1

TÜRK-İSLÂM MEDENİYETİAKADEMİK ARAŞTIRMALAR DERGİSİ

Yılda iki kez yayımlanan uluslararası hakemli bir dergidir.

Editör / Editor in Chief Prof. Dr. Mehmet AYDIN

Editör Yardımcıları / Associates Editor

Doç. Dr. Dicle AYDIN Yrd. Doç. Dr. Ahmet ARAS

Yıl/Years: 6 Sayı/Number: 11 KONYA - 2011

27

TÜRK-İNGİLİZ DOSTLUĞUNUN TEZAHÜRÜ VE KARABÜK DEMİR ÇELİK FABRİKALARININ KURULUŞU*

Nurgün KOÇ**

Özet: Karabük Demir Çelik Fabrikaları, Cumhuriyet döneminin ilk ağır sanayi

hamlesidir. Fabrikaların kurulmasına en uygun yer olarak Karabük seçilmiş ve İngiliz H.A.Brassert Firmasıyla 1936 yılında Londra’da bir anlaşma yapılmıştır. Fabrikaların temeli 03 Nisan 1937 tarihinde Başbakan İsmet İnönü tarafından atılmıştır. Kuruluş ve genişleme sürecindeki İngiliz desteği, bir bakıma İkinci Dünya Savaşı öncesindeki Türk-İngiliz siyasi yakınlaşmasının da en somut delili olarak kabul edilebilir.

1938 yılında montajına başlanan fabrikalar, 1939 yılından itibaren ünite üni-te açılmaya başlamıştır. 1939’dan 1954’e kadar kuvvet santrali, kok fabrikaları,yüksek fırınlar, asit sülfirik fabrikası, sinter fabrikası, boru fabrikaları, çelikhane ve haddehane hizmete girmiştir. 1955 yılına kadar Sümerbank’a bağlı olan fab-rikalar, bu tarihten itibaren Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri Genel Müdürlü-ğü olarak hizmet vermeye başlamıştır. Aynı yıl Divriği Demir Madenleri İşlet-mesi’ni bünyesine katmıştır. 1995 yılında özelleştirilen fabrikalar günümüzde de Türk sanayisine hizmet vermeye devam etmektedirler.

Bu çalışmamızda Türkiye’deki sanayileşme sürecinin başlangıcında çok önemli bir yeri olan Karabük Demir ve Çelik Fabrikalarının kuruluş ve gelişim sürecini, dar anlamda Karabük ve çevresine, geniş anlamda da ülkeye olan kat-kılarını ortaya koymayı amaçlıyoruz.

Anahtar Kelimeler: Karabük, Sanayi, Demir, Çelik, İngiltere.

THE EMERGENCE OF TURKİSH BRİTİSH FRİENDSHİP AND ESTABLİSMENT OF KARABUK IRON AND STEEL PLANTS

Abstract: Karabuk iron- steel factory is the first big step during Turkish Republic pe-

riod. Karabuk was selected as the most suitable place for establishing the factory and negotiated with English company- H.A.Brassert in 1936 in London. The

* Bu makalenin bir bölümü 1-3 Nisan 2010 tarihindeki “Kuruluşundan Bugüne Karabük ve Demir Çelik Sempozyumu” nda sunulmuştur. ** Yrd. Doç.Dr., Karabük Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Ana Bilim Dalı Başkanı

28

construction of factory was began in 3rd April 1937 by the Prime Minsiter İsmet İnönü. English support during the establishing and developing, made and help the Turkish-English political relationships.

The assembly of factory started in 1938 and continue to start unit by unit in 1939. From 1939 to 1954, powerful santral, route factory, high ovens, acid sulfiric factory, sinter factory, pipe mills, steel plant and rolling mill was started to service. These factories were belong to Sumerbank since 1955 and after this time, they were started to service to Turkish Iron and Steel Administration of General Management. And same year, Divriği Iron Mine Administration was transfer to the same General Management. The factories that are privatalized in 1955 are still serving to the Turkish industry.

So, we are objective that, Karabuk Iron and Steel factory is one of the main establishment in Turkey’s industrial development, both for Karabuk and around for Turkey.

Keywords: Karabuk, Industry, Iron, Steel, England. GİRİŞ Sanayi Devrimiyle birlikte ortaya çıkan yeni durum dünyanın ekonomik ve

siyasal dengelerini değiştirmeye başlamıştı. Yeni düzene ayak uydurabilenler gelişirken Osmanlı Devleti gibi çeşitli nedenlerle bu yeniliklerin dışında kalanlar gerilemeye ve diğer devletlerin güdümü altına girmeye mahkum hale gelmiş-lerdi. Ulusların hayatını bu denli etkileyen sanayileşme hareketlerinin dışında kalan Osmanlı Devleti de her türlü ihtiyacını dış piyasalardan karşılamak zo-runda kalmıştı. I Dünya Savaşı sonunda yıkılan Osmanlı Devleti yerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti her alanda olduğu gibi ekonominin asıl unsurlarını yeni-den tesis etmek amacıyla harekete geçmiştir1.

Bilindiği üzere Türkiye Cumhuriyeti kuruluş aşamasıyla birlikte Mustafa Kemal Atatürk’ün girişimleriyle topyekûn bir inkılâp hareketine girişmişti. Ata-türk, bağımsızlık mücadelesi başarıya ulaştıktan sonra, bunun yeterli olmadığı-nı, asıl savaşın yeni başladığını söylemişti. Bu her alanda kalkınmayı, gelişmeyi ifade etmekteydi. Sosyal, siyasal, eğitim vb. ile ilgili çalışmalar yanında ekono-mik kalkınmaya da öncelik verilmeliydi2. Bu anlamda Türkiye’nin sanayileşmesi hedefi öncelikli amaçlar arasına alınmıştır. Türk ekonomisinin geleceğinin belir-lendiği yer olan İzmir İktisat Kongresinde Atatürk milli ekonominin kurulmasıiçin yapılması gerekenleri işaret ederken sanayi konusunda şunları söyler: “ Memleketimiz ziraat memleketidir. Bu itibarla, halkımızın ekseriyeti çiftçidir, çobandır. Binâenaleyh en büyük kuvveti, kudreti bu sahada gösterebiliriz ve bu

1 Cenger, S., İş Hayat ve Terbiyemiz, Karabük Aylık Edebi, İçtimai, İlmi Dergi, 2, 1, 1944. 2 Afetinan, A., İzmir İktisat Kongresi,63-69, Ankara 1989.

29

sahada mühim müsabaka meydanlarına atılabiliriz. Fakat aynı zamanda sınaatımızı da tezyid ve tevsi etmek mecburiyetindeyiz. Eğer sanat hususunda yine müsamahakâr olursak, o halde asâr-ı sanayide yine haricin haraç-güzarıoluruz…”3.

Cumhuriyet yönetiminin kuruluşundan kısa süre sonra başlattığı iktisat hamleleri içinden en dikkat çekici olanların demiryolları yapımı ile Karabük Demir ve Çelik fabrikalarının kurulması olduğu söylenebilir. Demiryolları ülke-nin kan damarıdır. Ülkedeki ulaşım sorunu, irtibatsızlık, başta iktisat ve milli savunma olmak üzere memleketi birbirinden ayrı ve neredeyse yabancı bölgeler halinde bırakmıştı. Aynı zamanda ekonomik bütünleşmeyi engellemekteydi. Bu yüzden Cumhuriyet rejiminin demiryolları yapımına ayrı bir önem verdiğini görüyoruz4.

Aynı şekilde demir sanayi de bütün sanayi kollarının temelini oluşturmak-tadır. Sanayileşmek isteyen her ülke demir sanayini geliştirmek zorundadır. Demirin, sanayinin temelini oluşturması, en yüksek medeniyete ulaşmaya az-metmiş olan Türkiye için de bu alana yönelme zaruretini oluşturmuştur. Demir ve çeliğin ulusal savunma açısından önemini yadsımak mümkün değildir. Aynızamanda XX. yüzyıl medeniyetinin temelini teşkil ettiği düşünülürse Karabük Demir Çelik fabrikalarının kurulmasının önemi daha iyi anlaşılabilir5.

Bilindiği gibi demir, dünyada en eski dönemlerden beri bilinen ve kullanı-lan bir madendir. Yılda milyonlarca ton demir ve çelik kullanılmaktadır. Demir ve çelik; iğne, çivi gibi küçük şeylerden başlamak üzere tüm yapıların; yol, köp-rü, bina vb. inşasında, makinelerin, lokomotiflerin, otomobillerin, uçakların vb. yapımında kullanılmaktadır6.

Türkiye’de ilk demir çelik fabrikası Tanzimat döneminde kurulmuş Zeytin-burnu demir fabrikalarıdır. Burada ithal edilen ham demir işlenmekteydi. Tür-kiye’deki ilk çelik yapıların bu fabrika binaları olduğu tahmin edilir. 1870’de bir İngiliz firması tarafından yapılan ilk çelik Galata köprüsü ve 1912 yılında

3 A.g..e., 67. 4 Daver, A., İktisat Sahasında Yapılan İşlerin En Mühimleri Demiryolları, Karabük Demir, Çelik Fabrikaları, İktisadi Yürüyüş, 22, 9, 1940. 5 Gös.yer. 6 Cizre, A., Türk Demir ve Çelik İşletmesinin Anadireği Karabük Demir ve Çelik İşletmesi IV, Teknisiyenlerin Sesi Aylık Teknik, Sanat ve Kültür Mecmuası, 136, 19, 1960. Aynı şekilde günümü-zün modern inşaat anlayışındaki iki temel malzemenin çelik ile çimento olduğu belirtilmektedir. Çimento, betonarmede yaygın olarak çelik ile birlikte kullanılmaktadır. Çeliğin bir yapı malzemesi olarak kullanılması XVIII. Yüzyılın sonlarına kadar geri gitmektedir. Bu tarihlerde çelik pik döküm şekli ile özellikle köprü inşasında kullanılmış, sonraları aynı inşaatlarda dövme demir olarak yer almıştır. Bu gün anlaşılan yumuşak çelikten ve haddelenmiş profillerle çelik yapılar XIX. Yüzyılınortalarından itibaren yapılmaya başlanmış, 1889’da, günümüzde bile çelik yapı tekniğinin en büyük eserlerinden biri olarak kabul edilen Eyfel kulesi yapılmıştır, Bkz., Tanyaş, H., Türkiyede Çelik Yapılar ve Karabük İşletmeleri, Demir ve Çelik, 7, 147, 1963.

