tÜrkÇe b‹Ç‹m b‹lg‹s‹ - turuz · 2016. 11. 2. · yap›m ve çekim eklerini analiz...

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2370

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1367

TÜRKÇE B‹Ç‹M B‹LG‹S‹

YazarlarProf.Dr. Nurettin DEM‹R (Ünite 1)Prof.Dr. Emine YILMAZ (Ünite 1)Tahir Nejat GENCAN (Ünite 2-9)

EditörYrd.Doç.Dr. Hülya P‹LANCI

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Fatma fiennur Arslan

Kitap Koordinasyon BirimiDoç.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Türkçe Biçim Bilgisi

ISBN 978-975-06-1047-9

2. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 15.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ ix

Biçim Bilgisine Girifl ................................................................ 2B‹Ç‹M B‹LG‹S‹ ............................................................................................... 3KÖK - GÖVDE .............................................................................................. 3EK ................................................................................................................. 4Ek ‹fllekli¤i ..................................................................................................... 6YAPIM EK‹ - ÇEK‹M EK‹ .............................................................................. 6Eklerin S›ras› .................................................................................................. 7SÖZCÜK......................................................................................................... 8SÖZCÜK YAPIMI........................................................................................... 8TÜRETME....................................................................................................... 8Ad Yap›m›...................................................................................................... 8Eylem Yap›m› ................................................................................................ 9B‹RLEfiT‹RME, KISALTMA, KOPYALAMA.................................................... 9‹fiLEV AÇISINDAN SÖZCÜK TÜRLER‹......................................................... 10Ad Soylu Sözcükler ....................................................................................... 10Özet................................................................................................................ 13Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 15Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 16Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 17S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 17Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 18

Adlar.......................................................................................... 20ADLAR (‹S‹MLER).......................................................................................... 21Varl›klara Verilifllerine Göre Adlar ............................................................... 21Varl›klar›n Olufllar›na Göre Adlar................................................................. 22Varl›klar›n Say›lar›na Göre Adlar.................................................................. 23

Ço¤ul Ekinin Baflka Görevlerde Kullan›l›fl›: .......................................... 23Topluluk Adlar› ............................................................................................. 24Anlamlar›na Göre Adlar ................................................................................ 24Küçültme Adlar›............................................................................................. 24ADLARIN ÇEK‹MLER‹ (DURUMLARI) .......................................................... 25ADLARIN CÜMLEDEK‹ GÖREVLER‹............................................................ 25AD TAMLAMASI (AD TAKIMI)..................................................................... 27Belirtili Ad Tamlamas› (Birinci Türlü Ad Tak›m›) ....................................... 27Belirtisiz Ad Tamlamas› (‹kinci Türlü Ad Tak›m›) ..................................... 28Tak›s›z Ad Tamlamas› (Üçüncü Türlü Ad Tak›m›) ..................................... 29

Ad Tamlamalar›nda Sözcük Türleri:....................................................... 29Ad Tamlamalar›nda Sözcüklerin Yer De¤ifltirmesi:............................... 29Ad Tamlamalar›nda Sözcük Düflmesi: ................................................... 30Ad Tamlamalar›nda Araya Sözcük Girmesi: .......................................... 30Ad Tamlamalar›n›n Ço¤ullanmas›: ......................................................... 31

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Zincirleme Ad Tamlamas› ....................................................................... 31Ad Tamlamalar›nda Tümlenen Ekinin Art Arda Gelmesi: .................... 31

Özet................................................................................................................ 32Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 34Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 35Kendimizi S›n›yal›m Yan›t Anahtar› ............................................................. 36S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 36Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 36

S›fatlar....................................................................................... 38SIFATLAR (ÖNADLAR) ................................................................................. 39SIFAT TÜRLER‹.............................................................................................. 39Niteleme S›fatlar› ........................................................................................... 39Belirtme S›fatlar› ............................................................................................ 40‹flaret (‹m) S›fatlar› ....................................................................................... 40Say› S›fatlar› ................................................................................................... 41Belgisiz S›fatlar .............................................................................................. 42Soru S›fatlar›................................................................................................... 43Unvan (San) S›fatlar› ..................................................................................... 44Pekifltirmeli S›fatlar ........................................................................................ 44Küçültme S›fatlar› ......................................................................................... 45SIFAT TAMLAMASI (SIFAT TAKIMI)............................................................ 46ADLAfiMIfi SIFATLAR (SIFATLARIN AD G‹B‹ KULLANILMASI)................. 47Adlaflm›fl S›fatlar›n Cümledeki Görevleri .................................................... 48Özet................................................................................................................ 50Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 52Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 53Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 54S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 54Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 54

Belirteçler.................................................................................. 56BEL‹RTEÇLER (ZARFLAR)............................................................................. 57BEL‹RTEÇ TÜRLER‹....................................................................................... 58Zaman Belirteçleri ......................................................................................... 58Yer-Yön Belirteçleri....................................................................................... 62Durum Belirteçleri......................................................................................... 62Azl›k -Çokluk Belirteçleri.............................................................................. 68Soru Belirteçleri ............................................................................................. 71Koflul Belirteci ............................................................................................... 73Di¤er Belirteçler ............................................................................................ 73BEL‹RTEÇLER‹N YAPILARI ........................................................................... 74Özet ............................................................................................................... 75Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 76Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 77Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 78

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 78Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 79

Ad›llar........................................................................................ 80ADILLAR (ZAM‹RLER)................................................................................... 81ADIL TÜRLER‹ ............................................................................................... 81Kifli Ad›llar› .................................................................................................... 82

Ad Tamlamalar›nda Kifli Ad›llar› ............................................................ 83Kifli Ad›llar›yla Kurulan Ad Tamlamalar›nda Tümleyenin Düflmesi..... 85

‹flaret (‹m) Ad›llar› ......................................................................................... 85Yer Anlaml› ‹flaret Ad›llar› ...................................................................... 86Tarz Anlaml› ‹flaret Sözcükleri................................................................ 86Ad Tamlamalar›nda ‹flaret Ad›llar›.......................................................... 87

Belgisiz Ad›llar............................................................................................... 87Soru Ad›llar› ................................................................................................... 88

Di¤er Soru Ad›llar› .................................................................................. 89‹lgi ve ‹yelik Ad›llar› ..................................................................................... 89

‹lgi Ad›l› ................................................................................................... 89‹lgi Ad›l›n›n Çekimi ....................................................................................... 89‹yelik Ad›l› ..................................................................................................... 89ADILLARIN CÜMLEDEK‹ GÖREVLER‹......................................................... 90Özne Olan Ad›llar›n Düflmesi ...................................................................... 90Özet................................................................................................................ 91Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 92Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 93Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 93S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ............................................................................. 93Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 94

‹lgeç, Ba¤laç ve Ünlem............................................................ 96‹LGEÇLER (EDATLAR) ................................................................................. 97BA⁄LAÇLAR .................................................................................................. 100ÜNLEMLER..................................................................................................... 111Özet ............................................................................................................... 116Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 117Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 118Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 118S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 119Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 119

Eylemler-1 ................................................................................ 120EYLEMLER (F‹‹LLER)..................................................................................... 121Eylemlerde Zaman ........................................................................................ 121Eylemlerde Kifli.............................................................................................. 122EYLEM K‹PLER‹ ............................................................................................. 122Bildirme Kipleri (Haber Kipleri)................................................................... 122

‹ ç indek i ler v

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

Dilek Kipleri (Tasarlama Kipleri) ................................................................. 126EYLEMLERDE K‹fi‹ EKLER‹........................................................................... 129EYLEMLERDE OLUMSUZLUK....................................................................... 129EYLEM‹N YAPISI ........................................................................................... 130Yal›n Eylemler ............................................................................................... 130Türemifl Eylemler .......................................................................................... 131Birleflik Eylemler ........................................................................................... 131I. Kurall› Birleflik Eylemler............................................................................ 131Özel Birleflik Eylemler .................................................................................. 131Yard›mc› Eylemlerle Yap›lm›fl Birleflik Eylemler ......................................... 134II. Anlamca Kaynaflm›fl Birleflik Eylemler .................................................... 135III. Deyim Biçiminde Öbekleflmifl Birleflik Eylemler................................... 136Özet................................................................................................................ 137Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 139Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 140Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 142S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 142Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 143

Eylemler-II ................................................................................ 144EYLEM‹N ÇATISI ........................................................................................... 145Nesnelerine Göre Eylemler........................................................................... 145

Geçiflli Eylemler....................................................................................... 145Geçiflsiz Eylemler .................................................................................... 145

Geçiflsiz Eylemlerin Ekle Çat› De¤ifltirmesi ................................................. 146-t, -(I)t Ekiyle Geçiflli Olan Eylemler .................................................... 146-(I)r Ekiyle Geçiflli Olan Eylemler......................................................... 147-DIr Ekiyle Geçiflli Olan Eylemler ........................................................ 147

Geçifllilik Derecelerinin Art›r›lmas›............................................................... 147Öznelerine Göre Eylemler ............................................................................ 148Dönüfllü ve ‹fltefl Eylemlerin Çat› De¤ifltirmesi ........................................... 150EK EYLEMLER ............................................................................................... 151Ek Eylemin Çekimi........................................................................................ 151

Görülen Geçmifl Zaman.......................................................................... 151Duyulan Geçmifl Zaman ......................................................................... 152Genifl Zaman ........................................................................................... 152fiart Kipi ................................................................................................... 152

Ek Eylemlerde Olumsuzluk .......................................................................... 153B‹RLEfi‹K ZAMANLI EYLEMLER ................................................................... 153Birleflik Zamanl› Eylemlerin Hikâyesi (Öyküleme Biçimi) ......................... 154Birleflik Zamanl› Eylemlerin Rivayeti (Söylenti Biçimi) .............................. 155Birleflik Zamanl› Eylemlerin fiart› (Koflul Biçimi) ........................................ 156Katmerli Birleflik Zaman ............................................................................... 157Birleflik Zamanl› Eylemlerde Olumsuzluk ................................................... 157EYLEMS‹LER (F‹‹L‹MS‹LER) .......................................................................... 158Ad-eylemler (‹sim-fiiller)............................................................................... 159

‹ ç indek i lervi

8. ÜN‹TE

Ortaçlar (S›fat-eylemler) ................................................................................ 160-An Ekiyle Türemifl Ortaçlar ................................................................... 160-(I)r ve Olumsuzu -mAz Ekiyle Türemifl Ortaçlar................................. 161-AcAk Ekiyle Türemifl Ortaçlar............................................................... 161-mIfl Ekiyle Türemifl Ortaçlar.................................................................. 162-DIk Ekiyle Türemifl Ortaçlar ................................................................. 162-AsI Ekiyle Türemifl Ortaçlar ................................................................. 162

Ortaçlar›n Özellikleri..................................................................................... 162Ulaçlar (Ba¤-eylemler) .................................................................................. 163

-Ip Ekiyle Türemifl Ulaçlar...................................................................... 163-ArAk Ekiyle Türemifl Ulaçlar ................................................................. 164-ken (iken) Ekiyle Türemifl Ulaçlar........................................................ 164-A Ekiyle Türemifl Ulaçlar....................................................................... 165-IncA Ekiyle Türemifl Ulaçlar.................................................................. 165-(I)r -mAz Ekleriyle Türemifl Ulaçlar...................................................... 166-AlI Ekiyle Türemifl Ulaçlar..................................................................... 166-IncAyA dek (kadar) Ulac›...................................................................... 167-AnA kadar (dek) Ulac›........................................................................... 167-AsIyA (kadar, dek) Ekiyle Türemifl Ulaçlar.......................................... 167-DIkçA Ekiyle Türemifl Ulaçlar............................................................... 167-mAdAn (evvel, önce) Ekiyle Türemifl Ulaçlar...................................... 168-DIktAn sonra Ulac› ................................................................................ 169-DI¤I, -AcA¤I için (-den, -den dolay›...) Ulac›....................................... 169-DI¤I gibi, -DI¤I kadar; -AcA¤I kadar Ulaçlar› ...................................... 169-mAktAnsA Ekiyle Türemifl Ulaçlar........................................................ 170-mAksIzIn Ekiyle Türemifl Ulaçlar.......................................................... 170-AndA Ekiyle Türemifl Ulaçlar ................................................................ 170-CAsInA Ekiyle Türemifl Ulaçlar ............................................................. 170

Özet................................................................................................................ 171Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 173Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 174Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 174S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 174Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 175

Ekler ve Soru Biçimleri ........................................................... 176KÖK, GÖVDE VE EK.................................................................................... 177Kök ............................................................................................................... 177Gövde ............................................................................................................ 177Ek ................................................................................................................. 178EKLER‹N ÇEfi‹TLER‹ ...................................................................................... 178Çekim Ekleri .................................................................................................. 179Ad Çekim Ekleri ............................................................................................ 179Eylem Çekim Ekleri....................................................................................... 179Yap›m Ekleri .................................................................................................. 180

Addan Ad Yap›m Ekleri.......................................................................... 180

‹ ç indek i ler vii

9. ÜN‹TE

Eylemden Ad Yap›m Ekleri .................................................................... 185Addan Eylem Yap›m Ekleri .................................................................... 189Eylemden Eylem Yap›m Ekleri............................................................... 190

SORU B‹Ç‹MLER‹ .......................................................................................... 190Özet................................................................................................................ 197Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 198Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 199Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 200S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 200Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 201

‹ ç indek i lerviii

Önsöz

Sevgili Arkadafllar,

Türçede, dilin hece yap›s›n›n verdi¤i imkânlar dâhilinde seslerin art arda

gelmesiyle anlaml› sözcükler; anlaml› sözcüklere yap›m ekleri ad› verilen, tek

bafllar›na kulan›lamayan ancak belli ifllevleri olan birliklerin gelmesiyle yeni

sözcükler; sözcüklerin belli s›ralarla, baflta çekim ekleri ad› verilen ekler olmak

üzere, ilgili olan di¤er ba¤lama ögelerini almas›yla sözcük öbekleri sonra da cüm-

leler oluflur. Genel olarak bütün dilbigili kitaplar›nda dilin bu yönleri ele al›n›r.

Türkçe Biçim Bilgisi katib›nda da alan›m›z›n bu gelene¤ine uyulmufltur.

Kitab›n›zdaki üniteler Girifl Ünitesi d›fl›nda temel olarak Tahir Nejat GENCAN’›n

“Dilbilgisi” ad›l kitab›ndan uyarlanarak haz›rlanm›flt›rd›r. Uzakta e¤itim ilkeleri göz

önünde bulundurularak çok say›da örne¤e yer verilmifl, kendimizi s›naman›z›

sa¤layacak etkinlikler oluflturulmufltur.

Türkçede sözcük kökleri sabittir. Türetme ve çekim son eklerle yap›l›r. Bu neden-

le çok ifllek bir dildir ve sa¤lam bir gramer yap›s› vard›r. Unutmay›n›z ki Türkçenin

yap›s›n› ö¤renmek, sadece bu kitapdaki bilgileri okumakla s›n›rland›r›labilecek bir

çal›flma de¤ildir. Baflar›l› olabilmek için ö¤rnediklerinizi do¤ru kullanabilmeniz flartt›r.

“S›ra Sizde” bölümleri, gereksinim duyabilece¤iniz, alan›n›zla ilgili önemli konular›

içermektedir. Bu bilgilerin, sizleri daha baflka kaynaklara da yönlendirmesi ve tam

anlam›yla alan›n›za hâkim olman›z beklenmektedir.

Sizlerle Türkçenin Biçim Bilgisini paylaflt›¤›m›z bu kitab›m›zla baflar›y› da

paylaflmak en büyük dile¤imizdir.

Editör

Yrd.Doç.Dr. Hülya P‹LANCI

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Türkçe bir sözcükteki kök, gövde ve ekleri tan›yabilecek,Yap›m ve çekim eklerini analiz edebilecek,Sözcük türetme yollar›n› saptayabilecek,Ad, s›fat, belirteç, ad›l, eylem, ba¤laç, ilgeç ve ünlemleri aç›klayabileceksiniz.

‹çerik Haritas›

• Biçim bilgisi• Kök• Gövde• Ek• Yap›m eki• Çekim eki

• Sözcük• Türetme• Birlefltirme• K›saltma• Kopyalama

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Türkçe Biçim Bilgisi

• B‹Ç‹M B‹LG‹S‹• KÖK-GÖVDE• EK• YAPIM EK‹-ÇEK‹M EK‹• SÖZCÜK• SÖZCÜK YAPIMI• TÜRETME• B‹RLEfiT‹RME, KISALTMA,

KOPYALAMA• ‹fiLEV AÇISINDAN SÖZCÜK

TÜRLER‹

1TÜRKÇE B‹Ç‹M B‹LG‹S‹

Biçim BilgisineGirifl

B‹Ç‹M B‹LG‹S‹

Türkçe bir sözcükteki kök, gövde ve ekleri tan›mak

Dilde bir anlam tafl›yan, yap› ve ses aç›s›ndan anlaml› daha küçük birimlere ayr›-lamayan ögelere biçim veya flekil denmektedir. Her iki terim de Bat› dillerinde yay-g›n olan ve zaman zaman Türkçe kaynaklarda da görülen morfem teriminin karfl›-l›¤› olarak kullan›l›r. Bu tan›ma göre sadece kökten ibaret olan anlaml› sözcükler,biçim olabilece¤i gibi köklere eklenerek onlar›n anlam›n› de¤ifltiren veya metinde-ki di¤er sözcüklerle iliflkilerini gösteren ekler de birer biçimdir. Dil bilimin sözcük-lerin biçimini inceleyen koluna biçim bilgisi (flekil bilgisi) denmektedir. Türkçebiçimler ayn› zamanda söz dizimiyle de ilgili oldu¤u için modern çal›flmalardamorfosentakstan; yani biçimsel söz dizimden de söz edilmektedir.

Türkçenin yap›s› ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgiyi Nurettin Demir ve Emine Y›lmaz’›n haz›rla-d›¤› TÜRK D‹L‹-El Kitab› (Ankara: geniflletilmifl 5.bask›, Grafiker Yay›nc›l›k, 2010) adl› ki-tapta bulabilirsiniz.

KÖK - GÖVDEHiçbir yap›m eki almam›fl, anlaml› daha küçük parçalara bölünemeyen sözcükle-re kök denir. Bu kök, ad veya eylem kökü olabilir: dil, ot; al-, bil- gibi. Türkçedesözcük köklerinin genellikle tek heceli oldu¤u, tek heceli olmayanlar›n da türemiflolabilece¤i görüflü vard›r.

Ad ve eylem kökleri birbirinden ayr›l›r. Ad ve eylem kökünün ayn› flekilde gö-ründü¤ü az say›da sözcük vard›r: flifl-, flifl; göç-, göç gibi. Bugünkü Türkçede efl ses-li olan ad ve eylem köklerinin bir k›sm› Eski Türkçe döneminde efl sesli de¤ildi:boya- < ET boda-, boya < ET boda-g (Tekin 1973: 36-46).

E¤er sözcük bir yap›m ekiyle türemifl ise buna gövde denir: bafl-la-, bafl-la-n-g›ç gibi. Kimi çal›flmalarda gövdeler için de kök terimi kullan›lmakta, bir ayr›myapmak gerekti¤i zaman birincil ve ikincil köklerden söz edilmektedir. Sözcük kökve gövdeleri, tek bafllar›na anlamlar› veya söz dizimsel ifllevleri olan ögelerdir.

Türkçede sözcük kök veya gövdelerinde, eklenme s›ras›nda genel olarak her-hangi bir de¤ifliklik olmad›¤› görüflü yayg›nd›r. Bu, görece do¤ru bir yarg›d›r. Ör-

Biçim Bilgisine Girifl

1A M A ÇN

Biçim bilgisi (fiekil bilgisi):Dil bilimin sözcüklerinbiçimini inceleyen koludur.

Kök: Yap›m eki almam›fl,anlaml› daha küçükparçalara bölünemeyensözcüktür.

Gövde: Yap›m eki ile türemiflsözcüktür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

nek olarak Türkçe gördü ve görüyor biçimlerine Farsçada s›ras›yla dîd ve mi-bîn-ed, Almancada ise (er/sie/es) sah ve (er/sie/es) sieht biçimleri karfl›l›k gelir. Ör-neklerde de görüldü¤ü gibi Türkçede sözcük kökü gör- de¤iflmezken öbür iki dil-de flimdiki zaman ve geçmifl zaman kökleri tan›namayacak kadar farkl›d›r. AncakTürkçede kökün eklenme s›ras›nda de¤iflmedi¤i fleklindeki yayg›n kan›n›n istisna-s›, Ses Bilgisi kitab›nda gördü¤ümüz gibi, az de¤ildir. Baz› örnekleri k›saca hat›r-lamak gerekirse örne¤in ben ve sen ad›llar› yönelme eki öncesinde bana, sanaolur. Yine çok heceli ve Ana Türkçede uzun ünlü bulunduran tek heceli sözcük-lerin sonundaki ötümsüz ünsüzler, ünlüyle bafllayan bir ek ald›klar›nda ötümlü-leflmektedir: a¤aç > a¤ac-›, uç > uc-u, (Ana Türkçede k›sa ünlülü olan uç- > uç-ar). ‹lk hecesi aç›k, ikinci hecesi kapal› ve dar ünlülü, iki heceli geniz, beniz, bu-run, o¤ul gibi sözcükler; ünlüyle bafllayan bir ek ald›klar›nda orta hecedeki darünlü düflebilmektedir: genzi, benzi, burnu, o¤lu. Bu tür sözcükler, ço¤unlukla or-gan ad›d›r. Ayr›ca yukar›daki flartlar› tafl›yan ve ikinci heceleri ço¤unlukla.⁄¤.⁄,.⁄v.⁄,.⁄y.⁄ ile bafllayan eylemlerde de bu ses olay› görülür: yo¤ur- yo¤rul-, sa-vur- > savrul-, buyur- > buyruk gibi.

EK Türkçe, yeni sözcük yap›m›n› ve sözcükler aras›ndaki iliflkileri büyük ölçüde söz-cük kök ve gövdelerine eklerin getirilmesiyle sa¤layan eklemeli dillerin tipik ör-neklerinden biridir. Sonuna geldikleri kökün anlam›n› ve biçimini çeflitli aç›lardande¤ifltiren eklere yap›m ekleri, sözcüklerin sözcük öbe¤i veya cümle içerisindebirbirleriyle olan iliflkilerini gösteren eklere ise çekim ekleri denir. Çekim ekleri,sözcü¤ün anlam›nda ve biçiminde bir de¤ifliklik yapmaz. Ancak baz› çekim eklerikal›plaflarak yap›m eki özelli¤i kazan›r ve kal›c› adlar yapabilir. Yap›m eklerininçekim eki durumuna gelmesi ise söz konusu de¤ildir (Yap›m ve çekim eklerinins›n›rlar›n›n belirlenmesinde kullan›labilecek ölçütler için bkz. Erdem, 2008).

Türkçede ekler, sözcü¤ün sadece sonuna gelir; yani son ektirler. Sözcü¤ün bafl›-na gelen ön ekler veya sözcük içerisine ilave edilen iç ekler yoktur. Gerçi sapsar›,kapkara, yemyeflil gibi s›fatlar›n pekifltirilmesinde görülen ilk hece tekrar›, ön eklen-meye biraz benzese de bunlar ba¤›ms›z bir morfem olmad›klar› için ön ek olarak de-¤erlendirilemezler. Eklerin s›n›rlar› Türkçede ço¤u durumda aç›kt›r. Ba¤›ml› biçimlerolan ekler, ba¤›ms›z biçimler olan sözcüklere aradaki s›n›r belirli olacak flekilde ek-lenir; baflka bir ifadeyle ekler yan yana s›ralan›rlar: ev-ler-imiz-de-ki-ler-den. Türkçeeklerde kimi dillerde görülen ek s›n›rlar›n› bulan›klaflt›racak kaynaflmalar olmaz.

Bugün ek olarak kullan›lan kimi ögeler, asl›nda Türkçenin metinlerle izleyebil-di¤imiz ilk dönemlerinde ek de¤illerdi. Bunlar daha sonraki dönemlerde, bir k›sm›yaz›l› belgelerle çok iyi bir flekilde takip edilebilen süreçlerden geçerek ekleflmifl-lerdir. Örne¤in bugün gelirim biçiminde söylenen ve s›rayla -ir ve -im eklerini al-m›fl olan sözcük, Eski Türkçede kel-ür ben, Eski Anadolu Türkçesi döneminde ge-lürven / gelürvenin, gelürem fleklinde iken daha sonraki dönemlerde, yaklafl›k 17.yüzy›ldan sonra, bugünkü biçimine geliflmifl; asl›nda ba¤›ms›z bir öge olan ben, ifl-levi ayn› kalarak ekleflmifltir. Ek eylem dedi¤imiz ve kendinden önceki sözcü¤e bi-tiflik yaz›labildi¤i gibi sadece idi, imifl, ise, iken biçiminde ayr› da yaz›labilen öge;ekleflmenin bir baflka örne¤ini oluflturur. Bu biçim Eski Türkçede flu anda oldu¤un-dan daha s›k kullan›lan ve er- “olmak” fleklinde yaz›lan bir eylemdi. Daha sonrakidönemlerde er- > i- geliflmesi olmufltur. i- bugün ünsüzle biten bir sözcü¤e bitiflikyaz›ld›¤›nda (görünüfl olarak) tam ekleflmifl durumdad›r: güzeldi < güzel idi. Bunakarfl›l›k sözcük ünlüyle bitiyorsa ekleflmenin tam olarak gerçekleflmedi¤i görülür:

4 Türkçe Biç im Bi lg is i

Yap›m eki: Sonuna geldiklerikökün anlam›n› de¤ifltirenektir.

Çekim eki: Sözcüklerinsözcük öbe¤i veya cümleiçerisinde birbirleriyle olaniliflkilerini gösteren ektir.

iyiydi < iyi-y-di < iyi-y-idi < iyi i-di. Buradaki .⁄y.⁄ ünsüzü; sözcü¤ün ünlüyle bitme-si, ekin de ünlüyle bafllamas› durumunda, Türkçenin ikiz ünlülerden kaç›nmas› ne-deniyle araya giren ve ba¤lama ünsüzü veya yard›mc› ünsüz denen sestir. Tamekleflme olsayd› burada yard›mc› sese gerek kalmayacakt›. Eski Anadolu Türkçesidöneminde .⁄y.⁄ ’siz yaz›ld›¤› durumlar da vard›r: atlanad› = atlanayd› “at›na binse”.Bu durum, o döneme özgü farkl› a¤›zlar›n varl›¤›yla aç›klanabilir.

Türkçede sonradan ekleflen ögelerin henüz ekleflme süreçlerini tamamlama-d›¤›n› gösteren baflka izler de vard›r. Örne¤in geliyor < gel-e yor›-r yap›s›nda gö-rülen ünlü uyumundan sapma bunlardan biridir. Türkçe sözcükler ek ald›kçavurgu sona do¤ru kayar. Vurgu almama, sonradan ekleflmenin ölçütlerinden bi-ridir. (Benim) güzel-im yap›s›nda son hece vurguluyken (Ben) güzel-im örne¤in-deki, bilinen dönemlerde ekleflmifl olan bildirme eki vurgusuzdur. Benzer birdurum annemle, güzelse örneklerinde de görülür. Her iki sözcükte de vurgusondan önceki hece üzerindedir. Eylemlerin olumsuz biçimlerini yapan -mA eki-nin de vurgu almamas› nedeniyle ba¤›ms›z bir sözcükten türemifl oldu¤u görüflüvard›r (Tekin, 2003: 247-252).

Burada, ayr› yaz›lmas› nedeniyle zaman zaman ilgeç mi ek mi tart›flmalar›na ko-nu olan soru ögesinin varl›¤›n› da vurgulamal›y›z. Ayr› veya bitiflik yaz›lmas› ya-z›mla ilgili bir durumdur. Yaz›m, dilin özünden çok dil planlamas›nda verilecekkararlarla ilgilidir. Türkçenin eski dönemlerinde bugün ayr› yazd›¤›m›z baz› ögele-rin kendinden önceki sözcü¤e bitiflik, bugün bitiflik yaz›lanlar›n da ayr› yaz›ld›¤›örnekler vard›r. Nitekim bugün ayr› yaz›lan soru eki mX, Osmanl›cada bitiflik ya-z›labilmekteydi; ama bunun sonucunda anlam›nda herhangi bir kay›p söz konusude¤ildi. Sonuç olarak bu mI ögesinin vurgulanmama d›fl›nda di¤er eklerden ayr›l-d›¤›n› gösteren bir fley yoktur. Ek olmad›klar› hâlde ek gibi davranan bu tür öge-lere dil incelemelerinde enklitikler denmektedir. Bunlar›n birleflik yaz›lmas›n›nönünde ifllev ve biçim bilgisi aç›s›ndan bir engel yoktur. Ayr› yaz›lma önerildi¤iiçin bitiflik yaz›ld›¤› durumlar› yanl›fl sayma, yaz›mla ilgili bir durumdur.

Verilen örneklerden de anlafl›laca¤› gibi Türkçede ba¤›ms›z ögeler zamanla ba-¤›ml› ögeler hâline gelebilmektedir. Var olan bir ögenin ifllev ve yap›ca afl›nmas›,birden çok ifllevi tafl›mas›, tafl›d›¤› ifllevi tam olarak yerine getirememesi gibi ne-denlerle diller, zaman zaman ba¤›ms›z ögelerden eski ifllevler için yeni ba¤›ml›ögeler gelifltirebilmekte; yani sözcükler ek hâline dönüflebilmektedir.

Eklerin envanteri bellidir; istendi¤i zaman yeni ekler türetilemez. Ancak mev-cut ekler zamanla kullan›mdan kalkabildi¤i gibi ba¤›ms›z ögelerin ba¤›ml› hâlegelmesi, baflka dillerin etkisi, örnekseme veya baflka nedenlerle yeni ekler gelifle-bilmektedir. Var olan bir ögenin ifllev ve yap›ca afl›nmas›, birden çok ifllev tafl›ma-s›, tafl›d›¤› ifllevi tam olarak yerine getirememesi, ayr›nt› gösterme ihtiyac› gibi ne-denler de burada önemli bir rol oynar. Örnek olarak bugün kulland›¤›m›z gelecekzaman eki -AcAk yeni bir ektir. S›fat yap›m›nda kullan›lan ve eklendi¤i sözcü¤e “il-gili, ait, dair” anlamlar› katan -sAl, -Al ekleri ilgi çekici örneklerdir. Bunlardan ilki,eski dönemlerde kum-sal (kumluk yer) ve da¤-sal (da¤l›k yer) adlar›nda görülür.Ancak günümüzde Farsça nispet .⁄ i.⁄ ’sinin yerini ald›¤› gibi ifllev alan›n› genifllete-rek eylemlerden sonra da kullan›l›r hâle gelmifltir: gör-sel, iflit-sel vb. ‹kincisi yenibir ek olarak karfl›m›za ç›kar. Ancak kur-al, çat-al gibi az say›da sözcükte görüleneylemden ad yap›m ekinin ve göz-el (> güzel), gen-el, göv-el (< kök-el) gibi yine azsay›da sözcükte görülen addan ad yap›m ekinin varl›¤› bunun benimsenmesindeetkili olmufl olabilir. Türkçe söz varl›¤›ndaki Arapça ve Farsça ögelerin Türkçele-riyle de¤ifltirilmesi, buna paralel olarak nispet .⁄ i.⁄ ’sinin kullan›m›n›n gerilemesi,

51. Ünite - Biç im Bi lg is ine Gi r ifl

iliflkilerin her geçen gün artt›¤› Bat› dillerinde efl de¤er s›fat yapan eklerin bulun-mas› ve bu eklerin içeriklerinin çeviride yaratt›¤› sorunlar da bu eklerin yayg›nlafl-mas›nda belli bir rol oynam›fl olmal›d›r. Yine ilgi çekici yeni ekler aras›nda -syonve -matik örneklerini de sayabiliriz. ‹lki Bat› dillerinde kullan›lan Latince -tion eki-nin Frans›zca söylenifline uygun biçimidir: Atma-syon, uydurma-syon örneklerin-de oldu¤u gibi Türkçe adlara ek olarak gelebilmektedir. Mekanik yollarla hareketettirilen veya kendi kendini yöneten aletler için kullan›lan oto-matik sözcü¤ünde“çal›flan” anlam› veren öge; Türkçede k›smen bir birleflik ad›n parças›, k›smen ekolarak kullan›l›r duruma gelmifltir. Bu süreçte anlam› ilgi çekici bir de¤iflim geçir-mifl, matik’in de¤il oto’nun anlam›n› yüklenmifltir. Türetilen çok say›da sözcük he-nüz sözlüklere al›nmam›flt›r: banka-matik, çamafl›r-matik, zikir-matik, say›-matik,tercih-matik, borsa-matik, soru-matik gibi.

Ek ‹fllekli¤iEklerle ilgili bir baflka özellik de ifllek olup olmamalar›d›r. E¤er bir ek s›k kullan›-l›yor, gerekti¤inde yeni sözcüklere getirilebiliyorsa ifllek, bu özelli¤i yoksa ifllekde¤ildir. ‹fllek eklere örnek olarak addan eylem türeten - lAfl- eki verilebilir. Ad› ge-çen ek Türkçenin s›k kullan›lan yap›m eklerindendir. Öyle ki bu ekle her an yenisözcükler türetilebilmektedir. Örne¤in ‘internet kanal›yla ayn› anda yaz›flarak soh-bet etme’ anlam›nda kullan›lan chat sözcü¤ü çok yeni olmakla birlikte bugünTürkçemizde çetleflmek diye bir eylem vard›r. Buna karfl›l›k yok-sul, var-s›l sözcük-lerindeki ek, Türkçenin hiçbir döneminde ifllek olmam›flt›r; yine ya¤mur sözcü-¤ündeki -mur eki, sadece bu örnekte geçer. Son sözü edilenlerle yeni sözcüklertüretilmez. Ancak ifllek eklerin ifllek olmayan, ifllek olmayan eklerin de ifllek hâlegelebildi¤i unutulmamal›d›r. Örnek olarak -sAl eki, Dil Devrimi’nden sonra hemadlara hem de eylemlere gelebilecek biçimde iflleklik kazanm›flt›r: tarih-sel, gör-sel... Bu ekin yayg›nlaflmas›na paralel olarak bunun baz› ifllevlerini yerine getiren,Farsçadan kopyalanm›fl nispet / i / ’si ad›yla bilinen ek, ifllekli¤ini her geçen gün yi-tirmektedir. Gerçi son sözü edilen daha çok Arapça-Farsça kökenli sözcüklere gel-mektedir. Bu nedenle ekin kullan›m›n›n azalmas›nda, ayn› zamanda Türkçenin sözvarl›¤›ndaki özleflmenin de etkisi olmufl olabilir: ilm-i / bilim-sel, hiss-i / duygusalgibi. Bu etki sonucunda söz varl›¤›nda önceden var olan kopya sözcüklerde nor-mal karfl›lanan nispet / i / ’si, yeni türetilen veya yayg›nlaflt›r›lan Türkçe sözcükler-de genel olarak tuhaf bulunmufl, böylece kullan›lmas›ndan kaç›n›lm›fl olabilir.

YAPIM EK‹ - ÇEK‹M EK‹

Yap›m ve çekim eklerini analiz etmek

Türkçede ekler, yap›m ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki gruba ayr›l›r. Sözcü-¤ün anlam›n› ve biçimini de¤ifltirenler yap›m ekleri, sözcü¤ün anlam›nda ve biçi-minde bir de¤iflikli¤e yol açmayanlar ise çekim ekleridir. Yap›m ekleriyle çekim ek-leri, ço¤u durumda kesin çizgilerle birbirinden ayr›l›r. Ancak kimi eklerin s›n›r› tamolarak belli de¤ildir. Örne¤in -CA eflitlik eki, kimi durumda sözcü¤ün anlam›ndabelirgin bir de¤ifliklik yapmazken baz› durumlarda bir de¤ifliklik ortaya ç›kar›r.Türk-çe sözcü¤ü, Türklerin dilini gösterdi¤i için bu örnekte -CA, bir yap›m eki gi-bi davran›r; fakat ben-ce örne¤indeki ifllevi çekim eki olmaya daha yak›nd›r. Ayn›


E¤er bir ek s›k kullan›l›yor,gerekti¤inde yeni sözcükleregetirilebiliyorsa ifllek, buözelli¤i yoksa ifllek de¤ildir.

2A M A ÇN

flekilde aitlik eki dedi¤imiz -ki eki de hem çekim ekleri hem de yap›m ekleri ara-s›nda görülebilmektedir (Daha ayr›nt›l› bilgi için bkz. Gökday›, Sebzecio¤lu 2006).

Bunun yan›nda, yukar›da da iflaret edildi¤i gibi, kimi çekim eklerinin yap›m ekiifllevini üzerine ald›¤›; baflka bir ifadeyle ek s›n›f›n› de¤ifltirdi¤i de olmaktad›r: göz-de, söz-de, gelir, gider gibi. Ayr›ca flimdi-ler-de, bugün-ler-de gibi örneklerdeki ek-ler; biçimce çokluk-bulunma durumunda olsalar da ayn› zamanda belirteç ifllevindede kullan›l›r. Bunun yan›nda yap›m ekinin çekim ekinden önce gelmesi kural›n›nbozuldu¤u nadir örnekler de vard›r: gün-de-lik...

Yap›m ekleri, adlara veya eylemlere eklenerek yeni adlar ve eylemler türetebi-lirler. Eklendikleri ve türettikleri sözcü¤ün türüne göre yap›m ekleri kendi aralar›n-da addan ad, addan eylem, eylemden eylem ve eylemden ad yap›m ekleri olmaküzere dörde ayr›l›rlar.

Bir sözcükte birden fazla yap›m eki bulunabilir; baflka bir ifadeyle türemifl birsözcükten yeni sözcükler türetilebilir: göz-lük-çü-lük, al-d›r-›l-mak... Ancak ayn›ifllevli iki çekim eki yan yana bulunamaz. Bu, kullan›l›fllar› aç›s›ndan iki ek türüaras›ndaki önemli farklardan birini oluflturur. Birisi (< bir-i-si), hepsi (< hep-i-si)örneklerinde oldu¤u gibi ayn› ifllevli iki çekim eki yan yana gelmiflse eklerden bi-ri ifllev kayb›na u¤ram›fl demektir.

Çekim ekleri, ilerleyen ünitelerde de görece¤iniz gibi, adlar›n ve eylemlerin so-nuna gelir. Adlar›n üzerine geldiklerinde çokluk, durum, iyelik, soru, ek eylem; ey-lemlerin üzerine geldiklerinde zaman, kip, kifli, soru eki olarak adland›r›l›rlar.

Çekim ekleriyle yap›m ekleri aras›ndaki önemli bir fark da fludur: Yap›m ekle-ri ancak s›n›rl› say›da sözcü¤e, hatta bazen bir veya birkaç sözcü¤e eklenebilir; çe-kim ekleri ise ilgili türden her sözcü¤e gelebilir. Yap›m eklerinde bunun istisnala-r›; mastar eki -mAk, bundan k›salm›fl olan -mA, ayr›ca -Xfl ve olumsuzluk eki -mA-d›r. Di¤er eklerden farkl› olarak bu dört ek bütün eylemlere gelebilir. Addan s›fatyap›m ekleri -lX ve -sXz gibi baz› yap›m ekleri de oldukça ifllektir.

Eklerin S›ras›Türkçede bir sözcük köküne birden fazla ek gelebilir. Ancak eklerin belli bir s›ra-s› vard›r. Ekler, sözcükte kendilerinden önce gelen bütün bölümü etkileyecek bi-çimde yan yana gelirler: ev < = ler < = imiz < = den. Daha aç›k bir ifadeyle -ler ekievin birden fazla oldu¤unu, -imiz bu evlerin bize ait oldu¤unu, -den ise bir fleyinhareket noktas›n›n bizim evlerimiz oldu¤unu gösterir.

Sözcü¤ün anlam›n› de¤ifltiren yap›m ekleri, sözcü¤ün anlam›nda bir de¤iflikli-¤e yol açmayan çekim eklerinden önce gelir. Ad çekim eklerinde genellikle s›ra,çokluk-iyelik-durum-soru fleklindedir: Ev-ler-imiz-den mi? Eylem çekiminde s›ra,eylem-zaman-kifli-soru veya eylem-zaman-soru-kifli fleklindedir: Yap-t›-k m›? ,Yap-ar m›-y-›z? gibi. Ancak aitlik eki -ki, yap›m ekinin çekim ekinden önce gelme-si ilkesine ayk›r› davranabilmektedir: ev-de-ki, Ali-nin-ki gibi. -lXk ekinin bulundu-¤u kimi örneklerde de böyle bir durum var gibi görünmektedir: on-da-l›k, gün-de-lik gibi. Ancak bu örneklerdeki çekim ekinin s›n›f de¤ifltirerek yap›m eki oldu¤u,bu nedenle ilkeye ayk›r› bir durumun olmad›¤› düflünülebilir.

Baz› ekler, bir öbe¤in sonuna gelmekle birlikte niteleme aç›s›ndan öbe¤in tü-münü etkileyebilir: sa¤ ve sol-dakiler = sa¤dakiler ve soldakiler gibi. Benzer bir du-rum yap›ca ba¤›ml›-s›ral› cümlelerin yüklemleri için de geçerlidir. “Sabah erkenkalkar, kahvalt›s›n› yapar, okula gider-di.” s›ral› cümlesindeki -di ögesi gibi.Öbeklerde ekin sondakine gelmesi yeterli oldu¤u için öncekine de getirilmesi,Türkçede bir üslup zaaf› olarak görülür.


SÖZCÜKSözcük, çeflitli ölçütler kullanarak s›n›fland›r›labilir. Sözcük; ses aç›s›ndan, vurgu-su ve sözcük aralar›n› gösteren sinyallerle, yaz›mda aralar›na konan boflluklarlabirbirinden ayr›lan ses birlikleridir. Biçim bilgisi aç›s›ndan ise sözcük, kök veyagövde biçiminde çekim kal›plar›n›n temelini oluflturur. Sözcük, anlamsal-sözlükselaç›dan sözlüklerde kodlanm›fl anlam›n ba¤›ms›z en küçük tafl›y›c›s›; söz dizimi aç›-s›ndan ise cümlede yeri kayd›r›labilen veya baflkalar›nca de¤ifltirilebilen parçad›r(Bussmann 2002: 750). Buna göre gel-, at, güzel, çocuk, ile, bu, ve, ah örneklerininhepsi birer sözcüktür.

SÖZCÜK YAPIMI‹nsan hayat›ndaki sürekli de¤iflikli¤e paralel olarak dillerin de yeni durumlar›, kav-ramlar› göstermek için sürekli olarak yeni sözcüklere ihtiyac› vard›r. Örne¤in sony›llarda bilgisayar kullan›m›n›n yayg›nlaflmas›na paralel olarak ortaya ç›kan y›¤›n-la kavram› göstermek için yeni sözcüklere ihtiyaç duyulmufltur: Bilgisayar sözcü-¤ünün kendisi yeni oldu¤u gibi yaz›l›m, donan›m, internet, web, e-mailleflmek,bilgisayarc›, donan›mc›, a¤, RAM, e-posta, e-devlet gibi bilgisayar teknolojisindekigeliflmelere ba¤l› olarak dilimize giren veya türetilen ve h›zla yay›lan pek çok söz-cük vard›r. Di¤er diller gibi Türkçe aç›s›ndan da yeni olan biliflim teknolojisiyle il-gili olarak genifl çapl› bir sözlü¤ü dolduracak kadar sözcük türetilmifltir.

Dilin ses, biçim, söz dizimi gibi yönleriyle karfl›laflt›r›l›nca en fazla yenilenenalan›n›n söz varl›¤› oldu¤u söylenebilir. Her dilin kendine özgü sözcük türetmearaçlar› vard›r. Türkçe; yeni sözcük ihtiyac›n› karfl›lamak için var olan sözcüklereyeni anlamlar yükleme, birlefltirme, eklerle yeni sözcük türetme, harf veya hece se-çerek k›saltma, uyarlama, kopyalama gibi yollar› kullanmaktad›r. Bunlar›n yayg›nkullan›lanlar› flu flekildedir:

TÜRETME

Sözcük türetme yollar›n› saptamak

Var olan sözcüklere eklerin getirilmesi yoluyla yeni sözcükler türetme, Türkçedeen çok kullan›lan yeni sözcük elde etme yoludur: bil-ge, bil-gi, bil-im, bil-ifl, bilifl-im, bil-dir-mek, bil-dir-i, bil-dir-ge, bil-dir-ifl-im gibi. Türkçe, eklemeli bir dil olma-s› nedeniyle bu yolla sözcük türetmeye çok uygundur.

Ad Yap›m›Türkçede ad soylu sözcüklerin eklerle türetilmesinin iki yolu vard›r:

Addan Ad Yap›m›: Bunlardan biri, ad kök veya gövdelerine ad yap›m ekleri-nin getirilmesidir: bafl-l›k, kitap-ç›, ben-ek, yüz-lü, befl-er, bir-inci, çocuk-ca¤›z,ufa-(k)-c›k, insan-ca, kum-sal, öz-ge, göz-lük-çü-lük, kap›-c›-l›k, ben-ek-li, yok-sul-luk gibi. Baz› eklerin çekim eki mi yoksa yap›m eki mi oldu¤u konusunun tar-t›flmaya aç›k oldu¤u veya özellikle çekim eklerinin zaman zaman kal›plaflarak ya-p›m eki durumuna geçti¤i daha önce dile getirilmiflti.

Eylemden Ad Yap›m›: Eylem kök veya gövdelerine eylemden ad yapan ekle-rin gelmesiyle de yeni adlar yap›labilir: dur-ak, çiz-elge, sev-gi, sevin-ç, bak-›fl, aç-›, k›r-›k, bil-ge, çal›fl-kan, sat-›c›, böl-üm gibi. Eylemden ad yap›m ekleri, yap›m


3A M A ÇN

ekleri içinde say›ca en genifl grubu oluflturur. Bir k›sm› tüm eylem kök ve gövde-lerine eklenebilecek kadar ifllekken bir k›sm› yaln›zca birkaç sözcükte görülür.

Eylem Yap›m›Adlar gibi eylemler de iki yolla türetilebilir: Ad köklerine eylem türeten eklerin gel-mesi ya da eylem köklerine eylem türeten eklerin gelmesiyle. Dil çal›flmalar›nda,dillerin emir 2. kifli d›fl›nda, eylemlerin ek almadan tek bafllar›na kullan›lamayacak-lar›n›, mutlaka bir çekim eki alarak gerçeklefltiklerini göstermek için eylem kökün-den sonra bir çizgi konur: al-, gel-...

Zaman zaman eylemlerin basit tan›m› verilirken sonuna -mAk getirilebilen söz-cükler eylemdir, gibi bir tan›ma baflvuruldu¤undan -mAk ekinin eylem türetti¤i dü-flünülür ki bu yanl›flt›r. Ad› geçen ek, bir eylemden ad yap›m ekidir.

Addan Eylem Yap›m›: Ad köklerine addan eylem türeten eklerin getiril-mesi suretiyle adlardan eylemler türetilebilir: yafl-a-, kan-a-, dar-al-, boz-ar-,deli-r-, yad-›rga-, göz-ük-, bafl-la-... Bunlar›n içerisinde hiç flüphesiz en ifllekolan› -lA- ekidir. Bu ekin hangi sözcüklere gelebildi¤inin s›n›rlar›n› çizmek zor-dur. Neredeyse teorik olarak her türlü ada gelebilmektedir: kopya-la-, grup-la-fl-, çet-le-fl-, e-mail-le-fl- gibi. Bu ekin -fl- ve -n- ile genifllemifl flekilleri de bu-gün çok yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Öyle ki art›k Türkçede -lAn- ve -lAfl-eklerinden söz edilir hâle gelmifltir.

Eylemden Eylem Yap›m›: Var olan eylem köklerine eylemden eylem yap›meklerinin getirilmesiyle yeni eylemler oluflturulabilir: anla-t-, bul-un-, dola-fl-, gel-me-, ver-il-, kov-ala-, sür-ükle- gibi. Di¤er türetme eklerinden farkl› olarak eylem-lere gelip eylem yapan ekler; eylemin istemini; yani kendisine ba¤l› olan ad öge-sinin hangi hâlde bulunaca¤›n› da belirledikleri için bunlara çat› ekleri denmekte-dir. Eylem yap›m›nda en önemli ek grubunu çat› ekleri oluflturur. Çat› ekleri, ey-lem ile özne; eylem ile nesne aras›ndaki iliflkiyle ilgilidir. Sonuna geldikleri eylemkökünü bu aç›dan de¤ifltirebilirler. Bu konuya eylemlerle ilgili ünitede daha geniflde¤inilecektir. Bu ünitede, çat› eklerinden farkl› olarak yüklemin özne ve nesney-le olan iliflkisinde herhangi bir de¤ifliklik yapmayan eylemden eylem yap›m ekle-ri oldu¤unu da belirtelim. Bunlar›n en s›k kullan›lan›, flüphesiz sonuna geldi¤i ey-lemi olumsuz yapan olumsuzluk ekidir: gel-me-, git-me- gibi. Ayr›ca çat› kavram›d›fl›nda kalan ve kuvvetlendirme ve s›kl›k ad› alt›nda toplayabilece¤imiz eylemdeneylem yap›m ekleri de vard›r: t›k-a-, sür-ü-, kov-ala-, say-›-kla- (say-›k-la-), ser-p-ifl-tir- (ser-p-ifl-tir-), ov-ufl-tur- (ov-ufl-tur-) gibi.

Çat› ekleri nelerdir, araflt›r›n›z.

B‹RLEfiT‹RME, KISALTMA, KOPYALAMAYeni sözcük yapma yollar›n›n en yayg›n olanlar›ndan biri de iki farkl› sözcü¤ü ye-ni bir kavram› ifade edecek biçimde bir araya getirmek; yani birleflik sözcük olufl-turmakt›r: han›meli, devetaban›, kuflburnu, biçerdöver, gecekondu gibi. Örnek-lerde de görüldü¤ü gibi kendi anlamlar›yla da hâlen kullan›lmakta olan iki farkl›sözcük bir araya gelerek yeni bir kavram› gösterecek biçimde de kullan›l›r. Yar-d›m et-, vefat et-, namaz k›l-, dayak ye- gibi sözcüklerde ise bir ad ögesine yar-d›mc› eylem dedi¤imiz, ad›n eylem olarak kullan›lmas›n› sa¤layan bir eylemingelmesiyle yeni bir eylem ortaya ç›km›flt›r. Ne var ki birleflik sözcükler sorunu herzaman bu örneklerde oldu¤u kadar aç›k de¤ildir. Her fleyden önce ders kitab›,da¤ bafl›, ö¤retmenler odas› gibi örneklerin birleflik sözcük olup olmad›¤› tart›fl-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


1

mal›d›r. Ayn› fley eylemlerle yap›lan birleflikler için de tart›fl›labilir: Örne¤in hastaolmak yerine hastalanmak denebilirken ayn› durum ö¤retmen olmak yap›s›ndauygun düflmemektedir.

Tarihî aç›dan bak›nca birleflik sözcüklerdeki ögeler bugün uzman olmayanlar-ca kolay fark edilemeyecek biçimde kaynaflm›fl olabilir: niçin < ne için, nas›l < neas›l, flimdi < ufl imdi < ufl amt›, kaplumba¤a < kaplu baka, ç›k- < tafl-›k- gibi.

‹kilemelerin yard›m›yla da yeni sözcükler türetilebilir: dedikodu, gelgit, kapt›-kaçt› gibi. Bunlar ayn› zamanda birleflik sözcükler aras›nda görülebilir.

Birleflik sözcükler, üzerinde epeyce durulmufl bir konudur. Birçok ilkesi bilin-mekle birlikte konu üzerinde anlaflma sa¤lanm›fl oldu¤u söylenemez. Çeflitli yaz›mk›lavuzlar›nda birleflik sözcüklerle ilgili farkl› yaklafl›mlar oldu¤u görülmektedir.Piyasada yayg›n kullan›lan sözlüklerdeki uygulamalar›n ve yaz›m k›lavuzlar›n›nçelifliyor olmas› kullan›c›n›n iflini zorlaflt›rmaktad›r (Birleflik sözcükler ve kurallar›ile ilgili olarak daha ayr›nt›l› bilgi için bkz. Hatibo¤lu 1964).

Sözcük türetme yollar›ndan biri de k›saltmad›r. Sözcüklerin ilk harflerinin veyabelli hecelerinin seçilmesi sonucu yeni sözcükler oluflturulabilir. AfiT‹, EGO, TDKgibi örneklerin yan›nda yeni dönemlerde faks yerine önerilen belgeç < belge geçer,e-mail karfl›l›¤› önerilen elmek < elektronik mektup gibi çok say›da örnek burayadâhil edilebilir.

Bir dilde yeni sözcüklerin yarat›lmas›ndaki etkenlerden bir baflkas›, yabanc› dil-lerle olan iliflkilerdir. Bu tür iliflkilerde, ihtiyaç duyulan alanlarda yabanc› dillerdensözcükler kopyalanabilir: hakikat, üniversite, iskele... Yabanc› bir sözcük ile an-lamca k›smen örtüflen bir sözcü¤ün içeri¤i, yabanc› dildeki efl de¤erinin di¤er an-lamlar›n› da içine alacak biçimde geniflletilebilir. Buna örnek olarak öngörmek ey-leminin Frans›zca prevoire’› (pre “ön”, voire “görmek”) örnek alarak ortaya ç›kma-s› verilebilir. Zaman zaman yabanc› dillerin etkisiyle, baflka bir dildeki sözcü¤e sesbenzerli¤inin yard›m›yla bilinçli olarak benzetilen yeni sözcükler ortaya ç›kabilir:belleten = bulletin, imge = image, okul = ekol gibi.

‹fiLEV AÇISINDAN SÖZCÜK TÜRLER‹

Ad Soylu Sözcükler

Ad, s›fat, belirteç, ad›l, eylem, ba¤laç, ilgeç ve ünlemleri aç›klamak

Ad soylu sözcükler; cümledeki ifllevlerine ve anlamlar›na göre kendi aralar›nda ad-lar, s›fatlar, belirteçler (zarflar) ve ad›llar (zamirler) olmak üzere dört gruba ayr›l›r:Ad, s›fat ve belirteçlerin ayr›lmas›nda kullan›lan ve afla¤›da verece¤imiz ölçüt; tafl›-d›klar› anlam de¤il söz dizimsel ifllevleridir: Güzel sözcü¤ü, (benim) güzel-im der-ken ad, güzel çocuk derken s›fat, güzel konufluyor derken belirteç durumundad›r.

Adlar (‹simler): Adlar, cümle içerisinde bir ad ögesi olarak ifllev görürler ve çe-flitli aç›lardan s›n›fland›r›labilirler: Gösterdikleri kavram aç›s›ndan soyut veya somutbir nesnenin ad› olabilirler: gözlük, güzellik... Yap›ca tek ve birleflik olabileceklerigibi öbek durumunda da bulunabilirler: ev, bilgisayar, at arabas›... Özel ad veya türad› olarak kullan›labilirler: P›nar, kavak... Teklik, çokluk ve topluluk ifade edebilir-ler: ev, ev-ler, ordu... Adlar, çekim eki alarak yukar›da da iflaret edildi¤i gibi çokluk,iyelik, durum ve soru eklerini al›rlar ve bu yönleriyle eylemlerden ve ilgeçlerdenayr›l›rlar. Ad cümlelerinde yüklem olarak kullan›ld›klar›nda ek eylem alabilirler.


4A M A ÇN

Türkçede baz› adlar›n difli veya erile has olmas› (koç, k›srak, k›z, o¤lan gibi)fleklindeki do¤al cinsiyet ayr›m› d›fl›nda baflka dillerde bulunabilen dil bilgisel cin-siyet yoktur.

S›fatlar: Baflka bir ad› çeflitli aç›lardan belirginlefltiren ad soylu sözcüklerdir.Çekim eki almaz, tek bafllar›na cümle ögesi olamazlar. Yap›ca adlardan ayr›lanyönleri yoktur. Bir grup ek, daha ziyade s›fat olarak kullan›labilecek adlar türetir.Kendilerinden sonra gelen adla olan iliflkilerine göre niteleme s›fatlar› ve belirtmes›fatlar› olmak üzere iki büyük gruba ayr›l›rlar. Niteleme s›fatlar›n› eflitlik, üstünlükve en üstünlük biçiminde derecelendirmek mümkündür: güzel, daha güzel, en gü-zel... Buna karfl›l›k belirtme s›fatlar›nda derecelendirme yap›lamaz. Belirtme s›fat-lar› da kabaca iflaret s›fatlar›, say› s›fatlar›, soru s›fatlar› ve belirsizlik s›fatlar› (bel-gisiz s›fatlar) gibi gruplara ayr›l›r.

Belirteçler (Zarflar): Bir eylemi herhangi bir çekim eki almadan zaman, yer,durum, azl›k-çokluk, soru gibi çeflitli aç›lardan niteleyen ad soylu sözcüklere be-lirteç denir: Dün geldi. Güzel konufluyorsun. Niçin geldin? gibi. Gramer kitapla-r›nda bir s›fat› ve bir baflka belirteci niteleyen sözcükler de belirteç olarak kabuledilmektedirler: en güzel ve pek çok öbeklerindeki en ve pek ögeleri gibi.

S›fatlar gibi belirteçler de kullan›l›rken herhangi bir çekim eki almazlar, tek bafl-lar›na belirteç olarak kullan›lmazlar. Belirteç olmalar› için, yukar›da da belirtildi¤igibi, bir eylemi veya geleneksel anlay›fla göre bir s›fat› veya baflka bir belirteci ni-teliyor olmalar› gerekir.

Sözcük türleri ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgiyi Muharrem Ergin’in TÜRK D‹L B‹LG‹S‹ (‹stan-bul: Bayrak Yay›nlar›, 2004) adl› kitab›nda bulabilirsiniz.

Sözcük türleri ile ilgili ayr›nt›l› tart›flmalar› Nadir Engin Uzun’un D‹LB‹LG‹S‹N‹N TEMELKAVRAMLARI, TÜRKÇE ÜZER‹NE TARTIfiMALAR (Geniflletilmifl 2. bask›. ‹stanbul: TDAD,2004) adl› kitab›nda bulabilirsiniz.

S›fatlar gibi belirteçler de derecelendirilebilir: daha h›zl› kofl-, en h›zl› kofl- gibi.Belirteçlerin say›lar› yukar›daki di¤er iki sözcük türüne göre daha azd›r.

Ad›llar (Zamirler): Ad›l, en basit tan›mla, ad veya ad öbeklerinin yerine kul-lan›lan sözcüklerdir: “Ali geldi.” cümlesindeki Ali’yi bir tarafa b›rakarak “O geldi.”dedi¤imiz zaman her iki sözcük de söz dizimi ve bu durumda gösterilen aç›s›ndanayn› ifllevi yerine getirmektedir. Ayn› flekilde dün saat 7 treniyle Ankara’dan gelenadam öbe¤inin yerine cümlede o ad›l› kullan›labilir.

Ad›llar›n kifli, soru, gösterme, belirsizlik ve dönüfllülük gibi türleri vard›r. Kifliad›llar›; konuflan ben, kendisiyle konuflulan sen ve konuflmaya konu olan o olmaküzere üçe ayr›l›r. Ayr›ca bunlar›n say›ca birden fazla oldu¤unu göstermeye yarayanbiz, siz, onlar fleklinde çokluk biçimleri de vard›r. Ad›llar›n çokluk biçimleri; ko-nuflan›n, kendisiyle konuflulan›n veya üzerinde konuflulan›n çoklu¤u yan›nda ne-zaket ve resmiyet de ifade eder: Siz nerelisiniz?

Kim, hangi gibi sözcükler soru ad›llar›d›r. ‹flaret ad›llar›nda yak›nda bulunaniçin bu, görece daha uzakta olan için flu ve yine görece en uzakta olan veya ko-nuflmaya konu olan nesneyi göstermek için o ad›l› kullan›l›r. Baz›, kimi gibi söz-cükler de belirsizlik ad›l› olarak kullan›l›rlar. Dönüfllülük ad›l› olarak Türkiye Türk-çesinde kendi kullan›l›r. Di¤er kifli ad›llar›ndan farkl› olarak dönüfllülük ad›l› iyelikekleriyle kullan›l›r: Kendim geldim.


S›fat: Baflka bir ad› çeflitliaç›lardan belirginlefltiren adsoylu sözcüklerdir.

Belirteç: Bir eylemi herhangibir çekim eki almadanzaman, yer, durum, azl›k-çokluk, soru gibi çeflitliaç›lardan niteleyen ad soylusözcüklerdir.

Alanda belirteç yerine zarfterimi de kullan›l›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TAd›l: Ad veya ad öbeklerininyerine kullan›lansözcüklerdir.

Alanda ad›l yerine zamirterimi de kullan›l›r.

Ad›llar say›ca en az olmakla birlikte ifllev alan› en genifl sözcük türü say›labilir;yani çok s›n›rl› say›da ad›l vard›r; ama bunlar her türlü ad›n yerine kullan›labilir.

Ad›llar ço¤u durumda yal›n sözcüklerdir ve bencil, benlik, kim-lik gibi bir iki is-tisna d›fl›nda yap›m ekleriyle de geniflletilemezler. Kim-i-si, baz-›-s›, flu-su, bu-sugibi az say›da kal›plaflm›fl durum bir tarafa b›rak›l›rsa adlar için tipik olan iyelik ek-lerini almazlar. Çekimde, di¤er sözcük türlerinde pek karfl›laflmad›¤›m›z bir biçim-de, sözcük kökünde de¤iflmeler olabilmektedir. ben, bana; sen sana; o, onda, on-lar gibi (Ayr›nt›l› bilgi için bkz. Erdem, 2005).

Eylemler (Fiiller): Hareket, olufl, k›l›fl bildiren sözcüklerdir. Ad soylu sözcük-lerden ayr›ld›klar› en önemli yön, kök ve gövdelerinin sonlar›na ald›klar› çekimeklerinin farkl› olmas›d›r. Eylem kök ve gövdeleri, ad kök ve gövdelerinden farkl›olarak cümle içerisinde kullan›labilmek için mutlaka bir çekim eki almak zorunda-d›rlar. Sadece emir kipinin teklik ikinci kiflisinde ek yoktur: gel-, gel!; git-, git! gibi.As›l anlamlar›yla kullan›lmalar› yan›nda, yard›mc› eylem olarak da ifllev gören vebir eylemden veya bir addan sonra kullan›larak birleflik eylem oluflturan eylemlerde vard›r: görüver-, alabil-, yard›m et-, hasta ol- gibi. Eylemler, görünüfl-zaman-kip, kifli ve soru eklerini al›rlar.

Geleneksel anlay›fl›n Türkçedeki zaman eklerini aç›klamaya yetmedi¤inin fark edilmesiyledurumu daha uygun aç›klamaya yönelik olarak yeni çal›flmalar yap›lm›flt›r. Bunlar›n enönemlisi L. Johanson taraf›ndan gelifltirilen aspekt anlay›fl›d›r. Bu konuda siz de bilgiedinmeye çal›fl›n›z.

Ba¤laçlar: Sözcükler, sözcük gruplar› ve cümleler aras›nda iliflki kuran ögeler-dir. ‹fllevlerine göre genellikle flu alt gruplar içinde de¤erlendirilirlebilirler: 1. S›ra-lama ba¤laçlar› ve, ile, 2. Denklefltirme ba¤laçlar› ya, veya, yahut, 3. Karfl›laflt›rmaba¤laçlar› ... dA ... dA, ya ... ya ..., hem ... hem ..., 4. Cümle bafl› ba¤laçlar› fakat,lakin, ancak, yaln›z, ama, keflke, yeter ki, sanki, hatta, çünkü, 5. Sona gelen ba¤-laçlar de¤il, dahi, dA, ise, bile, ya.

‹lgeçler (Edatlar): Kendi bafllar›na anlam› olan sözcükler ve öbeklerden son-ra gelip bunlar›n baflka sözcüklerle söz dizimsel ve anlamsal iliflkilerini gösteren,bu sözcüklerin anlamlar›n› güçlendirip s›n›rlayan sözcüklerdir. Cümlede öge ola-mazlar, çekim eki almazlar; ancak kendilerinden önceki sözcü¤ün belli bir çekimeki almas›n› gerektirebilirler. Önceki sözcük flu durumlarda bulunabilir: 1. Yal›ndurum: araba ile, okul için, kedi gibi, el kadar gibi, 2. ‹lgi durumu (ad›llar için):senin ile, onun için, bunun gibi, benim kadar gibi, 3. Yönelme durumu: bize kar-fl›, eve do¤ru, sabaha dek, ona göre, bana ra¤men gibi, 4. Ayr›lma durumu: dün-den beri, benden yana, gitmeden önce, uyumadan evvel, senden baflka gibi.

Farkl› kaynaklarda ilgeçler için son tak›lar, edatlar, son çekim edatlar›, tak›largibi terimler de kullan›lmaktad›r.

Ünlemler: Çeflitli duygular›, heyecanlar› ifade eden sözcüklerdir. Yans›maseslerden de oluflabilirler. Duygular› anlatan as›l ünlemler yan›nda (ah, vah gibi)seslenme (hey, yahu gibi), sorma (hani, niçin gibi), gösterme (iflte, daha gibi),yan›t (evet, hay›r gibi) ifllevli ünlemler de vard›r. Ünlem olarak kullan›lan söz-cükler ek almazlar; ancak cümlede iyelik eklerini alarak ad gibi kullan›labilirler:Senin ah›n tutar gibi.


Eylem: Hareket, olufl, k›l›flbildiren sözcüklerdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Ba¤laç: Sözcükler, sözcükgruplar› ve cümleleraras›nda iliflki kuranögelerdir.

‹lgeç: Kendi bafllar›naanlam› olan sözcükler veöbeklerden sonra gelipbunlar›n baflka sözcüklerlesöz dizimsel ve anlamsaliliflkilerini gösteren, busözcüklerin anlamlar›n›güçlendirip s›n›rlayansözcüklerdir. Alanda ilgeçyerine edat terimi dekullan›l›r.

Ünlem: Çeflitli duygular›,heyecanlar› ifade edensözcüklerdir.


Türkçe bir sözcükteki kök, gövde ve ekleri tan›mak

Hiçbir yap›m eki almam›fl, anlaml› daha küçük par-çalara bölünemeyen sözcüklere kök denir. Bu kök,ad veya eylem kökü olabilir. Türkçede sözcük kök-lerinin genellikle tek heceli oldu¤u, tek heceli ol-mayanlar›n da türemifl olabilece¤i görüflü vard›r. E¤er sözcük bir yap›m ekiyle türemifl ise bunagövde denir. Kimi çal›flmalarda gövdeler için dekök terimi kullan›lmakta, bir ayr›m yapmak ge-rekti¤i zaman birincil ve ikincil köklerden sözedilmektedir.Türkçe, yeni sözcük yap›m›n› ve sözcükler ara-s›ndaki iliflkileri büyük ölçüde sözcük kök vegövdelerine eklerin getirilmesiyle sa¤layan dille-rin tipik örneklerinden biridir. Sonuna geldiklerikökün anlam›n› ve biçimini çeflitli aç›lardan de-¤ifltiren eklere yap›m ekleri, sözcüklerin sözcüköbe¤i veya cümle içinde birbirleriyle olan iliflki-lerini gösteren eklere ise çekim ekleri denir. Çe-kim ekleri sözcü¤ün anlam›nda ve biçiminde birde¤ifliklik yapmaz. Ancak baz› çekim eklerininkal›plaflarak eke yap›m eki özelli¤i kazand›rd›¤›da olur. Bunun tersi; yani yap›m eklerinin çekimeki durumuna gelmesi ise söz konusu de¤ildir.Türkçede ekler sözcü¤ün sadece sonuna gelir;yani son ektirler.

Yap›m ve çekim eklerini analiz etmek

Türkçede yap›m ekleriyle çekim ekleri, ço¤u du-rumda kesin çizgilerle birbirinden ayr›l›r. Ancakkimi eklerin s›n›r› tam olarak belli de¤ildir.Yap›m ekleri adlara eklenerek yeni adlar ve ey-lemler türetebilecekleri gibi eylemlere eklenerekde yine adlar ve eylemler türetebilirler. Eklen-dikleri ve türettikleri sözcü¤ün türüne göre ya-p›m ekleri kendi aralar›nda addan ad, addan ey-lem, eylemden eylem ve eylemden ad yap›m ek-leri olmak üzere dörde ayr›l›rlar. Bir sözcüktebirden fazla yap›m eki bulunabilir. Çekim ekleri, eklendi¤i sözcü¤ün anlam›nda vebiçiminde bir de¤ifliklik yapmayan eklerdir. Buekler, adlar›n ve eylemlerin üzerine gelirler.Çekim ekleriyle yap›m ekleri aras›ndaki önemlibir fark da fludur: Yap›m ekleri ancak s›n›rl› say›-da sözcü¤e, hatta bazen sadece birkaç sözcü¤eeklenebilir; çekim ekleri ise ilgili türden her söz-cü¤e gelebilir.

Sözcük türetme yollar›n› saptamak

Var olan sözcüklere eklerin getirilmesi yoluylayeni sözcükler türetme, Türkçede en çok kulla-n›lan yeni sözcük elde etme yoludur. Türkçeeklemeli bir dil olmas› nedeniyle buna çok dauygundur.Ad Yap›m›

Türkçede ad soylu sözcüklerin eklerle türetilme-sinin iki yolu vard›r:Addan Ad Yap›m›: Bunlardan biri, bir ad kökü-ne bir ad yap›m ekinin getirilmesidir.Eylemden Ad Yap›m›: Eylem köklerine eylem-den ad yapan eklerin gelmesiyle de yeni adlaryap›labilir. Eylemden ad yap›m ekleri, yap›m ek-leri içinde say›ca en genifl grubu olufltururlar. Birk›sm› tüm eylem kök ve gövdelerine eklenebile-cek kadar ifllekken bir k›sm› yaln›zca birkaç söz-cükte görülür.Eylem Yap›m›

Adlar gibi eylemler de iki yolla türetilebilir: Adköklerine eylem türeten eklerin gelmesi ya da ey-lem köklerine eylem türeten eklerin gelmesiyle. Addan Eylem Yap›m›: Ad köklerine addan ey-lem türeten eklerin getirilmesi suretiyle adlardaneylemler türetilebilir. Eylemden Eylem Yap›m›: Var olan eylem kök-lerine eylemden eylem yap›m eklerinin getiril-mesiyle yeni eylemler oluflturulabilir. Eylem ya-p›m›nda en önemli ek grubunu çat› ekleri olufl-turur. Çat› ekleri eylem ile özne, eylem ile nesnearas›ndaki iliflkiyle ilgilidir. Sonuna geldikleri ey-lem kökünü çat› aç›s›ndan de¤ifltirebilirler. Çat›eklerinden farkl› olarak yüklemin özne ve nes-neyle olan iliflkisinde herhangi bir de¤ifliklik yap-mayan eylemden eylem yap›m ekleri de vard›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Ad, s›fat, belirteç, ad›l, eylem, ba¤laç, ilgeç ve

ünlemleri aç›klamak

Adlar (‹simler): Adlar, cümle içerisinde bir adögesi olarak ifllev görürler ve çeflitli aç›lardan s›-n›fland›r›labilirler: Gösterdikleri kavram aç›s›n-dan soyut veya somut bir nesnenin ad› olabilir-ler. Özel ad veya tür ad› olarak kullan›labilirler.Çokluk ve topluluk ifade edebilirler.Türkçede bayan, erkek, inek, öküz gibi baz› ad-lar›n difli veya erile has olmas› fleklindeki do¤alcinsiyeti gösteren ayr›m d›fl›nda baflka dillerdebulunabilen dil bilgisel cinsiyet yoktur. S›fatlar: Baflka bir ad› çeflitli aç›lardan belirgin-lefltiren ad soylu sözcüklerdir. Çekim eki almaz,tek bafllar›na cümle ögesi olamazlar. Yap›ca ad-lardan ayr›lan yönleri yoktur. Bir grup ek, dahaziyade s›fat olarak kullan›labilecek adlar türetir.Kendilerinden sonra gelen adla olan iliflkilerinegöre niteleme s›fatlar› ve belirtme s›fatlar› olmaküzere iki büyük gruba ayr›l›rlar. Belirteçler (Zarflar): Bir eylemi herhangi birçekim eki almadan zaman, yer, durum, azl›k-çokluk, soru gibi çeflitli aç›lardan niteleyen adsoylu sözcüklere belirteç denir. S›fatlar gibi belir-teçler de kullan›l›rken herhangi bir çekim eki al-mazlar. Belirteç olmalar› için, yukar›da da belir-tildi¤i gibi, bir eylemi veya geleneksel anlay›flagöre bir s›fat› veya baflka bir belirteci niteliyor ol-malar› gerekir.Ad›llar (Zamirler): En basit tan›mla, ad veya adöbeklerinin yerine kullan›lan sözcüklerdir. Ad›l-lar›n kifli, soru, gösterme, belirsizlik ve dönüfllü-lük gibi türleri vard›r. Dönüfllülük ad›l› olarakTürkiye Türkçesinde kendi kullan›l›r. Di¤er kifliad›llar›ndan farkl› olarak dönüfllülük ad›l› iyelikeklerini alabilir. Ad›llar say›ca en az olmakla bir-likte ifllev alan› en genifl sözcük türüdür; yaniçok s›n›rl› say›da ad›l vard›r; ama bunlar her tür-lü ad›n yerine kullan›labilir.Eylemler (Fiiler): Hareket, olufl, k›l›fl bildirensözcüklerdir. Ad soylu sözcüklerden ayr›ld›klar›en önemli yön, kök ve gövdelerinin sonlar›na al-d›klar› çekim eklerinin farkl› olmas›d›r. Eylemkök ve gövdeleri ad kök ve gövdelerinden farkl›olarak cümle içerisinde kullan›labilmek için mut-laka bir çekim eki almak zorundad›rlar. Sadeceemir kipinin teklik ikinci kiflisinde ek yoktur. Ba¤laçlar: Sözcükler, sözcük gruplar› ve cümle-ler aras›nda anlam ve biçim iliflkisi kuran ögeler-

dir. ‹fllevlerine göre genellikle s›ralama ba¤laçla-r›, denklefltirme ba¤laçlar›, karfl›laflt›rma ba¤laç-lar›, cümle bafl› ba¤laçlar› ve sona gelen ba¤laç-lar gibi grupland›r›labilirler. ‹lgeçler: Kendi bafllar›na anlam› olan sözcüklerve öbeklerden sonra gelip bunlar›n baflka söz-cüklerle söz dizimsel ve anlamsal iliflkilerini gös-teren, bu sözcüklerin anlamlar›n› güçlendirips›n›rlayan sözcüklerdir. Cümlede öge olamaz-lar, çekim eki almazlar; ancak kendilerinden ön-ceki sözcü¤ün belli bir çekim eki almas›n› ge-rektirebilirler.Ünlemler: Çeflitli duygular›, heyecanlar› ifadeeden sözcüklerdir. Yans›ma seslerden de olufla-bilirler. Duygular› anlatan as›l ünlemler yan›ndaseslenme, sorma, gösterme, yan›t ifllevli ünlem-ler de vard›r. Ünlem olarak kullan›lan sözcüklerek almazlar; ancak çekimde iyelik eklerini alarakad gibi kullan›labilirler.

