σιγανά ακολουθώντας το ρεύμα Οι επιβάτες του είναι σιωπηλοί γιατί είναι όλοι άγνωστοι μεταξύ τους [hellip] Απότομα χτυπάει στην ακτή οι δρόμοι μας χωρίζουν στη στεριά Πότε αδέρφια θα βρεθούμε ξανά όλοι μαζί στο ίδιο καραβάκι]

Νυχτερινή ναυσιπλοΐα που καταλήγει σε παρασυρμό από τα ρεύματα και από τo κάλεσμα των νηρηΐδων απαντά και στο ποίημα laquoDie Elfenkluftraquo [laquoΟ γκρεμός των ξωτικώνraquo] από τα Gedichte aus dem Nachlass41[Ποιήματα από τα κατάλοιπα] του Uhland Και εδώ η κωπηλασία είναι βαριά σαν τη ζωή και η πλημμυρίδα κλέβει την ευτυχία όπως η laquoαπελπισιάraquo και η laquoαπονιά του κόσμουraquo

ldquoSchwer ist der RuderschlagSchwer mir das LebenAch und kein Abend magRuhe mir gebenSeit mir die wilde FlutRaubte mein liebstes Gluumlckrdquo [hellip]

[Βαρύ το κουπί που τραβώ βαριά και η ζωή μου Aχ Καμιά βραδιά δεν μπορεί να μου χαρίσει τη γαλήνη από τότε που η άγρια πλημμύρα μού άρπαξε την πιο ακριβή ευτυχία μου]

Από τα προηγούμενα έχει ήδη προκύψει το δεύτερο βασικό θέμα του ποιήματος του Βιζυηνού το θέμα του σωσία ή του ειδώλου που φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεδεμένο με το θέμα του νερού ως υγρού καθρέφτη Tο θέμα σε πολλές και ποικίλες εκδοχές κατέχει κεντρική θέση στην ανθρωπολογία την ψυχανάλυση και τη λογοτεχνία42 Το είδωλο πάντως είναι πάνω απrsquo όλα σήμα θανάτου

Οι άνθρωποι κοιτάζονται σrsquo έναν καθρέφτη και ανακαλύπτουν τον θάνατο Από τον 16ο αιώνα ώς την εποχή του μπαρόκ οι ζωγράφοι Γερμανοί ή Ισπανοί απέδωσαν επανειλημμένα αυτό το αναπάντεχο φαινόμενο είτε κατακεραυνώνει μια νεαρή γυναίκα στο μπουντουάρ της είτε γίνεται δεκτό μrsquo ένα αίσθημα παραίτησης από το γηραιό εκείνο ζεύγος των Μπούρκμαϊρ οι οποίοι βλέπουν στον καθρέφτη την εικόνα τους με μορφή νεκροκεφαλών Αυτά σημειώνει ο Μ Vovelle στην αρχή του βιβλίου του για την ιστορία του θανάτου στον δυτικό πολιτισμό43 Το είδωλο ταυτίζεται με την ψυχή τόσο στην τέχνη όσο και στα λαϊκά έθιμα των διαβατηρίων τελετών πολλών διαφορετικών πολιτισμών44 Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται και πλατιά διαδεδομένες πρακτικές όπως το άδειασμα των κουβάδων και των δοχείων με νερό ή γάλα αλλά και η κάλυψη

Dramenfragmente dichterische Prosa ausgewaumlhlte Briefe σσ 474 - 475) 41 Uhland ό π σημ 31 σσ 405-407 42 Για μια διεξοδική παρουσίαση του θέματος βλ P Jourde ndash P Tortonese Visages du double Un thegraveme litteacuteraire Χ τ ε Nathan 1996 ιδιαίτερα (από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ) σσ 43 ndash 47 όπου εξετάζεται η σχέση του θέματος με τον μεσμερισμό και τον ρομαντισμό Βλ και την κλασική μελέτη του O Rank The double A psychoanalytic study Translated and edited by H Tucker jr Νέα Υόρκη Λονδίνο Σκάρμπορο New American Library 197143 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 2744 Μεταξύ άλλων και στη Γερμανία και στην Ελλάδα κατά τον Frazer στο Rank ό π σημ 42 σ 66

14

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

γραφή της μετάβασης από το παλιό στο νέο όταν το παλιό τείνει να εξαντληθεί και το νέο δεν έχει διαμορφωθεί ακόμα Μόνο που όπως έχει τεθεί το ζήτημα σχετικά με την πεζογραφία του Βιζυηνού το τι είναι νέο και τι παλιό στην περίπτωσή του παραμένει ανοιχτό ερώτημα Πρόκειται για μετάβαση από τον ρομαντισμό στον ρεαλισμό ή από τον ρεαλισμό στον ανατέλλοντα μοντερνισμό14

Το ίδιο ερώτημα θα μπορούσε να τεθεί αντίστοιχα και για την ποίησή του Τι

αφήνει πίσω του και τι προαναγγέλλει ο ποιητής Βιζυηνός Αν η θέση που του αποδίδεται συνήθως είναι ανάμεσα στον φαναριώτικο καθαρεύοντα ρομαντισμό και στην laquoαντιρομαντικήraquo γενιά του rsquo80 ποια είναι αυτά τα laquoαντιρομαντικάraquo στοιχεία της γενιάς του rsquo80 που του αναλογούν Αν εξαιρέσουμε την (όχι πάντα συνεπή) χρήση της δημοτικής που άλλωστε κατά μιαν άποψη σχετίζεται με τον laquoτρόποraquo και όχι με την laquoουσίαraquo το πιο έκτυπο κοινό του γνώρισμα με τη γενιά του rsquo80 φαίνεται ότι είναι το ενδιαφέρον για τις λαϊκές παραδόσεις που προφανώς κάθε άλλο παρά αντιρομαντικό μπορεί να θεωρηθεί Εκτός βέβαια αν μιλούμε αποκλειστικά και μόνο για τον ελληνικό ρομαντισμό στην αθηναϊκή εκδοχή του Και εδώ ίσως μπορεί να αναζητήσει κανείς τη βάση για την απάντηση στο πρόβλημα τόσο της laquoενδιάμεσηςraquo γραμματολογικής ένταξής όσο και της γραμματολογικής (και κοινωνικής) περιθωριοποίησης του Βιζυηνού στην εποχή του αλλά και αργότερα Η ελληνική περιοδολόγηση μάλλον δεν καλύπτει το ποιητικό έργο του επειδή αυτό φαίνεται ότι έχει τουλάχιστον στην ώριμη φάση του περισσότερες αναφορές στην ευρωπαϊκή παρά στην ελληνική λογοτεχνία Ο γνωστός διάλογός του τόσο με τον πρώιμο όσο και με τον χαμηλών τόνων όψιμο γερμανικό ρομαντισμό και τις πρόδρομες παρνασσιακές και συμβολιστικές εκφάνσεις του είναι αυτός κυρίως που οδηγεί τις ποιητικές διαδρομές του ανάμεσα στις βοσπορίδες μνήμες του την προφορική παραδοσιακή λογοτεχνία της ιδιαίτερης πατρίδας του και την ευρωπαϊκή μπαλάντα σε μια άλλοτε ρητή και άλλοτε άρρητη αναζήτηση νέων λογοτεχνικών δυνατοτήτων Είναι επομένως σαφές ότι στο πλαίσιο αυτό (και όπως έχει ήδη επισημανθεί με άλλες αφορμές από την κριτική νεότερη και παλαιότερη15) κατηγορίες του τύπου laquoγενιά του lsquo80raquo δεν θα διαφώτιζαν ιδιαίτερα την κατάσταση

Πάντως το ποίημα που εξετάζεται εδώ προσφέρεται ιδιαίτερα για διερευνήσεις προς την παραπάνω κατεύθυνση Αυτό οφείλεται στο ονειρικό θέμα το οποίο εξαιτίας της ειδικής του θέσης στην ευρωπαϊκή ρομαντική λογοτεχνία και της εν πολλοίς στιλιζαρισμένης του μορφής και λειτουργίας στο πλαίσιο των λογοτεχνικών ρευμάτων αποτελεί ευαίσθητο δέκτη των σχετικών συναντήσεων και μετατοπίσεων Και για ένα επιπλέον παράγοντα το ότι αποτελεί κατεξοχήν τόπο διαπλοκής εξωλογοτεχνικών εκδοχών λόγου που περιβάλλουν το λογοτεχνικό φαινόμενο τροφοδοτώντας το και τροφοδοτούμενοι από αυτό

Θα ήταν λοιπόν το laquoΌνειρονraquo του Βιζυηνού λόγου χάριν ρομαντικό ως προς την πεισιθάνατη απελπισία και την προφανή αντίθεση του ποιητικού υποκειμένου με την laquoαπονιά του κόσμουraquo ως προς τη δυιστική αιώρηση μεταξύ ζωής και θανάτου φαντασίας και πραγματικότητας αλλά και ως προς τις έμμεσες laquoδημώδειςraquo αναφορές του Συμβολιστικό ως προς τη διακριτική διάχυση του συναισθήματος τη μουσικότητα και τη βαθιά υποβολή της σκηνοθεσίας του και παρνασσιακό ως προς την καθαρή μορφή του με την πρόδηλη έμφαση στην τεχνική Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι οι παραπάνω κατηγορίες εκφράζουν την ταυτότητα του σημαδιακού αυτού κειμένου

14 Χρυσανθόπουλος laquoΤα διάπλοκα [hellip]raquo ό π σημ 8 σσ 51-52 15 Π Μουλλάς laquoΤο νεοελληνικό διήγημα και ο Γ Μ Βιζυηνόςraquo στο Γ Μ Βιζυηνός Νεοελληνικά διηγήματα Αθήνα Εστία 1996 (5η έκδοση) σ νστ΄ laquoΩς ένα βαθμό δεν ανήκει καν στη γενιά του lsquo80raquo Πρβ και την αντίδραση του Δ Χατζόπουλου (παρατίθεται αυτόθι σ 257) laquo [hellip] ενόμιζα προς στιγμήν ότι ανεγίνωσκα ξένον μέγα συγγραφέα παρά διηγήματα ελληνικά [hellip]raquo

6

Κανένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν μπορεί φυσικά να θεωρηθεί αποκλειστικότητα ενός και μόνο λογοτεχνικού ρεύματος Το όνειρο θανάτου για παράδειγμα δεν είναι προνόμιο των ρομαντικών ούτε η υποβολή της νύχτας και του σεληνόφωτος πρωτοανακαλύφθηκε από τους συμβολιστές Αυτό βέβαια που θα έκανε τη διαφορά είναι η ειδική φόρτιση που αποκτούν η παραπάνω θεματική και εικονοπλασία στον όψιμο ρομαντισμό και στον συμβολισμό όπου ουσιαστικά ταυτίζονται με τον εσωτερικό χώρο του ποιητή και την ίδια την ποιητική δημιουργία16 Αν αυτό όντως συμβαίνει στο υπό εξέταση ποίημα είναι κάτι που δύσκολα αποδεικνύεται Ωστόσο όπως με πολλές ευκαιρίες επισημαίνεται στη σχετική βιβλιογραφία τα παραπάνω λογοτεχνικά ρεύματα παρά τις προβεβλημένες αντιθέσεις τους ανήκουν τελικά στην ίδια ποιητική παράδοση με διαφορετικά σημεία έμφασης και τα όρια μεταξύ τους δεν είναι τόσο ευδιάκριτα όσο θα ήταν αναμενόμενο στη βάση μιας συμβατικής περιοδολόγησης17 Αυτό λοιπόν που μάλλον αποδίδει προσφορότερα τους όρους του ποιήματος αυτού είναι να διαβαστεί ως τόπος διάδρασης διαχρονικών θεμάτων και κειμενικών πρακτικών ποικίλης προέλευσης από τα οποία άλλα αναπαράγουν τα παραδεδομένα και άλλα (ή ακόμα και τα ίδια) διαλέγονται με τους οιωνούς της νεoτερικότητας Έτσι εξηγούνται τόσο η γραμματολογική εμβέλεια που επισημαίνει στο ποίημα αυτό η κριτική εμβέλεια που εκτείνεται από τη δημοτική παράδοση μέχρι τον ρομαντισμό και μέχρι τον νεορομαντισμό του εικοστού αιώνα όσο και η συνακόλουθη διαχρονική γοητεία του

Όπως έχει υπαινικτικά αναφερθεί παραπάνω χαρακτηριστικά νεοτερικό

στοιχείο του συγκεκριμένου ποιήματος είναι η έξοδος από την ονειρική σύμβαση και η συνδεση ενός εν πολλοίς χάρτινου στρατηγήματος με την ίδια την ονειρική εμπειρία και κατrsquo επέκταση με ενδοψυχικές διεργασίες18 Το laquoΌνειρονraquo διαχειρίζεται (και επιπλέον συμφύρει) δύο προνομιούχα ονειρικά σενάρια που αποτελούν ταυτόχρονα και θέματα

16 Βλ ενδεικτικά Vordtriede ό π σημ 7 σ 151 για τη νύχτα ως σύμβολο δημιουργίας laquoΗ στοχαστική σαγήνη της ψυχής στον Young και στον Klopstock οι τάφοι και η ευδαιμονία των ερειπίων που χαρακτηρίζουν τον 18ο αιώνα είναι ακόμα προ-συμβολικά Η συναισθηματική διέγερση του σκότους βασίζεται στην παραδοχή ότι η ημέρα είναι το πραγματικό πεδίο της ζωής Τώρα όμως η νύχτα έχει αναχθεί σε σύμβολο της κατεξοχήν δημιουργίαςraquo17 Βλ ενδεικτικά P Martino Parnasse et symbolisme Παρίσι Armand Colin 1970 (2η έκδοση) σσ 4 8 (όπου η μετάβαση από τον ρομαντισμό στον παρνασσισμό και τον συμβολισμό ανάγεται ήδη στον Hugo) 30-31 Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 για τον Hugo ως πρόδρομο του ldquopoegravete mauditrdquo αλλά και τον αντίστοιχο ρόλο του Novalis και του laquoδιαδόχουraquo του Hoffmann στην εξέλιξη του ποιητικού κλίματος στον ευρωπαϊκό χώρο (laquoπρος το εκεί όπου ο δρόμος προς τα μέσα περνάει από τα φαντάσματα της ίδιας μας της ψυχήςraquo) και αυτόθι 18 30 31 (Για τη σχέση του Βιζυηνού με τον Hoffmann βλ Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 195) Βλ και Α Symons The symbolist movement in literature Νέα Υόρκη Haskell House 1971 σσ 3 93 όπου οι απαρχές του συμβολισμού ανιχνεύονται στον de Nerval Αλλά και οι ίδιοι οι πρωτεργάτες του κινήματος είχαν ανάλογες απόψεις όπως φαίνεται στο μανιφέστο του Jean Moreacuteas laquoO συμβολισμόςraquo που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Figaro στις 18 Σεπτεμβρίου του 1886 ( βλ A France - J Moreacuteas - P Borde Τα πρώτα όπλα του συμβολισμού (μετ Ε Πανταζής) Αθήνα Γνώση 1983 σ 42 - 43) laquoΈτσι για να παρακολουθήσουμε την ακριβή γενεαλογία της νέας σχολής θα πρέπει να ανατρέξουμε μέχρι κάποια ποιήματα του Alfred de Vigny μέχρι τον Shakespeare μέχρι τους μυστικούς και πιο μακριά ακόμηraquo Πρβ και Jouanny ό π σημ 7 σ 73 laquoΟ συμβολισμός θα μπορούσε σίγουρα να αντιμετωπιστεί ως ολοκλήρωση μιας φάσης και αρχή μιας μεταβατικής περιόδου [hellip] Δεν ήταν καθόλου αβάσιμη η απόφαση του Italo Siciliano και του Raymond Pouillart να μετατρέψουν τη λογοτεχνία του fin de siegravecle σε προέκταση του ρομαντισμούmiddot ούτε θα έπρεπε να ξεχνούμε ότι ο παρνασσισμός παρατάθηκε στις πιο ρομαντικές εκδοχές του μέχρι τον Mallarmeacute και τον Verlaine και την καλλιτεχνική συνείδηση της σχολής που ακολούθησεraquo18 Για μια συνοπτική αναφορά στην εξέλιξη του ονειρικού θέματος στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία βλ Μ Ιατρού laquoΟ Ύπνος και τα όνειρα του Κώστα Καρυωτάκηraquo Νέα Εστία 1769 (2004) 134-149 όπου και σχετική βιβλιογραφία

7

της παγκόσμιας λογοτεχνίας ονειρικής και μη Το ένα είναι το ευρύτερο θέμα της ναυσιπλοΐας εδώ εξειδικευμένο στον παρασυρμό από το υδάτινο ρεύμα Συναφές με τα παραπάνω είναι και το θέμα της καθόδου ή της πτώσης συχνά αγωνιώδους που συνδέεται επανειλημμένα με τη μετάβαση στον κάτω κόσμο19Το άλλο είναι το θέμα του ειδώλου ή του σωσία σε συνδυασμό με την αναφορά στον μύθο του Νάρκισσου Και τα δύο θέματα σχετίζονται κατά παράδοση με τον θάνατο Το πρώτο θέμα απαντά ως αρχέτυπο στους μύθους πολλών παραδόσεων που συσχετίζουν το υγρό στοιχείο με τον κόσμο των νεκρών και τη μετάβαση εκεί με πλωτό ταξίδι20 Αρκεί να αναφερθούν εδώ ο ποταμός Αχέρων και η Αχερουσία λίμνη της ελληνικής μυθολογίας αλλά και η σημασία του κρασιού (ως υγρού στοιχείου) και της πρακτικής των χοών που ενώνουν τους νεκρούς με τους ζωντανούς ή του αίματος που πίνουν οι ψυχές για να επικοινωνήσουν με τους ανθρώπους ή του νερού της λήθης που τους χαρίζει τη λησμονιά Ακόμα και ο Διόνυσος στην εκδοχή του ως χθόνιου θεού συνδέεται με το υγρό στοιχείου (κρασί νερό θαλάσσιο ταξίδι) σε πολλές εκφάνσεις της λατρείας του και της σχετικής μυθοπλασίας21 Απηχήσεις αυτής της αντίληψης μπορούν εξάλλου να ανιχνευθούν σε πολυάριθμα παραδείγματα της νεότερης λογοτεχνίας από τον Coleridge και τον Poe μέχρι τον Rimbaud και τον Eliot Ειδικότερα το θέμα της καθόδου στις διάφορες εκδοχές του (κατάβαση στο εσωτερικό της γης καταβύθιση στο νερό αναπαράσταση του υπόγειου και υποθαλάσσιου κόσμου) με αφετηρία τον ρομαντισμό και με αποκορύφωμα τον υπερβατικό συμβολισμό από το ονειρικό ορυχείο του Novalis στον Heinrich von Ofterdingen μέχρι το ενυδρείο του Laforgue (ldquoSalomeacuterdquo Moraliteacutes leacutegendaires) εξελίσσεται σε σύμβολο του μονήρους δρόμου του ποιητή του κατrsquo εξοχήν ποιητικού χώρου και της ποιητικής δημιουργίας22 Και παρόλο που το laquoΌνειρονraquo δεν δίνει βέβαια κάποια ιδιαίτερη λαβή για ποιητολογικές προεκτάσεις ωστόσο η φονική μοναξιά στην οποία ωθείται το ποιητικό υποκείμενο από την laquoαπονιά του κόσμουraquo δεν μπορεί παρά να ανακαλεί έμμεσα ρομαντικές και μεταρομαντικές αντιλήψεις για τη σχέση του καλλιτέχνη με την κοινωνία

Σε κάθε περίπτωση ζωή και θάνατος πάνω και κάτω κόσμος πρακτικός και καλλιτεχνικός βίος συχνά χωρίζονται (αλλά και συνδέονται) τόσο στη γραμματειακή όσο και στην προφορική παράδοση μέσω του υγρού στοιχείου Αντίστοιχα βέβαια το υγρό στοιχείο εύλογα θεωρείται και πηγή προέλευσης της ζωής αλλά και σύμβολο της πορείας της ζωής τόσο σε πολλούς κοσμογονικούς μύθους όσο και στη λογοτεχνική συμβολική εικονοπλασία Η ζωή ndashποταμός και η ζωή-θάλασσα είναι κυρίαρχες μεταφορές τόσο στην έντεχνη γραμματείας όσο και στη λαϊκή κουλτούρα23

Από τους μύθους μέχρι τα όνειρα η απόσταση δεν είναι μεγάλη Η μυθολογική ερμηνεία που συνδέει τους μύθους με τo συλλογικό και ατομικό φαντασιακό παραπέμπει άμεσα και σε τυπικά όνειρα όπου το υγρό στοιχείο παίζει πάντα σημαντικό ρόλο24 Μύθοι όνειρα και λογοτεχνία λοιπόν συναντώνται σε μια πολυφωνική σύνθεση προφορικών και γραπτών κειμένων κοσμολογικής γνώσης και

19 Βλ J Pierrot Le recircve de Milton aux surreacutealistes Παρίσι Βρυξέλες Μοντρεάλ Bordas 1972 σσ 21-22 20 Βλ ενδεικτικά R G Edmonds III Myths of the underworld journey Plato Aristophanes and the ldquoorphicrdquo gold tabletsrdquo Kέμπριτζ Cambridge University Press 2004 ιδίως σσ 212 213-21421 Βλ Μ Δαράκη Ο Διόνυσος και η θεά γη Αθήνα Δαίδαλος - Ι Ζαχαρόπουλος 1994 σσ 48- 6022Vordtriede ό π σημ 7 σσ 43-45 για τον Novalis και το έργο του Heinrich von Ofterdingen και σσ 77-8 για τη σχέση των ενυδρείων που εμφανίζονται σε κείμενα του Laforgue και του Rodenbach με το laquoεσωτερικό ορυχείοraquo το ασυνείδητο23 Για τον συμβολισμό του νερού και για παραδείγματα από την παγκόσμια λογοτεχνία βλ G Bachelard Το νερό και τα όνειρα Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης (μετ Ε Τσούτη) Αθήνα Χατζηνικολή 1985 (ενδεικτικά) σσ 17 (το νερό ως laquoένα είδος εύπλαστου μεσολαβητή μεταξύ ζωής και θανάτουraquo) και 76 κ ε (κεφ ΙΙΙ laquoΤο σύνδρομο του Χάροντα το σύνδρομο της Οφηλίαςraquo για την αρχετυπική συμπλοκή ζωής και θανάτου που εκπροσωπεί το νερό)

8

γραμματειακής ρητορικής περιβάλλοντας το ποίημα του Βιζυηνού με ένα πυκνό υπαινικτικό πλέγμα αναγνωστικών δυνατοτήτων Ίσως σε αυτήν τη βαριά διακειμενική φόρτιση οφείλεται η laquoυποβλητικότηταraquo που του έχει αποδοθεί

Το μόνο βέβαιο πάντως είναι ότι το θέμα του θανάτου από πνιγμό απασχολεί

τον Βιζυηνό και επανέρχεται και σε μερικά από τα πιο ατμοσφαιρικά ποιήματα της ίδιας συλλογής25 Στο ποίημα laquoΤο παιδί στο ποτάμιraquo ένα μικρό αγόρι (ιδανικός ρομαντικός δέκτης των laquoσκοτεινώνraquo καλεσμάτων) πέφτει στο νερό και πνίγεται παρασυρμένο από τη θέα δύο κίτρινων κρίνων που νομίζει πως κάτι θέλουν να του πουν

[hellip]Στης ιτιάς το κλωνάρι θαρριέται αχ νrsquo ακούσrsquo ο μικρός προσπαθεί΄Ξάφνου σπα το κλωνί που κρατιέται

και κυλά στο νερό το βαθύ

Μια το φως απrsquo τα μάτια του σβύνει μια σαν κόκκινrsquo αστράφτει βαφή lsquoως που lsquoπέσαν οι κίτρινοι κρίνοι σαν σταυρός στην νεκρή του μορφή [hellip] Η μορφή της νεκρής Οφηλίας που ταξιδεύει με το νερό επανερχόμενο

λογοτεχνικό μοτίβο της τρέλας και της αυτοκτονίας26 δεν μπορεί παρά να ανακαλείται εδώ στην επιτάφια αυτή σκηνοθεσία Είναι μια ετιά γερτή σε ρυάκι που γυαλίζει στο ρέμα τrsquo ασημόφυλλά τηςmiddot πήγε εκεί πλέκοντας άχαρες γιρλάντες από αγριόχορτα σέλινα παρθενούδια μαργαρίτες και νεροτσουκνίδες [hellip] Εκεί καθώς σκαρφάλωνε στους κλάδους που έγερναν για να τους στεφανώσει με τrsquoαγριόχορτά της ένα κλαδί ζηλόφθονο έσπασεmiddot και πέφτουν τα χορταρένια στέφανα κι αυτή μαζί τους μες στο ποτάμι που έκλαιγεmiddot άπλωσαν τα ρούχα της και την κρατήσαν λίγο επάνω σα νεράιδαmiddot [hellip] (Άμλετ Πράξη Δ΄ σκηνή 7 μετ Β Ρώτας)

Η εικόνα του Βιζυηνού διαλέγεται επιπλέον με μνήμες νεκραναστημένων θεών της Aνατολής αλλά και οικόσημα σε τάφους νεαρών ευγενών της Δύσης27 με

24 Για την ψυχαναλυτική ερμηνεία των μύθων βλ ενδεικτικά Ε Csapo Theories of mythology Oξφόρδη Blackwell 2005 σσ 92-95 (ldquoUniversal symbolism and mythrdquo) Πρβ για τη γιουγκιανή θεωρία του συλλογικού ασυνείδητου και των αρχετύπων σε μύθους και όνειρα Pierrot ό π σημ 19 σσ 17 ndash 1825 Βλ και το ποίημα laquoΗ ανεμώνηraquo Βλ και Ζανέκα ό π σημ 3 σ 111 σχετικά με την απουσία της θάλασσας στην ποίηση του Βιζυηνού laquoΤο υγρό στοιχείο στην ποίησή του αντιπροσωπεύεται από ποτάμια και λίμνες Αλλά ακόμη κι αυτά που ομολογουμένως είναι πιο ακίνδυνα από τη θάλασσα άλλοτε παρουσιάζονται ως παγίδες θανάτου και άλλοτε είναι σύμβολα θανάτου Ο φόβος του Βιζυηνού προς το υγρό στοιχείο είναι καθολικός και θα μπορούσαμε να πούμε ότι αγγίζει τα όρια της φοβίαςraquo Η Ζανέκα ερμηνεύει τη σχέση αυτή με βάση τα βιογραφικά δεδομένα Πάντως και στα διηγήματα το ποτάμι συνδυάζεται με θανάσιμο κίνδυνο (αλλά και με την εξέλιξη της πλοκής) όπως πχ φαίνεται από το επεισόδιο του παρrsquo ολίγον πνιγμού στο laquoΑμάρτημα της μητρός μουraquo ή από το μοιραίο γεφύρι στο laquoΠοίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μουraquo Πρβ και τη χαρακτηριστική διατύπωση του Π Καλλιγά στην εισαγωγή του στο Γ Μ Βιζυηνού Η φιλοσοφία του καλού παρά Πλωτίνω Αθήνα Αρμος 1995 σ 23 σχετικά με την ανάγνωση του νεοπλατωνικού φιλοσόφου από τον Βιζυηνο laquoΟ παρασυρμός της ψυχής από τη ρευστότητα της ύλης ο laquoθάνατόςraquo της και ο ενταφιασμός της στον εινάλιον τύμβον της σωματικότητας είναι μοτίβα που επανέρχονται με ιδιαίτερη επιμονή και στο λογοτεχνικό έργο του Βιζυηνού [hellip]raquo26 Bλ Bachelard ό π σημ 23 σσ 88-9327 Πρβ το σονέτο του Κώστα Ουράνη ldquoEdward VIrdquo όπου ο μικρός νεκρός βασιλιάς αναπαύεται εν ειρήνη κάπου μεταξύ Μποντλέρ και Καβάφη φέροντας ως οικόσημο τα κρίνα τα γαλατικά και του Τυδόρ τα ρόδα Κι ως ναrsquo ταν τ΄άνθη αληθινά ο τάφος του ευώδα (Κ Ουράνη Ποιήματα Αθήνα

9

αρχέγονους κοσμολογικούς μύθους αλλά και με τη χριστιανική ρομαντική μυθολογία του laquoωραίου θανάτουraquo28 και των συνακόλουθων νεκρών νέων της νεότερης γραμματείας Άλλωστε ο κρίνος ως σύμβολο σχετίζεται μεταξύ άλλων με τον θάνατο και την κάθοδο στον Άδη αλλά και με το μεγαλείο Κατά μια εκδοχή του μύθου το λουλούδι που άνοιξε στην Περσεφόνη τις πύλες του βασιλείου του Πλούτωνα δεν ήταν νάρκισσος αλλά κρίνοςmiddot κρίνοι επίσης αναφέρονται και στη νέκυια της Αινειάδας (6 884) που όμως προλογίζουν και τη μελλοντική δόξα του Αινεία29 Αλλά και η ιτιά του ποιήματος η ίδια μοιραία ιτιά του Shakespeare μαρτυρείται ευρύτατα ως σύμβολο θανάτου τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη λαϊκή παράδοση30 Ο τίτλος εξάλλου παραπέμπει σε αρκετούς παρόμοιους τίτλους γερμανικών ποιημάτων και πιο άμεσα στο ldquoDer Juumlngling am Bacherdquo [laquoΤο αγόρι στο ρυάκιraquo] του Schiller το οποίο όμως έχει ως θέμα τον έρωτα χωρίς ανταπόκριση31 Ωστόσο και εδώ το μοτίβο των λουλουδιών που παρασύρονται από το νερό συνεχίζει να θυμίζει την εικονοπλασία του Βιζυηνού An der Quelle sass der Knabe Blumen wand er sich zum Kranz Und es sah sie fortgerissen Treiben in der Wellen Tanz [Στην πηγή καθόταν το παιδί έπλεκε στεφάνι από λουλούδια και τα είδε να χάνονται μακριά παρασυρμένα στον χορό των κυμάτων] Ακόμα σε καθαρά θεματικό - δομικό επίπεδο το ποίημα μπορεί να συσχετιστεί με την αλληγορική μπαλάντα της Αnnette von Droste-Huumllshoff ldquoDer Knabe im Moorrdquo [laquoΤο αγόρι στον βάλτοraquo] Το ποίημα αυτό έχει ερμηνευθεί ως μετάβαση από τον κόσμο των ανεξέλεγκτων ενορμήσεων στο φως του πολιτισμού Εδώ το παιδί ως εκπρόσωπος μιας προ-λογικής κατάστασης διασχίζει τον σκοτεινό βάλτο του υποσυνείδητου κινδυνεύοντας να πνιγεί αν ενδώσει στα δαιμονικά καλέσματα των ενστίκτων Τελικά όμως σε αντίθεση με το παιδί του Βιζυηνού (και με το παιδί στον ldquoErlkoumlnigrdquo [laquoΒασιλιάς των

Εστία χ χ σ 69) Είναι χαρακτηριστικό ότι ο (εραλδικός) κρίνος συνδέεται με τη γονιμότητα και τη ζωή αλλά και με το θείο Η περιγραφή του παρουσιάζει αναλογίες με τους επιτάφιους κρίνους του ποιήματος του Βιζυηνού laquoΈχει σαν βάση ένα τρίγωνο που αντιπροσωπεύει το νερό Στο επάνω μέρος βρίσκεται ένα σταυρός (σύνδεση και πνευματική πραγμάτωση) που διευρύνεται από δύο συμμετρικά φύλλα που τυλίγονται πάνω στον οριζόντιο άξονα [hellip]raquo (J- E Cirlot To λεξικό των συμβόλων (μετ Ρ Καππάτος) Αθήνα Κονιδάρης 1995 σσ 313-314 λ laquoκρίνος (2)raquo) Πρβ και Μ Lurker Woumlrterbuch der Symbolik Στουτγκάρδη Kroumlner 1991 σσ 435- 436 λ ldquoLilierdquo28 Για την εξιδανίκευση του θανάτου στον ρομαντισμό βλ Φ Αριές Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου (μετ Θ Νικολαϊδης) Αθήνα Εστία 1999 τ Β΄ Ο εξαγριωμένος θάνατος σσ 177-270 (laquoΗ εποχή των ωραίων θανάτωνraquo)29 ldquoValeur agrave la fois funegravebre et exaltante du symbolerdquo [laquoη ταυτόχρονα νεκρώσιμη και δοξαστική σημασία του συμβόλουraquo] ( J Chevalier ndash A Cheerbrant Dictionnaire des symboles Παρίσι Laffont-Jupiter 1982 σσ 577-578 λήμμα ldquoLis (ou Lys)rdquo Bλ και Lurker ό π σημ 27 και Γ Βελουδής Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική Οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση 1989 σ 108 για την ειδική σημασία του κρίνου στον γερμανό μυστικιστή J Boehme ο οποίος συνδέει τον κρίνο με την αναγέννηση του ανθρώπου μέσα στο Άγιο Πνεύμα 30 Μ Βοβέλ Ο θάνατος και η Δύση Από το 1300 ως τις μέρες μας (μετ Κ Κουρεμένος) Αθήνα Νεφέλη 2000 τ Β΄ σ 138 Βλ και Αριές ό π σημ 28 σ 336 όπου παρατίθεται σε μετάφραση ποίημα του J Delille [hellip] Δείτε αυτό το μαυσωλείο όπου μια σημύδα γερμένη Πένθιμος μιμητής της ιτιάς της Ανατολής Με τα μακριά βάγια της και τα φύλλα που πέφτουν Θλιμμένη με τα χέρια να κρέμονται κλαίει πάνω στον τάφο31 F Schiller Saumlmtliche Werke Mόναχο Hanser 1960 τ Α΄ Gedichte Dramen I σσ 406 - 407 Πρβ και Uhland lsquoDas Maumldchen am Bachersquo [laquoΗ κόρη στο ρυάκιraquo] που παρουσιάζει θεματική ομοιότητα με το laquoΠαρά τον ποταμόνraquo του Βιζυηνού (Werke Μόναχο Winkler 1980 τ Α΄ Saumlmtliche Gedichte σ 443) και Goethe lsquoAm Flussersquo [laquoΣτον ποταμόraquo] (Gedichte Reflexionen Gedichte ndash Epen ndash West-oumlstlicher Divan Maximen und Reflexionen Βερολίνο Ντάρμστατ Βιένη Deutsche Buch-Gemeinschaft 1963 σ 109 Το αξιοσημείωτο εδώ είναι ό επίμονος συνδυασμός του νερού με το δίπολο έρως ndash θάνατος και περαιτέρω με τη ροή της ζωής το φευγαλέο των αισθημάτων την απώλεια και τη φθορά