30

M.A.N. firmasının yaptığı bugünkü Galata köprüsü de ülkemizdeki ilk büyük çelik yapılardır7.

Dünyada demir çelik üretimi, bu maddelerin kullanım sahalarının artmasıve üretimi kolaylaştıran teknik buluşların gelişmesine bağlı olarak sürekli art-mıştır. A.B.D., Rusya, Almanya gibi ülkeler bu alanda başta gelmelerine rağmen özellikle iki dünya savaşı arasında demir çelik üretimine geçen ülkelerin sayı-sında artış gözlenmiştir. Bu zaman zarfında demir çelik faaliyetlerinin yer aldığı ülkelerden biri de Türkiye idi. Tesisler ancak II. Dünya Savaşının başında ku-rulmuşsa da girişimler 1925’lere kadar geri gitmektedir. Avusturya’da Leopen maden okulu profesörlerinden Dr. Granning davet edilerek Türkiye’de demir sanayi kurmaya yarayacak demir cevheri ve maden kömürü bulunup bulunma-dığını araştırması istenmiştir. Granning, raporunda, böyle bir incelemeye bile lüzum olmadığını, gerekirsyurt dışından demir ve kok getirtilerek demir sana-yinin kurulabileceğini önermiştir. Bu görüş doğrultusunda demir sanayisinin kurulması için 1926 yılında gerekli hazırlıklara başlanmış ve Ticaret Vekâletinde bir Umum Müdürlük oluşturularak Avrupa’dan uzmanlar getirtilmiştir. Bu arada Fransa ve Belçika’daki demir sanayini araştırmak üzere Maden İşleri Umum Müdürü Bekir Sıdkı Bey de Avrupa’ya gönderilmiştir8.

1928 yılında Erkân-ı Harbiye tarafından demir sanayisinin milli savunma-daki rolüne dikkat çekilerek bu alanda en kısa zamanda teşebbüse geçilmesi önerilmişse de ödenek yokluğu yüzünden faaliyete geçilememiştir. Son olarak 1932’de Rus heyetinin verdiği raporların olumlu bulunması ve diğer inceleme sonuçlarının da ışığında yetkililer tarafından Türkiye demir sanayinin kurulma-sına karar verilmiştir9.

I. TÜRK-İNGİLİZ YAKINLAŞMASININ KARABÜK DEMİR ÇELİKFABRİKALARININ KURULUŞUNA OLAN ETKİLERİ

Devletler arasındaki olumlu siyasi ilişkilerin yansımalarını yoğun olarak ekonomik ve ticari alanlarda görmek mümkündür. Karabük Demir Çelik Fabri-kalarının İngiliz sermaye ve teknik desteğiyle kurulması da İngiltere ile Türkiye arasındaki 1930’lu yılların ortalarından itibaren oluşmaya başlayan siyasi yakın-lığın bir göstergesi olmuştur.

Uluslar arası politikaya 1933 yılından itibaren egemen olan ve İkinci Dünya Savaşına kadar süren, revizyonist devletler ile anti- revizyonist devletler grubu arasındaki siyasi, iktisadi, ideolojik ve askeri mücadele başlangıçta bir İngiliz-

7 Tanyaş, H., a.g.e., 7, 148, 1963. 8 Tümertekin, E., Karabük’ün Kuruluşu, 1962-1963 Ders Yılı Sosyoloji Konferansları, 104-106, İstan-bul, 1964. Türkiye’de demir sanayisinin kurulması yolundaki bu ilk girişimin yarım bırakılmasında Bekir Sıdkı Bey’in verdiği raporun olumsuz olmasının rolü olduğu belirtilir, Bkz. a.g.e.,106. 9 A.g.e., 107-108.

31

Alman rekabeti olarak belirginleşmiştir. Bir Balkan, Ortadoğu ve Akdeniz devle-ti olarak Türkiye’nin bu mücadelenin ve rekabetin ağırlığını kendi üzerinde duymaması mümkün değildi. Türkiye, Naziler iktidara gelinceye değin, Al-manya ile genellikle iyi ilişkiler içinde idi; ancak aynı dönemdeki İngiltere ve Fransa ile olan ilişkileri için benzer bir değerlendirme yapılamaz, hatta bu dö-nemde her iki büyük Batılı devlet ile ilişkilerin neredeyse kesilmiş olduğunu ifade etmek yanlış olmaz. Ancak Nazilerin 1933’de iktidara gelmesinden sonra Türkiye’nin İngiltere ve Almanya ile olan ilişkilerinde belirgin bir değişime rast-lanmaktadır. Öncelikle Almanya’nın gündemden hiç eksik etmediği sınır deği-şikliği taleplerini, yeri geldiğinde askeri güç kullanarak uygulamaya koyması,Türkiye’nin çekindiği İtalya ile yakın ilişkiler kurması, Güneydoğu Avrupa ama özellikle de Balkan ülkelerini ve tabi Türkiye’yi de önce iktisadi, sonra da siyasi nüfuzu altına almaya çalışması; diğer yandan, Türkiye’nin dış politikadaki iki önemli talebine - Hatay’ın ülke topraklarına katılması ve Boğazlar üzerindeki tam egemenlik yetkisi - karşı uzak ve soğuk bir tutum içine girmesi; bu dönem-de Türk- Alman ilişkilerinin eskisi kadar sorunsuz olmayacağını açıkça göster-meye başlamıştır. Diğer yandan 1930’lu yılların ortasında Türk- İngiliz ilişkile-rinde önemli bir gelişme ve yakınlaşma süreci de başlamıştı. Bu açıdan bakıldığında, 1933-39 yılları arasındaki İngiliz- Alman nüfuz mücadelesi Türki-ye üzerinde de önemli oranda etkili oldu10.

İngiltere ile Türkiye’yi yakınlaştıran diğer faktör 1930’lı yılların ortasında İtalya’nın Akdeniz’de yayılmacı bir politika izlemesidir. İngiltere, Fransa ile sıkıbir işbirliği kuramamakla beraber, İtalya’nın Habeşistan’a yerleşmesinin impa-ratorluk menfaatleri bakımından yarattığı tehlikeyi de gördüğünden, sert tedbir-lerle hareket etmeye karar verdi fakat İtalya’nın karşısına tek başına çıkmaya cesaret edemedi. İtalya, İngiltere’nin aldığı zorlayıcı tedbirlere katılan devletleri tehdit edince Fransa ile de anlaşmış olduğundan, İspanya, Yugoslavya, Yunanis-tan ve Türkiye’ye garanti verdi. Bu garantiye göre, zorlama tedbirlerine katılma-larından dolayı bu devletler İtalya’nın herhangi bir tehdit ve saldırısına uğrar-larsa İngiltere kendilerine yardım edecekti. Türkiye 1936’da bu garantiyi kabul etti. Yapılan Akdeniz Paktı ile Türkiye, güvenliğinin korunması bakımından ve İtalyan tehlikesi karşısında İngiltere’ye bağlanmış oluyordu ki, bu yeni durum Türkiye’nin İngiltere ile olan ilişkilerinde bir dönüm noktası teşkil etmiştir. İki ülke arasındaki bu yakınlaşma 1939’da bir ittifaka varacaktır11.

Aynı şekilde Montreux Konferansı da Türk- İngiliz ve Türk- Sovyet müna-sebetlerinde çok önemli bir aşamayı teşkil etmektedir. Türk- İngiliz yakınlaşma-sı en önemli gelişmesini bu konferansta kaydetmiştir. Eğer İngiltere’nin rızasıolmasaydı, Türkiye’nin Boğazlar rejimini bu derece kendi lehine değiştirmesi mümkün olamazdı. İngiltere’nin Türkiye’ye karşı bu sempatik davranışı ise

10 Koçak C., Türk- Alman İlişkileri (1923-1939), 98-99, Ankara 1991. 11 Armaoğlu, F., 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi, I, 341, Ankara 1993.

32

İtalya’nın Doğu Akdeniz bölgesinde ortaya çıkardığı tehditten dolayı söz konu-su olmuştur. Böyle bir tehdite karşı İngiltere Türkiye’de sağlam bir dayanak görmüş ve kendi tarafına çekmek istemişti. Aynı tehdit karşısında Türkiye’nin de askeri güç bakımından zayıf bir Sovyetler Birliği yerine, denizlerde güçlü olan İngiltere’ye kayması tabii idi. İşte bu koşullar Montreux’den sonra Türk- İngiliz ilişkilerini daha da geliştirdi. 1937’de Karabük Demir- Çelik fabrikasıİngiltere’nin yardımı ile kuruldu. 1938 yılında İngiltere Türkiye’ye 16 milyon İngiliz liralık bir kredi açtı. Türkiye ve İngiltere artık yollarını kesin olarak çiz-mişler ve barış yolunda beraber yürümeye karar vermişlerdi. Bunun içindir ki, 1939 ilkbaharında Avrupa tehlikeli buhranlar içine girmeye başlayınca Türkiye tereddüt göstermeksizin İngiltere’ye bağlanacak ve bir ittifakın ilk adımlarınıatacaktır12.

Söz konusu siyasi koşullarda ortaya çıkan Türk-İngiliz yakınlaşmasını so-mut olarak Karabük Demir Çelik fabrikalarının açılışında açıkça görmekteyiz. Fabrikanın açılış töreni aşamasında Türk basını bu yakınlaşmadan söz etmekte ve Türk- İngiliz dostluğuna işaret etmektedir. Gerek Başbakan İnönü gerekse İngiliz yetkililer hep Türk- İngiliz dostluğundan söz etmektedirler. Asım Us, 5 Nisan tarihli yazsısında “Türk-İngiliz Dostluğu Gerçekten İtimada Lâyıktır Bu-nu Karabük Fabrikaları Bir Kere Daha Gösteriyor” demekte ve şöyle devam etmektedir: “Dün Karabükte yapılan temelatma töreni memleketimizin sanayi-leşme hayatında büyük bir ilerleme hamlesini tebarüz ettiren bir hâdise hudu-dunu geçti. Bu hareket daha ziyade Türk- İngiliz dostluk münasebatının arsıu-lusal siyaset âleminde alaka ile karşılanacak bir tezahürü şeklini aldı. İsmet İnönünün nutkunda İngiliz dostluğuna karşı kuvvetli bir itimad gösteren bu tezahürat, İngiliz büyük elçisinin Atatürk’e, hükûmete, Türk milletine karşı derin takdirler ifade eden sözler ile hakikaten heyecanlı bir manzara aldı.”13.