4NA M A Ç


1. Afla¤›daki cümlelerde alt› çizili sözcüklerden hangi-si ad kökü de¤ildir?

a. Sizin sözlerinizden hiç etkilenmedim.b. Defterini almay› unutma.c. Dolab›n gözüne bakabilirsin, arad›¤›n fleyin ora-

da oldu¤unu göreceksin.d. Bu y›l ekinler çok geç olgunlaflt›.e. Çorbaya yeterince tuz at›lmam›fl.

2. Afla¤›daki sözcüklerin hangisi di¤erlerinden farkl›bir ek alm›flt›r?

a. kap›n›nb. gençlikc. sizlerid. çocuklar›ne. sözler

3. Afla¤›daki sözcüklerden hangisi hem yap›m eki hemçekim eki alm›flt›r?

a. kula¤›mdab. gözlükçüc. k›fltad. evcilike. yaz›y›

4. Türkçedeki yap›m ve çekim ekleriyle ilgili olarakafla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Türkçede bir sözcük köküne birden fazla ek ge-lebilir.

b. Genellikle yap›m ekleri çekim eklerinden öncegelir.

c. Çekim ekleri sözcü¤ün anlam›n› de¤ifltiren ek-lerdir.

d. Bir ekin ifllek olup olmad›¤› ekin s›k kullan›l›pkullan›lmamas›na ba¤l›d›r.

e. Bir sözcükte birden fazla çekim eki olabilir.

5. Afla¤›dakilerin hangisinde küçük sözcü¤ü görevcedi¤erlerinden farkl›d›r?

a. Küçük, büyükten daha zeki.b. Küçük da¤lar› kendisinin yaratt›¤›n› san›yor.c. Küçük k›z›m, bugün s›nava girecek.d. Bu küçük a¤aç bu sene çok meyve verdi.e. Küçük, flirin bir araba alm›fllar.

6. Afla¤›daki alt› çizili sözcüklerden hangisi, hem adhem de eylem türetmeye elverifllidir?

a. Duvarlar›n rengini de¤ifltirmek için boya alma-m›z gerekiyor.

b. Yafll› insanlar› çok seviyorum.c. Onun gözüne girmek için çok çal›fl›yor.d. Damlaya damlaya göl olur.e. Çok güzel bir elbise ald›m.

7. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde alt› çizili sözcü¤ünald›¤› ek, çekim eki de¤ildir?

a. Yar›n toplant›da kimler konuflacak?b. Ne güzel, birbirimizi k›sa sürede tan›d›k.c. Çocuklara kumdan kaleler yapt›k.d. Yemekler çok güzel piflmifl.e. Yakacak odunumuz kalmam›fl.

8. Afla¤›daki sözcüklerden hangisi di¤erlerinden farkl›bir ek alm›flt›r?

a. yolculukb. ö¤retmenc. gözlemd. defterime. bilgin

9. Afla¤›dakilerden hangisi birleflik sözcük de¤ildir?

a. niçinb. utangaçc. gecekondud. han›melie. dedikodu

10. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde -l›k (-lik, -luk, -lük)ekiyle türetilmifl sözcük, yer bildirmektedir?

a. Ald›¤›m ayl›k, masraflar›m› karfl›lam›yor.b. K›fll›k yiyeceklerimizi flimdiden al›yoruz.c. Yar›n çaml›¤a do¤ru gezintiye ç›kaca¤›z.d. Gençli¤imde yapmad›¤›m ifl kalmad›.e. Güzellik dedi¤in nedir ki gelip geçici bir fley.

Kendimizi S›nayal›m


Türk dilinin 570 bin sözcü¤ü dev sözlükte topla-n›yor.Türk dilinin zengin hazinesi, 4 bin sayfal›k dev bir

sözlükte bir araya getiriliyor. Türk Dil Kuru-

mu’nun (TDK) haz›rlad›¤› ve 570 bin 723 sözcü-

¤ün yer alaca¤› Büyük Türkçe Sözlük`ün bu y›l so-

nunda bas›lmas› planlan›yor.

TDK`nin günümüz Türkçesine ait kelimeleri içeren ça-l›flmas› olan Büyük Türkçe Sözlük’te TDK’nin GüncelTürkçe Sözlük’ündeki 117 bin kelimenin yan›nda, bilimve sanat terimlerinden yer adlar›na, kifli adlar›ndan Türk-çe a¤›zlar›ndaki sözcüklere kadar her türlü söz varl›¤›bulunabilecek. Büyük Türkçe Sözlük’te, TDK taraf›ndan de¤iflik tarih-lerde haz›rlanan, Bilim ve Sanat Terimleri Sözlü¤ü’nde-ki 188 bin 866, Türkiye Türkçesi A¤›zlar› Sözlü¤ü’ndeki217 bin 736, Yer Adlar› Sözlü¤ü`ndeki 37 bin 424 ve Ki-fli Adlar› Sözlü¤ü’ndeki 9 bin 697 kelime yer alacak.

TÜRKÇEN‹N YÜZ AKI

De¤iflik ülkelerin kendi dillerinde k›salt›lmam›fl temelsözlüklerin bulundu¤unu belirten Akal›n, “Örne¤in, ‹n-gilizcenin k›salt›lmam›fl sözlü¤ünde 700 bine yak›n ke-lime vard›r.” dedi. Sözlükte yer alacak tüm kelimeleri bir araya getirdikle-rini ve standart “A-4” ebatlar›ndaki ka¤›tlara bas›lan söz-lük tasla¤›n› haz›rlad›klar›n› aktaran fiükrü Haluk Aka-l›n, “Haz›rlad›¤›m›z söz varl›klar›n›n bilgisayardan yak-lafl›k 27 bin sayfa olarak ç›k›fl›n› ald›k. fiimdi bu söz var-l›¤›n›n bas›lmas›na s›ra geldi.” diye konufltu. Sözlük bas›ld›¤›nda yaz›lar›n di¤er dillerdeki benzerle-rinde oldu¤u gibi küçültülece¤ini ve sözcüklerin hersayfada en az 3 sütunda toplanarak düzenlenece¤iniifade eden Akal›n, ayr›ca sözlükte resimlerin de bulu-naca¤›n› söyledi. Bu dev çal›flman›n Türk dilinin “k›salt›lmam›fl tam söz-lü¤ü” olaca¤›na iflaret eden Akal›n, “Burada y›llard›rbunun için çal›flmalar yap›l›yordu. Bu sözlük, Türkçe-nin, günümüz Türkçesinin bir söz hazinesi. Burada ara-

nan her kelime bulunabilecek.” sözleriyle Büyük Türk-çe Sözlük’ün Türkçeye kazand›racaklar›n› özetledi. Bu sözlüklerin di¤er ülkelerdeki benzerlerinin kütüp-hanelerin bafl köflelerinde bulundu¤unu ve özel rahle-lerde üzerinde kullan›ma sunuldu¤unu anlatan Akal›n,sözlü¤ü flöyle tan›tt›: “‹flte hayalimiz olan, benim de en büyük hayalim olan,Türkçenin en büyük sözlü¤ü Büyük Türkçe Sözlük ar-t›k bas›lmaya haz›r. Kuruluflumuzdan bu yana gerçek-lefltirdi¤imiz çal›flmalara yeni katk›larla ortaya konul-mufl olan Büyük Türkçe Sözlük, Türkçenin yüz ak›olacak. Asl›nda, diller aras›nda bir yar›fl yapmak do¤ru de¤il.Çünkü her dilin söz varl›¤› kendi dünyas›na yetmekte-dir. Her dil kendi alan›nda zengindir. Ama ‘Türkçeninsöz varl›¤› son derecede k›s›rd›r ve Türkçe, bilim, sanat,felsefe dili de¤ildir.’ gibi Türkçenin gücünden haberdarolmayanlar›n, Türkçeyi yeterince tan›mayanlar›n sözle-rini y›llard›r duyduk. Türkçe, söz varl›¤› bak›m›ndanzengin, güçlü bir dil. ‹flte bu Türkçenin gücü. Türkçe-nin söz varl›¤›n›n zenginli¤i. Burada bizim tarihsel sözvarl›¤›m›z yok. Bu, günümüzün sözlü¤üdür.”.TDK`de 76 y›ld›r çal›flan yüzlerce kiflinin göz nuru, al›nteri, eme¤i ve bilgi birikimiyle ortaya koyduklar› sözvarl›¤›n›n art›k somut hâle gelece¤ine iflaret eden Aka-l›n, kontrollerin ard›ndan sözlü¤ün bask› ifllemlerinibafllatacaklar›n› kaydetti. Amaçlar›n›n bu sözlü¤ü, Ulu Önder Mustafa Kemal Ata-türk’ün Dolmabahçe Saray›’nda 1. Dil Kurultay›’n› top-lad›¤› gün olan 26 Eylül’e yetifltirmek oldu¤unu vurgu-layan Akal›n, “Ancak herkes takdir eder ki bu kolay birifl de¤il. Bu y›l sonuna kadar sözlü¤ü yay›mlamay› amaçedindik. Daha farkl› bir söyleyiflle bu hedefe kilitlen-dik.” diye konufltu.

Kaynak: 29. 01. 2009.http://www.tumgazeteler.com/?a=4605972 adresinden30.03.2009 tarihinde eriflilmifltir.

Yaflam›n ‹çinden

“

”


1. d Yan›t›n›z farkl›ysa “ Kök - Gövde” bölümünütekrar okuyunuz.

2. b Yan›t›n›z farkl›ysa “Ek” bölümünü tekrar oku-yunuz.

3. e Yan›t›n›z farkl›ysa “ Yap›m Eki - Çekim Eki” bö-lümünü tekrar okuyunuz.

4. c Yan›t›n›z farkl›ysa “Ek” bölümünü tekrar oku-yunuz.

5. a Yan›t›n›z farkl›ysa “‹fllev Aç›s›ndan Sözcük Tür-leri” bölümünü tekrar okuyunuz.

6. a Yan›t›n›z farkl›ysa “Kök - Gövde” bölümünütekrar okuyunuz.

7. e Yan›t›n›z farkl›ysa “Yap›m Eki - Çekim Eki” bö-lümünü tekrar okuyunuz.

8. d Yan›t›n›z farkl›ysa “Ek” bölümünü tekrar oku-yunuz.

9. b Yan›t›n›z farkl›ysa “Birlefltirme - K›saltma - Kop-yalama” bölümünü tekrar okuyunuz.

10. c Yan›t›n›z farkl›ysa “Türetme” bölümünü tekrarokuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Edilgen Çat›: Eylemin gösterdi¤i iflten öznenin etki-lendi¤ini gösteren çat›d›r. Edilgen çat› eki genel ola-rak -l-; ama eylemin .⁄l.⁄ ünsüzü veya ünlüyle bitmesidurumunda -n-’dir: kap› aç-›-l-d›, yasa del-i-n-di, ifle

baflla-n-d› gibi. Ancak -n- ekinin as›l ifllevi edilgenlikolmad›¤›ndan kimi eylemlerde edilgenli¤i yeterincebelirtmemekte; bu nedenle edilgenli¤in üzerine as›ledilgenlik eki olan -l- de getirilmektedir: de-n-i-l-mek,

yen-i-l-mek, baflla-n-›-l-mak gibi. Bu örneklerden deanlafl›ld›¤› gibi kimi durumlarda eylemin gösterdi¤i ifl-ten etkilenen ad ögesi özne olarak ortaya ç›kmaktad›r.Bu gibi durumlarda, edilgenlik eki geçiflli eylemleregeldi¤i zaman (Cam k›r›ld›.) sözde özne, geçiflsiz ey-lemlere geldi¤inde (Yola ç›k›ld›.) mant›ksal öznedensöz edilmektedir. Dönüfllü Çat›: Dönüfllülük, ifli yapanla iflten etkilene-nin ayn› olmas› durumudur. Eki -n-’dir. Tara-n-d›m.

cümlesinde tarayan da tarama iflinden etkilenen de bi-rinci tekil kifli oldu¤u için burada dönüfllü çat› söz ko-nusudur..⁄n.⁄ ile biten eylemlerde -n- dönüfllülük eki kullan›l-maz. Bu tip eylemlerin ço¤unda zaten gizli bir dönüfl-

lülük ifadesi vard›r: yan-, don- gibi. Bu nedenle zatendönüfllülük ekiyle türemifl olduklar› kabul edilebilir.Ancak .⁄l.⁄ ünsüzünün de dönüfllülük göreviyle kullan›l-d›¤› ya da en az›ndan dönüfllülük - edilgenlik ifllevininbirbirine kar›flt›¤› durumlar da vard›r: üz-ül-, s›k-›l-, gör-

ül-, tut-ul-, kes-il- gibi. Bu gibi durumlarda asl›nda öz-nenin yapt›¤› iflten kendisinin etkilenmesinden çok birkendili¤inden olufl söz konusudur.‹fltefl Çat›: Yüklemin gösterdi¤i iflin karfl›l›kl› veya or-taklafla yap›ld›¤›n› bildiren çat›d›r: sözle-fl-, at-›fl-, gör-

üfl-, kofl-ufl-, uç-ufl-, bekle-fl-... ‹fltefllik eki, sonuna geldi-¤i eylemin öznesinde de¤ifliklik yapmaktad›r. Bu ifllev-leri yan›nda olufl bildirdi¤i durumlar da vard›r: yat-›fl-,

iyile-fl-, gel-ifl- gibi. Kimi durumlarda sözcük tek bafl›naoldu¤u zaman iki farkl› ifllevi ortaya ç›kabilir. Örne¤intut-ufl- eylemi herhangi bir biçimsel fark olmadan hemElele tutufltular hem de Atefl tutufltu örneklerinde kulla-n›labilmektedir. Karfl›l›kl› yapma anlatanlar ço¤unluklageçiflli (vur-ufl- gibi), birlikte yapma anlatanlar ise ço-¤unlukla geçiflsiz eylemlerden (uç-ufl- gibi) türetilmek-tedirler. Ama genel olarak bu ekle türemifl olan eylem-lerin ço¤u geçiflsizdir. Geçiflli örneklerin say›s› azd›r:(bir fleyi) böl-üfl-, payla-fl-, kap-›fl-...

Ettirgen ve Oldurgan Çat›:

Bu iki çat› geçifllilik-geçiflsizlik kavramlar›yla s›k› s›k›yailgilidir. Bu nedenle önce geçifllilik ve geçiflsizli¤in neoldu¤u üzerinde durmak gerekir. En basit tan›m›yla ge-

çifllilik, bir eylemin nesne alabilmesi; yani özne d›fl›ndabir varl›¤› etkileyebilmesidir: (bir fleyi) oku-, (bir fleyi)

bil-, (bir fleyi) sev-, (bir fleyi) gör- gibi. Geçiflsizlik ise ey-lemlerin nesne almamas› durumudur: öl-, uç-, git-, gel-

gibi eylemler geçiflsizdir. Bu eylemlerin gösterdi¤i olufl-tan etkilenen sadece öznedir; daha do¤rusu iflten do¤-rudan etkileneni göstermek için ek alm›fl ayr› bir adkullan›lmam›flt›r.Türkçede, eylem kök ya da gövdelerine eklenerek ey-lemin geçifllilik-geçiflsizlik durumunu de¤ifltirebilen birdizi ek vard›r ki bunlara geçifllilik ekleri diyoruz. Bu de-¤ifliklik iki yönde gerçekleflebilir. Geçifllilik ekleri geçifl-li eylemlere eklendikleri zaman ettirgen çat›, geçiflsizeylemlere eklendikleri zaman ise oldurgan çat› ortayaç›kar. Baflka bir söyleyiflle oldurgan çat›, geçiflsiz bir ey-lemin geçiflli hâle getirilmesidir: (birini) öl-dür-, (bir fle-

yi) ç›k-ar-, (bir fleyi) gid-er- gibi. Ettirgen çat› ise eyle-min gösterdi¤i ifli öznenin bir baflkas›na yapt›rd›¤›n› an-lat›r: (bir fleyi birine) biç-tir-, (bir fleyi birine) aç-t›r-,

(bir fleyi birine) yap-t›r- gibi.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Bu ekler flu flekilde s›ralanabilir: -Ar-, -(X) r-: Yaln›z ünsüzle biten tek heceli eylemlereeklenebilir: köp-ür-, do¤-ur-, duy-ur-, kop-ar-, ç›k-ar-

gibi.-(X)T: Ünlüyle biten çok heceli eylemler ve ünsüzle bi-ten eylemlerle kullan›l›r. .⁄ r.⁄ ve .⁄l.⁄ ile biten eylemleredo¤rudan (ba¤lama ünlüsü olmaks›z›n) eklenir. uza-t-,

dire-t-, k›zar-t-, yüksel-t-, dam-›-t- gibi.-DXr-: Ünlü ile biten tek heceli ve ünsüzle biten tümeylemlere eklenir: ye-dir-, vurufl-tur-, yap-t›r- gibi. Ba-zen uland›¤› eylemin yap›s›n› de¤ifltirebilir: getir- < ETkel-tür-, kald›r- < kalk-t›r- gibi. -dAr-: ‹fllek de¤ildir. dön-der-, gön-der- < ET kön- ‘düzgitmek, do¤ru gitmek’ gibi birkaç eylemde görülür.Geçifllilik eklerinin baz› durumlarda kal›plaflm›fl olma-lar› nedeniyle bu ekleri alan tüm eylemler anlamca ge-çiflli olmayabilirler: sap-›-t-, se¤ir-t-, sal-d›r- gibi.Birden fazla ek üst üste kullan›larak eylemlerin geçifl-lilik dereceleri art›r›labilir: yap-t›r-t-, ak-›-t-t›r-, temiz-

le-t-tir-t- gibi.

S›ra Sizde 2

L. Johanson taraf›ndan gelifltirilen aspekt anlay›fl›na gö-re geleneksel ayr›mda zaman ekleri olarak verilen ek-ler, asl›nda sadece zaman› de¤il konuflan›n olaya bak›flaç›s›n› da gösterir. K›l›n›fl, eylemin anlam›yla do¤rudanilgili oldu¤undan nesnel bir durumu yans›t›rken aspekt-te olaya öznel bir bak›fl söz konusudur. Bir olufla ger-çekleflmifl gözüyle bakabilmek için eylemin kökündenkaynaklanan ve afl›lmas› gereken belli s›n›rlar vard›r.Bunlar k›l›n›flla ilgilidir. Örne¤in öldü demek için özne-nin gerçekten “ölmesi” gerekirken okudu diyebilmekiçin “okuyup bitirmesi” de¤il “herhangi bir flekilde oku-mas›”; oturdu diyebilmek için de “bir yere oturmufl” ol-mas› gerekir.Zaman dilimi içinde herhangi bir flekilde gerçekleflenbir olay› belli bir noktadan anlatan konuflucu, bu olay›bafl›na ve sonuna herhangi bir önem vermeden, ne za-man bafllay›p ne zaman bitti¤ine dikkat etmeden olufls›n›rlar› aras›nda sürmekte olan bir olay olarak aktara-bilir. Örne¤in Saat ikide ya¤mur ya¤›yordu. gibi bir ör-nekte ya¤murun ne zaman ya¤maya bafllad›¤›, ya¤mu-run dinip dinmedi¤i konuflan› ilgilendirmez. Buna kar-fl›l›k Saat ikide ya¤mur ya¤d›. cümlesinde ya¤murunne zaman bafllad›¤› de¤ilse bile sonu vurgulan›r. Olay,anlatana göre olmufl bitmifl durumdad›r ve anlatan budurumu kendi gözlemi olarak aktarmaktad›r. Bu, ger-çek durumu yans›tm›yor da olabilir. Ama durum, konu-flan aç›s›ndan bitmifl olarak alg›lan›r. Buna karfl›l›k Saat

ikide ya¤mur ya¤m›fl. örne¤inde önemli olan s›n›rlarafl›ld›ktan sonra konuflur, bu olay› duyma, yerin ›slakolmas›, çeflitli izlerin yard›m›yla sonuç ç›karma gibi yol-larla alg›lar. Görüldü¤ü gibi geleneksel yaklafl›m pratikolsa da dildeki durumu yans›tmaktan uzakt›r ve aspekt,zaman ekleri, konusu oldukça karmafl›kt›r. Konu ile il-gili daha genifl bilgi edinmek isteyenler ilgili kaynakla-ra bakabilirler (Johanson, 1971, 1994; Türkçe özeti içinbkz. U¤urlu, 2003).

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarBussmann, H. (2002). Lexikon der Sprachwissenschaft,

Dritte, aktualisierte und erweiterte Auflage, Stutt-gart: Kröner.

Erdem, M. (2005). Zamirler Anlaml› Kelimeler midir,Yoksa Görevli Kelimeler mi?, Türk Dili, s. 641, 444-49.

Erdem, M. (2008). Türkçede Çekim ve Yap›m EklerininS›n›rlar›, VI. Uluslararas› Türk dili Kurultay› Bildiri-

leri, (bask›da).Ergin, M. (2004). Türk Dil Bilgisi, ‹stanbul: Bayrak Ya-

y›nlar›.Hatibo¤lu, V. (1964). Kelime Gruplar› ve Kurallar›, TDAY

Belleten, s. 203-244.Gökday›, H., Sebzecio¤lu, T. (2006). Geçifl Aflamas›nda

Olan +cA Ekinin Türü, Türk Dili, s. 649: 61-71.Johanson, L. (1971). Aspekt im Turkischen. Vorstudien

zu einer Beschreiburng des Türkeitürkischen As-pektsystems, Studia Turcica Upsaliensia 1, Uppsa-la: Acta Universitatis Upsaliensis.

Johanson, L. (1994). Türkeitürkische Aspektotempora,Tensesystems in European Languages, Tübingen

Linguistische Arbeiten 308.

Tekin, T. (1973). Türkçenin Yap›s› ve Eflsesli ‹sim-FiilKökleri, Hacettepe Sosyal ve Befleri Bilimler Dergisi,

5 (1973-1), s. 36-46.Tekin, T. (2003). Olumsuzluk eki -ma / -me’nin Etimo-

lojisi, Makaleler 1. Altayistik, Ankara: Grafiker Ya-y›nlar›.

U¤urlu, M. (2003). Türkiye Türkçesinde Bak›fl, Türkbi-

lig (2003-5).

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Adlar› tan›yabilecek, adlar›n özelliklerini aç›klayabilecek,Adlara gelen ekleri analiz edebilecek, Adlar›n cümledeki görevlerini saptayabilecek, Ad tamlamalar›n› analiz edebileceksiniz.


• Ad• Özel ad • Tür ad›• Soyut ad• Somut ad• Tekil ad

• Ço¤ul ad• Topluluk ad›• Küçültme adlar›• Adlar›n çekimleri• Ad tamlamas›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Türkçe Biçim Bilgisi Adlar

• ADLAR• ADLARIN ÇEK‹MLER‹

(DURUMLARI)• ADLARIN CÜMLEDEK‹ GÖREVLER‹• AD TAMLAMASI (AD TAKIMI)


ADLAR (‹S‹MLER)

Adlar› tan›mak, adlar›n özelliklerini aç›klamak

AÇIK DEN‹ZBalkan flehirlerinde geçerken çocuklu¤umHer lahza bir alev gibi hasretti duydu¤um. Kalbimde vard› Bayron’u bedbaht eden melal;Gezdim o yaflta da¤lar›, hülyam içinde lâl. Ald›m Rakofça k›rlar›n›n hür havas›n›, Duydum ak›nc› cetlerimin ihtiras›n›.

(Yahya Kemal Beyatl›)

Bu örnekte italik harflerle dizilmifl sözcükler birer add›r.deniz : Yeryüzünün ço¤unu kaplayan engin sular›n ad›.Balkan : Avrupa’n›n güneydo¤usundaki yar›madaya verilmifl ad.flehir : Kasabadan büyük kentlerin genel ad›.lahza : Bölünemeyecek kadar k›sa olan zamana verilmifl ad.hasret : Özlem, özlem duygusunun ad›.Rakofça : Yahya Kemal Beyatl›’n›n yetiflti¤i bölgenin ad›.Di¤er sözcükler de türlü varl›klara verilmifl birer add›r. Adlar, tan›tmak için var-

l›klara verilmifl (tak›lm›fl) sözcüklerdir. Adlar çeflitli bak›mlardan bölümlere ayr›l›r:

Adlar konusu ile ilgili daha genifl bilgiyi, Tahir Nejat Gencan’›n D‹LB‹LG‹S‹ (Ankara: TekA¤aç Eylül Yay›nc›l›k, 2007) adl› kitab›nda bulabilirsiniz.

Varl›klara Verilifllerine Göre AdlarAdlar, varl›klara verilifllerine göre özel ad ve tür ad› olmak üzere ikiye ayr›l›r:

Özel ad: Bir tek varl›¤a verilmifl tan›t›c› sözcüktür: Balkan, Bayron, Rakofça, ‹s-tanbul, Toros, Akdeniz, Asya, Zeynep... gibi k›ta, bölge, köy, kent, da¤, deniz, ›r-mak, sokak ve kifli adlar›yla kimi hayvanlara tak›lm›fl sözcükler özel add›r.

• Ulus, yurt, devlet ve millet adlar› özeldir: ‹ngiliz, Arap, Birleflik Amerika,‹ran...

Adlar

1A M A ÇN

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



• Gazetelere, kitaplara verilmifl adlar özeldir: Vatan, Cumhuriyet, Dünya,Hürriyet, Çal›kuflu, Sinekli Bakkal, Türkçe Sözlük...

• Kurum, dernek, okul, hastane ve devlet dairelerinin adlar› özeldir: BüyükMillet Meclisi, Türk Dil Kurumu, Baflbakanl›k, ‹stanbul Erkek Lisesi, K›z›lay,Numune Hastanesi, Adana Belediyesi...

• Dil adlar› özel add›r: Türkçe, Farsça, Almanca, ‹ngilizce, Uygurca, Latince,Arapça...

• Kiflilerin adlar›yla soyadlar› özeldir. Okulda, yurtta, yeryüzünde Turgut, Yal-ç›n, Sevim, Ahmet adl› birçok kiflinin bulunmas› bu sözcükleri özel ad ol-maktan ç›karmaz; çünkü bu adlar, onlar›n her birine ayr› ayr› verilmifltir.

Tür ad›: Bir türden olan varl›klar›n hepsine verilmifl add›r: deniz, flehir, alev,hasret, da¤, hava, özgürlük, dere, duygu, bölük...

Pamuk sözcü¤ü, bilinen nesneyi anlat›yorsa tür ad›d›r. Bir kediye verilmiflseözel add›r: Bir kilo pamuk..., Bu akflam Pamuk miyavl›yordu. ...

Kifli adlar›yla soyadlar›nda da böyle olanlar vard›r: “Dün kayalara t›rmand›k.”cümlesindeki “kaya” belli varl›¤›n genel ad›d›r. “Arkadafl›m Kaya anlat›yordu.”cümlesinde ise “Kaya” bir kiflinin ad›d›r; özel add›r.

Günefl, ay, dünya... sözcükleri, genel olarak birer tür ad› gibi kullan›l›r ve bü-yük harfle yaz›lmaz. Ancak “Ay, Dünya’n›n uydusudur. ‹kisi birden Günefl’in yö-rüngesinde döner.” cümlesinde oldu¤u gibi bu sözcüklere birer özel ad de¤eri ve-rilince büyük harfle yaz›l›r.

Tür adlar›, varl›klar› kavray›fl ve anlat›fl bak›m›ndan flöyledir:• Tür ad› olan her sözcük, o türün bireyleri için de kullan›l›r.

Kuzu meliyor. At›lan tafl cam› k›rd›. Bu, bir bilim sözcü¤üdür...

• Tür ad› olan her sözcük, o türün hepsini ya da bir k›sm›n› toptan anlat›r. Gül dikensiz olmaz. (Atasözü)Bal›k suda yaflar...

• Biçimce ço¤ullanmam›fl, -ler eki almam›fl tür adlar›n›n ço¤ul yerine kullan›ld›¤›da olur.Dedem koynunda yatt›kça benimsin ey güzel toprak!

(Türk ‹lahisi, Süleyman Nazif)Gülü seven dikenine katlan›r. (Atasözü)Ça¤›m›z›n en kolay, en rahat tafl›t› uçakt›r.örneklerindeki dede, gül, seven, diken, uçak sözcükleri dedeler, güller, sevenler,

dikenler, uçaklar anlam›nda kullan›lm›flt›r.Da¤ da¤a kavuflmaz, insan insana kavuflur. (Atasözü)cümlesinde oldu¤u gibi yinelenmifl tür adlar›nda da ço¤ulluk aç›kt›r; da¤lar

birbirine, insanlar birbirine anlam›ndad›r.

Varl›klar›n Olufllar›na Göre AdlarVarl›klar›n olufllar›na göre adlar somut ad ve soyut ad olmak üzere iki türlüdür:

Somut ad: Duyular›m›zla anlafl›lan(özdek) varl›klara verilmifl adlard›r: deniz,ev, Ankara, yaprak, Marmara, bitki, Turgut, kufl, mikrop...

Soyut ad: Duyularla anlafl›lamayan (özdek olmayan); ancak ak›lla (usla) tasar-lanan varl›klar›n ad›d›r: sevinç, dilek, yi¤itlik, ülkü, arkadafll›k, uyku, üzüntü, öz-gürlük...


Varl›klar›n Say›lar›na Göre AdlarVarl›klar›n say›lar›na göre de adlar tekil ad ve ço¤ul ad olmak üzere iki türlüdür:

Tekil ad: Bir varl›¤› anlatmaya yarayan add›r: çiçek, tafl, çocuk, ö¤renci, Ata-türk, Ankara, üzüntü, ülkü,sevgi...

Ço¤ul ad: Birden çok varl›¤› anlatmaya yarayan add›r: çiçekler, tafllar, ö¤renci-ler, ülküler, üzüntüler, okullar, tarlalar...

Türkçede bütün sözcükler tekildir. Ad soyundan olan sözcüklerle eylemlerinüçüncü kiflileri -ler ekiyle ço¤ullan›r. -ler eki, kal›n hecelerden sonra büyük ünlüuyumuna göre kal›nlaflarak -lar olur: evler, a¤açlar, bunlar, çal›flkanlar, sözler, gi-rerler, ahlar, eyvahlar, yaz›klar, okuyorlar, anlats›nlar, birinciler, kazananlar,geldiler...

Ço¤ul Ekinin Baflka Görevlerde Kullan›l›fl›:• Ço¤ul eki -ler, öz anlam›ndan s›yr›larak adlara aile anlam› katar: O¤uzlar, Sel-

çuklular, Osmanl›lar, Gazneliler...• I., II. kiflilere ait iyelik eki alm›fl soydafll›k adlar›ndan sonra gelen -ler, ço¤ulluk

anlam›ndan s›yr›larak o soydan olanlar›n birkaç›n›, hepsini ya da evlerinianlatmaya yarar:Dedemler gelecek. Day›mlar ça¤›r›yor. Ablanlara gidelim mi?...

• Tümleyeni düflmüfl ad tamlamalar›nda, tümlenene getirilen -ler eki, kimi durum-da, sonuna geldi¤i sözcü¤ün de¤il tümleyenlerin ço¤ul oldu¤unu göstermeyeyarar:Üç kardefl, kap› önünde oturup annelerini bekliyorlar.Her fleylerini satt›lar. Ellerinde bugün bir tek evleri var.Pek çok s›k›lm›fllard›. O akflam bir tek liralar›yla ancak ekmek alacaklard›.Bir inekleri, üç keçileri, iki koyunlar› var...

• Ço¤ul ekinin abartma anlam›nda kullan›ld›¤› da olur:Kanlara boyanmakÇocu¤u günefllerde gezdirmek‹flini gücünü yüz üstü b›rak›p Afrikalara gitmekBen seninçün al kanlara boyand›m.Hasta atefller içinde yat›yor. Dünyalar kadar mal› var...Ya¤murlar ya¤d›, gök gürledi ve y›ld›r›mlar saklad› bir kâfirî kubbeye y›ld›r›m

indi. (Afl›kpaflazade Tarihi, XV.)

• -ler ço¤ul ekinin yüceltme için, sayg› için, nezaket için tekil kiflilere iliflkin ey-lemlere ve adlara getirildi¤i de görülür:

Say›n bay evdeler mi? Daha dönmediler mi? Biraz önce valideleri han›mefendiyi gördüm...

Sayg› ve incelik için:‹kinci kifli ad›l› da tekil yerine ço¤ul kullan›l›r.Eylemlerin ikinci kiflilerinin de tekil yerine ço¤ulu kullan›l›r. Bunlara sayg› ço¤ulu denir.

232. Ünite - Adlar

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



• -ler eki, “bir” belgisiz s›fat›yla “zaman, vakit” sözcüklerinden oluflan tamlama-lara gelince geçmifle yönelik sürerlik ay›r›nt›s› katar:

Bir zamanlar biz de gençtik.Bir vakitler gezilere ç›kmay› severdik...

• -ler ço¤ul eki, sonuna geldi¤i adlara, kimi kez “afla¤› yukar›, ona yak›n...” gi-bi anlamlar katar:

Özgür, befl yafllar›nda bir çocuktur.O s›ralarda ben de okula yeni bafllam›flt›m.Saat iki sular›nda (s›ralar›nda) sizi evinizden arad›m...

• -ler + i birleflik eki sabah, akflam, gündüz, gece, yaz, bahar, ö¤le gibi belir-li zaman adlar›na; “her” belirtme s›fat›n›n anlam›n› katar ve onlar› belirteç yapar:

Sabahlar› (her sabah) erken uyan›r›m. Geceleri (her gece) uyku girmez gözüme. Yazlar› (her yaz) yaylaya ç›kar, k›fllar› (her k›fl) ovaya inerler...

Topluluk Adlar›Ordu, bölük, dizi, sürü, s›n›f... sözcükleri birer add›r ve tekildir. Bunlar›n öteki türadlar›na benzemeyen yanlar› flöyle gösterilebilir:

“Koyun”, tür ad›d›r. Tekil kald›kça bir tanedir. Oysa tür ad› ve tekil olan “sü-rü”de birçok tekler vard›r.

Topluluk adlar› da öbür tür adlar› gibi ço¤ullan›r: ordular, bölükler, s›n›flar,tamlamalar, sürüler...

Anlamlar›na Göre AdlarAdlar, anlamlar›na göre de bölümlere ayr›l›r:

Kesin anlaml› adlar: Anlamlar› bilimsel bir tan›mla kesinleflmifl olanlar:üçgen, aç›, metre, kilo, dikdörtgen, azot...Anlam› yans›tan adlar: baflkent, göz kapa¤›, difleti, binbafl›, ›s›rgan, burgu,

süzgeç...Sözlük anlam›n› düflündürmeyen adlar: Turgut, Hasan, Yalç›n, Erdem, ha-

n›meli,Eskiflehir, Ahlat...De¤iflik anlaml› adlar: Ça¤lar boyunca, öbür sözler gibi türlü etkilerle anlam

de¤ifltirenler ve de¤iflik anlama gelenler, somuttan soyuta geçenler: kanat (kufllar›n uçmaya yarayan örgenleri) - uça¤›n kanad›

- kap›n›n, pencerenin kanad›dal (a¤ac›n, bitkilerin) - bilim dallar›göz (görme örgeni) - masan›n gözü, i¤nenin gözü,

göz afl›s›, göz de¤mek...

Küçültme Adlar›Bir varl›¤›n küçük oldu¤unu anlatmak isteyince ad›n önüne küçük, ufak gibi nite-leyici sözcükler getirilir: küçük tepe, ufak çocuk...

Ço¤u kez bu niteleyici s›fatlar›n anlam›n› bir ek ile de söyleyebiliriz:küçük tepe = tepecikufak kufl = kuflca¤›zGörülüyor ki -cik, -ce¤iz ekleri adlara küçüklük anlam›n› kat›yor. Bu ekler kü-

çümseme amac›yla da kullan›l›r:


Bu ifli yapar›m; ama elli lirac›¤›n›z› da al›r›m.-cik, -ce¤iz ekleri: • Büyük ve küçük ünlü uyumlar› gere¤ince sözcüklerin son hecelerine uyarak -cik, -c›k; -cuk, -cük; -ce¤iz, -ca¤›z olur.• ‹ki ve daha çok heceli sözcüklerin sonlar›ndaki /k/, ço¤u kez düfler: bebe(k)cik, aya(k)c›k, yüre(k)cik, yuvarla(k)c›k, kava(k)c›k, barda(k)-c›k,ine(k)cik...Bir tek ineci¤imiz var.

(Yaflamak Güzel fiey Be Kardeflim, Naz›m Hikmet)Mor menekfle boynun e¤mifl yaprac›¤› suya de¤mifl...

(Bir türkü)

Küçültme ekinin sözcüklere katt›¤› anlamlar› araflt›r›n›z.

ADLARIN ÇEK‹MLER‹ (DURUMLARI)

Adlara gelen ekleri analiz etmek

Adlar›n cümlelerdeki görevleri çekimlerine (durumlar›na) ba¤l›d›r. Adlar bafll›cabefl durumda bulunur:

Ev uzaktad›r. (Ev, yal›n durumdad›r.)Evi gördüm. (Evi, -i durumundad›r.)Eve gidiyor. (Eve, -e durumundad›r.)Evde çal›fl›yor. (Evde, -de durumundad›r.)Evden geliyor. (Evden, -den durumundad›r.)Her ad›n cümledeki görevi, çekimiyle; yani durum eki almay›p yal›n durumda

bulunmas›yla veya ald›¤› durum ekiyle belli olur. ‹ki durum eki, bir sözcükte artarda gelmez.

ADLARIN CÜMLEDEK‹ GÖREVLER‹

Adlar›n cümledeki görevlerini saptamak

Varl›klar› tan›maya yarayan adlar›n kullan›m alan› çok genifl ve çeflitlidir.• Adlar cümlede özne olur:Turgut geldi. Orhan çal›flacak.Sevim gülüyor.Tarla ekildi. Kufl uçar. örneklerinde birinci sözcükler öznedir. Özneler yal›n durumda bu-

lunur.• Adlar cümlede nesne (düz tümleç) olur:Orhan’› gördük. Önder’i ar›yordu. ‹zmir’i gördünüz mü? Pencere açal›m.Yurdumuzu her fleyden çok severiz.

252. Ünite - Adlar

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

2A M A ÇN

3A M A ÇN

Alanda “cümle” yerine“tümce” terimi de kullan›l›r.

Örnek cümlelerin birinci sözcükleri nesnedir. Nesneler iki türlüdür:Belirtili nesne: -i durumunda bulunur.Belirtisiz nesne: -i eki almaz; yal›n durumda bulunur.• Adlar cümlede dolayl› tümleç olur:Kardeflim yar›n Ankara’ya gidiyor.Oturmaktan usand›m. ‹yilik etmeye çal›flal›m. Gönüllerimizde yurt sevgisi var... Dolayl› tümleçler -den, -de, -e durum ekleriyle çekimlenir.• Adlar cümlede ilgeç tümleci olur:Vatan için ölmek de var.

(Küçük Asker, Tevfik Fikret) Eskiden araba ile gidilen yerlere flimdi uçakla gidiliyor.Askerlerimiz arslanlar gibi çarp›fl›yorlar...• Zaman adlar› ve öbekleri zaman belirteci olur:Bu akflam daldan dala uçuyordum bahçede.

(Kelebekler, Faruk Nafiz Çaml›bel) On gün bekledik; iki saat daha bekleyelim. Yar›n gelir...• Adlar cümlede bir ad› tümler:Mermer flad›rvanda flak›rdayan su.

(Bursa’da Zaman, Ahmet Hamdi Tanp›nar)‹stanbul’un havas› güzeldir. Yurt sevgisi hiçbir fleyle ölçülemez...• Adlar ek eylem alarak yüklem olur:Bir ad›m kelebektir, melektir öbür ad›m. Ben sevinçle kardeflim; bana kelebek derler. Belli ki kardeflsiniz nazl› çiçeklerle siz.

(Kelebekler, Faruk Nafiz Çaml›bel)Badem bahçesinin yan› genifl bir ba¤d›. Oralar baflka bir cihand›.

(Forsa, Ömer Seyfettin) • Adlar hitap olur, her coflkulu hitap ünlem say›l›r:Arkadafl, yurduma alçaklar› u¤ratma sak›n!

(‹stiklal Marfl›, Mehmet Akif Ersoy)Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri!

(Atatürk)

Güzel Marmara, menekflelendin! Daha bir saat önce pek flendin: Bahard›n, gülflendin!.. Ey güzel ‹stanbul, Ey fliirin yuvas›... gül, nefle bul!

(Ali Canip Yöntem)

Hitaplar›n görevi, yaln›z ikinci kiflinin dikkatini uyand›rmak, sözün kendisine yöneldi¤inihat›rlatmakt›r. Onun için hitaplarla ünlemler:Cümlenin ögesi olmaz.Virgül ya da ünlem iflaretiyle (imiyle) ayr›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Baz› dillerde adlar, hatta sözcüklerin birço¤u, erillik, diflilik, yans›zl›k bak›m›ndan da ay-r›l›r. Örne¤in Almancada bir tafl (der Stein) “eril”dir, Oysa bir k›z (das Mädchen) “yan-s›z”d›r. Yani bir ad›n cinsi temelde gerçek cinsiyetine de¤il sözcü¤ün biçimine ba¤l›d›r.Frans›zcada da geçerli olan bu durum için “dil bilgisel cins” terimi kullan›l›r. Türkçede dilbilgisel cins var m›d›r, araflt›r›n›z.

AD TAMLAMASI (AD TAKIMI)

Ad tamlamalar›n› analiz etmek

Adlar cümlede özne, nesne, tümleç olduklar› gibi baflka sözcükleri de tamlar.Ad, ad› tamlay›nca ad tamlamas› (ad tak›m›) oluflur. Orhan’›n evi, okul defteri, demir kap›, benim evim, sizin tarlan›z, onlar›n dile-

¤i, çal›flman›n faydas›...Tamlamalarda ikinci adlar tümlenendir; yani as›ld›r. Birinci sözcükler

tümleyendir. Ad tamlamalar›, eklerine göre üçe ayr›l›r:I. Sevim’in kalemi, Orhan’›n paltosu, Ali’nin bile¤i...II. yaz› kalemi, çocuk paltosu, erkek bile¤i...III. alt›n kalem, yün palto, demir bilek...

Belirtili Ad Tamlamas› (Birinci Türlü Ad Tak›m›)Sevim’in eli, a¤ac›n dal›, Ülkü’nün i¤nesi, Erdem’in kuzusu... örneklerinde söz-cüklerin ikisi de ek al›yor:• ‹ki ad aras›nda iyelik ilgisi ile kurulan bu tamlamalarda tümleyen eki -in tüm-

lenen eki -i’ dir.• Eklerin ikisinde de -i’ler ünlü uyumuna göre de¤iflerek -in, -›n, -un, -ün;-i,-›,-u, -ü olur.

Türkçede iki ünlü yan yana gelmez. Ünlü ile biten sözcüklere ünlü ile bafllayanekler gelince bu yan yana gelifli önlemek için araya kaynaflt›r›c› bir ünsüz harf girer.• Tümleyeni kifli ad›l› olan ad tamlamalar›nda tümleyen, çok kez, söylenmez:

Kardeflim, kaleminizi verir misiniz?...Belirtili Ad Tamlamas›n›n Anlam›:Belirtili ad tamlamalar›nda bafll›ca flu anlamlar vard›r:

• Belirtili bir iyelik anlam› vard›r: Çocu¤un gömle¤i ile çocuk gömle¤i tamla-malar›ndan birincisini ancak belli bir çocuk için kullan›r›z, ikincisinde belirlilikyok, genellik vard›r; “çocuklara özgü gömlek” demektir.

• Toplumsal ilgiler belirtmeye yarar: Orhan’›n babas›, annesi, kardefli, arka-dafl›, dostu, düflman›, komflusu; benim day›m, sizin teyzeniz...

• Yerlerle ilgileri belirtir: Yalç›n’›n soka¤›, mahallesi, köyü, memleketi; bizimyurdumuz...

• ‹ç benlikle ilgili kavramlar› belirtir: çocu¤un zekâs›, usu, üzüntüsü, vicda-n›; senin talihin...

• Kiflisel olufllar› belirtir: Sevim’in yürüyüflü, hastal›¤›; sizin sa¤l›¤›n›z...• Türlü yönlerden ilgiler belirtir: sözün do¤rusu, olay›n nedeni, arkadafllar›n

birkaç›, okulun birincisi, onun okumas›...

272. Ünite - Adlar

4A M A ÇN

Alanda “ad tamlamas›” terimi yerine “ad tak›m›” terimi de kullan›l›r.

“belirtili ad tamlamas›”yerine “birinci türlü adtak›m›”, “belirtisizi adtamlamas›” yerine “ikincitürmü ad tak›m›”, “tak›s›zad tamlamas›” yerine“üçüncü ad tak›m›” terimleride kullan›l›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Tümleneni s›fat olan ad tamlamalar› da kullan›l›r ve kimileri o sözcüklerle ku-rulmufl s›fat tamlamalar›ndan daha belirgin bir anlam verir. Karfl›laflt›ral›m:

Çiçe¤in güzeli, sözün do¤rusu, arkadafl›n biri, tarlan›n hangisi... Güzel çiçek, do¤ru söz, bir arkadafl, hangi tarla...Bu durumlarda tümlenenleri adlaflm›fl s›fat ya da ad›l saymak daha do¤ru aç›k-

lama yoludur; çünkü bu biçimde oluflmufl her tamlaman›n çevirisinde anlam ya-k›nl›¤› bulunmuyor. Deneyelim:

Ailenin büyü¤ü, Ankara’n›n yerlisi, okulun çal›flkan›, s›n›f›n birincisi... tamla-malar›n› s›ras›yla s›fat tamlamalar›na çevirelim. Anlam›n ne denli de¤iflti¤i görülür:Büyük aile, yerli Ankara, çal›flkan okul, birinci s›n›f...

Belirtisiz Ad Tamlamas› (‹kinci Türlü Ad Tak›m›) Ders arac›, yaz günü, okul müdürü, Ankara armudu, Türk yurdu... örneklerindesözcüklerden biri, tümlenen ek al›yor. Belirtisiz ad tamlamalar›, tümleyen eki bu-lunmad›¤› için belirtili ad tamlamalar›na göre daha genifl s›n›rl› olur; genel olarakbir belirsizlik tafl›r ve çeflitli anlamlarda kullan›l›r:

• erkek eldiveni, okul kitab›, Türk bayra¤›, yolcu uça¤›... örnekleri birer genelvarl›¤a özgüdür.

• armut a¤ac›, gül fidan›, bulgur pilav›, fleker pancar›... tür göstermek içinkurulmufltur.

• kardefl sevgisi, anne flefkati, çimen yeflili, ayva sar›s›, y›ld›r›m h›z›...örneklerinde tümleyenler tümlenenlerin niteli¤ini gösteriyor.

• deniz tutmas›, deprem y›k›nt›lar›, sinir hastal›¤›, sel felaketi... örneklerindetümleyenler tümlenenlerin nedenidir.

• fincan böre¤i, tespih böce¤i, parmak üzümü... örneklerinde tümleyenlertümlenenlerin neye benzedi¤ini gösteriyor.

• belediye baflkanl›¤›, tabur komutanl›¤›, fabrika iflçili¤i... de birer görev ad›d›r.Bu tamlamalardaki -lik eki olmazsa görevi yapan, görevli anlam›na gelir: bele-

diye baflkan›, tabur komutan›, fabrika iflçisi gibi bu tamlamalar›n hepsi de genel-lik anlam› içindedir.

• fiehir, yer özel adlar›yla yap›lan görev anlaml› belirtisiz ad tamlamalar›ndabu genellik anlam› daral›r ve belirsizlik ortadan kalkar: Ankara Valili¤i, An-kara Valisi; ‹ngiliz Kral›, ‹ngiltere Krall›¤›; Amerika Elçili¤i, Amerika Elçisi;Kanl›ca Muhtarl›¤›, Kanl›ca Muhtar›...

• çiçek bahçesi, kimsesizler yurdu, tafl oca¤›, kufl yuvas›, savafl alan›, oyun sa-lonu gibi örnekler; tümleyenlere özgü yerleri anlatmaktad›r.

• Yer adlar› olmaya elverifllidir: ‹skenderun Liman›, Taksim Alan›, Konya ‹s-tasyonu, Sakarya Köprüsü, Ankara Caddesi, Taflkent Soka¤›...

• Kurum ve kurul adlar› olur: Ziraat Bankas›, Türk Dil Kurumu, Ö¤renci Bir-li¤i, ‹flçi Sigortas›, Fen Fakültesi, ‹fl Bankas›...

• Mecazl› anlat›mlara elverifllidir: umut ›fl›¤›, gönül avc›s›, akflam günefli, ömürtörpüsü...

• Belirtisiz ad tamlamalar›nda; tümleyenler, flehir ve yer adlar› olunca varl›k-lar›n yetiflti¤i, ç›kt›¤› yerleri, cinslerini belirtir: Amasya elmas›, Ankara keçi-si, Van kedisi, Antep f›st›¤›, Rize çay›...

Tümleyen, kifli adlar› olunca onlara iliflkin yap›tlar›, bulufllar› belirtir: Fuzuli Di-van›, Naima Tarihi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Arflimet Kanunu...

Böyle örneklerin belirtili ad tamlamalar›yla anlat›ld›¤› da olur: Reflat Nuri’nin ro-manlar›,Yakup Kadri’nin Yaban’›, Ziya Gökalp’›n makaleleri, Sait Faik’in hikâyeleri...


Kimi durumlarda tümleyeneki -in yerine -den durumeki kullan›l›r:

Arkadafllar›mdan ikisiburada kalacak.

Dostlar›mdan birkaç›...

• Tümleyeni kifli ad›, tümleneni s›fat ve s›fat gibi kullan›lmaya elveriflli olanbelirtisiz ad tamlamalar› yerme, afla¤›lama için de kullan›labilir: Orhan ya-ramaz›, Ali çapk›n›, Musa budalas›,... toplan›p da neler yapm›fllar neler!...edepsizi..., domuzu..., h›nz›r›..., serserisi...

• Osmanl›cada Arapça, Farsça sözcüklerden -i ekiyle yap›lan s›fatlarla kurul-mufl tamlamalar›n birço¤u, dilimize bu belirtisiz ad tamlamalar›yla çevrilmifl-tir: lisan-› Farisi, takvim-i flemsi, ticaret-i bahriye; Fars dili, günefl takvimi,deniz ticareti...

• Kaynafl›p bileflik ad olan örnekler de çoktur: Adapazar›, Bo¤aziçi, Kuflada-s›, ‹nönü, Dadalo¤lu, han›meli, dil bilgisi...

Kullan›m alan› çok genifl olan belirtisiz ad tamlamalar›n›n anlamlar› da çok çe-flitlidir. Yukar›daki aç›klamalarda yer almayan di¤er örnekleri bulmak sizin içingüç olmayacakt›r.

Tak›s›z Ad Tamlamas› (Üçüncü Türlü Ad Tak›m›)Demir çubuk, bak›r kap, yün çorap, tunç bilek, tafl yürek...

Tamlamay› kuran sözcüklerin ikisi de ek alm›yor. Bu tamlamalar anlam bak›-m›ndan ikiye ayr›l›r:

• Tümleyen, as›l ad›n neden yap›ld›¤›n› gösterir: mermer saray, kerpiç du-var, ipek gömlek, tahta sand›k, lastik top, tafl köprü, bak›r mangal, ketengömlek...

• Tümleyen, as›l ad›n neye benzedi¤ini gösterir: aslan asker, tunç bilek, taflyürek(li), s›rma saç, demir pençe, çelik irade, fleytan adam...

Bu çeflit tamlamalar, benzetmelerin en k›sas› ve anlamca en güçlüsüdür. Tak›-s›z ad tamlamalar›nda tümleyen, -den ekiyle çekimlenmifl de olabilir: mermerdensaray...

Ad Tamlamalar›nda Sözcük Türleri:Ad tamlamalar›;

• Ad soylu sözcüklerle; ad, adlaflm›fl s›fat, ad›l, belirteç, ünlemlerle kurulur:evin duvar›, düflenin dostu, onun kardefli, arkadafllar›n ço¤u; ahlar›n vah-lar›n uzamas›, ö¤rencilerin üçü, iflin kötüsü, sözün k›sas›...

• Eylem soylu sözcüklerle (eylemsilerle) de ad tamlamalar›n›n kuruldu¤uolur: Orhan’›n yazd›¤› yazaca¤›; bunun olup olmayaca¤›...

• Ba¤›ms›z cümleler de ad tamlamalar›na girer:“Yaln›z duyan yaflar.” sözü derler ki do¤rudur.

(Düflünce, Yahya Kemal Beyatl›)“Vakit nakittir”in do¤rulu¤u...Yafla, var ol sesleri alan› dolduruyordu.

Ad Tamlamalar›nda Sözcüklerin Yer De¤ifltirmesi:Türkçe tamlamalarda tümleyen önce, tümlenen sonra gelir. Bu s›ran›n ölçü veuyak (kafiye) düzeni yüzünden kofluklarda de¤iflti¤i az da olsa görülür:

Postu s›rt›nda gezer hayvan›n. = (hayvan›n postu)‹lmi sadr›nda olur insan›n. = (insan›n ilmi)

(Sümbülzade Vehbi, XVIII.)Koçyi¤itler elde silah tutuyor.Zafere ç›k›yor yolu Afyon’un. = (Afyon’un yolu)

(Afyon Türküsü, Osman Atillâ)

292. Ünite - Adlar

Nema’rekeydi çepçevre gö¤sü kand› yerin. = (yerin gö¤üsü)(Vahdet, Mehmet Akif Ersoy)

Devrik cümlelerde, konuflma dilinde de bu de¤iflmelere rastlan›r: Çocuklar, serin sular›na dald›lar denizin. = (denizin serin sular›na)

(Efsaneler, Ali Püsküllüo¤lu) Aç›ld› m› kap›s› s›n›f›n? = (s›n›f›n kap›s›) Bu yer de¤ifltirme ancak belirtili ad tam-lamalar›nda olur.

Ad Tamlamalar›nda Sözcük Düflmesi:• Soruya yan›t olan cümlelerde:Tümlenen düfler:- Turgut kimin kardeflidir?- Orhan’›n...Tümleyen düfler:- Turgut, Orhan’›n nesidir?- Kardeflidir.• Yinelememek için de tümlenen düfler: Bu defter benim (defterim) dir.fiu ev çoban›n (evi) d›r.Elimdeki kalem sizin (kaleminiz) dir.Mesut ve ileri Türkiye’nin saadeti herkesindir. = (herkesin saadetidir.)

(Falih R›fk› Atay)• Özel ad bulunan tamlamalarda; “o¤lu, k›z›...” tümlenenleri, yinelenmifl ola-

ca¤› için, düflürülebilir: Muhtar›n (o¤lu) Memifl, Hasan Day›lar›n (k›z›) Fat-ma, ‹mam›n (k›z›) Zehra...

• Kifli ad›llar›yla kurulan tamlamalarda tümleyen s›k s›k düfler: (Benim) kar-deflim, (sizin) baban›z› tan›yor...

• Üçüncü kiflilere ait iyelik (tümlenen) eki alm›fl sözcükler vard›r kitümleyenlerin bulundu¤u ve düfltü¤ü art›k düflünülmez olmufltur: süresi dol-madan, ellisinde bir kad›n, yetmiflini bulmufl bir adam, iyisi mi, do¤rusu,baflkas›, ço¤u, birkaç›, öbürü, hangisi, nicesi...

Buras›, fluras›, oras› nas›ld›r? Böylesi, öylesi görülmüfl müdür?Baz›s› (baz›lar›) böyle söyler.Biri geldi.Önemi yok...

Ad Tamlamalar›nda Araya Sözcük Girmesi:• Orhan’›n befl gün önce kaybolan defteri bulundu.

fiehrin, flimdiye de¤in görmedi¤im bir semti...Memleket ve milleti korumaya çal›flanlar›n ayn› zamanda mesleklerinde birernamuslu mütehass›s ve birer âlim olmalar› laz›md›r.

(Atatürk)örneklerinde oldu¤u gibi belirtili ad tamlamalar›nda tümlenenin s›fatlar› ve s›-

fat öbekleri araya girer.• Belirtisiz tamlamalarda ve tak›s›z tamlamalarda araya sözcük girmez. Bun-

larda tümlenenin s›fatlar› tamlamalar›n bafl›na gelir: siyah günefl gözlü¤ü,ucuz okul önlü¤ü, dört fabrika iflçisi, Büyük Millet Meclisi, büyük mermersaray, küçük demir kap›...


Tamlaman›n bafl›nda bulunan s›fat, sözcüklerden ikisine de kayabiliyorsa, hangisine ait ol-du¤u kestirilemiyorsa kayman›n önüne geçmek için baflka anlat›m yollar› aramak gerekir.

• Belirtisiz tamlaman›n bafl›na, tümlenenin neden yap›ld›¤›n› gösteren ad ge-lir. Böylece belirtisiz ve tak›s›z tamlamalar›n öbekleflti¤i görülür:

Has›r yemek sepetlerinin alt›nda kullan›lmaktan eskiyen...(‹shak, Onat Kutlar)

Alt›n kol saati, yün erkek çorab›, gümüfl çay kafl›¤›... Bunlara karma tamlamaad› da verilir.

Ad Tamlamalar›n›n Ço¤ullanmas›:Çocuklar›n oyunu, evin pencereleri, ö¤rencilerin kitaplar›...Belediye baflkanlar›, gül fidanlar›, müdürler toplant›s›, yürekler ac›s›, kah-ramanlar yurdu, avuçlar dolusu...Tafl bebekler, demir bilekler, çelik süngüler, yün ceketler...

Yukar›daki örnekleri incelersek flu sonuçlar› elde ederiz:• Belirtili ad tamlamalar›nda, anlam gere¤ine göre, sözcüklerden biri ve ikisi

de ço¤ullan›r.• Belirtisiz ad tamlamalar›nda sözcüklerden ancak biri ço¤ullan›r.• Tak›s›z tamlamalarda yaln›z tümlenenler ço¤ul eki al›r.• Ço¤ul eki, türetme eklerinden önce gelir.

Zincirleme Ad Tamlamas›fiehrin sokaklar›n›n temizli¤i, çocuk kitaplar› sergisi, belediye baflkanlar› toplant›s›,Orhan’›n kardeflinin tarih kitab›, Sevim’in teyzesinin o¤lunun arkadafl›, (sizin)teyzenizin torunu, (benim) halam›n k›z›...

Örneklerde görülüyor ki:• Her tamlama bir ad say›l›yor ve baflka bir ada tümleyen oluyor.• Böylece ikileflen tamlama da bir baflka ada tümleyen olabilir. Bu yolla, tam-

lamalar›n üçlüsünü, dörtlüsünü ve daha ço¤unu da kurabiliriz.Bunlara zincirleme ad tamlamas› ad› verilir. ‹kiyi aflan tamlamalar, kullan›fll›

de¤ildir; bu tür tamlamalardan sözde de yaz›da da kaç›nmakta yarar vard›r. ‹kilileriçinde de çok hecelilerin söylenifllerindeki a¤›rl›k hofla gitmez. Odan›z›n pencere-lerinin aç›kl›¤›, küçüklerin teyzelerinin o¤ullar› gibi örneklerde de gördü¤ünüzgibi aral›kl› da olsa ikiyi aflan zincirlemeler kullan›fll› de¤ildir:

Okulumuzun üçüncü s›n›flar›n›n dün sona eren s›navlar›n›n sonuçlar›n›bildiriyorum.

Yukar›daki gibi cümlelerde sevimsizli¤i gidermek veya azaltmak için tamlamasadelefltirilebilir:

Üçüncü s›n›flar›n s›nav sonuçlar›n› bildiriyorum. Anlat›m› cümlelere bölmek yoluna gidilebilir:Üçüncü s›n›flar›n s›navlar› sona ermifltir; sonuçlar›n› bildiriyorum...

Ad Tamlamalar›nda Tümlenen Ekinin Art Arda Gelmesi:Türkçede görevleri ayn› olan ekler art arda gelmez. Tümleyen ve tümlenen ekleride böyledir. Ancak:

• Birkaç sözcükte tümlenen ekinin art arda geldi¤i görülür: birisi, kimisi... Buekler, sözcüklerin gövdelerine kaynam›flt›r, kal›plaflm›flt›r.

• Belirtisiz ad tamlamalar›n›n kaynaflmas›yla oluflmufl birkaç birleflik adda daiki tümlenen ekinin art arda geldi¤i görülür: onbafl› - tak›m›n onbafl›s›, yüz-bafl› - bölü¤ün yüzbafl›s›; Orhan’›n kahvalt›s›, ayakkab›lar›...

• Ad tamlamalar›nda ço¤ul eki -ler, tümlenen eki -i’den önce gelir. fiu örnek-lerde ekle gövde büsbütün kaynaflt›¤› için -ler, en sona gelir: onbafl›lar, yüz-bafl›lar, y›lbafl›lar, kahvalt›lar, ayakkab›lar...

312. Ünite - AdlarS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Adlar› tan›mak, adlar›n özelliklerini aç›klamak

Adlar, tan›tmak için varl›klara verilmifl (tak›lm›fl)sözcüklerdir. Adlar çeflitli bak›mlardan bölümle-re ayr›l›r: Varl›klara verilifllerine göre adlar: Özel ad,tür ad›.Varl›klar›n olufllar›na göre adlar: Soyut ad,somut ad.Varl›klar›n say›lar›na göre adlar: Tekil ad, ço-¤ul ad.Topluluk Adlar›: Ordu, bölük, dizi, sürü, s›n›f...

sözcükleri birer add›r ve tekildir. Bunlar›n ötekitür adlar›na benzemeyen yanlar› flöyle gösterile-bilir: “Koyun”, tür ad›d›r. Tekil kald›kça bir tane-dir. Oysa tür ad› ve tekil olan “sürü”de birçoktekler vard›r. Topluluk adlar› da öbür tür adlar›gibi ço¤ullan›r: ordular, bölükler, s›n›flar, tamla-

malar, sürüler...

Anlamlar›na göre adlar: Kesin anlaml› adlar,anlam› yans›tan adlar, sözlük anlam›n› düflün-dürmeyen adlar, de¤iflik anlaml› adlar olarak in-celenebilir. Küçültme adlar›: -cik, -ce¤iz ekleri adlara kü-çüklük anlam› katar. Bu ekler, küçümseme ama-c›yla da kullan›labilir.

Adlara gelen ekleri analiz etmek

Adlar›n cümlelerdeki görevleri çekimlerine (du-rumlar›na) ba¤l›d›r. Adlar bafll›ca befl durumdabulunur: Yal›n durum, -i durumu, -e durumu, -de

durumu, -den durumu. Her ad›n cümledeki gö-revi çekimiyle; yani durum eki almay›p yal›n du-rumda bulunmas›yla veya ald›¤› durum ekiylebelli olur. Bir sözcükte, iki durum eki art ardagelmez.

Adlar›n cümledeki görevlerini saptamak

Varl›klar› tan›maya yarayan adlar›n kullan›malan› çok genifl ve çeflitlidir.

• Adlar cümlede özne olur. • Adlar cümlede nesne (düz tümleç) olur.

Belirtili nesne: -i durumunda bulunur.Belirtisiz nesne: -i eki almaz; yal›n durumdabulunur.

• Adlar cümlede dolayl› tümleç olur. • Adlar cümlede ilgeç tümleci olur.• Zaman adlar› ve öbekleri zaman belirteci olur.• Adlar ek eylem alarak yüklem olur.• Adlar hitap olur, her coflkulu hitap ünlem say›l›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

332. Ünite - Adlar

Ad tamlamalar›n› tan›mak

Adlar cümlede özne, nesne, tümleç olduklar› gi-bi baflka sözcükleri de tamlar. Ad, ad› tamlay›n-ca ad tamlamas› oluflur. Tamlamalarda ikinci ad-lar tümlenendir; yani as›ld›r. Birinci adlartümleyendir.Belirtili Ad Tamlamas›: Belirtili ad tamlamala-r›nda bafll›ca flu anlamlar vard›r: Toplumsal ilgi-ler belirtmeye yarar, yerlerle ilgileri belirtir, içbenlikle ilgili kavramlar› belirtir, kiflisel olufllarbelirtir, türlü yönlerden ilgiler belirtir. ‹ki ad ara-s›nda iyelik ilgisi ile kurulan bu tamlamalardatümleyen eki -in, tümlenen eki -i’dir. Eklerin iki-sinde de -i’ler ünlü uyumuna göre de¤iflerek-in, -›n, -un, -ün; -i, -›, -u, -ü olur.Tümleyeni ki-fli ad›l› olan ad tamlamalar›nda tümleyen, çokkez, söylenmez. Belirtisiz Ad Tamlamas›: Belirtisiz ad tamla-malar›, tümleyen eki bulunmad›¤› için belirtiliad tamlamalar›na göre genifl s›n›rl› olur; genelolarak bir belirsizlik tafl›r ve çeflitli anlamlardakullan›l›r. Tak›s›z Ad Tamlamas›: Tamlamay› kuran sözcük-lerin ikisi de ek almaz. Bu çeflit tamlamalar, benzet-melerin en k›sas› ve anlamca en güçlüsüdür. Butamlamalar anlam bak›m›ndan ikiye ayr›l›r:

• Tümleyen, as›l ad›n neden yap›ld›¤›n› gösterir.• Tümleyen, as›l ad›n neye benzedi¤ini gösterir.

Zincirleme Ad Tamlamas›: Her tamlaman›n birad say›l›p bir baflka ada tümleyen oldu¤u tamla-malard›r. Böylece tamlamalar›n üçlüsü, dörtlüsüve daha ço¤u da kurulabilir. ‹kiyi aflan tamlama-lar kullan›fll› de¤ildir; bu tür tamlamalardan söz-de de yaz›da da kaç›nmakta yarar vard›r. ‹kilileriçinde de çok hecelilerin söylenifllerindeki a¤›r-l›k hofla gitmez. Ad Tamlamalar›nda Tümlenen Ekinin Art Ar-

da Gelmesi

Türkçede görevleri ayn› olan ekler art arda gel-mez. Tümleyen ve tümlenen ekleri de böyledir.Ancakbirisi, kimisi gibi birkaç sözcükte tümlenenekinin art arda geldi¤i görülür. Bu ekler, sözcük-lerin gövdelerine kaynam›flt›r, kal›plaflm›flt›r.

• Belirtsiz ad tamlamalar›n›n kaynaflmas›yla olufl-mufl onbafl› - tak›m›n onbafl›s›, yüzbafl› - bölü-

¤ün yüzbafl›s›; Orhan’›n kahvalt›s›, ayakkab›la-

r› gibi birkaç birleflik adda iki tümlenen ekininart arda geldi¤i görülür.

• Ad tamlamalar›nda ço¤ul eki -ler, tümlenen eki-i’den önce gelir. Ancak onbafl›lar, yüzbafl›lar,

y›lbafl›lar, kahvalt›lar, ayakkab›lar örneklerin-de ekle gövde büsbütün kaynaflt›¤› için -ler ensona gelir.

4NA M A Ç


1. Ço¤ul eki -ler tür adlar›na her zaman ço¤ul anlam›katmaz. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde ço¤ul eki ek-lendi¤i sözcü¤e küçümseme anlam› katm›flt›r?

a. Hayvanlar› sevmek, do¤aya duyulan sayg›n›ngere¤idir.

b. Ben gelinceye kadar neler yapt›n›z?c. Beyefendiler istediler diye böyle mi yapmam›z

laz›m!d. Bu vatan için ne kanlar döküldü.e. Gözlerim a¤r›yor.

2. Afla¤›daki cümlelerde geçen alt› çizili sözcükler-den hangisi varl›klar›n olufllar›na göre di¤erlerindenfarkl›d›r?

a. Bugün denize girmek için güzel bir gün.b. Dün çok ilginç bir rüya gördüm.c. Sana olan inanc›m azald›.d. ‹çindeki korkuyla yüzleflmen gerekecek.e. O, özgürlü¤üne çok düflkün.

3. Afla¤›daki alt› çizili sözcüklerden hangisi tür ad› ola-rak kullan›lmam›flt›r?

a. Okulda bugün yeni ö¤retmenimizle tan›flt›k.b. Pamuk soban›n kenar›nda uyumay› çok seviyor.c. Bugün hava çok güzel.d. Çiçeklerin en güzeli papatyad›r.e. Bugün manavdan taze sebze ald›m.

4. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde -ler eki eklendi¤isözcü¤e “afla¤› yukar›, ona yak›n” anlam› katm›flt›r?

a. Bu flehirdeki köy yollar› bugün ulafl›ma kapal›.b. Yazlar› yaylaya ç›kmay› çok severim.c. Hasan o s›ralarda okula yeni bafllam›flt›.d. Geceleri gözüme uyku girmiyor.e. Halamlar yar›n bize gelecek.

Bu saatler olunca hep eve gitmek istiyorum.

I II III IV V

5. Yukar›daki cümlede geçen alt› çizili sözcüklerdenhangisi ad görevinde kullan›lm›flt›r?

a. I.b. II.c. III.d. IV .e. V.

6. Afla¤›daki alt› çizili sözcüklerin hangisinde ad, cüm-lede nesne görevinde kullan›lm›flt›r?

a. Bursa’da zaman çok güzel geçti.b. Bugün ifle otobüsle gittim.c. Turgut bugün de okula gelmedi.d. Oturmaktan usand›m.e. ‹stanbul’u gördünüz mü?

7. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde bir tamlama yoktur?

a. Bunu hemen sar›n, dedi.b. Senin iyili¤ini unutamam.c. S›n›f›n kap›s› tam kapanmad›.d. Onun derdini bir anlayabilsek!e. Baflar›n›n s›rr› çok çal›flmaktan geçiyor.

8. “Yar›m” sözcü¤ü afla¤›dakilerin hangisinde farkl› gö-revde kullan›lm›flt›r?

a. Yar›m elma, gönül alma.b. Yar›m ekmek yedim; ama doymad›m.c. Bize de flu yar›m› kald›. d. Yar›m doktor adam› öldürür.e. Yar›m a¤›zla konuflma.

9. Afla¤›daki cümlelerde geçen alt› çizili sözcüklerdenhangisi ad görevinde kullan›lm›flt›r?

a. Her zaman güler yüzlü olmak gerekir.b. Akacak kan damarda durmaz.c. Dün tan›d›k birine rastlad›m.d. Çocuksu davran›fllar hofluma gitmiyor.e. Yazar, kalemiyle neler söylemez ki!

10. Afla¤›daki tamlamalardan hangisi di¤erlerindenfarkl›d›r?

a. tahta sand›kb. mermer sarayc. tafl köprüd. güzel hava e. s›rma saç


352. Ünite - Adlar

Kesme ‹flareti ( ‘ )

Afla¤›da s›ralanan özel adlara getirilen iyelik, durum vebildirme ekleri kesme iflaretiyle ayr›l›r:

• Kifli adlar›, soyadlar› ve takma adlar: Atatürk’üm,

Fatih Sultan Mehmet’e, Kâz›m Karabekir’i, Yu-

nus Emre’yi... Sonunda p, ç, t, k ünsüzlerindenbiri bulunan Ahmet, Çelik, Çiçek, Halit, Mehmet,

Mesut, Murat, Özbek, Recep, Yi¤it, Bosna-Hersek,

Gaziantep, Kerkük, Sinop, Tokat, Zonguldak gi-bi özel adlara ünlüyle bafllayan ek getirildi¤indekesme iflaretine ra¤men Ahmedi, Çeli¤i, Çiçe¤i,

Halidi, Mehmedi, Mesudu, Murad›, Özbe¤i, Re-

cebi, Yi¤idi, Bosna-Herse¤i, Gaziantebi, Kerkü-

¤ü, Sinobu, Tokad›, Zongulda¤› biçiminde sonses yumuflat›larak söylenir. Özel adlar için yayayraç içinde bir aç›klama yap›ld›¤›nda kesme ifla-reti yay ayraçtan sonra konur: Yunus Emre

(1240?-1320)’nin, Yakup Kadri (Karaosmano¤-

lu)’nin. Özel adlar yerine kullan›lan “o” zamiricümle içinde büyük harfle yaz›lmaz ve kendisin-den sonra gelen ekler kesme iflaretiyle ayr›lmaz.

• Millet, boy, oymak adlar›: Türk’üm, Alman’s›n›z,

‹ngiliz’den, Rus’mufl, O¤uz’un, Kazak’a...

• Devlet adlar›: Türkiye Cumhuriyeti’ni, Osmanl›

Devleti’ndeki, Amerika Birleflik Devletleri’ne...

• Din ve mitoloji ile ilgili özel adlar: Allah’›n, Tan-

r›’ya, Cebrail’den, Zeus’u...

• K›ta, deniz, nehir, göl, da¤, bo¤az, geçit, yayla;ülke, bölge, il, ilçe, köy, semt, bulvar, cadde, so-kak vb. co¤rafyayla ilgili yer adlar›: Asya’n›n,

Marmara Denizi’nden, Akdeniz’i, Meriç Neh-

ri’ne, Van Gölü’ne, A¤r› Da¤›’n›n, Çanakkale

Bo¤az›’n›n, Zigana Geçidi’nden, Uzunyayla’ya,

Türkiye’dir. Yer bildiren özel isimlerde k›saltma-l› söyleyifl söz konusu oldu¤u zaman ekten öncekesme iflareti kullan›l›r: Hisar’dan, Bo¤az’dan...

• Gök bilimiyle ilgili adlar: Jüpiter’den, Venüs’ü,

Halley’in, Merih’e, Büyükay›’da, Yedikar-

defl’ten...

• Saray, köflk, han, kale, köprü, an›t vb. adlar›: Dol-

mabahçe Saray›’n›n, Çankaya Köflkü’ne, Sait

Halim Pafla Yal›s›’ndan, Ankara Kalesi’nden...

• Kitap, dergi, gazete ve sanat eseri (tablo, heykel,müzik vb.) adlar›: Nutuk’ta, Safahat’tan, Kiral›k

Konak’ta, Sinekli Bakkal’›, Hürriyet’te, Resmî Ga-

zete’de, Onuncu Y›l Marfl›’n›...

• Kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge ve genelgeadlar›: Millî E¤itim Temel Kanunu’na, Medeni

Kanun’un, Atatürk Uluslararas› Bar›fl Ödülü Tü-

zü¤ü’nde, Telif Hakk› Yay›n ve Sat›fl Yönetmeli-

¤i’nin. Belli bir kanun, tüzük, yönetmelik kaste-dildi¤inde büyük harfle yaz›lan kanun, tüzük,yönetmelik sözlerinin ek almas› durumunda kes-me iflareti kullan›l›r: Bu Kanun’un 17. maddesi-

nin c bendi... Yukar›da ad› geçen Yönetmelik’in

2’nci maddesine göre...

• Hayvanlara verilen özel adlar: Sar›k›z’›n, Kara-

bafl’a, Pamuk’u, Minnofl’tan...

• Kurum, kurulufl, kurul ve ifl yeri adlar›na gelenekler kesmeyle ayr›lmaz: Türkiye Büyük Millet

Meclisine, Türk Dil Kurumundan, Türkiye Pet-

rolleri Anonim Ortakl›¤›na, Dil ve Tarih-Co¤raf-

ya Fakültesi Dekanl›¤›na, Hacettepe Üniversitesi

Rektörlü¤üne, Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü Bafl-

kanl›¤›n›n...