10

σκλήθρωνraquo] του Goethe) κατορθώνει να φτάσει με ασφάλεια στο στέρεο έδαφος του ορθού λόγου32

Όμως ακόμα περισσότερες θεματικές και εικονοπλαστικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo απαντούν στο ποίημα laquoΠαρά την λίμνηνraquo Εδώ επιπλέον εμφανίζεται και η laquoμυστικήraquo έναστρη νύχτα αλλά και το είδωλο του πραγματικού κόσμου ο ονειρικός κόσμος που αντικατοπτρίζεται στα νερά όπως στον Σολωμό33 παραπέμποντας στην ψυχή και στην laquoάλληraquo ζωή Το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται βέβαια με το θολό απομονωμένο άστρο που πέφτει στη λίμνη και σβήνει

Η Πλάσrsquo απεκοιμήθη κιrsquo ολόγυρα στην γη

της νύχτας εχύθη η μυστική σιγή

Και μrsquo εύνοια σκεπάζει Ο Ουρανός κρυφή Την λίμνη που ΄μοιάζει την ίδια του μορφή

Κrsquo απ΄ τrsquo αψηλά κrsquo αιθέρια προβάλλουν φωτεινά και παίζουν τrsquo αστέρια μαζί της σιγανά

[hellip] Πού πας δικό μrsquo αστέρι στον άφωτο βυθό καρτέρει καρτέρει κrsquo εγώ σrsquo ακολουθώ

Ω καρτέρει καρτέρει και συ θα κοιμάσrsquo εν βραχεί (Warte nur balde ruhest du auch) Οι τελευταίοι στίχοι απηχούν το γνωστό ποίημα του Goethe ldquoWandrers Nachtliedrdquo [laquoΝυχτερινό τραγούδι του πεζοπόρουraquo] που μετέφρασε ο Βιζυηνός ενώ το μοτίβο του άστρου που πέφτει (μαζί με το μοτίβο της καταβύθισης) απαντά σε ένα υποβλητικό ποίημα του Heine34 με θέμα την εφήμερη ομορφιά και την αναπόδραστη φθορά

Es faumlllt ein Stern herunter Aus seiner funkelnden Houmlhrsquo Das ist der Stern der Liebe Den ich dort fallen sehrsquo [hellip]

[Πέφτει ένα αστέρι στη γη από τα ύψη που σπιθοβολούν είναι το άστρο της αγάπης που βλέπω εκεί πέρα να πέφτει]

32 Freund ό π σημ 10 σσ 203-204 (κείμενο) σσ 81-87 (ανάλυση)33 Για σολωμικές επιδράσεις στον Βιζυηνό έχει μιλήσει ο Μουλλάς laquoΟ Βιζυηνός ως ποιητήςraquo ό π σημ 6 σ 71 Για το θέμα της αντανάκλασης του φυσικού κόσμου στα νερά σε σχέση με τα όνειρα αλλά και με την τέχνη βλ Βελουδής ό π σημ 29 σσ 305-30634 H Heine Buch der Lieder Αμβούργο Hoffmann und Campe 1975 σ 192 Πρβ και laquoΑφροδίτη Τrsquo άστρον της αγάπηςraquo του Βιζυηνού Κουτριάνου ό π σημ 1 τ Βrsquo σσ 135-138 Οι πρόχειρες πεζές μεταφράσεις των ποιημάτων είναι δικές μου (εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά) και στόχο έχουν αποκλειστικά τη διευκόλυνση του αναγνώστη

11

Kατά τα λοιπά το laquoΠαρά την λίμνηνraquo σκηνοθετεί μια laquoνύχτα σπαρμένη μάγιαraquo από αυτές που ευνοούν τις εμφανίσεις οραματικών μορφών ιδίως μέσα από ακίνητα νερά35 Με τη διαφορά ότι εδώ δεν υπάρχει ανάδυση αλλά κατάδυση Και σε αυτό το ποίημα όπως και στο laquoΌνειρονraquo το θέμα της πτώσης στο νερό και το θέμα του ειδώλου συμπλέκονται θανάσιμα Αρχικά το άστρο που πέφτει στη λίμνη ταυτίζεται με το είδωλό του και δυνητικά το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται με το άστρο και το ακολουθεί Διπλή ταύτιση και διπλός θάνατος Οι ρομαντικές συνάφειες ενισχύονται από τη γενικότερη μεταφυσική εμψύχωση της φύσης (Πλάση και Ουρανός με κεφαλαία) η οποία όμως εν προκειμένω θυμίζει και τις κλασικότροπες προσωποποιίες αφηρημένων εννοιών Αλλά μήπως το είδωλο μιας άλλης πραγματικότητας και η επιθυμία της καταφυγής σε αυτήν δεν παραπέμπει και σε έναν υπερβατικό συμβολισμό Τόσο τα γραμματολογικά όσο και τα θεματικά όρια μοιάζουν να συμφύρονται μπροστά στους όρους της κειμενικής πραγματικότητας

Μνημονεύθηκαν παραπάνω κάποιες γερμανικές αναφορές του ποιήματος Δεν μπόρεσα να εντοπίσω ακριβώς ομόθεμο ποίημα ανάμεσα στα γνωστά γερμανικά αναγνώσματα του Βιζυηνού36 αλλά ένα ποίημα του Ludwig Uhland του οποίου οι μπαλάντες αποτέλεσαν έναυσμα για τις αντίστοιχες αναζητήσεις του Βιζυηνού φαίνεται ότι παρουσιάζει κάποια θεματική αναλογία με το laquoΌνειρονraquo παρόλο που δεν έχει ονειρικό θέμα Πρόκειται για το laquoAuf der Űberfahrtraquo [laquoΚατά τον διάπλουraquo] από τη συλλογή Lieder37

Űber diesen Strom vor JahrenBin ich einmal schon gefahrenHier die Burg im AbendschimmerDruumlben rauscht das Wehr wie immer

Und von diesem Kahn umschlossenWaren mit mir zween GenossenAch ein Freund ein vatergleicherUnd ein junger hoffnungsreicher

So wenn ich vergangner TageGluumlcklicher zu denken wageMuss ich stets Genossen missenTeure die der Tod entrissen

Doch was alle Freundschaft bindet Ist wenn Geist zu Geist sich findet Geistig waren jene Stunden Geistern bin ich noch verbunden-

Nimm nur Faumlhrmann nimm die Mitte Die ich gerne dreifach biete Zween die mit mir uumlberfuhren Waren geistige Naturen

35 Για τη laquoσκηνογραφίαraquo που ευνοεί την εμφάνιση οραμάτων στον Σολωμό βλ Δ Ν Μαρωνίτης laquoΕφιάλτες και οράματα στον Σολωμόraquo στο Διαλέξεις Αθήνα Στιγμή 1992 σ 1536 Σε ονειρικό θέμα και μάλιστα σε προφητικό όνειρο θανάτου αναφέρεται και η μπαλάντα του F Hebbel ldquoDer Heideknaberdquo [laquoΤο παιδί της χέρσας γηςraquo] όπου μάλιστα προβάλλεται και το αναπόδραστο του πεπρωμένου Η εικονοπλασία ωστόσο και η υπόθεση διαφέρουν πολύ37 Uhland ό π σημ 31 σ 40

12

[Αυτό το ποτάμι το έχω ξαναπεράσει πριν από χρόνια Εδώ το κάστρο στο μισόφωτο του δειλινού πέρα αχολογάει το φράγμα όπως πάντα Και μές σrsquo αυτή τη βάρκα μαζί μου ήταν δύο σύντροφοι Αχ ένας φίλος σαν πατέρας και ένας νέος γεμάτος ελπίδες Έτσι όποτε τολμήσω να σκεφτώ τις παλιές ευτυχισμένες μέρες πάντα νοσταλγώ συντρόφους ακριβούς που άρπαξε ο θάνατος Ωστόσο αυτό που στεριώνει κάθε φιλία είναι η συνάντηση των ψυχώνmiddot πνευματικές ήταν εκείνες οι ώρες και με πνεύματα είμαι ακόμα δεμένος Πάρε βαρκάρη πάρε τα ναύλα που με χαρά πληρώνω τριπλά Οι δύο συνταξιδιώτες μου δεν ήταν παρά πνεύματα]

Τα κοινά θεματικά στοιχεία με το ποίημα του Βιζυηνού είναι ο ποταμός και ο θάνατος Και παρόλο που δεν αναφέρεται όνειρο υπάρχει ωστόσο το θέμα της αναπόλησης και των αναμνήσεων που αποκτά κάτι από την ονειρική laquoμαγικήraquo ασάφεια εξαιτίας του χρόνου που μεσολάβησε και της φαντασίας που καλείται να γεμίσει τα κενά Η μνήμη λοιπόν με αφορμή το πέρασμα του ποταμού ανακαλεί μετωνυμικά τους νεκρούς και για άλλη μια φορά το νερό γίνεται ο δίαυλος που ενώνει και χωρίζει ζωή και θάνατο Με τα δεδομένα αυτά ο περαματάρης της τελευταίας στροφής με τα τριπλά ναύλα που εισπράττει υπαινίσσεται το μυθολογικό του ανάλογο και η διάβαση του ποταμού συντροφιά με τις ψυχές των νεκρών μετατρέπεται σε ταξίδι θανάτου οιωνό του θανάτου του ίδιου του ποιητικού υποκειμένου ή καλύτερα σε ταξίδι στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου αφού τα όρια υπερβαίνονται και οι νεκροί συνυπάρχουν με τους ζωντανούς ως laquogeistige Naturenraquo38 Δεν υπάρχει η θανάσιμη απελπισία του Βιζυηνού αλλά το κλίμα της θλιμμένης υποβολής είναι αντίστοιχο και τα σημεία που επιστρατεύονται προέρχονται σαφώς από έναν κοινό κώδικα

Μια αντίστοιχη διάθεση και εικονοπλασία ανιχνεύεται και στο ποίημα του Uhland laquoDas Schiffleinraquo [laquoΤο καραβάκιraquo] από τη συλλογή Balladen und Romanzen39 όπου το θαλάσσιο ταξίδι παραλληλίζεται με τη ζωή και την αποξένωση ενώ στο τέλος διακρίνεται μια έμμεση παραπομπή στο πορθμείο των νεκρών

Ein Schifflein ziehet leiseDen Strom hin seine GleiseEs schweigen die drin wandernDenn keiner kennt den andern

[hellip]Hart stoumlsst es auf am StrandeMan trennt sich in die LandeWann treffen wir uns BruumlderAuf e i n e m Schifflein wieder 40

38 Πρβ και μια αντίληψη διαδεδομένη στον χριστιανικό μεσαίωνα σύμφωνα με την οποία οι νεκροί είναι παρόντες μεταξύ των ζωντανών σε ορισμένες περιπτώσεις αλλά γίνονται αντιληπτοί μόνο από αυτούς που πρόκειται να πεθάνουν σύντομα βλ Αριές ό π σημ 28 τ Α΄ Η εποχή των κοιμωμένων σ 2639 Uhland ό π σημ 31 σσ 146-14740 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Uhland πραγματεύεται μια ανάλογη θεματική και σε μια επιστολή του προς τον Justinus Kerner όπου σχολιάζει ένα όνειρο του φίλου του με τρόπο που συμφύρει φαντασία και πραγματικότητα και συνδυάζει εμπειρίες της εγρήγορσης με deacutejagrave vu αισθήσεις Εδώ μια ολόκληρη περιοχή φέρεται να καταποντίζεται σε ένα ρέμα και να παρασύρεται από τα νερά του για να καταλήξει στον ποταμό Νέκαρ Καθώς ο φίλος περνάει πάνω από τη γέφυρα του Νέκαρ κοιτάζει για μια στιγμή τον ποταμό και η ματιά του συλλαμβάνει την εικόνα που θα αντικατοπτριστεί στη συνέχεια στο όνειρό του Έτσι προκύπτουν τα μοτίβα τόσο της διάβασης όσο και του καθρέφτη και του ειδώλου αλλά και η προβολή του ειδώλου στο όνειρο (Uhland ό π σημ 31 τ B΄ Saumlmtliche Dramen und

13

[Ένα καραβάκι πλέει σιγανά ακολουθώντας το ρεύμα Οι επιβάτες του είναι σιωπηλοί γιατί είναι όλοι άγνωστοι μεταξύ τους [hellip] Απότομα χτυπάει στην ακτή οι δρόμοι μας χωρίζουν στη στεριά Πότε αδέρφια θα βρεθούμε ξανά όλοι μαζί στο ίδιο καραβάκι]

Νυχτερινή ναυσιπλοΐα που καταλήγει σε παρασυρμό από τα ρεύματα και από τo κάλεσμα των νηρηΐδων απαντά και στο ποίημα laquoDie Elfenkluftraquo [laquoΟ γκρεμός των ξωτικώνraquo] από τα Gedichte aus dem Nachlass41[Ποιήματα από τα κατάλοιπα] του Uhland Και εδώ η κωπηλασία είναι βαριά σαν τη ζωή και η πλημμυρίδα κλέβει την ευτυχία όπως η laquoαπελπισιάraquo και η laquoαπονιά του κόσμουraquo

ldquoSchwer ist der RuderschlagSchwer mir das LebenAch und kein Abend magRuhe mir gebenSeit mir die wilde FlutRaubte mein liebstes Gluumlckrdquo [hellip]

[Βαρύ το κουπί που τραβώ βαριά και η ζωή μου Aχ Καμιά βραδιά δεν μπορεί να μου χαρίσει τη γαλήνη από τότε που η άγρια πλημμύρα μού άρπαξε την πιο ακριβή ευτυχία μου]

Από τα προηγούμενα έχει ήδη προκύψει το δεύτερο βασικό θέμα του ποιήματος του Βιζυηνού το θέμα του σωσία ή του ειδώλου που φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεδεμένο με το θέμα του νερού ως υγρού καθρέφτη Tο θέμα σε πολλές και ποικίλες εκδοχές κατέχει κεντρική θέση στην ανθρωπολογία την ψυχανάλυση και τη λογοτεχνία42 Το είδωλο πάντως είναι πάνω απrsquo όλα σήμα θανάτου

Οι άνθρωποι κοιτάζονται σrsquo έναν καθρέφτη και ανακαλύπτουν τον θάνατο Από τον 16ο αιώνα ώς την εποχή του μπαρόκ οι ζωγράφοι Γερμανοί ή Ισπανοί απέδωσαν επανειλημμένα αυτό το αναπάντεχο φαινόμενο είτε κατακεραυνώνει μια νεαρή γυναίκα στο μπουντουάρ της είτε γίνεται δεκτό μrsquo ένα αίσθημα παραίτησης από το γηραιό εκείνο ζεύγος των Μπούρκμαϊρ οι οποίοι βλέπουν στον καθρέφτη την εικόνα τους με μορφή νεκροκεφαλών Αυτά σημειώνει ο Μ Vovelle στην αρχή του βιβλίου του για την ιστορία του θανάτου στον δυτικό πολιτισμό43 Το είδωλο ταυτίζεται με την ψυχή τόσο στην τέχνη όσο και στα λαϊκά έθιμα των διαβατηρίων τελετών πολλών διαφορετικών πολιτισμών44 Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται και πλατιά διαδεδομένες πρακτικές όπως το άδειασμα των κουβάδων και των δοχείων με νερό ή γάλα αλλά και η κάλυψη

Dramenfragmente dichterische Prosa ausgewaumlhlte Briefe σσ 474 - 475) 41 Uhland ό π σημ 31 σσ 405-407 42 Για μια διεξοδική παρουσίαση του θέματος βλ P Jourde ndash P Tortonese Visages du double Un thegraveme litteacuteraire Χ τ ε Nathan 1996 ιδιαίτερα (από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ) σσ 43 ndash 47 όπου εξετάζεται η σχέση του θέματος με τον μεσμερισμό και τον ρομαντισμό Βλ και την κλασική μελέτη του O Rank The double A psychoanalytic study Translated and edited by H Tucker jr Νέα Υόρκη Λονδίνο Σκάρμπορο New American Library 197143 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 2744 Μεταξύ άλλων και στη Γερμανία και στην Ελλάδα κατά τον Frazer στο Rank ό π σημ 42 σ 66

14

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

Κανένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν μπορεί φυσικά να θεωρηθεί αποκλειστικότητα ενός και μόνο λογοτεχνικού ρεύματος Το όνειρο θανάτου για παράδειγμα δεν είναι προνόμιο των ρομαντικών ούτε η υποβολή της νύχτας και του σεληνόφωτος πρωτοανακαλύφθηκε από τους συμβολιστές Αυτό βέβαια που θα έκανε τη διαφορά είναι η ειδική φόρτιση που αποκτούν η παραπάνω θεματική και εικονοπλασία στον όψιμο ρομαντισμό και στον συμβολισμό όπου ουσιαστικά ταυτίζονται με τον εσωτερικό χώρο του ποιητή και την ίδια την ποιητική δημιουργία16 Αν αυτό όντως συμβαίνει στο υπό εξέταση ποίημα είναι κάτι που δύσκολα αποδεικνύεται Ωστόσο όπως με πολλές ευκαιρίες επισημαίνεται στη σχετική βιβλιογραφία τα παραπάνω λογοτεχνικά ρεύματα παρά τις προβεβλημένες αντιθέσεις τους ανήκουν τελικά στην ίδια ποιητική παράδοση με διαφορετικά σημεία έμφασης και τα όρια μεταξύ τους δεν είναι τόσο ευδιάκριτα όσο θα ήταν αναμενόμενο στη βάση μιας συμβατικής περιοδολόγησης17 Αυτό λοιπόν που μάλλον αποδίδει προσφορότερα τους όρους του ποιήματος αυτού είναι να διαβαστεί ως τόπος διάδρασης διαχρονικών θεμάτων και κειμενικών πρακτικών ποικίλης προέλευσης από τα οποία άλλα αναπαράγουν τα παραδεδομένα και άλλα (ή ακόμα και τα ίδια) διαλέγονται με τους οιωνούς της νεoτερικότητας Έτσι εξηγούνται τόσο η γραμματολογική εμβέλεια που επισημαίνει στο ποίημα αυτό η κριτική εμβέλεια που εκτείνεται από τη δημοτική παράδοση μέχρι τον ρομαντισμό και μέχρι τον νεορομαντισμό του εικοστού αιώνα όσο και η συνακόλουθη διαχρονική γοητεία του

Όπως έχει υπαινικτικά αναφερθεί παραπάνω χαρακτηριστικά νεοτερικό

στοιχείο του συγκεκριμένου ποιήματος είναι η έξοδος από την ονειρική σύμβαση και η συνδεση ενός εν πολλοίς χάρτινου στρατηγήματος με την ίδια την ονειρική εμπειρία και κατrsquo επέκταση με ενδοψυχικές διεργασίες18 Το laquoΌνειρονraquo διαχειρίζεται (και επιπλέον συμφύρει) δύο προνομιούχα ονειρικά σενάρια που αποτελούν ταυτόχρονα και θέματα

16 Βλ ενδεικτικά Vordtriede ό π σημ 7 σ 151 για τη νύχτα ως σύμβολο δημιουργίας laquoΗ στοχαστική σαγήνη της ψυχής στον Young και στον Klopstock οι τάφοι και η ευδαιμονία των ερειπίων που χαρακτηρίζουν τον 18ο αιώνα είναι ακόμα προ-συμβολικά Η συναισθηματική διέγερση του σκότους βασίζεται στην παραδοχή ότι η ημέρα είναι το πραγματικό πεδίο της ζωής Τώρα όμως η νύχτα έχει αναχθεί σε σύμβολο της κατεξοχήν δημιουργίαςraquo17 Βλ ενδεικτικά P Martino Parnasse et symbolisme Παρίσι Armand Colin 1970 (2η έκδοση) σσ 4 8 (όπου η μετάβαση από τον ρομαντισμό στον παρνασσισμό και τον συμβολισμό ανάγεται ήδη στον Hugo) 30-31 Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 για τον Hugo ως πρόδρομο του ldquopoegravete mauditrdquo αλλά και τον αντίστοιχο ρόλο του Novalis και του laquoδιαδόχουraquo του Hoffmann στην εξέλιξη του ποιητικού κλίματος στον ευρωπαϊκό χώρο (laquoπρος το εκεί όπου ο δρόμος προς τα μέσα περνάει από τα φαντάσματα της ίδιας μας της ψυχήςraquo) και αυτόθι 18 30 31 (Για τη σχέση του Βιζυηνού με τον Hoffmann βλ Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 195) Βλ και Α Symons The symbolist movement in literature Νέα Υόρκη Haskell House 1971 σσ 3 93 όπου οι απαρχές του συμβολισμού ανιχνεύονται στον de Nerval Αλλά και οι ίδιοι οι πρωτεργάτες του κινήματος είχαν ανάλογες απόψεις όπως φαίνεται στο μανιφέστο του Jean Moreacuteas laquoO συμβολισμόςraquo που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Figaro στις 18 Σεπτεμβρίου του 1886 ( βλ A France - J Moreacuteas - P Borde Τα πρώτα όπλα του συμβολισμού (μετ Ε Πανταζής) Αθήνα Γνώση 1983 σ 42 - 43) laquoΈτσι για να παρακολουθήσουμε την ακριβή γενεαλογία της νέας σχολής θα πρέπει να ανατρέξουμε μέχρι κάποια ποιήματα του Alfred de Vigny μέχρι τον Shakespeare μέχρι τους μυστικούς και πιο μακριά ακόμηraquo Πρβ και Jouanny ό π σημ 7 σ 73 laquoΟ συμβολισμός θα μπορούσε σίγουρα να αντιμετωπιστεί ως ολοκλήρωση μιας φάσης και αρχή μιας μεταβατικής περιόδου [hellip] Δεν ήταν καθόλου αβάσιμη η απόφαση του Italo Siciliano και του Raymond Pouillart να μετατρέψουν τη λογοτεχνία του fin de siegravecle σε προέκταση του ρομαντισμούmiddot ούτε θα έπρεπε να ξεχνούμε ότι ο παρνασσισμός παρατάθηκε στις πιο ρομαντικές εκδοχές του μέχρι τον Mallarmeacute και τον Verlaine και την καλλιτεχνική συνείδηση της σχολής που ακολούθησεraquo18 Για μια συνοπτική αναφορά στην εξέλιξη του ονειρικού θέματος στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία βλ Μ Ιατρού laquoΟ Ύπνος και τα όνειρα του Κώστα Καρυωτάκηraquo Νέα Εστία 1769 (2004) 134-149 όπου και σχετική βιβλιογραφία

7

της παγκόσμιας λογοτεχνίας ονειρικής και μη Το ένα είναι το ευρύτερο θέμα της ναυσιπλοΐας εδώ εξειδικευμένο στον παρασυρμό από το υδάτινο ρεύμα Συναφές με τα παραπάνω είναι και το θέμα της καθόδου ή της πτώσης συχνά αγωνιώδους που συνδέεται επανειλημμένα με τη μετάβαση στον κάτω κόσμο19Το άλλο είναι το θέμα του ειδώλου ή του σωσία σε συνδυασμό με την αναφορά στον μύθο του Νάρκισσου Και τα δύο θέματα σχετίζονται κατά παράδοση με τον θάνατο Το πρώτο θέμα απαντά ως αρχέτυπο στους μύθους πολλών παραδόσεων που συσχετίζουν το υγρό στοιχείο με τον κόσμο των νεκρών και τη μετάβαση εκεί με πλωτό ταξίδι20 Αρκεί να αναφερθούν εδώ ο ποταμός Αχέρων και η Αχερουσία λίμνη της ελληνικής μυθολογίας αλλά και η σημασία του κρασιού (ως υγρού στοιχείου) και της πρακτικής των χοών που ενώνουν τους νεκρούς με τους ζωντανούς ή του αίματος που πίνουν οι ψυχές για να επικοινωνήσουν με τους ανθρώπους ή του νερού της λήθης που τους χαρίζει τη λησμονιά Ακόμα και ο Διόνυσος στην εκδοχή του ως χθόνιου θεού συνδέεται με το υγρό στοιχείου (κρασί νερό θαλάσσιο ταξίδι) σε πολλές εκφάνσεις της λατρείας του και της σχετικής μυθοπλασίας21 Απηχήσεις αυτής της αντίληψης μπορούν εξάλλου να ανιχνευθούν σε πολυάριθμα παραδείγματα της νεότερης λογοτεχνίας από τον Coleridge και τον Poe μέχρι τον Rimbaud και τον Eliot Ειδικότερα το θέμα της καθόδου στις διάφορες εκδοχές του (κατάβαση στο εσωτερικό της γης καταβύθιση στο νερό αναπαράσταση του υπόγειου και υποθαλάσσιου κόσμου) με αφετηρία τον ρομαντισμό και με αποκορύφωμα τον υπερβατικό συμβολισμό από το ονειρικό ορυχείο του Novalis στον Heinrich von Ofterdingen μέχρι το ενυδρείο του Laforgue (ldquoSalomeacuterdquo Moraliteacutes leacutegendaires) εξελίσσεται σε σύμβολο του μονήρους δρόμου του ποιητή του κατrsquo εξοχήν ποιητικού χώρου και της ποιητικής δημιουργίας22 Και παρόλο που το laquoΌνειρονraquo δεν δίνει βέβαια κάποια ιδιαίτερη λαβή για ποιητολογικές προεκτάσεις ωστόσο η φονική μοναξιά στην οποία ωθείται το ποιητικό υποκείμενο από την laquoαπονιά του κόσμουraquo δεν μπορεί παρά να ανακαλεί έμμεσα ρομαντικές και μεταρομαντικές αντιλήψεις για τη σχέση του καλλιτέχνη με την κοινωνία

Σε κάθε περίπτωση ζωή και θάνατος πάνω και κάτω κόσμος πρακτικός και καλλιτεχνικός βίος συχνά χωρίζονται (αλλά και συνδέονται) τόσο στη γραμματειακή όσο και στην προφορική παράδοση μέσω του υγρού στοιχείου Αντίστοιχα βέβαια το υγρό στοιχείο εύλογα θεωρείται και πηγή προέλευσης της ζωής αλλά και σύμβολο της πορείας της ζωής τόσο σε πολλούς κοσμογονικούς μύθους όσο και στη λογοτεχνική συμβολική εικονοπλασία Η ζωή ndashποταμός και η ζωή-θάλασσα είναι κυρίαρχες μεταφορές τόσο στην έντεχνη γραμματείας όσο και στη λαϊκή κουλτούρα23

Από τους μύθους μέχρι τα όνειρα η απόσταση δεν είναι μεγάλη Η μυθολογική ερμηνεία που συνδέει τους μύθους με τo συλλογικό και ατομικό φαντασιακό παραπέμπει άμεσα και σε τυπικά όνειρα όπου το υγρό στοιχείο παίζει πάντα σημαντικό ρόλο24 Μύθοι όνειρα και λογοτεχνία λοιπόν συναντώνται σε μια πολυφωνική σύνθεση προφορικών και γραπτών κειμένων κοσμολογικής γνώσης και

19 Βλ J Pierrot Le recircve de Milton aux surreacutealistes Παρίσι Βρυξέλες Μοντρεάλ Bordas 1972 σσ 21-22 20 Βλ ενδεικτικά R G Edmonds III Myths of the underworld journey Plato Aristophanes and the ldquoorphicrdquo gold tabletsrdquo Kέμπριτζ Cambridge University Press 2004 ιδίως σσ 212 213-21421 Βλ Μ Δαράκη Ο Διόνυσος και η θεά γη Αθήνα Δαίδαλος - Ι Ζαχαρόπουλος 1994 σσ 48- 6022Vordtriede ό π σημ 7 σσ 43-45 για τον Novalis και το έργο του Heinrich von Ofterdingen και σσ 77-8 για τη σχέση των ενυδρείων που εμφανίζονται σε κείμενα του Laforgue και του Rodenbach με το laquoεσωτερικό ορυχείοraquo το ασυνείδητο23 Για τον συμβολισμό του νερού και για παραδείγματα από την παγκόσμια λογοτεχνία βλ G Bachelard Το νερό και τα όνειρα Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης (μετ Ε Τσούτη) Αθήνα Χατζηνικολή 1985 (ενδεικτικά) σσ 17 (το νερό ως laquoένα είδος εύπλαστου μεσολαβητή μεταξύ ζωής και θανάτουraquo) και 76 κ ε (κεφ ΙΙΙ laquoΤο σύνδρομο του Χάροντα το σύνδρομο της Οφηλίαςraquo για την αρχετυπική συμπλοκή ζωής και θανάτου που εκπροσωπεί το νερό)

8

γραμματειακής ρητορικής περιβάλλοντας το ποίημα του Βιζυηνού με ένα πυκνό υπαινικτικό πλέγμα αναγνωστικών δυνατοτήτων Ίσως σε αυτήν τη βαριά διακειμενική φόρτιση οφείλεται η laquoυποβλητικότηταraquo που του έχει αποδοθεί

Το μόνο βέβαιο πάντως είναι ότι το θέμα του θανάτου από πνιγμό απασχολεί

τον Βιζυηνό και επανέρχεται και σε μερικά από τα πιο ατμοσφαιρικά ποιήματα της ίδιας συλλογής25 Στο ποίημα laquoΤο παιδί στο ποτάμιraquo ένα μικρό αγόρι (ιδανικός ρομαντικός δέκτης των laquoσκοτεινώνraquo καλεσμάτων) πέφτει στο νερό και πνίγεται παρασυρμένο από τη θέα δύο κίτρινων κρίνων που νομίζει πως κάτι θέλουν να του πουν

[hellip]Στης ιτιάς το κλωνάρι θαρριέται αχ νrsquo ακούσrsquo ο μικρός προσπαθεί΄Ξάφνου σπα το κλωνί που κρατιέται

και κυλά στο νερό το βαθύ

Μια το φως απrsquo τα μάτια του σβύνει μια σαν κόκκινrsquo αστράφτει βαφή lsquoως που lsquoπέσαν οι κίτρινοι κρίνοι σαν σταυρός στην νεκρή του μορφή [hellip] Η μορφή της νεκρής Οφηλίας που ταξιδεύει με το νερό επανερχόμενο

λογοτεχνικό μοτίβο της τρέλας και της αυτοκτονίας26 δεν μπορεί παρά να ανακαλείται εδώ στην επιτάφια αυτή σκηνοθεσία Είναι μια ετιά γερτή σε ρυάκι που γυαλίζει στο ρέμα τrsquo ασημόφυλλά τηςmiddot πήγε εκεί πλέκοντας άχαρες γιρλάντες από αγριόχορτα σέλινα παρθενούδια μαργαρίτες και νεροτσουκνίδες [hellip] Εκεί καθώς σκαρφάλωνε στους κλάδους που έγερναν για να τους στεφανώσει με τrsquoαγριόχορτά της ένα κλαδί ζηλόφθονο έσπασεmiddot και πέφτουν τα χορταρένια στέφανα κι αυτή μαζί τους μες στο ποτάμι που έκλαιγεmiddot άπλωσαν τα ρούχα της και την κρατήσαν λίγο επάνω σα νεράιδαmiddot [hellip] (Άμλετ Πράξη Δ΄ σκηνή 7 μετ Β Ρώτας)

Η εικόνα του Βιζυηνού διαλέγεται επιπλέον με μνήμες νεκραναστημένων θεών της Aνατολής αλλά και οικόσημα σε τάφους νεαρών ευγενών της Δύσης27 με