Kurun gazetesinde, fabrikayı kurmak ve işletmek görevini Sümerbank’a karşı deruhte etmiş olan İngiliz Brassert firmasının memleketin bu bölgesinde gelişmiş bir işçi şehri kurmak için çalıştıkları ve fabrikaların Zonguldak- Ereğli bölgesindeki kömür işçilerini teşkilatlandırmak hususunda iyi bir örnek oluştu-racakları söylenirken, Ulus gazetesinde de Türkiye ile iş yapanların, ona sonsuz bir güven besleyebileceklerinin ortaya konmuş olduğu belirtilmektedir14.

B. Brassert, bütün ağır sanayinin temelini oluşturan demir ve çelik endüstri-sinin Türkiye’de kurulmasını, Türkler adına çok önemli bir olay olarak gördü-ğünü; endüstri faaliyetlerinde demir ve çeliğe ihtiyaç göstermeyen hiçbir ana kol olmadığını, demiryolu, köprü, otomobil, makine, kamyon ve diğer bütün belli başlı endüstri şubelerinin hep demir ve çelikle ilgili olduğunu belirtirken, Tür-

12 A.g.e., 345-346. 13 Kurun, 5 Nisan 1937. 14 Kurun, 7 Nisan 1937; Ulus, 2 Nisan 1937.

33

kiye’de mayasını demir ve çelik teşkil eden bütün endüstri şubelerinin kurulma-sının, Karabük fabrikaları tesisatının doğal bir sonucu olacağını söyler15.

Brassert’e göre Amerika ve Almanya’nın büyük fabrikalarına kıyasla Kara-bük fabrikaları çıkaracakları üretim miktarına oranla daha geniş şekilde mâmu-lat yapmak zorundadırlar. Karabük’te en uygun koşullarda oluşturulacak proje-lerle modern tesisler kurulacaktır. İngiltere’den seçilen en iyi fabrikalardan gönderilecek en iyi malzeme ve işçilikle birlikte mühendisliğin tasavvur edebi-leceği en elverişli demir ve çelik fabrikaları Karabük’te tesis edilecektir16.

Ayrıca bu büyük işe soyunan Türk milletinin hakkında da övgü dolu sözler sarfeder: “Demir ve çelik yapmak erkekçe bir iştir: Kuvvete, zekâya, sebata ihtiyaç gösterir. Türkiyenin tarihi ve millî ananeleri ispat ediyor ki türk milletin-de bütün bu meziyetler vardır. Demir ve çelik yapmaya başlamanız en basit bir mantığın icab ettirdiği bir neticedir. Karabükde kurulacak demir ve çelik en-düstrisinin muvaffakiyetli neticeler vereceğine ve Türkiye cumhuriyeti vatan-daşlarının sosyal ve ekonomik hayatında yeni bir safha açacağına kanaatim var-dır.”17.

İngiltere’nin Türkiye Büyükelçisi Sir Percy Loraine de, bu ovada doğacak olan, bu toprağı asırlık uykusundan uyandıracak, sürülerin ve çobanların yerine en gelişmiş madencilik fenninin cihazlarını kuracak olan ve ay ve yıldızlarıngece parıltısına yüksek bacaların kırmızı ışığını ekliyecek olan bu teşebbüsün Türkiye için taşıdığı öneme işaret etmiş ve konuşmasında esas olarak Türkiye ile İngiltere arasındaki ilişkilerde alınan önemli mesafeden bahsetmiştir. İki milletin tarihi geçmişlerinde savaş sanatlarındaki güçlerini kanıtlamış olduklarını ve müttefik olarak da, düşman olarak da mertçe çarpıştıklarını belirttikten sonra gelinen noktadaki duruma dikkat çekmiştir:

“Bugün, biz İngilizler ve Türkler sulh san’atlarında teşriki mesai ediyoruz ve müttedhit Krallık modern Türkiye sınaî ve iktisadî hayatının yaratılışında, günden güne çoğaltmakta olduğu harikulâde gayretlerine kardeşçe elini uzatı-yor.

Memleketimde, Türkiyenin kendi hayatında ve millî menbalarının inkişa-fında gösterdiği güzel hamleler, büyük bir alâka ile takib edilmektedir.

Ve pek iyi biliyorlar ki bu büyük Türk ilerleyişinin nâzımı ve ilham menbaıBüyük Başbuğunuz Atatürktür.

Azminin ve memlekete olan aşkının kuvvetile millî hayatın her şubesinde büyük bir teceddüt işine sarılmış olan büyük bir adama, hiçbir kimse bir İngiliz kadar hürmet edemez ve hayran olamaz. Devlet Şefinin mesaisine yardım etmek

15 Ulus, gös.yer. 16 Cumhuriyet, 4 Nisan 1937. 17 Ulus, gös.yer.

34

ve onun dehasının çizdiği yoldan yürümek hususunda Cumhuriyet hükûmetinin ve bahusus dostum Başvekilinizin güzide bir ekip disiplinile ça-lışmasını hiçbir kimse bir İngilizden fazla takdir edemez.

Bugün burada memleketin iktisadî hayatının esaslı ve verimli bir âmili olan Türk ağır sanayiinin temeli atılıyor. Bu büyük işi dostluğumuza istinaden bize tevdi etmiş olduğunuzu görmekle bahtiyarım. Buna şitap etmekte kusur etme-dik etmiyeceğiz. Hükûmetim sermaye için garantisini vermek suretile kuvvetli alâkasını göstermiştir. Vatandaşlarım inanc ve sevgile işe sarılacaklardır.

Atatürk ve hükûmeti memleketi tam ve en modern bir tesisatla techiz etmek istediler. Elde edeceğiniz budur. İngilîz deha, fen ve kudretinin size verebileceğien mükemmel esere malik olacaksınız.”18.

Fabrikaların kuruluş safhasında gerek Türk tarafından gerekse İngiliz tara-fından uyumlu işbirliğine sıkça işaret edilmektedir. Başbakan İsmet İnönü bu konu ile ilgili olarak fabrikaların kuruluşunun güvenilir bir kuruma verilmesi-nin en başta dikkat ettikleri husus olduğunu belirtir. Bu güveni Brassert firma-sından aldıklarını, Sümer Bank ile Brassert firmasının mukaveleler hükümlerin-ce birlikte çalışacaklarını, bir işte karşılıklı görev sahibi olarak birlikte çalışanların samimiyet içinde olmalarının teşebbüsün başarılı olmasında çok önemli bir etken oluşturduğunu anlatırken19, Brassert de benzer samimi işbirli-ğine işaret etmektedir: “Deruhde ettiğimiz işin vüs’atini takdir ediyorum ve sizin de takdir edeceğinizden eminim. Malûmunuz olduğu veçhile bu işi başar-mak mes’uliyeti her iki tarafa düşer, çünkü bizim mühendislikteki bilgi ve tec-rübemizle birlikte, azamî derecede Türk işçileri ve Türk malzemesi kullanılacak-tır. Bu fabrikaların inşası için dost Sümer Bankla teşriki mesai etmekle bahtiyarız. İlk gelen İngiliz mühendislerine bu Bankada ve alâkadar devlet dai-resinde gösterilen kolaylıklara teşekkür ederim. Teessüs eden samimî munasebatın işin sonuna kadar devam etmesini temenni ederim.”20

Açılış konuşması esnasında Başbakan İnönü dış politikadaki sorunlara da işaret etmiş ve dünyanın buhrana sürüklendiği ortamda İngiltere ile Türkiye’nin birlikte barış içinde işbirliği yolunu seçtiklerini belirterek Karabük’te kurulacak olan Demir ve Çelik fabrikalarının, bu işbirliğinin en açık kanıtı olacağını ifade etmiştir: “Türkiyenin en mühim endüstri teşebbüsü bugün Türk İngiliz dostane teşebbüslerinin iyi bir gösterişi manasını almakla hususî bir ehemmiyet ve kıy-met arzeder. İngiliz Expoer Cresit Cuarante dairesinin Brasserd müessesesine yapmış olduğu yardımın İngilterece memleketimize karşı gösterilmiş olan bir itimad ve dostluk eseri olduğunu bilhassa kaydetmek isterim. Biz Türkler mem-

18 Cumhuriyet, 4 Nisan 1937. 19 Gös.yer. 20 Gös.yer.

35

leketimize maddî delillerle sempati gösteren bir siyaseti en itimad verici bir siyaset telâkki ederiz.”21

II. TÜRKİYE DEMİR ÇELİK FABRİKALARININ KURULUŞU ve GELİŞİMİ

1. Hazırlık Çalışmaları ve Kuruluş:Demir Çelik fabrikalarının kuruluş sahası olarak Karabük’ün seçilmesinin

nedenleri arasında maden kömürü havzalarına ve demiryolu güzergâhına yakınoluşu, bölgenin yerleşime uygun oluşu, jeolojik açıdan endüstri tesislerinin ku-rulmasına müsait oluşu kadar herhangi bir savaş sırasında korunma ve savun-masının öncelikle ele alındığı söylenebilir22. Bu yüzden Amerikalı ve Rus uz-manların tavsiyelerinin aksine tesislerin kuruluş yerini belirlemek amacıyla Sümerbank ve Genelkurmay Başkanlığı temsilcilerinden oluşan kurul sahilden en az 100 km. içeride bir alanın seçilmesinde ısrar etmiş, bu yüzden Ereğli’nin üzerinde durulmamıştır23.

Safranbolu’nun Öğlebeli köyünün küçük bir mahallesi olan Karabük, 1935 yılında Ankara-Zonguldak demiryolunun açılmasıyla bugünkü istasyona ismini vermiştir. Demir çelik fabrikalarının kurulması için yapılan çalışmalarda fabrika sahası olarak seçildikten sonra “Karabük” adı daha çok duyulmaya başlar ve fabrikaların kurulması sürecinde hareketlilik kazanan Karabük’te yeni yerleşim merkezleri kurulmaya başlanır24.