• Özel adlara getirilen yap›m ekleri, çokluk eki vebunlardan sonra gelen di¤er ekler kesmeyle ay-r›lmaz: Türklük, Türkleflmek, Türkçü, Türkçülük,

Türkçe, Müslümanl›k, Hristiyanl›k, Avrupal›...

• Kifli adlar›ndan sonra gelen sayg› sözlerine getiri-len ekleri ay›rmak için konur: Nihat Bey’e, Ayfle.

Han›m’dan, Mahmut Efendi’ye, Enver Pafla’ya...

• Unvanlardan sonra gelen ekler kesmeyle ayr›l-maz: Cumhurbaflkan›nca, Baflbakanca, Türk Dil

Kurumu Baflkan›na göre...

• K›saltmalara getirilen ekleri ay›rmak için konur:TBMM’nin, TDK’nin, BM’de, ABD’de, TV’ye. So-nunda nokta bulunan k›saltmalarla üs iflaretli k›-saltmalar kesmeyle ayr›lmaz. Bu tür k›saltmalardaek noktadan ve üs iflaretinden sonra, kelimeninve üs iflaretinin okunufluna uygun olarak yaz›l›r:vb.leri, Alm.dan, ‹ng.yi; cm3e (santimetre küpe),m2ye (metre kareye), 64ten (alt› üssü dörtten),...

• Ak›m, ça¤ ve dönem adlar›ndan sonra gelen eklerkesmeyle ayr›lmaz: Eski Ça¤›n, Yükselme Döne-

minin, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyat›na...

Kaynak: http://www.tdk.gov.tr adresinden 25.03.2009tarihinde eriflilmifl ve özel adlar›n yaz›m› ile ilgili bö-lümden derlenmifltir.


”

“


1. c Yan›t›n›z farkl›ysa “ Ço¤ul Ekinin Baflka Görev-lerde Kullan›l›fl›” bölümünü tekrar okuyunuz.

2. a Yan›t›n›z farkl›ysa “Varl›klara Verilifllerine GöreAdlar” bölümünü tekrar okuyunuz.

3. b Yan›t›n›z farkl›ysa “ Adlar” bölümünü tekrarokuyunuz.

4. c Yan›t›n›z farkl›ysa “ Ço¤ul Ekinin Baflka Görev-lerde Kullan›l›fl› “ bölümünü tekrar okuyunuz.

5. d Yan›t›n›z farkl›ysa “Adlar” bölümünü tekrar oku-yunuz.

6. e Yan›t›n›z farkl›ysa “ Adlar›n Cümledeki Görev-leri” bölümünü tekrar okuyunuz.

7. a Yan›t›n›z farkl›ysa “Ad Tamlamas›” bölümünütekrar okuyunuz.

8. c Yan›t›n›z farkl›ysa “ Adlar” bölümünü tekrarokuyunuz.

9. e Yan›t›n›z farkl›ysa “ Adlar” bölümünü tekrarokuyunuz.

10.d Yan›t›n›z farkl›ysa “Ad Tamlamas›” bölümünütekrar okuyunuz.


• Küçültme eki adlara, yerine göre, sevgi ya da ac›maanlam› katar:Anneci¤im bayrama kaç gün var?

Babac›¤›m› pek özledim; ne gün gelecek?

fiu kad›nca¤›z› gördükçe içim s›zlar.

Bu cümlelerde anneci¤im, babac›¤›m› sözcüklerindesevgi; kad›nca¤›z sözcü¤ünde de ac›ma anlam› vard›r.Kuflca¤›zlar ararlarm›fl,

Bulamazlarm›fl yiyecek;

Ne bir dar›, ne bir böcek,

Ben pek ac›r›m onlara. (K›fl Baba, Tevfik Fikret) • Önemsizlik anlam› katar:Beyefendi, çolu¤unun, çocu¤unun bafl›yçün

On parac›k sadaka ver; ihtiyar› sevindir. (Türk Saz›,

Mehmet Emin Yurdakul)• Küçültme eki çeflitli anlamlar katarak ad›llara eklenir: flu-n-ca¤›z, bu-n-ca¤›z...

Kimsecikler görmeden, burac›kta uyurum...

• -cik ekiyle türemifl baz› sözcükler küçültme anla-m›ndan s›yr›larak somut varl›klara ad olmufltur:gelincik, bademcik, k›z›lc›k, tatarc›k, arpac›k, may-

muncuk, dipçik, kabarc›k, y›lanc›k, tomurcuk,elmac›k

(kemikleri)...

• Özel yer adlar› da vard›r:Kalecik, Kuzguncuk, Gölcük, Osmanc›k, Ç›narc›k,

Germencik...

S›ra Sizde 2

Türkçede erkek adlar›yla difli adlar›n› ay›rt edecek birek yoktur. Çok eski dönemlerde birkaç sözcü¤e, ekler-le diflillik anlam›n›n kat›ld›¤›n› gösteren izlere rastlan-maktad›r:han (Türk sultan›) - han›m (han’›n efli)be¤ (bey) - begüm (beyin efli), bike (Burhan-› Kat’›)a¤a - a¤aca (a¤an›n efli)ka¤an - katun (Orhun Yaz›tlar›)Ço¤alt›lamayan bu örnekler gösteriyor ki bugün oldu-¤u gibi eski ça¤larda da Türkçe sözcüklerde erkeklikve diflilik kavramlar›n› belirtecek flekil geliflmemifltir.Bunun içindir ki Türkçede bir varl›¤›n erke¤i için ayr›,diflisi için ayr› adlar vard›r: erkek - kad›n, o¤lan - k›z,

day› - teyze, a¤abey - abla, ana - baba, gelin - güvey,

bald›z - kay›n, koyun - koç, keçi - teke, öküz - inek, ay-

g›r - k›srak...

Erke¤iyle diflisi için ayr› sözcükleri bulunmayan insanadlar›; erkek, kad›n, k›z sözcüklerinin uygunlar›yla tüm-lenir: erkek aflç›, kad›n hizmetçi, hizmetçi k›z, k›z kar-

defl... Hayvanlarda bu ay›rma erkek, difli... sözcükleriyleyap›l›r: erkek aslan, difli kaplan, baba hindi, difli kurt...

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarBanguo¤lu, T. (1990). Türkçenin Grameri, Türk Dil

Kurumu Yay›nlar›: 528, Ankara.Ergin, M. (2004). Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay›nlar›,

‹stanbul.Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (fiekil

Bilgisi), Türk Dil Kurumu Yay›nlar›: 827, Ankara.

Kendimizi S›n›yal›m Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;S›fatlar› tan›yabilecek, niteleme ve belirtme s›fatlar›n› s›n›fland›rabilecek, Pekifltirmeli s›fatlar› tan›yabilecek, Küçültme s›fatlar›n› ve s›fatlara gelen ekleri tan›yabilecek,S›fat tamlamas›n› analiz edebilecek,Adlaflm›fl s›fatlar› tan›yabileceksiniz.


• S›fat• Niteleme s›fat›• Belirtme s›fat›• ‹flaret s›fat›• Say› s›fat›

• Belgisiz s›fat• Soru s›fat›• Unvan s›fatlar›• Pekifltirmeli s›fatlar• Küçültme s›fatlar›• S›fat tamlamas›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

Türkçe Biçim Bilgisi S›fatlar

• SIFATLAR• SIFAT TÜRLER‹• SIFAT TAMLAMASI• ADLAfiMIfi SIFAT


SIFATLAR (ÖNADLAR)

S›fatlar› tan›mak, niteleme ve belirtme s›fatlar›n› s›n›fland›rmak

Güzel çiçek, kokulu elma, dokuzuncu s›n›f, befl lira, flu ev... sözleri birer tamlama-d›r. ‹kinci sözcükler add›r. Birinci sözcükler bu adlar›n nas›l olduklar›n› gösteriyor,bu adlar› niteliyor: güzel, kokulu.

S›ras›n›, say›s›n›, yerini belirtiyor: dokuzuncu, befl, flu.Varl›klar› niteleyen ya da belirten sözcüklere s›fat denir. S›fatlar görevleri bak›-

m›ndan ikiye ayr›l›r:• Niteleme s›fatlar›• Belirtme s›fatlar›

SIFAT TÜRLER‹

Niteleme S›fatlar›Nevin’in solgun yanaklar›ndan akan yafllar maflrapadaki bulan›k suya kar›fl›yor;ince dudaklar›n›n kenarlar›ndan s›zarak bo¤uk h›çk›r›klarla titreyen boynuna, gö¤-süne daml›yordu.

(Reflat Nuri Güntekin)

Cümlede italik harflerle dizilmifl sözcükler, kendilerinden sonra gelen adlar› ni-teliyor; yani adlar›n nas›l olduklar›n› gösteriyor. Varl›klar› niteleyen; yani varl›kla-r›n durumlar›n›, biçimlerini, renklerini, özelliklerini gösteren sözcüklere nitelemes›fat› denir.

S›fatlar›n anlat›ma katt›¤› de¤eri daha iyi anlamak için yukar›daki örne¤i s›fatla-r› atarak okuyal›m. Eylem anlaml› iki s›fat› (akan, titreyen) atamay›z. Buna karfl›l›ksolgun, bulan›k, ince, bo¤uk s›fatlar› at›labiliyor; cümle bozulmuyor, anlat›mdaönemli bir aksakl›k da olmuyor. Yaln›z yanak, su, dudak, h›çk›r›k sözcükleriyleadland›r›lan varl›klar›n nitelikleri, nas›l olduklar› anlafl›lmayaca¤› için imgede iste-nen biçimde canland›r›lam›yor. Bu deneme gösteriyor ki birer soyut kavram olans›fatlar -adlarla eylemler gibi- cümlenin ögesi de¤ildir. Görevi, cümledeki adlar› -adlar›n gösterdikleri varl›klar›- türlü yönden tamlamakt›r.

S›fatlar

1A M A ÇN

S›fat: Varl›klar› niteleyen yada belirten sözcüklerdir.

Niteleme s›fat›: Varl›klar›niteleyen; yani varl›klar›ndurumlar›n›, biçimlerini,renklerini, özelliklerinigösteren sözcüklerdir.

S›fat konusu ile ilgili daha genifl bilgiyi, Tahir Nejat Gencan’›n D‹LB‹LG‹S‹(Ankara: TekA¤aç Eylül Yay›nc›l›k, 2007) adl› kitab›nda bulabilirsiniz

Belirtme S›fatlar›Nitelenmemifl, bir adla ya da belirtici bir s›fatla tamlanmam›fl adlar belirtisizlik için-de kal›r:

A¤aç yefleriyor, çiçek aç›p meyve verecek.Kufl uçacak.Bal›k yüzer.Bu cümlelerde adlar, nitelikleri gösterilmedi¤i; yerleri, nicelikleri belirtilmedi¤i

için s›n›rs›z bir genellik içindedir. Bu s›n›rs›z genellik, daha çok belirtici s›fatlarla k›-s›l›nca varl›¤›n tan›nmas› kolaylafl›r. Varl›klar› türlü yönlerden belirten sözcüklerebelirtme s›fat› denir. Belirtme s›fatlar› görevleri bak›m›ndan flu bölümlere ayr›l›r:

• ‹flaret (‹m) s›fatlar› • Say› s›fatlar› • Belgisiz s›fatlar • Soru s›fatlar›

‹flaret (‹m) S›fatlar›Varl›klar› tan›tmak, göstermek için en kesin yol jestlerdir. Ancak yaz›da, jestler kul-lan›lmad›¤› için sözcüklerden yararlan›l›r.

Bu ev, flu a¤aç, o ›rmak, o tepe, flu duvar, bu çocuk ... örneklerinde bu, flu, osözcüklerini kullan›rken, çok kez, iflaret parmaklar›m›zla da varl›klar› gösteririz.Anlamca birbirine yak›n olan bu üç iflaret sözcü¤ü aras›ndaki ayr›mlara dikkat ede-lim: bu çocuk, flu çocuk, o çocuk; bu ev, flu ev, o ev ...

Örneklerde de görüldü¤ü gibi “bu” sözcü¤ünü yak›n için, “flu” sözcü¤ünü bi-raz daha uzak için, “o” sözcü¤ünü de daha uzak için ya da göz önünde bulunma-yan varl›klar› göstermek için kullan›r›z. Ancak bu kullan›m ayr›m› kesin de¤ildir.Eflit durumlarda bu sözcükler birbirinin yerine de kullan›labilir. Ancak geçmifl ko-nular için “bu” , sonra gelecekler için “flu” ayr›m›n›n gözetilmesi do¤ru olur.

• ‹flaret s›fatlar›n›n belirttikleri adlara, kavramlara duygu de¤eri katmak içinkullan›ld›klar› da olur:

Halk bizim için hâlâ o eski meçhul, hâlâ o çözülmez bilmece...(Falih R›fk› Atay)

Ses yok, haber yok. Sessizlik ve habersizlik ümitsizli¤e dönmek üzere. Neden su-sar bu Anadolu? Neden bir kelimesi duyulmaz bu Mustafa Kemal’in? Hilali Ah-mer’e gidiyoruz düflünen düflünene.

(Falih R›fk› Atay)

• Yinelenen görevdefl ögeleri belirtirken anlat›ma kat›lan duygu abart›lm›fl olur:Yana¤› gülgûn ü lalin dudaklarO simin sak o ter sib-i zenahlar.

(Afl›kpaflazade Tarihi, XV.)

• ‹flaret s›fatlar›yla belirttikleri adlar aras›na tamlay›c› sözcükler girer: bu yara-maz çocuk, flu ele avuca s›¤maz çocuk, o k›rm›z› boyal› ev ...

“‹flte” sözcü¤ü iflaret s›fatlar›n› pekifltirir: iflte flu bahçe, iflte bu adam ...

‹flaret s›fatlar›n›n eski biçimlerini araflt›r›n›z.


Belirtme s›fat›: Varl›klar›türlü yönlerden belirtensözcüklerdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Say› S›fatlar›Varl›klar›, say› ile ilgili çeflitli yönlerden belirten sözcüklerdir. Say›lar›n bafllang›c›s›f›rd›r. Say›lar, s›f›r›n üstünde ve alt›nda sonsuzlu¤a uzar gider. Dilimizde say›laronlu düzene ba¤l›d›r.

As›l Say›lar: Varl›klar›n say›lar›n› bildiren sözcüklerdir: befl parmak, yetmifl ikikurufl, on bin alt› yüz k›rk kilo, befl buçuk milyon lira ...

As›l say›lar yap›lar› bak›m›ndan üç çeflittir: Bir sözcüklü say›lar: bir, befl, on, yirmi, doksan, yüz, bin ...S›fat tak›m› biçiminde olan çarp›ml› say›lar: üç yüz, yedi bin, dokuz yüz,

seksen bin, befl yüz milyon ...Öbekleflmifl, toplaml› say›lar: on iki, k›rk üç, altm›fl befl, yüz on dokuz, bin

yüz k›rk alt›, üç bin alt›, yüz otuz iki, k›rk sekiz milyon dört yüz on alt› bin sekizyüz elli üç ...

• Say›lar›n her sözcü¤ü ayr› yaz›l›r.• Aralar›na bir say› s›¤d›r›lmas› kayg›s› varsa bütün say›lar bitiflik de yaz›labilir:

yediyüzdoksansekizbinalt›yüzyetmifldört Türk Liras› ...• Rakamlara gelen ek kesme ( ’) iflareti ile ayr›l›r. 145’ten 23’ü ç›karal›m, 1919’da bafl-

layan Kurtulufl ... , 6418’in yar›s› ... ,1958’lilerin yoklamas› ...

• As›l say›lar, varl›klar›n say›lar›n› belirttikleri için kurduklar› tamlamalardakiadlar›n ço¤ullanmamas› gerekir. Ancak say›lar ve say›larla kurulan s›fat tam-lamalar› birer toplam, birer deyim, birer terim de¤erinde klifleleflmifl olunca-ler ekiyle ço¤ullan›r: k›rklar, yediler, binler, on binlerin dönüflü, üç bü-yükler toplant›s›, k›rk haramiler, üç aylar, yedi deliler, Beflevler ...

• Say› s›fatlar›ndan sonra gelen adlar, daha önce geçen tümleyenlerine uymakiçin de ço¤ullan›rlar:

Size karfl› erkeklerin haiz olduklar› bir haklar›n› söyleyeyim.(Cad› , Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

• As›l say›lar, ülefltirme anlam›nda kullan›l›nca ya da ayr› varl›ktaki say› ile il-gili fleyleri anlatma durumunda olunca tümlenenler ço¤ul kullan›l›r:

Y. ile V. iki elleriyle kalçalar›n› tutarak sars›la sars›la gülüyorlard›.(Billur Kalp, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

• Belirtme s›fat› “bir”den sonra kimi sözcüklerin ço¤ullanmas› anlat›ma abar-t› katar:

Ben onu bir yerlere içgüveyisi veremem.(Tutuflmufl Gönüller, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

• Abartmayla ço¤ullanm›fl say›lar›n belirttikleri adlar da ço¤ul olabilir:Binlerle, binlerle liralar verdiler.

(Eflkiya ‹ninde, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

• Yar›m, çeyrek gibi nicelik bildiren sözcükler de say› s›fat› görevindedir: ya-r›m saat, yar›m elma, yar› gece, çeyrek saat, iki buçuk kilo ...

• As›l say›larla belirtilmifl ölçü ve tart› tamlamalar› birer belirtme s›fat› gibi kul-lan›l›r: üç metre kumafl, iki kilometre yol, on befl kilo fleker...

S›ra Say›lar›: Varl›klar›n s›ralar›n› belirten say›lard›r: onuncu y›l, beflinci s›n›f,yirmi sekizinci okul, alt›nc› ev ...

• Ünsüzle biten as›l say›lar›n sonuna -inci eki gelir: birinci, üçüncü, beflinci,dokuzuncu, sekizinci, yetmiflinci, yüzüncü...

413. Ünite - S › fat lar

Say› s›fatlar›: Varl›klar›, say›ile ilgili çeflitli yönlerdenbelirten sözcüklerdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



• Ünlüyle bitenlerde iki ünlünün yan yana gelmemesi için -i düfler: ikinci, al-t›nc›, on yedinci, yirminci, ellinci ...

• Her ek gibi -inci eki de ünlüler uyumuna göre de¤iflir: birinci, k›rk›nc›, do-kuzuncu, yüzüncü ...

• Rakamdan sonra gelen nokta, -inci ekinin yerini tutar: XVII. yüzy›l, 3. s›n›f,V. kilometre ...

• “‹lk” sözcü¤ü “birinci” sözcü¤ü yerine kullan›l›nca s›ra say›s› görevinde kul-lan›lm›fl olur.

• “kaç›nc›, onuncu, ortanca ...” sözcükleri de s›ra anlaml›d›r.

-(I)ncI ekinin eski biçimlerini araflt›r›n›z.

Ülefltirme Say›lar›: Varl›klar›n eflit bölümlere ayr›ld›¤›n› belirten say›lard›r:üçer elma, on ikifler lira, alt›flar dönüm, dörder arkadafl, yüz elli sekizer ...

• Ülefltirme say›lar› -er ekiyle türer. Bu ek, ünsüzlerle biten as›l say›lardansonra -er; kal›n hecelerden sonra -ar olur: birer, üçer, yüzer, biner; otuzar,k›rkar, doksanar ...

• Çarp›ml› say›lar “befl yüz-er, elli bin-er, sekiz bin-er...” veya “befl-er yüz, elli-fler bin, sekiz-er bin ...” biçiminde türer.

Yar›m, az, tek, kaç, çift, birkaç... sözcüklerinin ülefltirme biçimleri de yar›mflar,azar azar, teker, kaçar, çifter çifter, birkaçar ... biçimlerinde türer:

Birkaçar kadehle neflelendik.(Eflkiya ‹ninde, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

Bizim çifter çifter hizmetçimiz yok ya...(Billur Kalp, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

• “milyon, milyar...” gibi büyük say›larla öbekleflmifllerde öncül say›lar ülefltirmeekini al›r: yedifler milyon, on sekizer milyar, sekiz yüz k›rk alt›flar milyon ...

• Ülefltirme say›lar›yla kurulan s›fat tamlamalar›nda adlar ço¤ullanmaz: onarlira...

Kesir Say›lar›: Varl›klar›n bölümlerini belirten say› öbekleridir: dörtte üç, on-da dokuz, yüzde on iki, binde bir, yüzde befl faiz ...

• Kesir say›lar›, birinci say›ya gelen -de ekiyle türer. -de eki, ünlülerin uyumu-na ve ünsüzlerin benzeflmesine göre de¤iflerek -de, -da; -te, -ta olabilir: bin-de alt›, otuzda dört, dörtte iki, 10516’da 295 hisseli ...

• -de ekini alan say›lar, varl›¤›n kaça bölündü¤ünü, sonra gelen say›lar bun-dan kaç bölümün söylenmek istendi¤ini anlatmaya yarar.

Topluluk Say›lar›: Toplulu¤u gösteren sözlerdir: ikiz kardefller, üçüzlerin bi-ri, dördüz do¤urmak, Kanadal› beflizler ...

Belgisiz S›fatlarVarl›klar› tam olarak de¤il de afla¤› yukar› belirten sözcüklerdir: birkaç ö¤renci,bütün insanlar, bir kimse, her çocuk, baflka gün, kimi kez, birçok, birtak›m, her-hangi bir, hiçbir, baz›, falan ...

Belgisiz s›fatlar›n belirttikleri adlar›n ço¤ullan›p ço¤ullanmamalar› kurallaraba¤l›d›r:

• Her, birkaç, hiçbir, her bir, herhangi bir, biraz ... s›fatlar›n›n belirtti¤i adlarço¤ullanmaz:

Her koyun kendi baca¤›ndan as›l›r.(Atasözü)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Belgisiz s›fatlar: Varl›klar›tam olarak de¤il de afla¤›yukar› belirten sözcüklerdir.

Seçimlerde hür vatandafll›k hakk›n› kullanan hiçbir seçmen seza görmez.(Falih R›fk› Atay)

• Ancak daha önce geçmifl sözcüklerle uyum sa¤lanmas› için ço¤ullanmas›gereken cümleler olabilir:

Lord Byron gibi, Victor Hugo gibi Alfred de Musset gibi, her kitaplar› iki üç y›l-da bir kere üç yüz bin nüsha bas›lmakta olan ...

(Nam›k Kemal)

• Bütün, birtak›m ... belgisiz s›fatlar›n›n tamlad›¤› adlar ço¤ul olur: bütün in-sanlar, birtak›m kimseler ...

“Bir” sözcü¤ü hangi durumlarda say› s›fat›, hangi durumlarda belgisiz s›fat olarak kullan›l›r?

• Bir sözcü¤ünün cümleye katt›¤› anlama göre vurgusu da farkl› olur: Bir kalem ald›m. Vurgusuzdur (herhangi bir anlam›nda), belgisiz s›fatt›r.Hastan›n yan›nda bir kifli kalabilir. Vurguludur, say› s›fat›d›r.Bir f›rt›na, bir sa¤anak, bir dolu!.. Nereye s›¤›naca¤›m›z› bilemedik. Kuvvetli

belirtme vurgusuyla söylenir, abart›l› bir niteleme özelli¤i vard›r. Bir ev alm›fl ki görmelisin. Çok güzel anlam›nda niteleme özelli¤i vard›r.

“Fazla” sözcü¤ü “artan, gere¤ini aflan” gibi bir anlam tafl›r. Bu nedenle “çok” anlam›ndakullan›lmas› do¤ru de¤ildir.

Soru S›fatlar›Varl›klar›n durumlar›n›, yerlerini, say›lar›n› soru yoluyla belirtmek için kullan›lansözcüklerdir.

Nas›l çocuk? Hangi okul? Kaç kurufl? Ne zaman? Ne biçim söz? Ne türlü davran›fl? • Ne s›fat›n›n soru görevinden s›yr›larak anlat›ma abart› katt›¤› s›k görülür:Ne fland›r hak yolunda halka bezl-i can edip durmak Ne devlettir flehid-i zi-hayat olmak bu âlemde.

(Nam›k Kemal)

• Ne soru s›fat› “kadar, denli, gibi, biçim...” sözcükleriyle öbekleflebilir:Ne kadar para verdiniz? Ne gibi kitaplar ald›n›z?• Ne s›fat› ile kurulan yan›ts›z soru tak›mlar› olumsuzluk anlam› sezdirebilir:Ne çare? (Çare yok.) Ne hakk› var? (Hakk› yok.) Ne fayda? (Fayda yok, faydas›z.) Ne vazifem? (Vazifem de¤ildir.)• Kaç sözcü¤ü varl›klar›n say›lar›n› belirtme sorusudur; eklerle türeyerek s›ra,

ülefltirme ve kesir say›lar›n› bulmam›za yard›mc› olur: kaç›nc› kat, kaçar li-ra, kaçta kaç hisse...

Soru sözcükleri:Bir ad› belirtince s›fat olur.Bir ad›n yerini tutunca ad›l olur.S›fatlar›, eylemleri k›s›nca ya da güçlendirince belirteç olur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Soru s›fatlar›: Varl›klar›ndurumlar›n›, yerlerini,say›lar›n› soru yoluylabelirtmek için kullan›lansözcüklerdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Unvan (San) S›fatlar›‹nsanlar›n rütbe, derece, görev ve sosyal durumlar›na göre adlar›na tak›lan sayg›ve tan›tma sözleridir. Bu s›fatlar da bir çeflit niteleme s›fat›d›r.

Unvan s›fatlar›n›n adlarla kullan›l›fllar› flöyledir:• Unvan s›fatlar›, bütün s›fatlar gibi adlardan önce gelir: Bay Turgut, Bayan

Sevim, fiehzade Cem, Aksak Timur, Y›ld›r›m Beyaz›t, Deli Petro, DoktorBaykal, Mareflal Çakmak, Ulu Önder Atatürk...

• Ancak adlardan sonra gelen unvan s›fatlar› da vard›r: Nam›k Kemal Bey, Ni-gar Han›m, Ali Day›, Zeynep Hatun, Ziya Pafla, Ahmet Mithat Efendi, Dur-sun Onbafl›, Mehmet A¤a, Elif Bac›...

• Hem addan önce hem de sonra gelen unvan s›fatlar› da vard›r: Sultan Mu-rat, Kösem Sultan, Fatih Sultan Mehmet, Valide Sultan; O¤uz Han; Han Ah-met; Çelebi Mehmet, Evliya Çelebi; Osman Gazi; Gazi Osman Pafla; Ali Ho-ca; Hoca Ali...

Unvan s›fatlar›n›n ilk harfi büyük mü, küçük mü yaz›l›r, araflt›r›n›z.

Pekifltirmeli S›fatlar

Pekifltirmeli s›fatlar› tan›mak

S›fatlar, belirteçlerle derecelendikleri gibi kimi ön eklerle de pekifltirilir: yemyeflilova, ipince bir kalem, tertemiz, kaskat›, bembeyaz, besbelli, apak...

Bitkin bedeni ile dipdinç dima¤›, karfl›mda müthifl tezat hâlinde duruyordu.(Atatürk’ün Hastal›¤›, Ruflen Eflref Ünayd›n)

• Baz› niteleme s›fatlar›n›n ilk ünlü sesine kadar olan k›sm› /m/, /p /, /r/, /s/harflerinden uygun olan› ile kapan›r ve bir ön ek biçimine gelerek s›fat›nbafl›na eklenir: bem-beyaz, k›p-k›z›l, ter-temiz, dos-do¤ru...

• Bir ünlü ya da bir -›l artmas›yla flu biçimde pekiflenler de vard›r: sapasa¤-lam, düpedüz, ç›r›lç›plak, yapayaln›z...

• Bunlara yak›n biçimde öbekleflmifl adlar da vard›r: güpegündüz, tortop, çe-peçevre...

• S›fatlar, kendilerinden yap›lm›fl bu ön eklerle pekifltirildikleri gibi yinelenme(ikileme) yoluyla da pekiflirler: kara kara gözler, iri iri karpuzlar , türlütürlü insanlar...

K›z›l k›z›l develer.(Dede Korkut)

Serin serin Kapal›çarfl› C›v›l c›v›l Mahmutpafla Güvercin dolu avlular

(Orhan Veli Kan›k)

• ‹kileflmifl adlar da pekifltirme s›fat› olarak kullan›labilir: Tavla tavla flahbaz atlar›m sana binit olsun.Katar katar develerim sana yüklet olsun.

(Dede Korkut)


Unvan (San) s›fatlar›:‹nsanlar›n rütbe, derece,görev ve sosyal durumlar›nagöre adlar›na tak›lan sayg›ve tan›tma sözleridir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

2A M A ÇN

• Yinelenen s›fatlar›n birincisine soru eki kat›l›nca pekifltirme daha canl› olur:Burada (Bolu ormanlar›nda) ikinci bir Bursa do¤uyor. Bir Bursa ki havas›, f›r-

dolay› çam ormanlar›yla çevrilmifl olmas›ndan ve denize 710 metre yüksekliktebulunmas›ndan dolay› temiz mi temiz, sa¤lam m› sa¤lam...

(Refik Halit Karay)

• Yinelenmifl adlar -ikilemeler- da çokluk bildiren pekifltirme anlaml› s›fatolur: kucak kucak çiçek, avuç avuç para, bardak bardak flerbet, dilim dilimkavun...

Salk›m salk›m tan yelleri esti¤inde... katar katar develer...

(Dede Korkut)

• Yak›n anlaml› sözcüklerin yinelenmesiyle ve yak›flt›rma ikizlemeleriyle depekifltirme anlam› elde edilir: anl› flanl› bir zafer, iri yar› bir genç, k›r›k dö-kük, yar›m yamalak, abuk sabuk, süklüm püklüm, yorgun arg›n, ulu orta,kaba saba, aç›k saç›k, boz bulan›k, kara kuru, irili ufakl›, ileri geri...

• ‹kileme ve ikizleme biçiminde belirteçler de pekifltiricidir: Derin derin düflündü. Üçer üçer s›raland›k. Kofla kofla gidiyorduk. A¤laya s›zlaya anlatt›.Düfle kalka hasta-i gam...

(fieyh Galip, XVIII.)

Küçültme S›fatlar›

Küçültme s›fatlar›n› ve s›fatlara gelen ekleri tan›mak

S›fatlar›n anlamlar›, dereceleme ve pekifltirme yollar›yla kuvvetlendi¤i gibi eklerlede küçültülebilir: güzelce ev, k›sac›k boy, ekflimsi, mavimt›rak...

Yukar›daki örneklerin anlam› fludur:Güzelce = oldukça güzel, k›sac›k = hayli k›sa, ekflimsi = biraz ekfli, çok ekfli de-

¤il; mavimt›rak = maviye çalar...• Küçültme ekleri örneklerde görüldü¤ü gibi -ce, -cik, -imsi, -(i)mtrakt›r. Bu

eklerden -ce, ünlü uyumuna ve ünsüzlerin benzeflmesine göre de¤iflerek -ce, -ca, -çe, -ça olur: serince, uzunca, sertçe, y›k›kça, düzgünce, geniflçe...

• Bu ekin konuflma dilinde -cene biçiminde uzat›lm›fl› da görülür: güzelcene,düzgüncene...

• -cik eki, ünlü uyumuna ve benzeflmeye göre de¤iflebilir; -cek de olur. Söz-cük sonlar›ndaki /k/ çok kez düflürülür: k›sac›k, yavrucuk, yavrucak, büyü-cek, çabucak, ufac›k...

• Bir heceli birkaç sözcükte, ekten önce /i/, /a/ geldi¤i görülür: bir-i-cik , az-›-c›k, dar-a-c›k...

• Küçük, k›sa, ufak, az gibi asl›nda küçüklük anlam› veren s›fatlara -cik ekiafl›r›l›k anlam› katar: küçücük = çok küçük, ufac›k = çok ufak, az›c›k = çokaz, körpecik = pek körpe...

‹çinde ›l›k, incecik bir ürperti vard›... (Yer Demir, Gök Bak›r, Yaflar Kemal)

• -cik eki, “bura, flura, ora” ad›llar›na yak›nl›k anlamlar› katar:fiurac›kta, köfle bafl›ndaki evde.• -cek eki zaman belirteçlerini de pekifltirir: demincek, çabucak...


3A M A ÇN

• Ekin -cecik, -cicik biçiminde uzad›¤› da olur: hemencecik, ufac›c›k, ya-k›ncac›k...

• -(i)msi eki, sözcüklerin son hecesine uyar. Ünlülerle biten sözcüklerde /i/düfler:yeflil-imsi, mor-umsu, sar›-ms›, mavi-msi, ac›-ms›, kekre-msi, tatl›-ms›,kadife-msi, köylü-msü, çoban-›ms›...

• -si olarak da kullan›m› vard›r:Bu k›r saçl› adam›n çocuksu hâllerinden hoflland›¤› için...

(Nilgün, Refik Halit Karay)

• -(i)mt›rak eki ünlü uyumuna ayk›r›d›r. ‹nce ünlülü sözcüklerden sonra dakal›nl›¤› de¤iflmez: ekflimt›rak, ac›mt›rak...

SIFAT TAMLAMASI (SIFAT TAKIMI)

S›fat tamlamas›n› analiz etmek

• S›fatlar›n as›l görevi adlar› tamlamakt›r: engin deniz, k›rm›z› çiçek, yi¤it Türk,on iki ö¤renci, beflinci s›n›f, birkaç kurufl, Mithat Pafla, Nasrettin Hoca...

• S›fatlar ad›llar› tamlar: zengin kimseler... • S›fat›n adlar› ya da ad›llar› tamlamas›yla ortaya gelen söz öbe¤ine s›fat tam-

lamas› (s›fat tak›m›) denir. S›fat tamlamalar›, kurulufl eki almaz; bu bak›m-dan tak›s›z ad tamlamas›na benzer.

aslan asker, alt›n kalem, demir bilek, yün kumafl...yi¤it asker, güzel kalem, kuvvetli bilek, sa¤lam kumafl...Yukar›daki örneklerden birinci sat›rdakiler tak›s›z ad tamlamas›d›r. ‹kinci sat›r-

dakiler ise s›fat tamlamas›d›r. Bunlar, ancak tümleyen sözcüklerin çeflidine göreadland›r›l›r. S›fat tamlamalar›nda s›fat önce, ad sonra gelir. Ancak sövme, afla¤›la-ma ve azarlamalarda s›fat›n addan sonra geldi¤i de olur. Sonra gelen s›fat iyelik ekial›r; bu suretle de belirtisiz ad tamlamas› durumuna girer:

Yalvard›lar... Temür bedbaht› kendilerine uydurdular.(Afl›kpaflazade Tarihi, XV.)

Bunlar› bizim hizmetçi budalas› yapm›fl.Aykut yaramaz› gene kitaplar› alt üst etmifl.Ad tamlamalar› gibi durum ekleriyle de çekimlenirler: Temür bedbaht›n›, hiz-

metçi budalas›na, Aykut yaramaz›ndan...• S›fat tamlamalar› -her tamlama bir ad say›ld›¤› için- ad tamlamalar›nda

tümleyen ve tümlenen de olurlar: komflunun güzel evi, güzel evin kap›s›,güzel evin aç›k kap›s›...

• Her tamlama -söz dizimi bak›m›ndan- bir bütün, bir ad say›l›r ve çekimlenir:güzel kalem; güzel kalemleri, kalemlerinizi, kalemlerim, kalemlerini, ka-lemlerinden, kalemlere...

Türer: yeni elbiseli çocuk• Bir s›fat, görevdefl birkaç ad› niteler ya da belirtir:Genifl odalar, sofalar, salonlar pek güzel döflenmiflti. fiu kitaplar›, defterleri, dosyalar› yerlerine kald›r›n›z.• Durum ekleriyle çekimlenmifl s›fat tamlamalar›n›n baflka bir ad› niteledikle-

ri de görülür:Az say›da arkadaflla gezmeye gittiler.• Bir tamlamada art arda birkaç s›fat gelebilir. Bir ad› tamlayan s›fatlardan:


4A M A ÇN

S›fat Tamlamas› (S›fatTak›m›): S›fat›n adlar› ya daad›llar› tamlamas›yla ortayagelen söz öbe¤idir.

Bir türden olanlar virgülle, uygun ba¤laçlarla s›ralan›r: Uslu, terbiyeli, genç ve bilgili bir adam. Hem güzel hem kokulu gül...• S›fatlar ayr› türlerden ise önce belirtme, sonra niteleme s›fatlar› gelir:fiu büyük bahçe... Her yi¤it asker...Karfl›daki k›rm›z› ev...• “Bir” sözcü¤ünün belirtme görevine önem verilmek istenince s›fatlar›n yer-

leri de¤iflir:bir güzel çiçek - güzel bir çiçekbir çal›flkan ö¤renci - çal›flkan bir ö¤renci...Niteleme s›fatlar› birden fazla olunca ya da belirtmeyi güçlendirmek gerekince

belirtme s›fat› sonra gelebilir ve böylece belirtmeye önem kazand›r›r:Yan›mdaki uzun masaya, kad›nl› erkekli on kifli birden geldi.

(Aziz Nesin)

Dar, kirli, bak›ms›z bu sokaklar› kim temizleyecek?K›rm›z› kap›l› flu ev... • Ortaç görevli niteleme s›fatlar›, belirtmelerden önce gelir: dün gelen iki ko-

nuk, uçaktan inecek her yolcu... Sizi arayan o adam gene geldi.• Tamlama kuran s›fatlarda sözcük vurgusu daha belirgin olur: coflkun dere,

korkak çocuk, güzel çiçek, bofl oda, hangi arkadafl...

ADLAfiMIfi SIFATLAR (SIFATLARIN AD G‹B‹ KULLANILMASI)

Adlaflm›fl s›fatlar› tan›mak

Her s›fat›n ana görevi bir varl›¤› nitelemek, belirtmek; yani bir ad› tamlamakt›r. S›-fatla ve adla kurulan tamlamaya s›fat tamlamas› denir. Her s›fat tamlamas›nda te-mel sözcük add›r. S›fat, onun anlam›n› tamlar.

Dünyan›n de¤iflmez ilkelerinden biri de fludur: Az emek, çok ifl. Bütün çabalarbuna yönelmifltir. Fabrikalar, makineler, bütün uygar bulufllar, durmadan sürüpgiden araflt›rmalar, hep bunu sa¤lamak içindir. “Az emek”in dilde de önemi son-suzdur. Az sözcükle çok nesne anlatmak, anlamca bir eksiklik b›rakmamak üzereelden geldi¤ince sözcük atarak anlat›m› k›saltmak önemli bir baflar›d›r. Kolaycaanlafl›lacak durumlarda s›fat tamlamas›ndan ad düfler, anlam›yla eki s›fata geçer.

Çal›flkan insanlar baflar› gösterir.Çal›flkanlar baflar› gösterir.Çal›flkan insanlar s›fat tamlamas›ndan insan sözcü¤ü düflmüfl, anlam›yla ço¤ul

eki çal›flkan s›fat›na geçmifltir. “‹nsan” ad›n›n anlam›n› içine alan çal›flkan sözcü-¤ü -asl›nda s›fat olmakla birlikte- bu cümlede adlaflm›flt›r:

“Zenginler, yoksullar› düflünmelidir.” cümlesindeki zenginler, yoksullar› söz-cüklerinin anlam› aç›kt›r:

Zengin insanlar, yoksul kimseleri düflünmelidir, demektir.Kolayca ve iyice anlafl›laca¤› için adlar düflmüfl; anlamlar› ekleriyle birlikte ken-

dilerine geçmifltir. Bütün s›fatlar -kolayca ve iyice anlafl›lmak kofluluyla- bu flekil-de adlafl›r.


5A M A ÇN

Kimi s›fatlar›n adlaflma derecesi giderek artar; ay›rt edilemez olur. Böylelerinikonulufl anlam›na göre de¤il kullan›l›fl›na uygun olan›yla de¤erlendirmek gerekir.Çekim eki alan her s›fat adlaflm›flt›r.

Adlaflm›fl yal›n s›fatlar da çoktur:Yayladan inerken bir güzel gördüm A¤lar melil melil bilmem nedendir? Ak yerine karalar› bafl›na Ba¤lar melil melil bilmem nedendir?

(Karacao¤lan)

Hikâye, söyleyenin ve dinleyenin heyecan›n› art›rarak gelifliyordu.(Atatürk’ün Hastal›¤›, Ruflen Eflref Ünayd›n)

Akflamlar› “serin”e yavafl yavafl “so¤uk” deme¤e bafllad›k. A¤aç yapraklar› ara-s›nda solmufllar bile var.


Yüzde yetmifli okur yazar olmayan bir memlekette...

Adlaflm›fl s›fatlar, cümlede bir addan hemen önceye rastlarsa bir s›fat tamlamas› gibi olur.Böyle olmad›¤›n› göstermek için adlaflm›fl s›fattan sonra virgül konur: So¤uk, ellerimizi dondurdu.Adlaflm›fl s›fatlardan sonra virgül koymamak anlat›m bulan›kl›¤›na sebep olabilir:Yaral› doktora minnetle bakarak: “Beni kurtard›n›z; teflekkür ederim”, dedi.Örnekte yaral› olan›n kim oldu¤u belli de¤ildir.

Adlaflm›fl S›fatlar›n Cümledeki GörevleriAdlaflm›fl s›fatlar, cümlede ad gibidir:

• Özne olur:H›rs›z, Mehmet’e do¤ru geliyordu.


Büyük buyurur, küçük yapar. Çal›flan kazan›r...• Nesne olur:Tembeli babas› da sevmez. Yaramaz› gördünüz mü?Zaman yeniyi do¤urmak için eskiyi bütün h›flm›yla öldürür.

(‹ffet, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

• Tümleç olur:‹nsan›n söylemezinden, suyun flarlamaz›ndan kork.

(Atasözü)

Usludan örnek al. Haylaza bakma. Yedincide dur.... derim de pek az kimse inanm›fla benzer, birçoklar› gülere benzer.


• Edimi niteleyerek eylemlere belirteç olur.• Ad tamlamalar›nda tümleyen olur: çal›flkan›n notu, birço¤unun anlay›-

fl›, binin yar›s›, ö¤renci s›ras›...• Ad tamlamalar›nda tümlenen olur: s›n›f›n çal›flkan›, ulusun sevgilisi,

dünya güzeli, adam›n biri, sözün do¤rusu...


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ovan›n yeflili, gö¤ün mavisi Ve minarelerin en ilahisi...

(Ahmet Hamdi Tanp›nar)

• Adlar gibi hitap ve ünlem de olur:Dolafl da y›rt›c› arslan kesil behey miskin!Niçin yat›p kötürüm tilki olmak istersin? Elin kolun tutuyorken çal›fl kazanmaya bakKi ara¤›nla geçinsin senin de bir yatalak!

(Mehmet Akif Ersoy)

• Ek eylem alarak cümlenin yüklemi olur:Tanr› uludur! Pek naziksiniz. Çok güzelmifl. Orhan beflincidir. ...• Yüklemi s›fat olan cümleler devrik de olur:Aç›kt›r pencere. Güzeldir bugün hava. Üzgünmüfl Yalç›n. ...Bu cümlelerden ek eylem düflünce kimileri s›fat tamlamas›na benzeyebilir. Bu

benzerli¤i; konuflmada belirtme vurgusu, yaz›da da s›fattan sonra konacak virgülönleyebilir:

Güzel, bugün hava. Aç›k, pencere. Üzgün, Yalç›n. ...• Adlaflm›fl ortaçlar da özne ve tümleç olur; ek eylem alarak cümlele-

rin, temel önermelerin yüklemi olur:Koflan elbet var›r; düflen kalkar;Kara tafltan su damla damla akar.Birikir sonra bir gümüfl göl olur; Arayan, Hakk› en sonunda bulur.

(Tevfik Fikret)

Paray› veren, düdü¤ü çalar.(Atasözü)



S›fatlar› tan›mak, niteleme ve belirtme s›fatlar›-

n› s›n›fland›rmak

Varl›klar› niteleyen ya da belirten sözcüklere s›fat

denir. S›fatlar görevleri bak›m›ndan ikiye ayr›l›r:

• Niteleme s›fatlar›

• Belirtme s›fatlar›

Niteleme S›fatlar›: Varl›klar› niteleyen; yani var-

l›klar›n durumlar›n›, biçimlerini, renklerini, özel-

liklerini, nas›l olduklar›n› gösteren sözcüklerdir.

Belirtme S›fatlar›: Varl›klar› türlü yönlerden be-

lirten sözcüklerdir. Belirtme s›fatlar› görevleri ba-

k›m›ndan bölümlere ayr›l›r:

• ‹flaret (‹m) s›fatlar›

• Say› s›fatlar›

• Belgisiz s›fatlar

• Soru s›fatlar›

‹flaret (‹m) S›fatlar›: Varl›klar› tan›tmak, göster-

mek için en kesin yol jestlerdir. Ancak yaz›da, jest-

ler kullan›lmad›¤› için sözcüklerden yararlan›l›r.

Say› S›fatlar›: Varl›klar›, say› ile ilgili türlü yön-

lerden belirten sözcüklerdir.

• As›l Say›lar: Varl›klar›n say›lar›n› bildiren söz-

cüklerdir.

• S›ra Say›lar›: Varl›klar›n s›ralar›n› belirten sa-

y›lard›r.

• Ülefltirme Say›lar›: Varl›klar›n eflit bölümlere

ayr›ld›¤›n› belirten say›lard›r.

• Kesir Say›lar›: Varl›klar›n bölümlerini belir-

ten say› öbekleridir.

• Topluluk Say›lar›: Biçimce tekil, anlamca ço-

¤ul olan say›lard›r.

Belgisiz S›fatlar: Varl›klar› tam olarak de¤il de

afla¤› yukar› belirten sözcüklerdir.

Soru S›fatlar›: Varl›klar›n durumlar›n›, yerlerini,

say›lar›n› soru yoluyla belirtmek için kullan›lan

sözcüklerdir ki hem niteleme hem de belirtme

s›fatlar›yla ilgilidir.

Soru sözcükleri bir ad› belirtince s›fat olur. Bir

ad›n yerini tutunca ad›l olur. S›fatlar›, eylemleri

k›s›nca ya da güçlendirince belirteç olur.

Pekifltirmeli s›fatlar› tan›mak

S›fatlar belirteçlerle derecelendikleri gibi kimi ön

eklerle de pekifltirilir. Baz› niteleme s›fatlar›n›n

ilk ünlü sesine kadar olan k›sm› /m/, /p/, /r/, /s/

harflerinden uygun olan› ile kapan›r ve bir ön ek

biçimine gelerek s›fat›n bafl›na eklenir.

S›fatlar, kendilerinden yap›lm›fl ön eklerle pekifl-

tirildikleri gibi yinelenme (ikileme) yoluyla da

pekiflirler. Yak›n anlaml› sözcüklerin yinelenme-

siyle ve yak›flt›rma ikizlemeleriyle de pekifltirme

anlam› elde edilir.

Küçültme s›fatlar›n› ve s›fatlara gelen ekleri ta-

n›mak

S›fatlar›n anlamlar›, dereceleme ve pekifltirme yol-

lar›yla kuvvetlendi¤i gibi eklerle de küçültülebi-

lir. Küçültme ekleri -ce, -cik, -imsi, -(i)mtrakt›r.

Bu eklerden -ce, ünlü uyumuna ve ünsüzlerin

benzeflmesine göre de¤iflerek -ce, -ca, -çe, -ça

olur.

-cik eki, ünlüler uyumuna ve benzeflmeye göre

de¤iflir. Bazen -cek de olur. Sözcük sonlar›ndaki

/k/de çok kez düfler.

-(i)msi eki, sözcüklerin son hecesine uyar. Ünlü-

lerle biten sözcüklerde /i/ düfler. -si olarak da

kullan›labilir.

-(i)mt›rak eki, ünlü uyumuna ayk›r›d›r. ‹nce ün-

lülü sözcüklerden sonra da kal›nl›¤› de¤iflmez.

S›fat tamlamas›n› analiz etmek

S›fat›n adlar› ya da ad›llar› tamlamas›yla ortaya

gelen söz öbe¤i s›fat tamlamas›d›r. S›fat tamla-

malar›, kurulufl eki almaz; bu bak›mdan tak›s›z

ad tamlamas›na benzer. S›fat tamlamalar›nda s›-

fat önce, ad sonra gelir. Ancak unvan s›fatlar›n-

dan bir k›sm› addan sonra gelir. Sövme, afla¤›la-

ma ve azarlamalarda s›fat›n addan sonra geldi¤i

de olur. Sonra gelen s›fat iyelik eki al›r; bu suret-

le de belirtisiz ad tamlamas› durumuna girer. S›-

fat tamlamalar›, her tamlama bir ad say›ld›¤› için,

ad tamlamalar›nda tümleyen ve tümlenen de

olurlar. Her tamlama -söz dizimi bak›m›ndan- bir

bütün, bir ad say›l›r ve çekimlenebilir. Bir s›fat,

Özet

1NA M A Ç 2

NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


görevdefl birkaç ad› niteleyebilir veya belirtebilir.

Durum ekleriyle çekimlenmifl s›fat tamlamalar›-

n›n baflka bir ad› niteledikleri de görülür. Bir tam-

lamada art arda birkaç s›fat gelebilir.

Adlaflm›fl s›fatlar› tan›mak

Her s›fat›n ana görevi bir varl›¤› nitelemek, be-

lirtmek; yani bir ad› tamlamakt›r. S›fatla addan

kurulan tamlamaya s›fat tamlamas› denir. Her

s›fat tamlamas›nda temel sözcük add›r. S›fat onun

anlam›n› tamlar.Ça¤dafl dünyan›n de¤iflmez ilkelerinden biri de“Az emek, çok ifl”tir. Bütün çabalar buna yönel-mifltir. “Az emek”in dilde de önemi sonsuzdur.Az sözcükle çok nesne anlatmak; anlamca bireksiklik b›rakmamak üzere elden geldi¤ince söz-cük atarak anlat›m› k›saltmak önemli bir baflar›-d›r. Kolayca anlafl›lacak durumlarda s›fat tamla-mas›ndan ad düfler, anlam›yla eki s›fata geçer.

5NA M A Ç


1. Afla¤›daki cümlelerde alt› çizili sözcüklerden hangi-si, niteleme s›fat› de¤ildir?

a. Oldukça zeki bir çocuktu.b. Küçük yaflta okuldan ayr›ld›.c. Babas› ona bir saz alacak. d. ‹nce bedenine ne giyse yak›fl›yordu.e. Mutlu bir hayat sürmek onun da hakk›yd›.

2. Afla¤›daki cümlelerde alt› çizili sözcüklerden hangi-si, s›fat göreviyle kullan›lmam›flt›r?

a. Uzun saçlar›n› savurdukça savuruyordu.b. Bayg›n bak›fllar›yla gençlerin akl›n› çeliyordu.c. Babas› yafllar›nda, zengin bir adamla evlendi.d. Çok k›sa zamanda mahallenin abisi oldu. e. K›sa etekleri rüzgârda savruluyor; ama o yine de

ald›rm›yordu.

3. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde soru anlam› bir s›-fatla sa¤lanm›flt›r?

a. Hangi elbiseyi alay›m? b. Yar›n sen de bizimle gelecek misin?c. Kim benimle çarfl›ya gelmek ister?d. Neresini daha çok be¤endiniz?e. Niçin yan›ma gelmiyorsun?

4. Afla¤›daki sözcüklerden hangisi s›fat göreviyle kul-

lan›lamaz?

a. k›sab. darc. sivrid. büyüke. bak›fl

5. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde, “öyle” sözcü¤ü di-¤erlerinden farkl› görevde kullan›lm›flt›r?

a. Öyle zamanlar oluyor ki hiç akl›mdan ç›km›-yorsun.

b. Öyle bak›p durma, iflin ucundan sen de tut. c. Öyle durumlarda hep sen akl›ma gelirsin.d. Öyle bir insanla konuflmamak benim için büyük

bir kay›p de¤il.e. Öyle yan›tlar vererek bu ifli geçifltiremezsin.

6. Afla¤›daki cümlelerde geçen iflaret sözcüklerindenhangisi, s›fat göreviyle kullan›lm›flt›r?

a. fiunlar› di¤er tarafa ay›r›n.b. Sana bu iflten bir hay›r gelmez. c. Bunu da m› bilemedin?d. fiu benim, öteki de senin olsun.e. Bunu senin için ald›m.

7. Afla¤›daki cümlelerde geçen pekifltirme anlaml› söz-cüklerden hangisi, s›fat görevinde kullan›lmam›flt›r?

a. Sana pembemsi bir elbise ne de çok yak›fl›r.b. Çal›flkan m› çal›flkan bir çocuk.c. Bembeyaz elbiseleriyle adeta peri masallar›ndan

ç›km›fl gibiydi.d. Onu almak için avuç avuç para sayd›m.e. Aflç›n›n yapt›¤› çorba ac› m› ac› olmufltu.

8. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde, “o” sözcü¤ü di¤er-lerinden farkl› bir görevde kullan›lm›flt›r?

a. Onun gibisiyle daha önce hiç karfl›laflmad›m.b. O, çocuksu davran›fllar›ndan bir türlü kurtula-

mad›.c. O evin duvarlar›n› bafltan boyamal›y›z. d. Onu masan›n üzerine b›rakmal›s›n.e. Bir arkadafl›m bana çiçek ald›; ama onu vazoya

koymay› unuttum.

9. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde, “bir” sözcü¤ü di-¤erlerinden farkl› bir görevde kullan›lm›flt›r?

a. Herkesin pay›na yaln›z bir elma düfltü.b. Bir adam yanl›fll›kla bizim kap›y› çald›.c. Dün yolda bir ö¤rencimle karfl›laflt›m.d. Evimi kiraya vermek için bir emlakç›yla görüfle-

ce¤im.e. Geçenlerde bir kifli bana seni sordu.

10. Afla¤›daki sözcüklerden hangisi, s›fat göreviyle kulla-n›labilir?

a. flunlarb. kimic. birid. di¤erie. onlar



Eski ‹stanbul Valisi

TRT’nin yayg›nlaflt›rd›¤› bir kullan›m var; haberlerin so-nunda, genellikle s›ra ölümlere geldi¤inde duyars›n›z:“Bay›nd›rl›k eski bakanlar›ndan falanca vefat etti; cena-zesi flu camiden kald›r›l›p…” TRT bafllatm›flt› bu söyle-yifli, flimdi bütün özel televizyonlarda bu biçimde yeralmakta. Kendileri Türkçe konusunda çok titizdirler ya,hemen benimsediler. Efendim, e¤er “eski bay›nd›rl›kbakan›” denirse “eski bay›nd›rl›k” diye bir tip bay›nd›r-l›k oldu¤u anlafl›l›rm›fl; bu yüzden “bay›nd›rl›k eski ba-kan›” demeliymifliz. Füsun Akatl›’n›n bu konuya da de-¤inen bir yaz›s›n› an›ms›yorum, y›llar önce Cumhuriyetgazetesinde yay›mlam›flt›; verdi¤i örnek bile akl›mda:“Yo¤urtlu patl›can k›zartmas›” yerine “patl›can yo¤urtluk›zartmas›” m› diyece¤iz, diye soruyordu. Öyle ya,birilerinin k›zartman›n de¤il de patl›can›n yo¤urtlu ol-du¤unu anlama tehlikesi yok mu? O yaz›dan sonra dabir fley de¤iflmemiflti, bu yaz›dan sonra da de¤iflmeye-cek. Olsun, biz yine de yazmaktan, yinelemekten vean›msamaktan yüksünmeyelim.Türkçede sözcükler aras›ndaki iliflkiler eklerle kurulu,iki sözcük aras›ndaki iliflki ekle belirlenmiflse araya bafl-ka sözcükler girebilir; ama iliflki, eksiz kurulmuflsa ara-ya baflka sözcük girmez. Belirtisiz nesne ile yüklemböyledir, belirtisiz ad tamlamas› da böyledir. “Çocukdün balkonda kitap okudu” yükleminin aras›na “ço-cuk”, “dün”, balkonda” sözcüklerinden herhangi birinikoyamazs›n›z. Belirtisiz ad tamlamas›nda da durum ay-n›d›r. “Bahçenin kap›s›” gibi bir belirtili ad tamlamas›n-da, araya “eski”, “yeni” gibi bir s›fat girebildi¤i gibi,“dün kardeflin taraf›ndan yeniden boyanan” biçimindebir yan tümcecik bile girebilir; oysa tamlama “bahçe ka-p›s›” ise araya herhangi bir sözcük sokamazs›n›z. “Ba-y›nd›rl›k bakan›”, “‹stanbul valisi” gibi tamlamalar dabelirtisiz ad tamlamas›d›r; aralar›na baflka bir sözcükgirmemelidir. T›pk›, “hemflirelik okulu”, “makine mü-hendisi” gibi. Bunlar›n bafl›na getirilmesi gereken “yük-sek” s›fat› da iki sözcü¤ün aras›na konmakta ve bu ko-nudaki yanl›fll›k genellefltirilmekte.Bir baflka önemli özellik de flu: Belirtili ad tamlamas›n›nbafl›na getirilen sözcük, tamlayan›n, yani ilk sözcü¤üns›fat› olurken, belirtisiz ad tamlamas›n›n bafl›na getirilensözcük, tamlanan›n s›fat› olur. Hemen uygulayal›m: “Es-ki bahçenin kap›s›” dendi¤inde “eski” olan “bahçe”dir;“eski bahçe kap›s›” dendi¤inde ise “eski” olan “kap›”d›r.Demek “eski ‹stanbul valisi” dendi¤inde de zaten “eski”olan›n, “vali” oldu¤u anlafl›l›r.

Tamlamalar konusunda bu anlams›z duyarl›l›¤› göste-ren TRT’den saptad›¤›m bir tümce flöyleydi: “Kültabla-s›, adam›n, birbiri ard›na yakt›¤› sigara izmaritleriyledoluydu.” Bu tümce, söz konusu kiflinin “izmaritçi” ol-du¤unu söyler bize. Çünkü “sigara izmaritleri” de belir-tisiz ad tamlamas›d›r ve bu durumda adam›n yakt›klar›“sigara” de¤il, “izmarit” olur. Adam›n “sigara” içti¤i söy-lenmek isteniyorsa tamlaman›n belirtili duruma getiril-mesi yeterlidir: “Kültablas›, adam›n, birbiri ard›na yakt›-¤› sigaralar›n izmaritleriyle doluydu.”“50’ye yak›n Alman parlamentosundan insan vard›orada.” Tümcesinde “50’ye yak›n” niceli¤i, nas›l parla-mento say›s›n› belirtir durumdaysa ve düzeltmek içinbu sözü al›p “insan” sözcü¤ünden önce getirmek gere-kiyorsa “Say›n Tansu Çiller hükümeti…” dendi¤inde“say›n” olan Çiller de¤il, hükümet olur. Sonuç: “‹stanbul’un eski valisi” do¤rudur; ama “‹stan-bul eski valisi” yanl›flt›r. Endiflelenmek bofluna! Kimse,“eski ‹stanbul valisi” sözünden “eski ‹stanbul” diye biryer oldu¤unu ç›karmaz, “yüksek makine mühendisi”sözünden “yüksek makine” anlam›n› ç›karamayaca¤›gibi.

Kaynak: Hepçilingirler, Feyza (2007). Türkçe “Off”,Everest Yay›nlar›, ‹stanbul, s:18-20.


”

“


1. c Yan›t›n›z farkl›ysa “Niteleme S›fat›” bölümünütekrar okuyunuz.

2. d Yan›t›n›z farkl›ysa “S›fatlar” bölümünü tekrarokuyunuz.

3. a Yan›t›n›z farkl›ysa “ Soru S›fatlar›” bölümünütekrar okuyunuz.

4. e Yan›t›n›z farkl›ysa “S›fatlar” bölümünü tekrarokuyunuz.

5. b Yan›t›n›z farkl›ysa “S›fatlar” bölümünü tekrarokuyunuz.

6. b Yan›t›n›z farkl›ysa “‹flaret S›fatlar›” bölümünütekrar okuyunuz.

7. e Yan›t›n›z farkl›ysa “Pekifltirmeli S›fatlar” bölü-münü tekrar okuyunuz.

8. c Yan›t›n›z farkl›ysa “ ‹flaret S›fatlar›” bölümünütekrar okuyunuz.

9. a Yan›t›n›z farkl›ysa “Belirtme S›fatlar›” bölümü-nü tekrar okuyunuz.

10. b Yan›t›n›z farkl›ysa “S›fatlar” bölümünü tekrarokuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra sizde 1

Yak›n ça¤lara dek “flu, o” sözcükleri “flol, ol” biçimin-de kullan›lm›flt›r:Hüma gibi flol kafesten Bir gün uçar demedim mi?

(Karacao¤lan, XVII.)

An ol günü ki âh›r olup nevbahar-› ömr Berk-i hazana dönse gerek ruy-i lale-renk.

(Baki, XVI.)

“Bu” yerine “üflbu, iflbu” biçimlerinin kullan›ld›¤› dö-nemler de olmufltur:Üflbu söze Hak tan›kt›r bu can gözüne konukturBir gün ola ç›ka gide kafesten kufl uçmufl gibi.

(Yunus Emre, XIII-XIV.)

Alt› altuna iflbu Ahmet’ten bir at al›p verip haklaflt›m.(fier’iye Sicilleri, XVI.)

S›ra sizde 2

-(i)nci ekinin eskiden (-i)nç biçiminde kullan›ld›¤› dö-nemler olmufltur:ikinç: “ikinç nen¤ = ikinci nesne”üçünç: Say›da üçüncü10’dan afla¤›da olan say›larda köke - kendinden öncekisay›n›n arkas›ndan geldi¤ini bildirmek için - n ve c ses-leri getirilmifltir. “Törtünç”, “beflinç” gibi ki as›llar› “tört”ile “befl”tir...

S›ra sizde 3

Varl›¤›n say›s›n›; yani bir tane oldu¤unu gösteriyorsasay› s›fat›d›r: Bir tek çocuk...“Herhangi bir” anlam›na geliyorsa belgisiz s›fatt›r: Birçocuk geldi.

S›ra Sizde 4

Özel adlarla birlikte kullan›lan unvan s›fatlar›n›n ilk har-fi büyük yaz›l›r. Özel ad yerinde kullan›lan unvan s›fat-lar› da büyük harfle bafllar:O gün Gazi Hazretleri, Mareflalle görüflüyorlard›. Birazsonra Baflbakan da geldi.Bu sabah Baflçavufl, bölü¤e gelerek Yüzbafl›n›n emirle-

rini söyledi.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarBanguo¤lu, T. (1990). Türkçenin Grameri, Ankara: Türk

Dil Kurumu Yay›nlar›: 528.Ergin, M. (2004). Türk Dil Bilgisi, ‹stanbul: Bayrak Ya-

y›nlar›.Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (fiekil

Bilgisi), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar› : 827.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Belirteçleri tan›yabilecek ve belirteç türlerini s›n›fland›rabilecek,Belirteç türlerinin özelliklerini ve kullan›m yerlerini belirleyebilecek,Belirteçlerin yap›lar›n› analiz edebileceksiniz.


• Belirteç• Zaman belirteçleri• Yer-yön belirteçleri• Durum belirteçleri

• Azl›k-çokluk belirteçleri• Soru belirteçleri• Koflul belirteçleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

Türkçe Biçim Bilgisi Belirteçler• BEL‹RTEÇLER• BEL‹RTEÇ TÜRLER‹• BEL‹RTEÇLER‹N YAPILARI


BEL‹RTEÇLER (ZARFLAR)

Belirteçleri tan›mak ve belirteç türlerini s›n›fland›rmak

Sizin ecdad-› pakinizCidden birer hazane-i himmetti; en metin, En zinde bir meram ile asr›n ve flüphesizDünyan›n en bahad›r› onlard›; fahredin... Ma¤rur olun... Fakat vatan, ikmal-i flan için Evlad›n›n kemalini ister.O, mutlaka ister ki siz de himmet edin, siz de yükselin, Yükselmek isteyenlere pervaz için feza Daim küfladedir...

(Tevfik Fikret)

Dün bezminizin bir ezelî nefl’esi vard›. Saz sesleri ta fecre kadar körfezi sard›.Vaktaki sular flark›lar inlerken a¤ard›. Bendim geçen ey sevgili, sandalla denizden.


Yukar›da gördü¤ünüz örneklerden birinci parçada italik harflerle dizilen söz-cüklerden;

“en” sözcü¤ü; s›ras›yla “metin, zinde, bahad›r” s›fatlar›n› belirtiyor.“flüphesiz, mutlaka, daim” sözcükleri de kendilerinden sonra gelen “onlard›,

ister, küfladedir” yüklemlerini belirtiyor.‹kinci parçadaki “dün” sözcü¤ü, “vard›” sözcü¤ündeki geçmifl zaman›n son-

suzlu¤undan bir gününü ay›rarak gösteriyor; yani zaman› k›s›yor. “Ta fecre kadar,vaktaki” söz öbekleri de kendilerinden sonra gelen “sard›, a¤ard›” eylemlerininne zamana kadar sürdü¤ünü belirtiyor.

S›fatlar›n, eylemlerin ya da görevce kendine benzeyen sözcüklerin anlamlar›n›belirten ya da k›s›p s›n›rlayan sözcüklere belirteç (zarf) denir.

Belirteçler, görevleri bak›m›ndan gruplara ayr›l›r:• Zaman belirteçleri • Yer-yön belirteçleri • Durum belirteçleri • Azl›k-çokluk belirteçleri • Soru belirteçleri • Koflul belirteçleri

Belirteçler

1A M A ÇN

Belirteçler konusu ile ilgili daha genifl bilgiyi, Tahir Nejat Gencan’›n D‹LB‹LG‹S‹ (Ankara:Tek A¤aç Eylül Yay›nc›l›k, 2007) adl› kitab›nda bulabilirsiniz.

BEL‹RTEÇ TÜRLER‹

Zaman Belirteçleri

Belirteç türlerinin özelliklerini ve kullan›m yerlerini belirlemek

Zaman, “Bir iflin, bir oluflun içinde geçti¤i, geçece¤i veya geçmekte oldu¤u süre,vakit.” fleklinde tan›mlanmaktad›r (TDK, 2005). Zaman, bafllang›c› ve sonu olma-yan; hatta bafllang›c› ve sonu düflünülemeyen bir ak›flt›r. Bu bafls›z ve sonsuz so-yut ak›fl› içinde olup biten ifllerin, eylemlerin anlat›l›fl› bak›m›ndan, k›saca, dil ba-k›m›ndan ay›rabiliriz:

• Geçmifl zaman• fiimdiki zaman• Gelecek zamanBu ayr›mlar› gerektiren ve belirten kavramlar flunlard›r:• ‹fl, yani eylem• ‹flin anlat›lmas›Bu iki kavram›n birbirinden önce ya da sonra olufllar›na göre üç zaman flöyle

karfl›laflt›r›l›r:• ‹fl önce, anlat›fl sonra = Geçmifl zaman• Anlat›fl önce, ifl sonra = Gelecek zaman• ‹flle anlat›fl birlikte = fiimdiki zamanYer sars›ld›, cümlesindeki zaman flöyle düflünülebilir:Sars›lma eylemi anlat›fltan öncedir; yani geçmifl zamandad›r. Anlat›fltan az ön-

ce için de “sars›ld›” denir, yüzlerce, binlerce y›l öncesi için de. ‹flte bu s›n›rs›zgeçmiflte bir olay›n zaman›n› belirtmek için eyleme s›n›rlay›c› sözcükler katmakgerekir:

fiimdi sars›ld›. Biraz önce sars›ld›. Akflam sars›ld›.Dün sars›ld›. On y›l önce, bin y›l önce sars›lm›fl. ...Ya¤mur ya¤acak, cümlesindeki eylemin zaman› da böyledir. Gelecek zaman›n

sonsuzlu¤u için de belirtici sözcüklerden yararlanmak gerekir:fiimdi ya¤acak. Az sonra ya¤acak. Bugün ya¤acak. Yar›n ya¤acak. Bir y›l, befl y›l, bin y›l sonra ya¤acak. ...Di¤er eylemler de böyledir. Görülüyor ki bu belirteçlerin görevleri, eylemlerin

sonsuz zamanlar›n› s›n›rlamakt›r. fiimdi baz› zaman belirteçlerinin nas›l kullan›ld›k-lar›n› örneklerle görelim.

Dün, geçmifl zamanl› eylemleri ve eylemsileri bir gün önce yap›ld›klar›n› gös-tererek s›n›rlar:

Dün gördüm. Dün gelmifl. Dün okuyacakt›k. Dün ald›¤› kitab› satacak. ...

Yar›n, geçmifl zamanl› olmayan bütün eylemlerle eylemsileri bir gün sonra ya-p›lacaklar›n› belirterek s›n›rlar:

Yar›n gelecek. Yar›n gider. Yar›n gitmeli.Yar›n gidiniz. Yar›n gideyim. Yar›n giderse. ...


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2A M A ÇN

Bugün, bütün kiplerin ve eylemsilerin, içinde bulundu¤umuz yirmi dört saatteyap›ld›¤›n› ya da yap›laca¤›n› gösterir:

Bugün geldi. Bugün gelmifller. Bugün çal›fl›yoruz. Bugün okuyaca¤›m.Bugün söylersin. Bugün görmeliyim. Bugün anlatal›m. Bugün çal›fl›r›z. Bugün gülüyordu. Bugün gitse. ... Afla¤›daki örneklerde ise bugün belirteci “bugünlerde, bu zamanda” anlam›

katmaktad›r: Bugün çal›flan yar›n rahat eder. Bugün kazand›¤›m›z› yar›n harcar›z.

Bugün, içinde bulundu¤umuz gün anlam›ndaysa bitiflik yaz›l›r: Bugün hava güzeldir. Bugün git, yar›n gel.Bu gün, s›fat tamlamas› olarak kullan›l›r; birinci sözcük ikincisini belirtirse ayr› yaz›l›r:Yeryüzü çok ac› günler geçirdi. Tarih bu günleri, bu günlerin ac›lar›n› kim bilir nas›lyazacak?..

fiimdi, zaman› en çok k›san belirteçtir. Eylemlerin, anlat›fla en yak›n zamandayap›ld›klar›n› ya da yap›lacaklar›n› belirtmek için kullan›l›r:

fiimdi geldi. fiimdi gidecek. fiimdi yazar.fiimdi yat›yor. fiimdi çal›flan... fiimdi anlatt›¤›m...

Art›k ay›rt ediyorum Fabrikay› mezarl›ktan Meydan flimdi meydan olduYollar flimdi yola benzer.

(Cahit S›tk› Taranc›)

fiimdicik, konuflma dilinde küçültme ekiyle yak›nl›k anlam›n› biraz daha belir-ginlefltirir:

fiimdicik oturur yazar›m. fiimdicik kalkar gideriz. fiimdicik söylediniz. ...

fiimdilik, eyleme “yap›ld›¤›, yap›laca¤› s›ralarda” ayr›m›n› katar. Bu da bir s›n›r-lamad›r:

fiimdilik kendimi unutturmaya çal›fl›yor, hemen hiç soka¤a ç›km›yorum.(Çal›kuflu, Reflat Nuri Güntekin)

Hemen, zaman› k›s›tlamada flimdi ile görevdefl gibidir; eyleme “hiç vakit geçir-meden” anlam›n› katar:

Onlar› duyunca hemen yola ç›kt›. Hemen gidece¤im. Hemen bafllamal›y›z. Gider, hemen dönersiniz. Hemen anlat›n›z. ...

Hemen hemen biçiminde yinelenince “az çok” anlaml› yaklaflma belirteci olur:... hemen hemen size benzer.

- ‹fllerinizi bitirdiniz mi?- Hemen hemen.“Afla¤› yukar›” anlam›nda yaklaflt›rma görevi, tek kullan›fllarda da görülür:Hemen gün afl›r› giderim. Hemen her saat u¤rad›m. Hemen hepinizi tan›r. ...Hemen flimdi öbe¤i ise daha s›n›rl›d›r:Uçak hemen flimdi kalkacak. Orhan hemen flimdi gidiyor. Hemen flimdi geldim. Hemen flimdi söyleyiniz. ...

594. Ünite - Bel i r teç ler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Demin, demincek; eylemin az önce yap›ld›¤›n› bildirir:Çok sigara içiyorsun. Daha demincek söndürmüfltün.Demin söyledim. Orhan demin buralardayd›. ...

Çabuk, çabucak, çarçabuk, derhal sözcükleri de eylemin zaman›n› tezlik ay-r›nt›s›yla s›n›rland›r›p belirtir:

O, eve gelince her fley çarçabuk eski tas, eski hamam olacakt›.(Reflat Nuri Güntekin)

Niyetim derhal Abant’a gitmek, dört befl gün kalmak...(Refik Halit Karay)

Ans›z›n, apans›z sözcükleri, eylemin birdenbire yap›ld›¤›n› gösterir:Mucip ne hakarete apans›z Tarihi yazan benim, yapan siz.

(Eflber, Abdülhak Hâmit)

Biraz sözcü¤ü sonra, önce belirteçleriyle öbekleflerek eylemlerdeki ve eylem-silerdeki zaman anlam›n› “azl›k” ayr›m›yla k›s›p belirtir. Öbekleflmeden de zaman›k›st›¤› olur:

Biraz sonra gel. Biraz önce gitti. Biraz bekleyiniz. Biraz oturaca¤›m. ...

Sonra, eylemin belirtilmeyen bir gelecekte yap›laca¤›n› ya da düflünüldü¤ünüanlatmak için kullan›l›r:

Sonra söylerim. Sonra anlafl›r›z. Biz gidiyoruz; o, sonra gelecek. ...

Sonra ile zaman adlar› öbekleflince belirtisizlik ayr›m› kalkar:Bir hafta sonra Ankara’ya gidece¤im. Bu fidanlar üç y›l sonra meyve verecek. Bir saat sonra düflünürüz. ...

Önce, önceleri, ilk önce sözcükleri; eylemin belirtisiz bir geçmiflte yap›ld›¤›n› yada düflünüldü¤ünü gösterir:

Önce söyledi, sonra vazgeçti.‹lk önce bu ifli yapal›m. Bir hafta önce yazd›m. ...

‹lk önce sözü “hemen, derhal” gibi zaman› k›sarken anlama “her fleyden önce”ayr›m› da katar.

-leyin ekiyle türemifl sözcükler de eylemin zaman›n› gösterir: Sabahleyin yola ç›kaca¤›m. Akflamleyin Orhan’› gördüm. ...

-in yap›l› belirteçler:Birkaç sözcük -leyin yerine -in eki al›r:Kar›nca e¤lenir: - Beyim,.................. ne var?Yaz›n çalan k›fl›n oynar.

(Tevfik Fikret)

... içinde gündüzün kandil yanan dar, uzun, tek pencereli oda...(Son Arzu, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

K›fl›n havalar so¤ur. Ekinler yaz›n biçilir. Ö¤leyin iflten dönüyordum.Güzün yapraklar sarar›r. ‹lkin size rastlad›m...


-leyin eki, büyük ünlüuyumuna ayk›r› olan birkaçekten biridir.

Sabah, akflam, gece, gündüz, hafta, ay, yaz, k›fl, b›ld›r (geçen y›l) gibi zamanadlar› da tek ya da öbekleflmifl olarak belirteç görevinde kullan›l›r:

Sabah hava aç›kt›. Bu gece ay tutulacak. Bu y›l ekinler iyi imifl. Sabah akflam ifle geliyor. Gece gündüz çal›fl›yor. Okullar bu hafta aç›lacak.Geçen k›fl görüflmüfltük. ...