24 Για την ψυχαναλυτική ερμηνεία των μύθων βλ ενδεικτικά Ε Csapo Theories of mythology Oξφόρδη Blackwell 2005 σσ 92-95 (ldquoUniversal symbolism and mythrdquo) Πρβ για τη γιουγκιανή θεωρία του συλλογικού ασυνείδητου και των αρχετύπων σε μύθους και όνειρα Pierrot ό π σημ 19 σσ 17 ndash 1825 Βλ και το ποίημα laquoΗ ανεμώνηraquo Βλ και Ζανέκα ό π σημ 3 σ 111 σχετικά με την απουσία της θάλασσας στην ποίηση του Βιζυηνού laquoΤο υγρό στοιχείο στην ποίησή του αντιπροσωπεύεται από ποτάμια και λίμνες Αλλά ακόμη κι αυτά που ομολογουμένως είναι πιο ακίνδυνα από τη θάλασσα άλλοτε παρουσιάζονται ως παγίδες θανάτου και άλλοτε είναι σύμβολα θανάτου Ο φόβος του Βιζυηνού προς το υγρό στοιχείο είναι καθολικός και θα μπορούσαμε να πούμε ότι αγγίζει τα όρια της φοβίαςraquo Η Ζανέκα ερμηνεύει τη σχέση αυτή με βάση τα βιογραφικά δεδομένα Πάντως και στα διηγήματα το ποτάμι συνδυάζεται με θανάσιμο κίνδυνο (αλλά και με την εξέλιξη της πλοκής) όπως πχ φαίνεται από το επεισόδιο του παρrsquo ολίγον πνιγμού στο laquoΑμάρτημα της μητρός μουraquo ή από το μοιραίο γεφύρι στο laquoΠοίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μουraquo Πρβ και τη χαρακτηριστική διατύπωση του Π Καλλιγά στην εισαγωγή του στο Γ Μ Βιζυηνού Η φιλοσοφία του καλού παρά Πλωτίνω Αθήνα Αρμος 1995 σ 23 σχετικά με την ανάγνωση του νεοπλατωνικού φιλοσόφου από τον Βιζυηνο laquoΟ παρασυρμός της ψυχής από τη ρευστότητα της ύλης ο laquoθάνατόςraquo της και ο ενταφιασμός της στον εινάλιον τύμβον της σωματικότητας είναι μοτίβα που επανέρχονται με ιδιαίτερη επιμονή και στο λογοτεχνικό έργο του Βιζυηνού [hellip]raquo26 Bλ Bachelard ό π σημ 23 σσ 88-9327 Πρβ το σονέτο του Κώστα Ουράνη ldquoEdward VIrdquo όπου ο μικρός νεκρός βασιλιάς αναπαύεται εν ειρήνη κάπου μεταξύ Μποντλέρ και Καβάφη φέροντας ως οικόσημο τα κρίνα τα γαλατικά και του Τυδόρ τα ρόδα Κι ως ναrsquo ταν τ΄άνθη αληθινά ο τάφος του ευώδα (Κ Ουράνη Ποιήματα Αθήνα

9

αρχέγονους κοσμολογικούς μύθους αλλά και με τη χριστιανική ρομαντική μυθολογία του laquoωραίου θανάτουraquo28 και των συνακόλουθων νεκρών νέων της νεότερης γραμματείας Άλλωστε ο κρίνος ως σύμβολο σχετίζεται μεταξύ άλλων με τον θάνατο και την κάθοδο στον Άδη αλλά και με το μεγαλείο Κατά μια εκδοχή του μύθου το λουλούδι που άνοιξε στην Περσεφόνη τις πύλες του βασιλείου του Πλούτωνα δεν ήταν νάρκισσος αλλά κρίνοςmiddot κρίνοι επίσης αναφέρονται και στη νέκυια της Αινειάδας (6 884) που όμως προλογίζουν και τη μελλοντική δόξα του Αινεία29 Αλλά και η ιτιά του ποιήματος η ίδια μοιραία ιτιά του Shakespeare μαρτυρείται ευρύτατα ως σύμβολο θανάτου τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη λαϊκή παράδοση30 Ο τίτλος εξάλλου παραπέμπει σε αρκετούς παρόμοιους τίτλους γερμανικών ποιημάτων και πιο άμεσα στο ldquoDer Juumlngling am Bacherdquo [laquoΤο αγόρι στο ρυάκιraquo] του Schiller το οποίο όμως έχει ως θέμα τον έρωτα χωρίς ανταπόκριση31 Ωστόσο και εδώ το μοτίβο των λουλουδιών που παρασύρονται από το νερό συνεχίζει να θυμίζει την εικονοπλασία του Βιζυηνού An der Quelle sass der Knabe Blumen wand er sich zum Kranz Und es sah sie fortgerissen Treiben in der Wellen Tanz [Στην πηγή καθόταν το παιδί έπλεκε στεφάνι από λουλούδια και τα είδε να χάνονται μακριά παρασυρμένα στον χορό των κυμάτων] Ακόμα σε καθαρά θεματικό - δομικό επίπεδο το ποίημα μπορεί να συσχετιστεί με την αλληγορική μπαλάντα της Αnnette von Droste-Huumllshoff ldquoDer Knabe im Moorrdquo [laquoΤο αγόρι στον βάλτοraquo] Το ποίημα αυτό έχει ερμηνευθεί ως μετάβαση από τον κόσμο των ανεξέλεγκτων ενορμήσεων στο φως του πολιτισμού Εδώ το παιδί ως εκπρόσωπος μιας προ-λογικής κατάστασης διασχίζει τον σκοτεινό βάλτο του υποσυνείδητου κινδυνεύοντας να πνιγεί αν ενδώσει στα δαιμονικά καλέσματα των ενστίκτων Τελικά όμως σε αντίθεση με το παιδί του Βιζυηνού (και με το παιδί στον ldquoErlkoumlnigrdquo [laquoΒασιλιάς των

Εστία χ χ σ 69) Είναι χαρακτηριστικό ότι ο (εραλδικός) κρίνος συνδέεται με τη γονιμότητα και τη ζωή αλλά και με το θείο Η περιγραφή του παρουσιάζει αναλογίες με τους επιτάφιους κρίνους του ποιήματος του Βιζυηνού laquoΈχει σαν βάση ένα τρίγωνο που αντιπροσωπεύει το νερό Στο επάνω μέρος βρίσκεται ένα σταυρός (σύνδεση και πνευματική πραγμάτωση) που διευρύνεται από δύο συμμετρικά φύλλα που τυλίγονται πάνω στον οριζόντιο άξονα [hellip]raquo (J- E Cirlot To λεξικό των συμβόλων (μετ Ρ Καππάτος) Αθήνα Κονιδάρης 1995 σσ 313-314 λ laquoκρίνος (2)raquo) Πρβ και Μ Lurker Woumlrterbuch der Symbolik Στουτγκάρδη Kroumlner 1991 σσ 435- 436 λ ldquoLilierdquo28 Για την εξιδανίκευση του θανάτου στον ρομαντισμό βλ Φ Αριές Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου (μετ Θ Νικολαϊδης) Αθήνα Εστία 1999 τ Β΄ Ο εξαγριωμένος θάνατος σσ 177-270 (laquoΗ εποχή των ωραίων θανάτωνraquo)29 ldquoValeur agrave la fois funegravebre et exaltante du symbolerdquo [laquoη ταυτόχρονα νεκρώσιμη και δοξαστική σημασία του συμβόλουraquo] ( J Chevalier ndash A Cheerbrant Dictionnaire des symboles Παρίσι Laffont-Jupiter 1982 σσ 577-578 λήμμα ldquoLis (ou Lys)rdquo Bλ και Lurker ό π σημ 27 και Γ Βελουδής Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική Οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση 1989 σ 108 για την ειδική σημασία του κρίνου στον γερμανό μυστικιστή J Boehme ο οποίος συνδέει τον κρίνο με την αναγέννηση του ανθρώπου μέσα στο Άγιο Πνεύμα 30 Μ Βοβέλ Ο θάνατος και η Δύση Από το 1300 ως τις μέρες μας (μετ Κ Κουρεμένος) Αθήνα Νεφέλη 2000 τ Β΄ σ 138 Βλ και Αριές ό π σημ 28 σ 336 όπου παρατίθεται σε μετάφραση ποίημα του J Delille [hellip] Δείτε αυτό το μαυσωλείο όπου μια σημύδα γερμένη Πένθιμος μιμητής της ιτιάς της Ανατολής Με τα μακριά βάγια της και τα φύλλα που πέφτουν Θλιμμένη με τα χέρια να κρέμονται κλαίει πάνω στον τάφο31 F Schiller Saumlmtliche Werke Mόναχο Hanser 1960 τ Α΄ Gedichte Dramen I σσ 406 - 407 Πρβ και Uhland lsquoDas Maumldchen am Bachersquo [laquoΗ κόρη στο ρυάκιraquo] που παρουσιάζει θεματική ομοιότητα με το laquoΠαρά τον ποταμόνraquo του Βιζυηνού (Werke Μόναχο Winkler 1980 τ Α΄ Saumlmtliche Gedichte σ 443) και Goethe lsquoAm Flussersquo [laquoΣτον ποταμόraquo] (Gedichte Reflexionen Gedichte ndash Epen ndash West-oumlstlicher Divan Maximen und Reflexionen Βερολίνο Ντάρμστατ Βιένη Deutsche Buch-Gemeinschaft 1963 σ 109 Το αξιοσημείωτο εδώ είναι ό επίμονος συνδυασμός του νερού με το δίπολο έρως ndash θάνατος και περαιτέρω με τη ροή της ζωής το φευγαλέο των αισθημάτων την απώλεια και τη φθορά

10

σκλήθρωνraquo] του Goethe) κατορθώνει να φτάσει με ασφάλεια στο στέρεο έδαφος του ορθού λόγου32

Όμως ακόμα περισσότερες θεματικές και εικονοπλαστικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo απαντούν στο ποίημα laquoΠαρά την λίμνηνraquo Εδώ επιπλέον εμφανίζεται και η laquoμυστικήraquo έναστρη νύχτα αλλά και το είδωλο του πραγματικού κόσμου ο ονειρικός κόσμος που αντικατοπτρίζεται στα νερά όπως στον Σολωμό33 παραπέμποντας στην ψυχή και στην laquoάλληraquo ζωή Το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται βέβαια με το θολό απομονωμένο άστρο που πέφτει στη λίμνη και σβήνει

Η Πλάσrsquo απεκοιμήθη κιrsquo ολόγυρα στην γη

της νύχτας εχύθη η μυστική σιγή

Και μrsquo εύνοια σκεπάζει Ο Ουρανός κρυφή Την λίμνη που ΄μοιάζει την ίδια του μορφή

Κrsquo απ΄ τrsquo αψηλά κrsquo αιθέρια προβάλλουν φωτεινά και παίζουν τrsquo αστέρια μαζί της σιγανά

[hellip] Πού πας δικό μrsquo αστέρι στον άφωτο βυθό καρτέρει καρτέρει κrsquo εγώ σrsquo ακολουθώ

Ω καρτέρει καρτέρει και συ θα κοιμάσrsquo εν βραχεί (Warte nur balde ruhest du auch) Οι τελευταίοι στίχοι απηχούν το γνωστό ποίημα του Goethe ldquoWandrers Nachtliedrdquo [laquoΝυχτερινό τραγούδι του πεζοπόρουraquo] που μετέφρασε ο Βιζυηνός ενώ το μοτίβο του άστρου που πέφτει (μαζί με το μοτίβο της καταβύθισης) απαντά σε ένα υποβλητικό ποίημα του Heine34 με θέμα την εφήμερη ομορφιά και την αναπόδραστη φθορά

Es faumlllt ein Stern herunter Aus seiner funkelnden Houmlhrsquo Das ist der Stern der Liebe Den ich dort fallen sehrsquo [hellip]

[Πέφτει ένα αστέρι στη γη από τα ύψη που σπιθοβολούν είναι το άστρο της αγάπης που βλέπω εκεί πέρα να πέφτει]

32 Freund ό π σημ 10 σσ 203-204 (κείμενο) σσ 81-87 (ανάλυση)33 Για σολωμικές επιδράσεις στον Βιζυηνό έχει μιλήσει ο Μουλλάς laquoΟ Βιζυηνός ως ποιητήςraquo ό π σημ 6 σ 71 Για το θέμα της αντανάκλασης του φυσικού κόσμου στα νερά σε σχέση με τα όνειρα αλλά και με την τέχνη βλ Βελουδής ό π σημ 29 σσ 305-30634 H Heine Buch der Lieder Αμβούργο Hoffmann und Campe 1975 σ 192 Πρβ και laquoΑφροδίτη Τrsquo άστρον της αγάπηςraquo του Βιζυηνού Κουτριάνου ό π σημ 1 τ Βrsquo σσ 135-138 Οι πρόχειρες πεζές μεταφράσεις των ποιημάτων είναι δικές μου (εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά) και στόχο έχουν αποκλειστικά τη διευκόλυνση του αναγνώστη

11

Kατά τα λοιπά το laquoΠαρά την λίμνηνraquo σκηνοθετεί μια laquoνύχτα σπαρμένη μάγιαraquo από αυτές που ευνοούν τις εμφανίσεις οραματικών μορφών ιδίως μέσα από ακίνητα νερά35 Με τη διαφορά ότι εδώ δεν υπάρχει ανάδυση αλλά κατάδυση Και σε αυτό το ποίημα όπως και στο laquoΌνειρονraquo το θέμα της πτώσης στο νερό και το θέμα του ειδώλου συμπλέκονται θανάσιμα Αρχικά το άστρο που πέφτει στη λίμνη ταυτίζεται με το είδωλό του και δυνητικά το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται με το άστρο και το ακολουθεί Διπλή ταύτιση και διπλός θάνατος Οι ρομαντικές συνάφειες ενισχύονται από τη γενικότερη μεταφυσική εμψύχωση της φύσης (Πλάση και Ουρανός με κεφαλαία) η οποία όμως εν προκειμένω θυμίζει και τις κλασικότροπες προσωποποιίες αφηρημένων εννοιών Αλλά μήπως το είδωλο μιας άλλης πραγματικότητας και η επιθυμία της καταφυγής σε αυτήν δεν παραπέμπει και σε έναν υπερβατικό συμβολισμό Τόσο τα γραμματολογικά όσο και τα θεματικά όρια μοιάζουν να συμφύρονται μπροστά στους όρους της κειμενικής πραγματικότητας

Μνημονεύθηκαν παραπάνω κάποιες γερμανικές αναφορές του ποιήματος Δεν μπόρεσα να εντοπίσω ακριβώς ομόθεμο ποίημα ανάμεσα στα γνωστά γερμανικά αναγνώσματα του Βιζυηνού36 αλλά ένα ποίημα του Ludwig Uhland του οποίου οι μπαλάντες αποτέλεσαν έναυσμα για τις αντίστοιχες αναζητήσεις του Βιζυηνού φαίνεται ότι παρουσιάζει κάποια θεματική αναλογία με το laquoΌνειρονraquo παρόλο που δεν έχει ονειρικό θέμα Πρόκειται για το laquoAuf der Űberfahrtraquo [laquoΚατά τον διάπλουraquo] από τη συλλογή Lieder37

Űber diesen Strom vor JahrenBin ich einmal schon gefahrenHier die Burg im AbendschimmerDruumlben rauscht das Wehr wie immer

Und von diesem Kahn umschlossenWaren mit mir zween GenossenAch ein Freund ein vatergleicherUnd ein junger hoffnungsreicher

So wenn ich vergangner TageGluumlcklicher zu denken wageMuss ich stets Genossen missenTeure die der Tod entrissen

Doch was alle Freundschaft bindet Ist wenn Geist zu Geist sich findet Geistig waren jene Stunden Geistern bin ich noch verbunden-

Nimm nur Faumlhrmann nimm die Mitte Die ich gerne dreifach biete Zween die mit mir uumlberfuhren Waren geistige Naturen

35 Για τη laquoσκηνογραφίαraquo που ευνοεί την εμφάνιση οραμάτων στον Σολωμό βλ Δ Ν Μαρωνίτης laquoΕφιάλτες και οράματα στον Σολωμόraquo στο Διαλέξεις Αθήνα Στιγμή 1992 σ 1536 Σε ονειρικό θέμα και μάλιστα σε προφητικό όνειρο θανάτου αναφέρεται και η μπαλάντα του F Hebbel ldquoDer Heideknaberdquo [laquoΤο παιδί της χέρσας γηςraquo] όπου μάλιστα προβάλλεται και το αναπόδραστο του πεπρωμένου Η εικονοπλασία ωστόσο και η υπόθεση διαφέρουν πολύ37 Uhland ό π σημ 31 σ 40

12

[Αυτό το ποτάμι το έχω ξαναπεράσει πριν από χρόνια Εδώ το κάστρο στο μισόφωτο του δειλινού πέρα αχολογάει το φράγμα όπως πάντα Και μές σrsquo αυτή τη βάρκα μαζί μου ήταν δύο σύντροφοι Αχ ένας φίλος σαν πατέρας και ένας νέος γεμάτος ελπίδες Έτσι όποτε τολμήσω να σκεφτώ τις παλιές ευτυχισμένες μέρες πάντα νοσταλγώ συντρόφους ακριβούς που άρπαξε ο θάνατος Ωστόσο αυτό που στεριώνει κάθε φιλία είναι η συνάντηση των ψυχώνmiddot πνευματικές ήταν εκείνες οι ώρες και με πνεύματα είμαι ακόμα δεμένος Πάρε βαρκάρη πάρε τα ναύλα που με χαρά πληρώνω τριπλά Οι δύο συνταξιδιώτες μου δεν ήταν παρά πνεύματα]

Τα κοινά θεματικά στοιχεία με το ποίημα του Βιζυηνού είναι ο ποταμός και ο θάνατος Και παρόλο που δεν αναφέρεται όνειρο υπάρχει ωστόσο το θέμα της αναπόλησης και των αναμνήσεων που αποκτά κάτι από την ονειρική laquoμαγικήraquo ασάφεια εξαιτίας του χρόνου που μεσολάβησε και της φαντασίας που καλείται να γεμίσει τα κενά Η μνήμη λοιπόν με αφορμή το πέρασμα του ποταμού ανακαλεί μετωνυμικά τους νεκρούς και για άλλη μια φορά το νερό γίνεται ο δίαυλος που ενώνει και χωρίζει ζωή και θάνατο Με τα δεδομένα αυτά ο περαματάρης της τελευταίας στροφής με τα τριπλά ναύλα που εισπράττει υπαινίσσεται το μυθολογικό του ανάλογο και η διάβαση του ποταμού συντροφιά με τις ψυχές των νεκρών μετατρέπεται σε ταξίδι θανάτου οιωνό του θανάτου του ίδιου του ποιητικού υποκειμένου ή καλύτερα σε ταξίδι στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου αφού τα όρια υπερβαίνονται και οι νεκροί συνυπάρχουν με τους ζωντανούς ως laquogeistige Naturenraquo38 Δεν υπάρχει η θανάσιμη απελπισία του Βιζυηνού αλλά το κλίμα της θλιμμένης υποβολής είναι αντίστοιχο και τα σημεία που επιστρατεύονται προέρχονται σαφώς από έναν κοινό κώδικα

Μια αντίστοιχη διάθεση και εικονοπλασία ανιχνεύεται και στο ποίημα του Uhland laquoDas Schiffleinraquo [laquoΤο καραβάκιraquo] από τη συλλογή Balladen und Romanzen39 όπου το θαλάσσιο ταξίδι παραλληλίζεται με τη ζωή και την αποξένωση ενώ στο τέλος διακρίνεται μια έμμεση παραπομπή στο πορθμείο των νεκρών

Ein Schifflein ziehet leiseDen Strom hin seine GleiseEs schweigen die drin wandernDenn keiner kennt den andern

[hellip]Hart stoumlsst es auf am StrandeMan trennt sich in die LandeWann treffen wir uns BruumlderAuf e i n e m Schifflein wieder 40

38 Πρβ και μια αντίληψη διαδεδομένη στον χριστιανικό μεσαίωνα σύμφωνα με την οποία οι νεκροί είναι παρόντες μεταξύ των ζωντανών σε ορισμένες περιπτώσεις αλλά γίνονται αντιληπτοί μόνο από αυτούς που πρόκειται να πεθάνουν σύντομα βλ Αριές ό π σημ 28 τ Α΄ Η εποχή των κοιμωμένων σ 2639 Uhland ό π σημ 31 σσ 146-14740 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Uhland πραγματεύεται μια ανάλογη θεματική και σε μια επιστολή του προς τον Justinus Kerner όπου σχολιάζει ένα όνειρο του φίλου του με τρόπο που συμφύρει φαντασία και πραγματικότητα και συνδυάζει εμπειρίες της εγρήγορσης με deacutejagrave vu αισθήσεις Εδώ μια ολόκληρη περιοχή φέρεται να καταποντίζεται σε ένα ρέμα και να παρασύρεται από τα νερά του για να καταλήξει στον ποταμό Νέκαρ Καθώς ο φίλος περνάει πάνω από τη γέφυρα του Νέκαρ κοιτάζει για μια στιγμή τον ποταμό και η ματιά του συλλαμβάνει την εικόνα που θα αντικατοπτριστεί στη συνέχεια στο όνειρό του Έτσι προκύπτουν τα μοτίβα τόσο της διάβασης όσο και του καθρέφτη και του ειδώλου αλλά και η προβολή του ειδώλου στο όνειρο (Uhland ό π σημ 31 τ B΄ Saumlmtliche Dramen und

13

[Ένα καραβάκι πλέει σιγανά ακολουθώντας το ρεύμα Οι επιβάτες του είναι σιωπηλοί γιατί είναι όλοι άγνωστοι μεταξύ τους [hellip] Απότομα χτυπάει στην ακτή οι δρόμοι μας χωρίζουν στη στεριά Πότε αδέρφια θα βρεθούμε ξανά όλοι μαζί στο ίδιο καραβάκι]

Νυχτερινή ναυσιπλοΐα που καταλήγει σε παρασυρμό από τα ρεύματα και από τo κάλεσμα των νηρηΐδων απαντά και στο ποίημα laquoDie Elfenkluftraquo [laquoΟ γκρεμός των ξωτικώνraquo] από τα Gedichte aus dem Nachlass41[Ποιήματα από τα κατάλοιπα] του Uhland Και εδώ η κωπηλασία είναι βαριά σαν τη ζωή και η πλημμυρίδα κλέβει την ευτυχία όπως η laquoαπελπισιάraquo και η laquoαπονιά του κόσμουraquo

ldquoSchwer ist der RuderschlagSchwer mir das LebenAch und kein Abend magRuhe mir gebenSeit mir die wilde FlutRaubte mein liebstes Gluumlckrdquo [hellip]

[Βαρύ το κουπί που τραβώ βαριά και η ζωή μου Aχ Καμιά βραδιά δεν μπορεί να μου χαρίσει τη γαλήνη από τότε που η άγρια πλημμύρα μού άρπαξε την πιο ακριβή ευτυχία μου]

Από τα προηγούμενα έχει ήδη προκύψει το δεύτερο βασικό θέμα του ποιήματος του Βιζυηνού το θέμα του σωσία ή του ειδώλου που φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεδεμένο με το θέμα του νερού ως υγρού καθρέφτη Tο θέμα σε πολλές και ποικίλες εκδοχές κατέχει κεντρική θέση στην ανθρωπολογία την ψυχανάλυση και τη λογοτεχνία42 Το είδωλο πάντως είναι πάνω απrsquo όλα σήμα θανάτου

Οι άνθρωποι κοιτάζονται σrsquo έναν καθρέφτη και ανακαλύπτουν τον θάνατο Από τον 16ο αιώνα ώς την εποχή του μπαρόκ οι ζωγράφοι Γερμανοί ή Ισπανοί απέδωσαν επανειλημμένα αυτό το αναπάντεχο φαινόμενο είτε κατακεραυνώνει μια νεαρή γυναίκα στο μπουντουάρ της είτε γίνεται δεκτό μrsquo ένα αίσθημα παραίτησης από το γηραιό εκείνο ζεύγος των Μπούρκμαϊρ οι οποίοι βλέπουν στον καθρέφτη την εικόνα τους με μορφή νεκροκεφαλών Αυτά σημειώνει ο Μ Vovelle στην αρχή του βιβλίου του για την ιστορία του θανάτου στον δυτικό πολιτισμό43 Το είδωλο ταυτίζεται με την ψυχή τόσο στην τέχνη όσο και στα λαϊκά έθιμα των διαβατηρίων τελετών πολλών διαφορετικών πολιτισμών44 Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται και πλατιά διαδεδομένες πρακτικές όπως το άδειασμα των κουβάδων και των δοχείων με νερό ή γάλα αλλά και η κάλυψη

Dramenfragmente dichterische Prosa ausgewaumlhlte Briefe σσ 474 - 475) 41 Uhland ό π σημ 31 σσ 405-407 42 Για μια διεξοδική παρουσίαση του θέματος βλ P Jourde ndash P Tortonese Visages du double Un thegraveme litteacuteraire Χ τ ε Nathan 1996 ιδιαίτερα (από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ) σσ 43 ndash 47 όπου εξετάζεται η σχέση του θέματος με τον μεσμερισμό και τον ρομαντισμό Βλ και την κλασική μελέτη του O Rank The double A psychoanalytic study Translated and edited by H Tucker jr Νέα Υόρκη Λονδίνο Σκάρμπορο New American Library 197143 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 2744 Μεταξύ άλλων και στη Γερμανία και στην Ελλάδα κατά τον Frazer στο Rank ό π σημ 42 σ 66

14

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

της παγκόσμιας λογοτεχνίας ονειρικής και μη Το ένα είναι το ευρύτερο θέμα της ναυσιπλοΐας εδώ εξειδικευμένο στον παρασυρμό από το υδάτινο ρεύμα Συναφές με τα παραπάνω είναι και το θέμα της καθόδου ή της πτώσης συχνά αγωνιώδους που συνδέεται επανειλημμένα με τη μετάβαση στον κάτω κόσμο19Το άλλο είναι το θέμα του ειδώλου ή του σωσία σε συνδυασμό με την αναφορά στον μύθο του Νάρκισσου Και τα δύο θέματα σχετίζονται κατά παράδοση με τον θάνατο Το πρώτο θέμα απαντά ως αρχέτυπο στους μύθους πολλών παραδόσεων που συσχετίζουν το υγρό στοιχείο με τον κόσμο των νεκρών και τη μετάβαση εκεί με πλωτό ταξίδι20 Αρκεί να αναφερθούν εδώ ο ποταμός Αχέρων και η Αχερουσία λίμνη της ελληνικής μυθολογίας αλλά και η σημασία του κρασιού (ως υγρού στοιχείου) και της πρακτικής των χοών που ενώνουν τους νεκρούς με τους ζωντανούς ή του αίματος που πίνουν οι ψυχές για να επικοινωνήσουν με τους ανθρώπους ή του νερού της λήθης που τους χαρίζει τη λησμονιά Ακόμα και ο Διόνυσος στην εκδοχή του ως χθόνιου θεού συνδέεται με το υγρό στοιχείου (κρασί νερό θαλάσσιο ταξίδι) σε πολλές εκφάνσεις της λατρείας του και της σχετικής μυθοπλασίας21 Απηχήσεις αυτής της αντίληψης μπορούν εξάλλου να ανιχνευθούν σε πολυάριθμα παραδείγματα της νεότερης λογοτεχνίας από τον Coleridge και τον Poe μέχρι τον Rimbaud και τον Eliot Ειδικότερα το θέμα της καθόδου στις διάφορες εκδοχές του (κατάβαση στο εσωτερικό της γης καταβύθιση στο νερό αναπαράσταση του υπόγειου και υποθαλάσσιου κόσμου) με αφετηρία τον ρομαντισμό και με αποκορύφωμα τον υπερβατικό συμβολισμό από το ονειρικό ορυχείο του Novalis στον Heinrich von Ofterdingen μέχρι το ενυδρείο του Laforgue (ldquoSalomeacuterdquo Moraliteacutes leacutegendaires) εξελίσσεται σε σύμβολο του μονήρους δρόμου του ποιητή του κατrsquo εξοχήν ποιητικού χώρου και της ποιητικής δημιουργίας22 Και παρόλο που το laquoΌνειρονraquo δεν δίνει βέβαια κάποια ιδιαίτερη λαβή για ποιητολογικές προεκτάσεις ωστόσο η φονική μοναξιά στην οποία ωθείται το ποιητικό υποκείμενο από την laquoαπονιά του κόσμουraquo δεν μπορεί παρά να ανακαλεί έμμεσα ρομαντικές και μεταρομαντικές αντιλήψεις για τη σχέση του καλλιτέχνη με την κοινωνία

Σε κάθε περίπτωση ζωή και θάνατος πάνω και κάτω κόσμος πρακτικός και καλλιτεχνικός βίος συχνά χωρίζονται (αλλά και συνδέονται) τόσο στη γραμματειακή όσο και στην προφορική παράδοση μέσω του υγρού στοιχείου Αντίστοιχα βέβαια το υγρό στοιχείο εύλογα θεωρείται και πηγή προέλευσης της ζωής αλλά και σύμβολο της πορείας της ζωής τόσο σε πολλούς κοσμογονικούς μύθους όσο και στη λογοτεχνική συμβολική εικονοπλασία Η ζωή ndashποταμός και η ζωή-θάλασσα είναι κυρίαρχες μεταφορές τόσο στην έντεχνη γραμματείας όσο και στη λαϊκή κουλτούρα23

Από τους μύθους μέχρι τα όνειρα η απόσταση δεν είναι μεγάλη Η μυθολογική ερμηνεία που συνδέει τους μύθους με τo συλλογικό και ατομικό φαντασιακό παραπέμπει άμεσα και σε τυπικά όνειρα όπου το υγρό στοιχείο παίζει πάντα σημαντικό ρόλο24 Μύθοι όνειρα και λογοτεχνία λοιπόν συναντώνται σε μια πολυφωνική σύνθεση προφορικών και γραπτών κειμένων κοσμολογικής γνώσης και

19 Βλ J Pierrot Le recircve de Milton aux surreacutealistes Παρίσι Βρυξέλες Μοντρεάλ Bordas 1972 σσ 21-22 20 Βλ ενδεικτικά R G Edmonds III Myths of the underworld journey Plato Aristophanes and the ldquoorphicrdquo gold tabletsrdquo Kέμπριτζ Cambridge University Press 2004 ιδίως σσ 212 213-21421 Βλ Μ Δαράκη Ο Διόνυσος και η θεά γη Αθήνα Δαίδαλος - Ι Ζαχαρόπουλος 1994 σσ 48- 6022Vordtriede ό π σημ 7 σσ 43-45 για τον Novalis και το έργο του Heinrich von Ofterdingen και σσ 77-8 για τη σχέση των ενυδρείων που εμφανίζονται σε κείμενα του Laforgue και του Rodenbach με το laquoεσωτερικό ορυχείοraquo το ασυνείδητο23 Για τον συμβολισμό του νερού και για παραδείγματα από την παγκόσμια λογοτεχνία βλ G Bachelard Το νερό και τα όνειρα Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης (μετ Ε Τσούτη) Αθήνα Χατζηνικολή 1985 (ενδεικτικά) σσ 17 (το νερό ως laquoένα είδος εύπλαστου μεσολαβητή μεταξύ ζωής και θανάτουraquo) και 76 κ ε (κεφ ΙΙΙ laquoΤο σύνδρομο του Χάροντα το σύνδρομο της Οφηλίαςraquo για την αρχετυπική συμπλοκή ζωής και θανάτου που εκπροσωπεί το νερό)

8

γραμματειακής ρητορικής περιβάλλοντας το ποίημα του Βιζυηνού με ένα πυκνό υπαινικτικό πλέγμα αναγνωστικών δυνατοτήτων Ίσως σε αυτήν τη βαριά διακειμενική φόρτιση οφείλεται η laquoυποβλητικότηταraquo που του έχει αποδοθεί

Το μόνο βέβαιο πάντως είναι ότι το θέμα του θανάτου από πνιγμό απασχολεί

τον Βιζυηνό και επανέρχεται και σε μερικά από τα πιο ατμοσφαιρικά ποιήματα της ίδιας συλλογής25 Στο ποίημα laquoΤο παιδί στο ποτάμιraquo ένα μικρό αγόρι (ιδανικός ρομαντικός δέκτης των laquoσκοτεινώνraquo καλεσμάτων) πέφτει στο νερό και πνίγεται παρασυρμένο από τη θέα δύο κίτρινων κρίνων που νομίζει πως κάτι θέλουν να του πουν

[hellip]Στης ιτιάς το κλωνάρι θαρριέται αχ νrsquo ακούσrsquo ο μικρός προσπαθεί΄Ξάφνου σπα το κλωνί που κρατιέται

και κυλά στο νερό το βαθύ

Μια το φως απrsquo τα μάτια του σβύνει μια σαν κόκκινrsquo αστράφτει βαφή lsquoως που lsquoπέσαν οι κίτρινοι κρίνοι σαν σταυρός στην νεκρή του μορφή [hellip] Η μορφή της νεκρής Οφηλίας που ταξιδεύει με το νερό επανερχόμενο

λογοτεχνικό μοτίβο της τρέλας και της αυτοκτονίας26 δεν μπορεί παρά να ανακαλείται εδώ στην επιτάφια αυτή σκηνοθεσία Είναι μια ετιά γερτή σε ρυάκι που γυαλίζει στο ρέμα τrsquo ασημόφυλλά τηςmiddot πήγε εκεί πλέκοντας άχαρες γιρλάντες από αγριόχορτα σέλινα παρθενούδια μαργαρίτες και νεροτσουκνίδες [hellip] Εκεί καθώς σκαρφάλωνε στους κλάδους που έγερναν για να τους στεφανώσει με τrsquoαγριόχορτά της ένα κλαδί ζηλόφθονο έσπασεmiddot και πέφτουν τα χορταρένια στέφανα κι αυτή μαζί τους μες στο ποτάμι που έκλαιγεmiddot άπλωσαν τα ρούχα της και την κρατήσαν λίγο επάνω σα νεράιδαmiddot [hellip] (Άμλετ Πράξη Δ΄ σκηνή 7 μετ Β Ρώτας)

Η εικόνα του Βιζυηνού διαλέγεται επιπλέον με μνήμες νεκραναστημένων θεών της Aνατολής αλλά και οικόσημα σε τάφους νεαρών ευγενών της Δύσης27 με