Kuruluş çalışmalarıyla birlikte 10 km. doğusundaki Safranbolu kazasına bağlı olan bu ıssız köydeki bataklıkların kurutulmasına da başlanmıştır. Demir-siz ve kömürsüz medeniyet olamayacağını söyleyen Atatürk’ün direktifleriyle ücra Karabük köyüne bugünkü medeniyetin dayanağı olan demir ve çelik fabri-kalarının temeli atılmıştır25.

1936 yılı başlarında Sümerbank tarafından Karabük’te kurulacak demir ve çelik fabrikası ile ilgili işlemleri yürütmek ve Brassert şirketi ile anlaşma yapmak üzere Londra’ya İktisat Müşteşarı Faik Kurtoğlu ile Sümerbank Umum Müdürü Nurullah Esat Sümer gönderilmişlerdir26.

İktisat Vekili Celal Bayar tarafından Karabük Demir Çelik fabrikalarınınihalesi öncesinde Londra’daki şirket uzmanları ve Türk uzmanların da görüşleri dahilinde olmak üzere bazı sorunlar üzerinde durulmuş ve öneriler getirilmiştir.

21 Cumhuriyet, gös.yer. ; Ulus, 4 Nisan 1937. 22 A.g.e., 109. 23 Kuruluşun yer seçimine yönelik eleştiriler için Bkz., Kalyoncu, H., Cumhuriyet Kenti Karabük, 53-56, İstanbul 2007. 24 Karabük 85, Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri Genel Müdürlüğü, 7-8, Ankara, 1985. 25 Kemalist Türkiye’nin Dev Eseri Karabük Demir ve Çelik İşletmeleri, Kemalizm, 53, 16, 1966. 26 BCA 030.18.01.02;66.59.19.

36

Bu sorunların fabrika sahası olarak seçilen yerin hinterlandının belirlenmesi ve bağlantı güzergâhları ile ilgili olduğu görülür.

Demiryolu hattı ve nakliye araçlarıyla ilgili olarak; Karabük-Filyos-Ereğli hattının tek olarak tasarlanmış ve kısmen de yapılmış olmasından dolayı büyük bir trafik yoğunluğunu karşılamaya elverişli olmayacağı; Hattın Filyos-Zonguldak-Ereğli kısmının bir savaş sırasında Zonguldak-Filyos kısmı tahrip edildiğinde Karabük fabrikalarının kömürsüz kalması tehlikesinin olduğu, ayrı-ca yolun uzunluğunun işletme masraflarını yükselteceği belirtilmiştir. Liman ekipmanları, tahmil ve tahliye araçlarıyla ilgili olarak da; Filyos ağzının açık ve sığlık olmasından dolayı burada bir liman inşasının güç ve pahalı olacağı; Zon-guldak’ın liman haline getirilmesinin şehir üzerinde olumsuz etkiler yaratacağı ifade edilerek bu havalideki modern bir liman haline getirilebilecek en uygun yerin Ereğli olduğu bildirilmiştir. Konuyla ilgili öneriler ise şöyle ifade edilmiş-tir:

“a) Evvelce de düşünüldüğü gibi Tefen-Zonguldak hattının Filyos üzerin-den geçirilmesinden sarfınazar ederek Tefeni doğrudan doğruya ve çifte hatla Zonguldağa raptetmek lâzımdır. Bu halde Tefen-Filyos ve Filyos-Zonguldak hattı sökülerek Tefen-Zonguldak hattı yerine konulabilir. Tefen-Filyos ve Filyos-Zonguldak hattının tek olarak yapılması muvafıktır. Bu taktirde sulh zamanında her iki hat kullanılabilir. Harp zamanlarında ise müdafaası binnisbe kolay olan Tefen-Zonguldak hattı yalnız başına işletilerek Karabük sanayinin ve dahilin kömür ihtiyacı en az tehlike ile temin olunabilir.

b) Tefen-Filyos Zonguldağa kadar uzanan hat üzerinde ticari nakliyat yok denilecek derecede azdır.

c) Ereğli limanının tahmil ve tahliyeye müsait bir liman haline getirilmesi ve 2 milyon tonluk bir trafiği karşılıyabilecek vesaitle techiz edilmesi icap etmekte-dir.”27

Sümerbank tarafından Karabük’te kurulacak olan demir ve çelik fabrikalarıiçin H.A. Brassert and Ltd- London ile teati edilip İktisat Vekilliğinin 1.12.1936 tarih ve 51553/13085 sayılı tezkeresiyle gönderilen ilişik 1.12.1936 tarihli muka-vele28 ile aynı şirketle 29.09.1936’da Londra’da imzalanmış olan anlaşma Bakan-lar Kurulu tarafından da 30.12.1936’da onaylanmıştır29. Anlaşmayı 1 Aralık1936’da, Ankara’da Sümerbank adına İktisat Vekili ve İzmir Milletvekili Celal

27 BCA 030.10;171.187.27. 28 Anlaşmanın esas metni ile mali anlaşma, yedek ve haddeler mukavelenamesi, işletme mukavele-namesi, esas mukavele lahikalarının Türkçe ve İngilizce metinleri için Bkz., Karabük Demir ve Çelik Fabrikaları Hakkında H.A. Brassert and Co. Ltd. ile Yapılan Mukavele ve Anlaşmalar,7-118, Ankara, 1939. 29 BCA 030.18.01.02;70.98.17.

37

Bayar ile H.A. Brassert and Co. Limited adına M. Mackenzie imzalamışlardır30.Sümerbank tarafından şirkete ödenecek bedel faiz hariç olmak üzere 2.745.000 İngiliz lirasıdır31.

Sümerbank Umum Müdürlüğü tarafından kurulup 3460 sayılı kanun gere-ğince “Türkiye Demir ve Çelik Fabrikaları Müessesesi” ticari ünvanıyla faaliyete geçen bu fabrikalar topluluğunun temel atma töreni 3 Nisan 1937’de Başbakan İsmet İnönü’nün huzurunda yapılmıştır32.

24 Şubat 1939’da, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye yapılan işler hakkında Londra’dan bilgi veren şirket yetkilisi Karabük’teki çelik fabrikalarının kurul-ması sürecinde önemli aşamalar kaydedildiğini, ayrıca Türk Hükümeti tarafın-dan Karabük’te lokomotif fabrikalarının inşasının da kendilerinden istenildiğini ifade etmektedir33.

Dönemim İktisat Vekili H. Hüsnü Çakır’ın Nafia Vekâleti ile yazışmasından anlaşıldığına göre 1939 sonlarında Karabük Demir ve Çelik fabrikalarının en önemli bölümleri tamamlanmıştır. Bu yüzden yapılmış olan bütün tesislerin ve inşaatın projeye uygun olup olmadığı ve masraflarının kontrol edilmesi üzerin-de durulmaktadır34.

Fabrikalar başlangıçta, işçilerin ikametgâhına ayrılan yerleşim kısmı hariç olmak üzere ortalama 1 000 000 metre karelik alanı işgal edecek ve 18-20 kilo-metrelik normal genişlikte bir demiryolu şebekesini ihtiva edecek şekilde düzen-lenmiştir. 761 işçi ve memurun vardiyalı olarak çalışması planlanmıştır35.

Karabük Demir ve Çelik Fabrikalarının kuruluş aşamasında yabancı uz-manlardan da; teknisyen, mühendis vb. yararlanılmıştır. Bu amaçla 1937-1943 yılları arasında işletmenin çeşitli kademelerinde ve belirli sürelerle Rus, İngiliz, Polonyalı, Alman uzmanlardan yararlanıldığı görülmektedir36. Ayrıca 1937 yı-lında Sümerbank tarafından Karabük’te kurulmakta olan Demir ve Çelik Fabri-kaları için staj görmek üzere Londra’ya Türk mühendisler de gönderilmiştir37.

2. Karabük Demir ve Çelik Fabrikalarının Genişletilmesi Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, 1940 yılında demir ve çelik işletmelerine ge-

rekli olan bazı aletlerin tedarik edilmesinin o günkü mevcut siyasi durumdan

30 Karabük Demir ve Çelik Fabrikaları Hakkında H.A. Brassert and Co. Ltd. ile Yapılan Mukavele ve Anlaşmalar, 19, Ankara, 1939. 31 A.g.e., 5. 32 İsfendiyaroğlu, F., Karabük, Karabük Aylık Edebi, İçtimai İlmi Dergi, 1, 3, 1944. 33 BCA 030.01;40.239.10. 34 BCA 030.10;132.946.2. 35 Karabük Demir ve Çelik Fabrikaları, Sümer Bank,sayfa belirtilmemiş, tarihsiz. 36 BCA 030.18.01.02;76.57.11, BCA 030.18.01.02;77.63.6, BCA 030.18.01.02;78.80.15, BCA 030.18.01.02;79.84.8, BCA 030.10;202.378.13, BCA 030.18.01.02;99.82.13, BCA 030.18.01.02;101.11.17, BCA 030.18.01.02;102.53.15. 37 BCA 030.18.01.02;79.83.3.

38

dolayı yurt dışından kolaylıkla ve emniyetle alınmasının mümkün olmadığınınanlaşıldığını belirtmektedir. Bu yüzden gerekli malzemenin tedarikinde Brassert firmasının müteahhitlerinin elinde inşaat ve montajdan geriye kalmış olan ve dünya ve memleket piyasalarına göre %30-50 oranında kârlı olacağı hesaplan-mış olan 40 bin lira değerindeki malzemenin satın alınması yoluna gidileceğini belirtmiştir38. Bir yıl sonra ise çeşitli malzemenin Amerika Birleşik Devletlerin-den ithal edilmesi için girişimlerin başlatıldığı görülmektedir39.

Birinci beş yıllık sanayi programının en büyük kısmını oluşturan Karabük Demir ve Çelik Fabrikaları, ileride diklemesine ve düzlemesine işbölümüne göre kurulacak demire dayalı sanayie ana iptidai maddeyi verecek şekilde kurulmuş-tur40.