Erken, geç sözcükleri de zaman belirtmek için kullan›l›r:Erken gel, geç kalma. Geç yat›p erken kalkan rahats›z olur. ...

Er geç deyimi “nas›l olsa bir gün” anlam›yla zaman belirteci görevinde kullan›l›r:Kad›n› er geç hastaneden taburcu edecekler. ...

Henüz, hâlâ, daha sözcükleri; eylemin konuflulan ana dek sürdü¤ünü bildirenbirer zaman belirtecidir:

- Henüz geldim; derslerimi yapaca¤›m. - Daha bitiremediniz mi?

- Orhan nerede?- Uyuyor, daha kalkmad›.

Hâlâ doludur bahçeler en tatl› sesinle.(Yahya Kemal Beyatl›)

Henüz belirteci;Olumlu cümlelere “az önce, hemen flimdi” anlam›n› katar:Henüz uyand›m; daha giyinmedim.Olumsuz cümlelerde eylemin umuldu¤u, beklendi¤i hâlde daha gerçekleflmedi¤ini anlat›r:Güz geldi; ama ya¤murlar henüz bafllamad›.

Beri, sonra, önce sözcükleri ile -den eki alm›fl sözcüklerin öbekleflmesindendo¤an belirteçler; eylemlerin bafllang›çlar›n› göstermek için kullan›l›r:

Akflamdan beri bekliyordum. Öteden beri tan›fl›r›z.Çoktan beri u¤ramad›n›z. Sizden önce onu gördüm.Dün akflamdan sonra görüflemedik. ‹stanbul befl yüz y›ldan beri Türk elindedir.

1908’den beri iktidarlar, muhalefeti kötülemekten baflka bir fley düflünmediler.(Dünya, Falih R›fk› Atay)

Kadar sözcü¤üyle -e eki alm›fl sözcüklerin öbekleflmesinden do¤an belirteçlereylemin bitimini göstermek için kullan›l›r:

Akflama kadar bekledik. Gece yar›lar›na kadar çal›fl›r. Bugüne kadar u¤raflt›m. ...

-e kadar’la öbekleflen yer anlaml› sözcükler de eylemin nerede bitti¤ini gös-terir:

Eve kadar girmifl. Buraya kadar...Ankara’ya kadar gitmek zorunda kald›. ...

-e kadar yerine ayn› anlamda hangi sözler kullan›labilir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Bir sözcü¤ü ile -de eki alm›fl zamanla ilgili sözcükler öbekleflince eylemin be-lirtilen zamanlarda yinelendi¤ini gösterir:

Haftada bir sinemaya gidermifl. Y›lda bir u¤ramak ...

‹kide bir, arada bir deyimleri de bu anlamda belirteç olur.Zamanla ilgili sözcüklerden kimileri ço¤ulland›ktan sonra iyelik eki -i’yi alarak

yineleme anlam›nda belirteç olur:Akflamlar› hava serinliyor, geceleri so¤uk oluyor.Sabahlar› ifle gider. Önceleri yeme¤e gelirdi, sonralar› gelmez oldu. ...

Bir zamanlar, bir vakitler, her vakit, her zaman... söz öbekleri de eylemlerinbelirtili olmayan zamanlarda yap›ld›klar›n›, yinelendiklerini göstermeye yarayanbelirteç görevli deyimlerdir.

Yer-Yön BelirteçleriGeri dönmeyelim. D›flar› ç›k›n›z. ‹çeri giriniz. Uzak durmay›n›z.

Yi¤it Mehmetçikler ileri at›ld›. Yukar› tükürse b›y›k, afla¤› tükürse sakal. (Atasözü)

Temafla çün beri gel kim göresinNite gözüm yafl› ›rma¤ u çayd›r.

(Sultan Velet, XIII-XIV.)

Afla¤›daki cümlelerde yer-yön gösteren sözcükleri inceleyin.Geri dönelim. Afla¤› bak›n›z. Yukar› ç›kt›lar. ‹çeri geliniz.Geriye dön. Afla¤›ya bak›n›z. Yukar›ya ç›kt›. ‹çeriye gel.

Yer ve yön anlaml› üst, alt, ön, arka, art, sa¤, sol, yak›n, uzak, ›rak, yukar›,afla¤›, d›flar›, ileri, içeri, geri, yan, öte, yan› s›ra, ard› s›ra... belirteçleri s›fat ve adolarak da kullan›l›r: üst yamaç, alt yol, ön kap›, arka bahçe, sa¤ kol, uzak ülkeler,Orta Asya, öte yanda, ileri uluslar...

Daha öncede belirtildi¤i gibi sözcüklerin çeflidi, konulufl anlam›ndan çok kul-lan›l›fl anlam›na ba¤l›d›r. Bir sözcük hem ad hem s›fat hem belirteç olarak kullan›-labilir.

Yukar›da gördü¤ünüz yer ve yön belirteçlerinin ço¤u yal›n hâldedir, bir k›sm›da türemifltir. Bunlar›n yan›nda öbekleflen belirteçler de vard›r:

güneye do¤ru yönelmek yana do¤ru kaymak düflmana karfl› gitmek ...K›rlara do¤ru yürüdü.

(Metres, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

da¤dan da¤a (kaç-) bir bafltan bir bafla (dolafl-) karfl›dan karfl›ya (geç-) uzaktan uza¤a (bak-) ...-den, -e durum eklerini alm›fl adlar, s›fatlar yinelenerek öbekleflmifllerdir.

Durum BelirteçleriEylemin nas›l yap›ld›¤›n›, ne durumda oldu¤unu belirten sözcüklerdir; çok veçeflitlidir.

Anlam ayr›mlar›na göre bafll›calar› flunlard›r:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Niteleme Belirteçleri:Bir sözcük s›fat›, daha çok da eylemi niteleyince; yani “nas›l, ne durumda, ne

biçimde...” sorular›n› yan›tlay›nca niteleme belirteci olur:Aç›k sar› çiçekler, koyu kahverengi bir palto...

Güzel düflün, iyi hisset, yan›lma, aldanma; Ne varsa do¤rudad›r; do¤ruluk flaflar sanma.

(Tevfik Fikret)

Yirmi befl y›ll›k meslek hayat›ndan kolay kurtulunur mu?(Reflat Nuri Güntekin)

Aln›n› ne kadar yüksek tutarsan yere o kadar sa¤lam basars›n.(Cenap fiahabettin)

E¤ri otural›m, do¤ru söyleyelim. (Atasözü)

Erken kalkan yol al›r. Yorgun görünüyorsunuz. Kitaplar temiz tutulmal›. ...

Pekifltirmeli s›fatlar da bu görevde kullan›labilir. Pekifltirmeli s›fatlar belirteç gö-revinde kullan›ld›klar›nda bunlara pekifltirmeli belirteç de denir.

Dosdo¤ru söyleyiniz. Apaç›k anlatt›. fiimdi bambaflka konufluyor. ...

Küçültme s›fatlar› da niteleme belirteci olabilir:‹yice düflündüm. Tren h›zl›ca gidiyor. Az›c›k bekleyiniz. K›saca anlatay›m. Hemencecik anlad›m.

Kap›y› sertçe çarpt›¤› için onu güzelce azarlayaca¤›m. ...

Böyle, flöyle, öyle sözcükleri;Adlar› tamlay›nca niteleme s›fat›d›r:Zannetme ki flöyle böyle bir söz Gel sen dahi söyle böyle bir.


Eylemleri niteleyince belirteç olur:Sand›m olmufl ceste bir fevvare-i ab-› hayat Böyle gösterdi bana ol kadd-i müstesna seni.

(Nedim, XVIII.)

Gider hab-› tegafül didelerden dür olur bir gün Bu meclis böyle kalmaz mestler mahmur olur bir gün.

(Veysi, XVII.)

Öyle san›yorum ki Orhan bu konuda böyle düflünmeyecek. ...

Yinelenmifl sözcükler de eylemi çeflitli anlamlarla nitelemeye yarar:Güzel güzel anlaflm›fllard›. Birden sert sert bak›flmaya ve h›zl› h›zl› konuflmaya bafllad›lar. Yavafl yavafl yürüyelim. ...

Rahat rahat uyuyun son afliyan›n›zda.(Kemalettin Kamu)


Eylemi niteleme görevi, kimi niteleme s›fatlar›yla kendilerine uyan yak›flt›rmasözlerin öbekleflmesiyle (ikizleflmesiyle) de yap›l›r:

aç›k saç›k gezmek e¤ri bü¤rü yürümek saçma sapan konuflmak ...

Eylem tabanlar›ndan -e yap›l› sözcükler yinelenir (ikileflir):Civarda (Bolu ormanlar›nda) köpüre köpüre bofla ak›p giden bir Ömerler ma-

den suyu varm›fl...

“At Yaylas›” n›n latifli¤ini, hele kirazlar›n›n methini anlata anlata bitiremiyorlar.(Refik Halit Karay)

Güle güle gidiniz. Korka korka anlatt›. Sevine sevine gidiyor. ...

Eylem tabanlar›ndan -e ekiyle yap›lm›fl anlamca ilgili ikiz sözcükler de yükleminiteler: ite kaka, gire ç›ka, k›ra döke, özene bezene, t›ka basa...

a¤laya s›zlaya anlatmak utana s›k›la istemek ...

Düfle kalka hasta-i gam der-i lûtf-i yâre düfltü.(fieyh Galip, XVIII.)

Yinelenmifl adlar da eylemin yap›l›fl anlam›na belirtisiz bir genifllik, bir abart›anlam› katar:

kap› kap› dolaflmak demet demet toplamak avuç avuç saçmak...

Alt› afl›nm›fl pabuçlar›yla diyar diyar dolaflarak “hürriyet” dilenirdi.(Yakup Kadri Karaosmano¤lu)

Da¤ da¤ o güzel ses bütün etraf› gezindi; Görmüfl ve geçirmifl denizin kalbine sindi.


... s›rma saçlar› zihni gibi periflanlaflarak yüzüne saç›l›yor, bayg›n gözleri büsbütünsüzülüyor, yanaklar› gül gül oluyor.

(Billur Kalp, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

Hep kan› kalbine kaçar; saçlar›, kafllar›, b›y›klar› diken diken kabar›r.(Tutuflmufl Gönüller, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

‹kinci sözcükleri -e durum eki alan yinelenmifl adlar, ikilemeler eyleme yakla-fl›kl›k anlam› katmaktad›r:

Yan yana yürüyorlard›. Burun buruna geldiler. Diz dize oturdular. Yüz yüze konufltuk. ...

Nerede ise bir ‹sveç bestesi yüzünden kadeh kadehe, tabak taba¤a, bo¤az bo¤a-za gelece¤iz.


Yans›malar ve yans›malardan -ir, -il gibi eklerle geliflmifl tabanlarla yinelenerek,ikileflerek, ikizleflerek eylemi niteleyen sözcükler belirteç olur:

Çat›r çat›r k›rd›. Har›l har›l okuyor. Horul horul uyudunuz.Püfür püfür eser. Çat pat konuflur. Pald›r küldür yuvarland›. ...

Kutuyu açarken yüre¤i küt küt çarp›yormufl.(Aziz Nesin)


-den, -e durum eklerini art arda alarak öbekleflen deyim de¤erli ikilemelerleikizlemeler de birer belirteç olur:

Havadis kulaktan kula¤a yay›lm›fl. Tepeden t›rna¤a ›sland›m. ...

-den...-e belirteci, yerine göre, zaman ve yer anlamlar›nda kullan›labilir.

Yans›malardan türemifl eylemlerin kökleri de yinelenir:... kalkmamak için homur homur homurdan›yordu.

(Eflk›ya ‹ninde, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

Yinelenmifl, ikileflmifl dilek-flart kipleri de “ancak” anlam›nda durum belirteciolur:

Bu gemi alsa alsa saatte yirmi mil yol al›r. ...

Gösterme ve Tan›tma Belirteci:‹flte, eylemi göstererek kesinlefltirir:Arad›¤›n›z ev iflte karfl›dad›r. Bak iflte yaz›yorum. ...

Özneleri gösterirken yüklemi kesinlefltiren bir belirteç olur:‹flte Orhan geliyor. ‹flte biz bu hâle düfltük. ...

‹flte Anadolu’nun k›y› ve köflelerinde böyle baharlar, böyle cennetler sakl›d›r.(Refik Halit Karay)

Yinelemeli kullan›mlar, anlat›ma k›flk›rtma anlam› katar:‹flte sen, iflte gö¤süm, iflte hançer...

(Nesteren, Abdülhak Hâmit Tarhan)

Yüklemleri düflmüfl cümleler, k›zg›nl›k vurgusuyla, tonuyla söylenmeye elverifl-lidir:

‹flte bafl›m›n belas›!.. ‹flte yaramazl›¤›n sonu!..

Belirteçleri pekifltirirken yüklemlere de farkl› anlamlar katar:‹flte flimdi gelecek. ‹flte o zaman görürsün. ...

Cümle sonuna gelirse belirtme anlam› kesinleflir:Vermeyece¤im iflte!.. Geldim iflte!..

Kesinlik Belirteçleri:Elbet, elbette belirteçleriElbette gider gelen cihana.

(Fuzuli, XVI.)

Aç›lur elbet nesim-i nevbahar essün heleBend-i dil muhkem de¤il bend-i nikah›ndan senin.

(Nedim, XVIII.)

Elbette olur ev y›kan›n hânesi viran.(Ziya Pafla, XIX.)

örneklerinde görüldü¤ü gibi gitme, aç›lma, viran olma eylemlerinin olaca¤›n-dan kuflku b›rakm›yor, bu eylemleri kesinlefltiriyor:

... Vatandafl, herkesin bildi¤ini söylemekte elbette mahzur görmez.(Falih R›fk› Atay)


Mutlaka, flüphesiz, kuflkusuz sözcükleri de eylemin pekifltirilmesi, kesinlefltiril-mesi için kullan›l›r:

Mutlaka gitmeliyim. fiüphesiz hepimizden büyüktür. ...

Asla, eylemlerdeki olumsuzluk anlam›n› pekifltirmek ve kesinlefltirmek için kul-lan›l›r:

Kimseye asla minnet etmez. Kurnazl›k yap›yor; asla sezdirmiyor. ...

Hiç, olumsuzlu¤u pekifltirmek ve kesinlefltirmek için kullan›l›r:Do¤du¤umdan beridir âfl›k›m istiklale, Bana hiç tasmal›k etmifl de¤il alt›n lale.

(Mehmet Akif Ersoy)

“mi” soru ilgeci alm›fl olumlu eylemlere “herhangi bir zaman” anlam› katar:Hiç ava gittiniz mi? ...

Söyleyifl tonuyla belirtilince karfl›t› kastedilen sorulara pekifltirme anlam› katar:Hiç böyle fley olur mu? ‹nsan arkadafllar›n› unutur mu hiç? Hiç devlet ahlak bozuculu¤u eder mi?

(Dünya, Falih R›fk› Atay)

Sorulu cümlelerin yan›t›nda tek olarak kullan›l›r. Ögeleri düflmüfl bir cümleninyerini tutar. Vurgu ve tonla olumsuzluk anlam› pekiflir:

Bir fley anlad›n›z m›?Hiç! Hiçbir fley anlamad›m.Ne mi kazand›m? Bir hiç!..

Hiç olmazsa, hiç de¤ilse; “baflka bir fley olsa bile, en az, bari” gibi anlamlarlayüklemleri belirginlefltirerek durum belirteci olur:

Hiç olmazsa günde bir iki kez soka¤a ç›kar.Hiç de¤ilse ben, bu kitaplar› okudum. ...

Gerçekten, “gerçek olarak” anlam›yla yüklemi kuvvetlendirir.

Ne olursa olsun, söze kesinlik katar:Ne olursa olsun gidece¤im. Verdi¤im sözden, ne olursa olsun, dönemem. ...

Dilek Belirteçleri:Keflke, bari, tek sözcükleri; “hiç olmazsa” ve benzeri anlamlarla kullan›l›r:Keflke ben de o günleri görseydim. Keflke bu ifle bafllamasayd›m. ...

Umma Belirteçleri:Umar›m ki, umulur ki, inflallah, Allah kerim... sözleri cümleye umma anlam›

katar:Bu ifl, umar›m ki yar›da kalmaz. ‹nflallah sona erer.Allah kerim, her fleyin kolay› bulunur. ...

Olas›l›k Belirteci:Belki, “olabilir, umulur, ihtimal ki, galiba” anlamlar› katarak eylemi pekifltirir:Ben flairim o kamet-i mevzunu do¤rusu Sevmem desem de belki yalan söylerim sana.

(Nedim, XVIII.)


Affeyleyelim ki belki bilmez. Bir sürçen at›n bafl› kesilmez.

(fieyh Galip, XV.)

Yumuflak bafll› isem kim dedi uysal koyunum; Kesilir belki fakat çekeye gelmez boyunum.

(Mehmet Akif Ersoy)

Do¤acakt›r sana vadetti¤im günler Hakk’›n;Kim bilir belki yar›n, belki yar›ndan da yak›n.

(Mehmet Akif Ersoy)

Yineleme Anlaml› Belirteçler:Yine, gene sözcükleri; bulunduklar› cümlenin yüklemini yineleme anlam›yla

belirtince belirteç olur:Eyvah bu baziçede bizler yine yand›k.Zira ki ziyan ortada, bilmem ne kazand›k.

(Ziya Pafla, XIX.)

Her sabahki gibi ortal›k gene ya¤mur içinde.(Kavak Yelleri, Reflat Nuri Güntekin)

Tekrar;Tekrar anlad›m ki yolsuz bir ülkede terakki nam›na hiçbir ifl görmeye, hele ilk

tahsil mecburiyetini baflarmaya imkân yoktur.(Refik Halit Karay)

Kolumun a¤r›s› dün akflam geçer gibi oldu¤u hâlde bu sabah tekrar bafllad›.(Kavak Yelleri, Reflat Nuri Güntekin)

Bir daha, bir kez (kere) daha, befl defa, bin defa belirteçleri de eylemin yine-lendi¤ini, yinelenece¤ini anlatmak için kullan›l›r:

Bu y›l Ankara’ya üç kere gittim. ...

Çok kez (kere), ikide bir sözleri eylemdeki yinelenifle belirtilmeyen bir s›kl›kanlam› katar:

‹kide bir otomobili durduruyor, orman›n zevkini ç›karmaya çal›fl›yordum.(Refik Halit Karay)

Çok kez (kere) karfl›lafl›r; konuflmadan geçeriz.‹ki günde bir bize gelir. ...

“‹kide bir, günde bir...” sözleri;• Belirtisizlik anlam›yla eylemin yinelendi¤ini göstermek için kullan›l›nca durum belirteci

olur.• Zaman anlam› daha belirgin ise zaman belirteci olur.

Ara s›ra, arada s›rada, baz› kere, baz› defa, baz› baz›, kimi kere, kimi kez söz-leri ve söz öbekleriyle “bazen” sözcü¤ü; belirtilmek istenen yinelenifle seyreklikanlam› katmak için kullan›l›r:

Neticeden korkmufltu, ara s›ra sertelmeye çal›fl›yordu.(Reflat Nuri Güntekin)


“Kez” eski metinlerde, “gez”yineleme belirteci olarak s›kkullan›lm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yan›t (Cevap) Belirteçleri:Sorulara karfl›l›k olarak kullan›lan sözcüklerdir. Eylemleri çeflitli yönlerden pe-

kifltirir. Bu görevde kullan›lan söz say›s› çoktur: evet, elbet, elbette, pekiyi, flüphesiz,kuflkusuz, hay hay, olur; hay›r, yok, asla...

- Siz mi yazacaks›n›z?- Evet. = (Ben yazaca¤›m.)

- Yar›n gelecek misiniz?- Elbette.

Bu görevde baflka sözcükler de kullan›l›r:- Siz de böyle mi düflünüyorsunuz?- Tamam›yla, herhâlde, tabi...

- Paray› verecek misiniz?- Hay›r. = (Paray› vermeyece¤im.) ...

“Evet, hay›r” sözcükleri baflka hangi görevlerde kullan›l›r?

Ülefltirme Belirteçleri:Yinelenen, ikileflen ya da ikizleflen ülefltirme say›lar› da eylemlerden önce ge-

lirse nitelik anlaml› durum belirteci olur:Arabalara üçer üçer binmifller. Masalarda dörder befler oturuyorduk. Elmalar› teker teker toplad›lar. ...

Yukar›daki belirteçlerin d›fl›nda -ce, -cesine yap›l› sözcükler de eylemi niteleye-rek durum belirteçleri olurlar: insanca yaflamak ; mertçe, erkekçe ölmek ; ak›ll›caifl yapmak...

Kavga edercesine ba¤›r›yor; delicesine kofluyorlard›...

Köylüler ta karfl›ma ba¤dafl kurmufllar, konuflmaya f›rsat arayarak sab›rs›zcabekliyorlard›.


Art›k sözcü¤ü de eylemin gecikmeden yap›lmas›n›n gerekli oldu¤unu göster-mek için kullan›lan bir durum belirtecidir. Yüklemden sonra gelirse sab›rs›zl›k, da-yan›lmazl›k anlam› pekiflir:

Art›k keseyim yeter figan›;Ervaha dokunmas›n ziyan›.Bu ah ki candan eyliyor cûfl. Art›k an› kendim eyleyim gûfl.Art›k kalay›m sükût içinde Fikretmek için o yâr-› can›.

(Makber, Abdülhak Hâmit Tarhan)

Yeter art›k! Sus art›k! B›kt›m art›k! Bittim art›k! ...

Azl›k -Çokluk BelirteçleriS›fatlar›, eylemleri ve kendi türünden olanlar› nicelik, azl›k - çokluk bak›m›ndank›san ya da pekifltiren sözcüklerdir. Bafll›calar› flunlard›r:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Eflitlik belirteci: Kadar ilgeci, kendinden önce gelen sözcüklerle öbekleflereks›fatlara eflitlik anlam› katarak belirteç göreviyle kullan›l›r.

Melek kadar uslu çocuk Tüy kadar hafif çanta ...

Senin bugün cennet kadar güzel vatan›n var.(Tevfik Fikret)

Eyleme de nicelikle ilgili eflitlik anlam› katar: ‹ki saat kadar yürüdünüz. Befl yüz metre kadar kofltuktan sonra yar›fl› b›rakt›. Bu kadar düflünmeyiniz. ...

O kadar... ki... biçiminde kullan›l›nca eflitlikten s›yr›larak s›fata ve eyleme s›n›r-s›z bir afl›r›l›k anlam› katar:

O kadar güzel ki... Dün o kadar yoruldum ki... O kadar çal›flkand›r ki...

‹nsano¤lu o kadar garip bir mahlûktur ki yüz verdikçe fl›mar›r. fi›mard›kça yüzbulacak olursa daha ziyade fl›mar›r. Cihan an›n esiri olsa, ezmek için cihan›n ha-ricinde ahrar aramaya kalk›fl›r.

(Ahmet Mithat)

Sorulu cümlelerde de bu kadar, o kadar sözlerinin temel anlam›, eflitlik olmak-la birlikte söyleyifl tonuyla afl›r›l›¤a kaymaya elveriflli olur:

O kadar uyunur mu? Bu kadar yaramazl›k görülmüfl müdür? ...

Üstünlük belirteci : Daha, s›fatlar› ve belirteçleri üstünlük derecesine ç›kar›r:Ondan daha iyi bir insan bulunmaz.Daha önce geldim.Daha çal›flkan bir ö¤renciBu kalemi be¤endim; ama daha güzel bir kalem isterim. ...

ile (-le) ilgeciyle öbekleflerek belirteç göreviyle kullan›lan adlara üstünlükanlam› katar:

Ellerini bu sefer daha fliddetle çarpt›...(Yakup Kadri Karaosmano¤lu)

Eylemlere “henüz, baflka” gibi çeflitli anlamlar katar: Daha uyanmad›. Daha ne istiyorsunuz? Bir saat daha beklemeli.‹ki lira daha vermelisiniz. ...

“Daha” sözcü¤ü “henüz” anlam›nda kullan›l›yorsa zaman belirteci olur. Daha, toplamaiflleminde de say›lar›n birbirine kat›lmalar›n› anlatmaya yarar:‹ki, befl daha yedi eder. Sekiz, üç daha on bir, dört daha on befl eder.

-den durum ekiyle çekimlenen adlarla tamlanm›fl kimi s›fatlarda da üstünlükanlam› bulunur:

Minareden uzun kavakKardan beyaz çamafl›r Kap›dan genifl pencere...


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



En üstünlük belirteci: En, s›fatlar› en üstünlük derecesine yükseltir: en fleref-li millet, en yak›n arkadafl...

En güzel çiçek güldür. En yüksek tepeye ç›k›yorduk.

En âciz, en felekzede millet, kad›nl›¤› hemflire-i cehalet edendir!....(Tevfik Fikret)

Bölü¤ün en çal›flkan eri Yalç›n’d›r. ...

Afl›r›l›k belirteçleri: Afl›r›l›k, gere¤inden fazlal›k anlam› veren belirteçlerdir:Çok, pek, gayet...

Pek sevimli bir kuzu ald›m. ...

Bolu’dan itibaren flose gayet meskûn ve refahl› bölgeden, Düzce ile Hendek’tengeçiyor.

(Refik Halit Karay)

Bu belirteçler, niteleme s›fatlar›n› afl›r›l›k derecesine yükseltir. Eylemlere de afl›-r›l›k anlam› katar:

Çok yoruldum. Pek usanm›fl. Pek çok sevineceksiniz. ...

Afl›r›l›k belirteçleri yinelenince anlam daha da pekiflir:Pek, pek iptidai milletlere yaraflacak olan bu zilletten Türklü¤ün toplulu¤unu

kurtaral›m.(Dünya, Falih R›fk› Atay)

Bu belirteçlerle “en” aras›nda anlam ayr›m› vard›r. Karfl›laflt›ral›m:Orhan, s›n›f›n en çal›flkan ö¤rencisidir.Orhan, pek çal›flkan ö¤rencidir.Birinci cümlede bir k›yaslama, bir ölçümleme fark› vard›r. ‹kinci cümlede ise

Orhan’›n çal›flkanl›¤› baflkalar›n›nkiyle karfl›laflt›r›lmam›flt›r. Terimleri de buna göreverilmifltir.

Fazla;Fazla zay›f ve flahsiyetsiz insanlardan hofllanmam.

(Ruflen Eflref Ünayd›n)

“Fazla” ile “pek, çok” aras›nda önemli kullan›m ayr›m› vard›r:Orhan bugünlerde çok çal›fl›yor. Kitaplar›m›z›n çoklu¤uOrhan bugünlerde fazla çal›fl›yor. Kitaplar›m›z›n fazlal›¤› ...

Örnekler gösteriyor ki “fazla” sözcü¤ünde gereksizlik, ondan da ileri zararl›l›kanlam› vard›r. Bu anlam özelli¤ini göz önünde bulundurarak “fazla” sözcü¤ünüyanl›fl kullanmaktan kaç›nmak gerekir.

Arapçadan Türkçeye geçen fevkalade, harikulade gibi birleflik deyimler de afl›-r›l›k belirteci olarak kullan›l›r.

Refik Halit Karay, son yaz›lar›ndan birinde bu yabanc› deyimler yerine “olas›-ya” sözcü¤ünü kullan›r:

Etraf›, da¤lar›n en ormanl› ve en güzel biçimleriyle uzaktan çevrilmifl yayvan,ufak; lakin olas›ya sevimli ve refah bir kasaba (Bolu)... Ne güzel da¤lar onlar. Mefl-hur Bo¤aziçi parklar› gibi muhtelif a¤açlarla kapl›, olas›ya gölgelik...


“Eksik” s›fat› eyleminiteleyince “fazla”n›n karfl›t›olur:Sat›c› elmay› eksik tartm›fl;paray› da eksik alm›fl.

Bu anlamda “alabildi¤ine” sözcü¤ü de kullan›labilir. “Çok” belirtecinin karfl›t›olan “az” sözcü¤ü de afl›r›l›k anlam›ndad›r. Yukar›da s›ralanan bu belirteçler ey-lemlere de afl›r›l›k anlam› katar:

Çok oturduk. Pek üzüldüm. Fazla konuflur. Bu gece az uyudu. ...

Daha çok, en çok, pek çok, daha fazla, en fazla, pek fazla, daha az, en az, çokaz biçiminde öbekleflmifl belirteçler de kullan›l›r. Bu öbeklerdeki sözcüklerin herikisi de belirteçtir. Birinciler ikincileri pekifltirmektedir. Bu öbekler, di¤er belirteç-leri de pekifltirebilirler:

‹fle çok erken bafllar›z. En geç ayr›lan da biziz. Hemen flimdi geldi. Koyu siyah bir palto giymiflti. Pek yorgun görünüyordu. Konuflmay› biraz k›sa tutsak...

Dilde titizli¤e önem verenler, bu belirteçlerle pekiflerek öbekleflmifl belirteçlerigelifligüzel kullanmaktan çekinirler. Do¤rusu da budur. Her belirtecin anlam özel-li¤ini göz önünde bulundurmak gerekir.

Afl›r›l›k belirteçlerinden baz›lar› küçültme ekleri al›r:Çokça, fazlaca;Orhan’› çokça üzgün gördüm. Fazlaca yorgundu da...

Az›c›k;Bolu’ya inifl az›c›k daha kolay oldu.Bolu, zelzele felaketinden sonra kendisini az›c›k toplam›fl.

(Refik Halit Karay)

Biraz sözcü¤ü de s›fatlar›n, eylemlerin anlamlar›n› s›n›rlar:Biraz çarp›kt›. Biraz yürüdüm.

Ta;Cedvel-i Sim içre âdem binse bir zevrakçeye ‹stese mümkün var›lmak cennetin ta yanma.

(Nedim, XVIII.)

Merdivenleri t›rmand›k, ta üst kata ç›kt›k.(Gecelerim, Ahmet Rasim)

Toros da¤lar›n›n etekleri ta Akdeniz’den bafllar.(‹nce Memet, Yaflar Kemal)

Ta A¤r›’n›n tepesinde aram›fllar bu kal›nt›lar›....

Örnekler gösteriyor ki “ta” belirteci, -den ve -e, kimi kez de -de eki alm›fl tüm-leçlerin bafl›na geliyor; eylemin bafllang›c›na, bitimine, yerine, uzakl›k ve yak›nl›k-ta “en son” anlam›n› kat›yor.

“Kendi” ad›l›n› pekifltirdi¤i örnekler de vard›r:‹flte ta kendisi...

Soru BelirteçleriSoru belirteçleri, yüklemleri ve s›fatlar› soru yoluyla k›san ya da pekifltiren sözcük-lerdir.

NeNe bak›yorsun? O adam buralarda ne dolafl›p duruyor?


“Ne” sözcü¤ü s›fatlara, ses tonuyla pekiflen bir afl›r›l›k anlam› katar; eylemlerede de¤iflik anlaml› soru anlam› katar.

Ne, “etmek, eylemek, olmak” yard›mc› eylemleriyle “idi, imifl, ise, -dir” ek ey-lemlerine bir ön ek gibi bitiflir:

Ben bana zulmeyledim ettim günah Neyledim nettim sana ey padiflah.


Kendin ald›rd›n gönül noldun ne hal olmufl sana?(Nedim, XVIII.)

Neydi, neymifl, nedir, neyse...

Nas›lBu kayguya yürek nas›l dayans›n?

(Recaizade Ekrem)

Rüzgârl› engin denizden, kuytu bir orman köflesindeki avuç kadar gölün dur-gunlu¤u nas›l istenebilir?

(Refik Halit Karay)

Nas›l düfltün bu titreflimli bo¤untuya?(O¤uz Kâz›m Atok)

Niçin (ne için)Beni niçin arad›n›z? Niçin erken ç›k›yorsunuz? Niçin gelmiyor?Bana niçin karamsar oldu¤umu soranlar var. Ben karamsar de¤ilim, realistim.


Atatürk, Yalova’ya ne zaman, niçin gelmiflti?..(Atatürk’ün Hastal›¤›, Ruflen Eflref Ünayd›n)

Ne diye öbe¤i de anlat›ma piflmanl›k sorusu katan bir belirteç görevindedir:Ne diye bu ac›kl› hat›rlara sapt›m? ...Ne biçim, yüklemlere “nas›l” anlam›n› kat›nca belirteç olur:‹lim ilim bilmektir ‹lim kendin bilmektir. Sen kendini bilmezsen Ne biçim okumakt›r?


NiceBu binay› nice gördüler?

(Evliya Çelebi, XVII.)

Yukar›da s›ralanan soru belirteçleri yüklemlere, birbirine yak›n anlamda soru-lar katmaktad›r.

HaniHani bir gün seninle Topkap›’dan Geliyorduk; yol üstü bir meydan,Bir ç›nar gördük...

(Haluk’un Veda›, Tevfik Fikret)


Hani çay gelmedi yahu?..(Mehmet Akif Ersoy)

“Hani”nin soru anlam›ndan s›yr›larak “de¤il” sözcü¤ünü ve olumsuzluk kavra-m›n› çeflitli anlamlar katarak pekifltirdi¤i de olur:

Hani tafl atmak için de¤il de ortal›¤› neflelendirmek için bir f›kra anlatay›m.(Falih R›fk› Atay)

“Ya” ünlemiyle uzam›fl olan “hani ya” an›msatma belirteci olur: Hani ya sen geçen gün bana, “Gelirim.” demifltin, niçin gelmedin?

Ne kadar, s›fatlara ve eylemlere sorudan çok abart› ve nicelik anlamlar› katarakpekifltirir:

Ne kadar tatl› konufluyordu. Bu da¤ ne kadar yüksekmifl. Ne kadar arad›m sizi. Ne kadar zengin olsa da...

Koflul BelirteciE¤er, koflullu yüklemleri pekifltirir. Konuflma dilinde “flayet” sözcü¤ünün de bu an-lamda kullan›ld›¤› görülür:

E¤er demokrasiye inan›yorsak ve memlekette bir hürriyet rejimi kararlaflt›rma-s›n› istiyorsak bir fleref terbiyesine ihtiyac›m›z vard›r.


E¤er be¤enmiyorsa almas›n. fiayet be¤enmiyorsa almas›n. O gelmezse e¤er biz yapar›z. O gelmezse flayet biz yapar›z. ...

Di¤er BelirteçlerS›ras›yla, bütünüyle, dolay›s›yla, hakk›yla durum belirteci olarak kullan›labilir.‹yelik eki alm›fl “vaktiyle” sözcü¤ü de “ile” ilgeciyle kaynaflarak belirteç olarak kul-lan›lmaktad›r:

Vaktiyle baban kimseye minnet mi ederdi?(Tevfik Fikret)

Afla¤› yukar›, say› s›fatlar›na “tastamam de¤il, ona yak›n...” anlam›yla belgisiz-lik katar:

Afla¤› yukar› iki y›l önceydi. O gün, afla¤› yukar› elli lira harcad›k. ...

fiöyle böyle sözü de ayn› görevde kullan›l›r:fiöyle böyle k›rk y›ll›k gazeteciyim.


“fiöyle böyle bir adam” tamlamas›nda ise “iyi de¤il, kötü de de¤il, orta” anlam›n-dad›r.

Yinelenen soru s›fat› ve ad›l› “ne”ler, ses tonuyla beslenince soru anlam›ndans›yr›larak anlat›ma afl›r›l›kla ilgili çeflitli anlamlar katar, belirteç olur:

Koridor çocuk bahçesine döndü. Ne kovalamacala, ne saklambaçlar...(Refik Halit Karay)


BEL‹RTEÇLER‹N YAPILARI

Belirteçlerin yap›lar›n› analiz etmek

Yap›lar›na göre belirteçler befl grupta incelebilir:• Yal›n belirteçler• Türemifl belirteçler• Birleflik belirteçler• Öbekleflmifl belirteçler• Deyim biçiminde belirteçlerYal›n belirteçler: dün, yar›n, geç, az, çok, en, hep...Türemifl belirteçler: flimdicik, önce, ans›z›n, akflamleyin, ö¤leyin...Birleflik belirteçler: bugün, ilk önce, biraz, b›ld›r (= bir y›ld›r)...Öbekleflmifl belirteçler: hemen flimdi, güzel güzel...Durum eki alm›fl adlar›n ilgeçlerle öbekleflmesinden oluflan söz kal›plar› da vard›r:Sabaha karfl› uyand›m. Akflama de¤in bekledik. Gece yar›s›na do¤ru geldi. ...Bu öbekler, biçim bak›m›ndan, cümlede ilgeç tümleçleri; anlam bak›m›ndan

belirteç tümleçleri say›l›r.Deyim biçiminde belirteçler: ikide bir, arada s›rada, er geç...


3A M A ÇN


Belirteçleri tan›mak ve belirteç türlerini s›n›flan-d›rmakS›fatlar›n, eylemlerin ya da görevce kendine ben-zeyen sözcüklerin anlamlar›n› belirten ya da k›-s›p s›n›rlayan sözcüklere belirteç denir.Belirteçler görevleri bak›m›ndan çeflitlere ayr›l›r:• Zaman belirteçleri • Yer-yön belirteçleri • Durum belirteçleri • Azl›k-çokluk belirteçleri • Soru belirteçleri • Koflul belirteci

Belirteç türlerinin özelliklerini ve kullan›m yerle-rini belirlemekZaman belirteçleri: Eylemlerin sonsuz zaman-lar›n› s›n›rlar: flimdi, bugün, yar›n, dün, önce,sonra, flimdilik, hemen, demin, derhal, ans›z›n,biraz önce, biraz sonra, erken, geç, henüz, hâlâ,daha, ikide bir, arada bir, her zaman...Yer-yön belirteçleri: Eylemlerin yerlerini ve yön-lerini gösteren sözcüklerdir: üst, alt, ön, arka, art,sa¤, sol, yak›n, uzak, ›rak, yukar›, afla¤›, d›flar›,ileri, içeri, geri, yan, öte, yan› s›ra, ard› s›ra...Durum belirteçleri: S›fat›, eylemi niteleyen;eylemin nas›l yap›ld›¤›n›, ne durumda oldu¤u-nu belirten sözcüklerdir, say›lar› ve çeflitleri çok-tur: aç›k sar› çiçekler, koyu kahverengi bir pal-to; güzel düflün-, iyi hisset-, kolay kurtul-, sa¤-lam bas-, e¤ri otur-, do¤ru söyle-, erken kalk-,yorgun görün-, temiz tut-, teker teker topla-,kavga edercesine ba¤›r-; evet, elbet, elbette, pe-kiyi, flüphesiz, kuflkusuz, hay hay; hay›r, yok,asla; ara s›ra, arada s›rada, baz› kere, baz› de-fa, baz› baz›, kimi kere, kimi kez, çok kez, birdaha, tekrar, yine; belki, umar›m ki, umulur ki,inflallah, allah kerim; gerçekten, hiç, ne olursaolsun, asla, mutlaka, flüphesiz, kuflkusuz...Azl›k-çokluk belirteçleri: S›fatlar›, eylemleri vekendi türünden olan sözcükleri nicelik, azl›k-çokluk bak›m›ndan k›san ya da belirten sözcük-lerdir: daha, en, pek, pek çok, gayet, fazla, çokça,az›c›k, fazlaca, ta...Soru belirteçleri: Yüklemleri ve s›fatlar› soruyoluyla k›san ya da belirten sözcüklerdir: ne, na-s›l, niçin, ne biçim, nice, hani, ne kadar...Koflul belirteci: Koflullu yüklemleri pekifltirensözcüklerdir: e¤er, flayet.

Belirteçlerin yap›lar›n› analiz etmek

Yap›lar›na göre belirteçler befl çeflittir:• Yal›n belirteçler: dün, yar›n, geç, az, çok, en,

hep...

• Türemifl belirteçler: flimdicik, önce, ans›z›n,

akflamleyin, ö¤leyin...

• Birleflik belirteçler: bugün, ilk önce, biraz, b›l-

d›r (= bir y›ld›r)...

• Öbekleflmifl belirteçler: hemen flimdi, güzel

güzel...

• Deyim biçiminde belirteçler: ikide bir, arada

s›rada, er geç...

Durum eki alm›fl adlar›n ilgeçlerle öbekleflmesin-den oluflan söz kal›plar› da vard›r: sabaha karfl›,

akflama de¤in, gece yar›s›na do¤ru...

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. “yanl›fl” sözcü¤ü, afla¤›daki cümlelerin hangisindeötekilerden farkl› bir görevde kullan›lm›flt›r?

a. Testteki yanl›fl soruyu ilk ben fark ettim.b. Size yanl›fl telefon numaras› vermifller.c. Bana göre sen yanl›fl düflünüyorsun.d. Yalan yanl›fl sözlerle beni oyalama!e. Bunlar› konuflmak için yanl›fl zaman seçmifl.

2. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde soru anlam› bir be-lirteçle sa¤lanm›flt›r?

a. Daha çok ne tür kitaplar okuyorsun?b. Akflam bizimle sinemaya gelir misin?c. Nas›l bir ev hayal ediyorsun?d. Niçin benimle konuflmuyorsun? e. Orada kaç ay kalacaks›n›z?

3. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde eylemi durum yö-nünden tamlayan bir sözcük kullan›lmam›flt›r?

a. Konuflmalardan s›k›lm›fl olmal› ki odadan yavaflçaayr›ld›.

b. Bu so¤uk havada buraya kadar zor geldik.c. Bu y›l k›fl mevsimi çok sert geçti.d. Sorular›m›z› kolayca yan›tlad›.e. San›r›m eve biraz geciktik.

4. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde ikileme farkl› gö-revde kullan›lm›flt›r?

a. ‹çim tir tir titriyor.b. Uzun uzun bakt› gözlerimin içine.c. Yerli yersiz konuflup durma.d. Saçma sapan sözler duymak istemiyorum.e. Düfle kalka geldik buralara.

5. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde soru anlam› belir-teçle sa¤lanm›flt›r?

a. Bu okula hangi yoldan gidilir?b. Buradaki notu kim ald›?c. Hiç yüre¤in s›zlamaz m›?d. Ben sadece duvardaki bir resim miyim?e. Nas›l tan›yamad›n beni?

6. “Cengiz geçen sene okula umutla bafllam›flt›.”Yukar›daki cümlede afla¤›dakilerden hangisi yoktur?

a. Özel adb. Zaman belirtecic. Yer-yön belirtecid. Durum belirtecie. S›fat

7. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde belirteç kullan›l-

mam›flt›r?

a. S›ms›cak bir gülümseme vard› yüzünde.b. Önce içeri gir, sonra konufl.c. Akflam vakti gel gizlice.d. Oldukça büyük bir odas› var.e. Dostlarla da ayr›ld› yollar›m›z bir bir.

8. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde azl›k-çokluk belir-teci kullan›lm›flt›r?

a. fiimdiye kadar ne yapt›n?b. Oldukça çal›flkan bir ö¤renciydi.c. Ne diye bak›yorsun?d. Ona güzel bir kitap seçtim.e. A¤›r a¤›r yürüyordu.

9. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde eylemin gösterdi¤isonsuz zaman bir belirteçle s›n›rlan›p belirtilmemifltir?

a. Hava iyice karard›, ya¤mur ya¤acak.b. Sabahleyin buradan otobüse binece¤im.c. Vapur, biraz önce hareket etti.d. Buras› on y›l önce harabeymifl.e. Bu hediyeyi bize dün vermiflti.

10. Afla¤›dakilerden hangisinde “aç›k” sözcü¤ü, türüyönünden ötekilerden farkl›d›r?

a. Aç›k havada biraz yürüyelim.b. Aç›k kap›dan içeri girmifl kedi.c. Ne söyleyeceksen aç›k söyle.d. Pazar günü çok arad›k; ama aç›k bir yer bulmad›k.e. Ben yaz›n daha çok aç›k renkleri tercih ederim.



Türkçeye Sorumlulu¤umuz

Dilin en önemli özelli¤i, kuflkusuz, düflünme arac› ol-mas›d›r. Bu ba¤lamda düflünmeyi ç›kar›mlar yap›lmas›,kavramlar ve önermeler aras›nda ba¤lant›lar kurulmas›,derin ve yarat›c› düflünceler üretilmesi, özellikle soyutkavramlar›n özümsenmesi olarak alg›lamak gerekir.Gerçekten yetersiz ve karmakar›fl›k bir dille duru birdüflünceye var›lmas› olanaks›zd›r. Bir toplumu ulus ya-pan niteliklerin en güçlüsü dildir. Toplumun pek çoközelli¤i, yaflay›fl›, gelenekleri, dünya görüflü, yaflam fel-sefesi, inançlar›, bilim-teknik ve sanata olan katk›lar› di-lin geliflmifllik düzeyinden etkilenir ve o toplumun dili-ne yans›r.Mümtaz Soysal’›n “Yabanc› dil ö¤renmenin kaç›n›lmazbir gereklilik durumuna gelmifl olmas›, anadili koruma,gelifltirme ve yüceltme diye bir ulusal görev yaratm›flt›r.Yoksa yaln›z Türkçe de¤il Türkçeyle birlikte bütün birkimlik de yitip gidecek.” kayg›s›n› dile getirmesi boflu-na de¤ildir. W. Von Humboldt’a göre “Düflünceyi yara-tan ve ileri götüren dildir. Dilin engellendi¤i yerde dü-flünce de engellenmifl olur.” Dolay›s›yla ancak dilinioluflturan, yücelten bir ulus gerçek bir düflünce etkinli-¤i gösterebilir. Dili ilkel kalm›fl bir ulus kültür yaflam›n-da da ilerleme gösteremez.Do¤an Aksan “Bu benim anadilim, bir denizdir. Derin-li¤iyle, gözün eriflemeyece¤i geniflli¤iyle, s›n›rs›z gücü,güzellikleriyle...” diyerek sevgiyle tan›ml›yor Türkçeyi.Türkçenin yüksekö¤retim ve bilimsel etkinlikler içinyetersizli¤inden söz edilemeyece¤i y›llard›r bu alanlar-da Türkçe olarak yürütülen çal›flmalardan (227. y›l›n›Türkçe ö¤retimle sürdüren ‹TÜ’den) aç›kça ortadad›r.Bedia Akarsu da bu görüflü destekliyor : “Felsefenin engüç anlafl›l›r konular›n› bile rahatl›kla iflleyen felsefeci-lerimiz az de¤il, bilim adamlar›m›z herkesin rahatl›klaanlayabilece¤i terimler ve sözcüklerle dile getiriyorlararaflt›rmalar›n›n sonuçlar›n›.” Dil uzman› Ömer Demircan konuya flu sözlerle aç›kl›kgetirmeye çal›fl›yor : “Türk dili gerek yap›sal olanaklar›gerekse anlamlama ve türetme vars›ll›¤› (zenginli¤i) ba-k›m›ndan her düzeyde ö¤retim ve her alanda bilimselanlat›ma yetecek ölçüde geliflmifltir.” Bu görüfllere karfl›l›k, Türkçenin ö¤retim ve bilim diliolarak yetersizli¤ini ileri sürenler de vard›r. Bu sav›ndo¤ru oldu¤u varsay›l›rsa yap›lmas› gereken Türkçeyiö¤retim ve bilim alan›nda kullan›p iflleyerek ö¤retim vebilim dili olarak güçlendirmektir. Çünkü bir dilin yeter-

sizli¤i de¤il, ifllenmeyen bir dilin geliflememesi, zay›fla-mas› giderek evde ve sokakta basit bildiriflimler içinkullan›labilen k›s›tl› bir dil durumuna gerilemesi sözkonusudur.Bana göre, Türkçenin ö¤retim, bilim ve kültür dili ola-bilmesi konusunda ö¤retim üyelerinin ve bilim adamla-r›n›n önemli görev ve sorumluluklar› bulunmaktad›r.Atatürk’ün dil devriminin temel amac› da Türkçeyi ö¤-retim ve bilim dili olarak güçlendirmektir. Bu nedenle,Türkçeyle ilgili her türlü tart›flman›n yarar›na inanmak-la birlikte, dikkatleri yaln›z sözcükler üzerine yo¤unlafl-t›rman›n yerindeli¤i tart›fl›labilir. As›l olan düflüncelerinen anlafl›labilir ve etkin biçimde, Türkçenin kurallar›ylave özellikleriyle aç›klanabilmesidir. Bu yaklafl›m içindeolabildi¤ince Türkçe sözcükler kullanman›n dahauyumlu ve güzel; dinlenmesi, okunmas› zevk veren,üstelik yaln›z seçkinlerin de¤il herkesin anlayabilece¤ibir anlat›m sa¤layaca¤›ndan kuflku duymuyorum. Böy-le bir çabada birleflme için hiçbir engel düflünemiyo-rum. Bu nedenle, seçkinler için yazma sav›nda olanla-r›n ‘bilim d›fl›’ yerine ‘gayri ilmi’ de de¤il yamal› bohça-y› uyumsuz renkteki ipliklerle tutturmay› ye¤leyerek“gayr› bilimsel” gibi bir söz kullanmalar›n› anlayam›yo-rum. Bütün yurttafllar›n Türkçe üzerine görüfl belirtmehakk› vard›r. Bilimcilerin bu hakk› yan›nda Türkçeninö¤retim ve bilim dili olarak vars›llaflmas›na ve güçlen-mesine çaba gösterme görev ve sorumluluklar› da bu-lunmaktad›r. Umuyorum ki bu anlay›flta ve Türkçe üze-rine konuflurken tutarl› ve sorumlu davranmaya özengöstermek gere¤inde görüfl ayr›l›¤›m›z olmayacakt›r.

Kaynak: Evren, Güngör http://mimoza.marmara.edu.tr/~avni/dersbelgeligi/dil/gungorevren.htm adresinden03.05.2009 tarihinde eriflilmifltir.


“

”


1. c Yan›t›n›z farkl›ysa “Durum Belirteçleri”bölümünü tekrar okuyunuz.

2. d Yan›t›n›z farkl›ysa “Soru Belirteçleri” bölümünütekrar okuyunuz.

3. e Yan›t›n›z farkl›ysa “Durum Belirteçleri”bölümünü tekrar okuyunuz.

4. d Yan›t›n›z farkl›ysa “Durum Belirteçleri”bölümünü tekrar okuyunuz.

5. e Yan›t›n›z farkl›ysa “Soru Belirteçleri” bölümünütekrar okuyunuz.

6. c Yan›t›n›z farkl›ysa “Yer-Yön Belirteçleri”bölümünü tekrar okuyunuz.

7. a Yan›t›n›z farkl›ysa “Belirteç” bölümünü tekrarokuyunuz.

8. b Yan›t›n›z farkl›ysa “Azl›k-Çokluk Belirteçleri”bölümünü tekrar okuyunuz.

9. a Yan›t›n›z farkl›ysa “Zaman Belirteçleri”bölümünü tekrar okuyunuz.

10. c Yan›t›n›z farkl›ysa “Durum Belirteçleri”bölümünü tekrar okuyunuz.

S›ra Sizde 1

-e kadar yerine; -e dek, -e de¤in de kullan›lmaktad›r. Busözlerin Türk edebiyat›nda örnekleri çoktur:Eder iran-zemini ta hudud-› Belh’a dek teshir

E¤er bir kerre ruhsat verse ti¤-i tiz-i üryana.

(Nedim, XVIII.)

Bister-i gamda gözüm giceler uyku görmez.

Ederim subha de¤in naleleri döne döne.

(Baki, XVI.)

Kimsenin ç›ras› tana dek yanmaz.

(Ülfeti, XIX-XX.)

Türk olan nimet-flinas olmak gerek

Var yeri gitsem mezar-› Türk’e dek.

(Muallim Naci, XIX.)

• Bölge a¤›zlar›nda ve eski yaz›nda -e kadar yerine-ecek, -acak’ta görülür: flimdiyecek, burayacak...

Vazifesini dibinecek görmüfltür.


S›ra Sizde 2

Alt alta yaz›lan cümleler anlamca farks›zd›r. Hepsindede birinci sözcükler eylemin yerle, yönle ilgisini belirti-yor; ancak biçimce aralar›nda fark vard›r:a. Birinci sat›rdaki “geri, afla¤›, yukar›, içeri” sözcükle-

ri yal›n durumdad›r ve yer-yön belirtecidir.b. ‹kinci sat›rdaki “geriye, afla¤›ya, yukar›ya, içeriye”

sözcükleri ise -e durum ekini ald›klar› için cümlededolayl› tümleç say›l›r, bu sözcükler birer add›r.

S›ra Sizde 3

Evet, hay›r sözcükleri bir san›y›, bir görüflü ve inan›fl› pe-kifltirme görevinde de kullan›l›r; anlat›ma canl›l›k katar:• Evet, onamada pekifltirici olur:

Bugün derin bir sayg› ve hayranl›k, yar›n bir hiçe

say›fl; hatta, evet hatta bir kötüleyifl, bir hor görüfl...

(Zoraki Diplomat, Yakup Kadri Karaosmano¤lu)

• Hay›r; kötü, sevimsiz, geri... düflünceleri çürütür,onaylamazken onlara karfl› olan inan›fllar› pekifltirir:Hay›r, ilerleyen Türkiye bir gerçek olacak. Hay›r,

Atatürk bofluna dünyaya gelmifl ve kara Türk kade-

rini bofluna de¤ifltirmifl olmayacak.

Hay›r, zaferlerimiz bir masal olmayacak...


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Banguo¤lu, T. (1990). Türkçenin Grameri, Ankara: TürkDil Kurumu Yay›nlar›: 528.

Ergin, M. (2004). Türk Dil Bilgisi, ‹stanbul: Bayrak Ya-y›nlar›.

Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (fiekil


Yaralan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Ad›llar› tan›yabilecek ve s›n›fland›rabilecek,Ad›llar›n cümledeki görevlerini saptayabileceksiniz.


• Ad›l• Kifli ad›llar›• ‹flaret ad›llar›• Belgisiz ad›llar

• Soru ad›llar›• ‹lgi ad›l›• ‹yelik ad›l›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

Türkçe Biçim Bilgisi Ad›llar

• ADILLAR• ADIL TÜRLER‹• ADILLARIN CÜMLEDEK‹

GÖREVLER‹


ADILLAR (ZAM‹RLER)

Ad›llar› tan›mak ve s›n›fland›rmak

O gitti, bilmem nereye? Galiba Plevne’ye gitti ve gelmedi; bir daha hiç gelmedi.Ben bundan yirmi sene evvel, bugün sizin oldu¤unuz gibi, ey aziz kardeflle-

rim, bir flehidin yetimi olmufltum; benimki de sizinkiler gibi hayat›n› barut duman-lar›na sarm›fl gitmiflti. Bugünkü siz, yirmi sene evvelki bensiniz; ben sizin hissiya-t›n›z›, bütün ruhunuzu bilirim... Ben o yaran›n samimi bir aflinas›y›m. O yaray›, se-viniz; o, sizin ebedi bir niflane-i iftihar›n›zd›r.

Söyledim, söyledim, çocuklu¤umun bütün kalb-i melülünü söyledim. Çünküherkes size vermek istiyor; ben sizden olmak, alan›n›za ifltirak etmek suretiyle sizindertlerinizden bir k›sm›n› almak istiyorum.

(Cenap fiahabettin)

Yukar›daki parçada italik harflerle dizilen “o, bu, ben, siz, herkes, nereye” söz-cükleri ve -ki; adlar› anlatmak için kullan›lm›flt›r:

o: An›lan kiflinin ad› yerine (babam) kullan›lm›flt›r. bu: ‹flaret edilmek istenen nesneyi, içinde bulundu¤u günü anlatmak için kul-

lan›lm›flt›r.ben: Söz söyleyeni, yaz›y› yazan› anlat›r.siz: Kendilerine söz söylenenleri anlat›r.herkes: Adlar› söylemekle bitmeyen ya da söylenmek istenmeyen kiflilerin hep-

sini birden anlatmaya yarayan sözcüktür.Adlar›n, ad öbeklerinin, bazen de cümlelerin yerini tutan ve ad gibi kullan›lan

sözcüklere ad›l ( zamir ) denir.

ADIL TÜRLER‹Ad›llar, yerlerini tuttuklar› varl›klara ve tutufl özelliklerine göre befle ayr›l›r: Kifliad›llar›, iflaret (im) ad›llar›, belgisiz ad›llar, soru ad›llar›, ilgi ad›llar›.

Ad›llar konusu ile ilgili daha genifl bilgiyi, Tahir Nejat Gencan’ ›n D‹LB‹LG‹S‹ (Ankara: TekA¤aç Eylül Yay›nc›l›k, 2007)adl› kitab›nda bulabilirsiniz.

Ad›llar

1A M A ÇN

Ad›l (Zamir): Cümledeadlar›n veya daha öncegeçmifl kavramlar›n yerlerinitutan sözcüklerdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kifli Ad›llar›Dil bak›m›ndan kifliler üçe ayr›l›r:

I. Söz söyleyen kifli, birinci kifliII. Kendisine söz söylenen kifli, ikinci kifliIII. An›lan kifli, üçüncü kifliSöz söyleyen kifli, cümleye kendi ad›n› katmaz; yerine ben der. ‹kinci kifliye ad›-

n› söylemedi¤imiz durumlarda sen deriz. Üçüncü kiflinin ad›n› söylemedi¤imiz yada yazmad›¤›m›z durumlarda o ad›l›n› kullan›r›z. Kiflilerin adlar› yerine kullan›lansözcüklere kifli ad›l› denir.

Ad›llar, adlar›n yerine kullan›ld›klar› için adlar gibi ço¤ullan›r ve durum ekleriyleçekimlenir. Kifli ad›llar›n›n ço¤ullanmalar› ve çekimleri Tablo 7.1’de gösterilmifltir:

- Siz de gelecek misiniz? = Sen de gelecek misin?- Biz öyle yerlere gidemeyiz. = Ben öyle yerlere gidemem.‹kinci tekil kifli ad›l› “sen”, söze nezaket ve sayg› katmak için “siz” olarak

kullan›l›r. “Ben” yerine “biz” kullan›lmas›nda da bir anlam fark› vard›r. Yukar›-dan bak›fl, ululanma, böbürlenme veya çekingenlik anlam› sezilir:

Biz, onun içindir ki iktidar elindeki kah›r ve lütuf imkânlar›n›n hür rejim-deki ölçülere indirilmesini istemiflizdir.


Bu güzel kitab› bana sen vermifltin, kardeflim.cümlesinde ise “sen” yerine “siz” dersek daha ince olur; fakat s›cak içtenlik

gider. ‹çtenli¤in üstün olaca¤› yerlerde “sen” yerine “siz” kullanmak; sözü, so-¤uk bir yapmac›kl›k havas› içine itebilir. Azarlamalarda, küçümsemelerde, k›z-g›n konuflmalarda da “sen” kullan›ld›¤› olur:

Belediye reisi azametle kalkarak:- Yalan söylüyorsun, dedi.Bakkal difllerini s›karak:- Sen flimdi görürsün, diye söylendi.

(Yakup Kadri Karaosmano¤lu)

Anlat›ma bir genellik, bir ö¤üt anlam› katmak istenince de “sen” kullan›labilir:Sana ›smarlad›lar m› bu yalan dünyay›Sen yar›n› düflünmezsen yar›n seni kim düflünecek?

(Nam›k Kemal)

Anlat›ma abart› katmak iste¤iyle birinci ve ikinci kifli ad›llar›n›n ço¤ullar› -lerekiyle bir daha ço¤ullan›r: sizler, bizler.

I. Kifli II. Kifli III. Kifli

Tekil Ço¤ul Tekil Ço¤ul Tekil Ço¤ul

Yal›n durum ben biz sen siz o onlar

-i durumu beni bizi seni sizi onu onlar›

-e durumu bana bize sana size ona onlara

-de durumu bende bizde sende sizde onda onlarda

-den durumu benden bizden senden sizden ondan onlardan


Tablo 5.1Kifli Ad›llar›n›nÇekimi

Ad›llar befl gruba ayr›l›r: Kifli ad›llar›‹flaret ad›llar›Belgisiz ad›llarSoru ad›llar› ‹lgi ad›llar›

Böyleleri bizlerden ›rak olsun. Biz çok iyiyiz; sizler nas›ls›n›z?...-ler ço¤ul eki alm›fl olan “siz” ad›l›n›n üçüncü kifli ad›l› gibi tümleyen olarak

kullan›ld›¤› olur: Sarp bir da¤ bölgesinde kad›nlar, sizlerin yurdunda erkeklerin ald›¤› vazifeler

görürler.(Zoraki Diplomat, Yakup Kadri Karaosmano¤lu)

Tanr› için; yurt, ulus, bayrak, sancak gibi kutsal varl›klar için de “sen” kullan›l›r:Ya ‹lahi ger sual etsen bana Budur anda cevab›m üfl sanaBen bana zulmeyledim ettim günah Neyledim nettim sana ey Padiflah.

(Yunus Emre XIII-XIV.)

Sen misin, sen misin garip vatan?(Vaveyla, Nam›k Kemal)

Ulu, yüce kiflilere coflkulu hitaplarda da “sen” kullan›l›r:Atam›zs›n sen, Ad›m›z senden,Yürür izinden Sana inanan.

(Atatürk, Hasan Âli Yücel)

Hangi durumlarda “siz” ad›l› yerine “sen” ad›l› kullan›l›r?

Ad Tamlamalar›nda Kifli Ad›llar›Benim evim, bahçem; bizim evimiz, bahçemiz,Senin evin, bahçen; sizin eviniz, bahçeniz,Onun evi, bahçesi; onlar›n evleri, bahçeleri...Kifli ad›llar› ad tamlamalar›nda ancak tümleyen olur. Kifli ad›llar›yla kurulan

tamlamalar, sözcüklerin ikisi de ek ald›¤› için, belirtili ad tamlamas›d›r. Birinci kifli ad›llar›yla kurulan tamlamalarda;Tümleyen eki: -imTümlenen eki: tekilde -(i)m, ço¤ulda -(i)miz’dir.‹kinci kifli ad›llar›yla kurulan tamlamalarda; Tümleyen eki:-inTümlenen eki: tekilde -(i)n, ço¤ulda -(i)niz’dir.Üçüncü kifli ad›llar›yla kurulan tamlamalarda di¤er ad tamlamalar›nda oldu¤u gibi;Tümleyen eki: -nunTümlenen teki: -i veya -si’dir.Kifli ad›llar›yla kurulan ad tamlamalar›ndaki tamlama ekleri, tablo 7.2’de

özetlenmifltir:Ad tamlamalar›nda tümlenen eklerinin düfltü¤ü de görülür:Bizim ev flu sokaktad›r. Sizin dükkân da buralarda m›d›r?...Kifli ad›llar›yla kurulmufl ad tamlamalar›nda tümleyen tekil kifli ad›l› kullan›lsa

da kullan›lmasa da tümlenenin ço¤ul kullan›lmas› anlat›ma sayg›, ululama anlam›katar:

Ö¤retmenim, kitab›n›z› getirdim. Verdi¤iniz ödevi de getirece¤im. Say›n Baflkan geliyor. Eflleri de gelecek...

835. Ünite - Ad› l lar

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Tümleyen “hepimizin, cümlemizin...” sözcükleri olunca tümlenenler iki biçimde olabilir:. Üçüncü kiflideki gibi -(s)i olur:Bu vatana gelen saadetlerde de felaketlerde de hepimizin hissesi vard›r.

(Bedii Faik)

. Birinci ço¤ul kiflideki gibi -(i)miz olur:Cümlemizin validemizdir vatan.

(Nam›k Kemal)

Bu mühim s›r ikimizin aras›nda kals›n.(Cad›, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

“Kendi” sözcü¤üKendimi kapt›rarak tekerle¤in sesine

Uzanm›fl›m kalm›fl›m yayl›n›n fliltesine. (Han Duvarlar›, Faruk Nafiz Çaml›bel)

Kendi evim, kendi kitab›n›z, kendi düflünceleri... söz öbekleri birer ad tamla-mas›d›r. “Kendi” sözcü¤ü tümleyendir.

Orhan’›n kendisi söyledi. Bu, sizin kendinizi ilgilendirir.

Ben, kendimi baflkalar›yla ölçmem.

Çeflmeden su doldurmaya gelen köyün genç ve orta yafll› kad›nlar› çok defa me-raktan kendilerini alamay›p yavafl yavafl, sessiz sessiz onun yan›na sokuldular,kulaklar›n› onun a¤z›na yanaflt›rd›lar.

(Panorama, Yakup Kadri Karaosmano¤lu)

Yukar›daki cümlelerde “kendi” sözcü¤ü tümlenendir ve flöyle çekimlenir:

“Kendi” sözcü¤ü flu cümlelerde pekifltirme görevindedir; özneyi pekifltirmek-tedir. Bu öbeklere pekifltirmeli özne ad› verilir:

Ben kendim söyledim. Siz kendiniz almad›n›z m›? O, kendisi götürecek...

Kifliler Tekil Ço¤ul

I. Kifli

II. Kifli

III. Kifli

kendi-m

kendi-n

kendi-si, kendi

kendi-miz

kendi-niz

kendi-leri

I. Kifli II. Kifli III. Kifli


Tümleyen kifli

ad›llar›n›n ekleri-im -im -in -in -nun -nlar›n

Tümlenen sözcüklerin

ekleri-(i)m -(i)miz -(i)n -(i)niz -i, -si -leri


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 5.2Kifli Ad›llar›ylaKurulan AdTamlamalar›ndakiTamlama Ekleri

Tablo 5.3Kendi Ad›l›n›n ‹yelikAd›lar›yla Çekimi

Bais-i flekva bize hüzn-i umumidir Kemal; Kendi derdi gönlümün billah gelmez yad›na.

(Nam›k Kemal)

“Kendi” sözcü¤ünden tümlenen ekinin düfltü¤ü örnekler de vard›r:Babur’un kendi flark›lar bestelemifltir.


“Kendi” sözcü¤ü durum eklerini araya gelen /n/ sesi yard›m›yla al›r: kendini,kendinde, kendinden, kendine. I. ve II. kiflilere ait tümlenen (iyelik) eki alm›flolanlar, durum eklerini ald›klar›nda bu özellik görülmez: kendimi, kendimde, ken-dinize, kendinizden...

Kifli Ad›llar›yla Kurulan Ad Tamlamalar›nda Tümleyenin Düflmesi(Benim) kardeflim geldi. (Sizin) yeme¤inizi getirdim. (Bizim) evimizin kap›s› aç›ld›. (Senin) kalemin nerede? Orhan’› gördüm, (onun) babas› iyileflmifl.Yukar›daki cümlelerde ad tamlamalar›ndan parantez içindeki tümleyenler at›-

l›nca anlat›mda bir eksiklik olmaz; çünkü tümlenen kardeflim, yeme¤iniz, evimiz,kalemin, babas› sözcüklerindeki -im, -iniz, -in, -s› ekleri; tümleyen ad›llar› aç›kçagösteriyor. Bu nedenle bu tümleyenlerin düflmesi, daha k›sa söyleme yoluyla an-lat›m› durulaflt›rd›¤› için tercih edilir:

O¤lum, onu gönlünce yaflat... Ölme fakat sen! (benim o¤lum) (Tevfik Fikret)

Bir canl› izin varsa yer üstünde silinmez... (senin izin)(Mehmet Akif Ersoy)

‹flaret (‹m) Ad›llar›Korkma; sönmez bu flafaklarda yüzen al sancak Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O, benim milletimin y›ld›z›d›r parlayacak! O, benimdir; o benim milletimindir ancak!

(Mehmet Akif Ersoy)

Son dizelerdeki “o” sözcükleri “al sancak” yerine kullan›lm›flt›r; iflaret anlaml›birer ad›ld›r.

“Bu, arkadafl›m; flu, dostum; o da kardeflimdir.” cümlesindeki “bu, flu, o” söz-cükleri de ad›ld›r.

‹flaret ad›llar›, parmakla gösterilen varl›klar›n adlar› yerine kullan›l›r. ‹flaret ad›l-lar›yla iflaret s›fatlar› ayn› sözcüklerdir: Bu, flu, o.

Bu kitaplar benimdir. fiu kalemi kaça ald›n›z? O çocu¤a veriniz. Bunlar benimdir. fiunu kaça ald›n›z? Ona veriniz...Yukar›daki ilk üç örnekte “bu, flu, o” sözcükleri “kitap, kalem, çocuk” adlar›n›

iflaretle gösterdikleri için birer iflaret s›fat›d›r. Di¤er örneklerde ise “bu, flu, o” söz-cükleri “kitap, kalem, çocuk” adlar›n›n yerlerini tutuyor; onun için ad›ld›r. ‹flaretad›llar›nda da iflaret s›fatlar›nda oldu¤u gibi yak›nl›k uzakl›k derecelidir:

bu: Yak›ndakini iflaretlemek için: Bu benimdir.flu: Biraz ötedekini göstermek için: fiu da sizin.o: Uzaktakini, göz önünde olmayan› iflaretlemek için: Atk›m› kaybettim; onu

bulan var m›?


‹flaret ad›llar›; adlar›n yerlerini tuttuklar› gibi önce geçmifl bir kavram›n da bircümlenin, bir önermenin de yerini tutar:

Damarlar›m›zda yaflayan iyi hisler takviye edilsin. Bu, kâfidir.‹flaret ad›llar›, adlar›n bütün görevlerinde kullan›ld›klar› için hem ço¤ullan›r

hem de çekimlenir. ‹flaret ad›llar›n›n çekimleri Tablo 7.3’te gösterilmifltir.

Öteki, beriki sözcükleri de iflaret anlaml›d›r:S›fat olur: öteki ev ...Ad›l olur: Berikinden güzeldir ...

Öteki beriki istedi¤ini söyleyebilir.Ötekine berikine kulak asma, ifline bak. Ötekinin berikinin sözüyle ifl olmaz.örneklerinde oldu¤u gibi ikisi birlikte kullan›l›nca flu bu, fluna buna, flunun bu-

nun... anlamlar›nda belgisiz ad›l olur.

Yer Anlaml› ‹flaret Ad›llar›Buray› kaça ald›n›z? fiuradan gidelim. Oran›n suyu nas›ld›r? Yukar›daki cümlelerde “bura, flura, ora” sözcükleri yer anlaml› birer iflaret ad›-

l›d›r . -ra ekiyle türeyen bu ad›llar, daha çok, -si ekiyle kullan›lmaktad›r:Buras› bizimdir.fiuras›n› yeni ald›k. Oras›n› sataca¤›z...Yer anlaml› ad›llar da öbür ad›llar gibi eklerle çekimlenir ve cümlede adlar›n

bütün görevlerinde kullan›labilir:Ben ölürsem bayra¤›m›n alt›nda ölürüm, fluradan fluraya k›m›ldamam.


Yer anlaml› ad›llar; önceden geçmifl kavramlar›n, cümlelerin de yerlerini tutar:Beyin mühim bir ifli var m›? Ciddi bir adamla m› konufluyor? Kafas› yorgun

mu? Hiç buras›n› düflünen yok.(Billur Kalp, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

Tarz Anlaml› ‹flaret Sözcükleri“Bu, flu, o”dan geliflen böyle, flöyle, öyle sözcükleri;

Böyle elma gördünüz mü? fiöyle bir düflünce ileri sürdü. cümlelerinde birer iflaret s›fat›d›r.

Yak›nda bulunan

adlar›n yerine

Biraz ötede olan

adlar›n yerine

Uzakta olan

adlar›n yerine


Yal›n durum

-i durumu

- e durumu

- de durumu

- den durumu

bu

bunu

buna

bunda

bundan

bunlar

bunlar›

bunlara

bunlarda

bunlardan

flu

flunu

fluna

flunda

flundan

flunlar

flunlar›

flunlara

flunlarda

flunlardan

o

onu

ona

onda

ondan

onlar

onlar›

onlara

onlarda

onlardan


Tablo 5.4‹flaret Ad›llar›n›nÇekimi

Böylesini görmedim. Öylesiyle konuflulmaz. cümlelerinde iflaret ad›l›d›r. Herkes f›rsat düfltükçe çeflni de¤ifltirmeye can at›yor. Ben de böyleyim, sen de

böylesin. (Billur Kalp, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

örne¤inde ek eylemle yüklem olmufltur.

Böyle tuttum. fiöyle k›rd›m. Öyle konuflmay›n›z...Siyasi havay› öyle bir kar›flt›rm›flt› ki...


Yukar›daki cümlelerde eylemlerdeki olufl ve k›l›fl›n nas›l yap›ld›¤›n›, nas›l oldu-¤unu gösterdikleri için birer belirteçtir.

“Böyle, flöyle, öyle” sözcükleri”; -sine ekiyle de s›fat ya da belirteç olurlar:Ben böylesine bir gönül ac›s› ömrümde görmedim.

(Zoraki Diplomat, Yakup Kadri Karaosmano¤lu)Öylesine yalanc› ki do¤ru söyledi¤i zaman yüzü k›zar›r.


Ad Tamlamalar›nda ‹flaret Ad›llar›fiunun defteri nerededir? Öylesinin evine gidilir mi? Ötekinin sözüBunun anlat›fl› ile onun okuyuflu birbirine benzemez...

Yukar›daki örneklerde oldu¤u gibi iflaret ad›llar›, ad tamlamalar›nda ancaktümleyen olur. Kifli ad›llar›nda oldu¤u gibi anlamda bir eksiklik b›rakm›yorsa ifla-ret ad›llar› da düfler:

Bu kitaplar› kaça ald›n›z? Paralar›n› verdiniz mi? (bunlar›n paralar›)

Belgisiz Ad›llarÖdevlerinizi gözden geçirdim. Birço¤u pekiyi, birtak›m› orta, birkaç› da baflar›s›zd›r.Hepinizi baflar›l› görmek isterim.Baflkalar›na de¤il, kendi akl›n›za uyunuz.Birimiz hepimiz için, hepimiz birimiz için...

Yukar›daki cümlelerde adlar›n yerlerine kullan›lan sözcükler birer ad›ld›r. Buad›llar›n hangi adlar›n yerlerini tuttuklar› aç›kça belli olmad›¤›ndan bunlara belgi-siz ad›l ad› verilir. Belgisiz ad›llar›n ço¤u, ayn› zamanda belgisiz s›fatt›r. Ancak ara-da flu ayr›m vard›r:

Belgisiz s›fatlar adlar› tamlar: baflka insanlar, birkaç kifli...Belgisiz s›fatlarla kurulmufl tamlamalardan adlar düflünce;Baflkalar›na yard›m borcumuzdur. Birkaç› içeri girdi. Öbürleri de içeri girsin. cümlelerinde oldu¤u gibi belgisiz ad›l olur.Belgisiz s›fatlardan ad›llaflanlar iyelik eki al›r; yani ad tamlamalar›nda tümlenen

olur: bunlar›n hepsi, birkaç›, birço¤u, baz›s›, kimisi...Herkes, öte, beri, fley; söylemek istemedi¤imiz, söyleyemedi¤imiz, ad›n› unuttu-

¤umuz varl›klar›n yerlerini tutar:Öteden saikalar parçal›yor âfak›;Beriden zelzeleler kald›r›yor âmak›.

(Mehmet Akif Ersoy)

Öte beri almak için pazara gittim. Sahibine söylenmeden bir fley al›nmaz...


Kimse, kimi, kimisi sözcükleri de belgisiz ad›l olarak kullan›l›r:Ne sen bir kimseden incin ne kimse senden incinsin.