24 Για την ψυχαναλυτική ερμηνεία των μύθων βλ ενδεικτικά Ε Csapo Theories of mythology Oξφόρδη Blackwell 2005 σσ 92-95 (ldquoUniversal symbolism and mythrdquo) Πρβ για τη γιουγκιανή θεωρία του συλλογικού ασυνείδητου και των αρχετύπων σε μύθους και όνειρα Pierrot ό π σημ 19 σσ 17 ndash 1825 Βλ και το ποίημα laquoΗ ανεμώνηraquo Βλ και Ζανέκα ό π σημ 3 σ 111 σχετικά με την απουσία της θάλασσας στην ποίηση του Βιζυηνού laquoΤο υγρό στοιχείο στην ποίησή του αντιπροσωπεύεται από ποτάμια και λίμνες Αλλά ακόμη κι αυτά που ομολογουμένως είναι πιο ακίνδυνα από τη θάλασσα άλλοτε παρουσιάζονται ως παγίδες θανάτου και άλλοτε είναι σύμβολα θανάτου Ο φόβος του Βιζυηνού προς το υγρό στοιχείο είναι καθολικός και θα μπορούσαμε να πούμε ότι αγγίζει τα όρια της φοβίαςraquo Η Ζανέκα ερμηνεύει τη σχέση αυτή με βάση τα βιογραφικά δεδομένα Πάντως και στα διηγήματα το ποτάμι συνδυάζεται με θανάσιμο κίνδυνο (αλλά και με την εξέλιξη της πλοκής) όπως πχ φαίνεται από το επεισόδιο του παρrsquo ολίγον πνιγμού στο laquoΑμάρτημα της μητρός μουraquo ή από το μοιραίο γεφύρι στο laquoΠοίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μουraquo Πρβ και τη χαρακτηριστική διατύπωση του Π Καλλιγά στην εισαγωγή του στο Γ Μ Βιζυηνού Η φιλοσοφία του καλού παρά Πλωτίνω Αθήνα Αρμος 1995 σ 23 σχετικά με την ανάγνωση του νεοπλατωνικού φιλοσόφου από τον Βιζυηνο laquoΟ παρασυρμός της ψυχής από τη ρευστότητα της ύλης ο laquoθάνατόςraquo της και ο ενταφιασμός της στον εινάλιον τύμβον της σωματικότητας είναι μοτίβα που επανέρχονται με ιδιαίτερη επιμονή και στο λογοτεχνικό έργο του Βιζυηνού [hellip]raquo26 Bλ Bachelard ό π σημ 23 σσ 88-9327 Πρβ το σονέτο του Κώστα Ουράνη ldquoEdward VIrdquo όπου ο μικρός νεκρός βασιλιάς αναπαύεται εν ειρήνη κάπου μεταξύ Μποντλέρ και Καβάφη φέροντας ως οικόσημο τα κρίνα τα γαλατικά και του Τυδόρ τα ρόδα Κι ως ναrsquo ταν τ΄άνθη αληθινά ο τάφος του ευώδα (Κ Ουράνη Ποιήματα Αθήνα

9

αρχέγονους κοσμολογικούς μύθους αλλά και με τη χριστιανική ρομαντική μυθολογία του laquoωραίου θανάτουraquo28 και των συνακόλουθων νεκρών νέων της νεότερης γραμματείας Άλλωστε ο κρίνος ως σύμβολο σχετίζεται μεταξύ άλλων με τον θάνατο και την κάθοδο στον Άδη αλλά και με το μεγαλείο Κατά μια εκδοχή του μύθου το λουλούδι που άνοιξε στην Περσεφόνη τις πύλες του βασιλείου του Πλούτωνα δεν ήταν νάρκισσος αλλά κρίνοςmiddot κρίνοι επίσης αναφέρονται και στη νέκυια της Αινειάδας (6 884) που όμως προλογίζουν και τη μελλοντική δόξα του Αινεία29 Αλλά και η ιτιά του ποιήματος η ίδια μοιραία ιτιά του Shakespeare μαρτυρείται ευρύτατα ως σύμβολο θανάτου τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη λαϊκή παράδοση30 Ο τίτλος εξάλλου παραπέμπει σε αρκετούς παρόμοιους τίτλους γερμανικών ποιημάτων και πιο άμεσα στο ldquoDer Juumlngling am Bacherdquo [laquoΤο αγόρι στο ρυάκιraquo] του Schiller το οποίο όμως έχει ως θέμα τον έρωτα χωρίς ανταπόκριση31 Ωστόσο και εδώ το μοτίβο των λουλουδιών που παρασύρονται από το νερό συνεχίζει να θυμίζει την εικονοπλασία του Βιζυηνού An der Quelle sass der Knabe Blumen wand er sich zum Kranz Und es sah sie fortgerissen Treiben in der Wellen Tanz [Στην πηγή καθόταν το παιδί έπλεκε στεφάνι από λουλούδια και τα είδε να χάνονται μακριά παρασυρμένα στον χορό των κυμάτων] Ακόμα σε καθαρά θεματικό - δομικό επίπεδο το ποίημα μπορεί να συσχετιστεί με την αλληγορική μπαλάντα της Αnnette von Droste-Huumllshoff ldquoDer Knabe im Moorrdquo [laquoΤο αγόρι στον βάλτοraquo] Το ποίημα αυτό έχει ερμηνευθεί ως μετάβαση από τον κόσμο των ανεξέλεγκτων ενορμήσεων στο φως του πολιτισμού Εδώ το παιδί ως εκπρόσωπος μιας προ-λογικής κατάστασης διασχίζει τον σκοτεινό βάλτο του υποσυνείδητου κινδυνεύοντας να πνιγεί αν ενδώσει στα δαιμονικά καλέσματα των ενστίκτων Τελικά όμως σε αντίθεση με το παιδί του Βιζυηνού (και με το παιδί στον ldquoErlkoumlnigrdquo [laquoΒασιλιάς των

Εστία χ χ σ 69) Είναι χαρακτηριστικό ότι ο (εραλδικός) κρίνος συνδέεται με τη γονιμότητα και τη ζωή αλλά και με το θείο Η περιγραφή του παρουσιάζει αναλογίες με τους επιτάφιους κρίνους του ποιήματος του Βιζυηνού laquoΈχει σαν βάση ένα τρίγωνο που αντιπροσωπεύει το νερό Στο επάνω μέρος βρίσκεται ένα σταυρός (σύνδεση και πνευματική πραγμάτωση) που διευρύνεται από δύο συμμετρικά φύλλα που τυλίγονται πάνω στον οριζόντιο άξονα [hellip]raquo (J- E Cirlot To λεξικό των συμβόλων (μετ Ρ Καππάτος) Αθήνα Κονιδάρης 1995 σσ 313-314 λ laquoκρίνος (2)raquo) Πρβ και Μ Lurker Woumlrterbuch der Symbolik Στουτγκάρδη Kroumlner 1991 σσ 435- 436 λ ldquoLilierdquo28 Για την εξιδανίκευση του θανάτου στον ρομαντισμό βλ Φ Αριές Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου (μετ Θ Νικολαϊδης) Αθήνα Εστία 1999 τ Β΄ Ο εξαγριωμένος θάνατος σσ 177-270 (laquoΗ εποχή των ωραίων θανάτωνraquo)29 ldquoValeur agrave la fois funegravebre et exaltante du symbolerdquo [laquoη ταυτόχρονα νεκρώσιμη και δοξαστική σημασία του συμβόλουraquo] ( J Chevalier ndash A Cheerbrant Dictionnaire des symboles Παρίσι Laffont-Jupiter 1982 σσ 577-578 λήμμα ldquoLis (ou Lys)rdquo Bλ και Lurker ό π σημ 27 και Γ Βελουδής Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική Οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση 1989 σ 108 για την ειδική σημασία του κρίνου στον γερμανό μυστικιστή J Boehme ο οποίος συνδέει τον κρίνο με την αναγέννηση του ανθρώπου μέσα στο Άγιο Πνεύμα 30 Μ Βοβέλ Ο θάνατος και η Δύση Από το 1300 ως τις μέρες μας (μετ Κ Κουρεμένος) Αθήνα Νεφέλη 2000 τ Β΄ σ 138 Βλ και Αριές ό π σημ 28 σ 336 όπου παρατίθεται σε μετάφραση ποίημα του J Delille [hellip] Δείτε αυτό το μαυσωλείο όπου μια σημύδα γερμένη Πένθιμος μιμητής της ιτιάς της Ανατολής Με τα μακριά βάγια της και τα φύλλα που πέφτουν Θλιμμένη με τα χέρια να κρέμονται κλαίει πάνω στον τάφο31 F Schiller Saumlmtliche Werke Mόναχο Hanser 1960 τ Α΄ Gedichte Dramen I σσ 406 - 407 Πρβ και Uhland lsquoDas Maumldchen am Bachersquo [laquoΗ κόρη στο ρυάκιraquo] που παρουσιάζει θεματική ομοιότητα με το laquoΠαρά τον ποταμόνraquo του Βιζυηνού (Werke Μόναχο Winkler 1980 τ Α΄ Saumlmtliche Gedichte σ 443) και Goethe lsquoAm Flussersquo [laquoΣτον ποταμόraquo] (Gedichte Reflexionen Gedichte ndash Epen ndash West-oumlstlicher Divan Maximen und Reflexionen Βερολίνο Ντάρμστατ Βιένη Deutsche Buch-Gemeinschaft 1963 σ 109 Το αξιοσημείωτο εδώ είναι ό επίμονος συνδυασμός του νερού με το δίπολο έρως ndash θάνατος και περαιτέρω με τη ροή της ζωής το φευγαλέο των αισθημάτων την απώλεια και τη φθορά

10

σκλήθρωνraquo] του Goethe) κατορθώνει να φτάσει με ασφάλεια στο στέρεο έδαφος του ορθού λόγου32

Όμως ακόμα περισσότερες θεματικές και εικονοπλαστικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo απαντούν στο ποίημα laquoΠαρά την λίμνηνraquo Εδώ επιπλέον εμφανίζεται και η laquoμυστικήraquo έναστρη νύχτα αλλά και το είδωλο του πραγματικού κόσμου ο ονειρικός κόσμος που αντικατοπτρίζεται στα νερά όπως στον Σολωμό33 παραπέμποντας στην ψυχή και στην laquoάλληraquo ζωή Το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται βέβαια με το θολό απομονωμένο άστρο που πέφτει στη λίμνη και σβήνει

Η Πλάσrsquo απεκοιμήθη κιrsquo ολόγυρα στην γη

της νύχτας εχύθη η μυστική σιγή

Και μrsquo εύνοια σκεπάζει Ο Ουρανός κρυφή Την λίμνη που ΄μοιάζει την ίδια του μορφή

Κrsquo απ΄ τrsquo αψηλά κrsquo αιθέρια προβάλλουν φωτεινά και παίζουν τrsquo αστέρια μαζί της σιγανά

[hellip] Πού πας δικό μrsquo αστέρι στον άφωτο βυθό καρτέρει καρτέρει κrsquo εγώ σrsquo ακολουθώ

Ω καρτέρει καρτέρει και συ θα κοιμάσrsquo εν βραχεί (Warte nur balde ruhest du auch) Οι τελευταίοι στίχοι απηχούν το γνωστό ποίημα του Goethe ldquoWandrers Nachtliedrdquo [laquoΝυχτερινό τραγούδι του πεζοπόρουraquo] που μετέφρασε ο Βιζυηνός ενώ το μοτίβο του άστρου που πέφτει (μαζί με το μοτίβο της καταβύθισης) απαντά σε ένα υποβλητικό ποίημα του Heine34 με θέμα την εφήμερη ομορφιά και την αναπόδραστη φθορά

Es faumlllt ein Stern herunter Aus seiner funkelnden Houmlhrsquo Das ist der Stern der Liebe Den ich dort fallen sehrsquo [hellip]

[Πέφτει ένα αστέρι στη γη από τα ύψη που σπιθοβολούν είναι το άστρο της αγάπης που βλέπω εκεί πέρα να πέφτει]

32 Freund ό π σημ 10 σσ 203-204 (κείμενο) σσ 81-87 (ανάλυση)33 Για σολωμικές επιδράσεις στον Βιζυηνό έχει μιλήσει ο Μουλλάς laquoΟ Βιζυηνός ως ποιητήςraquo ό π σημ 6 σ 71 Για το θέμα της αντανάκλασης του φυσικού κόσμου στα νερά σε σχέση με τα όνειρα αλλά και με την τέχνη βλ Βελουδής ό π σημ 29 σσ 305-30634 H Heine Buch der Lieder Αμβούργο Hoffmann und Campe 1975 σ 192 Πρβ και laquoΑφροδίτη Τrsquo άστρον της αγάπηςraquo του Βιζυηνού Κουτριάνου ό π σημ 1 τ Βrsquo σσ 135-138 Οι πρόχειρες πεζές μεταφράσεις των ποιημάτων είναι δικές μου (εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά) και στόχο έχουν αποκλειστικά τη διευκόλυνση του αναγνώστη

11

Kατά τα λοιπά το laquoΠαρά την λίμνηνraquo σκηνοθετεί μια laquoνύχτα σπαρμένη μάγιαraquo από αυτές που ευνοούν τις εμφανίσεις οραματικών μορφών ιδίως μέσα από ακίνητα νερά35 Με τη διαφορά ότι εδώ δεν υπάρχει ανάδυση αλλά κατάδυση Και σε αυτό το ποίημα όπως και στο laquoΌνειρονraquo το θέμα της πτώσης στο νερό και το θέμα του ειδώλου συμπλέκονται θανάσιμα Αρχικά το άστρο που πέφτει στη λίμνη ταυτίζεται με το είδωλό του και δυνητικά το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται με το άστρο και το ακολουθεί Διπλή ταύτιση και διπλός θάνατος Οι ρομαντικές συνάφειες ενισχύονται από τη γενικότερη μεταφυσική εμψύχωση της φύσης (Πλάση και Ουρανός με κεφαλαία) η οποία όμως εν προκειμένω θυμίζει και τις κλασικότροπες προσωποποιίες αφηρημένων εννοιών Αλλά μήπως το είδωλο μιας άλλης πραγματικότητας και η επιθυμία της καταφυγής σε αυτήν δεν παραπέμπει και σε έναν υπερβατικό συμβολισμό Τόσο τα γραμματολογικά όσο και τα θεματικά όρια μοιάζουν να συμφύρονται μπροστά στους όρους της κειμενικής πραγματικότητας

Μνημονεύθηκαν παραπάνω κάποιες γερμανικές αναφορές του ποιήματος Δεν μπόρεσα να εντοπίσω ακριβώς ομόθεμο ποίημα ανάμεσα στα γνωστά γερμανικά αναγνώσματα του Βιζυηνού36 αλλά ένα ποίημα του Ludwig Uhland του οποίου οι μπαλάντες αποτέλεσαν έναυσμα για τις αντίστοιχες αναζητήσεις του Βιζυηνού φαίνεται ότι παρουσιάζει κάποια θεματική αναλογία με το laquoΌνειρονraquo παρόλο που δεν έχει ονειρικό θέμα Πρόκειται για το laquoAuf der Űberfahrtraquo [laquoΚατά τον διάπλουraquo] από τη συλλογή Lieder37

Űber diesen Strom vor JahrenBin ich einmal schon gefahrenHier die Burg im AbendschimmerDruumlben rauscht das Wehr wie immer

Und von diesem Kahn umschlossenWaren mit mir zween GenossenAch ein Freund ein vatergleicherUnd ein junger hoffnungsreicher

So wenn ich vergangner TageGluumlcklicher zu denken wageMuss ich stets Genossen missenTeure die der Tod entrissen

Doch was alle Freundschaft bindet Ist wenn Geist zu Geist sich findet Geistig waren jene Stunden Geistern bin ich noch verbunden-

Nimm nur Faumlhrmann nimm die Mitte Die ich gerne dreifach biete Zween die mit mir uumlberfuhren Waren geistige Naturen

35 Για τη laquoσκηνογραφίαraquo που ευνοεί την εμφάνιση οραμάτων στον Σολωμό βλ Δ Ν Μαρωνίτης laquoΕφιάλτες και οράματα στον Σολωμόraquo στο Διαλέξεις Αθήνα Στιγμή 1992 σ 1536 Σε ονειρικό θέμα και μάλιστα σε προφητικό όνειρο θανάτου αναφέρεται και η μπαλάντα του F Hebbel ldquoDer Heideknaberdquo [laquoΤο παιδί της χέρσας γηςraquo] όπου μάλιστα προβάλλεται και το αναπόδραστο του πεπρωμένου Η εικονοπλασία ωστόσο και η υπόθεση διαφέρουν πολύ37 Uhland ό π σημ 31 σ 40

12

[Αυτό το ποτάμι το έχω ξαναπεράσει πριν από χρόνια Εδώ το κάστρο στο μισόφωτο του δειλινού πέρα αχολογάει το φράγμα όπως πάντα Και μές σrsquo αυτή τη βάρκα μαζί μου ήταν δύο σύντροφοι Αχ ένας φίλος σαν πατέρας και ένας νέος γεμάτος ελπίδες Έτσι όποτε τολμήσω να σκεφτώ τις παλιές ευτυχισμένες μέρες πάντα νοσταλγώ συντρόφους ακριβούς που άρπαξε ο θάνατος Ωστόσο αυτό που στεριώνει κάθε φιλία είναι η συνάντηση των ψυχώνmiddot πνευματικές ήταν εκείνες οι ώρες και με πνεύματα είμαι ακόμα δεμένος Πάρε βαρκάρη πάρε τα ναύλα που με χαρά πληρώνω τριπλά Οι δύο συνταξιδιώτες μου δεν ήταν παρά πνεύματα]

Τα κοινά θεματικά στοιχεία με το ποίημα του Βιζυηνού είναι ο ποταμός και ο θάνατος Και παρόλο που δεν αναφέρεται όνειρο υπάρχει ωστόσο το θέμα της αναπόλησης και των αναμνήσεων που αποκτά κάτι από την ονειρική laquoμαγικήraquo ασάφεια εξαιτίας του χρόνου που μεσολάβησε και της φαντασίας που καλείται να γεμίσει τα κενά Η μνήμη λοιπόν με αφορμή το πέρασμα του ποταμού ανακαλεί μετωνυμικά τους νεκρούς και για άλλη μια φορά το νερό γίνεται ο δίαυλος που ενώνει και χωρίζει ζωή και θάνατο Με τα δεδομένα αυτά ο περαματάρης της τελευταίας στροφής με τα τριπλά ναύλα που εισπράττει υπαινίσσεται το μυθολογικό του ανάλογο και η διάβαση του ποταμού συντροφιά με τις ψυχές των νεκρών μετατρέπεται σε ταξίδι θανάτου οιωνό του θανάτου του ίδιου του ποιητικού υποκειμένου ή καλύτερα σε ταξίδι στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου αφού τα όρια υπερβαίνονται και οι νεκροί συνυπάρχουν με τους ζωντανούς ως laquogeistige Naturenraquo38 Δεν υπάρχει η θανάσιμη απελπισία του Βιζυηνού αλλά το κλίμα της θλιμμένης υποβολής είναι αντίστοιχο και τα σημεία που επιστρατεύονται προέρχονται σαφώς από έναν κοινό κώδικα

Μια αντίστοιχη διάθεση και εικονοπλασία ανιχνεύεται και στο ποίημα του Uhland laquoDas Schiffleinraquo [laquoΤο καραβάκιraquo] από τη συλλογή Balladen und Romanzen39 όπου το θαλάσσιο ταξίδι παραλληλίζεται με τη ζωή και την αποξένωση ενώ στο τέλος διακρίνεται μια έμμεση παραπομπή στο πορθμείο των νεκρών

Ein Schifflein ziehet leiseDen Strom hin seine GleiseEs schweigen die drin wandernDenn keiner kennt den andern

[hellip]Hart stoumlsst es auf am StrandeMan trennt sich in die LandeWann treffen wir uns BruumlderAuf e i n e m Schifflein wieder 40

38 Πρβ και μια αντίληψη διαδεδομένη στον χριστιανικό μεσαίωνα σύμφωνα με την οποία οι νεκροί είναι παρόντες μεταξύ των ζωντανών σε ορισμένες περιπτώσεις αλλά γίνονται αντιληπτοί μόνο από αυτούς που πρόκειται να πεθάνουν σύντομα βλ Αριές ό π σημ 28 τ Α΄ Η εποχή των κοιμωμένων σ 2639 Uhland ό π σημ 31 σσ 146-14740 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Uhland πραγματεύεται μια ανάλογη θεματική και σε μια επιστολή του προς τον Justinus Kerner όπου σχολιάζει ένα όνειρο του φίλου του με τρόπο που συμφύρει φαντασία και πραγματικότητα και συνδυάζει εμπειρίες της εγρήγορσης με deacutejagrave vu αισθήσεις Εδώ μια ολόκληρη περιοχή φέρεται να καταποντίζεται σε ένα ρέμα και να παρασύρεται από τα νερά του για να καταλήξει στον ποταμό Νέκαρ Καθώς ο φίλος περνάει πάνω από τη γέφυρα του Νέκαρ κοιτάζει για μια στιγμή τον ποταμό και η ματιά του συλλαμβάνει την εικόνα που θα αντικατοπτριστεί στη συνέχεια στο όνειρό του Έτσι προκύπτουν τα μοτίβα τόσο της διάβασης όσο και του καθρέφτη και του ειδώλου αλλά και η προβολή του ειδώλου στο όνειρο (Uhland ό π σημ 31 τ B΄ Saumlmtliche Dramen und

13

[Ένα καραβάκι πλέει σιγανά ακολουθώντας το ρεύμα Οι επιβάτες του είναι σιωπηλοί γιατί είναι όλοι άγνωστοι μεταξύ τους [hellip] Απότομα χτυπάει στην ακτή οι δρόμοι μας χωρίζουν στη στεριά Πότε αδέρφια θα βρεθούμε ξανά όλοι μαζί στο ίδιο καραβάκι]

Νυχτερινή ναυσιπλοΐα που καταλήγει σε παρασυρμό από τα ρεύματα και από τo κάλεσμα των νηρηΐδων απαντά και στο ποίημα laquoDie Elfenkluftraquo [laquoΟ γκρεμός των ξωτικώνraquo] από τα Gedichte aus dem Nachlass41[Ποιήματα από τα κατάλοιπα] του Uhland Και εδώ η κωπηλασία είναι βαριά σαν τη ζωή και η πλημμυρίδα κλέβει την ευτυχία όπως η laquoαπελπισιάraquo και η laquoαπονιά του κόσμουraquo

ldquoSchwer ist der RuderschlagSchwer mir das LebenAch und kein Abend magRuhe mir gebenSeit mir die wilde FlutRaubte mein liebstes Gluumlckrdquo [hellip]

[Βαρύ το κουπί που τραβώ βαριά και η ζωή μου Aχ Καμιά βραδιά δεν μπορεί να μου χαρίσει τη γαλήνη από τότε που η άγρια πλημμύρα μού άρπαξε την πιο ακριβή ευτυχία μου]

Από τα προηγούμενα έχει ήδη προκύψει το δεύτερο βασικό θέμα του ποιήματος του Βιζυηνού το θέμα του σωσία ή του ειδώλου που φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεδεμένο με το θέμα του νερού ως υγρού καθρέφτη Tο θέμα σε πολλές και ποικίλες εκδοχές κατέχει κεντρική θέση στην ανθρωπολογία την ψυχανάλυση και τη λογοτεχνία42 Το είδωλο πάντως είναι πάνω απrsquo όλα σήμα θανάτου

Οι άνθρωποι κοιτάζονται σrsquo έναν καθρέφτη και ανακαλύπτουν τον θάνατο Από τον 16ο αιώνα ώς την εποχή του μπαρόκ οι ζωγράφοι Γερμανοί ή Ισπανοί απέδωσαν επανειλημμένα αυτό το αναπάντεχο φαινόμενο είτε κατακεραυνώνει μια νεαρή γυναίκα στο μπουντουάρ της είτε γίνεται δεκτό μrsquo ένα αίσθημα παραίτησης από το γηραιό εκείνο ζεύγος των Μπούρκμαϊρ οι οποίοι βλέπουν στον καθρέφτη την εικόνα τους με μορφή νεκροκεφαλών Αυτά σημειώνει ο Μ Vovelle στην αρχή του βιβλίου του για την ιστορία του θανάτου στον δυτικό πολιτισμό43 Το είδωλο ταυτίζεται με την ψυχή τόσο στην τέχνη όσο και στα λαϊκά έθιμα των διαβατηρίων τελετών πολλών διαφορετικών πολιτισμών44 Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται και πλατιά διαδεδομένες πρακτικές όπως το άδειασμα των κουβάδων και των δοχείων με νερό ή γάλα αλλά και η κάλυψη

Dramenfragmente dichterische Prosa ausgewaumlhlte Briefe σσ 474 - 475) 41 Uhland ό π σημ 31 σσ 405-407 42 Για μια διεξοδική παρουσίαση του θέματος βλ P Jourde ndash P Tortonese Visages du double Un thegraveme litteacuteraire Χ τ ε Nathan 1996 ιδιαίτερα (από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ) σσ 43 ndash 47 όπου εξετάζεται η σχέση του θέματος με τον μεσμερισμό και τον ρομαντισμό Βλ και την κλασική μελέτη του O Rank The double A psychoanalytic study Translated and edited by H Tucker jr Νέα Υόρκη Λονδίνο Σκάρμπορο New American Library 197143 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 2744 Μεταξύ άλλων και στη Γερμανία και στην Ελλάδα κατά τον Frazer στο Rank ό π σημ 42 σ 66

14

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

γραμματειακής ρητορικής περιβάλλοντας το ποίημα του Βιζυηνού με ένα πυκνό υπαινικτικό πλέγμα αναγνωστικών δυνατοτήτων Ίσως σε αυτήν τη βαριά διακειμενική φόρτιση οφείλεται η laquoυποβλητικότηταraquo που του έχει αποδοθεί

Το μόνο βέβαιο πάντως είναι ότι το θέμα του θανάτου από πνιγμό απασχολεί

τον Βιζυηνό και επανέρχεται και σε μερικά από τα πιο ατμοσφαιρικά ποιήματα της ίδιας συλλογής25 Στο ποίημα laquoΤο παιδί στο ποτάμιraquo ένα μικρό αγόρι (ιδανικός ρομαντικός δέκτης των laquoσκοτεινώνraquo καλεσμάτων) πέφτει στο νερό και πνίγεται παρασυρμένο από τη θέα δύο κίτρινων κρίνων που νομίζει πως κάτι θέλουν να του πουν

[hellip]Στης ιτιάς το κλωνάρι θαρριέται αχ νrsquo ακούσrsquo ο μικρός προσπαθεί΄Ξάφνου σπα το κλωνί που κρατιέται

και κυλά στο νερό το βαθύ

Μια το φως απrsquo τα μάτια του σβύνει μια σαν κόκκινrsquo αστράφτει βαφή lsquoως που lsquoπέσαν οι κίτρινοι κρίνοι σαν σταυρός στην νεκρή του μορφή [hellip] Η μορφή της νεκρής Οφηλίας που ταξιδεύει με το νερό επανερχόμενο

λογοτεχνικό μοτίβο της τρέλας και της αυτοκτονίας26 δεν μπορεί παρά να ανακαλείται εδώ στην επιτάφια αυτή σκηνοθεσία Είναι μια ετιά γερτή σε ρυάκι που γυαλίζει στο ρέμα τrsquo ασημόφυλλά τηςmiddot πήγε εκεί πλέκοντας άχαρες γιρλάντες από αγριόχορτα σέλινα παρθενούδια μαργαρίτες και νεροτσουκνίδες [hellip] Εκεί καθώς σκαρφάλωνε στους κλάδους που έγερναν για να τους στεφανώσει με τrsquoαγριόχορτά της ένα κλαδί ζηλόφθονο έσπασεmiddot και πέφτουν τα χορταρένια στέφανα κι αυτή μαζί τους μες στο ποτάμι που έκλαιγεmiddot άπλωσαν τα ρούχα της και την κρατήσαν λίγο επάνω σα νεράιδαmiddot [hellip] (Άμλετ Πράξη Δ΄ σκηνή 7 μετ Β Ρώτας)

Η εικόνα του Βιζυηνού διαλέγεται επιπλέον με μνήμες νεκραναστημένων θεών της Aνατολής αλλά και οικόσημα σε τάφους νεαρών ευγενών της Δύσης27 με

24 Για την ψυχαναλυτική ερμηνεία των μύθων βλ ενδεικτικά Ε Csapo Theories of mythology Oξφόρδη Blackwell 2005 σσ 92-95 (ldquoUniversal symbolism and mythrdquo) Πρβ για τη γιουγκιανή θεωρία του συλλογικού ασυνείδητου και των αρχετύπων σε μύθους και όνειρα Pierrot ό π σημ 19 σσ 17 ndash 1825 Βλ και το ποίημα laquoΗ ανεμώνηraquo Βλ και Ζανέκα ό π σημ 3 σ 111 σχετικά με την απουσία της θάλασσας στην ποίηση του Βιζυηνού laquoΤο υγρό στοιχείο στην ποίησή του αντιπροσωπεύεται από ποτάμια και λίμνες Αλλά ακόμη κι αυτά που ομολογουμένως είναι πιο ακίνδυνα από τη θάλασσα άλλοτε παρουσιάζονται ως παγίδες θανάτου και άλλοτε είναι σύμβολα θανάτου Ο φόβος του Βιζυηνού προς το υγρό στοιχείο είναι καθολικός και θα μπορούσαμε να πούμε ότι αγγίζει τα όρια της φοβίαςraquo Η Ζανέκα ερμηνεύει τη σχέση αυτή με βάση τα βιογραφικά δεδομένα Πάντως και στα διηγήματα το ποτάμι συνδυάζεται με θανάσιμο κίνδυνο (αλλά και με την εξέλιξη της πλοκής) όπως πχ φαίνεται από το επεισόδιο του παρrsquo ολίγον πνιγμού στο laquoΑμάρτημα της μητρός μουraquo ή από το μοιραίο γεφύρι στο laquoΠοίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μουraquo Πρβ και τη χαρακτηριστική διατύπωση του Π Καλλιγά στην εισαγωγή του στο Γ Μ Βιζυηνού Η φιλοσοφία του καλού παρά Πλωτίνω Αθήνα Αρμος 1995 σ 23 σχετικά με την ανάγνωση του νεοπλατωνικού φιλοσόφου από τον Βιζυηνο laquoΟ παρασυρμός της ψυχής από τη ρευστότητα της ύλης ο laquoθάνατόςraquo της και ο ενταφιασμός της στον εινάλιον τύμβον της σωματικότητας είναι μοτίβα που επανέρχονται με ιδιαίτερη επιμονή και στο λογοτεχνικό έργο του Βιζυηνού [hellip]raquo26 Bλ Bachelard ό π σημ 23 σσ 88-9327 Πρβ το σονέτο του Κώστα Ουράνη ldquoEdward VIrdquo όπου ο μικρός νεκρός βασιλιάς αναπαύεται εν ειρήνη κάπου μεταξύ Μποντλέρ και Καβάφη φέροντας ως οικόσημο τα κρίνα τα γαλατικά και του Τυδόρ τα ρόδα Κι ως ναrsquo ταν τ΄άνθη αληθινά ο τάφος του ευώδα (Κ Ουράνη Ποιήματα Αθήνα

9

αρχέγονους κοσμολογικούς μύθους αλλά και με τη χριστιανική ρομαντική μυθολογία του laquoωραίου θανάτουraquo28 και των συνακόλουθων νεκρών νέων της νεότερης γραμματείας Άλλωστε ο κρίνος ως σύμβολο σχετίζεται μεταξύ άλλων με τον θάνατο και την κάθοδο στον Άδη αλλά και με το μεγαλείο Κατά μια εκδοχή του μύθου το λουλούδι που άνοιξε στην Περσεφόνη τις πύλες του βασιλείου του Πλούτωνα δεν ήταν νάρκισσος αλλά κρίνοςmiddot κρίνοι επίσης αναφέρονται και στη νέκυια της Αινειάδας (6 884) που όμως προλογίζουν και τη μελλοντική δόξα του Αινεία29 Αλλά και η ιτιά του ποιήματος η ίδια μοιραία ιτιά του Shakespeare μαρτυρείται ευρύτατα ως σύμβολο θανάτου τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη λαϊκή παράδοση30 Ο τίτλος εξάλλου παραπέμπει σε αρκετούς παρόμοιους τίτλους γερμανικών ποιημάτων και πιο άμεσα στο ldquoDer Juumlngling am Bacherdquo [laquoΤο αγόρι στο ρυάκιraquo] του Schiller το οποίο όμως έχει ως θέμα τον έρωτα χωρίς ανταπόκριση31 Ωστόσο και εδώ το μοτίβο των λουλουδιών που παρασύρονται από το νερό συνεχίζει να θυμίζει την εικονοπλασία του Βιζυηνού An der Quelle sass der Knabe Blumen wand er sich zum Kranz Und es sah sie fortgerissen Treiben in der Wellen Tanz [Στην πηγή καθόταν το παιδί έπλεκε στεφάνι από λουλούδια και τα είδε να χάνονται μακριά παρασυρμένα στον χορό των κυμάτων] Ακόμα σε καθαρά θεματικό - δομικό επίπεδο το ποίημα μπορεί να συσχετιστεί με την αλληγορική μπαλάντα της Αnnette von Droste-Huumllshoff ldquoDer Knabe im Moorrdquo [laquoΤο αγόρι στον βάλτοraquo] Το ποίημα αυτό έχει ερμηνευθεί ως μετάβαση από τον κόσμο των ανεξέλεγκτων ενορμήσεων στο φως του πολιτισμού Εδώ το παιδί ως εκπρόσωπος μιας προ-λογικής κατάστασης διασχίζει τον σκοτεινό βάλτο του υποσυνείδητου κινδυνεύοντας να πνιγεί αν ενδώσει στα δαιμονικά καλέσματα των ενστίκτων Τελικά όμως σε αντίθεση με το παιδί του Βιζυηνού (και με το παιδί στον ldquoErlkoumlnigrdquo [laquoΒασιλιάς των