Başlangıçta ithal edilecek olan demir cevherinin 4-5 bin tonluk gemilerle Filyos ya da Ereğli limanlarına gelmesi ve buradan demiryoluyla Karabük’e sevk edilmesi planlanmıştır41. Fakat kısa süre içinde hammadde ihtiyacının ülke içinden karşılanması yoluna gidildiği görülmektedir. Fabrikalarda işlenen başlı-ca demir cevheri Sivas-Divriği işletmesinden, manganez cevheri Kütahya taraf-larındaki Baliköy, Çankırı taraflarında Alibey köyü ve Karadeniz Ereğli’den gelmektedir. Kireçtaşı ve Çakmaktaşı Balıkısık ve Eskipazar’dan, kömür ve şist Zonguldak’tan, kil Karabük’ten ve kum da Filyos’tan sağlanmaktadır42.

Karabük Demir ve Çelik fabrikalarının gelişmesi için yol bağlantısına da önem verilmiştir. Bu amaçla; “Irmak-Filyos hattının Karabükte tesis edilen De-mir ve Çelik fabrikasının demir ve kömür nakliyatını karşılamak ve Karabük istasyonundan başlayarak fabrika sahasının ilerisinde mevcut hatla birleşmek üzre takriben üç kilometre tulünde yapılacak iltisak hattı ile fabrika hizasına tesadüf eden 290 ıncı kilometrede tesisine lûzum görülen en az iki içtinap hattı-nın haiz istasyon, binası ve teferruatının…..masrafları karşılamak üzre tefrik edilecek tahsisata müsteniden Devlet Demiryolları ve Limanları işletme idaresi namına kredi açtırılarak bu işlerin Devlet Demiryolları İşletme İdaresi tarafın-dan yaptırılması…İcra Vekilleri Heyetince II/5 939 tarihinde onanmıştır.”43

1939’dan itibaren işletmeye açılan tesisler şunlardır: 06 Haziran 1939 : Elektrik santrali 27 Temmuz 1939 : I. Kok fabrikası

09 Eylül 1939 : I. Yüksek fırın

38 BCA 030.18.01.02;90.18.16. 39 BCA 030.10;207.415.4. 40 Tesal, N.D., Zonguldak Vilâyetinin İktisadî Ehemmiyeti,105, İstanbul, 1957. 41 Karabük Demir ve Çelik Fabrikaları, Sümer Bank, sayfa belirtilmemiş, tarihsiz. 42 Girgin, İ. Ö., Karabük,15, İstanbul, 1943. 43 BCA 030.18.01.02;86.41.9.

39

15 Kasım 1939 : Şakuli boru fabrikası09 Ocak 1940 : Çelikhane

03 Nisan 1940 : Haddehane 7 Kasım 1941 : Saç haddesi 15 Haziran 1944 : Sülfirik asit ve süper fosfat fabrikası

07 Ocak 1950 : II. Yüksek fırın12 Mayıs 1952 : II. Kok fabrikası16 Şubat 1953 : Sinter tesisleri

31 Mayıs 1954 : Savunma boru fabrikası44.Demir ve Çelik fabrikalarının genişletilmesi çabaları doğrultusunda 13 Ma-

yıs 1955’de 6559 sayılı kanunla bağlı bulunduğu Sümerbank’tan ayrılarak 200 milyon T.L. sermayeli bağımsız bir iktisadi devlet teşekkülü haline getirilmiş ve “Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri Genel Müdürlüğü” adıyla faaliyetlerini sürdürmüştür. Genel Müdürlük, 21 Haziran 1955’de Divriği Demir Madenlerini de bünyesine katarak büyümeye devam etmiştir. Bu süreçle birlikte üretime açılan tesisler de şunlardır:

11 Ekim 1959 : Tav çukurları10 Kasım 1959 : 34’lük blok haddesi

20 Nisan 1960 : 28’lik düo hadde 10 Kasım 1962 : Kırma-eleme ve sinter tesisleri 06 Aralık 1962 : III. Kok fabrikası

10 Aralık 1962 : III. Yüksek fırın13 Şubat 1964 : Düo profil haddesi

21 Temmuz 1965 : Kontinü çubuk, ince profil ve bant haddesi 1966 : II. Makine atölyesi 01 Eylül 1966 : Çelik konstriksiyon atölyesi 05 Ocak 1967 : Pik, çelik ve metal dökümhaneleri45.Genişleme süreci içinde Karabük Demir Çelik İşletmelerinin dört temel iş-

levi oluşmuştur: 1. Demir Çelik sanayi mâmüllerinin üretimi:

a. Ham demir,

44 Karabük 85, Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri Genel Müdürlüğü, 106, Ankara, 1985. 45 Bakanlar Kurulunun 21 Ocak 1976 tarih ve 7/10.799 sayılı kararı uyarınca Karabük Demir Çelik İşletmeleri, Genel Müdürlük ve Müessese olarak ayrılmıştır, Bkz., gös.yer.

40

b. Çelik c. Hadde ürünleri d. Metalurjik kok

2. Demir Çelik yan ürünlerinin üretimi: a. Kok yan ürünleri b. Savurma döküm borularıc. Sülfat asidi ve süper fosfat

3. Çelik konstriksiyon, makine mamülleri üretimi: a. Çelik konstriksiyon üretimi b. İnşaat işleri c. Pik, çelik, metal üretimi d. Montaj ile ilgili işler

4. Mühendislik ürünlerinin üretimi: İlgili her konuda plan ve proje üretimi46.

Kısaca belirtmek gerekirse zamanla sürekli gelişen ve kendini yenileyen Ka-rabük Demir Çelik fabrikaları 1980’li yılların ortalarında esas olarak şu birimler-den oluşmaktaydı:

a. Esas üretim üniteleri (Entegre tesisler) b. Hammadde işletmeleri c. İmalat üniteleri d. Bakım üniteleri e. Yardımcı işletmeler f. Mühendislik hizmetleri üreten üniteler g. Kalite kontrol ve Laboratuar üniteleri47.

Fabrika binalarına ek olarak açık ve kapalı malzeme depo ve ambarları, çı-rak kursu binası, idari ve sosyal diğer binalarının yanı sıra, yaklaşık iki kilomet-re mesafede yer alan 600 kadar ikametgâhı, Halkevi binası, hastanesi, sineması,ilk ve orta okulu ve spor tesisleri ile “Yenişehir” olarak adlandırılan yeni bir yerleşim de vücuda getirilmiştir48.

46 A.g.e.,107. 47 Gös.yer. 48 İsfendiyaroğlu, F., Karabük, Karabük Aylık Edebi, İçtimai İlmi Dergi, 1, 3-4 1944.

41

1940’ların başında fabrikalarda tahminen 4000 işçi çalışmaktaydı49. 1942 yı-lında İngiliz uzman General Witham, Karabük fabrikaları hakkında verdiği ra-porda, Türk sanayinin gelişmesinde yetiştirilecek işçi ve teknisyenlerin önemine dikkat çekerek, pratik tecrübeye önem verilmesi gerektiğini, gece okullarınınaçılması ve mümkün olduğunca çok işçi yetiştirilmesini önerir. İşçi ihtiyacınınkarşılanamamasından dolayı mahkumların çalıştırılmak zorunda kalındığı, Ka-rabük dışından da işçi getirilmesi gerektiği belirtilir. Tahminen 500 mahkum işçi sıkıntısı yüzünden çalıştırılmak üzere getirilmiştir50. Bu görüş doğrultusunda açıldıktan kısa süre sonra fabrikalarda çalıştırılmak üzere kalifiye işçi yetiştirme yoluna gidilmiş, Demir ve Çelik Fabrikalarına kalifiye işçi ve usta yetiştirmek amacıyla 1942 yılında açılan ve 3 yıl öğretim süresi bulunan, yatılı ve gündüzlü öğrenci alınan çıraklık kurslarının 71 öğrenci ve 12 öğretmenle işe başladıklarıve 1945 yılına kadar 103 mezun verdikleri belirtilmiştir51.

Fabrikaların kuruluş ve genişleme aşamasında çeşitli sorunlarla karşılaşıl-mıştır. Yönetimle ilgili karşılaşılan problemlerin yanında hammadde ve nakliye sorunlarına dikkat çekildiği görülür. 20.01.1939’da Başbakan Celal Bayar ile fabrika mühendislerinden G.F. Hopkinson arasında fabrikaların işleyişi ve so-runları hakkında bir görüşme yapılmıştır. Bu görüşmede İngiliz mühendis Hopkinson, yönetimle ilgili olarak, fabrikanın başına yüksek iş kabiliyetli, iyi seciyeli ve kültürlü bir Türk müdür tayin edilmesini, bunun daimi ikametgâhı-nın da Karabük’te olması gerektiğini belirtmiştir. Fabrikanın politikalarını belir-lemek amacıyla 6-7 kişiden oluşacak bir bağımsız idare heyetinin oluşturulma-sını, Ankara’da bulunacak bu heyette İktisat ve Milli Savunma Bakanlıklarından, Devlet Demiryollarından ve Etibank’tan da birer temsilci bu-lunması gerektiğini, bu işlerin Sümerbank’ın bünyesine bırakılmamasını, çünkü şirketin iş yoğunluğunun fazla olmasından dolayı fabrikanın kurulması sırasın-da bile sırf bu yüzden çok zorluklar çekildiğini belirtmiştir52.

Fakat birkaç yıl sonra, 1942’de, İngiliz uzman General Withom Karabük fabrikaları hakkında hazırladığı raporunda konuya aksi yönde yaklaşmakta, Türkiye’nin sanayi ile ilgili alanlarda ve işçi yetiştirme konusunda bir hayli yol almış olduğu çeşitli platformlarda ifade edilmiş olmasına rağmen henüz yabancıuzman desteğinin çekilmesinin sakıncalı olacağını ifade etmektedir. FabrikanınTürk memurlarının eline geçmesinin ardından henüz 2-3 yıl geçmiş olduğu ve

49 1941’de fabrikada çalışan memur, müstahdem ve işçilerin 3500 kişiyi bulduğu, Bkz.,BCA 030.10;81.535.7. 1942’de Karabük işletmelerinde çalışan memur ve müstahdemin sayısının 3000 olduğu belirtilir, Bkz. BCA 030.10;155.94.10. 1955’de çalışan 455 memur ve müstahdemin 204’ünü teknik elemanlar oluşturmaktaydı. Çalışan işçi sayısı ise 4046 idi. Bir işçinin kazancı ortalama olarak ayni yardımlarla birlikte ayda 286 lira idi, Bkz., Atasoy, R.A., Karabük, Hazine Aylık Maliye ve Kültür Mecmuası, 28, 9, 1955. 50 BCA 030.10;171.189.17. 51 Karabük Haberleri, Karabük Sanat ve Edebiyat Dergisi, 10-11,4, 1945. 52 BCA 030.01;3.17.1.