Dünya talebiyle kimisi halk›n emekte Kimi oturup zevk ile dünyay› yemekte.

(Ruhi XVI.)

Herkesin zevki baflkad›r: Kimi okumay› sever, kimi gezmeyi sever; kimi musiki-den hofllan›r, kimi e¤lenceden...

Falan sözcü¤ünün belgisiz ad›l gibi kullan›ld›¤› örnekler vard›r. Bir addan son-ra kullan›l›nca da o ad›n benzerleri anlam›nda belgisiz ad›l olur:

Can›m, dedi, sen bana son defa param› kurtarmak için bir dava açaca¤›m,bundan bir fley ç›kmazsa meclise istida verece¤im, filan falan demifltin hani?


Para falan istemem. Toplant›ya çocuk falan getirilmesin...

Soru Ad›llar›Sessiz yaflad›m; kim beni nerden bilecektir?

(Mehmet Akif Ersoy)

Ne var, dedim, nereden geldin ihtiyar? Ne ad›n? (Orhan Seyfi Orhon)

Bir zindanda bir mahpus, kasvetin manas›n› benden daha iyi bilemez. Ne is-tiyorum, ne ar›yorum? Bugünü de nas›l geçirece¤im?

(Bir Mektup, Yakup Kadri Karaosmano¤lu)

Hanginiz anlatacaks›n›z? Kaça ald›n›z? Niçin söylemiyorsunuz?...Yukar›daki örneklerde soru sözcükleri hem soru anlam›ndad›r hem de di¤er

ad›llar gibi adlar›n yerlerini tutmaktad›r. Bunlara soru ad›l› denir.Soru ad›llar›n›n bafll›calar› flunlard›r:• Ne, kim gibi as›l ad›llar,• Çekim eki alm›fl hangi, kaç gibi soru s›fatlar›.Kim ad›l›, insanlar› sormak için kullan›l›r. Ne; insandan baflka varl›klar›, kav-

ramlar› sormak içindir. Hangisi ad›l›yla insanlar da nesneler de sorulur. Kaç, nice-likleri sormaya yarar.

Ne ad›l›, dilek-flart kipiyle öbekleflir. Öbek soru anlam›ndan s›yr›larak -di¤i (-di¤inin hepsi) ortac›n›n anlam›n› verir:

Ne söylese (= söyledi¤ine, söyledi¤inin hepsine) kimse inanmaz. Ne verdimse (= verdi¤imi, verdiklerimin hepsini) az buldu. Ne isteseniz (= istediklerinizi, istediklerinizin hepsini) yapar›m...Nereye, nereden, nerede; neden türemifl yer anlaml› sözcüklerdir. “Ne” soru ad›-

l› ad tamlamalar›n›n eklerini “su” sözcü¤ünde oldu¤u gibi daha çok araya /y/ sesigetirerek al›r:

Neyi varsa ona atalardan kalm›flt›r. (Zoraki Diplomat, Yakup Kadri Karaosmano¤lu)

Samimi konuflmalarda flöyle de kullan›l›r:Benim nem, senin nen, onun nesi; bi-zim nemiz, sizin neniz, onlar›n neleri.

Soru ad›l› “ne”, yer anlaml› -re ekini al›r ve durum ekleriyle çekimlenir: nereyi,nereden (nerden), nereye, nerede (nerde), nerdeki...


Di¤er Soru Ad›llar›Çekim eki alm›fl soru s›fatlar› da belgisiz s›fatlar gibi soru ad›l› olur ve cümlede çe-flitli görevlerde kullan›l›r:

Bu kalemi kaça ald›n›z? Hangisi daha ucuz? Hangisini be¤eniyorsunuz?...

“Bu yeme¤i ben yapt›m. Bunu ben yapt›m.”, “Bunlar› kaç liraya ald›n? Bunlar› kaça ald›n?”örneklerini inceleyin ve bu cümlelerde ad›llar ile s›fatlar› ay›ran özelli¤in ne oldu¤unu be-lirlemeye çal›fl›n.

‹lgi ve ‹yelik Ad›llar›

‹lgi Ad›l›Orhan’›n boyu uzun, Erdem’inki k›sad›r.Komflunun kuzusu bizimkinden iri.Kalemimi evde unutmuflum; sizinkini alabilir miyim?Yukar›daki cümlelerde; Erdem’inki = Erdem’in boyu,Bizimki = bizim kuzumuz,Sizinki = sizin kaleminizanlam›ndad›r. Örneklerin hepsinde de -ki, belirtili ad tamlamalar›nda tümle-

yenin sonuna gelmifl ve tümlenenin yerini tutmufltur. Adlar›n yerlerini tutan bu -ki’ ler ad›l say›l›r. Belirtili ad tamlamalar›nda mal, daha genifl anlam›yla iyelik veilgi kavram› vard›r:

Anne: “Benimki benden gitti. Ellerinki yaflas›n.”(Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

Tümlenen görevinde olan -ki, tümleyenin mal› olan varl›¤›n yerini tutar; ilgianlam› tafl›r.

Ad tamlamalar›nda tümlenenin yerini tutan ilgi ad›l› -ki, sözcük anlam› tafl›r ve bitiflik ya-z›l›r. Bitiflik yaz›lan ilgi ad›l› -ki, ünlü uyumlar›na ayk›r›d›r, de¤iflmez.

‹lgi Ad›l›n›n Çekimi‹lgi ad›l› -ki’nin eklendi¤i sözcüklerde çekim özellikleri flöyledir:

• -ki, ço¤ul eki alm›fl tümleyenlerin de sonuna eklenir: komflular›nki, sizlerin-ki, arkadafllar›nki...

• Ço¤ul eki, -ki’den sonra da gelir; böylece -ki ad›l› anlamca ço¤ullan›r: be-nimkiler, komflununkiler, arkadafllar›nkiler...

• Ço¤ullanm›fl -ki’ler, iyelik eki -i ile de biçimlenir ve türlü eklerle çekimlenir: be-nimkileri, Orhan’›nkileri, sizinkilerini, komflununkilerinden, seninkilerine...

Durum ekleri araya /n/ sesi alarak gelir: benimkini, bizimkini, onlar›nkinde,komflular›nkinden...

‹yelik Ad›l›‹lgi ad›l› -ki’nin ek-ad›l oluflundan örnekseme yoluyla, kifli ad›llar›yla kurulan be-nim bafl›m, senin gözün, bizim evimiz, sizin bahçeniz... tamlamalar›ndaki tümle-nen eklerini (-(i)m, -(i)n, -(i)miz, -(i)niz...) iyelik ad›l› sayan görüfller de vard›r.

Türkçenin tarihî geliflimi içinde ad›llar›n nas›l kullan›ld›¤›n› araflt›r›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TBaz› kaynaklarda ilgi veiyelik ad›llar›na “EkDurumundaki Ad›llar” dadenmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

ADILLARIN CÜMLEDEK‹ GÖREVLER‹

Ad›llar›n cümledeki görevlerini saptamak

Ad›llar adlar›n yerlerini tutar. Cümledeki görevleri de adlarda oldu¤u gibidir:Özne olur:O kaça sat›ld›? Kimse bilmiyor. Birkaç› çal›fl›yor. Hepimiz oturuyorduk. Hanginiz gördünüz? Kim söyledi?

Ben söyledim, siz dinlediniz, o okudu.Bu sat›lacak; flu, biraz daha bekleyecek.Bizim ev uzakta; sizinki yak›n m›?...Nesne olur:Sizi ar›yorlar. fiunu gösteriniz. Kimseyi görmedim. Neyi bekliyordunuz?Orhan kendi kalemini de¤il benimkini ald›...Tümleç olur:Bana anlat›n›z. Bundan alal›m. Nerede beklediniz? Orhan’›n evi bizimkinden güzelmifl. Birço¤unuzla anlaflt›k...Ad tamlamalar›nda tümleyen olur:Bunun de¤eri... Herkesin arkadafl›... Kimin evini ar›yorsunuz? Hangisinin kitab›?...Ad tamlamalar›nda tümlenen görevli ad›llar da vard›r:Kitaplar›m›n hepsi ö¤retmenlerin birkaç› sizin birço¤unuz Onun nesi k›r›ld›? Zavall› yavruca¤›n kimsesi yoktur. ...Ek eylem alarak yüklem olur:Bendim geçen ey sevgili sandalla denizden.


Tarihi yazan benim; yapan siz.(Abdülhak Hâmit Tarhan)

Dedem koynunda yatt›kça benimsin ey güzel toprak, Neler yapm›fl bu millet en yak›n tarihe bir sor, bak. Yerim sensin, gö¤üm sensin; cihan›m, cennetim hep sen;Nas›l bir flanl› millet ç›kt› gördüm hasta sinenden.

(Süleyman Nazif)

Özne Olan Ad›llar›n DüflmesiYüklemlerdeki çekim ekleri, öznenin kaç›nc› kifli oldu¤unu göstermeye yeter. Ör-ne¤in

Yar›n Ankara’ya gidece¤im. Ö¤renciyiz, ‹zmirli misin? Bunu dün anlatm›flt›n›z. cümlelerinde özne olan “ben, biz, sen, siz” ad›llar›

kullan›lmam›flt›r. Bu düflme, kifli ad›llar›n›n tümleyen oldu¤u belirtili ad tamlama-lar›nda da görülür. Kifli ad›llar› kullan›ld›¤›nda cümlelere pekifltirme anlam› katar.Belirtme vurgusu da bu pekifltirmeyi güçlendirir.


2A M A ÇN

Ad›llar, belirtisiz adtamlamalar›nda yer almaz.


Ad›llar› tan›mak ve s›n›fland›rmak

Adlar›n, ad öbeklerinin, bazen de cümlelerin ye-rini tutan ve ad gibi kullan›lan sözcüklere ad›l

denir. Ad›llar, yerlerini tuttuklar› varl›klara ve tutufl özel-liklerine göre befle ayr›l›r: Kifli ad›llar›, iflaret ad›l-lar›, belgisiz ad›llar, soru ad›llar›, ilgi ad›llar›. Ki-flilerin adlar› yerine kullan›lan sözcüklere kifli

ad›l› denir. Kifli ad›llar› ad tamlamalar›nda ancaktümleyen olur. Kifli ad›llar›yla kurulan tamlama-lar, sözcüklerin ikisi de ek ald›¤› için, belirtili adtamlamas›d›r. Parmakla gösterilen varl›klar›n ad-lar› yerine kullan›lan sözcüklere iflaret ad›l› de-nir. Hangi ad›n yerini tuttuklar› aç›kça belli ol-mayan ad›llara belgisiz ad›l ad› verilir. Adlar›nyerini soru yoluyla tutan sözcüklere de soru ad›-

l› denir. Belirtili ad tamlamalar›nda tümleyeninsonuna gelerek tümlenenin yerini tutan -ki dead›l say›l›r ve ilgi ad›l› olarak adland›r›l›r. ‹lgiad›l› -ki’nin ek-ad›l oluflundan örnekseme yoluy-la, kifli ad›llar›yla kurulan benim bafl›m, senin gö-

zün, bizim evimiz, sizin bahçeniz... tamlamala-r›ndaki tümlenen ekleri (-(i)m, -(i)n, -(i)miz,

-(i)niz...), iyelik ad›l› olarak adland›r›l›r.

Ad›llar›n cümledeki görevlerini saptamak

Ad›llar adlar›n yerlerini tutar. Cümledeki görev-leri de adlarda oldu¤u gibidir. Ad›llar da adlar gi-bi cümlede özne, nesne, tümleç olurlar; ad tam-lamalar›nda tümleyen ve tümlenen görevindekullan›l›rlar ve ek eylem alarak yüklem olurlar.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


1. Afla¤›daki dizelerin hangisinde kifli ad›l› vard›r? a. Ac›lara batmam›fl bir aflk söyle banab. Y›kmam›fl, k›ymam›fl olsun bir aflk söylec. Bir aflk söyle sarart›p soldurmam›fl amad. Bir aflk yok ki paydos demifl gözyafllar›na e. Ama flu aflk ikimizin öyle de olsa

2. Afla¤›dakileri cümlelerin hangisinde tarz anlaml› biriflaret ad›l› kullan›lm›flt›r?

a. Ö¤rencilerin birço¤u bugün okula gelmedi.b. Baflkalar›n›n ne söyledi¤iyle ilgilenmiyorum.c. Böyleleriyle fazla samimi olmamak gerek.d. Bunlar› al ve ömrünün sonuna kadar sakla.e. Kimseye haber vermeden flehri terk etmifl.

3. Afla¤›dakilerin hangisinde iyelik ad›l› kullan›l-

mam›flt›r?

a. Sabahtan akflama dek karfl›s›nda aynan›nb. Tarard› alt›n saçlar›n› o kad›nc. Görürdüm söndürdü¤ünü yang›n› ellerimind. Böyle tam ortas›ndayd› trajedimizine. Tutturmufl bir hava çal›yor inanmaks›z›n

4. Afla¤›daki dizelerin hangisinde bir belgisiz ad›l vard›r?a. Asl›nda hiçbir fley kâr de¤il insana b. Ne gücü ne zay›f yanlar› ne de yüre¤ic. Gölgesi bir uçak gölgesidir kollar›n› açsad. Tuhaf bir ayr›l›kt›r hayat› kapkarae. Mutlu aflk yok ki dünyada

5. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde birden fazla ad›lvard›r?

a. Yeniden o mavi k›y›lar›, oralar›, düflündü.b. Kendini yüreklendirecek bir fleyler düflünmeye

çal›flt›.c. Buras› önceden bir tarlaym›fl.d. Sana göre yaflam bir oyun zaten.e. Ben de geliyorum sinemaya, bekleyin.

6. Afla¤›daki cümlelerde geçen soru sözcüklerindenhangisi soru ad›l› olarak kullan›lm›flt›r?

a. O akflam orada kaç kifli vard›? b. Niçin düflündüklerini anlatm›yorsun bana?c. Genellikle ne tür müzikler dinlersin?d. Bana oralardan neler getirdiniz?e. Hangi yazarlar› okuyorsunuz?

7. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde ilgi ad›l› vard›r?a. Dünkü olay herkesi çok flafl›rtt›.b. Buradaki herkes sana inan›yor ve seni destekli-

yor.c. Evdeki hesap çarfl›ya uymad› yine.d. Senin söylediklerin de¤il Emre’ninkiler kafama

tak›ld›.e. Karfl› apartmandaki üçüncü kat kiral›km›fl.

8. Afla¤›daki cümlelerde geçen ad›llardan hangisinincümledeki görevi di¤erlerinden farkl›d›r?

a. ‹ki saattir seni bekliyorum.b. Buralar› gerçekten çok özlemiflim.c. Kimse ö¤retmeni dinlemiyordu.d. Her zaman kendini düflünüyorsun.e. Kimi aram›flt›n›z?

9. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde tümleyeni soru ad›-l› olan bir ad tamlamas› vard›r?

a. Senin ne yapt›¤›nla ilgilenmiyorum.b. Buran›n ayran› meflhurdur.c. Ö¤rencilerin ço¤u bugünü bekliyordu.d. Arkadafllar›n afla¤›da seni bekliyor.e. Yaflananlar kimin umurundaki zaten!

10. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde ad›l yoktur?

a. Dün seni arayan bendim.b. Ne gelen ne de giden var.c. Uzun süredir buralara gelmemifltim.d. Ne diyeyim sana bilemiyorum ki?e. Tatile kiminle gitmeyi düflünüyorsun?



K‹M‹, NEY‹?Bizim okullar›m›zda dilbilgisi ö¤retilmez. Türkçe de ö¤-retilmez. Dilbilgisi ö¤retimine ortaokulda, hatta ilkokul-da bafllan›r; ama bu ö¤retim “Zarflar kaça ayr›l›r?”, “S›-fatlar›n çeflitleri nelerdir?”den ibarettir ve ezbere daya-n›r. Ayr›ca dilin matematiksel yap›s›, ö¤retmeni sevim-siz k›lar, ö¤rencilerin onu “s›f›rc›” olmakla övünen kimimatematik ö¤retmenlerine benzetmesine yol açar. Yinede ortaokulda Türkçenin tad›, biraz sezdirilmeye çal›fl›-l›rken lisede bundan tümüyle vazgeçilir. Türkçe, edebi-yat denen tats›z tuzsuz derse b›rak›r yerini, dilbilgisi isebütün o “zorunlu seçmeli” derslere karfl›n bir türlü ö¤-retilemez. Zaten flu “zorunlu seçmeli” sözünü ö¤renci-ye dayatt›n›z m› onda ne dil zevkinden eser kal›r neTürkçe ö¤renme hevesinden. Çünkü dil mant›¤› bunureddeder. Öyle ya bir fley “zorunlu” ise “seçme” söz ko-nusu olamaz; “seçmeli” ise “zorunlu” olmak neyin nesi?...........“Ben de Sam’in tehlikede oldu¤unu hissediyorum ve

uyard›m.” Bu da bir film tümcesi. Bir fleyi hissediyor-mufl, güzel! Uyarm›fl. Neyi ya da kimi? Bu tümceye gö-re “Sam’in tehlikede oldu¤unu” uyarm›fl oluyor; oysaherhalde “Sam’i” uyarm›flt›r, “Tehlikedesin!” diye. Tüm-ceyi do¤rultmak için “ve”den sonra “Sam’i” sözcü¤ü-nün eklenmesi gerek ya da daha iyisi “Sam” sözcü¤ünüyinelemekten kurtulmak için “onu” sözcü¤ü eklenmeli............

Kaynak: Hepçilingirler, Feyza. (2007). Türkçe “Off”,Everest Yay›nlar›, ‹stanbul, s: 134-136.

1. a Yan›t›n›z farkl›ysa “Kifli Ad›llar›” bölümünü tek-rar okuyunuz.

2. c Yan›t›n›z farkl›ysa “‹flaret (‹m) Ad›llar›” bölümü-nü tekrar okuyunuz.

3. e Yan›t›n›z farkl›ysa “‹yelik Ad›l›” bölümünü tek-rar okuyunuz.

4. a Yan›t›n›z farkl›ysa “Belgisiz Ad›llar” bölümünütekrar okuyunuz.

5. b Yan›t›n›z farkl›ysa “Belgisiz Ad›llar” bölümünütekrar okuyunuz.

6. d Yan›t›n›z farkl›ysa “Soru Ad›llar›” bölümünü tek-rar okuyunuz.

7. d Yan›t›n›z farkl›ysa “‹lgi Ad›l›” bölümünü tekrarokuyunuz.

8. c Yan›t›n›z farkl›ysa “Ad›llar›n Cümledeki Görev-leri” bölümünü tekrar okuyunuz.

9. e Yan›t›n›z farkl›ysa “Soru Ad›llar›” bölümünü tek-rar okuyunuz.

10. b Yan›t›n›z farkl›ysa “Soru Ad›llar›” bölümünü tek-rar okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1

Afla¤›daki durumlarda “siz” ad›l›n›n yerine “sen” kulla-n›l›r:• ‹çtenli¤in üstün olaca¤› yerlerde, • Azarlamalarda, küçümsemelerde, k›zg›n konuflma-

larda, • Anlat›ma bir genellik, bir ö¤üt anlam› katmak iste-

nince, • Tanr›, yurt, ulus, bayrak, sancak gibi kutsal varl›kla-

r›n yerine, • Ulu, yüce kiflilere de coflkulu hitaplarda.

S›ra Sizde 2

“Bu yeme¤i ben yapt›m. Bunu ben yapt›m.”, “Bunlar›

kaç liraya ald›n? Bunlar› kaça ald›n?” örnekleri ince-lendi¤inde ad›llar›n çekim ekleri alabildi¤i, s›fatlar›n çe-kim eki alamad›¤› görülür. Bu özellik, ad›llar ile s›fatla-r› ay›ran bir özellik olarak karfl›m›za ç›kar.


”

“Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 3

Türkçenin tarihî geliflimi incelendi¤inde bugün kullan-d›¤›m›z ad›llar›n farkl› biçimlerde kullan›ld›¤› örneklererastlar›z. Bunlar›n bir k›sm› afla¤›da örneklendirilmifltir:

• O ad›l›n›n ek al›nca “a” biçiminde kullan›ld›¤›dönemlerin oldu¤u görülür:

Tanr› birdir andan art›k Tanr› yok.

(Mihri XV.)

fieytan-› laine uyma zinhar

An›n sözün iflitme ey yâr.

(Nesimi XIV.)

Bir anc›laym gamzesi terrar ele geçmez.

(Nesimi XIV.)

Anun çün halk-› âlem indürür bafl.

(Kufleni XV.)

Bir bölük sunalar indiler ba¤a

Anlar sayesinde ba¤a nur ya¤a.(Emrah XIX.)

‹nsan dünyay› i¤fale muvaffak olsa bir flah›s kal›r ki

an› aldatma¤a imkân olamaz. O da kendi nefsidir.

(Nam›k Kemal XIX.)

Ben an›n kim oldu¤unu bilmez miyim?

(Tar›k, Abdülhak Hâmit Tarhan)

• O ad›l›n›n “olar” biçiminde de ço¤ulland›¤› ör-nekler vard›r:

Olar esrüktürür hergiz ay›lmaz

Olar fehtneylemezler subh u sam›.

(Eflrefo¤lu XV.)

Olard›r din ü dünya padiflah›

Olar›n yeri eyvan-› ilahi.

(Ravzat-ül-Envar, Ahmet Hayali XV.)

Nar-› duzahten olar bulsun necat

Kim duadan sonra vere salavat.

(Mihri XV.)

• “Kendi” ad›l›n›n “kendü” biçiminde kullan›ld›¤›görülür:

Ko ben kendü halimde olay›n

Ki ye¤ bilür kifli kendü kolay›n.(Yusuf ve Zeliha, A. fiemsettin XVI.)

Cihan›n nimetinden kendü ab ü danemiz ye¤dir. (Baki XVI.)

• “Kendi” ad›l›n›n yinelenerek kullan›m›nda da“kendözü” (= kendü özü) ve “kendüzü” (= kendi,kendisi) biçimlerinin kullan›ld›¤› görülür:

Asitan›nda flu kim kendüzini hâk eyler

Yerini Hazreti ‹sa gibi eflak eyler.

(Zati XV.)

• Eskiden -de ekiyle çekimlenmifl iflaret ad›llar› dayer anlam›nda kullan›lm›flt›r:

Bunda zulmeyleyenin ak›beti hayrolmaz.

(Evliya Çelebi XVII.)

• “Kimse” ad›l›n›n “kimesne, kimsene” biçimlerin-de kullan›ld›¤› görülür:

Bular›n flahtan korkusu yoktur.

Kimesne be¤enesi huflu yoktur. (Yunus Emre XIII-XIV.)

Kimesnem yoh senden özge ya ‹lâh.

(Kufleni XV.)

• “Öte beri, fley” anlam›nda “nesne” sözcü¤ününkullan›ld›¤› örnekler de vard›r.


Dil Kurumu Yay›nlar›: 528.Ergin, M. (2004). Türk Dil Bilgisi, ‹stanbul: Bayrak

Yay›nlar›.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹lgeç ve türlerini tan›mlayabilecek, ilgeçlerin yap›lar›n› ve görevlerini aç›k-layabilecek,Ba¤laç ve türlerini tan›mlayabilecek, ba¤laçlar›n yap›lar›n› ve görevleriniaç›klayabilecek,Ünlem ve türlerini tan›mlayabilecek, ünlemlerin yap›lar›n› ve görevleriniaç›klayabileceksiniz.


• ‹lgeç• Ba¤laç• Ünlem

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

Türkçe Biçim Bilgisi ‹lgeç, Ba¤laç ve Ünlem• ‹LGEÇLER• BA⁄LAÇLAR• ÜNLEMLER


‹LGEÇLER (EDATLAR)

‹lgeç ve türlerini tan›mlamak, ilgeçlerin yap›lar›n› ve görevleriniaç›klamak

Atatürk’ün asil yüre¤i -pas tutmayan madenler gibi- kin nedir, hiç bilmemifltir.Devlet, millet ve ink›lâp davalar›ndaki husumetleri ne kadar sert ve derin ise ken-di flahs›na ve hususi hayat›na taalluk eden meselelerdeki hiddetleri o derece hafifve geçici idi... Fertlerin hürriyetlerini herhangi bir zor ve tazyik ile örselemek onunvicdan›n›n kabul edemeyece¤i bir adaletsizlik ve mant›ks›zl›kt›.


Yukar›daki örnekte italik harflerle dizilmifl sözcüklerin belli bafll› birer anlam›yoktur. Örne¤in “gibi” sözcü¤ü “asil yürek”le “pas tutmayan maden” aras›nda birbenzetme ilgisi kuruyor. Bu örnekte de görüldü¤ü gibi sözcükler aras›nda anlamilgisi kurmaya yarayan ve ancak bu görevleri için kullan›lan sözcüklere ilgeç(edat) denir. ‹lgeçler, genellikle sözcükler aras›nda “benzetme” veya “neden” ilgi-si kurar. Bafll›calar› flunlard›r: gibi, kadar, sanki, nitekim, için, ile, dolay›, ötürü,beri, üzere, karfl›, karfl›n, do¤ru, ...

‹lgeç, ba¤laç ve ünlem konular› ile ilgili daha genifl bilgiyi, Tahir Nejat Gencan’›n D‹LB‹L-G‹S‹ (Ankara: Tek A¤aç Eylül Yay›nc›l›k, 2007) adl› kitab›nda bulabilirsiniz.

Afla¤›da s›k kullan›lan ilgeçler örnekleriyle ele al›nmaya çal›fl›lacakt›r:

Gibi sözcükler aras›nda benzetme ilgisi kurar. Cümlelerin sonlar›na gelerek yük-lemlere “denilebilir ki, öyle san›l›r ki, sanki” anlaml› kuflku ya da olabilirlik anlam›da katar; baflka bir deyiflle “gibi”, sonuna geldi¤i eylemin tam de¤il tam olmaya ya-k›n bir durumda yap›ld›¤›n› ya da o eylemin yap›l›r göründü¤ünü anlatmaya yarar:

Hak ve kuvvet k›l›çla k›n gibidir; içinde k›l›ç olmayan k›na kimse hürmet etmez.(Cenap fiahabettin)

Hak, “k›l›ca”; kuvvet, “k›na” benzetilmifltir. Bu benzetme ilgisini kuran da “gibi”dir.

‹lgeç, Ba¤laç ve Ünlem

1A M A ÇN

‹lgeç (Edat): Sözcükleraras›nda anlam ilgisikurmaya yarayan ve ancakbu görevleri için kullan›lansözcüklerdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi Olmaya devlet cihanda bir nefes s›hhat gibi.

(Muhibbi, XVI.)

O gül-endam bir al flale bürünsün yürüsün Ucu gönlüm gibi ard›nca sürünsün yürüsün.

(Vâs›f, XIX.)

Yaz bitti gibi. Konuflurken s›k s›k size bak›yor gibiydi. ...

Kadar, “gibi” yerine de kullan›labilecek bir ilgeçtir. Ancak “gibi” yaln›z benzet-me görevindedir; “ kadar” benzetme görevine nicelik anlam› da katar.

“kadar” sözcü¤ü iflaret ad›llar›yla ya da soru ad›l› “ne” ile öbekleflince ölçme anlaml› s›fatya da belirteç olur:

Bu kadar para, flu kadar emek...O kadar çal›flt›m. Ne kadar kazand›n›z?...

-e kadar öbe¤i, yüklemdeki sürenin sonunu belirtir:Sabaha kadar çal›flt›k. Kars’a kadar gitmifller.Yalanc›n›n mumu yats›ya kadar yanar.

(Atasözü)

Sanki, bir benzetme ilgecidir. “Gibi”den az çok ayr›l›r. “Gibi”de benzetme an-lam› aç›kt›r; “sanki”de anlam biraz örtülü, kapal›d›r.

Neyin ki ç›kar zemzeme saranlar›ndan Bülbüller öter sanki gülün flahlar›ndan.

(Naili, XVII.)

Neyin deliklerinden ç›kan na¤meler, gül dal›ndaki bülbüllerin ötüflüne benze-tilmifltir.

Sorulu cümlelere “sanki” sözcü¤ü, daha çok, hofl görmeyifl anlam› katar: S›nava girmemekle iyi mi etti sanki?...

‹le, sözcüklerin aras›nda “arac›yla anlaml›” ilgiler kurar. Bu ilgilere nitelik, ne-denlik, iyi dilek gibi çeflitli anlamlar katar:

Araba ile Ankara’ya gittim. Uçakla gelmifl. Parayla ald›m. Radyo ile yap›lan yay›m ...

Meflhurdur ki f›sk ile olmaz cihan harap Eyler an› müdahene-i âlimân harap.

(‹zzet Molla, XIX.)

Annesini sevinçle kucaklad›. Sa¤l›kla gidip geliniz. H›zla uzaklaflt›. Dikkatle dinleyiniz. ...

“ile”, eflit sözcükler aras›nda yer al›rsa ba¤laç olur:Orhan Veli ile Cahit S›tk› Taranc› son yüzy›l›n de¤erli ozanlar›yd›.Yolcu ile kay›kç› anlaflam›yorlar.Kirazla viflne...


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yaln›z, cümle içinde kullan›l›fl özelli¤ine göre tür de¤ifltirebilir.S›fat olur: Bu tepedeki yaln›z ev Orhan’›nd›r.‹lgeç olur: Bu kitab› yaln›z orada bulabilirsiniz.Ba¤laç olur: Giderim; yaln›z arkadafl isterim.Belirteç olur: Orhan o tepedeki evde yaln›z oturur.

Afla¤›daki cümlelerde “yaln›z” sözcü¤ünün cümlelere katt›¤› anlamlar› belirtiniz.Hak belledi¤in bir yola yaln›z gideceksin.Büyük iflleri yaln›z büyük milletler yapar.Tarihten yaln›z Orhan geçti.Orhan yaln›z tarihten geçti.Orhan köprüden bu gece yaln›z geçti.“Yaln›z duyan yaflar.” sözü, derler ki do¤rudur. “Yaln›z duyan çeker.” derim, en do¤-ru söz budur.

(Y. Kemal Beyatl›)

Ancak ilgeci, kendisinden önce ve sonra gelen ögeler aras›nda ilgi kurar. Ben ancak Orhan’la görüflmeye geldim. Düflmandan ancak kötülük beklenir.Bu kitab› ancak orada bulabilirsiniz.Gençlik, pek k›sa süren ve ancak bir defa görülen bir rüyad›r.

(‹ffet, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

So¤uk su ancak s›hhatte bulunanlar› incitmez.(Falih R›fk› Atay)

Do¤ru, cümle içinde kullan›l›fl özelli¤ine göre tür de¤ifltirebilir.S›fat olur: do¤ru yol, do¤ru adam, Do¤ru söze ne denir?Ad olur: bir do¤ru çizmek, iflin do¤rusu...

-e durum ekli sözcüklerden sonra gelip öbekleflerek ilgeç olur: Bize do¤ru geliyor.

Karfl›, cümle içinde kullan›l›fl özelli¤ine göre tür de¤ifltirebilir.Ad olur: karfl›da oturanlar, evin karfl›s›...S›fat olur: karfl› taraf, karfl› düflünce...

-e durum ekli sözcüklerden sonra gelerek öbekleflerek ilgeç olur: Bu söze kar-fl› ne denir?...

De¤il, sözcükler aras›nda ilgi kurunca ilgeç görevinde kullan›lm›fl olur: Bu konuyu Sevim de¤il Meltem anlats›n...Yukar›daki örnekte de görüldü¤ü gibi ek eylemin olumsuzu olan “de¤il”, ad

soylu sözcükleri yüklem yapar.

‹lgeç görevindeki sözcükleri yap›lar› bak›m›ndan üçe ay›rabiliriz:

I. Kök ve kök görünüfllü ilgeçler: gibi, tek, beri, için, ile, karfl›, kadar...II. Türemifl ilgeçler: dolay›, üzere, karfl›n, yaln›z...III.Birleflik ilgeçler: sanki, nitekim...‹lgeçlerin cümle içindeki görevleri flunlard›r:

996. Ünite - ‹ lgeç, Ba¤laç ve Ünlem

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

• Sözcükler aras›nda çeflitli yönlerden ilgiler kurar.• ‹lgeç tümleçleri yapar.• Ek eylem alarak yüklem olur.

BA⁄LAÇLAR

Ba¤laç ve türlerini tan›mlamak, ba¤laçlar›n yap›lar›n› ve görevleriniaç›klamak

On alt› yafl›mda ya var ya yoktum. Fakat biliyordum ki memleketlerde hürriyet de-nilen bir saadet vard›r ve oralarda herkes istedi¤i kitab› okuyabilir.


Yukar›daki örnekte italik harflerle dizilmifl sözcükler, eflit ya da anlamca ilgiliögeleri birbirine ba¤l›yor. Anlamca ilgili cümleleri, kavramlar› ya da görevdefl öge-leri ba¤lamaya yarayan sözcüklere ba¤laç ad› verilir.

Afla¤›da s›k kullan›lan ba¤laçlar örnekleriyle ele al›nmaya çal›fl›lacakt›r:

Ve, iki sözcük veya iki cümle aras›na girerek aralar›nda bir ba¤ oldu¤unu anlat›r.Yolculukta göz ve gönül mütemadiyen çile doldurur.

(Refik Halit Karay)

örne¤inde “ve”, eflit iki özneyi ba¤l›yor.

Ekinlere bir kere de çiftçi gözüyle bak›n›z: Baflaklar› hükümdar tu¤lar›ndan vetaneleri incilerden daha k›ymetli bulursunuz.

(Cenap fiahabettin)

örne¤inde “ve”, eflit iki nesneyi (baflaklar›, taneleri); eflit iki dolayl› tümleci (hü-kümdar tu¤lar›ndan, incilerden) ba¤l›yor.

Yak›n ve Uzak fiark’›n bütün tahtlar›nda menflei Türkçe olan bir ismin turas›-n› görürsünüz.


örne¤inde “ve”, flark sözcü¤ünün eflit iki s›fat›n› ba¤l›yor.

Ard›ç a¤ac›n›n ve dikenli at kestanesinin...(Ruflen Eflref Ünayd›n)

örne¤inde “ve”, iki eflit tümleyeni ba¤l›yor.

Kufl gözleri manas›zl›¤› ve bönlü¤ü...(Ruflen Eflref Ünayd›n)

örne¤inde “ve”, iki tümleneni ba¤l›yor.

fierbetçiden flerbet istemesi ve melikten medet ummas›...(Cevdet Pafla)

örne¤inde “ve”, eflit iki yan önermeyi ba¤l›yor.

Abdülhak Hamit, nerede do¤sa bir günefl telakki olunur ve yafl› kaça yükselsenisan günefli gibi genç görünür.

(Cenap fiahabettin)


2A M A ÇN

Dil Kurumu en güzel ve feyizli bir ifl olarak türlü ilimlere ait Türkçe terimleritespit etmifl ve bu suretle dilimiz yabanc› dillerin tesirinden kurtulma yolundaesasl› ad›m›n› atm›flt›r.

(Atatürk)

örneklerinde “ve”, ikifler eflit ba¤›ms›z önermeyi ba¤l›yor.

Kullan›m alan› çok genifl olan “ve” ba¤lac›n›n do¤ru kullan›lmas› için iki yan›nda bulunanögelerin eflit ve görevdefl olmalar› gerekir.

Arapça kökenli olan “ve” ba¤lac›n›n Türkçedeki kullan›m› ile ilgili çeflitli görüfller ileri sü-rülmüfltür, bu görüflleri araflt›r›n›z.

Ne... ne ba¤lac›, sözcükleri birbirine ba¤larken cümleye olumsuzluk anlam›da katar.

Bozk›rlar›n hiçbirinde ne denizin ne orman›n ne de göllerin coflkunlu¤unungösterifli vard›r.

(Refik Halit Karay)

Babur bir baflka yerde flöyle diyor: Burada ne güzel at ne iyi et ne yemifl ne buzve so¤uk su var.


Acayipti bu toplant›lar; fakat hofltu do¤rusu. Münakaflas›z ve hareketsiz geçer-di. Yüksek sesle kimse konuflmazd›. Ne de acele ederdik.

(Refik Halit Karay)

Bir gün gelecek, Türk fliirinde, Türk edebiyat›nda dev ad›mlar›n›n izleri bile si-linip gidecektir. Fakat flu var ki ad› hiçbir zaman unutulmayacakt›r. Ne de birçok-lar›n›n sand›¤› gibi Divan flairlerinin aras›na kar›flacakt›r.

(Yahya Kemal, Yakup Kadri Karaosmano¤lu)

Yukar›daki örneklerde de görüldü¤ü gibi “ne”, görevdefl sözcükleri ya da öner-meleri ba¤larken onlara olumsuzluk anlam› da katan bir ba¤laçt›r. Cümlelerin yük-lemleri görünüflte olumlu; anlam bak›m›ndan olumsuz olur.

Ne k›z› verir ne dünürü küstürür.

Ne ölüye a¤lar ne diriye güler.(Atasözü)

Ne yanar kimse bana atefl-i düden özge Ne açar kimse kap›m bad-› sabadan gayri.

(Fuzuli, XVI.)

Ne dünyadan safa bulduk ne ehlinden recam›z var Ne dergah-› Huda’dan maada bir ilticam›z var.

(Nefi, XVII.)

Dedelerimizin yapt›klar›n› b›rakm›flt›k. Ne cirit oynuyorduk ne ok at›yorduk nede kürek çekiyorduk.


örneklerine her “ne” ayr› bir yüklemin cümlesindedir. Cümleleri ba¤layarak ba-¤›ms›z önermeler durumuna getirmifltir. Anlam olumsuz; yüklemler olumludur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Ne flifl yans›n ne kebap.(Atasözü)

Ne evim var ne ailem ne ad›m.(Cenap fiahabettin)

Gece pervanelerle bezmi germa germ idi flem’in Seher bakt›m ne sem’-i meclis-ara var ne pervane.

(fieyhülislam Yahya, XVII.)

Ne kap›y› açt›m, ne pencereyi. Orhan’›n ne kalemi yitmifl ne çak›s›.örneklerinde yüklemler birer tanedir; “ne”lerin ba¤lad›¤› görevdefl ögelerin ara-

s›ndad›r. Bu durumda da anlam olumsuz, yüklem olumludur. Görünüflte yüklem-ler birer tanedir; oysa bunlar:

Ne flifl yans›n ne kebap (yans›n).Ne evim var ne ailem (var), ne ad›m (var).Seher bakt›m ne flem’-i meclis-ara var ne pervane (var).Ne kap›y› açt›m ne de pencereyi (açt›m).

demek oldu¤una göre “ne...ne”ler gene iki ba¤›ms›z cümleyi ba¤lamaktad›r.Her “ne” ayr› bir cümlededir. ‹kinci cümlelerin yüklemleri, birincinin tekrar› oldu-¤u için ve kolayca anlafl›laca¤› için düflmüfltür.

“Ne...ne”lerin ba¤lad›¤› cümlelerden yüklemlerin ikisinin de düfltü¤ünü göste-ren örnekler de vard›r:

Gam merhalesinde kalm›flam fert Ne yar ne hem-niflin ne hem-dert.

(Fuzuli, XVI.)

Ne selam ne sabah.Ne sakala minnet ne b›y›¤a.

(Atasözü)

“ne...ne” ba¤lac›n›n ana görevi olumsuzluktur; bulunduklar› cümlelerin yüklemleri olum-lu olmal›d›r. Olumlu eylem ya da eylemsi kullanmakta anlam bak›m›ndan, söyleyifl ve kul-lan›fl gelene¤i bak›m›ndan ayr›l›k, eksiklik seziliyorsa “ne...ne” yerine “de...de” ba¤lac›n›kullanmak daha uygun olur.

De; sonuna geldi¤i sözcü¤ü, önceden geçen ya da geçmifl gibi düflünülen gö-revdefl bir sözcü¤e, bir kavrama “gibilik, eflitlik, kat›lma” ilgileriyle ba¤lar; pekifltir-me anlam› katar:

Orhan da geldi. (öbür gelenler gibi, onlara kat›larak)Bunun sonunda ölüm de var. (baflka tehlikeler oldu¤u gibi)Bu kitab› da okuyunuz. (önce okuduklar›n›z gibi)

Ben de gidece¤im. Orhan’› da alal›m. Buras› da güzelmifl.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Evvel sen de yücelerde uçard›n fiimdi enginlere indin mi gönül?

(Karacao¤lan, XVI.)

• “de” ba¤lac›, yukar›daki anlam ilgisiyle birden çok görevdefl ögeleri; eflit öz-neleri, tümleçleri, yüklemleri ba¤lar:Bu ifli Orhan da Turgut da yapabilir.Ben onu da bunu da ötekini de gördüm. Bugün de bekledik, dün de. Ben onu gördüm de tan›d›m da...

• Ba¤lad›¤› yüklemlere “üstelik” anlam› katar: Ben onu severim, sayar›m da...

• Ba¤›ms›z önermeleri ba¤larken flu anlamlar› ve duygular› verir;Azarlama, çatma:A paflam, insan iptida kendini bilmeli de sonra baflkas›na ö¤üt vermeli.

(Kani, XVIII.)

Yalvarma:Dil-i viranemi yapsan da y›k›lsam gitsem.

(Sabit, XVII.)

Övme, be¤enme:‹d iriflsün bais-i flevk-i cedit olsun da gör Seyr-i Sadabad’› sen bir kerre id olsun da gör.

(Nedim, XVIII.)

Ne iyi ettin de geldin...

Küçümseme:Para kazanacakm›fl da çoluk çocuk geçindirecekmifl...

Alay ve umutsuzluk:Dikenler büyüyecek de yünler tak›lacak da sonra sat›lacak da benim de ala-ca¤›m ödenecek!..

Öncül önermenin olmas›n› direnerek isteme:Hasta iyileflsin de ben masrafa katlan›r›m. Bir mektup gönderse de meraktan kurtulsak.Akflam bize buyursun da konuflal›m...

Kendinden sonra gelen önermenin olumsuzlu¤unu pekifltirme:Her fleyin, akar suyun, esen yelin, kaynayan zelzelenin önüne geçilir de bu-nun önüne geçilmez.

(Yer Demir Gök Bak›r, Yaflar Kemal)

Yak›nma:Buraya dek gelmifl de bize u¤ramam›fl. Buralara gelirsin de bizleri unutursun!...


• Koflullu eylemlerin sonunda “bile, dahi” anlam›na gelir; ba¤lad›¤› önermelerkarfl›t yarg›l› olur:Görsem de tan›mam. Ölsem de unutmam. Ça¤›rsan da gelmez. Ça¤›rmasan da gelir. ...

• Karfl›t anlaml› önermeleri pekifltirerek ba¤lar:Derenin akt›¤› istikamete de¤il de tersine atlaya s›çraya giden alabal›klar...

(Refik Halit Karay)

Büyümüfl de küçülmüfl.(Atasözü)

• Koflullu eylemlerin olumlu ve olumsuzlar›ndan sonra gelince anlat›ma eflit-lik anlam› kazand›r›r:Y›l boyunca tembellik edenler son bir iki günde çal›flsa da çal›flmasa da ba-flar› gösteremez.

• Yüklemleri köktefl iki önermeden olumsuz olan birincisi, sorulu ikinciye“de” ile ba¤lan›rsa anlat›ma kesinlik katar:Ödülü o kazanmaz da kim kazan›r?Ben a¤lamayay›m da kimler a¤las›n?...

• Emir kipleriyle kurulmufl önermelerden öncülün sonuna “de” ba¤lac› gelin-ce sonraki önermeye kesinlik katar:Oku flu kitab› da yar›n anlat...

• Kimi ilgeçlerden, belirteçlerden sonra gelerek cümlenin anlam›n› pekifltirir:Bu arkadafl, terbiyeli oldu¤u kadar da çal›flkand›r.

(Kavak Yelleri, Reflat Nuri Güntekin)

Sen esmersin.Belki de var sendeGecelerinUsu...

(Faz›l Hüsnü Da¤larca)

• Ünlemli cümlelerde “de”ler ba¤lama görevinden s›yr›l›r ve ünlemi pekifltirenbir sözcük olur:Aman sen de!.. Adam sen de!.. Ne de güzel fley!..

• Belgisiz “bir” sözcü¤ünden sonra kullan›l›r. Söze “birden oluflun” coflkusu-nu katar:Bir de vagonumuza girip bakt›m ki çantalar aras›nda bir tanesi eksik...

(Refik Halit Karay)

Anlat›ma “fazla olarak” anlam› katar:‹yi çal›flm›yorsunuz; bir de dolgun gündelik istiyorsunuz.Bu denli kötülükleri yap; bir de ö¤ünerek anlat!..

S›ralanan ögelerden sonuncusuna gelince “gibilik, eflitlik”anlam› katar:Bu tafl› bir Orhan kald›rabilir, bir de Yalç›n.Bir köylü, bir kentli, bir de Nasrettin Hoca yola ç›km›fllar...


“de” ba¤lac› cümlelerinanlamlar›n›, ifade edilenduygular› pekifltirmeyeyarar. “de” ba¤lac›ç›kar›ld›¤›nda cümleninyap›s›nda önemli birde¤ifliklik olmaz.

• ‹flaret ad›l› “o”dan sonra gelince uyar›c› bir anlam katar:‹nsan dünyay› i¤fale muvaffak olsa bir flah›s kal›r ki an› aldatmas›na im-kân olamaz. O da kendi nefsidir.

(Tahrib-i Harabat, Nam›k Kemal)

• Cümlelerin sonunda yer alabilir:Bu ifli bitireyim de...

• Yinelenmifl sözcükleri ba¤layarak “üsteleme, direnme” anlam› katar:Muhaliflerin parolas› hürriyet de hürriyet! ‹ktidar›n parolas› ise otorite deotorite.


• Gelecek zaman kipleriyle kurulmufl ba¤›ms›z önermelerden öncüllerin so-nuna gelerek “inanmay›fl›, umutsuzluk” duygusunu güçlendirir:Hiç ummuyorum. Muharebe bitecek de... fleker, ya¤, un ucuzlayacak da pa-ram olacak da baklava yiyece¤im. Ölme efle¤im ölme, yoncalar bitecek.

(Hakka S›¤›nd›k, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

“de”ba¤lac›n›n yaz›m›nda flu kurallara uyulur:. Önceki ve sonraki sözcükten ayr› yaz›l›r.. Kal›n hecelerden sonra “da” olur.. Sert ünsüzlerden sonra “te, ta” olmaz.

Dahi; sözcükleri ve cümleleri, önce geçen ya da geçmifl gibi düflünülen görev-defl sözcüklere ve cümlelere “gibilik, eflitlik” ilgisiyle ba¤lar. Bu bak›mdan “de”ba¤lac›n›n anlamdafl›d›r. Ancak “Bunu ben dahi biliyordum.” cümlesi ile “Bunuben de biliyordum.”cümlesi aras›nda “uyar›c›l›k” bak›m›ndan bir anlam fark› oldu-¤una da dikkat ediniz.

Zannetme ki flöyle böyle bir söz Gel sen dahi söyle böyle bir söz.


Bir ben bilirim çekti¤imi bir dahi Allah.(fieyhülislam Yahya, XVII.)

Bile; cümleleri, önce geçen ya da geçmifl gibi düflünülen cümlelere ba¤lar. Buyönüyle “dahi” ba¤lac›n›n anlamdafl› say›labilir:

O (‹ranl›), kendi dünyas›n›n içine öylesine kapan›p kalm›flt›r ki bir baflka dün-ya var m›d›r yok mudur düflünmez bile.


Bu akl›¤›n (kar) üstünde en küçük bir leke bile yoktu. Bir kufl, bir sinek lekesi bile.(Yer Demir Gök Bak›r, Yaflar Kemal)

“Bile”nin birbirine ba¤l› iki olumsuz önermenin sonunda bulundu¤unda ikinciyarg›ya “umulmazl›k” anlam› katt›¤› da görülür:

Yolsuzlu¤unun hesab› al›nmam›fl de¤il, sorulmam›flt›r bile!(Falih R›fk› Atay)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



-se bile ise karfl›t yarg›l› önermeleri ba¤lar:Çal›flsa bile baflaramaz. Çal›flmasa bile baflar›r.

Ba¤lama yönünden görevdefl olan “de, dahi, bile” ba¤laçlar›; uyarma, söze çeflitli anlamlarkatma bak›m›ndan farkl›l›klar gösterir:Bu problemi Orhan da çözdü. (önceden çözen arkadafllar› gibi)Bu problemi Orhan dahi çözdü. (Çözemeyen kalmad›.)Bu problemi Orhan bile çözdü. (Çözümü hiç de güç de¤ilmifl.)

Ki, kendinden önce ve sonra gelen cümleleri birbirine ba¤lar; kendinden öncegelen sözcükleri cümleye ba¤lar.

Dediler ki ›ss›z kalan türbendeVahfli güller açm›fl; görmeye geldim.

(R›za Tevfik Bölükbafl›)

Gördüm ki sualime cevaptan baflka nesne vermezler... Naçar terk-i mücadele k›ld›m.

(fiikâyetname, Fuzuli, XVI.)

Yukar›daki örneklerde “ki” ba¤lac›, kendinden önce ve sonra gelen cümleleriba¤lamakla birlikte üçüncü cümleye de “bu sebepten, bu yüzden” anlam›n› kat›-yor ve cümleleri ba¤›ms›z önermeler durumuna getiriyor. Böylece üç ba¤›ms›zönermeli bir birleflik cümlenin kurulmas›na yar›yor.

Hangi güzellik çiçe¤idir ki ölüm hazan› onu yere düflürmemifltir?(Sinan Pafla, XV.)

Hâk ol ki Huda mertebeni eyleye âli.(Ruhi, XVI.)

fievkiz ki dem-i bülbül-i fleydada nihan›z Hunuz ki dil-i gonce-i hamrada nihan›z.

(Neflati, XVII.)

Vehmeyle ki müntakimdir Allah.(fieyh Galip, XVIII.)

Bir mevsim-i bahar›na geldik ki âlemin Bülbül havz tehi, hamufl, gülistan harap.

(‹zzet Molla, XIX.)

Dünyada mesut bir gün yoktur ki saadeti dünden haz›rlanm›fl olmas›n.(Nam›k Kemal)

örneklerinde ise “ki”ler yaln›z ikifler cümleyi, türlü anlam ilgileriyle birbirineba¤lamakta; böylece ikifler ba¤›ms›z önermeden birleflik cümlelerin kurulmas›nayard›m etmektedir.

O da¤a t›rman›rken hayvanlar zorluk çekmesin diye arabac› da ben de yürü-müfltük; ç›k›fl öyle uzun sürmüfltü ki...

(Refik Halit Karay)

örne¤inde ise “ki”, cümlelerin sonundad›r; öncül cümleyi, görünüflte, baflkala-r›n› ba¤lam›yor.

Görünüflte böyle olmakla birlikte dikkat edildi¤inde “ki”den sonra birer cümle-nin düfltü¤ü anlafl›lmaktad›r. ‹kinci cümlenin düflmesinden, anlat›fla canl› bir duy-gu ve imge de¤eri sinmifltir: ... öyle uzun sürmüfltü ki (anlatamam).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ne yap›p ye’simi kahreyleyeyim bilmem ki... Öyle dehfletli muhitimde dönen matem ki...

(Mehmet Akif Ersoy)

Ankara’da tedaviye devam etmiflse de her fleyin gerekti¤i gibi yap›lmas›na, iti-raf etmeli ki tam bir riayet göstermemifltir.

(Atatürk’ün Hastal›¤›, Ruflen Eflref Ünayd›n)

Uslu uslu oturayd›m, flüphesiz ki beni mektebe vermezdi...(Gecelerim, Ahmet Rasim)

Yukar›daki örneklerde “ki’”lerle biten sözler, ba¤›ms›z birer ara önermedir.

O mahiler ki derya içeredir deryay› bilmezler.(Hayali, XVI.)

Anlar ki kelama can verirler. Mecnun o kabiledendi derler. Her kim ki belaya mürtekiptir. Elbet o oca¤a müntesiptir.


Bir millet ki insaniyetin tenvir ve tekzibine memur olmak iktidar›nda bulunur,efrad› dünyaya askerlik için gelir ve askerlik yolunda feday› can eder.

(fiinasi, XIX.)

Yukar›daki örneklerde “ki”ler, iki cümle aras›nda de¤ildir; öznelerden sonragelmifltir. Bununla birlikte içinde bulundu¤u cümleyi sonraki cümleye ba¤lamak-tad›r. Bu tür kullan›fllar; yani “ki”nin ad soylu sözcüklerden sonra gelifli, pek sezil-mese bile, düz yaz›da sevimsiz bir çeviri Türkçesi kokusunu tafl›r:

Bir adam ki söz dinlemez. = Söz dinlemeyen bir adam

O yerden ki herkes kaçar, sen de kaç. = Herkesin kaçt›¤› yerden sen de kaç.

Bir adam ki nasihat dinlemez, hiçbir vakit felah bulmaz. = Nasihat dinlemeyenadam hiçbir vakit felah bulmaz.

Cümleleri, çeviri kokusundan kurtarmak için “ki”leri kullan›rken özenli olmakgerekir. “Ki”leri cümleden ç›kar›p birinci cümlenin eylemini -en’li ya da -di¤i’li,-ece¤i’li gibi uygun eylemsilere çevirmek bir çözüm olabilir.

Ancak “ki”nin ad soylu sözcüklerden sonra gelmesinde bir sak›nca olmayan an-lat›mlar da vard›r:

• “ki”den önceki cümle devrikse:Yana yana a¤lanmaz olur mu o yi¤ide ki hayat›nda en güvendi¤i dayanakola¤anüstü zekâs› idi.


Çifte minareli medresenin kap›s›na vard›n m›... Var gir Dal›m o¤ul, seringüzel avlusuna ki Erzurum’un mavi gök kuflu inmifl su içmeye eski havu-zundan ve flimdi ç›karlar tafl odalardan Selçuk o¤ullar› ki, gül dallar› alt›n-da biliflmeye...

(Bal›m K›z Dal›m O¤ul, Ceyhun At›f Kansu)


• Ad soylu sözcükten sonra bir yüklemin, bir ek eylemin düfltü¤ü sezilirse:Nihayet bir da¤a t›rmanmak icabeder. Bir da¤ (d›r, idi) ki her kavsinde rüz-gâr›n sertleflti¤ini ve havan›n so¤udu¤unu hissedersiniz.

(Anadolu’da Bahar, Refik Halit Karay)

Omuz omuza, dirsek dirse¤e, nefes nefese bir kalabal›k (idi) ki sormay›n.(Falih R›fk› Atay)

Bilmem ki nas›l anlatay›m: Nas›l, nas›l size derdimi! Bir dert ki yürekler ac›s› (derttir ki) Bir dert ki düflman bafl›na. Gönül yaras› desem... De¤il!Ekmek paras› desem... De¤il! Bir dert ki... Dayan›l›r fley de¤il.

(Orhan Veli Kan›k)

• “ki” ve sonra gelenler birer ara söz niteli¤inde olursa:Cumhuriyetçiler ki art›k ne çocukturlar, hatta ne gençtirler, orta yafll› veyafll›cad›rlar. Onlar bu yas gününde Atatürk’ün kendilerine nas›l ümit ba¤-lam›fl oldu¤unu hat›rlamal›d›rlar.


Etkili anlat›mlarda özneden sonra kullan›ld›¤› da görülmektedir. Cümleye “pe-kifltirme, abart›” anlam› katar:

Sen ki bu iflleri herkesten iyi bilirdin; nas›l aldand›n?

“ki” ile birleflmifl ya da öbekleflmifl belirteçler, ilgeçler ve ba¤laçlar da vard›r:çünkü, halbuki, mademki, öyle ...ki, nas›l ...ki, yeter ki, demek ki, güya ki (= san-ki), kald› ki, ta ki, belki, sanki...

O mevlud-i uhreviye fatihadan baflka bir fley gönderilmez; çünkü dünyada fa-tihadan baflka istedi¤i yoktu.

(Abdülhak Hâmit Tarhan)

‹nsan vatan›n› sever; çünkü hürriyeti, rahat›, hakk›, menfaati vatan sayesindekaimdir.

(Nam›k Kemal)

Vezinler mademki vard›rlar, ahenge muhakkak elverifllidirler; çünkü vücutlar›baflka türlü tefsir edilemez.

(Vezinler, Yahya Kemal Beyatl›)

Kardefl gibi geçinmeliyiz; çünkü hepimiz bu yurdun çocuklar›y›z.(Falih R›fk› Atay)

D›flar›ya nazaran içerisi buz dolab›; halbuki biz s›caktan ve havas›zl›ktan bo-¤ulaca¤›m›z› sanm›flt›k.


Hududa giden asker gözümüzde öyle incelir ve öyle güzelleflir ki her neferi birmanzumenin bir kelimesi, bir büyük koncan›n bir yapra¤› gibi telakki ederiz vebizce ordu sine-i vatanda koca bir demet çiçek halini al›r.

(Cenap fiehabettin)


Öyle kimseler ki elleri öpülme¤e lay›kt›r. Öyle kimseler ki insana insanl›k dersi verirler.


Halk›n gözyafllar›, h›çk›r›klar›, ç›¤l›klar› havay› öylesine bir yas ve tasa; hatta öyle-sine bir ümitsizlikle buland›rm›flt› ki güya dünyan›n sonu geldi¤ine hükmedilebilirdi.


Mademki son demimdeyim; Böyle bir iyilik edeyim.

(Orhan Seyfi Orhon)

Mademki Munise’yi evlerinde istemiyorlar, acaba ben kendim evlat etmek iste-sem verirler mi?

(Çal›kuflu, Reflat Nuri Güntekin)

Mademki öyle emretmifl; öyle yapar›z. Mademki beni dinlemiyor; ben de onun hiç bir ifline bakmam.

Türk dili dillerin en zenginlerindendir. Yeter ki bu dil fluurla ifllensin.(Atatürk)

Güya ki o flair-i yegâne Gelmifl bu kitap için cihane.

(Ziya Pafla)

Hava so¤uk, kald› ki rahats›z›m da, onun için gelemem.

Aç›k söylüyorum, ta ki herkes anlas›n.(Yakup Kadri Karaosmano¤lu)

Bunlar›n d›fl›nda Türkçede kullan›lan di¤er ba¤laçlar; oysa, nitekim, tek(yeterki), hele, yoksa, ister (isterse, ister... ister), zira, kâh (kâh...kâh, gâh), ama (amma),fakat, lakin, ya, yahut, ya da, veya, hem (hem de, hem...hem), gerek (gerek...gerek,gerekse), üstelik, yaln›z, ancak, me¤er, me¤erse, ile, hatta, örne¤in, söz gelifli, mese-la gibi s›ralanabilir. Bu ba¤laçlar›n baz›lar›yla kurulmufl örnekleri afla¤›da görecek-siniz:

Hiç düflünmeden onlar›n do¤rulu¤una inanm›flt›r. Oysa ben öyle de¤ilim.(Tedirginin Biri, Sunullah Ar›soy)

Men lebin müfltak›yem, zühhat Kevser talibi Nitekim meste mey içmek hofl gelür, huflyare su.

(Fuzuli, XVI.)

Kuzum evlad›m... sür... hayvanlar çatlas›n... araba parçalans›n, ne olursa ol-sun, tek beni befl dakika evvel ormana yetifltir.


Tabiat bozk›rlarda cilveli, oynak... süslü; hele makyajl› de¤ildir.(Refik Halit Karay)

Tam çal›fl›p çabalayaca¤› s›rada etraf›n› alan, eline aya¤›na dolaflan bir sürüçocuk mudur; yoksa anlaflmazl›k m› o talihsizli¤e sebep olmufltur.

(Kavak Yelleri, Reflat Nuri Güntekin)

Hiçbir vatandafl, ister doktor ister mimar ister köylü olsun ister iflçi ister ö¤ren-ci olsun ister ö¤retmen, bu ac› gerçe¤e kay›ts›z kalamaz.

(‹lhan Selçuk)


Eyvah bu baziçede bizler yine yand›k: Zira ki ziyan ortada bilmem ne kazand›k.

(Ziya Pafla)

Gâh eserim yeller gibi Gâh ça¤lar›m seller gibi Gâh tozar›m beller gibi Gel gör beni aflk neyledi.


Ya Rab, çekemem bu ›st›rab›, Hatta çekemem huzur u hab›, Kabrinde onun beni flehit et; Elverdi türab›n›n azab›.

(Makber, Abdülhak Hamit Tarhan)

Evet, her hareket içinde kötü e¤ilimler bulunabilir. Ama iyi niyetlilerin daya-n›flmas›, onlardan gelecek bütün fenal›klar› önler.


Bu kona¤a gelip giden çok amma dönüp gelen yok...(K›sas-› Enbiya, Cevdet Pafla, XIX.)

Vatan ifllerinde ölmek olabilir fakat korkmak asla!..(Atatürk)

Gençler, bütün ümid-i vatan flimdi sizdedir: Her fley sizin, vatan da sizin, her fleref sizin; Lakin unutmay›n ki zaman tünd ü mutmain Bir hatve-i samut ile takip eder bizi.

(Ferda, Tevfik Fikret)

Yürüyüverdim denize do¤ru. Yürüyüverdim diyorum ya, dünyan›n yolu!(Orhan Veli Kan›k)

Ya bu deveyi gütmeli ya bu diyardan gitmeli.(Atasözü)

Bir elinde gül, bir elde cam geldin sakiyâ Kang›s›n alsam; gülü, yahut ki cam› ya seni.

(Nedim, XVIII.)

Bir rejim, ya örgenlenmifl bir s›n›f ya da halk›n belirli tabakalar›na dayanmazsa...(Yakup Kadri Karaosmano¤lu)

Dikta rejimi bir flahs›n veya bir flah›slar tak›m›n›n nüfuz ve itibar› üzerindetutunur.


Minnet Huda’ya iki cihanda k›lup sait Nam-› flerifin eyledi hem gaz, hem flehit.

(Baki, XVI.)

Di¤er ad soylu sözcük türleri gibi ba¤laçlar da yap› bak›m›ndan çeflitlilik gösterir.• Yal›n ba¤laçlar: ve, ile, gibi, de, dahi, bile, hele...• Türemifl ba¤laçlar: üstelik, yaln›z, ancak, örne¤in, gerçekten...• Birleflik ba¤laçlar: halbuki, oysaki, yoksa, nitekim...• Öbekleflmifl ba¤laçlar: öylesine ki, nas›l ki, demek ki, kald› ki, yeter ki, el-

verir ki, flu kadar ki, bununla birlikte, onun için, bundan ötürü, gerek...gerek,...


Bununla birlikte (beraber),bunun için, onun için, flununiçin, bundan dolay›, bundanötürü, bu nedenle, hernas›lsa, hâl (durum) böyleiken, bunun üzerine, baflkabir deyiflle (deyimle) gibi sözöbekleri de çeflitlianlamlarla cümleleriba¤layarak ba¤›ms›zönermeler durumuna getirir.

• Yabanc› kökenli ba¤laçlar: ne...ne, ki, mademki, güya, zira, kâh...kâh, hat-ta, bazen, ama, fakat, lakin, me¤er, yani, hem, ya...ya, yahut, veya,...

Ba¤laçlar cümle içinde anlamlar›yla oldu¤u kadar görevleriyle de önemlidir.Ba¤laçlar›n görevlerini flöyle s›ralayabiliriz:

• Görevdefl ögeleri ba¤lar.• Anlamca ilgili cümleleri, önermeleri ba¤lar.• Seyrek olsa da -öbür sözcükler gibi- ek eylemle yüklem olur.• Ad soylu sözcükler gibi özne, nesne, tümleç de olur.

ÜNLEMLER

Ünlem ve türlerini tan›mlamak, ünlemlerin yap›lar›n› ve görevleri-ni aç›klamak

Duygular; sert, dokunakl› etkilerle birden uyan›r, coflkulafl›r. Coflkunun söze dönüfl-mesiyle, yani bir coflkunun etkisiyle içten kopup gelen sevinç, korku, üzüntü, ac›,flaflma gibi duygular› daha canl› anlatmaya yarayan sözcüklere ünlem ad› verilir.

Ünlemler genel olarak ikiye ayr›labilir:• Ça¤r› ünlemleri: ‹kinci veya üçüncü kiflileri ça¤›rmak, uyarmak, onlara bir

fley sormak için kullan›lan ünlemlerdir: Ey Ulu Tanr›m! Hey arkadafl! A iki gözüm, bre yaramaz!..

• Duygu belirten ünlemler: Korku, flaflma, sevinç, ac›, üzüntü gibi duygula-r› belirten ünlemlerdir. Cümle içinde pekifltireç, belirteç veya ba¤laç görev-lerinde de kullan›labilir.A, a, a! Onu ben mi söylemiflim? Üstüme iyilik sa¤l›k...E! Ne olacak bunun sonu?...

Ünlemler genel olarak böyle bir s›n›fland›rma içinde incelenebilir. Ancak ün-lemler duygularla ilgili olduklar› için böyle bir ayr›m›n kesin olamad›¤›n› söyle-mekte de yarar vard›r. Bu nedenle ünlem görevinde kullan›lan sözcükleri tek tekde¤erlendirmek daha yerinde olur. Türkçede s›k kullan›lan ünlemler flunlard›r:

A, kendinden sonra gelen sözcüklerdeki hitaplar› pekifltirir.A paflam! ‹nsan iptida kendisini bilmeli de sonra baflkas›na ö¤üt vermeli.

(Kani, XVIII.)

Niye boynun bu kadar e¤ri demifller deveye; A kuzum, hangi yerim do¤ru demifl...

(Mehmet Akif Ersoy)

- Böyle fley olur mu? - Olur a! Kim kar›fl›r?- Bunu kim yapm›fl? - Ben yapmad›m a! Ne bileyim kimin yapt›¤›n›?örneklerinde de cevaplardaki yarg›y› pekifltiriyor. “A”lar ç›kar›l›nca pekifltirme

anlam› kalkar.Allah bilir a bu adam Koca Ahmet’in ta kendisidir.

(Yaflar Kemal)

cümlesinde görüldü¤ü gibi “a” ünlemleri, söze flaflma, ay›rt›l› be¤enme, sevin-me, k›zma duygular› kat›yor.

E; söze be¤enme, be¤enmeme, sevinme, flaflma, k›zma, ac›ma gibi duygular›katar. Bu duygulardan hangisini katt›¤›n›, cümlelerin kurulufllar›ndan çok söyleyifl-te ses tonu belirtir.


3A M A ÇN

E! Art›k buna diyecek yok!... E! Ne olacak bunun sonu?E! Kim gelmifl? E! Ne olmufl?

“mi” soru ilgeciyle birlikte kullan›lan “e”ler, emirleri pekifltirmek için kullan›l›r:Kitaplar›m› kar›flt›rma e mi? Bundan sonra da böyle çal›fl e mi?

Ha, söze isteklendirme duygusu katar; bir konunun birden akla geliflini yada birden kavran›fl›n› gösterir, cümle sonuna gelince kendinden önceki yarg›la-r› pekifltirir:

Ha gayret! Ha göreyim seni! Ha flöyle! Ha, siz bana kitap getirecektiniz, ne oldu? Ha, flimdi anlad›m. Ha, evet hat›rl›yorum...Ha ben, ha sen... Ha Ali Hoca, ha Hoca Ali...

Eflit ögelerden önce yinelenirse arada bir ayr›m gözetilmeyiflini anlatmaya ya-rar; ba¤laç görevindedir:

Bekle ha bekle, bir türlü gelmez. Söyle ha söyle, dinleyen yok ki!..Tanr›n›n günü iflte böyle didin ha didinmez misin?

(Tesadüf, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

Yukar›daki örneklerde de oldu¤u gibi yinelenen emir kiplerinin aras›na gelin-ce eylemlerin uzay›p gittiklerini, türlü duygular katarak anlat›r:

“Ha bire!”, eylemlerin durmaks›z›n sürüp gidiflinden do¤an yak›nma ay›rt›l›duygular›n anlat›m›na yarar:

Ha bire söylüyor! Ha bire yiyordu! Sabahtan beri ha bire konufluyorum...

Haydi (hadi), söyleyiflle de¤iflen bir sertlik, olas›l›k veya olas›l›¤›n art›fl›n› pe-kifltirme anlam› katar.

Haydi kofl çabuk! Haydi o¤lum, bize bir kahve söyle! Hadi sizin de-di¤iniz olsun!..

Haydi versin versin de yüz lira versin!Yüz liray› gözden ç›karan, befl liray› haydi haydi verir!...

Hay, söze söyleyiflle de¤iflen azarlama, yalvarma, ilenme gibi türlü anlamlar ka-tar; onaylamay› pekifltirir.

Hay yaramaz!.. Hay Allah raz› olsun!.. Hay Allah cezas›n› versin!

- Pencereyi açabilir miyim?- Hay hay efendim! ...

Ay, birdenbire uyanan duygular›n etkisiyle söylenir. Ay, diflim tuttu! (ac›)Ay, bunu sen mi söylüyorsun? (flaflma) Ay, ne güzel, ne sevimli fley! (be¤enme) Ay!.. fiuramda bir fley k›m›ld›yor. (korku)...


Vay, söze sevinç, flaflk›nl›k, coflku, öfke anlamlar› katar. Vay hocam! Vay gözümün nuru efendim buyurun!Hangi rüzgârd›r atan sizleri?.. Lütfen oturun. Mütehassirdik efendim, ne inayet! Ne kerem!..

(As›m, Mehmet Akif Ersoy)

Vay efendim vay! Bu ne kurum, bu ne çal›m? Vay can›na!..

Ey, hey, hitaplar› pekifltirmek için kullan›l›r. Söze, ses tonuyla canlanan duygude¤eri de katar.

Ey bu topraklar için topra¤a düflmüfl asker! Gökten ecdat inerek öpse o pak aln› de¤er. Ey flehit o¤lu flehit, isteme benden makber, Sana aguflunu açm›fl duruyor Peygamber...

(Mehmet Akif Ersoy)

Bülbüllerin ister seni ey gonce-dehen gel Gül gitti¤ini anmayal›m gülflene sen gel Pamal-i flita olmadan iklim-i çemen gel Ver hükmünü ey serv-i revan köhne bahar›n.

(Nedim, XVIII.)

‹nsan›n ikide bir:Ey zekâ ve kültür, biraz ahlak ve ey ahlak biraz zeka ve kültür, diye kubbeleri

ç›nlatas› geliyor.(Falih R›fk› Atay)

“Hey” ünlemi “gidi” ile öbekleflince, geçmifli umutsuz bir özlemle anma duygu-sunu anlat›r:

Nesl-i haz›r denilen fley pek acayip bir fley; hoca rahmetliye bak, o¤luna bak, hey gidi hey!

(Mehmet Akif Ersoy)

Ya, konuflma dilinde görülen bir ünlemdir. • Sorulu yarg›lar› pekifltirir:

Herhangi bir hadise üzerinde uzun boylu durmaya ve ondan hükümler ç›-karmaya, zati, vaktimiz yoktu ya!..


• Beklenmedik olumsuzlu¤u pekifltirir:Beni ç›ld›rtan cihet de oras› ya?H›rs›zl›k mal› de¤il ya?

(Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

• Söyleyifl özelli¤iyle, ses tonuyla cümleye soru anlam› katar:Ya kar ya¤arsa? Ya gelmek istemezse?

“Ya” ünlemi; “Dünya bu ya!..”, “ ‹yi ya!..” örneklerinde oldu¤u gibi cümleyeonaylama anlam› katar.

“O kitaplar› istiyordunuz ya; iflte getirdim.” cümlesinde oldu¤u gibi an›msat›c›bir ba¤laç görevinde de kullan›labilir.


Bunlar›n d›fl›nda Türkçede kullan›lan di¤er ünlemler; hay, ay, vay, ah, vah, oh,yahu, ooo, uf, of, öf, eyvah, yaz›k, aferin, yafla, yaflas›n, sa¤ ol, var ol gibi s›ralanabi-lir. Bu ünlemlerin baz›lar›n›n yer ald›¤› örnekleri afla¤›da göreceksiniz:

Vay yüz bin vay kim dil-dârdan ayr›lm›flamFitne-ceflm ü sahir-i hun-hardan ayr›lm›flam.

(Fuzuli, XVI.)

Bir ah çeksem karl› da¤lar kül olur.

Billah bu gamhane bir ah etmeye de¤mez.(‹zzet Molla, XIX.)

Eyvah!.. ne yer ne yâr kald›, Gönlüm dolu ah ü zar kald›.

Eyvah, melek de mahvolurmufl!(Makber, Abdülhak Hâmit Tarhan)

Ebna-y› dehr her hünere aferin verir Ya Rab, bu aferin ne tükenmez hazinedir?

(Nabi, XVII.)

Vah vah, pek yaz›k! Vah vah, aldanm›fl›m!

Oh, ne güzel hava! Oh, dünya varm›fl!

Ooo, maflallah, ne güzel! Ooo! Bak›n›z kimler geliyor?

Uf, can›m yand›! Uf, diflim gene pek fena tuttu!..

Of, b›kt›m art›k!.. Oooof! Bu ne çekilmez gürültü?

Öf!.. Ne kötü koku? Öf, ne densiz adam!..

O kadar masrafa yaz›k!Yaz›k, ben böyle olmas›n› istemezdim!Oh olsun! O kadar söyledim de dinlemedi.Yafla, var ol!.. Yaflas›n Türk ulusu!.. Yaflas›n ordu!..

Her sözcük türü gibi eylemler de kimi durumlarda ünlemleflir:Koflun! H›rs›z kaç›yor! Yakalay›n!..Sak›n böyle söyleme!.. Bir daha yapay›m deme, sak›n!..

Coflkuyla birden duygulanman›n etkisiyle a¤›zdan ç›k›veren sözler de yaz›da ün-lem iflareti ile bitirilince çeflitli duygu de¤erleri kazan›r. Ünlem iflareti, vurgu ve seskatk›s› sa¤layarak onlar› birer cümle gibi genifl anlaml› k›lar: Yaz›k!..., Afacan!...,Yaramaz!.., Hain!.., Dehflet!.., Korkunç!.., Dikkat!.., ‹leri!.., Atefl!.., ‹mdat!.., Hayret!..

Yukar›da s›ralanan ünlem sözcüklerinden baflka belirtme vurgusuyla de¤ifliksesle söylenmifl adlarla ad de¤erindeki sözcükler ve hitaplar da birer ünlemdir:


Leyli! dedi verdi can-› flirin Ol âfl›k-› bikarar ü miskin.

(Fuzuli, XVI.)

Sar› kedim,Siyah kedim, Beyaz kedim,Ad› “Rengin” olsun dedim. Rengin! Rengin! Rengin! Rengin! Kedim iflitmedi lakin...

(fiermin, Tevfik Fikret)

Ordular! ‹lk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri!(Atatürk)

Kiflilere, kifli niteli¤inde say›lan varl›klara seslenmek için kullan›lan bütün söz-cükler vurgu, durgu, ton ve söyleyifl özellikleriyle ünlem olur :

Arkadafl! Yurduma alçaklar› u¤ratma sak›n!(Mehmet Akif Ersoy)

Sevgi, üzüntü, öfke, birden karfl›laflma, korku gibi türlü duygular›n etkisiyle, çe-flitli nedenlerle söyleniveren coflkulu sözcüklerle söz öbekleri de, içlerinde ünlemsözcükleri bulunmasa da, birer ünlem say›l›r:

Ne yanar kimse bana atefl-i dilden özge Ne açar kimse kap›m bad-› sabadan gayri!