Εστία χ χ σ 69) Είναι χαρακτηριστικό ότι ο (εραλδικός) κρίνος συνδέεται με τη γονιμότητα και τη ζωή αλλά και με το θείο Η περιγραφή του παρουσιάζει αναλογίες με τους επιτάφιους κρίνους του ποιήματος του Βιζυηνού laquoΈχει σαν βάση ένα τρίγωνο που αντιπροσωπεύει το νερό Στο επάνω μέρος βρίσκεται ένα σταυρός (σύνδεση και πνευματική πραγμάτωση) που διευρύνεται από δύο συμμετρικά φύλλα που τυλίγονται πάνω στον οριζόντιο άξονα [hellip]raquo (J- E Cirlot To λεξικό των συμβόλων (μετ Ρ Καππάτος) Αθήνα Κονιδάρης 1995 σσ 313-314 λ laquoκρίνος (2)raquo) Πρβ και Μ Lurker Woumlrterbuch der Symbolik Στουτγκάρδη Kroumlner 1991 σσ 435- 436 λ ldquoLilierdquo28 Για την εξιδανίκευση του θανάτου στον ρομαντισμό βλ Φ Αριές Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου (μετ Θ Νικολαϊδης) Αθήνα Εστία 1999 τ Β΄ Ο εξαγριωμένος θάνατος σσ 177-270 (laquoΗ εποχή των ωραίων θανάτωνraquo)29 ldquoValeur agrave la fois funegravebre et exaltante du symbolerdquo [laquoη ταυτόχρονα νεκρώσιμη και δοξαστική σημασία του συμβόλουraquo] ( J Chevalier ndash A Cheerbrant Dictionnaire des symboles Παρίσι Laffont-Jupiter 1982 σσ 577-578 λήμμα ldquoLis (ou Lys)rdquo Bλ και Lurker ό π σημ 27 και Γ Βελουδής Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική Οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση 1989 σ 108 για την ειδική σημασία του κρίνου στον γερμανό μυστικιστή J Boehme ο οποίος συνδέει τον κρίνο με την αναγέννηση του ανθρώπου μέσα στο Άγιο Πνεύμα 30 Μ Βοβέλ Ο θάνατος και η Δύση Από το 1300 ως τις μέρες μας (μετ Κ Κουρεμένος) Αθήνα Νεφέλη 2000 τ Β΄ σ 138 Βλ και Αριές ό π σημ 28 σ 336 όπου παρατίθεται σε μετάφραση ποίημα του J Delille [hellip] Δείτε αυτό το μαυσωλείο όπου μια σημύδα γερμένη Πένθιμος μιμητής της ιτιάς της Ανατολής Με τα μακριά βάγια της και τα φύλλα που πέφτουν Θλιμμένη με τα χέρια να κρέμονται κλαίει πάνω στον τάφο31 F Schiller Saumlmtliche Werke Mόναχο Hanser 1960 τ Α΄ Gedichte Dramen I σσ 406 - 407 Πρβ και Uhland lsquoDas Maumldchen am Bachersquo [laquoΗ κόρη στο ρυάκιraquo] που παρουσιάζει θεματική ομοιότητα με το laquoΠαρά τον ποταμόνraquo του Βιζυηνού (Werke Μόναχο Winkler 1980 τ Α΄ Saumlmtliche Gedichte σ 443) και Goethe lsquoAm Flussersquo [laquoΣτον ποταμόraquo] (Gedichte Reflexionen Gedichte ndash Epen ndash West-oumlstlicher Divan Maximen und Reflexionen Βερολίνο Ντάρμστατ Βιένη Deutsche Buch-Gemeinschaft 1963 σ 109 Το αξιοσημείωτο εδώ είναι ό επίμονος συνδυασμός του νερού με το δίπολο έρως ndash θάνατος και περαιτέρω με τη ροή της ζωής το φευγαλέο των αισθημάτων την απώλεια και τη φθορά

10

σκλήθρωνraquo] του Goethe) κατορθώνει να φτάσει με ασφάλεια στο στέρεο έδαφος του ορθού λόγου32

Όμως ακόμα περισσότερες θεματικές και εικονοπλαστικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo απαντούν στο ποίημα laquoΠαρά την λίμνηνraquo Εδώ επιπλέον εμφανίζεται και η laquoμυστικήraquo έναστρη νύχτα αλλά και το είδωλο του πραγματικού κόσμου ο ονειρικός κόσμος που αντικατοπτρίζεται στα νερά όπως στον Σολωμό33 παραπέμποντας στην ψυχή και στην laquoάλληraquo ζωή Το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται βέβαια με το θολό απομονωμένο άστρο που πέφτει στη λίμνη και σβήνει

Η Πλάσrsquo απεκοιμήθη κιrsquo ολόγυρα στην γη

της νύχτας εχύθη η μυστική σιγή

Και μrsquo εύνοια σκεπάζει Ο Ουρανός κρυφή Την λίμνη που ΄μοιάζει την ίδια του μορφή

Κrsquo απ΄ τrsquo αψηλά κrsquo αιθέρια προβάλλουν φωτεινά και παίζουν τrsquo αστέρια μαζί της σιγανά

[hellip] Πού πας δικό μrsquo αστέρι στον άφωτο βυθό καρτέρει καρτέρει κrsquo εγώ σrsquo ακολουθώ

Ω καρτέρει καρτέρει και συ θα κοιμάσrsquo εν βραχεί (Warte nur balde ruhest du auch) Οι τελευταίοι στίχοι απηχούν το γνωστό ποίημα του Goethe ldquoWandrers Nachtliedrdquo [laquoΝυχτερινό τραγούδι του πεζοπόρουraquo] που μετέφρασε ο Βιζυηνός ενώ το μοτίβο του άστρου που πέφτει (μαζί με το μοτίβο της καταβύθισης) απαντά σε ένα υποβλητικό ποίημα του Heine34 με θέμα την εφήμερη ομορφιά και την αναπόδραστη φθορά

Es faumlllt ein Stern herunter Aus seiner funkelnden Houmlhrsquo Das ist der Stern der Liebe Den ich dort fallen sehrsquo [hellip]

[Πέφτει ένα αστέρι στη γη από τα ύψη που σπιθοβολούν είναι το άστρο της αγάπης που βλέπω εκεί πέρα να πέφτει]

32 Freund ό π σημ 10 σσ 203-204 (κείμενο) σσ 81-87 (ανάλυση)33 Για σολωμικές επιδράσεις στον Βιζυηνό έχει μιλήσει ο Μουλλάς laquoΟ Βιζυηνός ως ποιητήςraquo ό π σημ 6 σ 71 Για το θέμα της αντανάκλασης του φυσικού κόσμου στα νερά σε σχέση με τα όνειρα αλλά και με την τέχνη βλ Βελουδής ό π σημ 29 σσ 305-30634 H Heine Buch der Lieder Αμβούργο Hoffmann und Campe 1975 σ 192 Πρβ και laquoΑφροδίτη Τrsquo άστρον της αγάπηςraquo του Βιζυηνού Κουτριάνου ό π σημ 1 τ Βrsquo σσ 135-138 Οι πρόχειρες πεζές μεταφράσεις των ποιημάτων είναι δικές μου (εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά) και στόχο έχουν αποκλειστικά τη διευκόλυνση του αναγνώστη

11

Kατά τα λοιπά το laquoΠαρά την λίμνηνraquo σκηνοθετεί μια laquoνύχτα σπαρμένη μάγιαraquo από αυτές που ευνοούν τις εμφανίσεις οραματικών μορφών ιδίως μέσα από ακίνητα νερά35 Με τη διαφορά ότι εδώ δεν υπάρχει ανάδυση αλλά κατάδυση Και σε αυτό το ποίημα όπως και στο laquoΌνειρονraquo το θέμα της πτώσης στο νερό και το θέμα του ειδώλου συμπλέκονται θανάσιμα Αρχικά το άστρο που πέφτει στη λίμνη ταυτίζεται με το είδωλό του και δυνητικά το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται με το άστρο και το ακολουθεί Διπλή ταύτιση και διπλός θάνατος Οι ρομαντικές συνάφειες ενισχύονται από τη γενικότερη μεταφυσική εμψύχωση της φύσης (Πλάση και Ουρανός με κεφαλαία) η οποία όμως εν προκειμένω θυμίζει και τις κλασικότροπες προσωποποιίες αφηρημένων εννοιών Αλλά μήπως το είδωλο μιας άλλης πραγματικότητας και η επιθυμία της καταφυγής σε αυτήν δεν παραπέμπει και σε έναν υπερβατικό συμβολισμό Τόσο τα γραμματολογικά όσο και τα θεματικά όρια μοιάζουν να συμφύρονται μπροστά στους όρους της κειμενικής πραγματικότητας

Μνημονεύθηκαν παραπάνω κάποιες γερμανικές αναφορές του ποιήματος Δεν μπόρεσα να εντοπίσω ακριβώς ομόθεμο ποίημα ανάμεσα στα γνωστά γερμανικά αναγνώσματα του Βιζυηνού36 αλλά ένα ποίημα του Ludwig Uhland του οποίου οι μπαλάντες αποτέλεσαν έναυσμα για τις αντίστοιχες αναζητήσεις του Βιζυηνού φαίνεται ότι παρουσιάζει κάποια θεματική αναλογία με το laquoΌνειρονraquo παρόλο που δεν έχει ονειρικό θέμα Πρόκειται για το laquoAuf der Űberfahrtraquo [laquoΚατά τον διάπλουraquo] από τη συλλογή Lieder37

Űber diesen Strom vor JahrenBin ich einmal schon gefahrenHier die Burg im AbendschimmerDruumlben rauscht das Wehr wie immer

Und von diesem Kahn umschlossenWaren mit mir zween GenossenAch ein Freund ein vatergleicherUnd ein junger hoffnungsreicher

So wenn ich vergangner TageGluumlcklicher zu denken wageMuss ich stets Genossen missenTeure die der Tod entrissen

Doch was alle Freundschaft bindet Ist wenn Geist zu Geist sich findet Geistig waren jene Stunden Geistern bin ich noch verbunden-

Nimm nur Faumlhrmann nimm die Mitte Die ich gerne dreifach biete Zween die mit mir uumlberfuhren Waren geistige Naturen

35 Για τη laquoσκηνογραφίαraquo που ευνοεί την εμφάνιση οραμάτων στον Σολωμό βλ Δ Ν Μαρωνίτης laquoΕφιάλτες και οράματα στον Σολωμόraquo στο Διαλέξεις Αθήνα Στιγμή 1992 σ 1536 Σε ονειρικό θέμα και μάλιστα σε προφητικό όνειρο θανάτου αναφέρεται και η μπαλάντα του F Hebbel ldquoDer Heideknaberdquo [laquoΤο παιδί της χέρσας γηςraquo] όπου μάλιστα προβάλλεται και το αναπόδραστο του πεπρωμένου Η εικονοπλασία ωστόσο και η υπόθεση διαφέρουν πολύ37 Uhland ό π σημ 31 σ 40

12

[Αυτό το ποτάμι το έχω ξαναπεράσει πριν από χρόνια Εδώ το κάστρο στο μισόφωτο του δειλινού πέρα αχολογάει το φράγμα όπως πάντα Και μές σrsquo αυτή τη βάρκα μαζί μου ήταν δύο σύντροφοι Αχ ένας φίλος σαν πατέρας και ένας νέος γεμάτος ελπίδες Έτσι όποτε τολμήσω να σκεφτώ τις παλιές ευτυχισμένες μέρες πάντα νοσταλγώ συντρόφους ακριβούς που άρπαξε ο θάνατος Ωστόσο αυτό που στεριώνει κάθε φιλία είναι η συνάντηση των ψυχώνmiddot πνευματικές ήταν εκείνες οι ώρες και με πνεύματα είμαι ακόμα δεμένος Πάρε βαρκάρη πάρε τα ναύλα που με χαρά πληρώνω τριπλά Οι δύο συνταξιδιώτες μου δεν ήταν παρά πνεύματα]

Τα κοινά θεματικά στοιχεία με το ποίημα του Βιζυηνού είναι ο ποταμός και ο θάνατος Και παρόλο που δεν αναφέρεται όνειρο υπάρχει ωστόσο το θέμα της αναπόλησης και των αναμνήσεων που αποκτά κάτι από την ονειρική laquoμαγικήraquo ασάφεια εξαιτίας του χρόνου που μεσολάβησε και της φαντασίας που καλείται να γεμίσει τα κενά Η μνήμη λοιπόν με αφορμή το πέρασμα του ποταμού ανακαλεί μετωνυμικά τους νεκρούς και για άλλη μια φορά το νερό γίνεται ο δίαυλος που ενώνει και χωρίζει ζωή και θάνατο Με τα δεδομένα αυτά ο περαματάρης της τελευταίας στροφής με τα τριπλά ναύλα που εισπράττει υπαινίσσεται το μυθολογικό του ανάλογο και η διάβαση του ποταμού συντροφιά με τις ψυχές των νεκρών μετατρέπεται σε ταξίδι θανάτου οιωνό του θανάτου του ίδιου του ποιητικού υποκειμένου ή καλύτερα σε ταξίδι στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου αφού τα όρια υπερβαίνονται και οι νεκροί συνυπάρχουν με τους ζωντανούς ως laquogeistige Naturenraquo38 Δεν υπάρχει η θανάσιμη απελπισία του Βιζυηνού αλλά το κλίμα της θλιμμένης υποβολής είναι αντίστοιχο και τα σημεία που επιστρατεύονται προέρχονται σαφώς από έναν κοινό κώδικα

Μια αντίστοιχη διάθεση και εικονοπλασία ανιχνεύεται και στο ποίημα του Uhland laquoDas Schiffleinraquo [laquoΤο καραβάκιraquo] από τη συλλογή Balladen und Romanzen39 όπου το θαλάσσιο ταξίδι παραλληλίζεται με τη ζωή και την αποξένωση ενώ στο τέλος διακρίνεται μια έμμεση παραπομπή στο πορθμείο των νεκρών

Ein Schifflein ziehet leiseDen Strom hin seine GleiseEs schweigen die drin wandernDenn keiner kennt den andern

[hellip]Hart stoumlsst es auf am StrandeMan trennt sich in die LandeWann treffen wir uns BruumlderAuf e i n e m Schifflein wieder 40

38 Πρβ και μια αντίληψη διαδεδομένη στον χριστιανικό μεσαίωνα σύμφωνα με την οποία οι νεκροί είναι παρόντες μεταξύ των ζωντανών σε ορισμένες περιπτώσεις αλλά γίνονται αντιληπτοί μόνο από αυτούς που πρόκειται να πεθάνουν σύντομα βλ Αριές ό π σημ 28 τ Α΄ Η εποχή των κοιμωμένων σ 2639 Uhland ό π σημ 31 σσ 146-14740 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Uhland πραγματεύεται μια ανάλογη θεματική και σε μια επιστολή του προς τον Justinus Kerner όπου σχολιάζει ένα όνειρο του φίλου του με τρόπο που συμφύρει φαντασία και πραγματικότητα και συνδυάζει εμπειρίες της εγρήγορσης με deacutejagrave vu αισθήσεις Εδώ μια ολόκληρη περιοχή φέρεται να καταποντίζεται σε ένα ρέμα και να παρασύρεται από τα νερά του για να καταλήξει στον ποταμό Νέκαρ Καθώς ο φίλος περνάει πάνω από τη γέφυρα του Νέκαρ κοιτάζει για μια στιγμή τον ποταμό και η ματιά του συλλαμβάνει την εικόνα που θα αντικατοπτριστεί στη συνέχεια στο όνειρό του Έτσι προκύπτουν τα μοτίβα τόσο της διάβασης όσο και του καθρέφτη και του ειδώλου αλλά και η προβολή του ειδώλου στο όνειρο (Uhland ό π σημ 31 τ B΄ Saumlmtliche Dramen und

13

[Ένα καραβάκι πλέει σιγανά ακολουθώντας το ρεύμα Οι επιβάτες του είναι σιωπηλοί γιατί είναι όλοι άγνωστοι μεταξύ τους [hellip] Απότομα χτυπάει στην ακτή οι δρόμοι μας χωρίζουν στη στεριά Πότε αδέρφια θα βρεθούμε ξανά όλοι μαζί στο ίδιο καραβάκι]

Νυχτερινή ναυσιπλοΐα που καταλήγει σε παρασυρμό από τα ρεύματα και από τo κάλεσμα των νηρηΐδων απαντά και στο ποίημα laquoDie Elfenkluftraquo [laquoΟ γκρεμός των ξωτικώνraquo] από τα Gedichte aus dem Nachlass41[Ποιήματα από τα κατάλοιπα] του Uhland Και εδώ η κωπηλασία είναι βαριά σαν τη ζωή και η πλημμυρίδα κλέβει την ευτυχία όπως η laquoαπελπισιάraquo και η laquoαπονιά του κόσμουraquo

ldquoSchwer ist der RuderschlagSchwer mir das LebenAch und kein Abend magRuhe mir gebenSeit mir die wilde FlutRaubte mein liebstes Gluumlckrdquo [hellip]

[Βαρύ το κουπί που τραβώ βαριά και η ζωή μου Aχ Καμιά βραδιά δεν μπορεί να μου χαρίσει τη γαλήνη από τότε που η άγρια πλημμύρα μού άρπαξε την πιο ακριβή ευτυχία μου]

Από τα προηγούμενα έχει ήδη προκύψει το δεύτερο βασικό θέμα του ποιήματος του Βιζυηνού το θέμα του σωσία ή του ειδώλου που φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεδεμένο με το θέμα του νερού ως υγρού καθρέφτη Tο θέμα σε πολλές και ποικίλες εκδοχές κατέχει κεντρική θέση στην ανθρωπολογία την ψυχανάλυση και τη λογοτεχνία42 Το είδωλο πάντως είναι πάνω απrsquo όλα σήμα θανάτου

Οι άνθρωποι κοιτάζονται σrsquo έναν καθρέφτη και ανακαλύπτουν τον θάνατο Από τον 16ο αιώνα ώς την εποχή του μπαρόκ οι ζωγράφοι Γερμανοί ή Ισπανοί απέδωσαν επανειλημμένα αυτό το αναπάντεχο φαινόμενο είτε κατακεραυνώνει μια νεαρή γυναίκα στο μπουντουάρ της είτε γίνεται δεκτό μrsquo ένα αίσθημα παραίτησης από το γηραιό εκείνο ζεύγος των Μπούρκμαϊρ οι οποίοι βλέπουν στον καθρέφτη την εικόνα τους με μορφή νεκροκεφαλών Αυτά σημειώνει ο Μ Vovelle στην αρχή του βιβλίου του για την ιστορία του θανάτου στον δυτικό πολιτισμό43 Το είδωλο ταυτίζεται με την ψυχή τόσο στην τέχνη όσο και στα λαϊκά έθιμα των διαβατηρίων τελετών πολλών διαφορετικών πολιτισμών44 Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται και πλατιά διαδεδομένες πρακτικές όπως το άδειασμα των κουβάδων και των δοχείων με νερό ή γάλα αλλά και η κάλυψη

Dramenfragmente dichterische Prosa ausgewaumlhlte Briefe σσ 474 - 475) 41 Uhland ό π σημ 31 σσ 405-407 42 Για μια διεξοδική παρουσίαση του θέματος βλ P Jourde ndash P Tortonese Visages du double Un thegraveme litteacuteraire Χ τ ε Nathan 1996 ιδιαίτερα (από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ) σσ 43 ndash 47 όπου εξετάζεται η σχέση του θέματος με τον μεσμερισμό και τον ρομαντισμό Βλ και την κλασική μελέτη του O Rank The double A psychoanalytic study Translated and edited by H Tucker jr Νέα Υόρκη Λονδίνο Σκάρμπορο New American Library 197143 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 2744 Μεταξύ άλλων και στη Γερμανία και στην Ελλάδα κατά τον Frazer στο Rank ό π σημ 42 σ 66

14

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

αρχέγονους κοσμολογικούς μύθους αλλά και με τη χριστιανική ρομαντική μυθολογία του laquoωραίου θανάτουraquo28 και των συνακόλουθων νεκρών νέων της νεότερης γραμματείας Άλλωστε ο κρίνος ως σύμβολο σχετίζεται μεταξύ άλλων με τον θάνατο και την κάθοδο στον Άδη αλλά και με το μεγαλείο Κατά μια εκδοχή του μύθου το λουλούδι που άνοιξε στην Περσεφόνη τις πύλες του βασιλείου του Πλούτωνα δεν ήταν νάρκισσος αλλά κρίνοςmiddot κρίνοι επίσης αναφέρονται και στη νέκυια της Αινειάδας (6 884) που όμως προλογίζουν και τη μελλοντική δόξα του Αινεία29 Αλλά και η ιτιά του ποιήματος η ίδια μοιραία ιτιά του Shakespeare μαρτυρείται ευρύτατα ως σύμβολο θανάτου τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη λαϊκή παράδοση30 Ο τίτλος εξάλλου παραπέμπει σε αρκετούς παρόμοιους τίτλους γερμανικών ποιημάτων και πιο άμεσα στο ldquoDer Juumlngling am Bacherdquo [laquoΤο αγόρι στο ρυάκιraquo] του Schiller το οποίο όμως έχει ως θέμα τον έρωτα χωρίς ανταπόκριση31 Ωστόσο και εδώ το μοτίβο των λουλουδιών που παρασύρονται από το νερό συνεχίζει να θυμίζει την εικονοπλασία του Βιζυηνού An der Quelle sass der Knabe Blumen wand er sich zum Kranz Und es sah sie fortgerissen Treiben in der Wellen Tanz [Στην πηγή καθόταν το παιδί έπλεκε στεφάνι από λουλούδια και τα είδε να χάνονται μακριά παρασυρμένα στον χορό των κυμάτων] Ακόμα σε καθαρά θεματικό - δομικό επίπεδο το ποίημα μπορεί να συσχετιστεί με την αλληγορική μπαλάντα της Αnnette von Droste-Huumllshoff ldquoDer Knabe im Moorrdquo [laquoΤο αγόρι στον βάλτοraquo] Το ποίημα αυτό έχει ερμηνευθεί ως μετάβαση από τον κόσμο των ανεξέλεγκτων ενορμήσεων στο φως του πολιτισμού Εδώ το παιδί ως εκπρόσωπος μιας προ-λογικής κατάστασης διασχίζει τον σκοτεινό βάλτο του υποσυνείδητου κινδυνεύοντας να πνιγεί αν ενδώσει στα δαιμονικά καλέσματα των ενστίκτων Τελικά όμως σε αντίθεση με το παιδί του Βιζυηνού (και με το παιδί στον ldquoErlkoumlnigrdquo [laquoΒασιλιάς των

Εστία χ χ σ 69) Είναι χαρακτηριστικό ότι ο (εραλδικός) κρίνος συνδέεται με τη γονιμότητα και τη ζωή αλλά και με το θείο Η περιγραφή του παρουσιάζει αναλογίες με τους επιτάφιους κρίνους του ποιήματος του Βιζυηνού laquoΈχει σαν βάση ένα τρίγωνο που αντιπροσωπεύει το νερό Στο επάνω μέρος βρίσκεται ένα σταυρός (σύνδεση και πνευματική πραγμάτωση) που διευρύνεται από δύο συμμετρικά φύλλα που τυλίγονται πάνω στον οριζόντιο άξονα [hellip]raquo (J- E Cirlot To λεξικό των συμβόλων (μετ Ρ Καππάτος) Αθήνα Κονιδάρης 1995 σσ 313-314 λ laquoκρίνος (2)raquo) Πρβ και Μ Lurker Woumlrterbuch der Symbolik Στουτγκάρδη Kroumlner 1991 σσ 435- 436 λ ldquoLilierdquo28 Για την εξιδανίκευση του θανάτου στον ρομαντισμό βλ Φ Αριές Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου (μετ Θ Νικολαϊδης) Αθήνα Εστία 1999 τ Β΄ Ο εξαγριωμένος θάνατος σσ 177-270 (laquoΗ εποχή των ωραίων θανάτωνraquo)29 ldquoValeur agrave la fois funegravebre et exaltante du symbolerdquo [laquoη ταυτόχρονα νεκρώσιμη και δοξαστική σημασία του συμβόλουraquo] ( J Chevalier ndash A Cheerbrant Dictionnaire des symboles Παρίσι Laffont-Jupiter 1982 σσ 577-578 λήμμα ldquoLis (ou Lys)rdquo Bλ και Lurker ό π σημ 27 και Γ Βελουδής Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική Οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση 1989 σ 108 για την ειδική σημασία του κρίνου στον γερμανό μυστικιστή J Boehme ο οποίος συνδέει τον κρίνο με την αναγέννηση του ανθρώπου μέσα στο Άγιο Πνεύμα 30 Μ Βοβέλ Ο θάνατος και η Δύση Από το 1300 ως τις μέρες μας (μετ Κ Κουρεμένος) Αθήνα Νεφέλη 2000 τ Β΄ σ 138 Βλ και Αριές ό π σημ 28 σ 336 όπου παρατίθεται σε μετάφραση ποίημα του J Delille [hellip] Δείτε αυτό το μαυσωλείο όπου μια σημύδα γερμένη Πένθιμος μιμητής της ιτιάς της Ανατολής Με τα μακριά βάγια της και τα φύλλα που πέφτουν Θλιμμένη με τα χέρια να κρέμονται κλαίει πάνω στον τάφο31 F Schiller Saumlmtliche Werke Mόναχο Hanser 1960 τ Α΄ Gedichte Dramen I σσ 406 - 407 Πρβ και Uhland lsquoDas Maumldchen am Bachersquo [laquoΗ κόρη στο ρυάκιraquo] που παρουσιάζει θεματική ομοιότητα με το laquoΠαρά τον ποταμόνraquo του Βιζυηνού (Werke Μόναχο Winkler 1980 τ Α΄ Saumlmtliche Gedichte σ 443) και Goethe lsquoAm Flussersquo [laquoΣτον ποταμόraquo] (Gedichte Reflexionen Gedichte ndash Epen ndash West-oumlstlicher Divan Maximen und Reflexionen Βερολίνο Ντάρμστατ Βιένη Deutsche Buch-Gemeinschaft 1963 σ 109 Το αξιοσημείωτο εδώ είναι ό επίμονος συνδυασμός του νερού με το δίπολο έρως ndash θάνατος και περαιτέρω με τη ροή της ζωής το φευγαλέο των αισθημάτων την απώλεια και τη φθορά

10

σκλήθρωνraquo] του Goethe) κατορθώνει να φτάσει με ασφάλεια στο στέρεο έδαφος του ορθού λόγου32

Όμως ακόμα περισσότερες θεματικές και εικονοπλαστικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo απαντούν στο ποίημα laquoΠαρά την λίμνηνraquo Εδώ επιπλέον εμφανίζεται και η laquoμυστικήraquo έναστρη νύχτα αλλά και το είδωλο του πραγματικού κόσμου ο ονειρικός κόσμος που αντικατοπτρίζεται στα νερά όπως στον Σολωμό33 παραπέμποντας στην ψυχή και στην laquoάλληraquo ζωή Το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται βέβαια με το θολό απομονωμένο άστρο που πέφτει στη λίμνη και σβήνει

Η Πλάσrsquo απεκοιμήθη κιrsquo ολόγυρα στην γη

της νύχτας εχύθη η μυστική σιγή

Και μrsquo εύνοια σκεπάζει Ο Ουρανός κρυφή Την λίμνη που ΄μοιάζει την ίδια του μορφή

Κrsquo απ΄ τrsquo αψηλά κrsquo αιθέρια προβάλλουν φωτεινά και παίζουν τrsquo αστέρια μαζί της σιγανά

[hellip] Πού πας δικό μrsquo αστέρι στον άφωτο βυθό καρτέρει καρτέρει κrsquo εγώ σrsquo ακολουθώ

Ω καρτέρει καρτέρει και συ θα κοιμάσrsquo εν βραχεί (Warte nur balde ruhest du auch) Οι τελευταίοι στίχοι απηχούν το γνωστό ποίημα του Goethe ldquoWandrers Nachtliedrdquo [laquoΝυχτερινό τραγούδι του πεζοπόρουraquo] που μετέφρασε ο Βιζυηνός ενώ το μοτίβο του άστρου που πέφτει (μαζί με το μοτίβο της καταβύθισης) απαντά σε ένα υποβλητικό ποίημα του Heine34 με θέμα την εφήμερη ομορφιά και την αναπόδραστη φθορά

Es faumlllt ein Stern herunter Aus seiner funkelnden Houmlhrsquo Das ist der Stern der Liebe Den ich dort fallen sehrsquo [hellip]

[Πέφτει ένα αστέρι στη γη από τα ύψη που σπιθοβολούν είναι το άστρο της αγάπης που βλέπω εκεί πέρα να πέφτει]

32 Freund ό π σημ 10 σσ 203-204 (κείμενο) σσ 81-87 (ανάλυση)33 Για σολωμικές επιδράσεις στον Βιζυηνό έχει μιλήσει ο Μουλλάς laquoΟ Βιζυηνός ως ποιητήςraquo ό π σημ 6 σ 71 Για το θέμα της αντανάκλασης του φυσικού κόσμου στα νερά σε σχέση με τα όνειρα αλλά και με την τέχνη βλ Βελουδής ό π σημ 29 σσ 305-30634 H Heine Buch der Lieder Αμβούργο Hoffmann und Campe 1975 σ 192 Πρβ και laquoΑφροδίτη Τrsquo άστρον της αγάπηςraquo του Βιζυηνού Κουτριάνου ό π σημ 1 τ Βrsquo σσ 135-138 Οι πρόχειρες πεζές μεταφράσεις των ποιημάτων είναι δικές μου (εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά) και στόχο έχουν αποκλειστικά τη διευκόλυνση του αναγνώστη

11

Kατά τα λοιπά το laquoΠαρά την λίμνηνraquo σκηνοθετεί μια laquoνύχτα σπαρμένη μάγιαraquo από αυτές που ευνοούν τις εμφανίσεις οραματικών μορφών ιδίως μέσα από ακίνητα νερά35 Με τη διαφορά ότι εδώ δεν υπάρχει ανάδυση αλλά κατάδυση Και σε αυτό το ποίημα όπως και στο laquoΌνειρονraquo το θέμα της πτώσης στο νερό και το θέμα του ειδώλου συμπλέκονται θανάσιμα Αρχικά το άστρο που πέφτει στη λίμνη ταυτίζεται με το είδωλό του και δυνητικά το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται με το άστρο και το ακολουθεί Διπλή ταύτιση και διπλός θάνατος Οι ρομαντικές συνάφειες ενισχύονται από τη γενικότερη μεταφυσική εμψύχωση της φύσης (Πλάση και Ουρανός με κεφαλαία) η οποία όμως εν προκειμένω θυμίζει και τις κλασικότροπες προσωποποιίες αφηρημένων εννοιών Αλλά μήπως το είδωλο μιας άλλης πραγματικότητας και η επιθυμία της καταφυγής σε αυτήν δεν παραπέμπει και σε έναν υπερβατικό συμβολισμό Τόσο τα γραμματολογικά όσο και τα θεματικά όρια μοιάζουν να συμφύρονται μπροστά στους όρους της κειμενικής πραγματικότητας

Μνημονεύθηκαν παραπάνω κάποιες γερμανικές αναφορές του ποιήματος Δεν μπόρεσα να εντοπίσω ακριβώς ομόθεμο ποίημα ανάμεσα στα γνωστά γερμανικά αναγνώσματα του Βιζυηνού36 αλλά ένα ποίημα του Ludwig Uhland του οποίου οι μπαλάντες αποτέλεσαν έναυσμα για τις αντίστοιχες αναζητήσεις του Βιζυηνού φαίνεται ότι παρουσιάζει κάποια θεματική αναλογία με το laquoΌνειρονraquo παρόλο που δεν έχει ονειρικό θέμα Πρόκειται για το laquoAuf der Űberfahrtraquo [laquoΚατά τον διάπλουraquo] από τη συλλογή Lieder37

Űber diesen Strom vor JahrenBin ich einmal schon gefahrenHier die Burg im AbendschimmerDruumlben rauscht das Wehr wie immer

Und von diesem Kahn umschlossenWaren mit mir zween GenossenAch ein Freund ein vatergleicherUnd ein junger hoffnungsreicher

So wenn ich vergangner TageGluumlcklicher zu denken wageMuss ich stets Genossen missenTeure die der Tod entrissen

Doch was alle Freundschaft bindet Ist wenn Geist zu Geist sich findet Geistig waren jene Stunden Geistern bin ich noch verbunden-

Nimm nur Faumlhrmann nimm die Mitte Die ich gerne dreifach biete Zween die mit mir uumlberfuhren Waren geistige Naturen

35 Για τη laquoσκηνογραφίαraquo που ευνοεί την εμφάνιση οραμάτων στον Σολωμό βλ Δ Ν Μαρωνίτης laquoΕφιάλτες και οράματα στον Σολωμόraquo στο Διαλέξεις Αθήνα Στιγμή 1992 σ 1536 Σε ονειρικό θέμα και μάλιστα σε προφητικό όνειρο θανάτου αναφέρεται και η μπαλάντα του F Hebbel ldquoDer Heideknaberdquo [laquoΤο παιδί της χέρσας γηςraquo] όπου μάλιστα προβάλλεται και το αναπόδραστο του πεπρωμένου Η εικονοπλασία ωστόσο και η υπόθεση διαφέρουν πολύ37 Uhland ό π σημ 31 σ 40