42

kendilerinin çelik bilgisi ve tecrübelerinin de ancak bu süreyle sınırlı kaldığı düşünülürse Türk elemanlarına bırakılmasının henüz erken olduğunu belirtmiş-tir53. Ona göre Karabük’teki teşkilat tam istenildiği gibi değildir. Müdüriyette çelik hakkında önemli deneyimi olan ve çelik fabrikalarını işletme bilgisi hak-kında pratik bilgisi bulunan tek bir kimse bulunmamaktadır54.

Withom nakliye sorunu üzerinde de durarak Karabük fabrikalarının ran-dımanı açısından nakliyat işlerinin belki de büyük öneme sahip olduğunu belir-tir. Özellikle çelik üretimine müthiş ihtiyaç duyulduğu ve fabrikada 15 000 ile 20 000 ton mâmulatın nakliye araçlarının yokluğu yüzünden beklemekte olduğudüşünülürse nakliyat işlerinin önemi daha iyi anlaşılmış olur55.

Kok fabrikalarının çalışmasında da çeşitli sorunlar söz konusudur. Bu tesi-sat iyi çalışmış ve iyi mamul elde edilmiş olan mükemmel bir tesisattır. Teknik uzmanların belirttiğine göre Zonguldak’tan çıkan kömür fazla miktarda kül bırakmakta bu da ocak dahilinde şişerek cidarlara tazyik yapmaktadır. Bu da fırın ve ocakların kısa zamanda yıpranmasına sebep olabilir. En ciddi durum kömür yokluğu ve Karabük’e dışarıdan gelecek vaziyette olmasıdır ki bu olduk-ça tehlikeli bir durumdur. O günkü kömür stoku ancak 4-5 günlük ihtiyaca ye-tecek 4000 tondan ibarettir56. Bu fabrika Türkiye’de kömürden azami derecede istifade eden birkaç fabrikadan biridir. Fakat nakliyat yüzünden kömür tedarik edilememesi nedeniyle kok fırınlarından ancak % 60-70 oranında yararlanılmasıüzücüdür. Benzol ve toluol ihtiyacı had safhada olduğundan kok fırınlarınınazami randıman ile çalışması için yeterli miktarda kömürün Karabük’e ulaştı-rılması için her yola başvurulması önerilmektedir57.

Fabrikalarda ilk işletme tecrübeleri sonunda görülen çeşitli güçlükler ve te-sisat eksiklikleri yüzünden şartnamede planlanan üretime ulaşılamamıştır. Bu güçlükler ve tesisat noksanlıklarının özellikle hadde tesisleri ile boru fabrikasın-da olduğu görülmüştür. Bu durumdan kurucu Brassert firması sorumlu görüle-rek şartnameye uygun bir tesisat oluşturulmadığı kanaati ortaya çıkmış, Brassert firmasının taahhütlerini yerine getirmediği Hükümet tarafından İngiltere Hü-

53 BCA 030.10;171.189.17. 54 Gös.yer. 55 Gös.yer. Nakliye sorununun uzun yıllar devam ettiği anlaşılmaktadır, Bkz., Karabük 85, Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri Genel Müdürlüğü, 122, Ankara, 1985. 56BCA 030.10;171.189.17. Kömür ve cevher sorununun 1980’li yılların ortalarına kadar çözülemediğianlaşılmaktadır. Sorunun temelinde kullanılan kömür ve cevherin kalite ve miktar yönünden iste-nen seviyeye çıkarılamaması yatmaktadır. Bu sorunun çözümlenmemesi istenilen üretim sonucuna ulaşılamamasındaki en önemli neden olarak görülmekte ve çare olarak da maden kömürü kalitesi-nin ( kül, kül ergime derecesi, tane iriliği vb.) düzeltilmesi gerektiği ifade edilmektedir. Ayrıca demir cevheri geliş temposunun sürekli olarak yavaşlaması da üretimi olumsuz yönde etkileyen diğer bir faktör olarak görülmektedir, Bkz., Karabük 85, Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri Genel Müdürlü-ğü, 122-123, Ankara, 1985. 57 BCA 030.10;171.189.17.

43

kümetine bildirilmiştir. Ortaya çıkan bu ihtilafın dostça çözümü için iki hükü-met tarafından müzakereler başlatılmış, sorunu yerinde incelemek ve tarafsızolarak görüşünü bildirmek üzere İngiltere Hükümeti tarafından hakem olarak Amerika’nın Demir Çelik sanayindeki önemli uzmanlarından Mr. Binckes gönderilmiştir. Mr. Binches Karabük’te yaptığı incelemeler sonucunda 20 Şubat 1945 tarihli İngiltere Hükümetine sunduğu raporunda; bedeli İngiltere tarafın-dan ödenmek üzere tesisatın bazı bölümlerine ilaveler yapılmasını, bazı bölüm-lerinin de tadil edilmesini önermiştir58.

Karabük Demir Çelik Fabrikalarının genişletilme projesi dahilinde 1946 yı-lında bir Türk heyeti Sümerbank İdare Meclisinin aldığı kararla İngiltere’ye gönderilirken İngiltere İkmal Nezaretinin önerisi ile International Construction Co. Ltd. firmasının kurucusu Mr. Bengtson da araştırmalarda bulunmak üzere 7 Mayıs 1946’da Karabük’e gelmiştir. Mr. Bengtson altı gün Karabük’te, bir gün de Kırıkkale’de incelemelerde bulunarak sonuçlarını dönemin Ekonomi Bakanına anlatmıştır. 12 Haziran 1946 tarihli raporunu Sümerbank Genel Müdürlüğüne göndermiştir. Bu raporun Türkiye’nin ağır sanayinin merkezinin yerinin tespit edilmesinde çok etkili olduğu belirtilir. O tarihlerde Karabük ve ağır sanayiye ilişkin ilavelerde iki fikir ileri sürülmekteydi. Birincisi mevcut tesislerin ıslahın-dan sonra Karabük’ün dar sahasını tamamen daraltmamak için yeni tesisleri ikinci bir ağır sanayi merkezinde kurmak, bu iş için Karabük’ten Filyos’a ya da Ereğli limanına doğru yeni yerler aramak, örneğin Kırıkkale’yi seçmek. İkincisi de mevcut tesisleri tadil etmek ve yeni tesisleri de Karabük’te kurmak. Mr. Bengtson’un görüşleri de ikinci fikir doğrultusundadır. Çünkü normal koşullar-da hadde tesislerinin çelikhanenin yanında olması gerektiğini ve yeni tesisler ve tevsilerin Karabük’te yapılmasının askeri ya da siyasi herhangi bir mahzuru olmadıkça en iktisadi ve uygun bir karar olacağını belirtmiştir. Bu tesisler için yeterli sahanın bulunduğunu ve elemanların yetişmiş olduğunu, ayrı bir yerde kurmanın ise şimdiye kadar yapılmış tüm yatırımların yeniden yapılması anla-mına geldikten başka önemli miktarda mükerrer idare ve işletme masraflarınıgerektirdiğini belirtmiştir59.

Üretimle ilgili olarak Nafia (Bayındırlık), Muhabere ve Münakale (Haber-leşme ve Ulaşım), Vekâletlerinin rakamlarına bakıldığında Karabük Fabrikasına teslim edilen demir cevheri tonajında büyük artışlar olduğu gözlenir. Örneğin 8-14.03.1939’da fabrikaya tahliye edilen demir teslimatının 2021 ton ilave ile top-lam 44055 tona ulaştığı belirtilir. Bu rakamın iki-üç ay içinde üç katına çıktığı görülür. 3-31.07.1939’a kadar demir havzasından fabrikaya yapılan demir cevhe-ri tonajı 17913 ton ilavesiyle 128000 tona ulaşmıştır60.

58 Ayyıldız, K., Karabük Demir ve Çelik Fabrikalarının Tevsii, Demir ve Çelik, 8, 460-461, 1957. 59 A.g.m., 461, 1957. 60 BCA 030.10;152.77.3.

44

2/17250 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile İktisat Vekâletinde oluşturulan Demir Komisyonu, 20.08.1942 tarihli toplantısında, Karabük’ten ayda 150-250 ton ve yılda 2500 ton 32*32 milimetre ölçüsünde dört köşe demir verilerek İstan-bul’daki üç fabrikada 1000 ton galvanizli tel, 600 ton çivi teli ve çeşitli çivi ve 900 ton ince beton demiri ve etriye imali kararlaştırılır. Böylece Milli Müdafaa Ve-kâleti, Münakalat Vekâleti, Dahiliye Vekâleti ve Jandarma Genel Komutanlığı ve piyasanın ihtiyacı üretilmeye başlanacaktır61.

Devlet Demiryolları tarafından lokomotif ve vagonların dingillerini yağla-mak için kullanılan rezidü yağının Amerika ve Romanya’dan ithal edildiği fakat İkinci Dünya Savaşı koşullarında dışarıdan tedarikinin mümkün olmayacağınınanlaşılması, bunun Karabük Demir Çelik Fabrikalarında üretilmesi ihtiyacınıdoğurmuş ve ilgili çalışmalar başlatılmıştır. Yıllık ihtiyaç için depolanan bu yağ-ların yoğun askeri nakliyat yüzünden 1800 tonunun sarfedilmiş olduğu, 6 ay önce Ticaret Vekâleti tarafından Romanya’dan 2000 ton rezidü yağı ithali için girişimde bulunulmuşsa da Romanya’nın savaşa girmesiyle bu girişimin sonuç-suz kaldığı görülmüştür. Dünya koşulları göz önünde bulundurularak bu ola-naksızlık önceden öngörüldüğünden Demiryolu idaresi ve Karabük Fabrikalarıkimyagerlerinin çalışmalarıyla dışarıdan gelen yağlara pek yakın özellikte dingil yağı üretimi başarılmıştır. Karabük dingil yağı adı verilen bu yağdan Devlet Demiryolları tarafından ilk parti olarak 500 ton sipariş verilmiştir. Karabük fab-rikalarında yapılacak küçük deneme ve tadilattan sonra bu yağdan yılda 1500-2000 ton üretileceği anlaşılmıştır. Normal koşullarda bile dışarıdan tedarik edilmesi için bir sürü sorun ve formaliteyle karşılaşılan, en önemlisi de Devlet Demiryollarının çok hayati gereksinimi olan aynı zamanda Dünyadaki değişken koşullara bağlı olarak tedarik edilememesi ihtimali de bulunan dingil yağınınülke içinden sağlanması Demiryolları için ferahlık verici bir hadise olarak nite-lendirilmektedir62.