(Fuzuli, XVI.)

Kar›nca e¤lenir: - Beyim, fiimdi rask edin ne var? Yaz›n çalan, k›fl›n oynar!


Sert, dokunakl›, coflkulu seslerle söylenmifl eylemler; komutlar ve cümle de¤er-li sözler de birer ünlem say›l›r:

Bölük dur! Sa¤a dön!..

Sevinç, korku, darg›nl›k gibi türlü duygular› yans›tan; coflkulu söylenen yan›tbelirteçleri de birer ünlemdir: Evet, Hay›r, Pekiyi, Hay hay, Olur, Yok, De¤il, Ol-maz, Asla...

Yans›malar da ünlem olarak s›k s›k kullan›l›r.Miyav... O kim? Beyaz kedi, Siyah kedi, Sar› kedi...


Di¤er sözcük türü gibi ünlemler de yap›lar› bak›m›ndan çeflitlilik gösterir:• Yal›n ünlemler birer hecelidir: a, e, ha, ey, ya, ay, vay, ah, vah , oh, hiflt, o,

uf, üf,...• Türlü biçimlerde türemifl, birleflmifl, öbekleflmifl olanlar: yahu, eyvah, yaz›k,

aferin, yafla, sa¤ ol, var ol,...



‹lgeç ve türlerini tan›mlamak, ilgeçlerin yap›lar›-

n› ve görevlerini aç›klamakSözcükler aras›nda anlam ilgisi kurmaya yarayanve ancak bu görevleri için kullan›lan sözcüklereilgeç (edat) ad› verilir: gibi, kadar, sanki, ile, yal-n›z, ancak, do¤ru, karfl›, de¤il...‹lgeçlerin cümle içindeki görevleri; sözcükler ara-s›nda çeflitli yönlerden ilgiler kurmak, ilgeç tüm-leçleri yapmak ve ek eylem alarak yüklem ol-mak fleklinde özetlenebilir. ‹lgeç görevindekisözcükleri yap›lar› bak›m›ndan üçe ay›rabiliriz:I. Kök ve kök görünüfllü ilgeçler: gibi, tek, beri,için, ile, karfl›, kadar...II. Türemifl ilgeçler: dolay›, üzere, karfl›n, yal-n›z...III.Birleflik ilgeçler: sanki, nitekim...

Ba¤laç ve türlerini tan›mlamak, ba¤laçlar›n ya-

p›lar›n› ve görevlerini aç›klamakAnlamca ilgili cümleleri, kavramlar› ya da görev-defl ögeleri ba¤lamaya yarayan sözcüklere ba¤-laç ad› verilir: ve, ne...ne, de, dahi, bile, oysa, ni-tekim, tek(yeter ki), yine (gene), hele, yoksa, ister(isterse, ister... ister), zira, kâh (kâh...kâh, gâh),ama (amma), fakat, lakin, ya, yahut, ya da, ve-ya, hem (hem de, hem...hem), gerek (gerek...ge-rek, gerekse), üstelik, yaln›z, ancak, me¤er, me-¤erse, ile, hatta, örne¤in, söz gelifli, mesela ...Bununla birlikte (beraber), bunun için, onuniçin, flunun için, bundan dolay›, bundan ötürü,bu nedenle, her nas›lsa, hâl (durum) böyle iken,bunun üzerine, baflka bir deyiflle (deyimle) gibisöz öbekleri de çeflitli anlamlarla cümleleri ba¤la-yarak ba¤›ms›z önermeler durumuna getirir. Di¤er sözcük türleri gibi ba¤laçlar da yap› bak›-m›ndan çeflitlilik gösterir. • Yal›n ba¤laçlar: ve, ile, gibi, de, dahi, bile,

hele...• Türemifl ba¤laçlar: üstelik, yaln›z, ancak, ör-

ne¤in, gerçekten...• Birleflik ba¤laçlar: hâlbuki, oysaki, yoksa ni-

tekim...• Öbekleflmifl ba¤laçlar: öylesine ki, nas›l ki,

demek ki, kald› ki, yeter ki, elverir ki, flu ka-dar ki, bununla birlikte, onun için, bundanötürü, gerek...gerek,...

• Yabanc› kökenli ba¤laçlar: ne...ne, ki, ma-demki, güya, zira, kâh...kâh, hatta, bazen,ama, fakat, lakin, me¤er, yani, hem, ya...ya,yahut, veya,...

Ünlem ve türlerini tan›mlamak, ünlemlerin ya-

p›lar›n› ve görevlerini aç›klamakCoflkunun söze dönüflmesiyle; yani bir coflku-nun etkisiyle içten kopup gelen sevinç, korku,üzüntü, ac›, flaflma gibi duygular› daha canl› an-latmaya yarayan sözcüklere ünlem ad› verilir: a,e, ha, haydi (hadi), ay, vay, ey, hey, ya, ah, vah,oh, yahu, ooo, uf, of, öf, eyvah, yaz›k, aferin, ya-fla, yaflas›n, sa¤ ol, var ol...Ünlemler genel olarak ikiye ayr›labilir:• Ça¤r› ünlemleri: ‹kinci veya üçüncü kiflile-

ri ça¤›rmak, uyarmak, onlara bir fley sormakiçin kullan›lan ünlemlerdir.

• Duygu belirten ünlemler: Korku, flaflma,sevinç, ac›, üzüntü gibi duygular› belirten ün-lemlerdir. Cümle içinde pekifltireç, belirteçveya ba¤laç görevlerinde de kullan›labilir.

Ünlemler genel olarak böyle bir s›n›fland›rmaiçinde incelenebilir. Ancak ünlemler, duygularlailgili olduklar› için, böyle bir ayr›m›n kesin ola-mad›¤›n› söylemekte de yarar vard›r.Coflkuyla birden duygulanman›n etkisiyle a¤›zdanç›k›veren sözler de yaz›da ünlem iflareti ile bitiri-lince çeflitli duygu de¤erleri kazan›r. Ünlem iflare-ti, vurgu ve ses katk›s› sa¤layarak onlar› birer cüm-le gibi genifl anlaml› k›lar.Belirtme vurgusuyla de¤iflik sesle söylenmifl ad-larla ad de¤erindeki sözcükler ve hitaplar birerünlemdir. Kiflilere, kifli niteli¤inde say›lan varl›k-lara seslenmek için kullan›lan bütün sözcüklervurgu, durgu, ton ve söyleyifl özellikleriyle ün-lem olur. Sevgi, üzüntü, öfke, birden karfl›laflma,korku gibi türlü duygular›n etkisiyle, çeflitli ne-denlerle söyleniveren coflkulu sözcüklerle sözöbekleri, içlerinde ünlem sözcükleri bulunmasada, birer ünlem say›l›r. Sert, dokunakl›, coflkuluseslerle söylenmifl eylemler; komutlar ve cümlede¤erli sözler de birer ünlem say›l›r. Sevinç, kor-ku, darg›nl›k gibi türlü duygular› yans›tan, cofl-kulu söylenen yan›t belirteçleri de birer ünlem-dir. Yans›malar da ünlem olarak s›k s›k kullan›-l›r.Di¤er sözcük türü gibi ünlemler de yap›lar› bak›-m›ndan çeflitlilik gösterir:• Yal›n ünlemler birer hecelidir: a, e, ha, ey,

ya, ay, vay, ah, vah, oh, hiflt, o, uf, üf...• Türlü biçimlerde türemifl, birleflmifl, öbeklefl-

mifl olanlar: yahu, eyvah, yaz›k, aferin, yafla,sa¤ ol, var ol,...

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde “do¤ru” sözcü¤üilgeç olarak kullan›lm›flt›r?

a. Do¤ru söze kim, ne diyebilir?b. Do¤rusunu söylemek gerekirse bu ifl olmaz.c. Do¤ru bildi¤inden flaflma.d. Do¤ru söyleyeni dokuz köyden kovarlar.e. Eve do¤ru yürürken Ahmet’le karfl›laflt›m.

2. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde alt› çizili sözcük,tür yönüyle di¤erlerinden farkl›d›r?

a. Kimse onu dinlemiyordu, oysa anlatt›klar› çokilgi çekiciydi.

b. Bu ay bütün taksitlerimi ödedim, üstelik birazda param kald›.

c. Ben bu konuda ne seni ne de onu dinlerim. d. Baflar›ya do¤ru giden yol zorluklardan geçer. e. Bundan sonra beni ister ara ister arama, hiç ilgi-

lenmiyorum.

3. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde ilgeç yoktur?

a. Ben ömrüm boyunca yaln›z seni bekledim.b. Seni benim kadar kimse sevemez.c. Ben de sizinle gelmek istiyorum, yaln›z iki gün

iznim var. d. Konuyu de¤iflik aç›lardan ele almal›s›n. e. Baz›lar›na göre hayat toz pembedir.

4. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde ba¤laç kullan›l-

mam›flt›r?

a. Mademki öyle düflünüyorsun, o zaman istedi¤i-ni yap.

b. Duydu¤uma göre filmin en tehlikeli sahnelerin-de dublörler kullan›lm›fl.

c. En sevdi¤i dostlar› da onu bu kara gününde yal-n›z b›rakt›.

d. Bundan sonra ne borç veririm ne de borç al›r›m.e. Pek çok insan çal›flmas› gerekti¤ini biliyor; fakat

bunun için çaba göstermiyor.

5. Afla¤›dakilerin hangisinde “ile” ötekilerden farkl› gö-revdedir?

a. ‹fl konusunda kendimi kimseyle karfl›laflt›rmam.b. Zor bir durumla karfl›laflt›¤›nda ne yapars›n?c. Yazd›klar›yla söyledikleri birbirini tutmuyordu.d. Ben telefonla konuflurken annem aniden içeri

girdi.e. Elindeki parayla yaln›z bir ceket alabilirdi.

6. Afla¤›dakilerden hangisinde “için” ilgeci cümleye“amaç” anlam› katm›flt›r?

a. Derse geç kald›¤› için özür diledi. b. Filmi be¤enmedi¤imiz için film bitmeden sine-

madan ayr›ld›k. c. Aktör için yap›lan anma törenine bütün okul

kat›ld›.d. Konseri yak›ndan izlemek için erkenden s›raya

girdik.e. Karnesindeki zay›flar› gördü¤ü için a¤lamaya

bafllad›.

7. Afla¤›dakilerden hangisinde “üzere” ilgeci cümleyeyaklafl›kl›k anlam› katm›flt›r?

a. Sabr›m taflmak üzere, biraz sus!b. Görüldü¤ü üzere her fley zamanla hallediliyor.c. Pazara gitmek üzere d›flar› ç›km›flt›.d. Bu kitab› ondan dört günde okumak üzere al-

d›m.e. Sabah yola ç›kmak üzere erkenden uyudu.

8. Afla¤›dakilerden hangisinde “kadar” sözcü¤ü cümle-ye karfl›laflt›rma anlam› katmam›flt›r?

a. Okuduklar›mdan bu roman kadar güzeli yoktur.b. Onun kadar fedakâr bir anne var m›yd›?c. Benim kadar ders çal›flan yok, diyordu.d. En az bu ev kadar güzel bir ev bulduk.e. Anlafl›ld›¤› kadar›yla suçlu sensin.

9. Afla¤›dakilerden hangisinde ilgeç grubu yüklem gö-revindedir?

a. Sadece o mutlu olsun diye yapabilece¤im herfleyi yapt›m.

b. ‹nci kadar beyaz diflleri, esmer tenine yak›fl›yordu.c. Ölüm kadar üzücü bir olay yoktur flu fani dün-

yada.d. Saç›ndaki aklara karfl›n yafl› oldukça genç say›l›rd›.e. Gelecek içindi, düflünürün söyledi¤i her söz.

10.Afla¤›dakilerden hangisinde “göre” ilgeci cümleye“uygunluk” anlam› katm›flt›r?

a. Ona göre futbol her fleydi.b. Anlad›¤›ma göre bu ifllere o da kar›flt›.c. Hava so¤uk oldu¤una göre yan›ma ceket al-

mal›yd›m.d. Henüz kendime göre bir u¤rafl bulamad›m.e. S›n›fa göre çok tembel bir ö¤renciydi.



Virgülü Kaybettik

Osman Nevres Efendi diyor ki: Önün ard›n gözet, fikr-i dakîk et, onda bir söyle / Ö¤ütme a¤z›na her ne gelir-se âsiyâb-âsâ. fiu demek: Sözü söylerken önünü ard›n› gözet ve onkez düflünüp bir kez söyle. A¤z›na gelen her fleyi de¤ir-men gibi hemen ö¤ütüverme. Sözü söylerken on defa düflünmeyi, onu en güzel vesanatl› flekliyle söylemeyi nas›l da unuttuk birden. Birvakitler, konufltu¤unda herkesin sustu¤u, yazarken ka-leminden dima¤a lezzetler yay›lan söz sultanlar› yaflar-d› bu co¤rafyada oysa. Galiba bir rüzgâr esti üstündenkentin ve sözün efendisi virgülü yitirdi birden. O za-man genifl, sanatl›, bol ça¤r›fl›ml›, zengin ve tabi olarakzor cümlelerden korkar oldu ve basit ifadeler, k›sa an-lat›mlar kullanmaya bafllad›. ‹fadede bir kargaflayla kar-fl›laflm›yordu gerçi; ama konufltuklar›n›n etkinli¤i, gü-zelli¤i, esteti¤i ve sanat› k›smen kaybolmufltu. Cümlele-ri basitleflince gitgide düflünceleri de basitleflti ve bu,gün geldi kiflili¤ine yans›d›, onu basit, s›radan ve hattaönemsiz k›ld›. Efendili¤ini mi yitiriyordu ne?.. Bir baflka gün, o rüzgâr ünlem iflaretini al›p götürdü.fiimdi alçak sesle ve ses tonunu de¤ifltirmeden konu-flur olmufltu usta. Art›k ne k›z›yor ne seviniyor ne deheyecanlanabiliyordu. Hayat›n›n renkleri kaybolmuflgibiydi. Yeknesak yaflamaya iflte böyle bafllad›. Ustal›-¤› yoktu art›k. Bir süre sonra, soru iflaretini de yitirdi¤ini gördü. Sorusormaz, soramaz olmak onu kendi içine kapatm›flt›. Hiç-bir fley onu ilgilendirmiyordu art›k. Kalbinden geçensevgilerin nedenini, zihnini buland›ran düflüncelerin ni-celi¤ini, d›fl dünyada olup biten olaylar›n gerçe¤ini an-layam›yordu. Ne evren ne dünya ne ülke ne de kendi-si umurundayd› art›k. Çocukken merak ettiklerini bilemerak etmekten uzaklaflt›. Birkaç y›l sonra sözcü, iki noktan›n anlam›n› unuttu.Davran›fllar›n›n sebeplerini aç›klamaktan vazgeçmeyeo zaman bafllad›. Baflkalar› da onunla ilgilenmez olmufl-lard›. Büyük bir yaln›zl›¤›n içinde kalm›fl, kalabal›klararas›nda tek bafl›na yaflar olmufltu. Ailesi, çevresi, ifli,mesle¤i, sosyal hayat› var m›yd›, yok muydu, unutmufl-tu. Sözü kaybetti. Ömrünün sonuna do¤ru elinde yaln›zca t›rnak iflareti-nin kald›¤›n› fark etti. Kendine özgü tek düflüncesi yok-tu art›k. Kendinden s›yr›lm›fl olarak yaflamak, baflka bi-risinin yerine yaflamak kadar tats›z, bofl ve anlams›zd›.

Üstelik baflkalar›n›n düflüncelerindeki sorumluluklar›yüklenme endiflesi de iyiden iyiye belini bükmüfltü. Noktaya geldi¤inde s›ra, düflünmeyi ve konuflmay› daunuttu. Kaybetti¤i nokta, son nefesinin sonunda onu bekle-mekteydi oysa. Dil bir ayna idi, insan›n en gerçek yank›s›n› d›fla akset-tiren. Ve aynalar ya güzelleflmek ve süslenmek; ya daçirkinliklerimizi görüp gidermek içindir. Aynay› k›rmak,çirkinli¤imizi baflkalar›n›n gözünden de¤il, kendi gözü-müzden saklar.

Kaynak: Pala, ‹skender http://www.turkboard.com/virgulu-kaybett ik-vt192188.html adresinden, 20. 06. 2009 tarihinde eriflil-mifltir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. e Yan›t›n›z farkl›ysa “‹lgeç” bölümünü tekrar

okuyunuz.2. d Yan›t›n›z farkl›ysa “‹lgeç” bölümünü tekrar


okuyunuz.4. b Yan›t›n›z farkl›ysa “Ba¤laç” bölümünü tekrar

okuyunuz. 5. c Yan›t›n›z farkl›ysa “Ba¤laç” bölümünü tekrar

okuyunuz. 6. d Yan›t›n›z farkl›ysa “‹lgeç” bölümünü tekrar

okuyunuz.7. a Yan›t›n›z farkl›ysa “‹lgeç” bölümünü tekrar

okuyunuz. 8. e Yan›t›n›z farkl›ysa “‹lgeç” bölümünü tekrar

okuyunuz.9. e Yan›t›n›z farkl›ysa “‹lgeç” bölümünü tekrar


okuyunuz.


”

“


S›ra Sizde 1

Orhan o tepedeki evde yaln›z oturur. (Belirteç)Hak belledi¤in bir yola yaln›z gideceksin. (Belirteç)Büyük iflleri yaln›z büyük milletler yapar. (‹lgeç)Tarihten yaln›z Orhan geçti. (‹lgeç)Orhan yaln›z tarihten geçti. (‹lgeç)Orhan köprüden bu gece yaln›z geçti. (Belirteç)“Yaln›z duyan yaflar.” sözü, derler ki do¤rudur. “Yaln›zduyan çeker.” derim, en do¤ru söz budur. (‹lgeç)

S›ra Sizde 2

En eski edebiyat›m›zda “ve” bulunmay›fl›n› göz önündetutan Millî edebiyatç›lar (Ziya Gökalp, arkadafllar›) onuulusal saym›yor, kullanmamaya çal›fl›yorlard›. ÖmerSeyfettin hikâyelerinde “ve”den elden geldi¤ince kaç›-n›r; onun yerine virgül, noktal› virgül, ya da “ile” ba¤la-c›n› kullan›rd›. Son hikâyeleri “ve”sizdir.“Ve”ba¤lac› ile ilgili bir soruya Nurullah Ataç flöyle kar-fl›l›k vermiflti:“Ve”den hofllanm›yorum. Türkçenin “ile”si, “de”si var-ken Arap’›n “ve”sini niye kullanay›m? On alt› y›ld›r bir-çok yaz› yazd›m, kitaplar çevirdim. Hiçbir zaman daeksikli¤ini duymad›m.Refik Halit Karay da bu konuyu inceleyen bir yaz›s›ndaflöyle diyor: “... Dava ‘ve’nin dilimize al›nm›fl olmas›n-da, kalmas›nda de¤il; suistimale u¤ramas›ndad›r. Zevksahibi, hünerli bir muharrir, hele bir flair onu iptizaleu¤ratmaz. Veveleyenler ya henüz lisana hükmedeme-mifl, yahut sebepsiz yere yüzünü gözünü oynatan ruhhastalar› gibi bunu “tik” hâline getirmifl olan yaz›c›lar-d›r...Bir de Tanzimat yazarlar›ndan Muallim Naci’nin düflün-celerine bakal›m: “Dikkat olunsa anlafl›l›r ki bir ibaredevav (ve) ne kadar az olursa o kadar sade olur. Lisan›m›-z›n as›l letafeti ise sadelik içinde bulunur.Lisan›m›z›n tabiili¤ini muhafaza için dikkat olunacakfleylerden biri de yukar›da söylendi¤i üzere vav’›n tak-lil-i istimalidir. Bizim vav’a ihtiyac›m›z o kadar azd›r kibir muharririmiz, içinde velev bir tane olsun vav-› at›fe(ve ba¤lac›) bulunmamak flart›yla bir cilt yazabilir. fiuhalde vav’›n istimalini istedi¤imiz kadar azaltabiliriz.Baladaki ifadattan anlafl›ld›¤› üzere vav ne kadar az is-timal olunursa flive-i Osmani’ye o kadar riayet edilmiflolur...”


Ergin, M. (2004). Türk Dil Bilgisi, ‹stanbul: BayrakYay›nlar›.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Eylemleri, eylemlerde zaman ve kifli eklerini tan›yabilecek,Bildirme ve dilek kiplerini aç›klayabilecek,Eylemleri yap›lar›na göre s›n›fland›rabileceksiniz.


• Eylem• Eylem kiflisi • Kip• Bildirme kipi• Dilek kipi

• Yal›n eylem• Türemifl eylem• Birleflik eylem

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

Türkçe Biçim Bilgisi Eylemler

• EYLEMLER• EYLEM K‹PLER‹• EYLEMLERDE K‹fi‹ EKLER‹• EYLEMLERDE OLUMSUZLUK• EYLEM‹N YAPISI


EYLEMLER (F‹‹LLER)

Eylemleri, eylemlerde zaman ve kifli eklerini tan›mak

Varl›klar›n yapt›klar› iflleri, hareketleri, k›l›fllar›, yarg›lar› zamana ve kifliye ba¤-layarak anlatan sözcüklere eylem (fiil) denir.

Sabaha karfl› Plevne’den geçiyorduk. Alaca karanl›kta pencereyi açt›m. Plevneovas›n› görmek, arz üzerinde hakir bir mezar› kalmayan zavall› babam›n ruh-›menfa-niflinini biraz teneffüs etmek istiyordum. Eyvah, yüksek ve zengin ekinleriokflayan gece rüzgâr› dedi ki: “Baban›n kan›n› emen bu toprak, baban›n cismü ru-huna yabanc› açl›klara sünbüle-i g›da haz›rl›yor...”

fiimdi ufk-› flarkî k›zar›yor, k›zar›yordu; Türk bayra¤› gibi al, kan gibi al olmufl-tu; bir ruh-› flehit için bu ufk-› sabah ne güzel kefendi! “Baba, seni bu a¤ustos ay›-n›n son seherinde, Plevne ufkunun bu genifl kanl› mendili içinde koklad›m!”

(Cenap fiahabettin)Yukar›daki örnekte italik dizilen sözcüklerin her biri, içinde bulundu¤u cümle-

nin temelidir. Bu sözcükler olmadan cümle kurulamaz; bu sözcükler olmay›ncadüflünce, duygu, istek ve yarg›lar anlams›z kal›r.

Bu temel sözcüklerde;• Zaman anlam› vard›r: geçiyorduk, açt›m, istiyordum, dedi, haz›rl›yor, k›za-

r›yor, k›zar›yordu, koklad›m.• Kifli anlam› vard›r: geçiyorduk (biz), açt›m, istiyordum, koklad›m (ben); de-

di, haz›rl›yor, k›zar›yor, k›zar›yordu (o).

Eylemlerde ZamanEylemlerin temel anlamlar›ndan biri de zaman ilgisidir. Zaman; bafllang›c›, sonuolmayan; bafllang›ç ve son düflünülemeyen soyut bir süre kavram›d›r, bir ak›flt›r.Genel olarak üçe ayr›l›r:

I. Geçmifl zamanII. fiimdiki zamanIII. Gelecek zaman

Eylemler-1

1A M A ÇN

Eylem (Fiil): Varl›klar›nyapt›klar› iflleri, hareketleri,k›l›fllar›, yarg›lar› zamana vekifliye ba¤layarak anlatansözcüklerdir.

I. Geçmifl zaman: ‹fl (edim), anlat›fltan önce yap›lm›flt›r:Orhan dün geldi. Sizi arad›k. Gezmeye gitmiflsiniz...II. fiimdiki zaman: ‹flin (edimin) yap›lmakta oldu¤unu, baflka bir deyiflle iflle

anlat›fl›n birlikte oldu¤unu bildiren zamand›r:Orhan kap›y› aç›yor. Ben elimi kald›r›yorum. Siz dinliyorsunuz...III. Gelecek zaman: ‹flin (edimin) söylendikten sonra yap›laca¤›n› bildiren za-

mand›r:Orhan bize gelecek. Uluslar yükselecek. Biz de yükselece¤iz...

Eylemlerde Kifli‹fli, oluflu, k›l›fl›, hareketi; yani edimi yapan varl›¤a kifli ad› verilir.

Eylemler kiflileri bak›m›ndan üç çeflittir: Birinci kifli: getirdim, söyleyece¤im; okuyoruz, yazabildik, yard›m edelim...‹kinci kifli: getirdin, söyleyeceksin; okudunuz, anlatabilirsiniz... Üçüncü kifli: getirdi, söyleyecek, okusun, sorabilir; anlat›yorlar, baflarmal›lar...

Eylemler konusu ile ilgili daha genifl bilgiyi, Tahir Nejat Gencan’›n D‹LB‹LG‹S‹ (Ankara:Tek A¤aç Eylül Yay›nc›l›k, 2007) adl› kitab›nda bulabilirsiniz.

EYLEM K‹PLER‹Eylemler, zaman ve anlam özelliklerine göre türlü eklerle de¤iflik biçimlere girer.Bu biçimlerin her birine kip denir. Kipler, iki bölüme ayr›l›r:

I. Bildirme Kipleri (Haber Kipleri): Eylemin yap›ld›¤›n›, yap›laca¤›n› bildi-ren kiplerdir: -di, -mifl, -ecek, -(i)yor, -(›)r. Hepsi de zaman anlaml›d›r.

II. Dilek Kipleri (Tasarlama Kipleri): Eyleme dilek anlam› katan kiplerdir:-meli, -e, -se, -sin. Özel bir zaman anlam› yoktur. Hepsinde kendini pek göster-meyen bir gelecek zaman anlam› sezilir. Onun için bu kipler zamanlara de¤il an-lamlar›na göre adland›r›lm›fllard›r. Bu dört kipin anlamca ortak yönü ‘dilek’tir.

Bildirme Kipleri:• Görülen geçmifl zaman kipi• Duyulan geçmifl zaman kipi• fiimdiki zaman kipi• Gelecek zaman kipi• Genifl zaman kipiDilek Kipleri:• Gereklilik kipi• ‹stek kipi• Dilek-flart kipi• Emir kipi

Bildirme Kipleri (Haber Kipleri)

Bildirme ve dilek kiplerini aç›klamak

Eylemin yap›ld›¤›n›, yap›laca¤›n› bildiren bildirme kiplerini flöyle inceleyebiliriz:Görülen Geçmifl Zaman (Kesin Geçmifl): Eylem tabanlar›na (kök ya da göv-

delerine) -di eki gelir. Bu ek, uyuma ve benzeflmeye göre de¤iflerek -di, -d›, -du,-dü; -ti, -t›, -tu, -tü olur.


Zaman: Bafllang›c›, sonuolmayan; bafllang›ç ve sondüflünülemeyen soyut birsüre kavram›d›r, bir ak›flt›r.Genel olarak üçe ayr›l›r:

I. Geçmifl zamanII. fiimdiki zamanIII.Gelecek zaman

Kifli: ‹fli, oluflu, k›l›fl›,hareketi; yani edimi yapanvarl›kt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kip: Eylemler, zaman veanlam özelliklerine göretürlü eklerle de¤iflikbiçimlere girer. Bubiçimlerin her birine kip ad›verilir.

2A M A ÇN

Ya¤›z atlar kiflnedi, meflin k›rbaç flaklad› Bir dakika araba yerinde duraklad›.

Geçidi atlay›nca flafl›rd›m sevincimden.Sen onlar› görmedin; koflarak gittiler.

Atlar›m›z çözüldü... Girdik handan içeri.(Han Duvarlar›, Faruk Nafiz Çaml›bel)

Çekimi: Geldim, yazd›n, okudu, güldük, içtiniz, korktular... örneklerindegörüldü¤ü gibi tekil ve ço¤ul kifli ekleri alarak çekimlenir. Çekimi bir eylemdegörelim:

Tekil Ço¤ulI. kifli geldim geldikII. kifli geldin geldinizIII. kifli geldi geldiler

• ‹flin sözden önce yap›ld›¤›n› bildirir:Ak tolgal› beylerbeyi hayk›rd›: ‹lerle!Bir yaz günü geçtik Tuna’dan kafilelerle...

(Ak›nc›, Yahya Kemal Beyatl›)

• ‹flin yap›ld›¤› -söyleyenin duyular›yla ya da inanc›yla- kesindir:Ya¤›z atlar kiflnedi, meflin k›rbaç saklad›. (Ben iflittim.)Bir dakika araba yerinde duraklad›. (Ben gördüm.)

(Faruk Nafiz Çaml›bel)

Fatih, ‹stanbul’u fethetti (Olay, tarihin tan›kl›¤›yla kesin bir gerçektir.)...Duyulan Geçmifl Zaman: Eylem tabanlar›na -mifl eki gelir. Ünlüler uyumuna

göre de¤iflerek -mifl, -m›fl, -mufl, -müfl olur. Zaman bak›m›ndan görülen geçmifl za-man kipi gibidir, ifllerin sözden önce oldu¤unu bildirir. Görülen geçmifl zaman ileduyulan geçmifl zaman birbirinden kesinlik bak›m›ndan ayr›l›rlar. Görülen geçmifl-te iflin yap›ld›¤› kesindir. Duyulan geçmiflte bu kesinlik yoktur. Söyleyen kendisigörüp duymam›fl, baflkalar›ndan iflitmifltir.

Orhan bir ev alm›fl. (Ald›¤›n› görmedim, söylediler.) Bir gün böyle (cimri) elçilerden biri Yahya Kemal’e demifl ki:Orhan, Erzurum’a gitmifl, arkadafllar› da Kars’a gitmifller. Beni dün aram›fls›n, aram›fls›n›z...Çekimi:

Tekil Ço¤ulI. kifli ö¤renmiflim ö¤renmiflizII. kifli ö¤renmiflsin ö¤renmiflsinizIII. kifli ö¤renmifl ö¤renmifller• ‹flin yap›ld›¤›n› kesinlikle kavrayamay›fl, fark›nda olmaks›z›n yap›l›fl anla-

m›nda da kullan›l›r:

Bafllad›m uyku taharrisine, lakin ne gezer? S›zm›fl›m bir aral›k neyse yorulmufl da me¤er Ortal›k açm›fl uyand›m; dedim, art›k gideyim.

(Seyfi Baba, Mehmet Akif Ersoy)

1237. Ünite - Ey lemler- I

• Bu kip, masallarda çok kullan›l›r:Bir varm›fl bir yokmufl, gurbet çölünde bir susuz seyyah varm›fl. Allah ona ac›-m›fl, bir p›nara rast getirmifl: P›nar ona can, sonra da iman vermifl.

(Bir ‹çim Su, Refik Halit Karay)

Bir varm›fl, bir yokmufl... Annesi söylemifl, Kelo¤lan dinlememifl; alm›fl bafl›n›,gitmifl gurbete...• fiaflma, flafl›rtma durumlar›nda kullan›l›r:Bak bak!... Karfl›ki tepelere kar ya¤m›fl!...• Ac›lar›, üzüntüleri anlatmaya elverifllidir:Vard›m ki yurdundan ayak götürmüfl; Yavru gitmifl, ›ss›z kalm›fl ota¤›. Camlar flikest olmufl, meyler dökülmüfl; Sakiler meclisten çekmifl aya¤›. Laleyi, sümbülü, gülü har alm›fl; Zevkü flevk ehlini ahu zar alm›fl, Süleyman taht›n› sanki mar alm›fl.

(Bayburtlu Zihni)

Gama tebdil olmufl ülfetin ça¤›!Güller kurumufl, son kufl uzaklaflm›fl ufuktan; Sönmüfl hep ocaklar ve hep ölmüfl kelebekler; Sorsam flu uçuk yüzlü ve yafl gözlü çocuktan Atiden acep elleri bö¤ründe ne bekler.

(Cenap fiahabettin)

•Sesteki ton de¤iflikli¤iyle ö¤ünme ve böbürlenmelerde kullan›l›r:Biz öylelerini çok görmüflüz...fiimdiki Zaman: Eylem tabanlar›na -(i)yor eki getirilerek yap›l›r.Kar ya¤›yor. Çocuklar kar topu oynuyorlar. Ne duruyorsunuz? Niçin oynuyorsunuz? Anlam›yorum...Kendinden önceki genifl ünlüleri daralt›r: bekle - bekliyor, iste - istiyor, gitme -

gitmiyor, yazma - yazm›yor...Daralan ünlü, iki yuvarlak ünlü aras›nda kal›rsa yuvarlaklafl›r: söyle - söylüyor,

durma - durmuyorum, kokla - kokluyorlar, gürle -gürlüyor...Çekimi:

Tekil Ço¤ulI. kifli geliyorum geliyoruzII. kifli geliyorsun geliyorsunuzIII. kifli geliyor geliyorlar

• ‹flte anlat›fl›n birlikte oldu¤unu belirtir:Ölmek kaderde var, bize ürküntü vermiyor.


Gökten dökülen s›cak, yanaklar› yak›yor, gö¤üsleri eziyor, nefesleri t›k›yor, elletutulabilir bir alev hâline geliyor.

(Ahmet Hikmet Müftüo¤lu)


• Geçmiflteki olaya bir yak›nl›k, flimdiki zaman anlam› katmak için de kullan›l›r:Kurtulufl Savafl› baflar›yla sona erince Atatürk, yeni bir toplumsal savafla, dev-

rimler yapmaya bafll›yor.• Geçmifl, gelecek ve genifl zaman anlaml› kullan›fllar› da çok yayg›nd›r.

fiimdiki zaman kipinin tarihî geliflimini araflt›r›n›z.

Gelecek Zaman: Eylem tabanlar›na -ecek eki getirilerek yap›l›r.Hak belledi¤in bir yola yaln›z gideceksin.

Bir gün yapacak fen flu siyah topra¤› alt›n; Her fley olacak kudret-i irfanla inand›m.

(Tevfik Fikret)

Ne var ne yoksa dünyada kalacak Ölüp gitti¤in zaman...

(Nahit Ulvi Akgün)

Çekimi:

Tekil Ço¤ulI. kifli gelece¤im gelece¤izII. kifli geleceksin geleceksinizIII. kifli gelecek gelecekler

• ‹flin sözden sonra olaca¤›n›, yap›laca¤›n› bildirir.• Olas›l›k anlam› da verebilir.

Evde ekmek olacak. (San›r›m evde ekmek var.)• Ünlüyle biten eylem tabanlar›na ekten önce /y/ kaynaflt›rma ünsüzü gelir.• -ecek eki kal›n heceden sonra -acak olur.

Gelecek zaman kipinin tarihî geliflimini araflt›r›n›z.

Genifl Zaman: Eylemin her zaman yap›ld›¤›n›, yap›laca¤›n› bildirir.

Alçak yere yatma sel al›r Yüksek yere yatma yel al›r.

(Atasözü)

fien adam günefle benzer; girdi¤i yer ayd›nlan›r.(Cenap fiahabettin)

Münaf›¤›n sonu gelmez, söner sefil oca¤›.(Mehmet Akif Ersoy)

Roman yazmaktan zevk duyar›m.(Ahmet Mithat)

‹nsan âlemde hayal etti¤i müddetçe yaflar.(Yahya Kemal Beyatl›)

Kanayan bir yara gördüm mü yanar tâ ci¤erim. Onu dindirmek için kamç› yerim, çifte yerim. Adam, ald›rma da geç git, diyemem ald›r›r›m; Çi¤nerim, çi¤nenirim; hakk› tutar kald›r›r›m.

(Mehmet Akif Ersoy)

Çal›fl baflar›rs›n, baflar›rs›n›z; biz de bunlar› görür, seviniriz...


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Yukar›daki örneklerin hepsine birer “Ne zaman?” sorusu kat›l›nca yan›t “Her za-man, her vakit” olur.

• Al›flkanl›klar› anlatmaya yarar:Her akflam içer, kumar da oynar.

• Genel gerçeklerin anlat›m›na da elveriflli bir kiptir. Atasözlerinin, özdeyifl,genel yarg› ve yasal cümlelerin pek ço¤unun eylemi genifl zaman kipidir:

Su uyur, düflman uyumaz.Bafla gelen çekilir.Ölenle ölünmez.Da¤ da¤a kavuflmaz, insan insana kavuflur...

• Genifl zaman kipinin, gelecek zaman kipi anlam›nda kullan›ld›¤› da görülür:Topla, f›rlat ne varsa, tafl, i¤ne, fiu muhitin ser-i rehavetine. O biraz belki canlan›r ve senin Zahmetin, himmetin ve fazl›n için Koyar elbet vatan, bu hasta nine,

Bir s›cak buse terli nasiyene!..(Tevfik Fikret)

Çekimi:Tekil Ço¤ul

I. kifli gelirim gelirizII. kifli gelirsin gelirsinizIII. kifli gelir gelirler

• Ünlülerle biten eylem tabanlar›na yaln›z -r gelir.• Tek heceli eylem köklerinden sonra genellikle, çift ünsüzle biten eylem

köklerinden sonra ve et- yard›mc› eyleminden sonra -ar, -er gelir: sev-er,soy-ar, yap-ar, gül-er, kork-ar, ç›rp-ar, serp-er...

• Tek heceli köklerde -›r alan eylemler de vard›r: al-, bil-, bul-, gel-, gör-,kal-, ol-, öl-, var-, ver-, vur-, san-...

Dilek Kipleri (Tasarlama Kipleri)Eyleme dilek anlam› katan kipleri flöyle inceleyebiliriz:

Gereklilik Kipi: Eylemin yap›lmas›n›n, olmas›n›n gerekti¤ini bildiren kiptir.Eylem tabanlar›na -meli eki gelir. Ek kal›n ünlülerden sonra -mal› olur.

Yükselmeli, dokunmal› aln›n semalara (=Yükselmen, aln›n›n göklere dokun-mas› gerek.)Çal›flmal›y›z (= Çal›flmam›z gereklidir.).Oraya gitmemelisiniz (= Gitmemeniz gerekir.).

Yükselmeli, dokunmal› aln›n semalara; Doymaz befler dedikleri kufl itilalara.Yükselmeli art›k yetiflir zillet ü zulmet; Parlatmak her nasiye bir neyyir-i f›kret. Cehl ölmeli, zulm ölmeli, hak bulmal› kuvvet;


Hakk›n yüzü güldükçe gülümser befleriyet.(Tevfik Fikret)

Ruhlar› birlefltiren o havay› bulmak için ne yapmal›, nereye gitmeli?..(Yakup Kadri Karaosmano¤lu)

• Bu kipin cümleye olas›l›k anlam› katt›¤› örnekler de vard›r: Annem eve varm›fl olmal›.


I. kifli gelmeliyim gelmeliyizII. kifli gelmelisin gelmelisinizIII. kifli gelmeli gelmeliler

‹stek Kipi: Eylemin olmas›n›n istendi¤ini gösteren kiptir.Yar›n bir kitap alay›m (= Almay› istiyorum.)Gidelim (= Gitmemizi istiyorum.)

Bana art›k izin ver, bir yafll› fiaman gibi, Bu ar›k topraklarda dolaflmaya gideyim: Saz›m› terk edeyim, sözümü terk edeyim. Ondan dil almak için, ona dil vermek için Rabb’e erenler gibi köylüye ermek için.

(Behçet Kemal Ça¤lar)

Siz kuyumcu olunuz, ben demirci olay›m, Elmas saçan dehay› bütün sizde bulay›m: K›v›lc›ml› her ocak vatan için yanm›flt›r. Biz hepimiz bir ruhla sar›lal›m çekice!..

(Mehmet Emin Yurdakul)

Kendimize inanal›m. Kendimize inan›fl› sarsmak isteyen inkârc› ve nankörle-re karfl› koyal›m. Mustafa Kemal milliyetçili¤ine sar›lal›m.


• ‹stek kipinin birinci ço¤ul kiflisi ö¤üt, dilek anlam›nda kullan›l›r:Okuyal›m Fuzuli divan›n›, beyitler arayal›m onda, buldu¤umuz güzelliklerlecoflal›m.

(Nurullah Ataç)


I. kifli geleyim gelelimII. kifli gelesin gelesinizIII. kifli gele geleler

• Eylem tabanlar›na -e eki gelir:• Ek, kal›n ünlülerden sonra -a olur.• Ünlü ile biten gövdelerden sonra /y / kaynaflt›rma harfini al›r: bekle - bekle-

yeyim, anla - anlayay›m...Dilek-fiart Kipi: Eylem tabanlar›na -se ekinin gelmesiyle oluflan kiptir. Bu ek,

kal›n ünlülerden sonra gelirse -sa’ya dönüflür. Cihan y›k›lsa, emin ol, bu cephe sars›lmaz.

(Mehmet Akif Ersoy)

Bir ifl çevirdi ama nas›l anlasak!(Refik Halit Karay)



I. kifli gelsem gelsekII. kifli gelsen gelsenizIII. kifli gelse gelseler

Bu kipin, dilek ve flart olmak üzere iç içe iki anlam› vard›r. Bu nedenle “dilek-flart” kipi olarak bilinir. Kipin cümlede dilek ve flart anlamlar›ndan hangisine kaya-ca¤›, kimi durumlarda, konudan, sözün geliflinden kolayca ay›rt edilir. Bu, ses vesöyleyifl tonuyla da belirtilir.

Dilek: Yar›n bize gelsen, arkadafllarla gelseniz (Gelmenizi dilerim.).Tanr› bize ac›sa da yeniden o eski onlar, yüzler ve binler felaketini gösterse!Ve trilyonluk bütçelerden biz bedbaht kullar›n› sak›nsa!


fiart:Birkaç kez okusa unutmayacak (Unutmamas›n›n flart› birkaç kez okumakt›r.)...

“Gelsene! Kitaplar›n›z› açsan›za! Okusan›za! Kar bafllad›; biraz h›zl› yürüsenize! ” biçimindeki ünlemli flart kipleri ayn› zamandaemir anlam›na kaymaktad›r.

Emir Kipi: Eylemin yap›lmas›n› buyurmak için kullan›lan kiptir.Güzel düflün, iyi hisset, yan›lma, aldanma! Ne varsa do¤rudad›r; do¤ruluk flaflar sanma!

(Tevfik Fikret)

Ölürsem görmeden millette ümmit etti¤im feyziYaz›ls›n seng-i kabrimde vatan mahzun, ben mahzun!

(Nam›k Kemal)

• ‹stek anlam›nda kullan›ld›¤› da olur:Kimsesizdir; incitme, gönlünü k›rma!Hatta biraz da yard›m ediver!..• Dua ve beddualarda da emir kipi kullan›l›r:Tanr›m yavrumu koru; onu yuvam›za ba¤›flla!Ya Rab bela-y› aflk ile k›l aflina beni.

(Fuzuli, XVI.)

Kör olsun a¤lamayan ey vatan felaketine!(Mehmet Akif Ersoy)

• Emir kipinin üçüncü kiflisi dilek, umut, yalvarma anlamlar›nda kullan›l›r:Solsun filiz öfkeler h›nçlar solsun Ç›lg›n coflkulardan gebe kals›n evren Olsun tüm sevincin görünümü bu yaflam Kalmas›n sanatç›n›n hayk›raca¤› bir nen.

(24’ün ‹çi, O¤uz Kâz›m Atok)

Tanr› yurdumuzu korusun!Tanr› yard›mc›m›z olsun!...


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



• Emir kiplerinin komut olarak ünlemleflti¤i s›k görülür: Bölük dur! Yaflas›n!Sa¤a dön! Sa¤ ol!...Çekimi:

Tekil Ço¤ulI. kifli – –II. kifli gel gelin, gelinizIII. kifli gelsin gelsinler

Söz söyleyen, kendisine emir veremez; onun için bu kipin birinci kiflisi yoktur.Ancak bütün eylem tabanlar›, söyleyifl özelli¤iyle, ikinci kifliye emretmifl gibi olur:oku, yaz, anlat, gidiver, yard›mc› ol, hissettir...

Üçüncü kifliye buyurmalar -sin ekiyle biçimlenir. Bu ek, uyuma göre de¤iflerek-sin, -s›n, -sun, -sün olur.

EYLEMLERDE K‹fi‹ EKLER‹Eylemlerin çekimlerini inceledi¤imizde kifli eklerinin baz› kiplerde de¤iflti¤i görü-lür. Bu de¤ifliklik afla¤›daki tabloda özetlenmifltir.

Ald›klar› kifli eklerinin çeflidine göre kipler flöyle kümelenir:I. çeflit kifli eklerini alanlar: Görülen geçmifl zaman kipi, flart kipi.II. çeflit ek alanlar: Duyulan geçmifl zaman kipi, flimdiki zaman kipi, gelecek za-

man kipi, genifl zaman kipi, gereklilik kipi.‹stek kipinin birinci ço¤ul eki -lim yerine -k de kullan›lmaktad›r:Gelin ç›hak da¤lara (ç›kal›m) Yalvarak adamlara (yalvaral›m) Su dökek çad›r kurak (dökelim, kural›m) Dedem gelen yollara.III. çeflit kifli eklerini alanlar: ‹stek kipi.IV. çeflit kifli eklerini alanlar: Emir kipi.

EYLEMLERDE OLUMSUZLUKOlumsuz eylemler; iflin yap›lmad›¤›n›, gerçekleflmedi¤ini bildiren eylemlerdir.

fii’r için “göz yafl›” derler; onu bilmem, yaln›z, Aczimin giryesidir bence bütün âsar›m! A¤lar›m, a¤latamam; hissederim, söyleyemem;


I. çeflit II. çeflit III. çeflit IV. çeflit

1. tekil kifli -m -im -yim -

2. tekil kifli -n -sin -sin -

3. tekil kifli - - - -

1. ço¤ul kifli -k -iz -lim -

2. ço¤ul kifli -niz -siniz -siniz -in, -iniz

3. ço¤ul kifli -ler -ler -ler -ler

Tablo 7.1Eylemlerde KifliEkleri

Dili yok kalbimin, ondan ne kadar bizar›m! Oku, flayet sana bir hisli yürek laz›msa; Oku, zira onu yazd›m, iki söz yazd›msa...

(Mehmet Akif Ersoy)

Bu parçadaki eylemlerin:Baz›lar› iflin yap›ld›¤›n›, gerçekleflti¤ini bildiriyor, olumludur: derler, a¤lar›m,

hissederim, oku, laz›msa, yazd›m, yazd›msa.Baz›lar› da iflin yap›lmad›¤›n›, gerçekleflmedi¤ini bildiriyor, olumsuzdur: bil-

mem, a¤latamam, söyleyemem. Görülüyor ki olumsuzluk kavram› eylemlere -me ekiyle kat›l›yor. Bu ek;• Eylem tabanlar›n›n sonlar›na gelir.• Kal›n ünlülerden sonra uyuma göre -ma olur.-yor eki gelince -me, -ma’n›n sonundaki genifl ünlüler daral›r -mi, -m› olur: gel-

miyorum, yazm›yor...• Taban›n son hecesinde yuvarlak ünlü varsa olumsuzluk eki -mu, -mü olur:

sormuyor, görmüyor...• Eylem kiplerinde olumsuzluk nedeniyle bir de¤ifliklik olmaz. Yaln›z genifl

zaman kiplerinde kip eki de¤iflir.Olumlu: gelir, gelirsin, gelirsiniz, gelirim, geliriz... Olumsuz: gelmez, gelmezsin, gelmezsiniz, gelmem, gelmeyiz...

Türkçede “flekil, biçim, kal›p” anlamlar›na gelen kip için gramer kitaplar›nda farkl› tan›m-lar ve aç›klamalar yap›lm›flt›r, araflt›r›n›z.

EYLEM‹N YAPISI

Eylemleri yap›lar›na göre s›n›fland›rmak

Eylemler yap›lar›na göre üçe ayr›l›r:I. Yal›n (yal›nç, basit, kök, as›l) eylemler II. Türemifl eylemlerIII. Birleflik eylemler

Yal›n EylemlerAsl›nda eylem olan; baflka bir sözcükten türememifl, baflka bir sözcükle birleflme-

mifl eylemlerdir.U¤rafl, didin, düflün, ara, bul, kofl, at›l, ba¤›r; Durmak zaman› geçti, çal›flmak zaman›d›r:

(Tevfik Fikret)

Gel, gör, oku, ald›m, yazacaks›n, istemiyorum, kals›nlar...Bir eylemin sonundaki ekler (kip, kifli ekleri) at›ld›¤›nda geriye kalan k›s›m,

baflka bir sözcükten ekle türememifl ve birleflme yoluyla var olmam›flsa kök; yanias›l eylemdir.

As›l eylemler hece bak›m›ndan flöyledir:Bir heceliler: at-, al-d›lar, kork-may›n›z, gör-müfller, dur-, kofl-...‹ki heceliler: oku-, iflit-, ara-, kavra-d›, düflün-müyor, iste-mifller...


3A M A ÇN

Yap›lar›na Göre Eylemler:I. Yal›n eylemlerII. Türemifl eylemlerIII. Birleflik eylemler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Türemifl EylemlerDo¤ru-l-du, us-lan-m›fl, mor-ar-mak, t›k-›r-da-d›...

Bu örnekler adlardan, s›fatlardan, yans›malardan çeflitli eklerle türemifltir. Ey-lemlerin nas›l türedikleri konusunda daha genifl bilgi için 9. Üniteye bak›n›z.

Birleflik Eylemler‹ki ya da daha çok sözcükle birleflmifl eylemler say›ca çoktur. Bunlar yap›l›fllar›na,kurala ba¤lan›p ba¤lanmad›klar›na göre üçe ayr›l›r:

I. Kurall› birleflik eylemler II. Anlamca kaynaflm›fl birleflik eylemler III. Deyim biçiminde öbekleflmifl eylemler (eylem öbekleri)

I. Kurall› Birleflik EylemlerKurall› birleflik eylemler iki ana grupta incelenebilir:

• Özel birleflik eylemler • Yard›mc› eylemlerle yap›lm›fl birleflik eylemler

Özel Birleflik EylemlerÖzel birleflik eylemler befl türlüdür:

• Yeterlik eylemi • Tezlik eylemi • Sürerlik eylemi • ‹steklenme eylemi • Yaklaflma eylemi Yeterlik Eylemi: “Bil-” eylemine -a, -e ekinin gelmesiyle yap›l›r.Ehliyetli ve mütevaz› olmak güç de¤ildir; güçlük hem ehliyetsiz hem mütevaz›

olabilmektedir.(Cenap fiahabettin)

Ali, Horoz’la arkadafl›n›n çabucak savufltuklar›n› gördükten sonra güçlükle ye-rinden kalkabildi.

(Orhan Hançerlio¤lu)

Trene yetiflebildiniz mi? Orhan da gelebildi mi?O kitab› okuyabildiniz mi? Bunu söyleyebilmek için iyice incelemek zorun-

day›z.Bu birleflmede “bil-” eylemi kendi sözlük anlam›ndan tamamen uzaklaflarak

birleflti¤i gövdeye;• Gücü yeterlik, baflarma anlam› katar:Orhan bu masay› kald›rabilir (= Kald›rmaya gücü yeter). Befl yafl›nda; gazete okuyabiliyor (= Okumay› baflar›yor).• Temel eyleme olas›l›k anlam› katar:Bütün bu koflullardan daha ac›kl› ve daha korkunç olmak üzere, yurdunda,ifl bafl›nda bulunanlar aymazl›k ve sapk›nl›k içinde olabilirler.

(Söylev, Atatürk)

• Genifl zaman kipinin sorulu biçimi ses tonuyla “‹zin verir misiniz?” anlaml›çok ince bir dilek anlam› tafl›r:Odan›za girebilir miyim?...• Afla¤›daki örnekte yeterlik anlam› katmerleflmifltir: Hem gücü yetmezlik hemde yapmamak olas›l›¤› birlefliyor:


‹ngiliz adalar› halk› kadar ileri demokrasiyi gerçeklefltiremeyebiliriz. Ama biz-zat kendimizden de geri kalmam›z için sebep var m›d›r?


• Bütün eylemlerde olumsuzluk eki -mA’d›r. Her eylem bu ekle olumsuzla-fl›r. Bu genel kurala uygun olarak yeterlik eylemlerinde de olumsuzluk eki-mA’d›r. Yaln›z yeterlik eyleminin olumsuzlaflmas›nda flöyle bir özellik da-ha vard›r:

Yeterlik eyleminin olumsuzunda -mA gövdeyi kuran eylemlerden birincisineeklenen -e, -a’dan sonra gelir: görebildi - göremedi, yazabilecek - yazamayacak,okuyabilmifl - okuyamam›fl...

Biri ecdad›ma sald›rd› m›, hatta bo¤ar›m. - Bo¤amazs›n ki?Hiç olmazsa yan›mdan ko¤ar›m.

(Mehmet Akif Ersoy)Yeterlik eyleminin olumsuzlu¤unda bil- eylemi kullan›lmaz; fakat sözcükle-

ri birlefltirmeye yarayan genifl ünlü /e/, /a/ gövdede kal›r. Olumsuz gövdelerde-mA’dan önce görülen bu /e/, /a/ hem biçimce birleflikli¤i hem de anlamdakiyeterlik kavram›n› göstermeye yarar. Yal›n eylemlerin olumsuzlar›ndan yeterlikeylemlerinin olumsuzlar›n› ay›rmaya yarayan da bu /e/, /a/’d›r: girmez-giremez,indirmez-indiremez, okumayacak-okuyamayacak...

Girmeden tefrika bir millete düflman giremez; Toplu vurdukça yürekler onu top sindiremez.

(Mehmet Akif Ersoy)

Tezlik Eylemi: -i eki ve “ver-” eylemiyle oluflan eylemlerdir.Geç kalmam, geliveririm. Daha çok gecikmeyiniz. Yaz›veriniz...Üzülür diye söyleyivermekten çekindim. Gençsiniz; yorulmadan pazara gidip

geliverirsiniz...Bu birleflmede “ver-” eylemi kendi sözlük anlam›ndan s›yr›larak birleflik gövde-

ye tezlik, çabukluk, apans›zl›k anlam› katm›flt›r:Geliveririm. = Çabuk gelirim. Yaz›veriniz. = Çabuk yaz›n›z.Kofluverdi. = Hemen kofltu.• Afla¤›daki örnekte tezlik anlam› biraz daha azalm›fl, yerine önemsizlik, geli-fligüzellik anlam› gelmifltir:‹flte flurada flurac›kta... Arada cam olmasa elini uzat›verecek, ona dokunuvere-cekti.

(Peyami Safa)

Adapazar› treni kaçta gelir? Yar›n ö¤reniver.(Refik Halit Karay)

Derken Türklerin Asya’daki flarap flehri olan Fergana’dan tutturur, ilk flölenle-re geçer, peder-flahi aileden asr-› haz›ra kadar uzan›verirdi.


• Emir kiplerinde dilek anlam› sezilir:Sana bin kerre dedim koflma, yavafl git yaramaz! Haydi kalk a¤lama, söz dinlesen olmaz m› biraz? Silkiver üstünü Ahmet bak›ver a¤lamas›n.

(Mehmet Akif Ersoy)


• Tezlik eyleminin olumsuzu:Kap›y› aç›vermedi, Gelivermezse ne yapar›z? Gidivermemifl...Yukar›daki örneklerde olumsuzluk eki -mA, birleflik taban›n sonuna gelmifltir;

tezlik anlam› aç›kt›r.Kap›y› açmay›verdi, Gelmeyiverirse ne yapar›z? Gitmeyivermifl...Yukar›daki örneklerde ise olumsuzluk eki -mA, birinci eylemin sonuna gelmifl-

tir; önemsizlik, önem vermeyifl anlam› vard›r.Sürerlik Eylemi: Eylem taban›na -a, -e eki ile “kal-, gel-, dur-” eylemlerinden

birinin eklenmesiyle oluflan eylemlerdir.Uça¤› kaç›r›nca arkas›ndan bakakald›.Yorgundum; uyuyakalm›fl›m.Y›llardan beri okunagelen kitaplar...

fiehrin en güzel yerinde bafllanan otel, iskelet olarak kalakalm›flt›r.(Falih R›fk› Atay)

Kad›nlar derin derin birbirinin yüzüne bak›flakald›lar.(Cad›, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

Bedihe ile Kadir flafl›rakald›lar.(Billur Kalp, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

Tepeden kuyru¤u dikmifl inedursun danalar.(Mehmet Akif Ersoy)

Bu yöntem birçok e¤itimci taraf›ndan y›llard›r uygulanagelmifltir.Örneklerde oldu¤u gibi “kal-, gel-, dur-” eylemleri sözlük anlamlar›ndan uzak-

laflarak birlefltikleri gövdeye sürerlik anlam› katm›flt›r.

“-e gel-”le birleflen kimi sözcüklerde tezlik anlam› da belirmektedir: Ç›kageldi. = Birden geldi.

• Sürerlik eylemlerinde, anlam gerektirdikçe, gövdenin ikinci eylemleri olum-suzlaflmaktad›r:

Uyuyakalmas›n. Koflup durmas›n. Al›koymay›n›z. • Kimi örneklerde birinci eylemlerin de olumsuzlaflt›¤› görülür:Bir milletin bafl›na büyük bir felaket gelmeyedursun; bütün ahlak ve karakter

de¤erleri öylesine kar›fl›yor ki...(Zoraki Diplomat, Yakup Kadri Karaosmano¤lu)

‹steklenme Eylemi: -ece¤i yap›l› eylemsi ve o anlama gelen -esi yap›l› sözcük-ler “gel-” eylemiyle öbekleflmektedir. Bu, bir özne ile yüklem öbekleflmesiolmakla birlikte ayn› zamanda bir isteklenme anlam› da tafl›maktad›r.

Görece¤i gelmek, görece¤im geldi...... Ona adeta ac›yas›m geldi.


Ata binesim geldi Köye gidesim geldi.

(Bir Halk Türküsü)

Gönlümü yâre salas›m geldi Bahrine aflk›n dolas›m geldi.

(Kuddusi, XIX.)

• ‹steklenme eylemlerinde olumsuzluk eki gövdelerin sonuna gelir: Görece-¤im gelmedi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yaklaflma Eylemi: Eylem tabanlar›na bir düz genifl ünlü /e/, /a/’dan sonra“yaz-” eyleminin eklenmesi ile oluflan eylemlerdir.

1918’de ‹stanbul elimizden gideyazd›.(Falih R›fk› Atay)

Aya¤›m kayd›; düfleyazd›m.Bardak k›r›layazd›. Bay›layazmak Öleyazmak...

• “Yaz-” eylemi, sözlük anlam›ndan s›yr›larak birleflti¤i gövdeye “yak›nl›k” an-lam› katar: Düfleyazd›m. = Az kals›n düflüyordum.

Yard›mc› Eylemlerle Yap›lm›fl Birleflik EylemlerAd soylu sözcüklere ifl, hareket, olufl, k›l›fl, yarg› anlam› katan; as›l görevi bu olansözcüklere yard›mc› eylem denir.

Düflkünlere yard›m etmeliyiz.Sabret, muvaffak olursun. Tanr› muvaffak eylesin!..

Bir rahm k›lmad›n ci¤eri kan alanlara Gurbette rüzgâr› periflan olanlara.

(Fuzuli XVI.)

Yard›mc› eylemlerin bafll›calar› flunlard›r: Et-, eyle-, ol-, k›l-.“Et-” Yard›mc› Eylemiyle Yap›lan Birleflik Eylemler: Dilimizde yard›mc›

eylemlerle yap›lm›fl birleflikler çoktur. Türkçe ad soylu birçok sözcük yard›mc› ey-lemlerle birleflti¤i gibi yabanc› birçok ad ve s›fat da bu biçimde birleflik eylem kur-maya yarar. Daha çok addan, ad soylu sözcüklerden birleflik eylemler yap›l›r. Afla-¤›daki örneklerin hepsi de “et-” eylemiyle yap›lm›fl birlefliklerdir.

‹fli berbat etti. Oyun etmifl. Göz ediyor. Telefon edelim. Orhan’› yolcu ettik. Çal›flan kol topra¤› alt›n eder. Sonunda herkesi memnun edebildim.‹ki saatten beri bir tepe üzerinde Adana ovas›n› seyrediyordum.


• Yard›mc› birleflik eylemlerin yabanc› sözcüklerle birleflenlerine de s›kl›klarastlar›z: siparifl et-, icap et-, tasviye et-, ikram et-, protesto et-, boykot et-...

• “Et-”le birleflen, kimi sözcüklerin son harfleri ikizleflir: his - hissediyor, zan -zannederim...

• “Et-”le birleflen kimi Arapça sözcüklerin ikinci hecelerinde bulunan dar ün-lüler düfler: flükür - flükredelim, sab›r - sabrediniz, kay›p - kaybetti, keflif -keflfetmifl, seyir - seyrediyordum, defi - defet...

• ‹ki sözcük birleflirken bir ses olay› olduysa sözcükler bitiflik yaz›l›r: flükür -flükredelim, sab›r - sabrediniz, kay›p - kaybetti, keflif - keflfetmifl...

• ‹ki sözcük birleflirken bir ses olay› yoksa ayr› yaz›l›r: yard›m et-, gayret et-,sarf et-, terk et-...

“Ol-” Yard›mc› Eylemiyle Yap›lan Birleflik Eylemler: Sözcükler “ol-” eyle-miyle de birleflik eylem kurarlar.


Yard›mc› Eylem: Ad soylusözcüklere ifl, hareket, olufl,k›l›fl, yarg› anlam› katan;as›l görevi bu olansözcüklerdir.

Tanr›’ya flükrolsun; düflmanlar›m›z mahvoldu...Hastam›z iyi oldu.Memnun oldum... • ‹ki sözcük birleflirken bir ses olay› olduysa sözcükler bitiflik yaz›l›r: his - his-

solunan, kah›r - kahrolsun!...‹ki sözcük birleflirken bir ses olay› yoksa ayr› yaz›l›r: Var ol!, Mevcut olan...“Eyle-” Yard›mc› Eylemiyle Yap›lan Birleflik Eylemler: Sözcükler bazen

“eyle-” eylemiyle de birleflik eylem kurarlar. Ancak kullan›mlar› azd›r.Can› canan dilemifl vermemek olmaz ey dil Ne niza eyleyelim ol ne senindir ne benim.

(Fuzuli, XVI.)

Mevla görelim neyler; neylerse güzel eyler.“Eyle-” sözcü¤üne daha çok eski metinlerde rastlan›r. Günümüzde azalm›fl, ye-

rini “et-” eylemine b›rakm›flt›r. “K›l-” Yard›mc› Eylemiyle Yap›lan Birleflik Eylemler: Daha çok eski ede-

biyat›m›zda örneklerine rastlad›¤›m›z, günümüzde kullan›m› yok denecek kadarazalm›fl yard›mc› eylemlerden biri de “k›l-” sözcü¤üdür.

Esir-i cam olan rinde hakaretle nazar k›lmaKi her rind-i bela-kefl kendi vadisinde bir Cem’dir.

(Ruhi, XVI.)

Ger ölümden kurtulam dersen yürü var âfl›k ol Döne döne aflk oduyla cism ü can› k›l kebap.

(Niyazi, XVI.)

II. Anlamca Kaynaflm›fl Birleflik EylemlerAnlamca kaynaflm›fl birleflik eylemler iki ana grupta incelenebilir.

• Sözcüklerden ikisi de kendi sözlük anlamlar›ndan s›yr›lm›fl, baflka anlaml›bir gövde kurmufllard›r: al›koy-, elver-, öngör-, afler-, varsay-, vazgeç-...Hiç, hiçbir fley onlar› zevklerinin en küçü¤ünden al›koymaz.


Ya Rab çekemem bu ›st›rab›, Hatta çekemem huzur u hab› Tebdil buyur bu hali art›k; Elverdi bu gördü¤üm karanl›k. Kabrinde onun beni flehit et; Elverdi türab›n›n azab›.


• Yaln›z ikinci sözcükler, sözlük anlamlar›ndan uzaklaflm›flt›r. Bununla birlik-te anlamca birleflmifllerdir: hasta düfl-, yorgun düfl-, hofl gör-...Terli iken so¤uk su içti¤i için hasta düfltü. Dün hastanede karyoladan bir hasta düfltü.Yukar›da birinci örnekteki “hasta” sözcü¤ü tek bafl›na cümlenin bir ögesi

de¤ildir; “düfl-” eylemi ile anlamca kaynafl›p birleflik bir eylem oluflturarak cümleninyüklemi olmufltur. Oysa ikinci örnekteki “hasta” cümlenin öznesidir.

Anlamca tam olarak kaynaflm›fl olan birleflik eylemler bitiflik yaz›l›r: al›koy-, elver-, öngör-,afler-, varsay-, vazgeç-...Anlamca tam olarak kaynaflmam›fl olan birleflik eylemler ayr› yaz›l›r: hasta düfl-, laz›m gel-,hofl gör-...


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



III. Deyim Biçiminde Öbekleflmifl Birleflik EylemlerKonulufl, yap›l›fl anlamlar›ndan uzaklaflan, sözlük anlamlar›n› düflündürmeden kulla-n›lan kal›plaflm›fl birçok söz öbe¤i vard›r. Bunlara deyim denir. Sonuna ad-eylem eki -mek, -mak’› alabilen tüm deyimler, deyim biçimindeöbekleflmifl birleflik eylemdir: gönül ver-, difl bile-, yüzü gül-, etekleri zil çal-,can çekifl-...



Eylemleri, eylemlerde zaman ve kifli eklerini ta-

n›mak

Eylem; varl›klar›n yapt›klar› iflleri, hareketleri, k›-

l›fllar› ya da onlarla ilgili olufllar›, yarg›lar› zamana

ve kifliye ba¤layarak anlatan sözcüklerdir. Bu söz-

cüklerin her biri, içinde bulundu¤u cümlenin te-

melidir. Bu sözcükler olmadan cümle kurulamaz;

düflünce, duygu, istek ve yarg›lar anlams›z kal›r.

Bu temel sözcüklerde;

• Zaman anlam› vard›r.

• Kifli anlam› vard›r.

Eylemlerin temel anlamlar›ndan biri de zaman il-

gisidir. Zaman, iflin yap›l›fl› ve anlat›l›fl› bak›m›n-

dan üçe ay›r›lr:

I. Geçmifl zaman: ‹fl, anlat›fltan önce yap›lm›flt›r.

II. fiimdiki zaman: ‹flin yap›lmakta oldu¤unu,

baflka bir deyiflle iflle anlat›fl›n birlikte oldu¤unu,

bildiren zamand›r.

III. Gelecek zaman: ‹flin söylendikten sonra ya-

p›laca¤›n› bildiren zamand›r.

‹fli, oluflu, k›l›fl›, hareketi; yani edimi yapan varl›-

¤a kifli ad› verilir. Eylemler kiflileri bak›m›ndan

üç çeflittir: Birinci kifli, ikinci kifli, üçüncü kifli.

Bildirme ve dilek kiplerini aç›klamak

Bildirme Kipleri

Görülen Geçmifl Zaman (Kesin Geçmifl): Ey-lem tabanlar›na (kök ya da gövdelerine) -di ekigelir. Bu ek, uyuma ve benzeflmeye göre de¤i-flerek -di, -d›, -du, -dü; -ti, -t›, -tu, -tü olur. ‹flinsözden önce yap›ld›¤›n› bildirir. ‹flin yap›ld›¤›söyleyenin duyular›yla ya da inanc›yla kesindir.Duyulan Geçmifl Zaman: Eylem tabanlar›na -mifl

eki gelir. Ünlüler uyumuna göre de¤iflerek -mifl,

-m›fl, -mufl, -müfl olur. Zaman bak›m›ndan görülengeçmifl zaman kipi gibidir, ifllerin sözden önce ol-du¤unu bildirir. Kesinlik bak›m›ndan ayr›l›rlar. Gö-rülen geçmiflte iflin yap›ld›¤› kesindir. Duyulan geç-miflte bu kesinlik yoktur. Söyleyen kendisi görüpduymam›fl, baflkalar›ndan iflitmifltir ya da iflitip oku-du¤una inanç kesin de¤ildir. Bu kip; ac›lar›, üzün-tüleri anlatmaya elverifllidir.fiimdiki Zaman: Eylem tabanlar›na -(i)yor ekigetirilerek yap›l›r.‹fl yap›l›rken, olurken söylenir.

Geçmifl, gelecek ve genifl zaman anlaml› kulla-n›fllar› çok yayg›nd›r. Geçmiflteki olaya bir yak›n-l›k, bir flimdiki zaman anlam› katmak için de kul-lan›l›r.Gelecek Zaman: Eylem tabanlar›na -ecek ekigetirilerek yap›l›r. ‹flin sözden sonra olaca¤›n›,yap›laca¤›n› bildirir.Genifl Zaman: Eylemin her zaman yap›ld›¤›n›,yap›laca¤›n› bildirir.Dilek Kipleri

Gereklilik Kipi: Eylemin yap›lmas›n›n, olmas›n›ngerekti¤ini bildiren kiptir. Eylem tabanlar›na -meli

gelir. Bu ek, kal›n ünlülerden sonra -mal› olur.‹stek Kipi: Eylemin olmas›n›n istendi¤i kiptir.‹stek kipinin birinci ço¤ul kiflisi; ö¤üt, dilek anla-m›nda kullan›l›r.Dilek-fiart Kipi: Eylem tabanlar›na -se ekiningelmesiyle oluflan kiptir. Bu ek, kal›n ünlülerdensonra gelirse -sa’ya dönüflür. Bu kip, iç içe ikianlam› içerir: Dilek ve flart. Emir Kipi: Eylemin yap›lmas›n› buyurmak içinkullan›lan kiptir. Bu kip, istek anlam›nda da kul-lan›l›r. Dualar ve beddualar da emir kipiyle olur.Emir kipinin üçüncü kiflisi dilek, umut, yalvarmaanlamlar›nda kullan›l›r. Emir kiplerinin komutolarak ünlemleflti¤i s›k görülür.

Eylemleri yap›lar›na göre s›n›fland›rmak

Eylemler yap›lar›na göre üçe ayr›l›r.Yal›n (yal›nç, basit, kök, as›l) eylemler: Asl›n-da eylem olan; baflka bir sözcükten türememifl,baflka bir sözcükle birleflmemifl eylemlerdir.Türemifl eylemler: Adlardan, s›fatlardan veyayans›malardan çeflitli eklerle türemifl eylemlerdir.Birleflik eylemler: Birleflik eylemler yap›l›flla-r›na, kurala ba¤lan›p ba¤lanmad›klar›na göreüçe ayr›l›r:I. Kurall› birleflik eylemler II. Anlamca kaynaflm›fl birleflik eylemler III. Deyim biçiminde öbekleflmifl eylemler I. Kurall› Birleflik Eylemler

Kurall› birleflik eylemler iki ana grupta incelene-bilir:• Özel birleflik eylemler • Yard›mc› eylemlerle yap›lm›fl birleflik eylemler

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Özel Birleflik Eylemler

Eylem tabanlar›ndan biçimce birleflmifl ve anlam-ca kaynaflm›fl olan sözcüklerdir. Özel birleflik ey-lemler befl türlüdür:• Yeterlik eylemi: “Bil-” eylemine -a, -e ekiningelmesiyle yap›l›r.• Tezlik eylemi: -i eki ve “ver-” eylemiyle olu-flan eylemlerdir.• Sürerlik eylemi: Eylem taban›na -a, -e eki ile“kal-, gel-, dur-” eylemlerinden birinin eklenme-siyle oluflan eylemlerdir.• ‹steklenme eylemi: -ece¤i yap›l› eylemsi veo anlama gelen -esi yap›l› sözcükler “gel-” eyle-miyle öbekleflmektedir. Bu, bir özne ile yüklemöbekleflmesi olmakla birlikte ayn› zamanda biristeklenme anlam› da tafl›maktad›r.• Yaklaflma eylemi: Eylem tabanlar›na bir düzgenifl ünlü /e/, /a/’dan sonra “yaz-” eyleminingeldi¤i eylemlerdir.Yard›mc› Eylemlerle Yap›lm›fl Birleflik Ey-

lemler: Ad soylu sözcüklere ifl, hareket, olufl, k›-l›fl, yarg› anlam› katan; as›l görevi bu olan söz-cüklere yard›mc› eylem denir.Yard›mc› eylemle-rin bafll›calar› flunlard›r: Et-, eyle-, ol-, k›l-.

II. Anlamca Kaynaflm›fl Birleflik Eylemler

Anlamca kaynaflm›fl birleflik eylemler iki anagrupta incelenebilir. • Sözcüklerden ikisi de kendi sözlük anlamla-r›ndan s›yr›lm›fl, baflka anlaml› bir gövde kur-mufllard›r.• Yaln›z ikinciler sözlük anlamlar›ndan s›yr›lm›fl-lard›r. Bununla birlikte anlamca birleflmifllerdir:Hasta düflmek, yorgun düfltü, laz›m gelmek, hofl

görmek...

III. Deyim Biçiminde Öbekleflmifl Eylemler

Konulufl, yap›l›fl anlamlar›ndan uzaklaflan, söz-lük anlamlar›n› düflündürmeden kullan›lan ka-l›plaflm›fl birçok söz öbe¤i vard›r. Bunlara deyim

denir.


1. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde eylem, istek kipin-de çekimlenmifltir?

a Ben de bir bardak rica etsem.b. Eve gidince onu bir arar m›s›n?c. Bir de karfl›daki ma¤azaya bakay›m.d. Yar›n onlara da u¤ramay› düflünüyorum.e. Yar›n için eve bir fleyler almal›y›m.

2. Afla¤›daki cümlelerde geçen eylemlerden hangisininkipi di¤erlerinden farkl›d›r?

a. Seni onlardan daha çok severim.b. Ben d›fl güzelli¤e çok önem vermem.c. Bana biraz borç verir misin?d. Sana bir fley söylesem çok flafl›r›rs›n.e. Yar›n annemlere u¤ramam gerekecek.

3. Afla¤›dakilerden hangisi türemifl eylemdir?a. kaçt›b. kaç›rd›c. kaç›verdid. kaçacake. kaçabilirmifl

4. “Sarmak” sözcü¤ü afla¤›dakilerin hangisinde eylemgörevinde kullan›lm›flt›r?

a. Alevler her taraf› sar›nca kaçacak yer arad›k.b. ‹çimi saran keder beni günden güne eritiyor.c. Bahçeyi böcekler sard›.d. Kufla¤›n› beline sarmadan güne bafllamazd›.e. Çarda¤› saran bitkileri budad›k.

5. Afla¤›dakilerden hangisi özel birleflik eylemlerdenbiri de¤ildir?

a. Yeterlikb. Sürerlikc. Yaklaflmad. Gereklilike. ‹steklenme

6. Afla¤›daki sözcüklerden hangisi, bir yard›mc› eylem-le birleflince ses de¤iflimine u¤ramaz?

a. hisb. ricac. sab›rd. emire. af

7. Afla¤›dakilerden hangisi yap›s›na göre di¤erlerindenfarkl›d›r?

a. geliverb. gitmiflc. soray›md. bakt›e. geliyor

8. Afla¤›dakilerden hangisi yap›s›na göre di¤erlerindenfarkl›d›r?

a. hissediyorumb. yüzüyorc. konuflmufld. geldie. okuyaca¤›m

9. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde eylem gereklilik ki-pinde çekimlenmifltir?

a. Çocuklar ilgi ister.b. Bu kenti özleyece¤im.c. Eve gidince beni ara.d. Üzerine düflen görevi yapmal›s›n.e. Buraya u¤rad›¤›nda bu konuyu bir de onunla

konuflay›m.