12

[Αυτό το ποτάμι το έχω ξαναπεράσει πριν από χρόνια Εδώ το κάστρο στο μισόφωτο του δειλινού πέρα αχολογάει το φράγμα όπως πάντα Και μές σrsquo αυτή τη βάρκα μαζί μου ήταν δύο σύντροφοι Αχ ένας φίλος σαν πατέρας και ένας νέος γεμάτος ελπίδες Έτσι όποτε τολμήσω να σκεφτώ τις παλιές ευτυχισμένες μέρες πάντα νοσταλγώ συντρόφους ακριβούς που άρπαξε ο θάνατος Ωστόσο αυτό που στεριώνει κάθε φιλία είναι η συνάντηση των ψυχώνmiddot πνευματικές ήταν εκείνες οι ώρες και με πνεύματα είμαι ακόμα δεμένος Πάρε βαρκάρη πάρε τα ναύλα που με χαρά πληρώνω τριπλά Οι δύο συνταξιδιώτες μου δεν ήταν παρά πνεύματα]

Τα κοινά θεματικά στοιχεία με το ποίημα του Βιζυηνού είναι ο ποταμός και ο θάνατος Και παρόλο που δεν αναφέρεται όνειρο υπάρχει ωστόσο το θέμα της αναπόλησης και των αναμνήσεων που αποκτά κάτι από την ονειρική laquoμαγικήraquo ασάφεια εξαιτίας του χρόνου που μεσολάβησε και της φαντασίας που καλείται να γεμίσει τα κενά Η μνήμη λοιπόν με αφορμή το πέρασμα του ποταμού ανακαλεί μετωνυμικά τους νεκρούς και για άλλη μια φορά το νερό γίνεται ο δίαυλος που ενώνει και χωρίζει ζωή και θάνατο Με τα δεδομένα αυτά ο περαματάρης της τελευταίας στροφής με τα τριπλά ναύλα που εισπράττει υπαινίσσεται το μυθολογικό του ανάλογο και η διάβαση του ποταμού συντροφιά με τις ψυχές των νεκρών μετατρέπεται σε ταξίδι θανάτου οιωνό του θανάτου του ίδιου του ποιητικού υποκειμένου ή καλύτερα σε ταξίδι στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου αφού τα όρια υπερβαίνονται και οι νεκροί συνυπάρχουν με τους ζωντανούς ως laquogeistige Naturenraquo38 Δεν υπάρχει η θανάσιμη απελπισία του Βιζυηνού αλλά το κλίμα της θλιμμένης υποβολής είναι αντίστοιχο και τα σημεία που επιστρατεύονται προέρχονται σαφώς από έναν κοινό κώδικα

Μια αντίστοιχη διάθεση και εικονοπλασία ανιχνεύεται και στο ποίημα του Uhland laquoDas Schiffleinraquo [laquoΤο καραβάκιraquo] από τη συλλογή Balladen und Romanzen39 όπου το θαλάσσιο ταξίδι παραλληλίζεται με τη ζωή και την αποξένωση ενώ στο τέλος διακρίνεται μια έμμεση παραπομπή στο πορθμείο των νεκρών

Ein Schifflein ziehet leiseDen Strom hin seine GleiseEs schweigen die drin wandernDenn keiner kennt den andern

[hellip]Hart stoumlsst es auf am StrandeMan trennt sich in die LandeWann treffen wir uns BruumlderAuf e i n e m Schifflein wieder 40

38 Πρβ και μια αντίληψη διαδεδομένη στον χριστιανικό μεσαίωνα σύμφωνα με την οποία οι νεκροί είναι παρόντες μεταξύ των ζωντανών σε ορισμένες περιπτώσεις αλλά γίνονται αντιληπτοί μόνο από αυτούς που πρόκειται να πεθάνουν σύντομα βλ Αριές ό π σημ 28 τ Α΄ Η εποχή των κοιμωμένων σ 2639 Uhland ό π σημ 31 σσ 146-14740 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Uhland πραγματεύεται μια ανάλογη θεματική και σε μια επιστολή του προς τον Justinus Kerner όπου σχολιάζει ένα όνειρο του φίλου του με τρόπο που συμφύρει φαντασία και πραγματικότητα και συνδυάζει εμπειρίες της εγρήγορσης με deacutejagrave vu αισθήσεις Εδώ μια ολόκληρη περιοχή φέρεται να καταποντίζεται σε ένα ρέμα και να παρασύρεται από τα νερά του για να καταλήξει στον ποταμό Νέκαρ Καθώς ο φίλος περνάει πάνω από τη γέφυρα του Νέκαρ κοιτάζει για μια στιγμή τον ποταμό και η ματιά του συλλαμβάνει την εικόνα που θα αντικατοπτριστεί στη συνέχεια στο όνειρό του Έτσι προκύπτουν τα μοτίβα τόσο της διάβασης όσο και του καθρέφτη και του ειδώλου αλλά και η προβολή του ειδώλου στο όνειρο (Uhland ό π σημ 31 τ B΄ Saumlmtliche Dramen und

13

[Ένα καραβάκι πλέει σιγανά ακολουθώντας το ρεύμα Οι επιβάτες του είναι σιωπηλοί γιατί είναι όλοι άγνωστοι μεταξύ τους [hellip] Απότομα χτυπάει στην ακτή οι δρόμοι μας χωρίζουν στη στεριά Πότε αδέρφια θα βρεθούμε ξανά όλοι μαζί στο ίδιο καραβάκι]

Νυχτερινή ναυσιπλοΐα που καταλήγει σε παρασυρμό από τα ρεύματα και από τo κάλεσμα των νηρηΐδων απαντά και στο ποίημα laquoDie Elfenkluftraquo [laquoΟ γκρεμός των ξωτικώνraquo] από τα Gedichte aus dem Nachlass41[Ποιήματα από τα κατάλοιπα] του Uhland Και εδώ η κωπηλασία είναι βαριά σαν τη ζωή και η πλημμυρίδα κλέβει την ευτυχία όπως η laquoαπελπισιάraquo και η laquoαπονιά του κόσμουraquo

ldquoSchwer ist der RuderschlagSchwer mir das LebenAch und kein Abend magRuhe mir gebenSeit mir die wilde FlutRaubte mein liebstes Gluumlckrdquo [hellip]

[Βαρύ το κουπί που τραβώ βαριά και η ζωή μου Aχ Καμιά βραδιά δεν μπορεί να μου χαρίσει τη γαλήνη από τότε που η άγρια πλημμύρα μού άρπαξε την πιο ακριβή ευτυχία μου]

Από τα προηγούμενα έχει ήδη προκύψει το δεύτερο βασικό θέμα του ποιήματος του Βιζυηνού το θέμα του σωσία ή του ειδώλου που φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεδεμένο με το θέμα του νερού ως υγρού καθρέφτη Tο θέμα σε πολλές και ποικίλες εκδοχές κατέχει κεντρική θέση στην ανθρωπολογία την ψυχανάλυση και τη λογοτεχνία42 Το είδωλο πάντως είναι πάνω απrsquo όλα σήμα θανάτου

Οι άνθρωποι κοιτάζονται σrsquo έναν καθρέφτη και ανακαλύπτουν τον θάνατο Από τον 16ο αιώνα ώς την εποχή του μπαρόκ οι ζωγράφοι Γερμανοί ή Ισπανοί απέδωσαν επανειλημμένα αυτό το αναπάντεχο φαινόμενο είτε κατακεραυνώνει μια νεαρή γυναίκα στο μπουντουάρ της είτε γίνεται δεκτό μrsquo ένα αίσθημα παραίτησης από το γηραιό εκείνο ζεύγος των Μπούρκμαϊρ οι οποίοι βλέπουν στον καθρέφτη την εικόνα τους με μορφή νεκροκεφαλών Αυτά σημειώνει ο Μ Vovelle στην αρχή του βιβλίου του για την ιστορία του θανάτου στον δυτικό πολιτισμό43 Το είδωλο ταυτίζεται με την ψυχή τόσο στην τέχνη όσο και στα λαϊκά έθιμα των διαβατηρίων τελετών πολλών διαφορετικών πολιτισμών44 Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται και πλατιά διαδεδομένες πρακτικές όπως το άδειασμα των κουβάδων και των δοχείων με νερό ή γάλα αλλά και η κάλυψη

Dramenfragmente dichterische Prosa ausgewaumlhlte Briefe σσ 474 - 475) 41 Uhland ό π σημ 31 σσ 405-407 42 Για μια διεξοδική παρουσίαση του θέματος βλ P Jourde ndash P Tortonese Visages du double Un thegraveme litteacuteraire Χ τ ε Nathan 1996 ιδιαίτερα (από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ) σσ 43 ndash 47 όπου εξετάζεται η σχέση του θέματος με τον μεσμερισμό και τον ρομαντισμό Βλ και την κλασική μελέτη του O Rank The double A psychoanalytic study Translated and edited by H Tucker jr Νέα Υόρκη Λονδίνο Σκάρμπορο New American Library 197143 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 2744 Μεταξύ άλλων και στη Γερμανία και στην Ελλάδα κατά τον Frazer στο Rank ό π σημ 42 σ 66

14

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

σκλήθρωνraquo] του Goethe) κατορθώνει να φτάσει με ασφάλεια στο στέρεο έδαφος του ορθού λόγου32

Όμως ακόμα περισσότερες θεματικές και εικονοπλαστικές αναλογίες με το laquoΌνειρονraquo απαντούν στο ποίημα laquoΠαρά την λίμνηνraquo Εδώ επιπλέον εμφανίζεται και η laquoμυστικήraquo έναστρη νύχτα αλλά και το είδωλο του πραγματικού κόσμου ο ονειρικός κόσμος που αντικατοπτρίζεται στα νερά όπως στον Σολωμό33 παραπέμποντας στην ψυχή και στην laquoάλληraquo ζωή Το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται βέβαια με το θολό απομονωμένο άστρο που πέφτει στη λίμνη και σβήνει

Η Πλάσrsquo απεκοιμήθη κιrsquo ολόγυρα στην γη

της νύχτας εχύθη η μυστική σιγή

Και μrsquo εύνοια σκεπάζει Ο Ουρανός κρυφή Την λίμνη που ΄μοιάζει την ίδια του μορφή

Κrsquo απ΄ τrsquo αψηλά κrsquo αιθέρια προβάλλουν φωτεινά και παίζουν τrsquo αστέρια μαζί της σιγανά

[hellip] Πού πας δικό μrsquo αστέρι στον άφωτο βυθό καρτέρει καρτέρει κrsquo εγώ σrsquo ακολουθώ

Ω καρτέρει καρτέρει και συ θα κοιμάσrsquo εν βραχεί (Warte nur balde ruhest du auch) Οι τελευταίοι στίχοι απηχούν το γνωστό ποίημα του Goethe ldquoWandrers Nachtliedrdquo [laquoΝυχτερινό τραγούδι του πεζοπόρουraquo] που μετέφρασε ο Βιζυηνός ενώ το μοτίβο του άστρου που πέφτει (μαζί με το μοτίβο της καταβύθισης) απαντά σε ένα υποβλητικό ποίημα του Heine34 με θέμα την εφήμερη ομορφιά και την αναπόδραστη φθορά

Es faumlllt ein Stern herunter Aus seiner funkelnden Houmlhrsquo Das ist der Stern der Liebe Den ich dort fallen sehrsquo [hellip]

[Πέφτει ένα αστέρι στη γη από τα ύψη που σπιθοβολούν είναι το άστρο της αγάπης που βλέπω εκεί πέρα να πέφτει]

32 Freund ό π σημ 10 σσ 203-204 (κείμενο) σσ 81-87 (ανάλυση)33 Για σολωμικές επιδράσεις στον Βιζυηνό έχει μιλήσει ο Μουλλάς laquoΟ Βιζυηνός ως ποιητήςraquo ό π σημ 6 σ 71 Για το θέμα της αντανάκλασης του φυσικού κόσμου στα νερά σε σχέση με τα όνειρα αλλά και με την τέχνη βλ Βελουδής ό π σημ 29 σσ 305-30634 H Heine Buch der Lieder Αμβούργο Hoffmann und Campe 1975 σ 192 Πρβ και laquoΑφροδίτη Τrsquo άστρον της αγάπηςraquo του Βιζυηνού Κουτριάνου ό π σημ 1 τ Βrsquo σσ 135-138 Οι πρόχειρες πεζές μεταφράσεις των ποιημάτων είναι δικές μου (εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά) και στόχο έχουν αποκλειστικά τη διευκόλυνση του αναγνώστη

11

Kατά τα λοιπά το laquoΠαρά την λίμνηνraquo σκηνοθετεί μια laquoνύχτα σπαρμένη μάγιαraquo από αυτές που ευνοούν τις εμφανίσεις οραματικών μορφών ιδίως μέσα από ακίνητα νερά35 Με τη διαφορά ότι εδώ δεν υπάρχει ανάδυση αλλά κατάδυση Και σε αυτό το ποίημα όπως και στο laquoΌνειρονraquo το θέμα της πτώσης στο νερό και το θέμα του ειδώλου συμπλέκονται θανάσιμα Αρχικά το άστρο που πέφτει στη λίμνη ταυτίζεται με το είδωλό του και δυνητικά το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται με το άστρο και το ακολουθεί Διπλή ταύτιση και διπλός θάνατος Οι ρομαντικές συνάφειες ενισχύονται από τη γενικότερη μεταφυσική εμψύχωση της φύσης (Πλάση και Ουρανός με κεφαλαία) η οποία όμως εν προκειμένω θυμίζει και τις κλασικότροπες προσωποποιίες αφηρημένων εννοιών Αλλά μήπως το είδωλο μιας άλλης πραγματικότητας και η επιθυμία της καταφυγής σε αυτήν δεν παραπέμπει και σε έναν υπερβατικό συμβολισμό Τόσο τα γραμματολογικά όσο και τα θεματικά όρια μοιάζουν να συμφύρονται μπροστά στους όρους της κειμενικής πραγματικότητας

Μνημονεύθηκαν παραπάνω κάποιες γερμανικές αναφορές του ποιήματος Δεν μπόρεσα να εντοπίσω ακριβώς ομόθεμο ποίημα ανάμεσα στα γνωστά γερμανικά αναγνώσματα του Βιζυηνού36 αλλά ένα ποίημα του Ludwig Uhland του οποίου οι μπαλάντες αποτέλεσαν έναυσμα για τις αντίστοιχες αναζητήσεις του Βιζυηνού φαίνεται ότι παρουσιάζει κάποια θεματική αναλογία με το laquoΌνειρονraquo παρόλο που δεν έχει ονειρικό θέμα Πρόκειται για το laquoAuf der Űberfahrtraquo [laquoΚατά τον διάπλουraquo] από τη συλλογή Lieder37

Űber diesen Strom vor JahrenBin ich einmal schon gefahrenHier die Burg im AbendschimmerDruumlben rauscht das Wehr wie immer

Und von diesem Kahn umschlossenWaren mit mir zween GenossenAch ein Freund ein vatergleicherUnd ein junger hoffnungsreicher

So wenn ich vergangner TageGluumlcklicher zu denken wageMuss ich stets Genossen missenTeure die der Tod entrissen

Doch was alle Freundschaft bindet Ist wenn Geist zu Geist sich findet Geistig waren jene Stunden Geistern bin ich noch verbunden-

Nimm nur Faumlhrmann nimm die Mitte Die ich gerne dreifach biete Zween die mit mir uumlberfuhren Waren geistige Naturen

35 Για τη laquoσκηνογραφίαraquo που ευνοεί την εμφάνιση οραμάτων στον Σολωμό βλ Δ Ν Μαρωνίτης laquoΕφιάλτες και οράματα στον Σολωμόraquo στο Διαλέξεις Αθήνα Στιγμή 1992 σ 1536 Σε ονειρικό θέμα και μάλιστα σε προφητικό όνειρο θανάτου αναφέρεται και η μπαλάντα του F Hebbel ldquoDer Heideknaberdquo [laquoΤο παιδί της χέρσας γηςraquo] όπου μάλιστα προβάλλεται και το αναπόδραστο του πεπρωμένου Η εικονοπλασία ωστόσο και η υπόθεση διαφέρουν πολύ37 Uhland ό π σημ 31 σ 40

12

[Αυτό το ποτάμι το έχω ξαναπεράσει πριν από χρόνια Εδώ το κάστρο στο μισόφωτο του δειλινού πέρα αχολογάει το φράγμα όπως πάντα Και μές σrsquo αυτή τη βάρκα μαζί μου ήταν δύο σύντροφοι Αχ ένας φίλος σαν πατέρας και ένας νέος γεμάτος ελπίδες Έτσι όποτε τολμήσω να σκεφτώ τις παλιές ευτυχισμένες μέρες πάντα νοσταλγώ συντρόφους ακριβούς που άρπαξε ο θάνατος Ωστόσο αυτό που στεριώνει κάθε φιλία είναι η συνάντηση των ψυχώνmiddot πνευματικές ήταν εκείνες οι ώρες και με πνεύματα είμαι ακόμα δεμένος Πάρε βαρκάρη πάρε τα ναύλα που με χαρά πληρώνω τριπλά Οι δύο συνταξιδιώτες μου δεν ήταν παρά πνεύματα]

Τα κοινά θεματικά στοιχεία με το ποίημα του Βιζυηνού είναι ο ποταμός και ο θάνατος Και παρόλο που δεν αναφέρεται όνειρο υπάρχει ωστόσο το θέμα της αναπόλησης και των αναμνήσεων που αποκτά κάτι από την ονειρική laquoμαγικήraquo ασάφεια εξαιτίας του χρόνου που μεσολάβησε και της φαντασίας που καλείται να γεμίσει τα κενά Η μνήμη λοιπόν με αφορμή το πέρασμα του ποταμού ανακαλεί μετωνυμικά τους νεκρούς και για άλλη μια φορά το νερό γίνεται ο δίαυλος που ενώνει και χωρίζει ζωή και θάνατο Με τα δεδομένα αυτά ο περαματάρης της τελευταίας στροφής με τα τριπλά ναύλα που εισπράττει υπαινίσσεται το μυθολογικό του ανάλογο και η διάβαση του ποταμού συντροφιά με τις ψυχές των νεκρών μετατρέπεται σε ταξίδι θανάτου οιωνό του θανάτου του ίδιου του ποιητικού υποκειμένου ή καλύτερα σε ταξίδι στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου αφού τα όρια υπερβαίνονται και οι νεκροί συνυπάρχουν με τους ζωντανούς ως laquogeistige Naturenraquo38 Δεν υπάρχει η θανάσιμη απελπισία του Βιζυηνού αλλά το κλίμα της θλιμμένης υποβολής είναι αντίστοιχο και τα σημεία που επιστρατεύονται προέρχονται σαφώς από έναν κοινό κώδικα

Μια αντίστοιχη διάθεση και εικονοπλασία ανιχνεύεται και στο ποίημα του Uhland laquoDas Schiffleinraquo [laquoΤο καραβάκιraquo] από τη συλλογή Balladen und Romanzen39 όπου το θαλάσσιο ταξίδι παραλληλίζεται με τη ζωή και την αποξένωση ενώ στο τέλος διακρίνεται μια έμμεση παραπομπή στο πορθμείο των νεκρών

Ein Schifflein ziehet leiseDen Strom hin seine GleiseEs schweigen die drin wandernDenn keiner kennt den andern

[hellip]Hart stoumlsst es auf am StrandeMan trennt sich in die LandeWann treffen wir uns BruumlderAuf e i n e m Schifflein wieder 40

38 Πρβ και μια αντίληψη διαδεδομένη στον χριστιανικό μεσαίωνα σύμφωνα με την οποία οι νεκροί είναι παρόντες μεταξύ των ζωντανών σε ορισμένες περιπτώσεις αλλά γίνονται αντιληπτοί μόνο από αυτούς που πρόκειται να πεθάνουν σύντομα βλ Αριές ό π σημ 28 τ Α΄ Η εποχή των κοιμωμένων σ 2639 Uhland ό π σημ 31 σσ 146-14740 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Uhland πραγματεύεται μια ανάλογη θεματική και σε μια επιστολή του προς τον Justinus Kerner όπου σχολιάζει ένα όνειρο του φίλου του με τρόπο που συμφύρει φαντασία και πραγματικότητα και συνδυάζει εμπειρίες της εγρήγορσης με deacutejagrave vu αισθήσεις Εδώ μια ολόκληρη περιοχή φέρεται να καταποντίζεται σε ένα ρέμα και να παρασύρεται από τα νερά του για να καταλήξει στον ποταμό Νέκαρ Καθώς ο φίλος περνάει πάνω από τη γέφυρα του Νέκαρ κοιτάζει για μια στιγμή τον ποταμό και η ματιά του συλλαμβάνει την εικόνα που θα αντικατοπτριστεί στη συνέχεια στο όνειρό του Έτσι προκύπτουν τα μοτίβα τόσο της διάβασης όσο και του καθρέφτη και του ειδώλου αλλά και η προβολή του ειδώλου στο όνειρο (Uhland ό π σημ 31 τ B΄ Saumlmtliche Dramen und

13

[Ένα καραβάκι πλέει σιγανά ακολουθώντας το ρεύμα Οι επιβάτες του είναι σιωπηλοί γιατί είναι όλοι άγνωστοι μεταξύ τους [hellip] Απότομα χτυπάει στην ακτή οι δρόμοι μας χωρίζουν στη στεριά Πότε αδέρφια θα βρεθούμε ξανά όλοι μαζί στο ίδιο καραβάκι]

Νυχτερινή ναυσιπλοΐα που καταλήγει σε παρασυρμό από τα ρεύματα και από τo κάλεσμα των νηρηΐδων απαντά και στο ποίημα laquoDie Elfenkluftraquo [laquoΟ γκρεμός των ξωτικώνraquo] από τα Gedichte aus dem Nachlass41[Ποιήματα από τα κατάλοιπα] του Uhland Και εδώ η κωπηλασία είναι βαριά σαν τη ζωή και η πλημμυρίδα κλέβει την ευτυχία όπως η laquoαπελπισιάraquo και η laquoαπονιά του κόσμουraquo

ldquoSchwer ist der RuderschlagSchwer mir das LebenAch und kein Abend magRuhe mir gebenSeit mir die wilde FlutRaubte mein liebstes Gluumlckrdquo [hellip]

[Βαρύ το κουπί που τραβώ βαριά και η ζωή μου Aχ Καμιά βραδιά δεν μπορεί να μου χαρίσει τη γαλήνη από τότε που η άγρια πλημμύρα μού άρπαξε την πιο ακριβή ευτυχία μου]

Από τα προηγούμενα έχει ήδη προκύψει το δεύτερο βασικό θέμα του ποιήματος του Βιζυηνού το θέμα του σωσία ή του ειδώλου που φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεδεμένο με το θέμα του νερού ως υγρού καθρέφτη Tο θέμα σε πολλές και ποικίλες εκδοχές κατέχει κεντρική θέση στην ανθρωπολογία την ψυχανάλυση και τη λογοτεχνία42 Το είδωλο πάντως είναι πάνω απrsquo όλα σήμα θανάτου

Οι άνθρωποι κοιτάζονται σrsquo έναν καθρέφτη και ανακαλύπτουν τον θάνατο Από τον 16ο αιώνα ώς την εποχή του μπαρόκ οι ζωγράφοι Γερμανοί ή Ισπανοί απέδωσαν επανειλημμένα αυτό το αναπάντεχο φαινόμενο είτε κατακεραυνώνει μια νεαρή γυναίκα στο μπουντουάρ της είτε γίνεται δεκτό μrsquo ένα αίσθημα παραίτησης από το γηραιό εκείνο ζεύγος των Μπούρκμαϊρ οι οποίοι βλέπουν στον καθρέφτη την εικόνα τους με μορφή νεκροκεφαλών Αυτά σημειώνει ο Μ Vovelle στην αρχή του βιβλίου του για την ιστορία του θανάτου στον δυτικό πολιτισμό43 Το είδωλο ταυτίζεται με την ψυχή τόσο στην τέχνη όσο και στα λαϊκά έθιμα των διαβατηρίων τελετών πολλών διαφορετικών πολιτισμών44 Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται και πλατιά διαδεδομένες πρακτικές όπως το άδειασμα των κουβάδων και των δοχείων με νερό ή γάλα αλλά και η κάλυψη

Dramenfragmente dichterische Prosa ausgewaumlhlte Briefe σσ 474 - 475) 41 Uhland ό π σημ 31 σσ 405-407 42 Για μια διεξοδική παρουσίαση του θέματος βλ P Jourde ndash P Tortonese Visages du double Un thegraveme litteacuteraire Χ τ ε Nathan 1996 ιδιαίτερα (από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ) σσ 43 ndash 47 όπου εξετάζεται η σχέση του θέματος με τον μεσμερισμό και τον ρομαντισμό Βλ και την κλασική μελέτη του O Rank The double A psychoanalytic study Translated and edited by H Tucker jr Νέα Υόρκη Λονδίνο Σκάρμπορο New American Library 197143 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 2744 Μεταξύ άλλων και στη Γερμανία και στην Ελλάδα κατά τον Frazer στο Rank ό π σημ 42 σ 66

14

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

Kατά τα λοιπά το laquoΠαρά την λίμνηνraquo σκηνοθετεί μια laquoνύχτα σπαρμένη μάγιαraquo από αυτές που ευνοούν τις εμφανίσεις οραματικών μορφών ιδίως μέσα από ακίνητα νερά35 Με τη διαφορά ότι εδώ δεν υπάρχει ανάδυση αλλά κατάδυση Και σε αυτό το ποίημα όπως και στο laquoΌνειρονraquo το θέμα της πτώσης στο νερό και το θέμα του ειδώλου συμπλέκονται θανάσιμα Αρχικά το άστρο που πέφτει στη λίμνη ταυτίζεται με το είδωλό του και δυνητικά το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται με το άστρο και το ακολουθεί Διπλή ταύτιση και διπλός θάνατος Οι ρομαντικές συνάφειες ενισχύονται από τη γενικότερη μεταφυσική εμψύχωση της φύσης (Πλάση και Ουρανός με κεφαλαία) η οποία όμως εν προκειμένω θυμίζει και τις κλασικότροπες προσωποποιίες αφηρημένων εννοιών Αλλά μήπως το είδωλο μιας άλλης πραγματικότητας και η επιθυμία της καταφυγής σε αυτήν δεν παραπέμπει και σε έναν υπερβατικό συμβολισμό Τόσο τα γραμματολογικά όσο και τα θεματικά όρια μοιάζουν να συμφύρονται μπροστά στους όρους της κειμενικής πραγματικότητας

Μνημονεύθηκαν παραπάνω κάποιες γερμανικές αναφορές του ποιήματος Δεν μπόρεσα να εντοπίσω ακριβώς ομόθεμο ποίημα ανάμεσα στα γνωστά γερμανικά αναγνώσματα του Βιζυηνού36 αλλά ένα ποίημα του Ludwig Uhland του οποίου οι μπαλάντες αποτέλεσαν έναυσμα για τις αντίστοιχες αναζητήσεις του Βιζυηνού φαίνεται ότι παρουσιάζει κάποια θεματική αναλογία με το laquoΌνειρονraquo παρόλο που δεν έχει ονειρικό θέμα Πρόκειται για το laquoAuf der Űberfahrtraquo [laquoΚατά τον διάπλουraquo] από τη συλλογή Lieder37

Űber diesen Strom vor JahrenBin ich einmal schon gefahrenHier die Burg im AbendschimmerDruumlben rauscht das Wehr wie immer

Und von diesem Kahn umschlossenWaren mit mir zween GenossenAch ein Freund ein vatergleicherUnd ein junger hoffnungsreicher

So wenn ich vergangner TageGluumlcklicher zu denken wageMuss ich stets Genossen missenTeure die der Tod entrissen

Doch was alle Freundschaft bindet Ist wenn Geist zu Geist sich findet Geistig waren jene Stunden Geistern bin ich noch verbunden-

Nimm nur Faumlhrmann nimm die Mitte Die ich gerne dreifach biete Zween die mit mir uumlberfuhren Waren geistige Naturen

35 Για τη laquoσκηνογραφίαraquo που ευνοεί την εμφάνιση οραμάτων στον Σολωμό βλ Δ Ν Μαρωνίτης laquoΕφιάλτες και οράματα στον Σολωμόraquo στο Διαλέξεις Αθήνα Στιγμή 1992 σ 1536 Σε ονειρικό θέμα και μάλιστα σε προφητικό όνειρο θανάτου αναφέρεται και η μπαλάντα του F Hebbel ldquoDer Heideknaberdquo [laquoΤο παιδί της χέρσας γηςraquo] όπου μάλιστα προβάλλεται και το αναπόδραστο του πεπρωμένου Η εικονοπλασία ωστόσο και η υπόθεση διαφέρουν πολύ37 Uhland ό π σημ 31 σ 40

12

[Αυτό το ποτάμι το έχω ξαναπεράσει πριν από χρόνια Εδώ το κάστρο στο μισόφωτο του δειλινού πέρα αχολογάει το φράγμα όπως πάντα Και μές σrsquo αυτή τη βάρκα μαζί μου ήταν δύο σύντροφοι Αχ ένας φίλος σαν πατέρας και ένας νέος γεμάτος ελπίδες Έτσι όποτε τολμήσω να σκεφτώ τις παλιές ευτυχισμένες μέρες πάντα νοσταλγώ συντρόφους ακριβούς που άρπαξε ο θάνατος Ωστόσο αυτό που στεριώνει κάθε φιλία είναι η συνάντηση των ψυχώνmiddot πνευματικές ήταν εκείνες οι ώρες και με πνεύματα είμαι ακόμα δεμένος Πάρε βαρκάρη πάρε τα ναύλα που με χαρά πληρώνω τριπλά Οι δύο συνταξιδιώτες μου δεν ήταν παρά πνεύματα]

Τα κοινά θεματικά στοιχεία με το ποίημα του Βιζυηνού είναι ο ποταμός και ο θάνατος Και παρόλο που δεν αναφέρεται όνειρο υπάρχει ωστόσο το θέμα της αναπόλησης και των αναμνήσεων που αποκτά κάτι από την ονειρική laquoμαγικήraquo ασάφεια εξαιτίας του χρόνου που μεσολάβησε και της φαντασίας που καλείται να γεμίσει τα κενά Η μνήμη λοιπόν με αφορμή το πέρασμα του ποταμού ανακαλεί μετωνυμικά τους νεκρούς και για άλλη μια φορά το νερό γίνεται ο δίαυλος που ενώνει και χωρίζει ζωή και θάνατο Με τα δεδομένα αυτά ο περαματάρης της τελευταίας στροφής με τα τριπλά ναύλα που εισπράττει υπαινίσσεται το μυθολογικό του ανάλογο και η διάβαση του ποταμού συντροφιά με τις ψυχές των νεκρών μετατρέπεται σε ταξίδι θανάτου οιωνό του θανάτου του ίδιου του ποιητικού υποκειμένου ή καλύτερα σε ταξίδι στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου αφού τα όρια υπερβαίνονται και οι νεκροί συνυπάρχουν με τους ζωντανούς ως laquogeistige Naturenraquo38 Δεν υπάρχει η θανάσιμη απελπισία του Βιζυηνού αλλά το κλίμα της θλιμμένης υποβολής είναι αντίστοιχο και τα σημεία που επιστρατεύονται προέρχονται σαφώς από έναν κοινό κώδικα

Μια αντίστοιχη διάθεση και εικονοπλασία ανιχνεύεται και στο ποίημα του Uhland laquoDas Schiffleinraquo [laquoΤο καραβάκιraquo] από τη συλλογή Balladen und Romanzen39 όπου το θαλάσσιο ταξίδι παραλληλίζεται με τη ζωή και την αποξένωση ενώ στο τέλος διακρίνεται μια έμμεση παραπομπή στο πορθμείο των νεκρών

Ein Schifflein ziehet leiseDen Strom hin seine GleiseEs schweigen die drin wandernDenn keiner kennt den andern

[hellip]Hart stoumlsst es auf am StrandeMan trennt sich in die LandeWann treffen wir uns BruumlderAuf e i n e m Schifflein wieder 40

38 Πρβ και μια αντίληψη διαδεδομένη στον χριστιανικό μεσαίωνα σύμφωνα με την οποία οι νεκροί είναι παρόντες μεταξύ των ζωντανών σε ορισμένες περιπτώσεις αλλά γίνονται αντιληπτοί μόνο από αυτούς που πρόκειται να πεθάνουν σύντομα βλ Αριές ό π σημ 28 τ Α΄ Η εποχή των κοιμωμένων σ 2639 Uhland ό π σημ 31 σσ 146-14740 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Uhland πραγματεύεται μια ανάλογη θεματική και σε μια επιστολή του προς τον Justinus Kerner όπου σχολιάζει ένα όνειρο του φίλου του με τρόπο που συμφύρει φαντασία και πραγματικότητα και συνδυάζει εμπειρίες της εγρήγορσης με deacutejagrave vu αισθήσεις Εδώ μια ολόκληρη περιοχή φέρεται να καταποντίζεται σε ένα ρέμα και να παρασύρεται από τα νερά του για να καταλήξει στον ποταμό Νέκαρ Καθώς ο φίλος περνάει πάνω από τη γέφυρα του Νέκαρ κοιτάζει για μια στιγμή τον ποταμό και η ματιά του συλλαμβάνει την εικόνα που θα αντικατοπτριστεί στη συνέχεια στο όνειρό του Έτσι προκύπτουν τα μοτίβα τόσο της διάβασης όσο και του καθρέφτη και του ειδώλου αλλά και η προβολή του ειδώλου στο όνειρο (Uhland ό π σημ 31 τ B΄ Saumlmtliche Dramen und

13

[Ένα καραβάκι πλέει σιγανά ακολουθώντας το ρεύμα Οι επιβάτες του είναι σιωπηλοί γιατί είναι όλοι άγνωστοι μεταξύ τους [hellip] Απότομα χτυπάει στην ακτή οι δρόμοι μας χωρίζουν στη στεριά Πότε αδέρφια θα βρεθούμε ξανά όλοι μαζί στο ίδιο καραβάκι]