Karabük Demir Çelik fabrikalarında 1939-1955 yılları arasındaki üretimi gösterir tablo şöyledir ( kok tozu hariç olmak üzere ):63.

Yıl Hadde mamulleri Boru Kok

1939 ----- ----- 627641940 9063 3170 1646351941 29893 4772 1711111942 30552 4978 1781291943 36228 6227 182972

61 BCA 030.10;171.189.15. 62 BCA 030.10;153.83.15. 63 BCA 030.01;92.578.2.

45

1944 41313 7921 2086311945 47701 4696 2273041946 56546 4676 2621561947 71708 6517 2600881948 75981 7429 2706641949 72849 10889 2933121950 78566 8594 3078521951 105447 8858 3060981952 115875 7096 3998671953 136158 6792 5382701954 135186 11055 519050

1955Mayıs sonuna kadar 60810 4309 220090

1960 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nden Türkiye’ye yapılan hibe ve kredi yardımından 15 milyon dolarlık kısmının Hükümet tarafından Karabük Demir ve Çelik fabrikalarının genişletilmesine ayrılması kararlaştırılmıştır64.

SONUÇ Ülkemizde sanayileşme hareketi 3 Nisan 1937’de Karabük Demir ve Çelik

fabrikalarının temelinin atılmasıyla başlamıştır. Karabük Demir Çelik Fabrikala-rı, Türk sanayi hamlesinin öncüsü olduğu gibi bu sektörün temeli ve okulu ola-rak da ülke ekonomisine inkârı mümkün olmayan çok büyük katkılar sağlamış-tır. Diğer taraftan Karabük şehrinin varlık nedeni de Demir Çelik Fabrikalarıdır65.

Bir taraftan fabrika bacaları yükselirken diğer yandan bataklıklar süratle kurutulmuş, kısa zamanda bu küçücük köy yapılan fabrikalarla birlikte geliş-meye ve bir kasaba manzarası almaya başlamıştır. İki yıl içinde modern bir ka-sabaya dönüşmüştür66.

Devletin çeşitli kademelerinin Karabük’teki gelişimi kendi haline bırakma-yıp en baştan itibaren planlı bir gelişimi savundukları anlaşılmaktadır. Başlan-gıçtaki sorunlar şöyle ifade edilmekteydi: “ Memleketimizin muhtaç olduğu yarıve tam mamul demir ve çelik malzemeyi temin etmek üzere kurulup işletmeye açılan demir ve çelik fabrikaları ile beraber, Karabük mevkiinde, bir şehir peyda olmak üzeredir. Şukadarki Demir ve Çelik Fabrikalarının inşaat ve tesisat devre-sindeki acil ihtiyaçları istismar etmek üzere muhtelif kimseler tarafından bir esas ve plana istinad etmeyen baraka ve evcikler inşa edilmiş ise de bunlar; hem

64 BCA 030.18.01.02;154.88.10. 65 Karabük 85, Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri Genel Müdürlüğü, 126, Ankara, 1985. 66 Kemalist Türkiye’nin Dev Eseri Karabük Demir ve Çelik İşletmeleri, Kemalizm, 53, 16, 1966.

46

şimdiki ihtiyaçlara cevap verememekte hem de Karabük mevkiinin ilerdeki inkişafını güçleştirecek surette gayrı muntazam bir tevesü istidadıarzetmektedir.” Bu tespit yapıldıktan sonra amaç belirlenmiş ve İktisat Vekâleti ile Nafia, Dahiliye, Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekilliklerinin işbirliğiyle sürekli artmakta olan nüfusun sivil hayatın çeşitli ihtiyaçlarını karşılamaya ve kısa süre içinde Karabük’te “her türlü idari, Iktisadi ve sıhhi şartları haiz bir sanayi şehri-nin tekevvününe yol açacak olan şehir planının..” hazırlanması gereği üzerinde İktisat Vekâleti tarafından durulmuştur67. Zaten daha önce Bakanlar Kurulu Kararı ve Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün onayıyla 1939’da Karabük şehrine ait planların Mimar Prof. Leon Henry Prost’a yaptırılacağı ve bununla ilgili giri-şimlerin başlatılmasına dair karar verilmişti68.

Ülkenin ilk büyük sanayi hamlesinin tesis edilmesinde İngiltere’nin etkisi önemlidir. Bu tesisler İngiliz Hükümeti’nin desteği ve İngiliz mimar ve mühen-disliğinin katkılarıyla oluşturulmuştur. O dönemde basına da yansıdığı gibi İngiltere ile Türkiye arasında başlayan siyasi yakınlaşma en bariz örneğiyle te-sislerin kuruluşu sırasında karşımıza çıkmaktadır.

1930’lardan itibaren İngiltere, Avrupa’da ortaya çıkan yeni koşulların etki-siyle Türkiye ile siyasi yakınlık kurmaya başlamıştı. Özellikle İtalya’nın Akde-niz’deki yayılmacı politikası, yine İtalya ile Almanya’nın Balkanlardaki nüfuz mücadelesi gibi gelişmeler, 1938 yılındaki Montreux Antlaşması’nın imzalanma-sında da etkilerini gösteren İngiltere- Türkiye yakınlaşmasını başlatmıştı. Bu koşullarda başlayan dostane ilişkiler, somut ekonomik işbirliğine dönüşmüş ve özellikle fabrikaların kurulması aşamasında üst düzeye çıkmıştır.

Fabrikaların önemli bir etkisi Karabük’ün bir şehir olarak ortaya çıkmasıyla ilgilidir. Devletin resmi kademeleri tarafından 1939’dan beri başlatıldığı anlaşı-lan modern konutların ve diğer yapıların inşasıyla ilgili çalışmalar69 özellikle yapı kooperatifleri kurulmasına izin vermek suretiyle 1950’li yıllarda da devam etmiştir70.

67 BCA 030.10;81.535.7. Fakat şehir planlamasına dair teşebbüslerin yarıda kaldığı bir süre sonra da tamamen ihlal edildiği görülür. Bunun nedenleri arasında 1950’lerden itibaren yıkılmaya başlanan merkezi planlama ve devletçilik prensibinin yerini özel teşebbüsün almaya başlamasının da etkili olduğu yorumu yapılır. Ayrıca hızlı nüfus artışı da diğer bir etkendir, Bkz., Kalyoncu, H., Cumhuri-yet Kenti Karabük, 105, İstanbul, 2007. 68 BCA 030.18.01.02;87.57.2. 69 BCA 030.01;56.343.4. 70 Çeşitli kooperatiflerin kurulmasına dair izinler, 1955 yılında Karabük Uğur Evler Konut YapıKooperatifi, BCA 030.18.01.02;138.27.18 ( Dosya numarası ile katalog numarası uyuşmamaktadır, Dosya no: 138.135.18.) ; 1952’de Demir- Çelik Yapı Kooperatifi, BCA 030.18.01;128.24.14; 1956’da Ray Konut Yapı Kooperatifi, BCA 030.18.01;142.26.18.

47

Fabrikaların kuruluşuyla birlikte büyüme Yenişehir71 eteğinden başlamak üzere bir taraftan istasyonun ilerisine, diğer yandan da Safranbolu yönüne doğ-ru genişlemeye devam etmiş ve mevcut olan uygun koşullar nedeniyle kısa sü-rede daha da gelişeceği düşünülmüştür72.

Ayrıca gelişen sanayiye bağlı olarak ortaya çıkan yan sanayi ve diğer ticaret ve nakliyat işleri sonucu bu kasaba kısa sürede büyüyüp 40 bin nüfuslu bir şehir haline ulaşmıştır. Gerek Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri gerekse özel sektör tarafından geliştirilen sanayi ve tipik sanayi şehrinde belediye hizmetlerine de önem verilmiş, şehrin elektrik ve su şebekesi mükemmel hale getirilmiş, asfalt yollar yapılmıştır73.

Karabük, 1960’larda elektriği, okulları, kütüphanesi, sinemaları, eczaneleri, hastaneleri, spor tesisleri, sosyal kulüpleri, camileri, otelleri ve diğer modern binalarıyla şirin bir Anadolu kasabası olmuştur. Nüfusu 30 bini aşan kaza mer-kezi ve özellikle Yenişehir semti her yönüyle gelişmiştir. “ Fabrikaların işletme-ye açıldığı 1939 yılında inişli yokuşlu ve fundalık olan bu topraklarda, şimdi gözün alabildiğine işletmece yaptırılmış – beyaz badanalı ve bahçeli evler, asfalt, yeşillikli yollar, mektepler ve tesisler göze çarpmaktadır. Göğün mavisiyle or-man denizi yeşilinin birleştiği Turna dağının dizlerine kadar uzanan tepelerin göğsüne yaslanmış bu şehir güzeli; sanayiin yaratma gücüne ve insanların neler yapabildiğine canlı bir örnek teşkil eder.”74.