10. Afla¤›dakilerden hangisi deyim biçiminde öbeklefl-mifl bir eylem de¤ildir?

a. Bakakald›.b. Gönül vermifl.c. Difl bilediler.d. Gözden düfltün sen.e. Bafltan ç›km›fl o.



Bitiflik Yaz›lan Birleflik Kelimeler

Birleflik kelimeler afla¤›daki durumlarda bitiflik yaz›l›r-lar:1. Ses düflmesine u¤rayan birleflik kelimeler bitiflik ya-z›l›r: kaynana (< kay›n ana), kaynata (< kay›n ata),nas›l (< ne as›l), niçin (< ne için), pazartesi (< pazarertesi), sütlaç (< sütlü afl), birbiri (< biri biri).2. Et- ve ol- yard›mc› fiilleriyle birleflirken ses düflmesi-ne veya ses türemesine u¤rayan birleflik kelimeler biti-flik yaz›l›r: emretmek (<emir etmek), kaybolmak (<kay›polmak), haletmek (<hal’ etmek=tahttan indirmek), me-nolunmak (<men’ olunmak); affetmek (<af etmek), red-detmek (<ret etmek).UYARI: Sadece söyleyiflte tonlulaflma biçiminde ses de-¤iflmesine u¤rayanlar ayr› yaz›l›r: azat etmek, hamt et-mek, izaç etmek, iktisap etmek. Bu örneklerde tonluluksöyleyiflte belirtilir.3. Kelimelerden her ikisi veya ikincisi, birleflme s›ras›n-da benzetme yoluyla anlam de¤iflmesine u¤rad›¤›ndabu tür birleflik kelimeler bitiflik yaz›l›r.a. Bitki adlar›: aslana¤z›, civanperçemi, keçiboynuzu,kuflburnu, turnagagas›, aç›ka¤›z, akkuyruk (çay), ala-bafl, alt›nbafl (kavun), alt›parmak (palamut), beflb›y›k(muflmula), acemborusu, çobançantas›, gelinfeneri,karn›kara (börülce), kuflyemi, fleytanarabas›, venüsça-r›¤›, y›lanyast›¤›, akflamsefas›, camgüzeli, çad›rufla¤›,gecesefas›, ayflekad›n (fasulye), haf›zali (üzüm), hav-vaanaeli, meryemanaeldiveni.b. Hayvan adlar›: danaburnu (böcek), akbafl (kufl), ala-bacak (at), ba¤r›kara (kufl), beflparmak (deniz hayva-n›), beflpençe (deniz hayvan›), çak›rkanat (ördek), el-mabafl (tepeli dalg›ç), kababurun (bal›k), kamç›kuyruk(koyun), kam›flkulak (at), karabafl, karagöz (bal›k),karafatma (böcek), k›z›lkanat (bal›k), sar›kuyruk (ba-l›k), yeflilbafl (ördek), sazkayas› (bal›k), s›rt›kara (ba-l›k), fleytani¤nesi, yal›çapk›n› (kufl), bozbakkal (kufl),bozyürük (y›lan), karadul (örümcek), sar›sab›r (bitki). c. Hastal›k adlar›: itdirse¤i (arpac›k), delibafl, karaba-cak, karataban.

ç. Alet ve eflya adlar›: bal›kgözü (halka), deveboynu(boru), domuzaya¤› (çubuk), domuzt›rna¤› (kanca),horozaya¤› (burgu), kargaburnu (alet), keçit›rna¤› (oy-ma kalemi), kedigözü (lamba), leylekgagas› (alet), s›-çankuyru¤u (törpü), baltabafl (gemi) gagaburun (ge-mi), kancabafl (kay›k), adayavrusu (tekne).d. Biçim adlar›: ay›baca¤› (yelken biçimi), bal›ks›rt› (de-sen), civankafl› (nak›fl), efleks›rt› (çat› biçimi), kazkana-d› (oyun), k›rlang›çkuyru¤u (iflaret), koçboynuzu (ifla-ret), köpekkuyru¤u (spor), s›çandifli (dikifl), balgümeci(dikifl), beflikörtüsü (çat› biçimi), turnageçidi (f›rt›na).e. Yiyecek adlar›: dilberduda¤› (tatl›), han›mgöbe¤i(tatl›), han›mparma¤› (tatl›), kad›nbudu (köfte), ka-d›ngöbe¤i (tatl›), kargabeyni (yemek), kedidili (biskü-vi), tavukgö¤sü (tatl›), vezirparma¤› (tatl›), bülbülyu-vas› (tatl›), kufllokumu (kurabiye), alinazik (kebap).f. Oyun adlar›: befltafl, dokuztafl, üçtafl.g. Gök cisimlerinin adlar›: Alt›kardefl (y›ld›z kümesi),Ar›kovan› (y›ld›z kümesi), Büyükay› (y›ld›z kümesi),Demirkaz›k (y›ld›z), Küçükay› (y›ld›z kümesi), Kervan-k›ran (y›ld›z), Samanyolu (y›ld›z kümesi), Yedikardefl(y›ld›z kümesi).¤. Renk adlar›: baklaçiçe¤i, balköpü¤ü, camgöbe¤i, de-vetüyü, fildifli, gülkurusu, kavuniçi, narçiçe¤i, ördek-bafl›, ördekgagas›, tavflana¤z›, tavflankan›, turnagözü,vapurduman›, viflneçürü¤ü, yavrua¤z›.4. -a, -e, -›, -i, -u, -ü zarf-fiil ekleriyle bilmek, vermek,kalmak, durmak, gelmek, görmek ve yazmak fiilleriyleyap›lan tasvirî fiiller bitiflik yaz›l›r: alabildi¤ine, düflü-nebilmek, yapabilmek; uyuyakalmak; gidedurmak, ya-zadurmak; ç›kagelmek, olagelmek, süregelmek; düfle-yazmak, öleyazmak; al›vermek, gelivermek, gülüver-mek, uçuvermek; düflmeyegör, ölmeyegör.5. Bir veya iki ögesi emir kipiyle kurulan kal›plaflm›flbirleflik kelimeler bitiflik yaz›l›r: alafla¤›, albeni, ateflkes,çalçene, çalyaka, dönbaba, gelberi, incitmebeni, rast-gele, sallabafl, sallas›rt, s›kbo¤az, unutmabeni; çekyat,geçgeç, kaçgöç, kapkaç, örtbas, seçal, veryans›n, yap-boz, yazboz tahtas›.6. -an/-en, -r/-ar/-er/-›r/-ir, -maz/-mez ve -m›fl/-mifl s›-fat-fiil eklerinin kal›plaflmas›yla oluflan birleflik kelime-ler bitiflik yaz›l›r: a¤açkakan, alaybozan, cankurtaran,çöpçatan, dalgak›ran, demirkapan, etyaran, filizk›ran,gökdelen, oyunbozan, saçk›ran, yelkovan, yolgeçen;ak›mtoplar, alt›patlar, bar›flsever, bas›nçölçer, betonka-rar, bilgisayar, çoksatar, dilsever, füzeatar, özezer, pü-rüzal›r, uçaksavar, yurtsever; bafltan›maz, de¤erbil-mez, etyemez, hac›yatmaz, kadirbilmez, kar›ncaez-


“


mez, kuflkonmaz, külyutmaz, tanr›tan›maz, varyemez;çokbilmifl, güngörmüfl.7. ‹kinci kelimesi -d› (-di / -du / -dü, -t› / -ti / -tu / -tü)kal›plaflm›fl belirli geçmifl zaman ekleriyle kurulan bir-leflik kelimeler bitiflik yaz›l›r: albast›, ci¤erdeldi, ç›tk›r›l-d›m, dalbast›, f›rdöndü, gecekondu, gündöndü, hün-kârbe¤endi, imambay›ld›, karya¤d›, külbast›, mirasye-di, papazkaçt›, serdengeçti, fl›psevdi, z›pç›kt›.8. Her iki kelimesi de -d› (-di / -du / -dü, -t› / -ti / -tu / -tü) belirli geçmifl zaman veya -r /-ar /-er genifl zamaneklerini alm›fl ve kal›plaflm›fl bulunan birleflik kelimelerbitiflik yaz›l›r: dedikodu, kapt›kaçt›, oldubitti, uçtuuçtu(oyun); biçerba¤lar, biçerdöver, göçerkonar, kazaratar,konargöçer, okuryazar, uyurgezer, yanardöner, yüzer-gezer.Ayn› yap›da olan çakaralmaz kelimesi de bitiflik yaz›l›r.9. Somut olarak yer bildirmeyen alt, üst ve üzeri sözle-rinin sona getirilmesiyle kurulan birleflik kelimeler biti-flik yaz›l›r: ayakalt›, bilinçalt›, gözalt› (gözetim), fluu-ralt›; akflamüstü, akflamüzeri, ayaküstü, ayaküzeri,bayramüstü, gerçeküstü, ikindiüstü, ola¤anüstü, ö¤le-üstü, ö¤leüzeri, suçüstü, yüzüstü.10. ‹ki veya daha çok kelimenin birleflmesinden olufl-mufl kifli adlar›, soyadlar› ve lakaplar bitiflik yaz›l›r: Al-per, Aydo¤du, Birol, Gülnihal, Gülseren, Gündo¤du,fienol, Varol; Abas›yan›k, Ad›var, Atatürk, Gökalp, Gün-tekin, ‹nönü, Karaosmano¤lu, Tanp›nar, Yurdakul;Boynue¤ri Mehmet Pafla, Tepedelenli Ali Pafla, Yirmise-kiz Çelebi Mehmet, Yedisekiz Hasan Pafla.11. ‹ki veya daha çok kelimeden oluflmufl Türkçe yeradlar› bitiflik yaz›l›r: Çanakkale, Gümüflhane; Ac›pa-yam, P›narbafl›, fiebinkarahisar; Befliktafl, Kabatafl.fiehir, kent, köy, mahalle, da¤, tepe, deniz, göl, ›rmak,su vb. kelimelerle kurulmufl s›fat tamlamas› ve belirtisizisim tamlamas› kal›b›ndaki yer adlar› bitiflik yaz›l›r: Ak-flehir, Eskiflehir, Suflehri, Yeniflehir; Atakent, Bat›kent,Konutkent, Korukent, Çengelköy, Sar›yer, Yenimahalle;Karaba¤, Karada¤, Uluda¤; Kocatepe, T›naztepe; Akde-niz, Karadeniz, K›z›ldeniz; Ac›göl; K›z›l›rmak, Yeflil›r-mak; ‹ncesu, Karasu, Sar›su, Akçay.12. Kifli adlar› ve unvanlar›ndan oluflmufl mahalle, mey-dan, köy vb. yer ve kurulufl adlar›nda unvan kelimesisonda ise, gelenekleflmifl olarak bitiflik yaz›l›r: Abidin-pafla, Bayrampafla, Davutpafla, Ertu¤rulgazi, Kemalpa-fla (ilçesi); Necatibey (Caddesi), Mustafabey (Caddesi).13. Ara yönleri belirten kelimeler bitiflik yaz›l›r: güney-bat›, güneydo¤u, kuzeybat›, kuzeydo¤u.14. Bunlardan baflka dilimizde her iki ögesi de as›l an-lam›n› korudu¤u hâlde yayg›n bir biçimde geleneklefl-mifl olarak bitiflik yaz›lan kelimeler de vard›r:a. Bafl sözüyle oluflturulan s›fat tamlamalar›: bafla¤›rl›k,baflbakan, baflçavufl, bafleser, baflfiyat, baflhekim, bafl-

hemflire, baflkahraman, baflkarakter, baflkent, baflko-mutan, baflköfle, baflmüfettifl, baflö¤retmen, baflparmak,baflpehlivan, baflrol, baflsavc›, baflflehir, baflyazar.b. Bir toplulu¤un yöneticisi anlam›ndaki bafl› sözüyleoluflturulan belirtisiz isim tamlamalar›: aflç›bafl›, binba-fl›, çarkç›bafl›, çeribafl›, elebafl›, mehterbafl›, onbafl›, us-tabafl›, yüzbafl›.c. O¤lu, k›z› sözleri: çapano¤lu, elo¤lu, hino¤luhin, el-k›z›.ç. A¤a, bey, efendi, han›m, nine vb. sözlerle kurulanbirleflik kelimeler: a¤ababa, a¤abey, beyefendi, efendi-baba, han›manne, han›mefendi, hac›a¤a, h›yara¤al›k,kad›nnine, paflababa.d. Biraz, birkaç, birkaç›, birtak›m, birçok, birço¤u, hiç-bir, hiçbiri, herhangi belirsizlik s›fat ve zamirleri de ge-lenekleflmifl olarak bitiflik yaz›l›r.15. Ev kelimesiyle kurulan birleflik kelimeler bitiflik ya-z›l›r: aflevi, bak›mevi, bas›mevi, do¤umevi, gözlemevi,huzurevi, konukevi, orduevi, ö¤retmenevi, polisevi, ya-y›nevi.16. Hane, name, zade kelimeleriyle oluflturulan birleflikkelimeler bitiflik yaz›l›r: çayhane, dershane, kahveha-ne, yaz›hane; beyanname, kanunname, seyahatname,siyasetname; amcazade, day›zade, teyzezade.UYARI: Eczahane, hastahane, pastahane, postahanesözleri kullan›mdaki yayg›nl›k dolay›s›yla eczane, has-tane, pastane, postane biçiminde yaz›lmaktad›r.17. Farsça kurala göre oluflturulan isim ve s›fat tamla-malar› ile kal›plaflm›fl biçimler bitiflik yaz›l›r: cürmümefl-hut, dar›dünya, ehlibeyit, ehvenifler, erkân›harp, fecri-sad›k, gayrimenkul, gayrimeflru, hüsnükuruntu, hüs-nüniyet, suikast, hamdüsena, hercümerç.18. Arapça kurala göre oluflturulan tamlamalar ve ka-l›plaflm›fl biçimler bitiflik yaz›l›r: aliyyülâlâ, ceffelkalem,darülaceze, darülfünun, daüss›la, fevkalade, fevkalbe-fler, h›fz›ss›hha, hüvelbaki, fleyhülislam, tahtelbahir,tahteflfluur; âlemflümul, cihanflümul, aleykümselam, Al-lahualem, bismillah, fenafillah, fisebilillah, hafazanal-lah, inflallah, maflallah, velhas›l, velhas›l›kelam.19. Müzik makam adlar› bitiflik yaz›l›r: acembuselik, hi-sarbuselik, muhayyerkürdi.Bir s›fatla oluflturulan usul adlar›nda s›fat ayr› yaz›l›r:a¤›r aksak, yürük aksak, yürük semai.20. Kanunda bitiflik geçen veya bitiflik olarak tescil et-tirilmifl olan kurulufl adlar› bitiflik yaz›l›r: ‹çiflleri, D›flifl-leri, Genelkurmay, Yüksekö¤retim.

Kaynak: http://www.tdk.gov.tr adresinden 12.07.2009tarihinde eriflilmifl ve “Birleflik Kelimelerin Yaz›l›fl›” bö-lümünden al›nm›flt›r.

”


1. c Yan›t›n›z farkl›ysa “Eylem Kipleri” bölümünütekrar okuyunuz.

2. e Yan›t›n›z farkl›ysa “Eylem Kipleri” bölümünütekrar okuyunuz.

3. b Yan›t›n›z farkl›ysa “ Eylemin Yap›s›” bölümünütekrar okuyunuz.

4. c Yan›t›n›z farkl›ysa “Eylemler” bölümünü tekrarokuyunuz.

5. d Yan›t›n›z farkl›ysa “Özel Birleflik Eylemler” bö-lümünü tekrar okuyunuz.

6. b Yan›t›n›z farkl›ysa “Yard›mc› Eylemlerle Yap›l-m›fl Birleflikler” bölümünü tekrar okuyunuz.

7. a Yan›t›n›z farkl›ysa “Eylemin Yap›s›” bölümünütekrar okuyunuz.

8. a Yan›t›n›z farkl›ysa “Eylemin Yap›s›” bölümünütekrar okuyunuz.

9. d Yan›t›n›z farkl›ysa “Eylem Kipleri” bölümünütekrar okuyunuz.

10.a Yan›t›n›z farkl›ysa “Deyim Biçiminde Öbeklefl-mifl Eylemler” bölümünü tekrar okuyunuz.


-(i)yor eki için çok say›da araflt›rma yap›lm›flt›r. Bu ekineski bir “yürür, yorur” eyleminden geldi¤i ileri sürül-mektedir.Gördü kim kendi... aptes al›yürür (al›yorur). fieyhin

seccadesi dahi a¤aç üzerinde durur.

An›n tarik-› irflat ve tasavvufu bu âlemde henüz duru-

yorur (duruyürür).(Müzekki’n-Nüfus, XV.)

-(i)yor ekinin oluflup geliflmesinden önce, bu anlam-da -ir ekiyle biçimlenmifl kiplerin kullan›ld›¤› görül-mektedir: Bana sorma niflün esrük olursun.

(Sultan Veled)

Beyrek, O¤uz’a geldi bakt› bir ozan gidir. Eydür Mere

ozan nereye gidirsen? Ozan eydür Bey yi¤it dü¤üne gi-

direm.

Ne söylirsen ne eydürsen can›m baba

Bu kadar iflten korkan yi¤it mi olur?

(Dede Korkut)

S›ra Sizde 2

-ecek biçimindeki gelecek zaman kipi yak›n yüzy›llardado¤mufltur. Daha önceleri gelecek zaman kipi anlam›,de¤iflik eklerle verilmifltir:Bu ek Orhun Yaz›tlar›nda -daç› fleklindedir: Boldaç›sen = olacaks›n. (VIII. yy.)Divan-ü Lûgat-it-Türk’te gelecek zaman eki olarak -gey,

-gay kullan›lm›flt›r: gelgey = gelecekkurgay = kuracak (XI. yy.)-iser fleklinin kullan›ld›¤› örnekler vard›r: Hayr›m flerrim yaz›l›sar

ömrüm ipi üzülüser.


Eflrefo¤lu Rumi sen de âhir toprak olusars›n.

(Eflrefo¤lu, XV.)

-esi fleklinin kullan›ld›¤› örnekler de vard›r:Ya Yusuf gözlerin ne görklüdür! “Evvel tenimden yere

düflesi oldurur.” Ya Yusuf yüzün ne görklüdür! “Evvel

toprak an› yiyesidir.”

(Yusuf ve Zeliha, XIV.)

S›ra Sizde 3

F‹‹LDE K‹P

(Alm. Modus; Fr. mode; ‹ng. mood; Osm. sîga)Bat› dillerine Lâtince modus teriminden aktar›lm›fl olanve Türkçede “flekil, biçim, kal›p” anlamlar›na gelen kipiçin gramerlerimizde verilen tan›mlar ve yap›lan aç›kla-malar oldukça bulan›k ve kar›fl›kt›r. Bunlar baz› nokta-larda birbirleriyle uyuflmakta, baz› noktalarda birbirin-den ayr›lmaktad›r. Kipi, fiilin gösterdi¤i hareketin nas›lyap›ld›¤›n› veya oldu¤unu bildiren bir flekil veya tarzolarak kabul eden görüfllerin yan›nda kip ile zaman› içiçe düflünen ve bunlar› birbirinden ay›rmay›p zaman›kip gibi kabullenen görüfller de vard›r.Baz› gramer kitaplar›nda da kip, “fiillerin eylemleri,olufllar›, durumlar› zamanla ilgili olarak anlatma biçim-



leri” veya “fiilde eylem, zaman ve flah›s kavramlar›n›nbirleflkesi” olarak verilmifltir. “Eylemin zaman ve kiflikavram› veren biçimine kip denilmektedir.” tan›m› ileayn› görüflü paylaflan daha baflka gramer yazarlar› davard›r.Tahsin Banguo¤lu da kipin “zaman (ve varsa tarz) ekiile uzat›lm›fl bir fiilin tekli ve çoklu kifli ekleri almas›ylameydana geldi¤ini” bildirmifltir. Dolay›s›yla kipi yinezaman (varsa tarz) ve flah›s kavramlar›na ba¤lam›flt›r.J. Deny, siyga (kip)’n›n bir tan›mlamas›n› yapmamaklabirlikte, zaman ve flah›sla ilgili aç›klamalar›ndan, onunda kipi yine zaman ve flah›s kavramlar›na ba¤lad›¤› an-lafl›l›yor. Sezai Günefl ise, “Zaman ‹fadesi / Kipler” bafl-l›¤› alt›nda, dördü flekil, befli zaman ifade etmek üzerekullan›lan dokuz ana kal›ptan söz etmifltir. Ancak, yap-t›¤› s›n›fland›rmada “Haber kipleri”nde yaln›z “zamanifadesi”nin “Tasarlama kipleri”nde de yaln›z “flekil ifa-desi”nin bulundu¤unu bildirmifltir.Kipi bütünüyle zaman kavram› d›fl›nda tutan görüfllerde vard›r. A. Dilaçar, kipin zamanla hiç ilgisi olmad›¤›-n› belirtir. Ona göre kip, “fiilin gösterdi¤i sürecin (veti-re, proces) hangi psikolojik koflullar alt›nda meydanageldi¤ini ya da gelmek istendi¤ini bildiren ve ruh duru-munu, kiflisel duygular›, niyeti, iste¤i belirten bir gra-matikal ulamd›r.” Burada “önemli olan ruh durumununherhangi bir anlat›m kal›b›na girerek belirtilmesidir.”Demek oluyor ki Dilaçar’a göre kip, insandaki çeflitliruh durumlar›n›n türlü anlat›m biçimleri ile ortaya kon-mas›d›r. Bu bak›mdan kiplerin say›s› da s›n›rl› de¤ildir.Ruh durumlar›n›n say›s›nca kip vard›r.Dilin toplumsal bir olgu oldu¤u ve de¤iflik ifllevleri bu-lundu¤u noktas›ndan hareket ederek, Dilaçar’›n yapt›¤›kip ay›r›mlar›n›n “salt eylem öbe¤i çerçevesinde alg›-lanmas›n›n yeterli olmad›¤›”, bunun daha baflka ölçülerile de de¤erlendirilmesi gerekti¤i görüflünde olan baz›dilciler de vard›r.Do¤an Aksan’a göre kip, “Eylemin bildirdi¤i devinimin,oluflun, k›l›n›fl›n konuflan aç›s›ndan ne tarzda ve ne yol-da yans›t›ld›¤›n› gösterir. Bir bak›ma, aç›klamada beli-ren ruh durumudur da denebilir.”Gramerlerimizde ve özel araflt›rmalarda kip için yer alanbafll›ca görüfllere iflaret ettikten sonra, kipin zaman iledo¤rudan do¤ruya bir iliflkisi olmad›¤›n› belirtmek du-rumunday›z. Ancak, kiplerin bir grubu, girdikleri çekimkal›plar› içinde ayn› zamanda zaman kavram›n› da tafl›-m›fl olduklar›ndan, bu durum kip ile zaman›n iç içe gir-mesine ve birbirine kar›flt›r›lmas›na yol açm›flt›r. Buaç›klamadan sonra kipi, Türkçedeki flekil ve ifllev özel-liklerine bakarak flöyle bir tan›ma ba¤layabiliriz: Kip,

kök veya gövde durumundaki fiilin bildirdi¤i hareketin,olufl ve k›l›fl›n, konuflan, dinleyen veya kendisinden sözedilen aç›s›ndan ne biçimde, ne tarzda yans›t›ld›¤›n›gösteren bir gramer kal›b›, bir anlat›m biçimidir. Bu ka-l›p içinde, bu anlat›m biçiminde kipin dildeki kullan›l›flbiçimleriyle ilgili olarak bir ruh durumunun varl›¤› dasöz konusudur. Yani kip, ayn› zamanda bir olufl ve k›-l›fl›n nas›l bir ruh durumu ile ilgili oldu¤unu da belirtir.Sonuç olarak diyebiliriz ki, fiiller flekil, zaman ve flahsaba¤l› bir yarg›ya dönüflebilmek için belirli anlat›m ka-l›plar›na girerler. ‹flte bu anlat›m kal›plar›na kip, bu kav-ram› karfl›layan eklere de kip ekleri diyoruz.Türkiye Türkçesinde bafll›ca iki anlat›m kal›b› yani ikiana kip vard›r. Bunlar: 1. Bildirme kipleri, 2. Tasarlamakipleridir. Ancak, mastar olmaktan ç›karak bir yarg›yadönüflmüfl olan fiiller ister istemez zaman ve flah›s ek-lerine ba¤land›klar›ndan, fiillerin bu ekleri alm›fl çekim-li biçimlerinde bildirme kiplerinde befl, tasarlama kiple-rinde dört olmak üzere toplam dokuz anlat›m kal›b› ya-ni kip ortaya ç›kar.Görülüyor ki kip, flekil ve zaman kavramlar› temeldeayr› ayr› fleylerdir. Ancak, kipler, zaman ekleri ile bir-leflmeden kendi varl›klar›n› ortaya koyamad›klar› için,çekimli bir fiilin bir yarg› kal›b› içinde mi yoksa bir ni-yet, bir tasarlama kal›b› içinde mi oldu¤unu ancak za-man ve tasarlama ekleri belli etti¤inden, bu noktada za-man kavram› ile kip kavram› iç içe girmifl bulunmakta-d›r. Daha do¤rusu fiildeki kip, kendi varl›¤›n› ancak za-man ekleri ile ortaya koyabilmektedir. Buna göre kip,flekil + zaman kavramlar›n›n birlefli¤idir. Bir k›s›m gra-merlerde kip ile zaman›n birbirine kar›flt›r›lmas› veyaayn› say›lmas› da san›r›z bundan kaynaklanm›flt›r.

Kaynak: Korkmaz, Zeynep (2003). Türkiye TürkçesiGrameri (fiekil Bilgisi), TDK yay›n›, Ankara, s:567-570.


Dil Kurumu Yay›nlar›: 528.Ergin, M. (2004). Türk Dil Bilgisi, ‹stanbul: Bayrak

Yay›nlar›.Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (fiekil


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Eylem çat›lar›n› aç›klayarak geçiflli ve geçiflsiz eylemleri saptayabilecek,Ek eylemleri tan›mlayarak s›n›fland›rabilecek,Birleflik zamanl› eylemleri çözümleyebilecek,Eylemsileri tan›yabileceksiniz.


• Çat›• Nesne• Geçiflli eylem • Geçiflsiz eylem • Etken eylem

• Edilgen eylem• Dönüfllü eylem• ‹fltefl eylem• Ek eylem• Eylemsi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Türkçe Biçim Bilgisi Eylemler-II

• EYLEM‹N ÇATISI• EK EYLEMLER• B‹RLEfi‹K ZAMANLI EYLEMLER• EYLEMS‹LER


EYLEM‹N ÇATISI

Eylem çat›lar›n› aç›klayarak geçiflli ve geçiflsiz eylemleri saptamak

Eylemlerin nesnelerine, öznelerine göre olan özelliklerine; bir baflka deyiflle çe-kimli bir eylemden oluflan yüklemin nesne ve özneye göre gösterdi¤i durumla-ra çat› denir.

Nesnelerine Göre EylemlerEylemler, nesne al›p almad›klar›na göre ikiye ayr›l›r:

• Geçiflli eylemler • Geçiflsiz eylemler

Geçiflli EylemlerTurgut kap›y› açt›. Yalç›n fliir okuyor.cümlelerinde Turgut’un “açma” iflinden etkilenen öge, kap›;Yalç›n’›n “okuma” iflinden etkilenen öge, fliirdir.

Kap›y› ve fliir sözcükleri “nesne”dir. Bir örnek daha verelim:

Bu yüksek tepeye dikti bu tafl›.(Yahya Kemal)

Yukar›daki cümlelere göre öznelerin yapt›klar› “açmak, okumak, dikmek” iflleribaflkalar›na geçmifl, baflkalar›n› etkilemifltir. Baflka bir deyiflle öznenin etkisi d›fla dö-nüktür. Öznesinin yapt›¤› ifl baflkas›na geçen; yani nesne alan eylemler geçifllidir.

Geçiflsiz Eylemler

Kufl uçar. Yalç›n düfltü. Top patlad›.

Susad›m gayet hararetten kati.(Mevlit, Süleyman Çelebi)

Eylemler-II

1A M A ÇN

Çat›: Çekimli bir eylemdenoluflan yüklemin nesne veözneye göre gösterdi¤idurumlard›r.

Yukar›daki cümlelerde “uç-, düfl-, patla-, susa-” eylemleri özneden baflkalar›nageçmiyor; yani öznenin etkisi d›fla vurmuyor. Öznesinin yapt›¤› ifl baflkalar›na geç-meyen; yani nesne almayan eylemler geçiflsizdir.

Bir eylemin geçiflli olup olmad›¤›n›, nesne al›p almad›¤›n› denemek için eyle-me “Neyi?”, “Kimi?” sorular›ndan biri sorulur. Sorulardan biri uygun düfler, soruyayan›t al›n›rsa eylem geçifllidir. Sorular uygun düflmez, yan›t al›nmazsa geçiflsizdir.

fiu örneklerde deneyelim:Dinleyiniz. Neyi? Dersi, konferans›... Kimi? Beni...Gördüler. Neyi? Evi, oday›, a¤ac›... Kimi? Orhan’›...Yazacak. Neyi? fiiiri, ödevi...

Yukar›da verilen örneklerde sorulan sorulara yan›t al›n›yor; eylemler geçifllidir.

Oysa;Geldik. Neyi geldik? Kimi geldik? Durunuz. Neyi durunuz? Kimi durunuz?Gülmek. Neyi gülmek? Kimi gülmek?

Yukar›da verilen örneklerde ise sorulan sorulara yan›t al›nam›yor; eylemlergeçiflsizdir.

Nesnesi belirtisiz olan geçiflli eylemlerde “Neyi?” sorusu yerine “Ne?” de kullan›l›r. Hemgeçiflli hem geçiflsiz; yani kimi anlamlar›yla geçiflli kimi anlamlar›yla geçiflsiz olan eylem-ler vard›r: gez-, geç-, sür-, çal-...

Tren biraz önce önümüzden geçti. (geçiflsiz)Otomobil, otobüsü h›zla geçti. (geçiflli)

Geçiflsiz Eylemlerin Ekle Çat› De¤ifltirmesiAfla¤›daki örneklerde de görülece¤i gibi geçiflsiz eylemler geçiflli duruma gelebilir:

Üflümek, geçiflsizdir; üflü-t-mek, -t ile geçiflli olmufltur.Yatmak, geçiflsizdir; yat-›r-mak, -Ir ile geçiflli olmufltur.Ötmek, geçiflsizdir; öt-tür-mek, -DIr ile geçiflli olmufltur.Dalmak, geçiflsizdir; dal-d›r-mak, -DIr ile geçiflli olmufltur.Örnekler gösteriyor ki geçiflsiz bir eylemin kök ya da gövdesine uyuma göre -t,

-Ir, -DIr eklerinden biri gelirse eylem geçiflli olur. Bu flekilde oluflan eylemlere ol-durgan eylemler denir. Afla¤›da bu yap›lar daha ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.

-t, -(I)t Ekiyle Geçiflli Olan EylemlerI. ‹nle-tmek, yürü-tmek, büyü-tmeli, eri-tmeli, ac›-t›yor...II. ‹ncel-tmek, azal-tmak, do¤rul-tmak, yüksel-tmeli, alçal-t›yor...III.Öksür-tmek, aks›r-tmak, kabar-t›r, otur-tmad›, ba¤›r-tmaz...IV. a) Tüketmek, aldatmak, avutmak, ö¤retmek...

b) ‹letmek, yönetmek, yaratmak, gözetmek...

Yap›l›fl›Bu eylemlerin tabanlar› ikifler hecelidir. I. örneklerde tabanlar ünlü ile bitiyor.II. örnekler, s›fatlardan -(e)l ekiyle türemifl eylemlerdir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TOldurgan eylem: Geçiflsizolan bir eylemin kök ya dagövdesine uyuma göre -t, -Ir, -DIr eklerinden biriningetirilmesiyle oluflaneylemdir.

III. örnekler, tabanlar› /r/ harfiyle biten ikifler heceli köklerdir.IV. -t ile geçiflli duruma gelmifle benzeyen eylemler vard›r: tüketmek, aldatmak,

kirletmek, avutmak, ö¤retmeli, donatmak...Bunlar›n -t’siz kökleri kullan›lmad›¤› için bunlar› oldurgan de¤il geçiflli say-

mak yerinde olur.Ayr›ca; /rk/ ile biten tabanlar da -It eki al›r: sark-›tmak, kork-utmam›fl, ürk-ütmeyiniz.../k/ ile biten kimi tabanlar da -It eki al›r: ak-›tmak, kok-utmak...

-(I)r Ekiyle Geçiflli Olan EylemlerPifl-irmek, tafl-›rmak, kop-armak, duy-urmak, doy-urdu, bit-ir-, ç›k-ar-,kaç›r- , afl-›r-, düfl-ür-, uçur-...

Yap›l›fl›Eylemlerin hepsi de birer heceli köklerdir. Ancak böyle olan her kök -(I)r ekiyle

geçiflli yap›lmaz: in-dirmek, kay-d›rmak, k›z-d›rmay›n›z, küs-türmüfl, kofl-turuyor...-r’den önce gelen ünlü, çok kez dard›r; düz genifl ünlü oldu¤u da görülür: kop-

armak, gid-ermek, ç›k-armak...Kesin bir kurala ba¤lanamayan bu ek için genel kullan›l›fla uymak do¤ru olur.

-DIr Ekiyle Geçiflli Olan EylemlerI. Es-tirmek, öt-türmek, in-dirdim, kofl-turmufl, gez-direlim, gül-dürmek,

var-d›rmak...II. Kucaklafl-t›rmak, sevin-dirmek, inan-d›rm›fl, uslan-d›racak...

Yap›l›fl›I. -DIr eki daha çok bir heceli köklere gelmektedir.II. ‹ki ve daha çok heceli eylem tabanlar›ndan;• Sonunda /l/ ya da /r/ bulunmayanlara ve ünlülerle bitmeyenlere gelmekte-

dir.• Dönüfllü ve daha çok ifltefl tabanlar da -DIr’ la çat› de¤ifltirebilirler.

Geçifllilik Derecelerinin Art›r›lmas›Geçiflsiz eylemler, eklerle geçiflli olabildikleri gibi geçiflli eylemler de bu eklerleikinci, üçüncü dereceden geçiflli olur:

“Yaz-” eylemi geçifllidir, -DIr ekiyle ikinci dereceden geçiflli olur: yaz-d›r-... Birek daha (-t) eklenirse üçüncü dereceden geçiflli olur: yaz-d›r-t-... Bunlara ettirgen,katmerli ettirgen eylemler de denir.

Turgut kitab› ald›. “Ald›” asl›nda I. derece geçifllidir.Turgut kitab› Ahmet’e ald›rd›. “Ald›rd›” ekle II. derecede geçiflli olmufltur.Turgut kitab› Ahmet’in arac›l›¤›yla Yalç›n’a ald›rtm›fl. “Ald›rtm›fl” iki ekle III.

derecede geçiflli olmufltur.Dördüncü dereceye ç›kanlar da vard›r: böl-, böldür-, böldürt-, böldürttür-...

Bu eklerle bütün geçiflsiz eylemler geçiflli oldu¤u gibi geçifllilerin de geçifl derece-leri art›r›labilir. Ancak ikiden çok ek getirmek sak›ncal›d›r; ikiden çok ek geldi¤inde:

• Anlam› kavramak güçleflir. “Turgut kitab› ald›.” cümlesinde “almak” iflini,do¤rudan özne (Turgut) yap›yor. Eylem ikinci dereceden geçiflli olunca,“Turgut kitab› Ahmet’e ald›rd›.” fleklinde, “almak” iflini özne (Turgut), Ah-

1478. Ünite - Ey lemler- I I

met’e yapt›r›yor. Üçüncü derecede; “Turgut kitab› Ahmet’in yard›m›yla Yal-ç›n’a ald›rtm›fl.” cümlesinde de “almak” iflini özne (Turgut) de¤il, araç olanAhmet de¤il ikisinin etkisiyle üçüncü bir kifli olan Yalç›n yap›yor. Eklerin sa-y›s›; yani geçifl dereceleri bundan fazla olursa özne etkisinin kaç araçtangeçti¤ini kavramak güçleflir.

• Çok ekli bir eylemin söylenifli de ses aç›s›ndan güçleflir, sevimsiz olur.Örne¤in “yazd›rtt›rd›m” eyleminde üç geçifl eki vard›r. Sesleri ç›kartmakzorlaflmaktad›r, eylemin kaç kiflinin etkisi ve arac›l›¤› ile yap›ld›¤›n› kav-ramak kolay de¤ildir.

Say›s› çok olmasa da kimi eylemler geçifllilik eki al›rken gövdelerinde, az çok,de¤iflmeler olur:

Gel- eyleminin geçifllisi (geldir- de¤il) getirdir.Kalk- eyleminin geçifllisi (kalkt›r- de¤il) kald›rd›r.

Öznelerine Göre EylemlerI. Turgut Orhan’› dövdü.II. Orhan dövüldü.III. Turgut’la Orhan dövüfltü.IV. Anneleri dövündü.

Bu cümlelerde öznelerin ifl bak›m›ndan durumlar› flöyledir:

I. cümlede özne (Turgut), ifli yapand›r.II. cümlede özne (Orhan), iflten etkilenendir.III. cümlede özne (Turgut’la Orhan), ifli karfl›l›kl› yapm›fllard›r.IV. cümlede özne (anne), hem ifli yapan hem de iflten etkilenendir.Eylemin eki de¤ifltikçe öznenin durumu da de¤iflmektedir. Özneyi ilgilendiren

bu de¤iflikli¤e de çat› denir.

Öznelerine göre eylemler, çat› bak›m›ndan dörde ayr›l›r:. Etken eylemler . Edilgen eylemler . Dönüfllü eylemler . ‹fltefl eylemler

Etken Eylemler: Özneleri yap›c› olan eylemler etken çat›l›d›r.Turgut, Yalç›n’› ça¤›rd›. Ben gidece¤im. Çocuk uyumufl...

Haydar Atlamazo¤lu, memnun memnun koltu¤una oturur.(Bekir S›tk› Kunt)

Bu cümlelerde özneler, eylemlerin anlatt›¤› ifli, olufl ve k›l›fl› (edimi) yapmakta-d›r, yapand›r; özneler yap›c›d›r.

Edilgen Eylemler: Özneleri, yap›lan iflin etkisine u¤rayan eylemler edilgençat›l›d›r.

Yalç›n ça¤r›ld›. Sular çekilmifl. Kap› aç›ld›. fiiir okunuyor.Etkenlerde özneler yap›c›yd›; oysa bu cümlelerde özneler, eylemlerin anlatt›k-

lar› ifllerden, olufl ve k›l›fllardan etkilenmifllerdir.


Yap›l›fl›I. Ünlülerle biten eylem tabanlar›ndan sonra -n eki gelir : y›ka-n-, temizle-

n-, oku-n-...II. /l/ ünsüzü ile biten eylem tabanlar›ndan sonra -In eki gelir: al-›n-, bil-in-,

sil-in-...III. Di¤er eylem tabanlar›ndan sonra -Il eki gelir: sev-il-, yaz-›l-, sar-›l-...

Çi¤nendi yeter varl›¤›m›z cehlile kahraDo¤rand› mübarek vatan›n ba¤r› sebepsiz.

(Tevfik Fikret)

Geçiflsiz edilgen eylemlerin cümlelerinde özne bulunmaz ve bu eylemlerin üçüncü tekil ki-flileri kullan›l›r. Bunlar› tek kiflili eylemler saymak gerekir:

Batakl›klar geçildikten sonra, tekrar sürülmüfl tarlalara gelinir.(‹nce Memet, Yaflar Kemal)

Gerekirse edilgen eylemin gerçek öznesi (cümlenin öznesi olarak de¤il) “taraf›ndan, do-lay›s›yla, etkisiyle...” sözcüklerinin tamlay›c›s› olarak cümleye girer ve bu söz öbe¤i yük-lemin belirteci olur:Çal›kuflu Reflat Nuri Güntekin taraf›ndan yaz›lm›flt›r.

Dönüfllü Eylemler: Yap›lan iflin yapana döndü¤ünü veya bir iflin kendi ken-dine yap›ld›¤›n› gösteren eylemler dönüfllü çat›l›d›r.

Zeynep süslendi, inciler tak›nd›. Kad›n dövünüyor, söyleniyor. Orhan soyunuyor, y›kanacak, sonra kurulan›p giyinecek.

Aflevinden gelen kebap kokusunu derin derin koklayarak y›rt›c› bir ifltahlayaland›.

(Devlet Ana, Kemal Tahir)

“Nereye sindi, sakland›ysa bulurlar, asarlar yavrumu asarlar!” diye ç›¤r›n›yor-du. Kap›dan girdi usul usul. K›zlar ç›¤r›n›p kalkt›lar.

(T›rpan, Fakir Baykurt)

Eylemlere dönüfllülük anlam› -(I)n ekiyle kat›ld›¤› gibi “kendisi, kendine, ken-di kendini” ad›llar›yla da kat›labilir:

Orhan övünüyor. = Orhan kendini (kendi kendini) övüyor.Tehlikeden korun. = Tehlikeden kendini koru.

-(I)n ekiyle türemifl edilgen eylemler de biçimce dönüfllülere benzer:

“Y›kan-” eylemi; “Çamafl›r y›kan›yor.” cümlesinde edilgendir; çamafl›r› baflkas› y›k›yor. “Turgut

y›kan›yor.” cümlesinde ise dönüfllüdür; çünkü “y›kayan” da “y›kanan” da Tur-gut’tur; yani Turgut kendini y›kamaktad›r.

“Süslen-” eylemi; “Etraf süslenmifl.” cümlesinde edilgendir; etraf› baflkalar› süslemifltir. “Zeynep süs-

lenmifl.” cümlesinde ise dönüfllüdür; çünkü “Zeynep kendini süslemifl.” demektir.E¤er -(I)n eki cümleye “kendini, kendine” anlam›n› kat›yorsa dönüfllüdür. Bu

anlam yoksa, eylemi özneden baflkas› yapm›flsa edilgendir. Cans›z öznelerin ken-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



di kendilerini etkilendirmesi; yani ifli kendi üzerlerinde yapmas› düflünülemez veolmaz. Bunun içindir ki cans›z öznelerin eylemleri dönüfllü olmaz.

Kimi eylemlerin de edilgenleriyle dönüfllüleri ayr› ayr› eklerle yap›l›r; edilgen-leri -Il, dönüfllüleri -In ekini al›r:

Edilgen Dönüfllügörmek görülmek görünmekdövmek dövülüyor dövünüyorgiymek giyildi giyindisevmek sevilir sevinir

-In ekiyle dönüfllü çat›lar› geliflmemifl kimi eylemlerde -Il ekiyle türemifl olan-lar hem edilgen hem de dönüfllü anlamlar›nda kullan›l›r:

Silah at›ld›. (edilgen)Orhan ileriye at›ld›. (dönüfllü)Bayrak dikildi. (edilgen)Turgut karfl›m›za dikildi. (dönüfllü)Süte su kat›lm›fl. (edilgen)Yalç›n da “Geziye kat›laca¤›m.” diyor. (dönüfllü)

Bunlar› sözün geliflinden kolayca ay›rt etmek de mümkündür. Cümlede gerçeközne varsa eylem dönüfllüdür; yoksa edilgendir.

‹fltefl Eylemler: ‹fltefl yap›l› eylem tabanlar›nda bafll›ca flu anlamlar vard›r:Birliktelik: ‹fli, oluflu, k›l›fl› iki veya daha çok özne birlikte yapar:Bülbüller ötüflüyor, kuzular melefliyor, serçeler c›v›ldaflarak uçufluyorlard›.

Kad›nlar kaç›flt›lar, a¤lafl›p yana yana,Da¤›ld›lar gittiler, her birisi bir yana.

(Yusuf Ziya Ortaç)

Karfl›l›k: Eylemi iki, ikiden çok özne karfl›l›kl› yapar:Dostlar seviflir, kucaklafl›r; düflmanlar dövüflür, bo¤azlafl›rlar.

Hayvanlar koklafla koklafla, insanlar konufla konufla anlafl›rlar.

Bayram günleri bar›fl›r, seviflir, öpüflür... hiç olmazsa susuflurlar.(Burhan Felek)

Dönüfllü ve ‹fltefl Eylemlerin Çat› De¤ifltirmesiDönüfllülerle ifltefl eylemlerin pek ço¤u nesne almaz; geçiflsizdir. Bütün geçiflsizlergibi eklerle çat›lar› de¤iflir; geçiflli olur: sevinmek - sevindirmek, soyunmak-soyun-durmak, giyinmek-giyindirmek; dövüflmek-dövüfltürmek, paylaflmak - paylaflt›r-mak, görüflmek- görüfltürmek, çekiflmek- çekifltirmek...

Dönüfllü ve ifltefl eylemlerin birkaç› nesne al›r; geçifllidir:Orhan yeni elbiselerini giyinmiflti. Ortaklar mallar›n› bölüfltüler. Kardefller babalar›ndan kalan varl›klar›n› paylaflt›lar. ...

Dönüfllü ve ifltefl eylemler etkendirler. Bunlardan bir k›sm› edilgenlik ekiyleçat› de¤ifltirir:

Bu kadar süslenilir mi? Ad› her yerde söylenilecek. Yurt için savafl›l›r, dövüflülür. Kazançlar paylafl›ld›.


Burada soyunulur, y›kand›ktan sonra giyinilir. ...

Böylece çat› eklerinin art arda gelmesiyle oluflan biçime katmerli çat› denir.

Dönüfllülük ekiyle ifltefllik eki bir gövdede birleflmez.

EK EYLEMLER

Ek eylemleri tan›mlayarak s›n›fland›rmak

Ad soylu bütün sözcüklerin sonlar›na gelerek onlar›n yüklem olmalar›n› sa¤layanve basit zamanl› eylem çekimlerinden birleflik zamanl› kipler oluflturan biçimlereek eylem (ek fiil) denir. Ekleflerek sözcüklere bitiflen ek eylemler vurguyu çek-mez; vurgu, kendilerinden önceki hecede kal›r: Zengindi, ö¤renciymifl, buraday-sa, s›cakt›r, görecektim, aram›flt›r, geldiyse, anlat›yormufl...

Ek eylemin as›l eylemlerden farkl› olarak yaln›zca bildirme niteli¤inde olan dörtkipi vard›r. Bunlar; görülen geçmifl zaman (idi / -di’li geçmifl), duyulan geçmifl za-man (imifl / -mifl’li geçmifl), genifl zaman ve flart kipidir.

Ek Eylemin Çekimi

Görülen Geçmifl ZamanBen idim, küçük idim, hasta idi; biz idik, siz idiniz, genç idiler...

Bendim, küçüktüm, hastayd›; bizdik, sizdiniz, gençtiler...

Çekimiidim, idin, idi; idik, idiniz, idiler.Genellikle /i/’ler düfler:-dim, -din, -di; -dik, -diniz, -diler.

• Bütün ad soylu sözcüklere eklenir, onlar› yüklem yapar:Buras› güzel bir bahçe idi. O zamanlar sen daha çocuktun.

Bendim geçen ey sevgili sandalla denizden.(Yahya Kemal Beyatl›)

idi, yaz›mda ve söyleyiflte daha çok bitiflir. Bitiflirken;• Sözcü¤ün sonu ünsüz ise /i/ düfler; -di bir ek gibi uyuma ve benzeflmeye

göre de¤iflir; -di, -d›, -du, -dü; -ti, -t›, -tu, -tü olur.• Sözcü¤ün sonu ünlü ise /i/, /y/ olur: kedi idi = kediydi...

Anlam›“idi” ile birleflen sözcüklerde eylemler kesin geçmifl zaman anlaml›d›r; varl›¤›n

geçmifl zamandaki durumunu bildirir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2A M A ÇN Ek eylem (Ek fiil): Ad soylu

bütün sözcüklerin sonlar›nagelerek onlar›n yüklemolmalar›n› sa¤layan ve basitzamanl› eylemçekimlerinden birleflikzamanl› kipler oluflturanparçalard›r.

Ek eylemin kipleri:• Görülen geçmifl zaman • Duyulan geçmifl zaman • Genifl zaman • fiart kipi

Duyulan Geçmifl ZamanHer yer karl› imifl .Bu ifli yapan Orhan’m›fl.Senmiflsin, benmiflim, bizmifliz...

Çekimiimiflim, imiflsin, imifl; imifliz, imiflsiniz, imifller. Genellikle /i/’ler düfler:-miflim, -miflsin, -mifl; -mifliz, -miflsiniz, -mifller.

• Bütün ad soylu sözcüklere gelir, onlar› yüklem yapar:Orhan evde imifl, hastaym›fl. Siz de oradaym›fls›n›z.

imifl, yaz›mda ve söyleyiflte daha çok bitiflir. Bitiflirken;• Sözcü¤ün sonu ünsüz ise /i/ düfler, -mifl bir ek gibi sözcü¤e uyar: güzelmifl,

s›cakm›fl, üzümmüfl, buzmufl...• Sözcü¤ün sonu ünlü ise /i/, /y/ olur.

Anlam›“imifl”le birleflen sözcüklerde eylemler kesin anlaml› de¤ildir; yani anlat›lanlar,baflkalar›ndan iflitilmifltir; görülmüfl de¤ildir ya da kendi taraf›ndan, fark›nda olma-dan yap›lm›flt›r.

Genifl ZamanHava güzeldir. Ben Türküm. Sen gençsin. Hepimiz insan›z. Arkadafls›n›z. Onlar bahçededirler.

Çekimi: -im, -sen, -dir; -iz, -siniz, -dirler.

Benim ö¤retmenim Benim çocu¤um Benim sekreterim Benim k›z›mBen ö¤retmenim. Ben çocu¤um. Ben sekreterim. Ben k›z›m.

Yukar›daki örneklerden birinci sat›rdakiler birer ad tamlamas›d›r; ikinci sözcükler tüm-lenendir. ‹kinci sat›rdakiler ise birer cümledir; ikinci sözcükler ek eylem alarak yüklemolmufltur. Hem tümlenen hem tümleyen eki olan hem de ad soylu bütün sözcükleri yüklemyapmaya yarayan -im’ler vurgular›yla da ay›rt edilir:“Benim ö¤retmenim” tamlamas›nda tümleyen ve tümlenen ekleri -im’lerin ikisi de vur-guludur.“Ben ö¤retmenim.” cümlesindeki yüklemin -im’i ise vurguyu çekmez.

Yukar›daki aç›klamalarda, ek eylemin genifl zaman kipinin üçüncü kifli çekiminde -d›r ve-d›rlar biçiminde di¤erlerinden farkl› bir ek kullan›ld›¤›n› gördünüz. Bu farkl›l›¤›n nede-nini araflt›r›n›z.

fiart KipiHava güzelse... Sen orada isen... Ben oyunda isem... Ö¤renci iseniz...

Çekimiisem, isen, ise; isek, iseniz, iseler.Genellikle /i/’ler düfler:-sem, -sen, -se; -sek, -seniz, -seler.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Ek eylemin flart kipi, daha çok bitiflir. Bitiflirken sözcü¤ün;• Sonu ünsüz ise /i/ düfler, -se bir ek gibi sözcü¤e uyar: güzelse, gençse, se-

verse, görmüflse, yapacaksa...• Sonu ünlü ise /i/, /y/ olur: evde ise-evdeyse, orada iseniz-oradaysan›z, ka-

pal› ise - kapal›ysa...Anlam›Ek eylemin flart biçimi olan -se (ise)’nin anlam› tektir: fiart. Evdeyse Ayfle’ye gidelim.Sözcüklere bitiflen ek eylemler vurguyu çekmez: arkadafl›ym›fl, güzeldir...

Ek Eylemlerde OlumsuzlukEk eylemlerin olumsuzu “de¤il” sözcü¤ü ile yap›l›r:

Dün hava güzeldi. Dün hava güzelmifl. Kitap benimdir.Dün hava güzel de¤ildi. Dün hava güzel de¤ilmifl. Kitap benim de¤ildir...

‹zmirliyim-‹zmirli de¤ilim, çal›flkand›m-çal›flkan de¤ildim, buras› bahçedir-buras› bahçe de¤ildir, ö¤renciyiz-ö¤renci de¤iliz, burada m›s›n›z-burada de¤ilmisiniz, hava s›cakm›fl-hava s›cak de¤ilmifl...

Zamanla nas›l de¤ifliyor insan!Hangi resmime baksam ben de¤ilim.


Soru ilgeci mi ve ek eylemler “de¤il”den sonra gelir:Orhan evde de¤il mi? Evde de¤il miydi? Evde de¤ildi. Evde de¤ilmifl. Evde de¤ildir.

• “De¤il” sözcü¤ü ek eylemlere, yüklemleflmifl bütün ad soylu sözcüklere ge-lir; onlara olumsuzluk anlam› katar.

Annesi ö¤retmen de¤ilmifl.Ayfle, 20 yafl›nda de¤il.

B‹RLEfi‹K ZAMANLI EYLEMLER

Birleflik zamanl› eylemleri çözümlemek

Ünitemizde flimdiye de¤in basit zamanl›; zaman ve kip bak›m›ndan yal›n olan ey-lemler üzerinde ayr›nt›l› olarak durulmufltur. fiimdi “ek eylem” konusunu da gör-dü¤ümüze göre birleflik zamanl› eylemleri de ayr›nt›l› olarak inceleyelim. Afla¤›da-ki örneklerde italik yaz›lan eylemleri çözümlemeye çal›flal›m:

Karfl›mda Hisar gibi Ni¤de yükseliyordu.Sa¤ taraftan ç›ng›rak sesleri geliyordu.


Üflüyorsan efliver mangal›. Efl efl de ›s›n.(Mehmet Akif Ersoy)


3A M A ÇN

Döverdi sahili binlerce dalgalar asabi.(Tevfik Fikret)

Nefesim kesilecekti bilmem neden çok korktum.(Ömer Seyfettin)

Hoca terazinin koluna yap›flm›fl; gündeli¤ini doldurman›n yoluna bak›yormufl.(Eflatun Cem Güney)

Yukar›daki örneklerde italik harflerle dizilmifl eylemlerin zaman ve kip ekle-ri çifttir.

yükseliyordu:-yor: flimdiki zaman eki-du (idi): ek eylemin geçmifl zaman›

geliyordu:-yor: flimdiki zaman eki-du (idi): ek eylemin geçmifl zaman›

üflüyorsan:-yor: flimdiki zaman eki-sa: ek eylemin flart kipi

döverdi:-er: genifl zaman eki-di (idi): ek eylemin geçmifl zaman›

kesilecekti:-ecek: gelecek zaman eki-ti (idi): ek eylemin geçmifl zaman›

bak›yormufl:-yor: flimdiki zaman eki-mifl (imifl): ek eylemin geçmifl zaman›Böylece kip ekleri ve çok kez de zamanlar› çift olan eylemlere birleflik za-

manl› eylemler denir. Birleflik zamanl› eylemler, biçim bak›m›ndan, ikinci ekleri-ne (ek eyleme) göre adland›r›l›r:

1. Hikâye biçimi2. Rivayet biçimi 3. fiart biçimi

Birleflik Zamanl› Eylemlerin Hikâyesi (Öyküleme Biçimi)Toplanm›flt› garipler flimdi kervansaraya.


Bir ›fl›k gösteren olsayd› e¤er tek bir ›fl›k;Biz o zulmetleri çoktan yararak ç›km›flt›k.

(Mehmet Akif Ersoy)

Orhan gelecekti; asl›nda onu karfl›layacakt›k. Karfl›lasayd›k sevinirdi.

Yukar›daki örneklerde italik harflerle dizilmifl eylemlerin hepsinde zaman vekip eki çifttir. Hepsinin de ikinci ekleri ek eylem -di (idi)’dir. Hepsinde de as›l kip-


Birleflik zamanl› eylemler:Kip ekleri ve çok kez dezamanlar› çift olaneylemlerdir.

lerin geçmifl zamanda oluflu, öykülenifli anlam› vard›r. Afla¤›daki örnekleri incele-meye devam edelim:

geldiydi: Görülen geçmifl zaman›n hikâyesi, III. tekil kifli.gelmiflti: Duyulan geçmifl zaman›n hikâyesi, III. tekil kifli.bilecektim: Gelecek zaman›n hikâyesi, I. tekil kifli.söylüyordunuz: fiimdiki zaman›n hikâyesi, II. ço¤ul kifli.bilirdik: Genifl zaman›n hikâyesi, I. ço¤ul kifli.yazmal›yd›m: Gereklilik kipinin hikâyesi, I. tekil kifli.göreydim: ‹stek kipinin hikâyesi, I. tekil kifli.

-di (idi) ek eylemi emir kipleri d›fl›nda bütün kiplere gelir. Emir kipinin yaln›züçüncü kiflisine geldi¤i de görülür:

Nereye gitsindi bunlar; birçok yak›n memleketler Alman Yahudilerine kap›lar›-n› kapam›fllard›.


Damat ‹brahim Pafla devrine “Lale Devri” denildi¤i gibi, flu Demokrat Partidevrine de “lüks otomobil devri” desek pek yerinde olmaz m›? Birkaç Halk Partili-nin de yakay› bu sevdaya kapt›rd›¤› söylenir. Ne yaps›nlard›? Ne yapabilirlerdi?


B›raks›nlard› da rahatça bitireyim.(Semih Tiryakio¤lu)

Bu diyardan o göçmesin de kim göçsündü?Bu s›rr› annesine açm›fl olmas›nd›!Annesi genç yafl›nda ne diye ölsündü!

Hikâye biçimleri, kesinlik bildirmede görülen geçmifl zamana benzer.Duyulan geçmifl zamana da kesinlik anlam› katar:Kendisi evlenip gittikten sonra küçük hemflirelerinin hiçbiri onun yerini tu-

tamam›fl ve bu ev, birkaç ay zarf›nda kazaya u¤ram›fl bir geminin içi gibi allakbullak olmufltu.


‹çmiflti Fuzuli o alevden,Düflmüfltü bu eksir ile Mecnunfii’rin sana anlatt›¤› hâle...

(Ahmet Haflim)

Birleflik Zamanl› Eylemlerin Rivayeti (Söylenti Biçimi)Yenemezmifl onu bir kerre, de¤ilmifl dengi.Bir de biçare adam pek mütaazz›m fleymifl;Kahrolurmufl kederinden tutarak yenseymifl.

(Mehmet Akif Ersoy)

Nasrettin Hoca bir gün oturuyormufl, dinlenecekmifl. Kendi kendine dermifl:“Fincanc› kat›rlar›n› ürkütmemeli imiflim.”

Yukar›daki örneklerde italik harflerle dizilmifl eylemlerde zaman ve kip eki çift-tir. ‹kinci ekler, ek eylem -mifl (imifl)’tir. Birinci eklerle biçimlenen kiplerin anlam-


lar›na -mifl, geçmifl zaman; baflkas›ndan duyulma, sanma ya da küçümseme, hattainanmay›fl anlamlar› katar. Afla¤›daki örnekleri incelemeye devam edelim:

silecekmifl: Gelecek zaman›n rivayeti, III. tekil kifli.geliyormuflsunuz: fiimdiki zaman›n rivayeti, II. ço¤ul kifli.ürkütmemeliymiflim: Gereklilik kipinin rivayeti, I. tekil kifli.anlat›rm›fls›n: Genifl zaman›n rivayeti, II. tekil kifli.geleymifliz: ‹stek kipinin rivayeti, I. ço¤ul kifli.dinleseymifl: Dilek-flart kipinin rivayeti, III. tekil kifli.

-mifl (imifl) ek eylemi, eylemlerin as›l zaman anlamlar›na geçmifl zaman an-lam› katar. Bu eylemlere kuflku anlam› verdi¤i de olur.

Daha çok birinci kiflilerde anlam olas›l›¤› ikileflir: gidermiflim, verecekmiflim, sevmiyormuflum...

Fark›nda olmay›fl anlam› katar: Onu ne denli seviyormuflum (fark›nda de¤ildim). Ayr›l›nca içime çöken ac›dan

anlad›m.

Unutulmufl olaylar›n anlat›m›nda kullan›l›r: Siz anlat›nca an›msad›m. Ben o yaz›y› y›llar önce okumuflmuflum.

Anlam fark›n› belirtmekte sesin ve tonlaman›n etkisi büyüktür.Kesin anlaml› olan görülen geçmifl zaman›n rivayeti yoktur. Kuflkulu bir anlat›fl

eylemi olan duyulan geçmifl zaman›n rivayetinde bu kuflku anlam› daha da peki-flir: anlatm›flm›fl, dinlememiflmifl, görmüflmüfl de unutmuflmufl...

Bu biçimlerde, inanmay›fl anlam›nda küçümseme, alay anlamlar› da kat›lmak-tad›r. Yumuflak bir tonla söylenince bu ay›rt›lar›n yerini üzüntü al›r:

Duyunca pek üzüldüm. Bizi saatlerce aram›flm›fl!

Birleflik Zamanl› Eylemlerin fiart› (Koflul Biçimi)

Ben sefaletten ölürken seni s›kmazsa refah,Hak erenler buna ummam ki desin eyvallah!

(Mehmet Akif Ersoy)

Günlerden sonra bir gün,fiayet sesini fark edemezsemRüzgârlar›n, nehirlerin, kufllar›n sesinden,Bil ki ölmüflüm.


Yukar›daki örneklerde italik harflerle dizilmifl eylemlerde zaman ve kip eki çift-tir. ‹kinci ekler, ek eylemin flart kipi eki, -se (ise)’dir.

s›kmazsa: Genifl zaman›n flart›, III. tekil kifli.fark edemezsem: Genifl zaman›n flart›, I. tekil kifli.

Kiplerin flart biçiminde -se (ise);Bütün bildirme kiplerine gelir: okuyorsa, gelmiflse, al›rsam, gideceksem, bil-


mezsem... Görülen geçmifl zamanda, tekil ve ço¤ul bütün kiflilerin sonuna gelir:gördümse söyle, ald›ksa, gördülerse...

Takt›msa da bir demir hamailOlmaz flerefim onunla zail.

(Eflber, Abdülhak Hâmit Tarhan)

Bildirme kipleri d›fl›nda; yani dilek kiplerinin flart biçimi yoktur. Ek eylemlerinhikâye ve rivayet biçimleri de geliflmemifltir. “Zenginmiflti, ö¤rencisinmifl” gibi bi-çimler kullan›lmaz. Ancak ek eylemlerin görülen geçmifl zaman kipinin flart biçim-lerine zengin idiyse, ö¤renci idiyseniz... az da olsa rastlan›r.

Katmerli Birleflik ZamanEk eylemin art arda gelmesiyle oluflan biçimlere katmerli birleflik zaman denir.

Hikâye ve rivayet biçimleri art arda gelmez. Yaln›z bunlara flart biçimi ekle-nir. Böylece hikâyenin koflulu, rivayetin koflulu yap›lm›fl olur: gelecek idiyse -gelecektiyse, veriyor imiflse - veriyormuflsa, anlatm›fl idimse - anlatm›flt›msa, ge-lir iseymifl - gelirseymifl...

Katmerli birleflik zaman eylemleri cümlede yan önermeler kurar. Ancak ses veanlam aç›s›ndan cümleyi zorlaflt›rd›¤› için, özellikle yaz› dilinde, fazla kullan›lmaz.

Birleflik Zamanl› Eylemlerde OlumsuzlukAs›l eylem olumsuz, ek eylem olumlu olur:Sevim, Ankara’ya gitmeyecek imifl (gitmeyecekmifl).Söylenenleri dinlemiyor idiniz (dinlemiyordunuz).Okula gitmedi iseniz nedenini aç›klamal›s›n›z (gitmediyseniz).

As›l eylem olumlu, ek eylem olumsuz olur:Sevim, Ankara’ya gidecek de¤ilmifl (gitmeyecekmifl).Bu kitab› okumufl de¤ildim (okumad›m).

‹kisinin de, hem as›l eylemin hem de ek eylemin, olumsuz kullan›ld›¤› da görülür.Bu çifte olumsuzluk anlamca olumlu olur:Kitab› size vermeyecek de¤ildim (verecektim).Sevim, Ankara’ya gitmemifl de¤ildir (gitmifltir).


Katmerli birleflik zaman: Ekeylemin art arda gelmesiyleoluflan biçimlerdir.

EYLEMS‹LER (F‹‹L‹MS‹LER)

Eylemsileri tan›mak

Eylemden türedikleri hâlde ad, s›fat, belirteç görevlerinde kullan›lan ve yan öner-me kuran çifte görevli sözcüklere eylemsi denir. Afla¤›daki paragrafta italik harf-lerle dizilen sözcükler birer eylemsidir.

Atatürk, yüre¤i yufka bir adam manzaras›yla görünmek istemezdi. Buna ra¤-men çok defa bir arkadafl›n›n ölümüne saatlerce hüngür hüngür a¤lad›¤›n›, birkurban kesme merasiminde bo¤azlanan koyunun deprenifllerini görmemek içinbafl›n› çevirdi¤ini ve harp meydanlar›nda düflman cesetlerine gözleri sulanarakbakt›¤›n› yak›ndan görenler aras›nday›m.


Eylemsilerin çok bol ve çeflitli olmas›, cümlelere genifl bir anlat›m de¤eri ve ko-layl›¤› kazand›rm›flt›r. Her eylemsi, kurdu¤u önerme ile birlikte, çeflitli yönlerden,

158 Türkçe Biç im Bi lg is iB

asit

Zam

an

B‹LD‹RME K‹PLER‹ D‹LEK K‹PLER‹

GörülenGeçmiflZaman

DuyulanGeçmiflZaman

fiimdikiZaman

GelecekZaman

Genifl Zaman

Gereklik Kipi ‹stek Kipi Dilek-fiart

Kipi Emir Kipi

geldimgeldingeldigeldikgeldiniz

geldiler

gelmiflimgelmiflsingelmiflgelmiflizgelmiflsiniz

gelmifller

geliyorumgeliyorsungeliyorgeliyoruzgeliyorsunuz

geliyorlar

gelece¤imgeleceksingelecekgelece¤izgeleceksiniz

gelecekler

gelirimgelirsingelirgelirizgelirsiniz

gelirler

gelmeliyimgelmelisingelmeligelmeliyizgelmelisiniz

gelmeliler

geleyimgelesingelegelelimgelesiniz

geleler

gelsemgelsengelsegelsekgelseniz

gelseler

-gelgelsin-gelingelinizgelsinler

Hik

âye

Bir

lefli

kZ

aman

›

geldiydimgeldiydingeldiydigeldiydikgeldiydinizgeldiydiler

gelmifltimgelmifltingelmifltigelmifltikgelmifltinizgelmifltiler/gelmifllerdi

geliyordumgeliyordungeliyordugeliyordukgeliyordunuzgeliyordular/geliyorlard›

gelecektimgelecektingelecektigelecektikgelecektinizgelecektiler/geleceklerdi

gelirdimgelirdingelirdigelirdikgelirdinizgelirdiler/gelirlerdi

gelmeliydimgelmeliydingelmeliydigelmeliydikgelmeliydinizgelmeliydiler/gelmelilerdi

geleydimgeleydingeleydigeleydikgeleydinizgeleydiler/gelelerdi

gelseydimgelseydingelseydigelseydikgelseydinizgelseydiler/gelselerdii

yok

Riv

ayet

Bir

lefli

kZ

aman

›

yok

gelmiflmiflimgelmiflmiflsingelmiflmiflgelmiflmiflizgelmiflmiflsinizgelmiflmifller/gelmifllermifl

geliyormuflumgeliyormuflsungeliyormuflgeliyormufluzgeliyormuflsunuzgeliyormufllar/geliyorlarm›fl

gelecekmiflimgelecekmiflsingelecekmiflgelecekmiflizgelecekmiflsinizgelecekmifller/geleceklermifl

gelirmiflimgelirmiflsingelirmiflgelirmiflizgelirmiflsinizgelirmifller/gelirlermifl

gelmeliymiflimgelmeliymiflsingelmeliymiflgelmeliymiflizgelmeliymiflsinizgelmeliymifller/gelmelilermifl

geleymiflimgeleymiflsingeleymiflgeleymiflizgeleymiflsinizgeleymifller/gelelermifl

gelseymiflimgelseymiflsingelseymiflgelseymiflizgelseymiflsinizgelseymifller/gelselermifl

yok

fiar

t B

irle

flik

Zam

an›

geldiysemgeldiysengeldiysegeldiysekgeldiysenizgeldiyseler/geldilerse

gelmiflsemgelmiflsengelmiflsegelmiflsekgelmiflsenizgelmiflseler/gelmifllerse

geliyorsamgeliyorsangeliyorsageliyorsakgeliyorsan›zgeliyorsalar/geliyorlarsa

geleceksemgeleceksengeleceksegeleceksekgeleceksenizgelecekseler/geleceklerse

gelirsemgelirsengelirsegelirsekgelirsenizgelirseler/gelirlerse

gelmeliysemgelmeliysengelmeliysegelmeliysekgelmeliysenizgelmeliyseler/gelmelilerse

yok yok yok

Tablo 10.1 Eylem Çekimi

4A M A ÇN

Eylemsi: Eylemdentüredikleri hâlde ad, s›fat,belirteç görevlerindekullan›lan ve yan önermekuran çift görevlisözcüklerdir.

temel önermenin tümleyicisi olur; böylelikle de birkaç duyguyu, birkaç iste¤i, bir-kaç düflünceyi bir cümle içinde anlatma kolayl›¤› sa¤lar. Bütün eylemsiler, türe-dikleri tabanlara göre olumlu, olumsuz durumlarda bulunur; geçiflli, geçiflsiz; et-ken, edilgen, dönüfllü, ifltefl olur; yani eylemler gibi her çat›ya girer. fiimdi eylem-sileri ayr›nt›l› olarak örneklerle inceleyelim:

Yukar›daki tepeye t›rmanmaya bafllad›.(Ahmet Hikmet Müftüo¤lu)

Haks›zl›k eden bafllar› bir gün kopar›rlar.(Tevfik Fikret)

Ayak sesi iflittikçe yüre¤im titriyordu.(Çal›kuflu, Reflat Nuri Güntekin)

Yukar›daki örneklerin her birinde eylem soyundan ikifler sözcük var. ‹talikharflerle dizilen bu sözcüklerden cümle sonundakiler eylemdir.

• “T›rmanmak”, bir devinim ad›d›r; add›r. Eylem anlaml›d›r. “Tepeye” tümle-cini alarak önerme kurmufltur. Bu bak›mdan eylem gibidir.

• “Haks›zl›k eden” bilefli¤i, “bafl” ad›n› niteliyor; s›fatt›r. Eylem anlaml›d›r; öz-nesi “bafl”t›r. Önerme kurdu¤u için eylem gibidir.

• “‹flittikçe” sözcü¤ü, belirteç gibi görev yap›yor. Eylem anlaml›d›r, önermekurmufltur; öznesi, nesnesi vard›r:

‹flittikçe Kim? Ben: özne‹flittikçe Neyi? Ayak sesini: nesne Görülüyor ki eylem anlaml› sözcükler iki türlüdür: Eylem ve eylemsi. Eylem ve

eylemsilerin görevleri birbirinden farkl›d›r:• Eylemler, kip ve kifli ekleriyle çekimlenir. Eylemsilerde eylem çekimi yok-

tur. Eylemsiler, ad çekim eklerini alarak ad gibi çekimlenir.• Eylemler, cümle ya da temel önerme kurar. Eylemsilerle ancak yan önerme-

ler kurulur.Görevleri ve anlamlar› bak›m›ndan eylemsiler üçe ayr›l›r:• Ad-eylemler (‹sim-fiiller)• Ortaçlar (S›fat-eylemler)• Ulaçlar (Ba¤-eylemler)

Ad-eylemler (‹sim-fiiller)Ad-eylemler, eylemlere -mA, -mAk ve -Ifl ekleri getirilerek türetilen ve cümlede adgibi görev yapan sözcüklerdir. Örneklerle inceleyelim:

Okula gitmek için evden ç›kt›m. Karl› yollarda yürümek istiyorum.Karfl›ya geçmekten vazgeçtim.Orhan yaz› yazmay›, kitap okumay› sever.fiiiri güzel okuyuflunuz, ö¤retmeni mutlu etti.Yukar›daki örneklerde italik harflerle dizilen sözcükler;• Eylemden türemifltir.• Birer iflin, olufl ve k›l›fl›n ad›d›r.• Eylem gibi tümleçleri, nesneleri vard›r. Bu tümleçlerle, nesnelerle birer

yan önerme kurmufltur ve birer yarg› anlatmaktad›r; bu bak›mdan da ey-leme benzerler.

Yal›n durumda kullan›lan ad-eylemler;


• Özne alabilirler:Mevcudat ne imifl, nedir, ne olacak, ne olmak gerektir?Kifli noksan›n› bilmek gibi irfan olmaz.

(Nam›k Kemal)

• Yüklemle ortak özneleri olabilir:Orhan, Ankara’ya gitmek istiyordu.Sevim, düflkünlere yard›m etmekten çekinmez.• Ad tamlamalar›nda tümlenen olarak kullan›lan ad-eylemlerin tümleyenleri

özneleridir:Orhan’›n gelmesi hepimizi sevindirdi.• Ad eylemler; ek eylem alarak cümlenin, temel önermenin yüklemi de olabilir:fiüphe bir nura do¤ru koflmakt›r.

(Tevfik Fikret)

• Durum ve iyelik ekleriyle çekimlenmifl ad eylemlerin ek eylemle cümle vetemel önerme yüklemi olduklar› da s›k görülür:

Rahats›zl›¤›, geceleri iyice uyuyamamas›ndand›r.Önemli olan, her ifli günü gününe yapman›zd›r.

Bir sözcü¤ün ad-eylem say›lmas› için; • Bir ifl, bir olufl, bir k›l›fl, bir yarg› anlatmas› gerekir.• Özne, nesne, tümleç gibi bir öge almas›; bir yan önerme kurmas› gerekir. Önerme kurmayan eylem türevli sözcükler sadece birer add›r; eylem anlamlar› yoktur:Bugün al›flverifl yapaca¤›z.

Ortaçlar (S›fat-eylemler)Ortaçlar, varl›klar› niteledikleri ya da belirttikleri için s›fat; özne, nesne, tümleçalarak yan önerme kurduklar› için de eylem gibi görev yapan sözcüklerdir.

Ortaç türeten ekler flunlard›r: -An, -(I)r, -AcAk, -mIfl, -DIk,- AsI.

-An Ekiyle Türemifl OrtaçlarOca¤›n sönmeye bafllayan atefline bakt›. Çekici b›rakan eliyle terini sildi.

(Ömer Seyfettin)

Bekleyen dervifl murad›na ermifl.(Atasözü)

Bana yol gösteren benden olmal›;Olamaz Türk’e bafl Türk’üm demeyen.

(Ziya Gökalp)

At› alan Üsküdar’› geçti.(Atasözü)

Gençlik, pek k›sa süren ve ancak bir defa görülen bir rüyad›r.(Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

Yukar›daki örneklerde, italik harflerle dizilen sözcükler birer yan önermekurmufltur:

Sönmeye bafllayan ateflbafllayan: Ortaçt›r, yüklemdir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



atefl: Öznesidir.sönmeye: Tümlecidir.Çekici b›rakan el b›rakan: Ortaçt›r.el: Öznesidir. çekici: Nesnesidir.