Νυχτερινή ναυσιπλοΐα που καταλήγει σε παρασυρμό από τα ρεύματα και από τo κάλεσμα των νηρηΐδων απαντά και στο ποίημα laquoDie Elfenkluftraquo [laquoΟ γκρεμός των ξωτικώνraquo] από τα Gedichte aus dem Nachlass41[Ποιήματα από τα κατάλοιπα] του Uhland Και εδώ η κωπηλασία είναι βαριά σαν τη ζωή και η πλημμυρίδα κλέβει την ευτυχία όπως η laquoαπελπισιάraquo και η laquoαπονιά του κόσμουraquo

ldquoSchwer ist der RuderschlagSchwer mir das LebenAch und kein Abend magRuhe mir gebenSeit mir die wilde FlutRaubte mein liebstes Gluumlckrdquo [hellip]

[Βαρύ το κουπί που τραβώ βαριά και η ζωή μου Aχ Καμιά βραδιά δεν μπορεί να μου χαρίσει τη γαλήνη από τότε που η άγρια πλημμύρα μού άρπαξε την πιο ακριβή ευτυχία μου]

Από τα προηγούμενα έχει ήδη προκύψει το δεύτερο βασικό θέμα του ποιήματος του Βιζυηνού το θέμα του σωσία ή του ειδώλου που φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεδεμένο με το θέμα του νερού ως υγρού καθρέφτη Tο θέμα σε πολλές και ποικίλες εκδοχές κατέχει κεντρική θέση στην ανθρωπολογία την ψυχανάλυση και τη λογοτεχνία42 Το είδωλο πάντως είναι πάνω απrsquo όλα σήμα θανάτου

Οι άνθρωποι κοιτάζονται σrsquo έναν καθρέφτη και ανακαλύπτουν τον θάνατο Από τον 16ο αιώνα ώς την εποχή του μπαρόκ οι ζωγράφοι Γερμανοί ή Ισπανοί απέδωσαν επανειλημμένα αυτό το αναπάντεχο φαινόμενο είτε κατακεραυνώνει μια νεαρή γυναίκα στο μπουντουάρ της είτε γίνεται δεκτό μrsquo ένα αίσθημα παραίτησης από το γηραιό εκείνο ζεύγος των Μπούρκμαϊρ οι οποίοι βλέπουν στον καθρέφτη την εικόνα τους με μορφή νεκροκεφαλών Αυτά σημειώνει ο Μ Vovelle στην αρχή του βιβλίου του για την ιστορία του θανάτου στον δυτικό πολιτισμό43 Το είδωλο ταυτίζεται με την ψυχή τόσο στην τέχνη όσο και στα λαϊκά έθιμα των διαβατηρίων τελετών πολλών διαφορετικών πολιτισμών44 Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται και πλατιά διαδεδομένες πρακτικές όπως το άδειασμα των κουβάδων και των δοχείων με νερό ή γάλα αλλά και η κάλυψη

Dramenfragmente dichterische Prosa ausgewaumlhlte Briefe σσ 474 - 475) 41 Uhland ό π σημ 31 σσ 405-407 42 Για μια διεξοδική παρουσίαση του θέματος βλ P Jourde ndash P Tortonese Visages du double Un thegraveme litteacuteraire Χ τ ε Nathan 1996 ιδιαίτερα (από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ) σσ 43 ndash 47 όπου εξετάζεται η σχέση του θέματος με τον μεσμερισμό και τον ρομαντισμό Βλ και την κλασική μελέτη του O Rank The double A psychoanalytic study Translated and edited by H Tucker jr Νέα Υόρκη Λονδίνο Σκάρμπορο New American Library 197143 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 2744 Μεταξύ άλλων και στη Γερμανία και στην Ελλάδα κατά τον Frazer στο Rank ό π σημ 42 σ 66

14

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

[Αυτό το ποτάμι το έχω ξαναπεράσει πριν από χρόνια Εδώ το κάστρο στο μισόφωτο του δειλινού πέρα αχολογάει το φράγμα όπως πάντα Και μές σrsquo αυτή τη βάρκα μαζί μου ήταν δύο σύντροφοι Αχ ένας φίλος σαν πατέρας και ένας νέος γεμάτος ελπίδες Έτσι όποτε τολμήσω να σκεφτώ τις παλιές ευτυχισμένες μέρες πάντα νοσταλγώ συντρόφους ακριβούς που άρπαξε ο θάνατος Ωστόσο αυτό που στεριώνει κάθε φιλία είναι η συνάντηση των ψυχώνmiddot πνευματικές ήταν εκείνες οι ώρες και με πνεύματα είμαι ακόμα δεμένος Πάρε βαρκάρη πάρε τα ναύλα που με χαρά πληρώνω τριπλά Οι δύο συνταξιδιώτες μου δεν ήταν παρά πνεύματα]

Τα κοινά θεματικά στοιχεία με το ποίημα του Βιζυηνού είναι ο ποταμός και ο θάνατος Και παρόλο που δεν αναφέρεται όνειρο υπάρχει ωστόσο το θέμα της αναπόλησης και των αναμνήσεων που αποκτά κάτι από την ονειρική laquoμαγικήraquo ασάφεια εξαιτίας του χρόνου που μεσολάβησε και της φαντασίας που καλείται να γεμίσει τα κενά Η μνήμη λοιπόν με αφορμή το πέρασμα του ποταμού ανακαλεί μετωνυμικά τους νεκρούς και για άλλη μια φορά το νερό γίνεται ο δίαυλος που ενώνει και χωρίζει ζωή και θάνατο Με τα δεδομένα αυτά ο περαματάρης της τελευταίας στροφής με τα τριπλά ναύλα που εισπράττει υπαινίσσεται το μυθολογικό του ανάλογο και η διάβαση του ποταμού συντροφιά με τις ψυχές των νεκρών μετατρέπεται σε ταξίδι θανάτου οιωνό του θανάτου του ίδιου του ποιητικού υποκειμένου ή καλύτερα σε ταξίδι στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου αφού τα όρια υπερβαίνονται και οι νεκροί συνυπάρχουν με τους ζωντανούς ως laquogeistige Naturenraquo38 Δεν υπάρχει η θανάσιμη απελπισία του Βιζυηνού αλλά το κλίμα της θλιμμένης υποβολής είναι αντίστοιχο και τα σημεία που επιστρατεύονται προέρχονται σαφώς από έναν κοινό κώδικα

Μια αντίστοιχη διάθεση και εικονοπλασία ανιχνεύεται και στο ποίημα του Uhland laquoDas Schiffleinraquo [laquoΤο καραβάκιraquo] από τη συλλογή Balladen und Romanzen39 όπου το θαλάσσιο ταξίδι παραλληλίζεται με τη ζωή και την αποξένωση ενώ στο τέλος διακρίνεται μια έμμεση παραπομπή στο πορθμείο των νεκρών

Ein Schifflein ziehet leiseDen Strom hin seine GleiseEs schweigen die drin wandernDenn keiner kennt den andern

[hellip]Hart stoumlsst es auf am StrandeMan trennt sich in die LandeWann treffen wir uns BruumlderAuf e i n e m Schifflein wieder 40

38 Πρβ και μια αντίληψη διαδεδομένη στον χριστιανικό μεσαίωνα σύμφωνα με την οποία οι νεκροί είναι παρόντες μεταξύ των ζωντανών σε ορισμένες περιπτώσεις αλλά γίνονται αντιληπτοί μόνο από αυτούς που πρόκειται να πεθάνουν σύντομα βλ Αριές ό π σημ 28 τ Α΄ Η εποχή των κοιμωμένων σ 2639 Uhland ό π σημ 31 σσ 146-14740 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Uhland πραγματεύεται μια ανάλογη θεματική και σε μια επιστολή του προς τον Justinus Kerner όπου σχολιάζει ένα όνειρο του φίλου του με τρόπο που συμφύρει φαντασία και πραγματικότητα και συνδυάζει εμπειρίες της εγρήγορσης με deacutejagrave vu αισθήσεις Εδώ μια ολόκληρη περιοχή φέρεται να καταποντίζεται σε ένα ρέμα και να παρασύρεται από τα νερά του για να καταλήξει στον ποταμό Νέκαρ Καθώς ο φίλος περνάει πάνω από τη γέφυρα του Νέκαρ κοιτάζει για μια στιγμή τον ποταμό και η ματιά του συλλαμβάνει την εικόνα που θα αντικατοπτριστεί στη συνέχεια στο όνειρό του Έτσι προκύπτουν τα μοτίβα τόσο της διάβασης όσο και του καθρέφτη και του ειδώλου αλλά και η προβολή του ειδώλου στο όνειρο (Uhland ό π σημ 31 τ B΄ Saumlmtliche Dramen und

13

[Ένα καραβάκι πλέει σιγανά ακολουθώντας το ρεύμα Οι επιβάτες του είναι σιωπηλοί γιατί είναι όλοι άγνωστοι μεταξύ τους [hellip] Απότομα χτυπάει στην ακτή οι δρόμοι μας χωρίζουν στη στεριά Πότε αδέρφια θα βρεθούμε ξανά όλοι μαζί στο ίδιο καραβάκι]

Νυχτερινή ναυσιπλοΐα που καταλήγει σε παρασυρμό από τα ρεύματα και από τo κάλεσμα των νηρηΐδων απαντά και στο ποίημα laquoDie Elfenkluftraquo [laquoΟ γκρεμός των ξωτικώνraquo] από τα Gedichte aus dem Nachlass41[Ποιήματα από τα κατάλοιπα] του Uhland Και εδώ η κωπηλασία είναι βαριά σαν τη ζωή και η πλημμυρίδα κλέβει την ευτυχία όπως η laquoαπελπισιάraquo και η laquoαπονιά του κόσμουraquo

ldquoSchwer ist der RuderschlagSchwer mir das LebenAch und kein Abend magRuhe mir gebenSeit mir die wilde FlutRaubte mein liebstes Gluumlckrdquo [hellip]

[Βαρύ το κουπί που τραβώ βαριά και η ζωή μου Aχ Καμιά βραδιά δεν μπορεί να μου χαρίσει τη γαλήνη από τότε που η άγρια πλημμύρα μού άρπαξε την πιο ακριβή ευτυχία μου]

Από τα προηγούμενα έχει ήδη προκύψει το δεύτερο βασικό θέμα του ποιήματος του Βιζυηνού το θέμα του σωσία ή του ειδώλου που φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεδεμένο με το θέμα του νερού ως υγρού καθρέφτη Tο θέμα σε πολλές και ποικίλες εκδοχές κατέχει κεντρική θέση στην ανθρωπολογία την ψυχανάλυση και τη λογοτεχνία42 Το είδωλο πάντως είναι πάνω απrsquo όλα σήμα θανάτου

Οι άνθρωποι κοιτάζονται σrsquo έναν καθρέφτη και ανακαλύπτουν τον θάνατο Από τον 16ο αιώνα ώς την εποχή του μπαρόκ οι ζωγράφοι Γερμανοί ή Ισπανοί απέδωσαν επανειλημμένα αυτό το αναπάντεχο φαινόμενο είτε κατακεραυνώνει μια νεαρή γυναίκα στο μπουντουάρ της είτε γίνεται δεκτό μrsquo ένα αίσθημα παραίτησης από το γηραιό εκείνο ζεύγος των Μπούρκμαϊρ οι οποίοι βλέπουν στον καθρέφτη την εικόνα τους με μορφή νεκροκεφαλών Αυτά σημειώνει ο Μ Vovelle στην αρχή του βιβλίου του για την ιστορία του θανάτου στον δυτικό πολιτισμό43 Το είδωλο ταυτίζεται με την ψυχή τόσο στην τέχνη όσο και στα λαϊκά έθιμα των διαβατηρίων τελετών πολλών διαφορετικών πολιτισμών44 Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται και πλατιά διαδεδομένες πρακτικές όπως το άδειασμα των κουβάδων και των δοχείων με νερό ή γάλα αλλά και η κάλυψη

Dramenfragmente dichterische Prosa ausgewaumlhlte Briefe σσ 474 - 475) 41 Uhland ό π σημ 31 σσ 405-407 42 Για μια διεξοδική παρουσίαση του θέματος βλ P Jourde ndash P Tortonese Visages du double Un thegraveme litteacuteraire Χ τ ε Nathan 1996 ιδιαίτερα (από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ) σσ 43 ndash 47 όπου εξετάζεται η σχέση του θέματος με τον μεσμερισμό και τον ρομαντισμό Βλ και την κλασική μελέτη του O Rank The double A psychoanalytic study Translated and edited by H Tucker jr Νέα Υόρκη Λονδίνο Σκάρμπορο New American Library 197143 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 2744 Μεταξύ άλλων και στη Γερμανία και στην Ελλάδα κατά τον Frazer στο Rank ό π σημ 42 σ 66

14

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

[Ένα καραβάκι πλέει σιγανά ακολουθώντας το ρεύμα Οι επιβάτες του είναι σιωπηλοί γιατί είναι όλοι άγνωστοι μεταξύ τους [hellip] Απότομα χτυπάει στην ακτή οι δρόμοι μας χωρίζουν στη στεριά Πότε αδέρφια θα βρεθούμε ξανά όλοι μαζί στο ίδιο καραβάκι]

Νυχτερινή ναυσιπλοΐα που καταλήγει σε παρασυρμό από τα ρεύματα και από τo κάλεσμα των νηρηΐδων απαντά και στο ποίημα laquoDie Elfenkluftraquo [laquoΟ γκρεμός των ξωτικώνraquo] από τα Gedichte aus dem Nachlass41[Ποιήματα από τα κατάλοιπα] του Uhland Και εδώ η κωπηλασία είναι βαριά σαν τη ζωή και η πλημμυρίδα κλέβει την ευτυχία όπως η laquoαπελπισιάraquo και η laquoαπονιά του κόσμουraquo

ldquoSchwer ist der RuderschlagSchwer mir das LebenAch und kein Abend magRuhe mir gebenSeit mir die wilde FlutRaubte mein liebstes Gluumlckrdquo [hellip]

[Βαρύ το κουπί που τραβώ βαριά και η ζωή μου Aχ Καμιά βραδιά δεν μπορεί να μου χαρίσει τη γαλήνη από τότε που η άγρια πλημμύρα μού άρπαξε την πιο ακριβή ευτυχία μου]

Από τα προηγούμενα έχει ήδη προκύψει το δεύτερο βασικό θέμα του ποιήματος του Βιζυηνού το θέμα του σωσία ή του ειδώλου που φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεδεμένο με το θέμα του νερού ως υγρού καθρέφτη Tο θέμα σε πολλές και ποικίλες εκδοχές κατέχει κεντρική θέση στην ανθρωπολογία την ψυχανάλυση και τη λογοτεχνία42 Το είδωλο πάντως είναι πάνω απrsquo όλα σήμα θανάτου

Οι άνθρωποι κοιτάζονται σrsquo έναν καθρέφτη και ανακαλύπτουν τον θάνατο Από τον 16ο αιώνα ώς την εποχή του μπαρόκ οι ζωγράφοι Γερμανοί ή Ισπανοί απέδωσαν επανειλημμένα αυτό το αναπάντεχο φαινόμενο είτε κατακεραυνώνει μια νεαρή γυναίκα στο μπουντουάρ της είτε γίνεται δεκτό μrsquo ένα αίσθημα παραίτησης από το γηραιό εκείνο ζεύγος των Μπούρκμαϊρ οι οποίοι βλέπουν στον καθρέφτη την εικόνα τους με μορφή νεκροκεφαλών Αυτά σημειώνει ο Μ Vovelle στην αρχή του βιβλίου του για την ιστορία του θανάτου στον δυτικό πολιτισμό43 Το είδωλο ταυτίζεται με την ψυχή τόσο στην τέχνη όσο και στα λαϊκά έθιμα των διαβατηρίων τελετών πολλών διαφορετικών πολιτισμών44 Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται και πλατιά διαδεδομένες πρακτικές όπως το άδειασμα των κουβάδων και των δοχείων με νερό ή γάλα αλλά και η κάλυψη

Dramenfragmente dichterische Prosa ausgewaumlhlte Briefe σσ 474 - 475) 41 Uhland ό π σημ 31 σσ 405-407 42 Για μια διεξοδική παρουσίαση του θέματος βλ P Jourde ndash P Tortonese Visages du double Un thegraveme litteacuteraire Χ τ ε Nathan 1996 ιδιαίτερα (από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ) σσ 43 ndash 47 όπου εξετάζεται η σχέση του θέματος με τον μεσμερισμό και τον ρομαντισμό Βλ και την κλασική μελέτη του O Rank The double A psychoanalytic study Translated and edited by H Tucker jr Νέα Υόρκη Λονδίνο Σκάρμπορο New American Library 197143 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 2744 Μεταξύ άλλων και στη Γερμανία και στην Ελλάδα κατά τον Frazer στο Rank ό π σημ 42 σ 66

14

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

των καθρεφτών σε περίπτωση θανάτου έτσι ώστε να μην αιχμαλωτιστεί πουθενά η ψυχή του νεκρού Ή laquoμήπως φοβούνται ότι η περιπλανώμενη ψυχή αιχμαλωτισμένη μέσα στον καθρέφτη θα πάρει τη θέση της ψυχής του απρόσεκτου που θα κοιταχτεί σε αυτόνraquo45 Ο συναφής μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ εύγλωττη όψη των παραπάνω Το θέμα αυτό που ανακινεί το δίπολο έρως - θάνατος και εμφανίζεται σε πολλές λογοτεχνικές εκδοχές έχει συνδεθεί στην ψυχανάλυση με την ενοχή την αυτοκτονία και τις ψυχικές διαταραχές ενώ παίζει σημαντικό ρόλο και στη γερμανική ρομαντική ψυχολογία (Mesmer)46 Περαιτέρω η θέα του ειδώλου φαίνεται ότι συνεχίζει να προκαλεί θανάσιμα μεταφυσικά (και ποιητολογικά) ρίγη στους συμβολιστές και στις νεοτερικές προεκτάσεις τους όπως πχ στο ποίημα ldquoLes fenecirctresrdquo (laquoΤα παράθυραraquo) του Mallarmeacute [hellip] Je me mire et je me vois ange Et je meurs et jrsquo aime

-Que la vitre soit lrsquo art soit la mysticiteacute-A renaicirctre portant mon recircve en diadegraveme Au ciel anteacuterieur ougrave fleurit la Beauteacute

[Κατοπτρίζομαι ορώμαι άγγελος Και ποθώ ενώ σβήνω - Το γυαλί ας είνrsquo η τέχνη ας είνrsquo η έλξη η μυστική ndash Να αναγεννηθώ με διάδημα τrsquo όνειρό μου εκείνο Στον προϋπάρχοντα ουρανό η ομορφιά που ανθεί] (μετ Γ Σ Πατριαρχέας)

΄Η και στο laquoΚρυστάλλινο φιλίraquo του Γ Θέμελη

[hellip]Είναι μια ερημία τρομαχτική

Σαν όταν σκύβεις και φιλάςΤα χείλη σου στον καθρέφτη

Και σε φοβίζει το ψυχρό κρυστάλλινο φιλί 47

Αντίστοιχα επιθανάτιους συνειρμούς προκαλεί και ο σωσίας ως σύστοιχο ονειρικό θέμα Πρόκειται για αντίληψη αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη αλλά και στην Ανατολή με ειδική έμφαση μάλιστα (πράγμα που προφανώς ενδιαφέρει εδώ) στη Γερμανία Τουλάχιστον σύμφωνα με τη μαρτυρία του G de Nerval στην Αυρηλία ένα από τα βασικά ονειρικά κείμενα του ρομαντισμού Εδώ ο αφηγητής αισθάνεται ότι κοντά του βρίσκεται κάποιος που του μοιάζει

Για μια στιγμή μου κατέβηκε η ιδέα να προσπαθήσω να κοιτάξω πίσω μου προς το μέρος εκείνου για τον οποίο γινόταν λόγος έπειτα φοβήθηκα γιατί θυμήθηκα

45 Βοβέλ ό π σημ 30 σ 6646 Βλ σχετικά Rank ό π σημ 42 σσ 69-86 (ldquoNarcissism and the doublerdquo) Πρβ και Bachelard ό π σημ 23 σσ 25 ndash 37 Βλ και το κλασικό έργο της L Vinge The Narcissus theme in western European literature up to the early nineteenth century (μετ από τα σουηδικά R Dewsnap κ ά) Λουντ Gleerup 196747 Για τη μετάφραση του Mallarmeacute βλ Τα ποιήματα του Steacutephane Mallarmeacute (μετ Γ Σ Πατριαρχέας) Αθήνα Ιδεόγραμμα 1992 σσ 25-27 Το ποίημα του Θέμελη προέρχεται από τη συλλογή laquoΤο δίχτυ των ψυχώνraquo (1966) Γ Θέμελη Ποιήματα Θεσσαλονίκη 1970 τ Β΄ σ 106

15

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

μια παράδοση πασίγνωστη στη Γερμανία πού λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει ένα σωσία και ότι απ΄τη στιγμή που τον δει ο θάνατος βρίσκεται κοντά48

Το θέμα του ονειρικού σωσία επανέρχεται και σε άλλο σημείο του κειμένου συνδυάζεται όμως με τον εσωτερικό διχασμό του ανθρώπου όπως αυτός απαντά σε πολλές παραδόσεις

Ποιο ήταν όμως άραγε αυτό το Πνεύμα που βρισκόταν μέσα σε μένα και έξω από μένα Ήταν ο Σωσίας των μύθων ή εκείνος ο μυστικός αδελφός που οι Ανατολίτες ονομάζουν Φερονέρ Μήπως είχα επηρεαστεί από την ιστορία εκείνου του ιππότη που πάλεψε σrsquo ένα δάσος όλη νύχτα μrsquo έναν άγνωστο που ήταν ο ίδιος ο εαυτός του[hellip] laquoΟ άνθρωπος είναι διπλόςraquo είπα μέσα μου ndashlaquoΑισθάνομαι δυο ανθρώπους μέσα μουraquo έγραφε ένας Πατέρας της Εκκλησίας [hellip] Οι Ανατολίτες είδαν εκεί δυο εχθρούς το καλό και το κακό πνεύμα laquoΕίμαι το καλό Είμαι το κακό Σε κάθε περίπτωση το άλλο μου είναι εχθρικόhellip [hellip] Προσκολλημένα στο ίδιο σώμα και τα δύο [hellip]είναι ίσως το ένα ταμένο στη δόξα και στην ευτυχία το άλλο στην εκμηδένιση ή στην αιώνια οδύνηraquo49

Άραγε είναι ή ίδια αυτή εκμηδένιση και αιώνια οδύνη που εκφράζει η διπλή μορφή στο ποίημα του Βιζυηνού Ή και οι διχασμένοι χαρακτήρες των διηγημάτων του50 Ή ακόμα (για να επιστρέψουμε στο πιο άμεσο διακειμενικό περιβάλλον του laquoΟνείρουraquo) και ο σωσίας (ldquoDer Doppeltgaumlngerrdquo) του Heine που ξενυχτάει μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης του laquoωχρός σύντροφοςraquo σαν τον θάνατο 51

Still ist Nacht es ruhen die GassenIn diesem Hause wohnte mein Schatz

Sie hat schon laumlngst die Stadt verlassenDoch steht noch das Haus auf demselben Platz

Da steht auch ein Mensch und starrt in die Houmlhe

Und ringt die Haumlnde vor SchmerzensgewaltMir graust es wenn ich sein Antlitz sehe-Der Mond zeigt mir meine eigne Gestalt

Du Doppeltgaumlnger du bleicher GeselleWas aumlffest du nach mein LiebesleidDas mich gequaumllt auf dieser Stelle

So manche Nacht in alter Zeit

48 Ζ Ντε Νερβάλ Αυρηλία (μετ Β Κάσσος) Αθήνα Αιγόκερως 1981 σ 2149 ό π σημ 48 σ 48 50 Για τους laquoδιχασμένουςraquo χαρακτήρες στα διηγήματα του Βιζυηνού βλ Α Μαραγκόπουλος laquoΗ μόνη της ζωής του μυθιστορία Η δεξίωση των λογοτεχνικών ειδών στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνούraquo Ενδοχώρα 348 (1996) 70 To θέμα εξετάζει από ψυχαναλυτική σκοπιά και ο Θ Τζούλης laquoΤο μητρικό μορφοείδωλο στο έργο του Βιζυηνού Προσπάθεια ψυχοκριτικήςraquo στο Ποίος ήτον ο Γεώργιος Βιζυηνός Εκατόν σαράντα έτη από τον θάνατό του Τετράδια Ευθύνης 29 (1988) σσ 101-10351 ό π σημ 34 σ 230 Στον Heine το θέμα του σωσία σε ονειρικό πλαίσιο απαντά και σε άλλα ποιήματα όπως το ldquoIm naumlchtrsquogen Traum hab ich mich selbst getraumlumtrdquo [laquoΤη νύχτα ονειρεύτηκα τον εαυτό μουraquo] και το ldquoIm Traum sah ich ein Maumlnnlein klein und putzigldquo [laquoΕίδα στrsquo όνειρό μου ένα ανθρωπάκι μικρό κι αστείοraquo] (από τη σειρά Τraumbilder) που αναφέρονται σε θέματα ερωτικής διάψευσης

16

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

[Ήσυχη είναι η νύχτα σιωπή στα δρομάκια σrsquo αυτό το σπίτι ζούσε η αγάπη μουmiddot Έχει φύγει από την πόλη εδώ χρόνια όμως το σπίτι είναι πάντα στην ίδια θέση Εκεί στέκεται ένας άνθρωπος με το βλέμμα καρφωμένο ψηλά και στρέφει τα χέρια του από αβάσταχτο πόνοmiddot ανατριχιάζω όταν βλέπω το πρόσωπό του ndash το φεγγαρόφωτο μου δείχνει την ίδια μου τη μορφή Ω σωσία Ω ωχρέ σύντροφε γιατί μιμείσαι το βάσανο του έρωτά μου που τόσο με τυράννησε σrsquo αυτό τον ίδιο τόπο κάποιες νύχτες άλλων καιρών]

Ο Ηeine είναι μόνο μια ενδεικτική περίπτωση Το θέμα του σωσία είναι κεντρικό στη γερμανική ρομαντική λογοτεχνία ονειρική και μη και από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ πρέπει να σημειωθεί ειδικά η παρουσία του στον Goethe και στον Hoffmann o oποίος μάλιστα θεωρείται και εισηγητής του52

Τα πρόσωπα του θανάτου είναι πολλά και ποικίλα Αυτά που απαντούν στο

laquoΌνειρονraquo φαίνεται ότι έρχονται από πολύ μακριά και από πολύ κοντά ταυτόχρονα Από τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου τα όνειρα τους μύθους και την προφορική ποίηση μέχρι και τον γραμματειακό λόγο με αποκορύφωμα τον όψιμο ρομαντισμό και τις συμβολιστικές του απολήξεις Όπως έχει προαναφερθεί δεν είναι δυνατόν εν προκειμένω να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό laquoπρότυποraquo53 όπως συμβαίνει με άλλα έργα του Βιζυηνού Όμως τα υλικά της εικονοπλασίας του είναι διάσπαρτα στα γερμανικά διαβάσματά του ποιητή (αλλά και στη γνώση του της λαϊκής παράδοσης και προφορικής λογοτεχνίας) και ανασυντίθενται εδώ σε έναν αστερισμό εν μέρει μιμητικό και εν μέρει ρηξικέλευθο Πού συναντιούνται στο μικρό αυτό επιτάφιο παράδοση και νεοτερικότητα Και ακόμα πώς διασταυρώνονται στον ευαίσθητο ονειρικό τόπο φαναριώτικες συμβάσεις ευρωπαϊκές ρομαντικές υπερβάσεις και (ενδεχομένως) επιστημονικοί περί ονείρου λόγοι

Στο σημείο αυτή πρέπει να γίνει λόγος αναλυτικότερα για ένα θέμα που μόνο υπαινικτικά έχει αναφερθεί παραπάνω για το πέρασμα από την αλληγορία στο σύμβολο μια διεργασία που χαρακτηρίζει μεταξύ άλλων τη μετάβαση στη νεοτερικότητα Αν δεχτούμε τη θρησκευτική - μυθική προέλευση της αλληγορίας που συνδέει συμβατικά και μονοσήμαντα μια εικόνα με μια έννοια θρησκευτικής συνήθως ή κοσμολογικής τάξης τότε το σύμβολο των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου

αι και εξής) διαφοροποιείται χαρακτηριστικά˙ χωρίς να χάνει απόλυτα την επαφή με τη μυθική καταγωγή του λειτουργεί ωστόσο πολύ πιο ελεύθερα βιωματικά ενδοσκοπικά και γενικά απαιτεί την αυτενέργεια και συμμετοχή του ποιητή αλλά και του αναγνώστη στη διαδικασία της σήμανσης Η κριτική μάλιστα διακρίνει αδρά δύο στάδια συμβολοποίησης το ρομαντικό που χαρακτηρίζεται ακόμα από εξωστρέφεια και οικουμενικότητα και το συμβολιστικό όπου επικρατεί η συγκέντρωση στο υποκείμενο και στον εσωτερικό του κόσμο54 Στο πλαίσιο αυτό η χρήση ορισμένων επανερχόμενων μοτίβων στον Βιζυηνό όπως το παιδί η νύχτα το νερό είναι σαφές ότι έχουν απομακρυνθεί από την πρωτογενή μυθική τους διάσταση που προσιδιάζει στην αλληγορία και χρησιμοποιούνται συχνά με νεοτερικούς συμβολιστικούς όρους Πάντα εν μέρει βέβαια Γιατί η διαφάνεια με την οποία συχνά ενσωματώνεται στο ποίημα η laquoμετάφρασήraquo τους αποδυναμώνει αρκετά τη προσεκτικά σκηνοθετημένη υποβολή και παραπέμπει σε πιο παρωχημένους ποιητικούς τρόπους

52 Rank ό π σημ 42 σσ XIII 39 Πρβ και τη σχέση του θέματος με τον Nietzsche σ 2353 Το laquoΌνειροraquo του Uhland (ldquoDer Traumrdquo ό π σημ 31 σ 125) που έχει μεταφράσει ο Βιζυηνός έχει ερωτική υπόθεση και αναφέρεται επίσης στον θάνατο54 Για όλα τα παραπάνω βλ Vordtriede ό π σημ 7 κεφ VI ndashVII σσ 98-122

17

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

Στον ελληνικό χώρο η χρήση του ονειρικού θέματος την εποχή που γράφτηκε το ποίημα όπως και λίγο πριν και λίγο μετά είναι πρώτον μάλλον σπάνια σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και δεύτερον εν πολλοίς συμβατική Το όνειρο στα ποιήματα του αθηναϊκού ρομαντισμού δεν έχει βέβαια την άκαμπτη μυθολογική σκηνοθεσία του κλασικισμού ωστόσο απέχει πολύ τόσο από την απόδοση της ονειρικής εμπειρίας και του ονειρικού κώδικα όσο και από τη σύναψή του με το ψυχολογικό βάθος του ανθρώπου Τα προδρομικά ταξίδια των ονείρων και οραμάτων του Σολωμού στο ασυνείδητο μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμα υποδοχές Οι ονειρικές γυναικείες μορφές του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1829-1854) για παράδειγμα αποτελούν περισσότερο αφορμές για ανάπτυξη θεμάτων όπως ο έρωτας πέρα από τον τάφο ή η ματαιότητα των εγκοσμίων παρά δείγματα ενδιαφέροντος για την εσωτερική ζωή55

laquoΤrsquo όνειρό μουraquoΓελούσαν τα τριαντάφυλλα οι ανθοί μοσκοβολούσανκαι σε πουλιού πουρπούλισμα μόνο εσειούντο οι κλάδοικι οι αντιλιάδες στης δροσιάς τις στάλες εγλύστρούσανκι από διαμάντι ολόσπαρτο μου φάνη ένα λιβάδιΤρεμουλιαστές στα μάτια μου επαίζανε οι αχτίδεςπαρέκει εμουρμουρόκλαιγε μια βρύση στο πλευρό μουεδώ πως σrsquo είδα μοναχή πώς μοναχό με είδες

μου φάνη στrsquo όνειρό μουhellipΨιλό έπεφτε στους κόρφους σου το φόρεμα σαν πάχνη

που έβλεπε και δεν έβλεπε τα στήθια σου το μάτισα στον καθρέφτη τη θωριά οπού σκεπάζrsquo η άχνημrsquo αγγέλου αέρα το κορμί το ολόλαμπρό σου επάτεικαι σα να σε ξεγέλασε με χίλια δυο η μοίραολόχαρη ξεπέταχτη σrsquo είδα στο λογισμό μουΚόρη ας μην είναι πλάνη μου αυτrsquo ή χαρά που επήρα

για σένα στrsquo όνειρό μουΚαι γύρω σα να εγύρευες ανθό της αρεσκιάς σουστα χαμολούλουδrsquo έσκυφτες κrsquo οι πεταλούδες φεύγανκrsquo εγώ με κλώνο της μυρτιάς εσίμωσα κοντά σουμrsquo είδες γλαρά δε λάλησες αλλrsquo οι ματιές σου ελέγαν

πως ήθελε το χέρι σου τον κλώνο να μου πάρει μrsquo εδωκες το χαμόγελο σrsquo εδωκα τον ανθό μου

Τον πήρες με κυπαρισσιού τον έσμιξες κλωνάριΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

Εξύπνησα και στrsquo όνειρο πλανιέται ο λογισμός μουhellipΤον κόσμον κόρη θα δηλοί το στολιστό λιβάδι]το θαμποβόλημα εξηγεί την πλάνη αυτή του κόσμουκι αγνώριστος που σrsquo έδωκα εγώ το μυρτοκλάδισημαίνει για τον έρωτα πως μια ζωή δεν φθάνειμε το κυπαρισσόκλωνο που έσμιξες τον ανθό μου