Her ne kadar konut yapımına önem verilse de Karabük işletmelerinde çalı-şan işçi ve memurların ikameti için ayrılan Yenişehir’deki konutların yetersiz kalması sonucu çalışanların bir kısmı Karabük civarındaki köylerde ve Safran-bolu kasabasında ikâmet etmişlerdir. Fakat Karabük- Safranbolu yolunun o günkü haliyle rahat bir ulaşıma olanak vermemesinden dolayı memur ve işçile-rin zamanında mesaileri başında olamadıkları belirtilmekte, komisyon tarafın-dan Karabük-Safranbolu yolunun yapılması, ayrıca Karbük’ün, demiryolu dı-şında karayoluyla da hükümet merkezine bağlanması gerektiği ifade edilmektedir. Bunun özellikle Kızılcahamam-Gerede-İsmetpaşa üzerinden geçen

71 İşçi evleri ıslah edilmiş olup, şehrin tesis ve planlamasında başarılar gözlenmektedir. Karabük’ün güzelliklerine bir sinema, bir yüzme havuzu ve bir tenis kortu da eklenmiştir. Birçok işçinin otur-makta olduğu Safranbolu’ya otobüs işletilmektedir. Eski Karabük köyünde esnaf sayısının arttığı gözlenmektedir, Bkz., BCA 030.10;171.189.17; 11 000 işçi, 125 mühendis, 850 memur ve idarecilerin barınmaları için kurum tarafından yapılan yaklaşık 1600 adet lojmandan oluşan modern site, asfalt yolları, bahçe içindeki evleri ve modern apartmanları ile çok güzel bir şehir haline gelmiştir. Lojman-lar merkezi kalorifer sistemiyle ısıtılmakta ve yüzme havuzu ve çeşitli kulüpleri ile şehrin gelişme-sine önemli bir örnek teşkil etmektedir, Bkz., Kemalist Türkiye’nin Dev Eseri Karabük Demir ve Çelik İşletmeleri, Kemalizm, 53, 19, 1966. 72 İsfendiyaroğlu, F., Karabük, Karabük Aylık Edebi, İlmi, İçtimai Dergi, 1, 4, 1944. 73 Kemalist Türkiye’nin Dev Eseri Karabük Demir ve Çelik İşletmeleri, Kemalizm, 53, 19, 1966. 74 Cizre, A., Türk Demir ve Çelik Sanayiinin Anadireği Karabük Demir ve Çelik Fabrikaları, Teknis-yenlerin Sesi, 132, 2-3, 1960.

48

ve iyi bir durumda olduğu anlaşılan şosenin devamı olarak İsmetpaşa istasyo-nunu Karabük’e ulaştırmak üzere bu kısımdaki 30 km. tutan ham yolun şose haline getirilmesinin faydalı olacağı belirtilmiştir. Komisyon tarafından; “Bu suretle demiryolu herhangi bir arızaya uğradığı takdirde, kara yolu ile gerek Karabük ve gerekse Zonguldak kömür havzası istihsalâtının iç pazarlara nakli imkânı temin edilmiş bulunacaktır. Bu hat gerek Karabük’ün ve gerekse Zon-guldak kömür havzasının ayni zamanda Bolu üzerinden İstanbul’a da bağlan-masını mümkün kılacaktır. Bu yol bu bakımdan da ehemmiyetle dikkati çek-mektedir.” denilmiştir75.

Birkaç yıl gibi kısa bir zaman sonra ilk ürünlerini vermeye başlayan işletme başlangıçta çok geri sayılamayacak bir teknolojiye sahip iken İkinci Dünya Sava-şından sonra dünyada teknolojik alanda ortaya çıkan büyük gelişmelerin takip edilememesinden dolayı 1980’li yılların ortalarında gerek geri kalmış teknolojisi gerekse maliyetlerinin ağırlığı bu fabrikaların geleceği hakkında endişeli görüş-lerin ortaya çıkmasına yol açmıştır76.

Her ne kadar Karabük Demir Çelik fabrikalarının ürünlerinin yurt dışına da mmül malzeme olarak ihraç edilmesi büyük bir başarı olsa da işletmelerde çeşit-li alanlarda gerçekleştirilmesi gerekli modernizasyon projelerinin bir an önce hayata geçirilmesi, çevre kirliliğini önlemeye yönelik tedbirlerin alınması gerek-tiği ifade edilmiştir. İşçi sağlığını tehlikeye düşürecek çalışma koşullarının oldu-ğu tesislerde bu tehlikeyi ortadan kaldıracak düzenlemelerin yapıldığı fakat her anlamda fabrikaların yeniden ele alınması gerekliliği ortaya çıkmıştır 77.

Karabük Demir ve Çelik Fabrikalarının yeniden ele alınmasına giden süre-cin 1989’dan itibaren başladığı ifade edilir. Bu tarihten itibaren fabrikalarda cid-di boyutlara ulaşan zararlar başlamıştır. Bu zararların nedenleri arasında fabri-kaların kuruluş yerinden kaynaklanan ve başta nakliye olmak üzere maliyeti artırıcı olumsuz faktörlerin yanı sıra Kamu İktisadi Teşekküllerine sağlanan hukuksal statü ile bunların ekonomik kurallardan çok politik tercihlere göre yönetilme durumlarının ortaya çıkması ve oy kaygısıyla hareket eden politikacı-ların fabrikaları zarara sürüklemeleri gösterilebilir78.

Fabrikalar 5 Nisan 1994 de özelleştirilme kapsamına alınmış, Öz Çelik İş Sendikası’nın önderliğinde fabrika çalışanları, yöre halkı esnaf ve sanayiciden oluşturulan 12700 ortaklı Kardemir A.Ş.’ye 30 Mart 1995 tarihinde devredilmiş-tir79.

75 BCA 030.10;155.94.10. 76 Karabük 85, Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri Genel Müdürlüğü, 126, Ankara, 1985. 77 A.g.e.,124. 78 Kalyoncu, H., Cumhuriyet Kenti Karabük, 138-139, İstanbul 2007. 79 Karabük İl Yıllığı, 274, Ankara 1999.

49

Kısaca belirtmek gerekirse Başbakan İsmet İnönü’nün açılış konuşmasında da temas ettiği gibi Karabük Demir ve Çelik Fabrikalarıyla Türkiye endüstrinin ana kısmına, ağır sanayiye adım atmış oldu. Burada ekonomik anlamda izlenen Devletçilik modeli yanında Cumhuriyetçilik ve Milliyetçilik ilkeleri de azami ölçüde gözetilmiş, çalışanların barınma, sağlık, eğitim vb. bütün gereksinimleri dikkate alınarak sanayi ile birlikte Karabük ölçeğinde modern bir şehrin tüm kurumlarıyla birlikte geliştirilmesi hedeflenmiştir. İnönü, aynı konuşmasında fabrikaların ekonomiye katkılarının yanında ülke savunması açısından önemine dikkat çekmiş, bu fabrikalar sayesinde stratejik değeri olan demir ve çelik üre-timin müdafaadaki yerini vurgulamıştır80. Gerçekten de İkinci Dünya Savaşınınbunalımlı ve pek çok ürünün ithalatının yapılamadığı yıllarda Karabük Demir Çelik Fabrikalarıyla stratejik önemi olan demir ve çelik üretimine geçilmiş olma-sı bu fabrikaların önemini oldukça arttırmıştır.

KAYNAKÇA Kitap ve Makaleler Afetinan, A., İzmir İktisat Kongresi, Ankara, 1989. Armaoğlu, F., 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi, I, Ankara, 1993. Atasoy, R.A., Karabük, Hazine Aylık Maliye ve Kültür Mecmuası, 28, 1955. Ayyıldız, K., Karabük Demir ve Çelik Fabrikalarının Tevsii, Demir ve Çelik, 8,

1957. Cenger, S., “İş Hayat ve Terbiyemiz”, Karabük Aylık Edebi, İçtimai, İlmi Dergi,

2, 1944. Cizre, A., “Türk Demir ve Çelik İşletmesinin Anadireği Karabük Demir ve Çe-

lik İşletmesi IV”, Teknisiyenlerin Sesi Aylık Teknik, Sanat ve Kültür Mecmuası, 136, 1960.

Cizre, A., “Türk Demir ve Çelik Sanayiinin Anadireği Karabük Demir ve Çelik Fabrikaları”, Teknisyenlerin Sesi, 132, 1960.

Daver, A., “İktisat Sahasında Yapılan İşlerin En Mühimleri Demiryolları, Kara-bük Demir, Çelik Fabrikaları”, İktisadi Yürüyüş, 22, 1940.

Girgin, İ. Ö., Karabük,15, İstanbul, 1943. İsfendiyaroğlu, F., “Karabük”, Karabük Aylık Edebi, İçtimai İlmi Dergi, 1, 1944. Kalyoncu, H., Cumhuriyet Kenti Karabük, İstanbul, 2007. Karabük Haberleri, Karabük Sanat ve Edebiyat Dergisi, 10-11, 1945. Karabük Demir ve Çelik Fabrikaları, Sümer Bank, sayı yok, tarihsiz. Karabük Demir ve Çelik Fabrikaları Hakkında H.A. Brassert and Co. Ltd. ile

Yapılan Mukavele ve Anlaşmalar, Ankara, 1939. Karabük İl Yıllığı, Ankara, 1999. Karabük 85, Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri Genel Müdürlüğü, Ankara,

1985.

80 Cumhuriyet, 04 Nisan 1937.

50

Kemalist Türkiye’nin Dev Eseri Karabük Demir ve Çelik İşletmeleri, Kemalizm, 53, 1966.

Koçak C., Türk- Alman İlişkileri (1923-1939), Ankara, 1991. Tanyaş, H., Türkiyede Çelik Yapılar ve Karabük İşletmeleri, Demir ve Çelik, 7,

1963. Tesal, N.D., Zonguldak Vilâyetinin İktisadî Ehemmiyeti, İstanbul, 1957. Tümertekin, E., Karabük’ün Kuruluşu, 1962-1963 Ders Yılı Sosyoloji Konferans-

ları, İstanbul, 1964. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Belgeleri BCA 030.01;3.17.1. BCA 030.10;152.77.3. BCA 030.18.01.02;66.59.19. BCA 030.10;171.187.27. BCA 030.18.01.02;70.98.17. BCA 030.01;40.239.10. BCA 030.10;132.946.2. BCA 030.18.01.02;76.57.11. BCA 030.18.01.02;77.63.6. BCA 030.18.01.02;78.80.15. BCA 030.18.01.02;79.84.8. BCA 030.10;202.378.13. BCA 030.18.01.02;99.82.13. BCA 030.18.01.02;101.11.17. BCA 030.18.01.02;102.53.15. BCA 030.18.01.02;90.18.16. BCA 030.10;207.415.4. BCA 030.18.01.02;86.41.9. BCA 030.10;81.535.7. BCA 030.10;155.94.10. BCA 030.10;171.189.17. BCA 030.10;171.189.15. BCA 030.10;153.83.15. BCA 030.18.01.02;154.88.10. BCA 030.01;92.578.2. BCA 030.18.01.02;87.57.2. BCA 030.01;56.343.4. BCA 030.18.01.02;138.27.18 BCA 030.18.01;128.24.14. BCA 030.18.01;142.26.18. BCA 030.10;155.94.10. Süreli Yayınlar Cumhuriyet Gazetesi Kurun Gazetesi Ulus Gazetesi