δηλοί πως θrsquo αγαπά η ψυχή κι όταν καθείς πεθάνειΑυτό είναι τrsquo όνειρό μου

55 M Περάνθη Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως Αθήνα Εκδόσεις έργων Περάνθη χ χ τ Α΄ σσ 481 ndash 482

18

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

Ο κήπος η κόρη και τα σύμβολα που ανταλλάσσει με τον ονειρευόμενο (μυρτιά και κυπαρίσσι έρωτας και θάνατος56) συνθέτουν ένα τυπικό laquoχάρτινοraquo όνειρο Η αυστηρή πλαισίωση του ονειρικού επιπέδου χαρακτηριστική ένδειξη συμβατικής πραγμάτευσης του θέματος επιτυγχάνεται με την επανάληψη στο τέλος κάθε στροφής (μου φάνη στrsquo όνειρό μου Αυτό είναι τrsquo όνειρό μου κλπ) και με τη δήλωση laquoεξύπνησαraquo που εισάγει Η μονοσήμαντη διαφάνεια της ερμηνείας που ακολουθεί ενισχύει αυτό που διαφαίνεται από την αρχή ότι αυτό το όνειρο δεν το ονειρεύτηκε ποτέ κανείς Η λιτή διφορούμενη παρουσία των οραματικών γυναικείων μορφών του Σολωμού που μοιάζουν να αναδύονται από τα πιο βαθιά νερά της ψυχής μόνο κακεκτυπικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ανακαλείται εδώ σε αυτήν την ανώδυνη αλληγορία Ο αριθμός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να πολλαπλασιαστεί χωρίς να προσθέσει κάτι νέο στο ονειρικό τοπίο Ίσως μόνο το παρακάτω laquoΌνειροraquo του Μαβίλη αρκετά μεταγενέστερο (1896 πρώτη δημοσίευση 191557) θα μπορούσε να συνδυαστεί με το θέμα που ενδιαφέρει εδώ εξαιτίας τόσο του όψιμου ορίου που στοιχειοθετεί όσο και της θεματικής του το ποίημα μιλάει για θάνατο

Νύχτα με δίχως άστρα ουδέ φεγγάρι Σε μιαν άγρια παράδερνα λαγκάδα΄ Ξάφνου με σκιαχτερή ξένη ασκημάδαΤρεις Άχαρες θωρώ ΄ς ένα λογγάρι

Η μεσινή ψηλά κρατεί λυχνάρι Που των τριονών φωτίζει την αχνάδαrsquo

Ουρλιάζοντας μrsquo αταίριαστη βραχνάδα Αργά ξαλλάζουν το εξάδιπλο αχνάρι

Κι ομπρός μου σταματούν Τότε στηλόνει Η καθεμιά τα μάτια κατά μέναrsquoΗ μεσινή το λύχνο χαμηλόνει

Και φου Τον σβυούν οι τρεις με φύσημrsquo ένα Φρενιασμένος εξύπνησα Αχ Το φως μου-

Την ίδιαν ώρα εσβύστηκε ο αδερφός μου

Ένα προφητικό όνειρο με μυθολογική σκηνοθεσία που μοιάζει να παραπέμπει σε παλιότερα κοιτάσματα του ονειρικού θέματος παρά τη χρονική γειτνίαση με τα πρόσφατα φανερώματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού Ως χαρακτηριστικά laquoσυντηρητικόraquo στοιχείο πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ η ρομαντική φρίκη της σκηνοθεσίας που δεν συνάδει με τη συμβολιστική μελαγχολία Όσο για τη χρήση του ονείρου από τους ποιητές της γενιάς του ΄80 δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτοί προωθούν το θέμα στην τροχιά που έχει ήδη ακολουθήσει το ευρωπαϊκό του αντίστοιχο Στον Παλαμά για παράδειγμα αν και θεωρητικά η έννοια του ονείρου ταυτίζεται με το πεδίο και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην πράξη η ονειρική εμπειρία καθεαυτήν δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα Στην ποίησή του η έννοια του ονείρου απαντά κυρίως ως μεταφορά laquoόραμαraquo ή αλληγορική οπτασίαmiddot στα ευάριθμα laquoγνήσιαraquo ενύπνια που θεματίζονται το όνειρο φαίνεται ότι αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο προσχηματικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συμβολικών

56 Για τον ερωτικό (μεταξύ άλλων) συμβολισμό της μυρτιάς βλ Lurker ό π σημ 27 σ 505 λ ldquoMyrterdquo57 Λορέντζου Μαβίλη Τα ποιήματα (επιμ Γ Αλισανδράτος) Αθήνα Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1990 σ 74

19

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

φανταστικών εικόνων που σχετίζονται συνήθως με την ύπαρξη τον έρωτα ή την τέχνη Όπως για παράδειγμα στο ποίημα laquoΤα τρία φιλιάraquo (από την ενότητα laquoΣτίχοι σε γνωστό ήχοraquo 1900) ή στο πέμπτο σονέτο από τις laquoΠατρίδεςraquo (1895) της Ασάλευτης Ζωής (1904 Κατέβηκrsquo ένα όνειρο και στάθηκε μπροστά μου [hellip]) Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η ατμόσφαιρα του εφιάλτη αποδίδεται (κατά τόπους) πειστικότερα σε ποιήματα που δεν έχουν ρητά ονειρικό θέμα όπως το laquoΠανηγύρι στα Σπάρταraquo ή laquoΟ Νεκρόςraquo (από την ενότητα laquoΓυρισμόςraquo 1897) της ίδιας συλλογής Ίσως το πλησιέστερο στην περίπτωσή μας ποίημα του Παλαμά είναι το υπrsquo αριθ 36 της σειράς laquoΝέοι ανάπαιστοι και ίαμβοιraquo (1914) από τους Βωμούς (1915)58

Είδα όνειρο Παράθυρομrsquo ανοίξαν κάποιοι μάγοιπρος τα χρυσά ακροούραναπρος τα μαβιά πελάγη

Μα εκεί γιορτή που χαίρομουντην πλάση τη μεγάλητο παράθυρο κλείστηκεκι ο τοίχος ήρθε πάλι

Και σα να με ξεχάσανεσάμπως για καταδίκημε το χτιστό παράθυροχτίσαν κι εμένα Ω Φρίκη

Η αίσθηση της πτήσης από τη μια μεριά και του εγκλεισμού και της καθήλωσης από την άλλη αποτελούν τους δύο πόλους που οργανώνουν το νόημα στο παραπάνω κείμενο το οποίο παρά τη συμβατική παρέμβαση των laquoμάγωνraquo στην πρώτη στροφή μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγει μια ονειρική κατάσταση Όμως ήδη βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το ποίημα του Βιζυηνού μπορεί άραγε να διεκδικήσει με αξιώσεις έναν προδρομικό ρόλο Όχι ίσως με την έννοια της προετοιμασίας του δρόμου για την εμφάνιση ποιητών laquoευρωστοτέρωνraquo κατά την άποψη του Παλαμά59 Άλλωστε το πόσο laquoευρωστότεροιraquo μπορούν να θεωρηθούν περίπου σύγχρονοι ή κατά τι μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Καμπάς ή ο πρώιμος Δροσίνης είναι κάτι όντως πολύ συζητήσιμο60 Το προδρομικό στοιχείο θα εντοπιζόταν εδώ στο κατά πόσον ο χειρισμός του θέματος από τον Βιζυηνό προοιωνίζεται εξελίξεις που σημειώνονται αρκετά αργότερα στη νεοελληνική ποίηση στις απαρχές του μοντερνισμού και στο μέτρο που ονειρική γλώσσα και ποιητική γραφή τείνουν ολοένα να ταυτιστούν

Η απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα μόνο εν μέρει μπορεί να είναι θετική Το βασικό νεοτερικό στοιχείο του laquoΟνείρουraquo (όπως διαφαίνεται από τη μέχρι τώρα πραγμάτευση) έγκειται στο ότι συνάπτεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με την ονειρική εμπειρία Δηλαδή υπερβαίνει τον συμβατικό χαρακτήρα των παραδοσιακών ονείρων 58 Για το όνειρο στον Παλαμά βλ Α Δόξας Παλαμάς Ψυχολογική ανάλυση του έργου και της ζωής του Αθήνα Εστία 1959 σσ 104-108 (laquoΌνειρο και μύθοςraquo)59 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 18260 Κουτριάνου ό π σημ 1 σ 183 Αν και θεωρώ πολύ περίπλοκη υπόθεση την αισθητική αξιολόγηση των κειμένων κυρίως εξαιτίας της εύλογης δυσκολίας στον καθορισμό συγκεκριμένων κριτηρίων ωστόσο μπορώ να πω ότι μια πρώτη (εντυπωσιοκρατική) περιδιάβαση στα έργα των παραπάνω ποιητών δύσκολα στηρίζει τα περί ευρωστίας

20

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

και αρχίζει να αποδίδει την ατμόσφαιρα ενός laquoπραγματικούraquo ονείρου Οι βασικές του αναφορές ανάγονται σε πρωτογενή ονειρικά υλικά όπως τα προσδιόρισε η μετέπειτα ψυχαναλυτική έρευνα και δεν είναι αποκλειστικά και μόνο γραμματειακά προσχήματα Από την άλλη μεριά όπως προαναφέρθηκε η διαφάνεια και η αμεσότητα της ερμηνείας που εισβάλλει απροκάλυπτα στον ονειρικό χώρο μας επιστρέφει σε παρωχημένες κειμενικές πρακτικές Δεν είνrsquo αγέρας σκέφθηκακι εσένα που σε δέρνει [hellip] Και μόνο η αναφορά στη laquoσκέψηraquo σε ονειρικό πλαίσιο αποκαλύπτει το τέχνασμα Επιπλέον αποδυναμώνει αρκετά τη μέχρι τώρα ρητορικά τεχνουργημένη υπαινικτική συμβολιστική σημασιοδότηση που (σε συνδυασμό μάλιστα με την τάση του συμβολισμού να εκφράζεται παραπέμποντας σε αρχετυπικές ιδέες61 αλλά και με την laquoσοφά οργανωμένηraquo μετρική αταξία62) αποτελεί το δεύτερο νεοτερικό χαρακτηριστικό του ποιήματος Είναι σαφές ότι το πέρασμα επιχειρήθηκε αλλά δεν ολοκληρώθηκε

Μία ακόμη παράμετρος υπολείπεται να εξεταστεί σε σχέση με τη διαπλοκή

λόγων και τον μεταβατικό χαρακτήρα που διακρίνει το κείμενο Σε ποιο βαθμό ο επιστημονικός (και ευρύτερα ο εξωλογοτεχνικός ) περί ονείρου λόγος της εποχής συνάπτεται με την εικονοπλασία και γενικότερα με την αντίστοιχη αντίληψη του ποιήματος Το ερώτημα αυτό ανακινεί αυτόματα το ζήτημα της σχέσης του επιστήμονα Βιζυηνού με τον λογοτέχνη Βιζυηνό και τη σχέση ανάμεσα στις φιλοσοφικές και ψυχολογικές τάσεις που σφράγισαν τις σπουδές και την εποχή του και το δημιουργικό του έργο Αν και το θέμα έχει ήδη απασχολήσει την έρευνα 63 το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι πολύ συγκεκριμένο και απαιτεί ξεχωριστή προσέγγιση Από πού προέρχεται τo συλλογικό αρχετυπικό υλικό του ποιήματος Οι σπουδές του ποιητή στην ψυχολογία έχουν να κάνουν με τη σχετικά προωθημένη ονειρική γλώσσα που υιοθετεί

Σε πρώτη φάση η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική Ο άμεσος δάσκαλός του Wundt (και έμμεσα ο παλαιότερος Fechner) δεν μπορεί να υποστηρίζει την ενορατική διαισθητική περί ασυνείδητου αντίληψη που ανιχνεύεται στο laquoΌνειρονraquo Το αντίθετο μάλιστα Η θετικιστική ψυχοφυσιολογία του Wundt και των προκατόχων του που ασχολείται αποκλειστικά με τη διερεύνηση των εξωτερικών και βιολογικών αιτίων των ονείρων και όχι με την ενδοψυχική τους διάσταση ή την ερμηνεία τους64 βρίσκεται στον αντίποδα της πρόδρομης ψυχαναλυτικής εικονοπλασίας του ποιήματος η οποία σαφώς παραπέμπει στη σημασιοδότηση και ερμηνεία των ονειρικών εικόνων Ο καθηγητής του Βιζυηνού και ιδρυτής της πειραματικής ψυχολογίας είχε πολύ σοβαρές αντιρρήσεις απέναντι σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις και μάλιστα τις έλεγχε ως laquoμεταφυσικέςraquo και στα όρια της δεισιδαιμονίας Έχει λεχθεί επίσης για τον Wundt ότι εισήγαγε μια ψυχολογία laquoχωρίς ψυχήraquo65 Στην 61 France - Moreacuteas ndash Borde ό π σημ 17 σ 4362 Martino ό π σημ 17 σ 131 (από το μανιφέστο ldquoΣυμβολισμόςraquo του Moreacuteas) laquoΟ Ρυθμός η αρχαία μετρική αναγεννημένηmiddot μια αταξία σοφά οργανωμένηraquo63 Εκτός από τα μελετήματα των Ζανέκα και Δήμου (ό π σημ 3) ανάλογα θέματα πραγματεύονται και οι Π Νούτσος laquoΓεώργιος Βιζυηνός Η laquoεσωτερική ιστορίαraquo της Τέχνηςraquo στο Γεώργιος Βιζυηνόςhellip ό π σημ 6 σσ 35-47 και Δ Ανδριόπουλος laquoΦιλοσοφικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις των αισθητικών απόψεων του Βιζυηνούraquo αυτόθι σσ 24-34 (όπου όμως δίνεται έμφαση στο επιστημονικό έργο του ποιητή)64 Βλ ενδεικτικά W Wundt Grundrisse der Psychologie Λειψία Engelman 1905 σσ 335-336 338 και του ίδιου bdquoDie Philosophie des primitiven Menschenldquo στο Reden und Aufsaumltze Λειψία Alfred Kroumlner 1913 σ 14165 P Petersen Wilhelm Wundt und seine Zeit Στουτγκάρδη Frommann 1926 σ 53 ldquoDie Psychlologie Wundts ist eine Psychologie ohne Seelerdquo [laquoΗ ψυχολογία του Wundt είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχήraquo]

21

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

πραγματικότητα ο Wundt απέρριπτε την έννοια της ψυχής ως υπερβατικής ουσίας και την αντιμετώπιζε ως σύνολο συνειδητών εκδηλώσεων66 Στη βάση των συνειδητών αυτών δεδομένων διερευνούσε και το ασυνείδητο Οι αντιρρήσεις του απέναντι στις ιδεαλιστικές μυστικιστικές όπως τις αποκαλούσε περί ψυχής και ονείρων αντιλήψεις που είχαν διαδοθεί στην εποχή του από φιλοσόφους όπως ο Schelling είναι ρητά διατυπωμένες67 Χαρακτηριστική είναι ιδιαίτερα η επιφυλακτική του στάση απέναντι στον von Hartmann ο οποίος με το έργο του Philosophie des Unbewussten (1868) διέδωσε ευρύτατα τη φιλοσοφία του Schopenhauer θέτοντας επιπλέον τα πορίσματα των φυσικών επιστημών στην υπηρεσία μιας ποιητικής-μυστικιστικής μεταφυσικής με αναφορές ακόμα και στον Hegel και τον Schelling68

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω αυτά που πρέπει να άκουγε ο φοιτητής Βιζυηνός περί ονείρων στα μαθήματά του σίγουρα δεν συνάδουν με το ποιητικό κλίμα που δημιουργεί το laquoΌνειρονraquo Eπομένως μάλλον δεν θα ήταν γόνιμο να αναζητηθούν διακειμενικές αναφορές του ποιήματος προς την κατεύθυνση αυτή Από πού λοιπόν πηγάζει αυτό το βαθύ ποτάμι του θανάτου

Η απάντηση έχει ήδη υποδειχθεί από τη μέχρι τώρα εξέταση Κατά πάσα πιθανότητα από όλα αυτά ακριβώς που προκαλούσαν την έντονη δυσπιστία του Wundt και των λοιπών φυσιοκρατών επιστημόνων του όψιμου 19ου αιώνα Από το παράλληλο και αντίθετο ρεύμα που αμφισβητεί την παράδοση του διαφωτισμού όπως αυτή εκβάλλει στον θετικισμό τον παρνασσισμό και την laquoεπιστημονική ποίησηraquo69 και τον νατουραλισμό και που συνεχίζεται στη διάρκεια του 20ου αιώνα με τον Bergson Από τους λόγους περί ψυχής ασυνείδητου και ονείρων που αναπτύχθηκαν κατά κόρον στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ιδεαλισμού του ρομαντισμού και των συχνά υπόπτου αξιοπιστίας (παρα)ψυχολογικών τους εκδοχών Και μάλιστα κατrsquo εξοχήν στη Γερμανία και ακόμα περισσότερο ακριβώς στα χρόνια που βρισκόταν εκεί ο Βιζυηνός70

Eίναι γεγονός ότι το ενδιαφέρον για την ψυχή και τις μη συνειδητές της λειτουργίες είχε ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και ο 19ος αποτέλεσε το αποκορύφωμα προς την κατεύθυνση αυτή Την εποχή των σπουδών του Βιζυηνού η

66 Βλ L Law White The unconscious before Freud Λονδίνο Νέα Υόρκη Julian Friedmann St Martinrsquos Press 1978 σσ 131-13267laquoΕπίσης δε και η της σχολής του Schelling ιδιόρρυθμος (fantaisiste) ψυχολογία του ονείρου δυσχερώς θα ετύγχανε δυνατή εάν οι υπερασπισταί (procircneurs) αυτής προσείχον περισσότερον τον νουν επί των πραγματικών συνθηκών της εμφανίσεως των ονείρων και του συσχετισμού αυτών προς αισθητικάς διεγέρσεις και αλληλουχίαςraquo (W Wundt Υπνωτισμός και υποβολή (μετ Α Π Πολυμέρης) Αθήνα Φέξης 1925 σ 35) Στη συνέχεια του αποσπάσματος ο Wundt αναφέρεται επικριτικά σε κάποιες laquoμυστικιστικέςraquo θεωρίες όπως ο μεσμερισμός που γνώριζαν ευρεία διάδοση στην εποχή του Βλ και αυτόθι σ 111 όπου χαρακτηρίζει laquoδεισιδαίμονας μωρίαςraquo κάποιες από τις πνευματικές ροπές των χρόνων του που είχαν υιοθετηθεί και από ορισμένους φυσιολόγους και ψυχολόγους

68 W Wundt ldquoDie Metaphysik in Vergangenheit und Gegenwartrdquo στο Reden und Aufsaumltze ό π σημ 64 σ 9569 ldquoPoeacutesie scientifiquerdquo βλ Martino ό π σημ 17 σσ 37-3870 Για όλα τα παραπάνω βλ ό π σημ 66 την εισαγωγή του A Koestler (χωρίς σελιδαρίθμηση) ldquoIt cannot be disputed that by 1870-1880 the general conception of the unconscious mind was a European commonplace [hellip]rdquo [laquoΔεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι κατά τη δεκαετία 1870-1880 η γενική αντίληψη περί ασυνείδητου αποτελούσε ευρωπαϊκό κοινό τόποraquo] και σσ 3-16 (κεφ Ι ldquoThe history of ideasrdquo) ειδικά σ 9 (σχετικά με την laquoανακάλυψηraquo του ασυνείδητου laquoΟ πυρήνας της ανακάλυψης βρισκόταν φυσικά εκεί όπου η μεταβατική νόσος της ορθολογημένης αυτοσυνειδησίας σε συνδυασμό με τον σεβασμό για την ανθρώπινη δημιουργικότητα ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία Εκεί στο πλαίσιο της ρομαντικής κίνησης [hellip] είναι που εντοπίζεται η πρωιμότερη εστία της νέας ιδέας [hellip]raquo Πρβ και αυτόθι σσ 65-66

22

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

συζήτηση για τα όνειρα και κατrsquo επέκταση για το ασυνείδητο είναι έντονη στη Γερμανία Αρκεί να αναφερθεί ότι οι όροι Bewusstes και Unbewusstes έχουν χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά ήδη στα 1776 από τον E Platner ενώ από το 1780 μέχρι το 1820 οι ίδιοι ή παρόμοιοι όροι έχουν διαδοθεί από τον Goethe τον Schiller και τον Schelling71 Η μακρά σειρά των αναφορών στις μη συνειδητές λειτουργίες του ψυχισμού που προετοίμασε ίσως περισσότερο από όσο είναι γνωστό το έδαφος για τον Freud φτάνει μέχρι τον Πλωτίνο στοιχείο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για τον Βιζυηνό Όταν o ποιητής φτάνει στη Γερμανία τα βιβλία των von Ηartmann (που ερμήνευε τον κόσμο με βάση την ύπαρξη ενός παντοδύναμου και ανεξέλεγκτου ασυνείδητου πνεύματος72) και Schubert (Die Symbolik des Traumes 1840) έχουν προ πολλού κυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία ενώ η ρομαντική παρα-επιστήμη των διαφόρων laquoμάγων του βοράraquo Mesmer Hamann και Swedenborg έχει ασκήσει και θα συνεχίσει να ασκεί στο μέλλον μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνία73 Σε αυτήν τη λογική της αντίθεσης προς τον θετικισμό και στη βάση τέτοιου τύπου γραμματειακών πηγών (αρκεί να μνημονευτούν εδώ οι πρόδρομα μποντλερικές laquoαντιστοιχίεςraquo του Swedenborg74) κινείται ο ανατέλλων συμβολισμός επανεισάγοντας στη λογοτεχνία το laquoμυστήριοraquo και τη μεταφυσική περιέργεια που είχαν σε ένα βαθμό περιθωριοποιηθεί από τις ορθολογικές τάσεις του αιώνα75

Παράλληλα βέβαια η εξέλιξη των φυσικών επιστημών συνεχίζοντας την παράδοση του Διαφωτισμού αναπτύσσει έναν αντίλογο σε όλα τα παραπανω εφαρμόζοντας τα πορίσματά της στις επιστήμες του ανθρώπου Η ψυχολογία ανεξαρτητοποιείται από τη φιλοσοφία ακριβώς την ίδια εποχή Ο Wundt ρητά έχει επικρίνει το βιβλίο του von Ηartmann αλλά και όλη την αντίστοιχη περί ψυχής γραμματεία Ακόμα και αν ο Βιζυηνός δεν γνώριζε άμεσα τα συγκεκριμένα κείμενα που προκαλούσαν την κριτική του δασκάλου του οι απόψεις τους ήταν τόσο διάχυτες (και μάλιστα στη λογοτεχνία της εποχής) ώστε δεν μπορεί παρά να μυήθηκε στην ανάλογη ατμόσφαιρα Έτσι φαίνεται ότι η θητεία του στο κλίμα του όψιμου γερμανικού ρομαντισμού μάλλον αποτελεί αντίστιξη στον αυστηρό θετικισμό των σπουδών του76 71 Ό π σημ 66 σσ 65-6672 Μartino ό π σημ 17 σ 12173 Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ ενδεικτικά το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του Laforgue για τις θεωρίες του Hartmann (Vodtriedte ό π σημ 7 σ 76) ή τoν ρόλο του Hamann στη διαμόρφωση της συμβολικής γλώσσας της νεότερης λογοτεχνίας (αυτόθι σ 98)74 Symons ό π σημ 17 σ 89-90 με αφορμή τον de Nerval laquoΌπως είναι τα πράγματα στη γη έτσι είναι και στον ουρανό κάτι που ο Boehme ενέταξε στη διδασκαλία του για τις laquoυπογραφέςraquo και ο Swedenborg συστηματοποίησε με το δόγμα των αντιστοιχιώνraquo75 Βλ Martino ό π σημ 17 σσ 120-121 όπου αναφέρεται και η επίδραση του βιβλίου του Ηartmann αλλά και ο ρόλος του Schopenhauer του οποίου η φιλοσοφία παρόλο που δεν είναι κατrsquo αρχήν αντι-επιστημονική και αντι-θετικιστική έγινε αντιληπτή ως τέτοια από ένα μέρος των αναγνωστών της εξαιτίας της απελπισίας με την οποία αντιμετωπίζει τα πορίσματα των επιστημών76 Απόκλιση από αυτή τη θετικιστική εμπειριοκρατική γραμμή πρέπει να αποτέλεσαν οι αισθητικές θεωρίες του Lotze του οποίου τη συμβολή στη διαμόρφωση της καλολογίας του Βιζυηνού υπογραμμίζει ο Καλλιγάς σε αντίθεση με άλλους μελετητές που προβάλλουν περισσότερο τον ρόλο των Fechner και Wundt (ό π σημ 25 σ 23) Πρβ και την άποψη του Καλλιγά (αυτόθι σ 1011-12) σχετικά με τον τρόπο που ο Βιζυηνός μελετά τον Πλωτίνο laquoΗ προσέγγισή του γενικότερα φαίνεται να αντιστρατεύεται την ψυχρή επιστημονικότητα που επιζητούσε εκείνος [ο ιστορικός της αρχαίας φιλοσοφίας και καθηγητής του Zeller] και κατατείνει περισσότερο σε μια συμ-παθητική [hellip]ανάγνωση και κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλωτίνουraquo [hellip] laquoΑπηχεί ουσιαστικά την αναγνώριση [hellip] υποτυπώσεων των αισθητικών θεωριών τις οποίες είχε γνωρίσει στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ειδικότερα είχε ακούσει να αναπτύσσει στη Γοτίγγη ο laquoαείμνηστος διδάσκαλός τουraquo R H Lotzeraquo Βλ και αυτόθι σ 24 laquoΨάχνοντας μέσα στα κείμενα του Νεοπλατωνικού ο ποιητής έφερνε πάλι στην επιφάνεια τα νεοπλατωνικά στοιχεία που ήσαν ενσωματωμένα στις ρίζες του πνευματικού κινήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί στην Ευρώπη ήτοι

23

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

Αντίστιξη και όχι αντίφαση γιατί η συνύπαρξη αντίρροπων τάσεων στο ίδιο πλαίσιο είναι μάλλον κανόνας Τουλάχιστον αυτά μπορούν να υποστηριχθούν όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα με τις τόσο έκτυπες συλλογικές ενδοψυχικές μνήμες Γιατί αν το θέμα τεθεί γενικότερα για το σύνολο του έργου του Βιζυηνού τότε ίσως θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού και τα πρότυπα της τόσο διεισδυτικής ψυχογράφησης των προσώπων στα ώριμα διηγήματά του Τότε η συνύπαρξη μαγικού και ρεαλιστικού λόγου ο συμφυρμός φαντασίας και πραγματικότητας και το επίμονο laquoμυστήριοraquo που χαρακτηρίζει τα laquoνατουραλιστικάraquo πεζά του μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν στη βάση laquoεξωσχολικώνraquo αναγνώσεων δεδομένου ότι ο θετικισμός και ο νατουραλισμός απεχθάνονται το μυστήριο Έχει υποστηριχθεί ότι ο λογοτέχνης Βιζυηνός δεν θα είχε υπάρξει χωρίς τον επιστήμονα Αυτό φυσικά αληθεύει σε μεγάλο βαθμό όχι όμως με την έννοια της μονόδρομης και μονοσήμαντης αντανάκλασης των πανεπιστημιακών του γνώσεων στα ποιήματα και τα διηγήματά του Ο λογοτέχνης Βιζυηνός (και μάλιστα ο πεζογράφος ίσως περισσότερο από τον ποιητή) υπάρχει σε μεγάλο βαθμό και εις πείσμα του επιστήμονα Υπάρχει χάρη στη διπλή παράλληλη παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού του κλασικισμού και του ρομαντισμού του παρνασσισμού και του συμβολισμού του νατουραλισμού και του αποκρυφισμού της πειραματικής και της ρομαντικής ψυχολογίας της αισιοδοξίας και της ασφάλειας του ορθού λόγου και των άλογων συχνά καταστροφικών δυνάμεων της ανεξέλεγκτης φαντασίας77 Ο Βιζυηνός κινείται στον ενδιάμεσο υβριδικό χώρο του διαλόγου των αντιθέτων όπως κινείται (γεωγραφικά και μεταφορικά) και ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση78

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και το ενδιαφέρον του Βιζυηνού για τη μπαλάντα αποκτά μια επιπλέον διάσταση Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες πολλές μπαλάντες του Goethe και του Schiller (και ειδικά ο ldquoErlkoumlnigrdquo μεταφρασμένος από τον Βιζυηνό) αποδίδουν με διαφορετικές εμφάσεις κατά περίπτωση ακριβώς αυτή την ένταση ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο την αστική νηφαλιότητα και τα ατίθασα υποκειμενικά συναισθηματικά στοιχεία που ολοένα κερδίζουν έδαφος στη γενιά του Sturm und Drang79 Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι στα κείμενα αυτά οι γόνιμες πλευρές της φαντασίας δεν απορρίπτονται μονοδιάστατα κατά τα ακραιφνή διαφωτιστικά πρότυπα αλλά απλώς συνιστάται ο έλεγχός τους ώστε να μην καταλήξουν σε νοσηρά αυτοκαταστροφικά φαινόμενα80 Φαίνεται πάντως πως οι ήρωες του Βιζυηνού (συχνά παιδιά νέοι ή και γυναίκες ιδανικοί ρομαντικοί φορείς των laquoσκοτεινώνraquo δυνάμεων) δεν διαθέτουν αυτόν τον έλεγχο και συνεπώς (όπως το

του ιδεαλιστικού ρομαντισμούraquo 77 Βλ Vordtriede όπ σημ 7 σ 33 όπου γίνεται λόγος για τη συγγένεια του συμβολισμού με τον πρώιμο κυρίως γερμανικό ρομαντισμό με έμφαση τον αντι-ρασιοναλιστικό αντι-χρησιμοθηρικό χαρακτήρα των δύο κινημάτων laquoΒασικά κοινά σημεία των δύο σχολών θεωρεί ο Visan τον υπερβατικό ιδεαλισμό και το συνδετικό νήμα που ξεκινά από αυτόν και φτάνει μέχρι τη μπερξονική έννοια της ενόρασηςmiddot τη μορφή των ελεύθερων ρυθμώνmiddot την αναβίωση των θρύλων και της λαϊκής ποίησηςmiddot την ειρωνεία και το θρησκευτικό βίωμαraquo Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά έχουν προφανή συνάφεια με τις προτεραιότητες του Βιζυηνού Βλ και αυτόθι σσ 164 16578 Βλ χαρακτηριστικά για τη σχέση Ανατολής ndashΔύσης το άρθρο της Μ Μητσού laquoΑνατολικές παραδόσεις με δυτική αμφίεση Στοιχεία για μια μπαλάντα του Γ Βιζυηνούraquo Κονδυλοφόρος 2(2003)63-9479 Για μια ανάλυση του ldquoErlkoumlnigrdquo του Goethe προς την κατεύθυνση αυτή βλ Freund ό π σημ 10 σσ 28-3480 Βλ Freund ό π σημ 10 σ 31 laquoΗ νέα εμβάθυνση στη δομή της ανθρώπινης ψυχής έγκειται όμως στο ότι (και εδώ διαφοροποιείται ο καινοφανής προβληματισμός από την ανθρωπολογική αισιοδοξία του Διαφωτισμού) διαβλέπει στον άνθρωπο λανθάνουσες δυνάμεις που μπορούν να προκαλέσουν την τραγική του πτώσηraquo Πρβ και Vordtriede ό π σημ 7 σ 12 σε σχέση με τον Hoffmann ως πρόδρομο των laquoκαταραμένωνraquo και τους ήρωές του[laquoΚακότυχοι παράφρονες δραπέτες της φαντασίαςraquo Οι ομοιότητες με κάποιους από τους ήρωες του Βιζυηνού δεν χρειάζονται σχόλια

24

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut

παιδί στον ldquoErlkoumlnigldquo ή το παιδί στο ποτάμι του ομώνυμου ποιήματος) χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα υποκύπτουν στη laquoσυμπάθεια προς το κενόraquo81 και βυθίζονται οριστικά σε νοσηρούς ιδιωτικούς κόσμους laquoΔεν θα ήταν άστοχο να ταυτίσει κανείς την τραγική πτώση του παιδιού με τη μοίρα της νέας γενιάς των λογοτεχνώνraquo82 σημειώνει η σχετική κριτική προκαλώντας μάλλον οχληρές περιοδολογικές σκέψεις σχετικά με τη laquoγενιάraquo που φαίνεται να προοικονομεί ο ποιητής και πεζογράφος Βιζυηνός Ο πειρασμός της βιογραφικής αναλογίας που αυτόματα ανακύπτει μόνο συγκυριακή σημασία μπορεί να έχει Όσον αφορά τα κείμενα πάντως φαίνεται ότι παρrsquo όλα τα ακαδημαϊκά τεκμήρια η χαρούμενη επιστήμη του 19ου αιώνα δεν επικράτησε εν προκειμένω πάνω στην αντίστοιχη νόσο του

81 ldquoSympathie mit dem Abgrundrdquo [laquoέλξη προς το κενόraquo] (Vordtriede ό π σημ 7 σ 63-64) μια χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιητική ιδιότητα που εισάγεται για πρώτη φορά στην καλλιτεχνική συνείδηση με τον Nietzsche82 Freund ό π σημ 10 σ 31 Πρβ Vordtriede ό π σημ 7 σ 143 laquoΠρόωροι θάνατοι πρώιμη σιωπή τρέλα και αυτοκτονία συνοδεύουν την ποίηση μετά το 1800 με εντυπωσιακό τρόποraquo

25

• Seit mir die wilde Flut