Bekleyen derviflbekleyen: Ortaçt›r, dervifl öznesidir.

gösteren: Ortaçt›r, öznesi (kimse)dir, düflmüfltür.demeyen: Ortaçt›r, öznesi (adam, kimse) düflmüfltür.alan: Ortaçt›r, öznesi (kimse) düflmüfltür; at› nesnesidir.süren: Ortaçt›r, gençlik öznesidir, pek k›sa durum belirtecidir.görülen: Ortaçt›r, bir rüya öznesidir; ancak, bir defa belirteçleridir.

-(I)r ve Olumsuzu -mAz Ekiyle Türemifl OrtaçlarAskerlerimiz gök gürültülerini and›r›r bir sertlikte hayk›rarak düflmana sald›rd›lar;koflar ad›mlarla ilerlediler. Akla s›¤maz yi¤itlikler gösterdiler...

Yukar›daki örnekte, italik harflerle dizilmifl sözcükler birer yan önerme kur-mufltur:

and›r›r: Ortaçt›r, yüklemdir; bir sertlik öznesi, gök gürültülerini nesnesidir.koflar: Ortaçt›r, ad›mlar öznesidir.s›¤maz: Ortaçt›r, yi¤itlikler öznesi, akla tümlecidir.-(I)r genifl zaman ekidir: oku-r, gül-er, anlat-›r... Cümle, temel önerme, ba¤›m-

s›z önerme kurmaya yar›yorsa genifl zamandad›r. Kiflilere göre çekimlenir: oku-rum, gülersin, anlar›z, anlat›rs›n›z...

-(I)r ile türemifl sözcükler, cümle içinde bir ad› niteleyerek; yani ad›n s›fat› ola-rak yan önerme kurarsa ortaç olur:

Hepimizi güler yüzle karfl›lad›; ifle yarar bir ev bulmufltu.Asl› genifl zaman eki olan -(I)r eki alan ortaçlar da genifl zamanl›d›r.

-AcAk Ekiyle Türemifl OrtaçlarAkacak kan damarda durmaz.

(Atasözü)

Koca Ali verecek cevap bulamad›.(Ömer Seyfettin)

Can s›kacak olaylar gördük. Hastaya bakacak kimse yokmufl...

Yukar›daki örnekte, italik harflerle dizilmifl sözcükler birer yan önerme kur-mufltur. -AcAk, gelecek zaman ekidir. Kurall› cümlelerde sonda bulunur, cümlekurmaya yarar, çekimlenir:

Ah ya Rabbi, evlad›ma hastal›k gelecek... Aman ya Rabbi, h›çk›r›klar evlad›-m› bo¤acak...

(Cenap fiahabettin)


Cümlede bir ad› niteleyerek; yani bir ad›n s›fat› olarak yan önerme kurunca or-taç olur. Asl› gelecek zaman -AcAk eki alan ortaçlar gelecek zaman anlaml›d›r.

-mIfl Ekiyle Türemifl OrtaçlarKüflenmifl bir pirinç maflay› parlatmak için küle bat›r›lm›fl limon kabuklar›yla elle-rini harap etmekten çekinmezdi.

(Halit Ziya Uflakl›gil)

Da¤ da¤ o güzel ses bütün etraf› gezindi;Görmüfl ve geçirmifl denizin kalbine sindi.

(Ses,Yahya Kemal Beyatl›)

Yukar›daki örneklerde italik harflerle dizilmifl sözcükler birer yan önermekurmufltur.

-mIfl, duyulan geçmifl zaman ekidir. -mIfl eki alan eylemler; çekimlenir, kurall›cümlelerde sonda bulunur ve cümle kurar:

Babam›z zengin bir tüccarm›fl, iflas etmifl, sefalete düflmüfl.(Reflat Nuri Güntekin)

Cümlede bir ad› niteleyerek, bir ad›n s›fat› olarak yan önerme kurunca ortaçolur. Asl› geçmifl zaman olan -mIfl eki alan ortaçlar geçmifl zaman anlaml›d›r.

-DIk Ekiyle Türemifl OrtaçlarTan›d›k kimselerle yolculuk s›k›nt›l› olmaz. Yakas› aç›lmad›k laflarla herkesi s›kmamal›. Bunlar› iflitmedik kimse mi kald›?

Devreylemedik yer komad›k bir nice y›ld›r.Uyuduk dil-i divaneye dil uydu havaya.

(Ruhi, XVI.)

Yukar›daki örneklerde, italik harflerle dizilmifl sözcükler birer yan önermekurmufltur.

-DIk, görülen geçmifl zaman birinci ço¤ul kifli ekidir. -DIk eki alan sözcükler,cümle kuruyorsa eylemdir:

K›ra gittik, akflama dek e¤lendik; çok gezdik; hiç yorulmad›k.Bir ad› niteliyorsa s›fatt›r, ortaçt›r. -DIk eki alan ortaçlar geçmifl zaman anlaml›d›r.

-AsI Ekiyle Türemifl OrtaçlarHayaline ç›lg›n ç›lg›n bakarkenKapanas› gözümü kan bürüyor.

(Recaizade Mahmut Ekrem)

-AsI yap›l› ortaçlar -e durum ekiyle çekimlenince “-ircesine” anlam›na gelir vekurdu¤u önermeyle birlikte temel önermenin durum belirteci olur:

At› öldüresiye koflturdu. Ölesiye didiniyor. Ç›ld›ras›ya sevmek...

Ortaçlar›n ÖzellikleriOrtaçlar, genel olarak, kendi öznelerini niteler; yani öznesinin s›fat› olur:

Camlar› sarsan rüzgâr gittikçe h›z›n› art›r›yordu.Sarsan rüzgâr s›fat tamlamas›d›r. Bu tamlamada sarsan ortaç, rüzgâr öznedir.


Bu kudurmufl deniz nas›l durgunlaflacak?Kudurmufl deniz s›fat tamlamas›nda kudurmufl ortaç, deniz öznedir. Bu ba-

k›mdan ortaç, öznesini niteleyen eylemsi olarak tan›mlanabilir. Çok kez ortaçlar›n özneleri düfler. Cümleden düflen her sözcü¤ü, varm›fl gibi

kabul etmek gerekir. Öznesi düflmüfl, adlar gibi çekimlenmifl ortaçlar çoktur:Çal›flan kazan›r. Yüze gülmeyeni kimse sevmez. Orhan ödevlerini yapm›fla benziyor. fienliklere kat›lacaklar adlar›n› yazd›rs›n.Ortaçlar, eylemler gibi türlü çat›lara girer; olumsuzluk eki de al›r. Ortaçlar›n bi-

rinci görevleri s›fat olufllar›d›r; adlar› nitelerler, belirtirler. Niteledikleri ve belirttik-leri adlar düflünce ortaçlar adlafl›r; adlar gibi çekimlenir ve kurduklar› önermelerlebirlikte cümlelerin öznesi, tümleci olurlar.

Afla¤›daki cümlelerde italik yaz›lm›fl sözcükler ortaç m›d›r, inceleyiniz. Bugün bir yazarla tan›flt›m. Gelece¤e umutla bakal›m. Yaramaz çocuk gene neler yapm›fl?

Ulaçlar (Ba¤-eylemler)Ulaçlar, belli eklerle eylemlerden türetilen ve cümlede belirteç göreviyle kullan›-lan sözcüklerdir. Ulaçlar, Türkçenin önemli bir özelli¤idir. Birçok dilde önermele-ri ilgi ad›l› ya da ba¤laç gibi bir sözcük ba¤larken Türkçede bu görevi ortaçlar ileulaçlar yapar. Böylece cümleler gereksiz fazlal›klardan s›yr›lm›fl olur.

-Ip Ekiyle Türemifl UlaçlarEriflip bahara bülbül yenilendi sohbet-i gül.Yine nevbet-i tahammül dil-i bikarara düfltü.


Eylem tabanlar›n›n sonuna, uyuma göre, de¤iflen -Ip eki gelir. Taban ünlü ilebitiyorsa, Türkçede iki ünlü yan yana gelmeyece¤i için, araya /y/ kaynaflt›rmaharfi girer.

Bakt›m süzülüp geçti aç›ktan iki sandal.(Yahya Kemal Beyatl›)

Heva-y› aflka uyup kûy-i yare dek gideriz.(Naili, XVII.)

Kendinden sonra “de” ba¤lac› gelen -Ip eki alm›fl ulaçlar; uyarmak veya anlat›-ma azarlama, flafl›rtma gibi türlü anlamlar katmak için kullan›labilir:

Beni böyle tozlu bir dükkânda görüp de kaba saba bir yaz›c› zannetmeyiniz.(Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

Tafl at›p da kolun mu yoruldu?(Atasözü)

-Ip eki alm›fl ulaçlar, kendi taban›ndan türemifl eylemlere yaln›z pekifltirme an-lam› da katar:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Durup dururken bafl›m›za neler geldi.‹flte su nam›na görüp görece¤in budur.

-Ip eki alm›fl ulaç, kip ve özne bak›m›ndan kendinden sonra gelen yüklemle uyum göster-mezse cümle yanl›fl kurulmufltur:Difllerimi s›k›p döndük.Dün siz söyleyip yaz›p ben nas›l dayand›msa, bugün ve yar›n ben söyleyip yaz›p siz de öy-le dayanacaks›n›z.

-Ip eki alm›fl ulaçlar›n yinelenmesi s›kl›k anlam› verir: Düflüp düflüp bay›l›rd›. Gidip gidip pencereden bak›yor.Kendi tabanlar›ndan olan eylem türevlerinin olumsuzlar›ndan önce gelen -Ip

eki alm›fl ulaçlar, yap›ca da anlamca da olumlu kal›r:

Törene kat›l›p kat›lmamakta serbestsiniz. Onu görüp göremeyece¤imi kestiremem. Paray› al›p almad›¤› belli de¤il.

-ArAk Ekiyle Türemifl UlaçlarEylem tabanlar›na uyuma göre -erek, -arak eki gelir.

‹nsan dünyaya a¤layarak gelir, inleyerek gider; gülerek yaflamal›d›r.

-ArAk’l› durum ulaçlar›, kurduklar› önermelerle birlikte, kendilerinden sonragelen eylemlerin ya da eylemsilerin ne durumda, ne zamanda yap›ld›klar›n› göste-ren birer tümleyici, durum belirteci olur. Bu türlü kullan›fllarda ulaçla tümledi¤iyüklemin zamanlar› birdir:

Koflarak gidiyor. Ba¤›rarak konufluyor. Gülerek anlatt›.

Baz› kullan›mlarda ulaçtaki iflte bir öncelik anlam› belirir:

Orhan odaya girerek kitaplar›n› ald› ve teyzesine u¤rayarak okula gitti.

-ArAk ulaçlar›n›n özneleri, çok kez, sonraki yüklemin de öznesi olur:

Orhan yüzerek sandala yetiflti.

Daha çok konuflma dilinde -ArAktAn biçiminde kullan›ld›¤› da olur:

Ben yolcuyum bugün. Yolun ufkunda Çaml›caHâlâ görünmüyor;Hâlâ görünmüyor diyerekten sab›rs›zd›m.

(Karnaval ve Dönüfl, Yahya Kemal Beyatl›)

-ken (iken) Ekiyle Türemifl UlaçlarDaha çok genifl zaman, görülen geçmifl zaman ve flimdiki zaman›n tekil üçüncükiflisine -ken (iken) eki getirilerek yap›l›r. -imek (irmek) ek eylemlerinden türemiflolan iken (-ken) ulac›, eylem olmayan sözcüklere de gelir. Bu ulaç, büyük ünlüuyumuna ayk›r›d›r; kal›n ünlülü sözcüklerden sonra da ince kal›r.

Tan yeri a¤ar›rken ç›kt› yine yolculuk...(Han Duvarlar›, Faruk Nafiz Çaml›bel)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kafl yapay›m derken göz ç›kar›r.(Atasözü)

...sokakta, her yerde ifllerimizi görürken, düflüncelerimizi anlat›rken, içimizidökerken konufltu¤umuz Türkçe, acaba bir gün bizi ifade eden bir yaz› kâinat›olacak m›?


Dönüyorken k›y›lar koyu bir laciverdeSesini dinliyoruz sularda Barbaros’un.

(Kemalettin Kamu)

Alaca bir karanl›k sarmaktayken her yeri,Atlar›m›z çözüldü, girdik handan içeri.

(Han Duvarlar›, Faruk Nafiz Çaml›bel)

-A Ekiyle Türemifl UlaçlarEylem tabanlar›na -a, -e gelir, yinelenerek kullan›l›r:

Akflam› duya duyaSular yatt› uykuya...

(Necip Faz›l K›sakürek)

Yard›mc› eylemlerle yap›lm›fl birlefliklerde yaln›z yard›mc› eylemler yinelenir:

... ziyafeti methede ede bitiremez.(Hind, Falih R›fk› Atay)

Anlamdafl, anlamca ilgili ya da karfl›t anlaml› eylem tabanlar›ndan da ikizulaçlar türer:

Gehi zir-i serde desti geh aya¤› kalktu¤undaDüfle kalka hasta-i gam der-i lûtf-› yâre düfltü.

(fieyh Galip, XIII.)

Sa¤› solu koruya gözete ve kelimeleri ölçe tarta konufluyorlar.(Refik Halit Karay)

-IncA Ekiyle Türemifl UlaçlarEylem tabanlar›na, uyuma göre de¤iflen -IncA gelir.

Gölgeler yaklaflt›. Bir ad›m kal›nca onu k›yafetinden tan›d›lar.(Ömer Seyfettin)

Sen gelmeyince hat›ra busen neler gelür.(Nabi, XVII.)

‹ki gönül bir olunca samanl›k seyran olur.(Atasözü)

Bu ulaçlar, kendisinden sonra gelen eylemin ya da eylemsinin hemen, kendisi-nin ard› s›ra yap›ld›¤›n›, yap›laca¤›n› gösterir; yani kurdu¤u önerme ile birlikte za-man belirteci olur:

Turgut gelince beni görsün.


-IncA yap›l› ulaçlar›n olumsuzlar›nda nedenlik anlam› sezilir:Tanr› vermeyince er baymaz.

(Dede Korkut)

Vermeyince Mabut, neylesin Sultan Mahmut.(Atasözü)

Sizi görmeyince pek üzüldü.

-IncA ulac›, -DIkçA ulac› yerinde de kullan›l›r:

Gemiye binmeyince (binmedikçe) navlun verilmez.K›z, anadan görmeyince (görmedikçe) ö¤üt almaz.

(Atasözü)

Onun sa¤l›cakl› zaman›nda, coflunca (cofltukça) yüre¤inin içinden gelen birinançla okudu¤u:

“Can›m› canan e¤er isterse minnet can›maCan nedir ki an› kurban etmeyim canan›ma.”m›sralar›n›n, iflte canlanm›fl bir örne¤i idi bu...


-(I)r -mAz Ekleriyle Türemifl UlaçlarGenifl zaman›n, üçüncü tekil kiflilerinin olumlu ve olumsuzlar› art arda kullan›-larak yap›l›r.

Elini topuza de¤dirir de¤dirmez kap› aç›l›vermiflti.(Peyami Safa)

Bu ulaçtan sonra “çabuk, hemen, birdenbire...” belirteçlerinden biri gelince ey-lemin daha çabuk yap›ld›¤› anlat›l›r:

Otobüs durur durmaz hemen atlad›k.

-AlI Ekiyle Türemifl UlaçlarEylem tabanlar›na uyuma göre -AlI gelir.

Dediler o¤lun gibi hiçbir o¤ulYarad›lal› cihan gelmifl degül.

(Mevlit, Süleyman Çelebi)

Sen gideli onlar›n yaflad›klar› hayat de¤il, bir rüya... Yiyorlar, içiyorlar, nefes al›-yorlar, yürüyorlar, düflünüyorlar; fakat hep rüyada gibi.

(Cenap fiahabettin)

Bafllad› bafllayal›, gittim gideli, geldik geleli... biçimleri de olay›n sürüp gitti¤i-ni anlat›r:

(Bo¤aziçi’nin) deniz kenarlar› çoktan dolmufltur; s›rtlar ise yolsuzluk, tafl›ts›zl›kyüzünden bildik bileli bofltur.

(Refik Halit Karay)

Bu atefl, gönlüne düfltü düfleli adeta hayat›n›n esteti¤i de¤iflti.(Yakup Kadri Karaosmano¤lu)


Bu ulaçlar, kendilerinden sonra gelen yüklemlerin bafllang›c›n› belirtmek içinkullan›l›r.

-IncAyA dek (kadar) Ulac›Eylem tabanlar›na uyuma göre de¤iflen -IncAyA dek (kadar) gelir.

Doyunca, t›ks›r›nca, patlay›ncaya kadar yiyin.(Tevfik Fikret)

Bu ulaçlar, kendisinden sonra gelen eylemin ya da eylemsinin bitimini gösterir.

-AnA kadar (dek) Ulac›Eylem tabanlar›na uyuma göre de¤iflen -AnA kadar (dek)gelir.

Perde aç›lana kadar...(Yaflamak Güzel fiey Be Kardeflim, Naz›m Hikmet)

-AsIyA (kadar, dek) Ekiyle Türemifl UlaçlarEylem tabanlar›na -AsIyA gelir. Eylem tabanlar›na -mAmAsIyA biçiminde de gelir.Bu bileflik ek, yan önermeyi olumsuz k›lar.

Koyunlar› memelerinden kan gelesiye sa¤ard›.(Aziz Nesin)

‹yi süvari, cambaz marifetleri göstermez; ama iki s›çray›fltan birinde de bir da-ha kalkmas›ya düflmez.


Öyle görünüyor ki k›z›l pençeli hortla¤› tekrar tekmelerle mezar›na gönder-mek ve onu iyice, bir daha s›rtlan difllerini ve kanl› pençesini göstermemesiyegömmek laz›md›r.


-DIkçA Ekiyle Türemifl UlaçlarEylem tabanlar›na uyuma ve benzeflmeye göre de¤iflen -D›kçA eki gelir.

Estikçe bâd-› subh periflans›n ey gönül.(Nedim, XVIII.)

A¤lar›m hat›ra geldikçe gülüfltüklerimiz.(Mahir, XVIII.)

Dedem koynunda yatt›kça benimsin ey güzel toprak.(Süleyman Nazif)

Hakk›n yüzü güldükçe gülümser befleriyet.(Tevfik Fikret)

Bir kayal›ktan dökülen, döküldükçe köpüren beyaz bir flelale...(Aflk-› Memnu, Halit Ziya Uflakl›gil)

-DIkçA ulac›, kendisinden sonra gelen yüklemin hangi vakitlerde yap›ld›¤›n›belirtir. Ulaç ne kadar yap›l›rsa sonraki yüklem de o kadar yinelenir, sürer; yani


ulaçla sonraki yüklem birlikte yap›l›r.Yinelenen eylem tabanlar›ndan birincisinegelir; ikincisine süre anlaml› afl›r›l›k, abart› anlam› katar:

Sürüdeki koyunlar azald›kça azal›yordu.(Aziz Nesin)

Olumsuzlar›nda biraz flart anlam› sezilir, sonraki önermenin yüklemi de olum-suz olur:

Biz medeniyet kavgam›z› bitirmedikçe, fiark’tan kopup ayr›lmad›kça eski gele-nek ve görenek zincirlerini atmad›kça kurtulamay›z.


“Oldukça” sözcü¤ü türeyifl anlam›ndan, yani ulaçl›k görevinden s›yr›larak “ye-terince, bir hayli” anlam›nda belirteç olmufltur:

Oldukça zengin bir adam Oldukça bak›ml› bir bahçe...

“Gittikçe” sözcü¤ünün ulaçl›k görevinden s›yr›larak cümlesindeki eylemin za-manla art›p eksildi¤ini, yavafllay›p h›zland›¤›n› anlatan belirteç oldu¤u da görülür:

F›rt›na gittikçe art›yordu. Her fley gittikçe ucuzlayacakm›fl...

-DIkçA yerine -DI¤IncA biçiminin kullan›ld›¤› örnekler de vard›r. -DI¤IncA ya-p›l› ulaçlar›n kiflilere göre çekimlendi¤i de olur. Bu yap›daki ulaçlar›n ço¤unda ni-celik (miktar) anlam› bulundu¤u da gözden kaçmamal›d›r.

Ya ver bana mihnetimde takatYa takatim oldu¤unca mihnet.

(Fuzuli, XVI.)

Dil ise gitti kesilmez heva-y› aflk›ndanNasihat eyledi¤imce beter melamet olur.

(Nef’i, XVII.)

-DI¤I yap›l› ortaç, -dA ekiyle birleflince zaman ulac› olur:

Biz bakt›¤›m›zda ot bürümüfl hende¤in güneflinde ›s›nan bir tavusun renklerip›r›ldayarak yan›yordu.

(Hind, Falih R›fk› Atay)

- DI¤I ve -AcA¤I yap›l› ortaçlar “vakit, zaman, gün, y›l...” sözcükleriyle öbekle-flince zaman ulac› olur:

Okula ilk gitti¤im gün Orhan’la tan›flm›flt›m. Kitaplar›n›z› trene binece¤iniz zaman veririm.

-mAdAn (evvel, önce) Ekiyle Türemifl UlaçlarEylem tabanlar›na olumsuzluk eki -mA ile -dAn gelir. -mAdAn önce, -mAdAn ev-vel biçimleri de vard›r.

Üstümüzde çay›r çemenBitmeden bir dem sürelimGözümüze kara toprakGirmeden bir dem sürelim.

(Karacao¤lan)


Ben gelmeden ifle bafllamay›n›z, dedi ve bir daha a¤z›n› açmadan, kimseyebakmadan ç›k›p gitti. O, gelmeden biz ifli bitirmifltik.

—mAdAn eki, -mAksIzIn, -mAyArAk anlam›nda da kullan›l›r:

Niçin bana bakmadan cevap veriyorsunuz?(Mavi ve Siyah, Halit Ziya Uflakl›gil)

Olumsuzluk eki olan -mA, vurguyu çekmedi¤i için vurgu kendinden öncekihecede kal›r. -mA, ad-eylem eki ise vurgu sözcü¤ün sonunda bulunur:

Daha okumadan gözleri yoruluyormufl.Çok okumadan gözleri yoruluyormufl.

-mAdAn önce, evvel öbekleri de bu anlamda kullan›l›r. -mAdAn ulac›, kendisin-den sonra gelen yüklemin yap›lma zaman›n› ve ne durumda, nas›l yap›ld›¤›n›, ya-p›laca¤›n› belirtir.

-DIktAn sonra Ulac›-mAdAn yap›l› ulac›n olumlusu ve karfl›t›d›r.

Kardeflim iyilefltikten sonra okula gelecek.Ben gelmeden ifle bafllamay›n›z. Geldikten sonra yapar›z.

-DI¤I, -AcA¤I için (-den, -den dolay›...) Ulac›-D›k ve -AcAk ortaçlar›n›n sonuna iyelik ekleri ve “için, -den, -den dolay›” gibinedenlik bildiren ilgeçler, ekler gelir. Kendisinden sonra gelen yüklemin yap›-l›fl›ndaki nedeni belirtir.

Orhan, üstün baflar› gösterdi¤i için (gösterdi¤inden, gösterildi¤inden dolay›)ödül kazand›.

Yar›n gelemeyece¤imiz için...Gelemedi¤imden (ötürü, dolay›) üzgünüm.

-DI¤I gibi, -DI¤I kadar; -AcA¤I kadar Ulaçlar›-D›k ve -AcAk ortaçlar›na “gibi, kadar, denli” benzetme ilgeçleri eklenince kurduk-lar› önermelerle birlikte sonraki yüklemin ölçümleme belirteci olurlar.

Her parti, iç meselelerde oldu¤u gibi d›fl meselelerde de kendi görüflünü savunur.(Falih R›fk› Atay)

‹stedi¤iniz kadar alabilirsiniz.Sevincinden bay›lacak gibi oldu.

Afla¤›da Türk edebiyat›ndan al›nm›fl örnekler vard›r. Bu örneklerde geçen ulaçlar› inceleyiniz.Kazan, köpe¤i kovalay› Karac›k Çoban üzerine geldi.

(Dede Korkut)

Bat›l isteyü haktan ayr›ld›mBoynuz umdum kulaktan ayr›ld›m.

(Harname, fieyhi, XV.)

Kaza görünü gelmez, kar› (yafll›) bükülüp ölmez.(Atasözü)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Çekenler dest-i devrandan cefay›Demifller görünü gelmez kazay›.

(Zati, XV-XVI.)

-mAktAnsA Ekiyle Türemifl UlaçlarAd-eylemler, -dAn durum eki ald›ktan sonra “ise, -se” ek eylemiyle birleflince ulaçgörevine geçmektedir. Bu birleflmede eki kuran -mAk, -tAn, -sA parçalar›ndan herüçü de anlamlar›ndan s›yr›lm›flt›r. Ulac›n kurdu¤u yan önerme, sonraki önermeyeayk›r›l›¤› ye¤leme anlam› katar:

Zü¤ürt olup düflünmektense uyuz olup kafl›nmak daha hay›rl›d›r.(Atasözü)

Bu havada soka¤a ç›kmaktansa evde kal›p aç oturmaya raz›y›m.

-mAksIzIn Ekiyle Türemifl UlaçlarAd-eylemler, -sIzIn ekiyle -mAdAn yap›l› ulaç gibi olumsuzluk anlam›yla du-rum ulac› olur:

(Ali Süavi) durmaks›z›n ve y›lmaks›z›n hakikat bildi¤i fleyleri ö¤retmek içinç›rp›n›p durdu.


-AndA Ekiyle Türemifl Ulaçlar-I¤A vakit ya da -DIkçA, -IncA ulaçlar› yerinde kullan›lm›flt›r. Bugün de bölge a¤›z-lar›nda kullan›lmaktad›r:

Karangu akflam olanda vaf vaf ürenAc› ayran tökülende çap çap içen.

(Dede Korkut)

Bir yi¤it silkinip ata binendeDerelerde boz kurtlara ün olur.

(Köro¤lu)

-CAsInA Ekiyle Türemifl UlaçlarAd soylu sözcüklere gelince cümlesinin eylemini niteleyen bir belirteç olur; duyu-lan geçmifl zaman, flimdiki zaman, gelecek zaman ve genifl zaman›n III. tekil kifli-lerine gelerek yine belirteç görevli bir ulaç olur:

Bir arma¤an kazanm›flças›na sevindi.A¤larcas›na yalvar›yordu.



Eylem çat›lar›n› aç›klayarak geçiflli ve geçiflsiz

eylemleri saptamak

Eylemlerin nesnelerine, öznelerine göre olanözelliklerine; bir baflka deyiflle çekimli bir ey-lemden oluflan yüklemin nesne ve özneye göregösterdi¤i durumlara çat› denir. Eylemler, nes-ne al›p almad›klar›na göre ikiye ayr›l›r. Öznesi-nin yapt›¤› ifl baflkas›na geçen; yani nesne alaneylemler geçifllidir. Öznesinin yapt›¤› ifl baflka-lar›na geçmeyen; yani nesne almayan eylemlergeçiflsizdir. Geçiflsiz eylemler, çeflitli eklerle ge-çiflli duruma gelebilir. Bu flekilde oluflan eylem-lere oldurgan eylemler denir. Eylemlerin geçifl-lilik dereceleri art›r›labilir. Öznelerine göre ey-lemler, çat› bak›m›ndan dörde ayr›l›r:

1. Özneleri yap›c› olan eylemler etken çat›l›d›r.2. Özneleri, yap›lan iflin etkisine u¤rayan ey-lemler edilgen çat›l›d›r. 3. Yap›lan iflin yapana döndü¤ünü veya biriflin kendi kendine yap›ld›¤›n› gösteren ey-lemler dönüfllü çat›l›d›r. 4. ‹fli, oluflu, k›l›fl› iki veya daha çok özneninbirlikte ya da karfl›l›kl› yapt›¤›n›, nitelikte eflitliksa¤land›¤›n› gösteren eylemler ifltefl çat›l›d›r.Dönüfllülerle ifltefl eylemlerin pek ço¤u nesnealmaz; geçiflsizdir. Bütün geçiflsizler gibi ekler-le çat›lar› de¤iflir; geçiflli olur. Ancak dönüfllü-lük ekiyle ifltefllik eki bir gövdede birleflmez.

Ek eylemleri tan›mlayarak s›n›fland›rmak

Ad soylu bütün sözcüklerin sonlar›na gelerekonlar›n yüklem olmalar›n› sa¤layan ve basit za-manl› eylem çekimlerinden birleflik zamanl› kip-ler oluflturan biçimlere ek eylem denir. Ek eyle-min as›l eylemlerden farkl› olarak yaln›zca bildir-me niteli¤inde olan dört kipi vard›r. Bunlar; gö-rülen geçmifl zaman (idi / -di’li geçmifl), duyulangeçmifl zaman (imifl / -mifl’li geçmifl), genifl za-man ve flart kipidir. Sözcüklere bitiflen ek eylem-ler vurguyu çekmez. Ek eylemlerin olumsuzu“de¤il” sözcü¤ü ile yap›l›r.

Birleflik zamanl› eylemleri çözümlemek

Kip ekleri ve çok kez de zamanlar› çift olan ey-lemlere birleflik zamanl› eylemler denir. Birleflikzamanl› eylemler, biçim bak›m›ndan, ikinci ekle-rine (ek eyleme) göre adland›r›l›r:

1. Hikâye biçimi2. Rivayet biçimi3. fiart biçimiEk eylemin art arda gelmesiyle oluflan biçim-lere katmerli birleflik zaman denir. Hikâye verivayet biçimleri art arda gelmez. Yaln›z bun-lara flart biçimi eklenir. Böylece hikâyenin ko-flulu, rivayetin koflulu yap›lm›fl olur. Katmerlibirleflik zaman eylemleri cümlede yan öner-meler kurar. Ancak ses ve anlam aç›s›ndancümleyi zorlaflt›rd›¤› için, özellikle yaz› dilin-de, fazla kullan›lmaz. Birleflik zamanl› eylem-lerde as›l eylem olumsuz, ek eylem olumluolabilir; as›l eylem olumlu, ek eylem olumsuzolabilir; hem as›l eylemin hem de ek eyleminolumsuz kullan›ld›¤› da görülür. Bu çifte olum-suzluk, anlamca olumlu olur.

Eylemsileri tan›mak

Eylemden türedikleri hâlde ad, s›fat, belirteç gö-revlerinde kullan›lan ve yan önerme kuran çiftegörevli sözcüklere eylemsi denir.Eylemsilerin çokbol ve çeflitli olmas›, cümlelere genifl bir anlat›mde¤eri ve kolayl›¤› kazand›rm›flt›r. Her eylemsi,kurdu¤u önerme ile birlikte, çeflitli yönlerden,temel önermenin tümleyicisi olur; böylelikle debirkaç duyguyu, birkaç iste¤i, birkaç düflünceyibir cümle içinde anlatma kolayl›¤› sa¤lar. Bütüneylemsiler, türedikleri tabanlara göre olumlu,olumsuz durumlarda bulunur; geçiflli, geçiflsiz;etken, edilgen, dönüfllü, ifltefl olur; yani eylemlergibi her çat›ya girer. Eylem ve eylemsilerin gö-revleri birbirinden farkl›d›r:• Eylemler, kip ve kifli ekleriyle çekimlenir. Ey-

lemsilerde eylem çekimi yoktur. Eylemsiler,ad çekim eklerini alarak ad gibi çekimlenir.

• Eylemler, cümle ya da temel önerme kurar.Eylemsilerle ancak yan önermeler kurulur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Görevleri ve anlamlar› bak›m›ndan eylemsilerüçe ayr›l›r:

1. Ad-eylemler (‹sim-fiiller) 2. Ortaçlar (S›fat-eylemler)3. Ulaçlar (Ba¤-eylemler)Ad-eylemler: Eylemlere -mA, -mAk ve -Ifl eklerigetirilerek türetilen ve cümlede ad gibi görev ya-pan sözcüklerdir.Ortaçlar: Varl›klar› niteledikleri ya da belirttikle-ri için s›fat; özne, nesne, tümleç alarak yan öner-me kurduklar› için de eylem gibi görev yapansözcüklerdir.Ortaç türeten ekler flunlard›r: -An,

-(I)r, -AcAk, -mIfl, -dIk,- AsI.

Ulaçlar: Belli eklerle eylemlerden türetilen vecümlede belirteç göreviyle kullan›lan sözcükler-dir. Ulaçlar, Türkçenin önemli bir özelli¤idir. Bir-çok dilde önermeleri ilgi ad›l› ya da ba¤laç gibibir sözcük ba¤larken Türkçede bu görevi ortaç-lar ile ulaçlar yapar. Böylece cümleler gereksizfazlal›klardan s›yr›lm›fl olur.


1. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde ek eylemin görevidi¤erlerinden farkl›d›r?

a. Alt› yafl›ma kadar bu evde oturmufltuk.b. Köpek sald›racak gibi duruyordu.c. Keflke sende bizimle gelseydin.d. Ali’nin niflanl›s› bir flirketin avukat›ym›fl.e. Yar›n bir anma töreni düzenlenecekmifl.

2. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde eylemsi yoktur?

a. En çal›flkan arkadafl›m›zd›r Utku.b. Çocuklar bahçede kofla kofla oynuyorlar.c. Gülmek, en iyi ilaçt›r.d. Herkes koflar ad›mlarla ifle gidiyor.e. Çal›flan her zaman kazan›r.

3. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde yüklemin öznesinegöre çat›s› farkl›d›r?

a. Evin her taraf› yenilendi.b. Büyük bir gürültüyle kap› aç›ld›.c. Kad›n, düflmemek için bana tutundu.d. Kitapl›ktaki tüm kitaplar okundu.e. Okulun bütün camlar› silindi.

Dertlerime, beni flafl›rtan yo¤un sevinçler de kar›fl›yorduelbette. Ne var ki dertler, sevinçlerden a¤›r bas›yorduher zaman. Çünkü kiflisel sorunlar›m bir yana, insanla-r›n birbirine ac›mas›zl›¤›ndan sorumluymuflum, buna birçare bulmam gerekiyormufl gibi geliyordu bana.

4. Bu parçada geçen cümlelerde afla¤›dakilerden han-gisi yoktur?

a. Birleflik zamanl› eylemb. Ulaçc. Ortaçd. Ad-eyleme. Ek eylem

5. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde eylem, genifl zama-n›n rivayeti ile çekimlenmifltir?

a. Sevgi ve Mehmet gelecek yaz evleneceklermifl.b. Eskiden buralarda çok gezerdik.c. Gizem, karnabahar k›zartmas›n› çok severmifl.d. Geçen y›l bu zamanlar denizde yüzüyorduk.e. Çocuklar dondurma istiyorlard›.

6. Afla¤›dakilerden hangisi birleflik zamanl› bir eylemde¤ildir?

a. gelmeliydinb. güldüysenizc. yapmayacaksad. sevmifltime. gidemeyebilirim

7. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde adlaflm›fl ortaçvard›r?

a. Güler yüzlü insanlar› herkes sever.b. Buras›, ç›kmaz bir sokakt›r.c. Erken uyuyan çocuklar›n vücut dirençleri güç-

lüdür.d. Dün büroya gelenleri sen tan›yor musun?e. Esin, gelecek y›l üniversiteye gidecek.

8. Afla¤›daki eylemlerden hangisi cümle içinde hemgeçiflli hem geçiflsiz olarak kullan›labilir?

a. oku-b. geç-c. öl-d. dur-e. sev-

9. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde geçiflsizken geçiflliolmufl bir eylem vard›r?

a. Kad›n, bebe¤ine süt içirdi ve onu uyuttu.b. Hasan Bey yeni bir ev yapt›rm›fl.c. Onu karfl›mda görünce çok flafl›rd›m.d. Beni görür görmez tan›d›.e. Nihayet yemekler piflti.

10. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde ek eylem alarakyüklem olmufl bir ad-eylem vard›r?

a. Yaflananlar› unutmak mümkün de¤ildi.b. Gidip de dönememek, dönüp de bulamamak var.c. Yeni yap›lan fabrikan›n aç›l›fl› dün yap›ld›.d. Dikkatli ol, bu kutudakilerin hepsi k›r›lacak eflya!e. Tek amac› mutlu bir yuva kurmakt› oysa.



Ek eylem (Ek fiil)

(Alm. Verbum Substantivum, Kopula, Verbum Predika-tivum, Bindeglied; Fr. verbe substant›f, verbe copule,verbe predicat›f; ‹ng. substantive verb, predidicativeverb, verb of pradication, copula, copulative verb; Osm.cevher fiili, cevhertfiul)Gramerlerimizde birbirinden farkl› terimlerle adland›r›l-m›fl olan ek fiil, Eski Türkçedeki “er-” “olmak” yard›mc› fi-ilinin er->ir->i- de¤iflimi ile ekleflmifl olan biçimidir. Bu-gün bu fiili her ne kadar i- (imek) diye adland›r›yor isekde fiilin tek bafl›na bir anlam› yoktur. As›l fiillerde oldu¤ugibi yaln›z bafl›na i- biçimiyle kullan›lmaz ve yap›m ekle-ri ile geniflletilemez. Dolay›s›yla fiilden bir ad ya da fiilgövdesi oluflturmas› mümkün de¤ildir. Varl›¤›n› i-di, -imifl, i-se gibi zaman ekleriyle ortaya koyar. i- ek fiili-nin dildeki görevi, ad soylu kelimeleri fiil durumunagetirmek ve basit zamanl› kiplerden birleflik zamanl›kipler oluflturmakt›r.

Kaynak: Korkmaz, Zeynep. (2003). Türkiye TürkçesiGrameri (fiekil Bilgisi), TDK yay›n›, Ankara, s:702-705.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. d Yan›t›n›z farkl›ysa “Ek Eylemler” bölümünü

tekrar okuyunuz.2. a Yan›t›n›z farkl›ysa “Eylemsiler” bölümünü tekrar

okuyunuz.3. c Yan›t›n›z farkl›ysa “Dönüfllü Eylemler”

bölümünü tekrar okuyunuz.4. b Yan›t›n›z farkl›ysa “Ulaçlar” bölümünü tekrar

okuyunuz.5. c Yan›t›n›z farkl›ysa “Birleflik Zamanl› Eylemlerin

Rivayeti” bölümünü tekrar okuyunuz.6. e Yan›t›n›z farkl›ysa “Birleflik Zamanl› Eylemler”

bölümünü tekrar okuyunuz.7. d Yan›t›n›z farkl›ysa “Ortaçlar” bölümünü tekrar

okuyunuz.8. b Yan›t›n›z farkl›ysa “Nesnelerine Göre Eylemler”

bölümünü tekrar okuyunuz.9. a Yan›t›n›z farkl›ysa “Geçiflsiz Eylemlerin Ekle Çat›

De¤ifltirmesi” bölümünü tekrar okuyunuz.10. e Yan›t›n›z farkl›ysa “Ek Eylemler” bölümünü

tekrar okuyunuz.

S›ra Sizde 1

Ek eylemin genifl zaman›n›n üçüncü flah›s çekimlerindebaflka bir ek kullan›l›r. Bu ek, Eski Türkçedeki “tur-”yard›mc› eyleminin genifl zaman çekiminden tur-ur >dur-ur > -D›r /-DUr de¤iflimine u¤ram›fl -DIr/-DUr ve -DIr-lAr, -DUr-lAr (< -dur-ur-lar < -tur-ur-lar) ekleridir.

S›ra Sizde 2

Bugün bir yazarla tan›flt›m. Gelece¤e umutla bakal›m. Yaramaz çocuk gene neler yapm›fl?Ortaç yapan eklerle türedikleri hâlde özne, nesne, tüm-leç alarak bir önerme kurmayan; yani eylem anlam›n-dan s›yr›larak tam ad ve s›fat gibi kullan›lan bu sözcük-ler ortaç de¤ildir. Bu sözcükler, ad ve s›fat türündedir.

S›ra Sizde 3

Kazan, köpe¤i kovalay› Karac›k Çoban üzerine geldi.

Bat›l isteyü haktan ayr›ld›mBoynuz umdum kulaktan ayr›ld›m.

Kaza görünü gelmez, kar› (yafll›) bükülüp ölmez.

Çekenler dest-i devrandan cefay›Demifller görünü gelmez kazay›.

Örneklerde görülen -I eki alm›fl ulaçlar, bugün kullan›-lan -ArAk eki alm›fl ulaçlar yerine kullan›ld›¤› gibi -Ip,

-mA¤A, -mAk üzere... anlamlar›n› da verebilmekteydi.


”

“S›ra Sizde Yan›t Anahtar›



Ergin, M. (2004). Türk Dil Bilgisi, ‹stanbul: BayrakYay›nlar›.

Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (fiekil


Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kök, gövde ve ek kavramlar›n› pekifltirebilecek, Türkçedeki ekleri s›n›fland›rarak ad ve eylem çekim eklerini tan›yabilecek,Yap›m eklerini çözümleyebilecek,Soru biçimlerini aç›klayabileceksiniz.


• Kök• Gövde• Ek• Ad çekim ekleri

• Eylem çekim ekleri• Ad yap›m ekleri• Eylem yap›m ekleri• Soru

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

TürkçeBiçim Bilgisi

• KÖK, GÖVDE VE EK• EKLER‹N ÇEfi‹TLER‹• SORU B‹Ç‹MLER‹


Ekler ve SoruBiçimleri

KÖK, GÖVDE VE EK

Kök, gövde ve ek kavramlar›n› pekifltirmek

Dilde anlam› olan, yap› ve ses bak›m›ndan anlaml› daha küçük parçalara ayr›lama-yan ögelere biçim (flekil) denir. Buna göre sadece kök olan anlaml› sözcükler bi-çim olabilece¤i gibi köklere eklenerek onlar›n anlam›n› de¤ifltiren ya da cümlede-ki di¤er sözcüklerle iliflkilerini gösteren ekler de birer biçimdir.

Kök Baflka sözcüklerden ekle ya da birleflme yoluyla türememifl, anlaml› daha küçükparçalara bölünemeyen sözcüklere kök denir.

a) Türkçede kök sözcüklerin ço¤u bir hecelidir: göz, yol, ak, iç, yafl, göl, y›l, el,tafl, saç, dil, at, et, ok, gök, gel-, git-, o, çok, ah...

b) ‹ki heceli sözcük de çoktur: çiçek, a¤aç, gövde, çirkin, deniz, k›y›, tepe, oku,iflit-, kad›n...

c) Üç heceli sözcük daha azd›r: kelebek, araba, kar›nca, pencere, bacanak,kaburga, ba¤›rsak, bö¤ürtlen...

Yabanc› sözcüklerden Türkçe ek almam›fl ve kurallara göre birleflmemifl olanlar da köksay›lmal›d›r: idare, medeniyet, telgraf, istikbal, flikâyetname, eczane, otomobil...

Türkçe köklerin incelenmesinden ç›kan sonuç gösteriyor ki kök sözcükler, çe-flit bak›m›ndan genel olarak ikiye ayr›l›r:

• Ad kökleri: Ad soyundan olan sözcüklerin (ad, s›fat, ad›l, belirteç...) kök-leridir.

• Eylem kökleri: Eylem soyundan olan sözcüklerin kökleridir.

Ortak kök nedir, araflt›r›n›z.

GövdeBir sözcük, yap›m eki alarak türemiflse buna gövde denir: bil-ge, bil-ge-lik; kömür-lük, tuz-suz...

Ekler ve Soru Biçimleri

1A M A ÇN

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Baz› kaynaklarda, gövde için de kök terimi kullan›lmakta; bir ayr›m yapmakgerekti¤inde birincil ve ikincil köklerden söz edilmektedir. Sözcük kök ve gövde-leri, tek bafllar›na anlamlar› veya söz dizimsel ifllevleri olan ögelerdir.

Sözcü¤ün kök mü, gövde mi oldu¤unu anlamak kolayd›r:a) Yap›m eki almam›fl ve baflka bir sözcükle birleflmemifl sözcükler köktür.b) Yap›m eki alm›fl ya da baflka bir sözcükle birleflmifl sözcükler gövdedir.Bir sözcü¤ün sonundaki parçan›n (harf/hece) ek olup olmad›¤› kestirilemiyor-

sa flöyle bir denemeye baflvurulur:Ek san›lan parça at›ld›ktan sonra geriye kalan bölüm;a) Anlaml› de¤ilse, büsbütün anlams›zlafl›yorsa,b) Bir anlam› olsa bile ba¤l› bulundu¤u san›lan sözcük soyunun anlam›yla ara-

lar›nda bir ilgi bulunmuyorsa at›lan parça ek de¤ildir; sözcü¤ün kökündedir.Bunlar› flu örneklerle aç›klayal›m:a) “Deniz” sözcü¤ünün son harfini ya da her hecesini ek say›p atal›m. Geriye

kalan k›s›m büsbütün anlams›z olur. Demek ki “deniz” sözcü¤ünde ek yok-tur; bütün harfler, dil bilgisine göre, sözcü¤ün kökündedir.

b) “Tepe” sözcü¤ünde /e/’yi ek say›p atal›m. Geriye “tep” kal›r. Bu sözcük,tep- eyleminin köküdür ve anlaml›d›r; ne var ki “tepe” ile “tep” kökü aras›n-da, dil bilgisince, bir anlam ba¤› bulunamaz. Bunun içindir ki tepe sözcü¤ütep- kökünden türemifl say›lmaz. Bu sözcükte de ek yoktur.

Ek10 Kas›m 1939

Meydan daha dün ça¤lay›p inlerdi sesinden, Meydanda kalan ruhum O’nun ruhuna dald›Düflmüfl gibi bir levha genifl çerçevesindenAyr›ld›¤› gün yeryüzü karfl›mda boflald›...

Bir yolcu geçen y›l bu saat gurbete ç›kt›;Yafllarla geçirdim ben o gün yolcumu erken, Ufkumda O’nun varl›¤› sönmez bir ›fl›kt›;Sönmez bir alev kald› hayalimde giderken.


‹talik harflerle dizilmifl parçalardan kimileri eklendikleri sözcüklerin türlerinide¤ifltirerek baflka anlamda sözcükler türetmeye yaram›flt›r: yol-cu, geç-en, var-l›k,sön-mez, ça¤-la-y›p, in-le... Geriye kalanlar, sözcüklerin cümlelerdeki görevlerinibelirtmektedir.

Sözcük türetmeye ya da sözcüklerin görevlerini belirtmeye yarayan parçalaraek denir.

Türkçede ekler, sözcü¤ün sadece sonuna gelir; yani son ektir.

EKLER‹N ÇEfi‹TLER‹

Türkçedeki ekleri s›n›fland›rarak ad ve eylem çekim eklerini ta-n›mak

Ekler, görevleri bak›m›ndan ikiye ayr›l›r:• Çekim ekleri• Yap›m ekleri


Kök ve gövde terimleriyerine taban sözcü¤ü dekullan›l›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2A M A ÇN

Yap›m ekiyle çekim eki ayn› de¤ildir.Yap›m eki, sözcü¤ün anlam›n›, biçimini,bazen de türünü de¤ifltirir. Çekim eki, sözcü¤ün anlam›n›, biçimini, türünü de¤ifl-tirmez; cümledeki görevini belirtir.

Ekler konusu ile ilgili daha genifl bilgiyi, Tahir Nejat Gencan’›n D‹LB‹LG‹S‹ (Ankara: TekA¤aç Eylül Yay›nc›l›k, 2007) adl› kitab›nda bulabilirsiniz.

Çekim EkleriSelleri, sayyaleleri durdurursunuz; fakat benim milletimden akseden bu ah ü eni-nimi, vatan›mdan gelen bu gözyafllar›m› durduramaz, dindiremezsiniz.


Yukar›daki cümlede italik harflerle dizilmifl parçalar çekim ekidir:• -lAr, sözcüklere ço¤ulluk anlam› katmaktad›r.• -(y)I durum eki, sözcüklerin nesne görevinde olduklar›n› belirtmektedir: sel-

leri, sayyaleleri, eninimi, gözyafllar›m›.• -DAn durum eki, sözcükleri tümleç yapm›flt›r.• Yafllar›m› sözcü¤ündeki -›m, tümlenen (iyelik) ekidir.• -im, benim sözcü¤ünde tümleyen ekidir.• -siniz parças›, eylemlere ço¤ul ikinci kifli anlam› katmaktad›r. Çekim ekleri; sözcü¤ün anlam›n›, biçimini, türünü de¤ifltirmez; cümledeki gö-

revini belirtir.Ad çekim ekleri ve eylem çekim ekleri olmak üzere ikiye ayr›labilir.

Ad Çekim EkleriTüm ad tabanlar›na gelebilen ad çekim ekleri flunlard›r:

• Ad durum ekleri: Belirtme durumu eki -(y)I, yönelme durumu eki -(y)A, bu-lunma durumu eki -DA, ayr›lma durumu eki -DAn (Daha genifl bilgi için2.Ünite Adlar’a bak›n›z.)

• Ço¤ul eki: -lAr (Daha genifl bilgi için 2.Ünite Adlar’a bak›n›z.)• ‹lgi eki (ad›l›) : -ki (Daha genifl bilgi için 5.Ünite Ad›llar’a bak›n›z.)• ‹yelik ekleri (ad›llar›): -(I)m, -(I)n, (s)I; -(I)mIz, -(I)nIz, -lArI (Daha genifl

bilgi için 5.Ünite Ad›llar’a bak›n›z.)• Tamlama ekleri (Daha genifl bilgi için 2.Ünite Adlar’a bak›n›z.)• Ek eylem: idi, imifl, ise,-DIr (Daha genifl bilgi için 8.Ünite Eylemler -II’ye

bak›n›z.)

Ad durum ekleri ile ilgili farkl› kaynaklarda de¤iflik görüfller yer almaktad›r. Bu görüflleriaraflt›r›n›z.

Eylem Çekim EkleriTüm eylem tabanlar›na gelebilen eylem çekim ekleri flunlard›r:

• Kip ekleri (Daha genifl bilgi için 7.Ünite Eylemler-I’e bak›n›z.)• Kifli ekleri (Daha genifl bilgi için 7.Ünite Eylemler-I’e bak›n›z.)• Olumsuzluk eki: -mA (Daha genifl bilgi için 7.Ünite Eylemler-I’e bak›n›z.)• Ek eylem: idi, imifl, ise,-DIr (Daha genifl bilgi için 8.Ünite Eylemler-II’ye

bak›n›z.)

1799. Ünite - Ekler ve Soru Biç imler i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Yap›m Ekleri

Yap›m eklerini saptamak

Ekler de¤ifltikçe sözcüklerin anlam ve tür bak›m›ndan nas›l de¤iflti¤ini görelim:göz: Bir varl›¤›n ad›d›r, kök sözcüktür. Adgözlü: Gözü var olan (yarat›k). S›fatgözcü: Gözü sa¤altan; gözleyen, gözetleyen (kimse). S›fatgözcülük: Gözcünün ifli. Adgözlük: Göze tak›lan nesne. Adgözlükçü: Gözlük yapan, gözlük satan (kimse). S›fatgözlükçülük: Gözlükçünün zanaat›. Adgözle-, gözetle- : Birini veya bir fleyi bakarak takip etmek Eylemgözlem: Müflahede. AdBu örnekler ço¤alt›labilir. Bu sözcüklerin hepsi “göz” kökünden türemifltir, ay-

n› soydand›r. Hepsinde ana anlam; yani “kök anlam›” ayn› olmakla birlikte eklerde¤ifltikçe hem anlam hem de, çok kez, tür de¤ifliyor. Ayr›ca sözcü¤ün biçimi dede¤iflerek türemifl sözcük; yani gövde oluyor.

Yap›m ekleri; sözcü¤ün anlam›n›, biçimini, bazen de türünü de¤ifltiren eklerdir.Türkçe; yeni sözcük türetimini, büyük ölçüde, sözcük tabanlar›na yap›m ekleriningetirilmesiyle sa¤layan eklemeli dillerin tipik bir örne¤idir. Bu nedenle Türkçedeoldukça çok yap›m eki vard›r. Bu yap›m eklerinin hepsi incelenecek oldu¤undakapsaml› bir kitap ortaya ç›kar. Bu kitapta en ifllek oldu¤u düflünülen yap›m ekle-ri incelenecektir.

Türkçedeki yap›m eklerini dört grupta incelemek mümkündür: • Addan ad yap›m ekleri• Eylemden ad yap›m ekleri• Addan eylem yap›m ekleri• Eylemden eylem yap›m ekleri

Addan Ad Yap›m Ekleri-ca

1. Türkçe, Farsça, ‹ngilizce, Arapça, Almanca, Çince, Uygurca...2. S›n›fça yar›flma düzenlemek, evce yazl›¤a gitmek, taburca yar›fl› kazanmak...3. Yi¤itçe, dostça, askerce, insanca, kardeflçe, kahramanca, arslanca, gizlice,

güzelce, k›saca, do¤ruca, çocukça, erkekçe...4. Bence, sizce, onlarca, Yunanl›larca, ‹ngilizlerce...

Böylece, flöylece, öylece, baflkaca...

5. a) Yüzlerce çiçek, on binlerce lira, milyonlarca insan...b) Haftalarca arad›m. Ömrü boyunca bugünü bekledi...

Bir gül, dal›nda durdu¤u müddetçe tazedir.(Faruk Nafiz Çaml›bel)

6. Kesmece, flafl›rtmaca, bilmece, silmece, bulmaca, aldatmaca, bo¤maca...7. Gönlünce, a¤›rl›¤›nca, ard›nca, de¤erince, gere¤ince...8. Kaynarca, ›l›ca, kapl›ca, kokarca, Derince, Yenice, Küplüce, Tafll›ca, kara-

ca, Çaml›ca, Sütlüce, Kanl›ca, Düzce, Çatalca, Yar›mca...


3A M A ÇN

Anlam özellikleri1. -ca ulus adlar›n›n sonlar›na gelmifltir, o ulusun dili anlam›nda adlar türet-

mifltir:Yavuz Sultan Selim Farsça fliirler yazard›. Turgut, ‹ngilizceyi ana dili gibi konu-

flur; Almancas› pek iyi de¤ildir.2. Topluluk adlar›na ya da topluluk kapsayan yer adlar›na -ca eki bütünlük

anlam›n› katar: s›n›fça = s›n›fta bulunan arkadafllar...3. -ca, niteleme s›fatlar›yla s›fat gibi kullan›lan sözcüklere gelmifltir. Onlar› bi-

çim, tarz (-e yak›fl›r biçimde, tarzda) anlaml› s›fatlar yapm›flt›r:Tenkitleri ve itirazlar› partizanca bir görüflle de¤il, vatandaflça bir görüflle kar-

fl›lamak...(Falih R›fk› Atay)

‹nsanca yaflay›fl, askerce selam, kardeflçe sevgi, kahramanca...Bu sözcükler biçim, tarz, “-e yak›fl›r” anlamlar›yla eylemleri tümleyen birer du-

rum belirteci de olur: Yi¤itçe at›ld›, dostça karfl›lad›. Askerce yürüyor. Gizli-ce söylemifl, iyice dinlemifl. Güzelce anlad›m...-ca eki, s›fatlara küçültme anlam› da katar: Güzelce bir ev, gürbüzce bir ço-cuk, geniflçe bir oda...

4. numaradaki örnekler; kifli ad›llar›ndan ve ço¤ul eki alm›fl adlardan türe-mifltir. Hepsi de “-e göre” anlam›nda durum belirtecidir:

Bu evin bence en güzel odas› fludur, sizce hangisi? Almanlarca bu iflin çözümü baflka türlüdür. Onlarca her fley bitmifltir...Tarz anlaml› gösterme sözcüklerine gelmifl, “o biçimde” anlaml› durum belirte-

ci yapm›flt›r:Uykusu gelip gelip gözlerine as›l›yordu. Bir ara dald›¤›n›, bafl›n›n gö¤süne düfl-

tü¤ünü, bir süre öylece kat›l›p kald›¤›n› fark etti.(T›rpan, Fakir Baykurt)

5. -ca eki, ço¤ullanm›fl say›lara nicelikte abart› anlam› katar. Zaman anlaml›sözcükleri de belirteç yapar:

Y›llarca uzaklarda yaflarken,‹stanbul’u hicranla tahayyül, beni yordu.


6. -ma ekiyle eylemden türemifl adlara gelmifltir.7. ‹yelik eki alm›fl ad soylu sözcüklere gelmifltir. Hepsi de eylem belirtecidir.

Gönlümce, gönlünce, gönlümüzce örneklerinde “göre” anlam› vard›r. Ard›n-ca, “ard› s›ra” demektir.

8. örneklerde de -ca, s›fatlar›n sonuna gelmifltir, hepsi de birer somut ad ol-mufltur. Bunlar›n içinde özel ad olanlar çoktur: Kanl›ca, Yenice, Derince,Yar›mca,Tafll›ca...

‹fllekli¤i-ca, ifllek bir ektir. Ünlü ve ünsüz uyumlar›na göre -ca, -ce, -ça, -çe olur.

-cak Eklendi¤i sözcüklerle iyice kaynaflarak kal›plaflt›¤› için ifllekli¤ini yitirmifltir. Bu-

nunla birlikte -cak’l› s›fatlarda da iliflkinlik, özgülük and›ran anlamlar vard›r:gerçek: (asl›: görçek) hakiki, zahir.s›cak: (asl›: ›s› + çak).


oyuncak: Oyuna özgü nesne.sal›ncak: Sallanmaya özgü nesne.ailecek, evcek, Kuyucak (yer ad›)...

-c›1. Demirci Ali, Kap›c› Hasan, Tuzcu Bekir, sütçü, sobac›, camc›...2. Tarihçi, dilci, kimyac›, edebiyatç›, e¤itimci...3. Cumhuriyetçi, milliyetçi, halkç›, Türkçü, ülkücü...4. fiakac›, alayc›, kavgac›, inatç›, yalanc›, ezberci, gerici...5. Davac›, flikâyetçi, neci?...6. Cebeci, Bostanc›, Demirci...

Anlam özellikleri -c› ekiyle türemifl sözcükler, küçük anlam farklar›yla çok çeflitlenir. Bafll›calar›-

n› numara s›ralar›na göre inceleyelim:1. örnekler; iflleyen, al›p satan; yani geçim arac› yapan anlam›nda s›fatt›r.2. örnekler; o bilimle u¤raflan, onu meslek edinen anlam›nda s›fatt›r.3. örneklerde seven, yanl›s› olan anlam› vard›r.4. örneklerde huy, al›flkanl›k anlam› vard›r.5. Davac› (dava eden), flikâyetçi (flikâyet eden) demektir. Sen necisin? (Ne ifl

yapars›n?)...6. örneklerde -c›, eklendi¤i sözcüklerle kaynaflarak yer ad› yapm›flt›r.

‹fllekli¤i-c›, ifllek bir ektir. Ünlü ve ünsüz uyumlar›na göre -c›, -ci, -cu, -cü; ç›, -çi, -çu,

-çü olur.

-c›lbal›kç›l: Bal›k avlayan, bal›kla geçinen kufl.tavflanc›l: Tavflan avlayan, tavflanla geçinen kufl.evcil: Eve al›flm›fl, ehli.adamc›l: ‹nsana al›flm›fl.insanc›l: ‹nsan seven.k›rç›l, akç›l, gökçül: Üçü de köklerinin anlatt›¤› rengi and›ran, ona çalan anla-

m›nda s›fatt›r.ölümcül: Ölüme yaklaflm›fl, ölmek üzere.

Anlam özellikleri-c›l eki;• Adlara al›flkanl›k, düflkünlük, yak›nl›k,• S›fatlara and›rma, çalma anlam› katar.Bu ekle türetilmifl yeni sözcüklerden baz›lar› flunlard›r:Bencil, bencilli¤e düflkün anlam›ndad›r. Öncül sözcü¤ü bir felsefe terimi ol-

mufltur. Nemcil, nemden ve nemli yerden hofllanan (bitki) anlam›ndad›r. Sesçil,sesleri temel sayan, sesleri oldu¤u gibi gösteren, fonetik demektir.

‹fllekli¤i-c›l, çok ifllek olmayan bir ektir. Ünlü ve ünsüz uyumlar›na göre -c›l, -cil, -cul,

-cül; ç›l, -çil, -çul, -çül olur.

-daflVatan-dafl , meslektafl, dindafl, yoldafl, arkadafl...


Anlam özellikleri -dafl ekiyle türemifl adlarda ortakl›k, eflitlik ve birlik anlam› vard›r:vatandafl, yurttafl: Bir vatandan, bir yurttan olanlar.arkadafl: Birbirine arka, birbirine yard›mc› olan.yoldafl: Yolda birlikte yürüyenler.adafl (asl›: addafl): Adlar› ayn›.kardefl, kardafl (asl› kar›ndafl): Yak›n yüzy›llara dek yaz› dilinde kar›ndafl ola-

rak kullan›lm›flt›r. Bugün ‹stanbul a¤z›nda kardefl, Anadolu’da kardaflt›r.

‹fllekli¤i-dafl, az ifllek bir ekti. Eskiden türemifl sözcükler çok de¤ildir; son y›llarda -dafl

ekiyle bir hayli sözcük türetilmifl ve ek ifllekleflmifltir. Ünlü ve ünsüz uyumlar›nagöre ekin -dafl, -defl; -tafl, -tefl biçimleri vard›r.

ça¤dafl: Bir tarih devrinde yaflam›fl olanlar. özdefllik: Hem matematikte hem felsefede bir terim. özdefl: Her türlü nitelikte birbirine eflit olan.anlamdafl, sestefl..Ziraat›m›z›n himayesi laz›m oldu¤u fikrinde hükümetle oydafl›z.

(Falih R›fk› Atay)-l›

1. Bilgili adam, tatl› dil, tozlu sokak, süslü ev...2. K›rm›z›l› elbise, yeflilli kumafl, all› morlu basmalar...3. Ankaral›, Asyal›, köylü, liseli, adal›, Avrupal›, da¤l›...4. Demirsporlu, Befliktafll›, Galatasarayl›, ‹stanbulsporlu...5. Osmanl›, Akkoyunlu, Karakoyunlu, ‹lhanl›lar, Selçuklular...6. Oral›, bural›, flural›, nereli, senli benli...7. Geceli gündüzlü, anal› babal›, sa¤l› sollu, altl› üstlü, inceli kal›nl›, belli bafll›...8. Denizli, Polatl›, fiiflli, Turgutlu, Sungurlu, F›nd›kl›...Örnekler daha da çeflitlendirilebilir. Yukar›dakilerin incelenmesi, geriye kalan-

lar›n çözümlenmesini kolaylaflt›r›r.

Anlam özellikleri1. ve 2. örneklerdeki -l›, sonuna geldi¤i adlardan “olan, bulunan” anlam›nda

s›fatlar yapm›flt›r: dalgal› deniz, paral› kimse, flekerli süt, çiçekli a¤aç, k›r-m›z›l› kumafl, kal›nl› inceli sesler...

3. örnekte -l› eki, yer adlar›n›n sonuna gelerek “oral›” anlam› vermifltir: Ba¤-datl› Ruhi, Köprülü Mehmet Pafla, Bayburtlu Zihni, flehirli, köylü...

4. örnekte “oraya ba¤l›, oradan, o dernekten olan” anlam›n› katm›flt›r: Vefal›-lar, Sar›-siyahl›lar, Karfl›yakal›lar, K›rm›z›-beyazl›lar...

5. örnekte, boy adlar›na gelerek “o soydan, o devletten olan” anlam›nda ad-lar türetmifltir: Karahanl›lar, ‹lhanl›lar devri , Selçuklular, Osmanl› ‹mpa-ratorlu¤u...

6. örnekte yer anlaml› ad›llara “iliflkinlik” anlam› katm›flt›r. Senli benli de ise“çok samimi” anlam› vard›r.

7. örnekte anlamca ilgili çift sözcüklere gelerek ikizlemifl, ikisinin de varl›¤›n›belirtmifltir.

8. örnekte yer ad› yapm›flt›r: Polatl› ilçesi, So¤anl› meflesi, Denizli ili, Tavflan-l› ilçesi, Cihanbeyli...


‹fllekli¤i-l›, çok ifllek bir ektir. Ünlü uyumlar›na göre -l›, -li, -lu, -lü biçimleri vard›r.

-l›k1. Kömürlük, çiçeklik, fidanl›k, elbiselik, yazl›k, kiral›k, a¤açl›k, zeytinlik,

çimenlik, kitapl›k, gözlük , kulakl›k, a¤›zl›k, dizlik...2. Gençlik, do¤ruluk, birlik, ikincilik, yüzlük (paketler), ellilik (bir adam), bin-

lik, sütçülük, yüzbafl›l›k, ö¤retmenlik, iflçilik, dalg›nl›k, yetmifllik, güzellik,çocukluk, durgunluk, insanl›k , Türklük, ‹slaml›k...

3. Benlik, hiçlik, öylelik...Türk dilinin, kendi benli¤ine, asl›ndaki güzellik ve zenginli¤ine kavuflmas› için,

bütün devlet teflkilat›m›z›n dikkatli, alakal› olmas›n› isteriz.

(Atatürk)Anlam özellikleri1. örnekler;• Yer ad›d›r:

kömürlük, odunluk, samanl›k: Kömür, odun, saman konan yer.çiçeklik, flekerlik, tuzluk: Çiçek, fleker, tuz konan kap. fidelik, fidanl›k, çay›rl›k: Fide, fidan, çay›r yetifltirilen yer.

• Araç gereç, alet ad›d›r: gözlük, a¤›zl›k, kulakl›k, parmakl›k, bafll›k (baflakonan, bafla giyilen nesne), kolluk, gö¤üslük, dizlik...

• Soyut adlard›r: annelik, babal›k, kardefllik, arkadafll›k, ö¤retmenlik...• Ad kökünden -l›k ekiyle pek çok da s›fat türemifltir: elbiselik (kumafl), yaz-

l›k (elbise), kiral›k (ev)...• Zaman adlar›ndan da s›fatlar türemifltir: ayl›k, y›ll›k, saatlik, yüzy›ll›k, bay-

raml›k, k›fll›k...• Ulus adlar›n›n sonuna gelince “ulusal benlik” anlam›nda soyut ad olur:Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan en son Türkler’dir ki kendilerine Türk dediler. Fa-

kat hiçbir zaman ne Boflna¤›n Boflnakl›¤›n› ne Arnavudun Arnavutlu¤unune Arab›n Arapl›¤›n› inkâr ettiler. Acaba Türklük, Arapl›¤›n ilerlemesine miengel oldu?


2. örnekler s›fatlardan türemifltir:• Ço¤u soyut add›r: gençlik, do¤ruluk, ikincilik, güzellik, iyilik, dostluk, düfl-

manl›k, çal›flkanl›k, tembellik, terbiyesizlik, paras›zl›k, baflkal›k, insanl›k,Türklük, Müslümanl›k ...

Ayr›l›k istemedi; birlik kurdu. Eskilikler, gerilikler, istemedi; yenilikler, ilerilik-ler kurdu.

(Atatürk’ü Özleyifl, Ruflen Eflref Ünayd›n)

• S›fatlardan -l›k ekiyle türemifl meslek adlar› da çoktur: sütçülük, yüzbafl›l›k,memurluk, doktorluk, diflçilik, çavuflluk, çobanl›k, askerlik, muhtarl›k...

Meslek adlar›n›n ço¤u -c› ekiyle türemifl s›fatlardan olur: sütçülük, gazetecilik,iflçilik, diflçilik, bal›kç›l›k, sebzecilik...

• ‹ki anlama gelenler de vard›r:ö¤retmenlik: Soyut ad anlam›ndad›r, ö¤retmende bulunan yetenek, uzmanl›k.ö¤retmenlik: Ö¤retmen mesle¤i.K›rk y›l ö¤retmenlik yapt›. Ö¤retmenlik kutsal bir meslektir.


• Say› s›fatlar›na -l›k eki gelince nicelik anlaml› niteleme s›fat› olur: yetmifllikihtiyar...

Bu s›fatlar daha çok adlafl›r: yüzlük, befl yüzlük, yirmi befllik, onluk, binlik...3. örnekler ad›llardan, belirteçten türemifl soyut adlard›r: benlik, hiçlik, öylelik,

böylelik...

‹fllekli¤i -l›k eki çok ifllektir. Ünlü uyumlar›na göre de¤iflerek -l›k, -lik, -luk, -lük olur.

-s›zEdebiyats›z millet dilsiz insan kabilinden olur.

(Nam›k Kemal)

Bilgisiz adam, tats›z flerbet, tozsuz yol, üzüntüsüz insan...

Anlam özellikleri• “Varl›k, çokluk” bildiren -l› ekinin olumsuzudur: tats›z (tad› yok, tad› az) ka-

vun, paras›z (paras› yok, para al›nmayan) okul, duygusuz (duygusu yok,duygusu k›t) kimse...

• Pek az da olsa “ile” ilgecinin olumsuzu bu ekle olur:Kalemle yazd›lar. Seninle gidecek. Arkadafllarla yola ç›k›n›z...Kalemsiz yaz›lmaz. Sensiz gidecek. Arkadafls›z yola ç›kmay›n›z...Nereli oldu¤unu bildiren -l› ekinin olumsuzu yoktur. Onun için Ankaral›, Tafl-

kentli, Romal›, Asyal›... sözcüklerinin -s›z ekli karfl›tlar› kullan›lmaz.

‹fllekli¤i-s›z eki çok ifllektir. Ünlüler uyumlar›na göre de¤iflerek -s›z, -siz, -s›z, -süz olur.

Yukar›da verilenler d›fl›nda addan ad yapan baflka ekler de vard›r: -(›)ms›, -(›)mt›rak, -(›)nc›, -(fl)ar... (Daha genifl bilgi için 3.Ünite S›fatlar’a bak›n›z.)

Eylemden Ad Yap›m Ekleri

-(a)k1. Durak, konak, yatak, otlak, kaynak, kavflak (kavufl-ak)...2. Elek, ölçek, tarak, kürek, kapak...3. Saçak, döflek, adak, yalak, istek, dilek...4. Korkak, ürkek, dönek, kaçak, aksak, k›vrak, sulak, difllek, yuvarlak, to-

parlak, uzak, batak, titrek, atak (genç)...

Anlam özellikleri1. örnekler yer ad›d›r.2. örnekler araç gereç, alet ad›d›r.3. örnekler bu iki anlamdan kaym›fl somut ve soyut adlard›r.4. örneklerde pek çok s›fat türemifltir.Son y›llarda bu ekle türemifl sözcükler artm›flt›r. Bunlardan bir k›sm› yeniden

kullan›lmaya bafllanan unutulmufl sözcüklerdir: erek, kayak, sapak... Yeniden tü-retilenler de vard›r: uçak, ç›kak, yutak, bellek, tap›nak...

‹fllekli¤i-(a)k ifllek bir ektir. Ünlü ile biten sözcüklere eklenince /a/ düfler, ince hece-

lerden sonra -ek olur.


-gan1. çekingen, sokulgan, çal›flkan, unutkan, al›ngan, at›lgan, konuflkan, so-

murtkan, yap›flkan, dövüflken, övüngen, k›r›lgan, ergen, s›k›lgan, üflengen,kaygan...

2. ›s›rgan, sergen...

Anlam özellikleri1. örneklerin hepsi s›fatt›r. 2. örnekler add›r.-gan ekiyle türemifl yeni sözcükler, bu ekin daha ifllek olaca¤›n› göstermekte-

dir: sald›rgan, iletken, sürüngen, de¤iflken, devingen, etken, edilgen...

‹fllekli¤i -gan eki ifllektir. Ünlü ve ünsüz uyumlar›na göre de¤iflerek -gan, -gen; -kan, -ken olur.

-g›1. silgi, çalg›, burgu, sürgü, karg›, atk›...2. sayg›, sevgi, duygu, bilgi, görgü, sezgi, ilgi, kurgu...3. biçki, vergi, çizgi, örgü, sergi, ezgi, büzgü...

Anlam özellikleri1. örneklerin hepsi de araç gereç, alet ad›d›r.2. örnekler soyut add›r ve ço¤u duygular›m›z›n ad›d›r.3. örnekler yukar›daki anlam özellikleriyle ilgisi olmayan adlard›r. Çeflitli an-

lamdad›rlar.Bu ekle türetilmifl yeni sözcüklerimiz az de¤ildir: vurgu, yetki, etki, bitki, tut-

ku, alg›, bulgu, olgu, dergi, katk›, dizgi...

‹fllekli¤i -g› eki ifllektir. Ünlü ve ünsüz uyumlar›na göre de¤iflerek sekiz biçime girer: -g›, -gi, -gu, -gü; -k›, -ki, -ku, -kü.

-g›nGergin, yorgun, süzgün, üzgün, tutkun, vurgun, düzgün, yayg›n, bayg›n,

seçkin, bezgin, k›zg›n, bitkin, coflkun, taflk›n, dalg›n, uygun, piflkin, solgun,düflkün, olgun, küskün, durgun, azg›n, dolgun, yatk›n, yetiflkin, flaflk›n, fliflkin,gezgin, geçkin, aflk›n, dizgin, yang›n, bask›n, soygun, sürgün, vurgun; etkin,belirgin, iliflkin...

Anlam özellikleriBu ek, genellikle s›fat gibi kullan›lan ad soylu sözcükler türetir.

‹fllekli¤i -g›n eki ifllektir. Ünlü ve ünsüz uyumlar›na göre -g›n, -gin, -gun, -gün; -k›n, -kin, -kun, -kün olur.

-›1. Dizi, yap›, çat›, sürü, yaz›, ölçü, korku, bat›, do¤u, dolu, koflu, say›,

tart›, örtü...2. Ölü, ayr›, s›k›, flafl›, duru, götürü...


Anlam özellikleri1. örneklerde çeflitli anlamlarda soyut ve somut adlar yapm›flt›r.2. örneklerde s›fat türetmifltir.-› ekiyle son y›llarda epeyce sözcük türemifltir: aç›, art›, kaz›, gezi, çarp›, ba-

flar›, güldürü, gösteri, sald›r›, duyu, an›, veri, duyuru, bildiri, elefltiri...

‹fllekli¤i-› ifllek bir ektir. Ünlü uyumlar›na göre de¤iflerek -›, -i, -u, -ü olur.

-›c›1. Kesici alet, besleyici g›da, y›rt›c› kufl, koflucu, yüzücü gençler; yalanc› in-

sanlar, düflündürücü konular, y›k›c›, bölücü ak›mlar...2. Dinleyici , sat›c›, al›c›...

Anlam özellikleri 1. -›c› sonuna geldi¤i eylem kök ve gövdelerini “yapmaya, k›lmaya yarayan;

huy edinen, ustal›kla yapan...” anlamlar›nda s›fatlar yapm›flt›r.

Dolafl da y›rt›c› arslan kesil behey miskin! Niçin yat›p kötürüm tilki olmak istersin?

(Mehmet Akif Ersoy)

Orman kal›nt›lar› içinde Edremit’e do¤ru bak›nca... eski deyimiyle “flahane” birgörünüfl, ezici de¤il göz al›c› ve gönül çekici...


Atatürk devrimleri, Türk toplulu¤unu gerilikten, soysuzlaflt›r›c› ve bat›r›c› gele-nek ve göreneklerden kurtarmak, onu Bat› topluluklar› içine kat›c› yeni bir yafla-y›fl düzeni kurmak içindir...


2. örnekler adlaflm›fl s›fatt›r.

‹fllekli¤i -›c› çok ifllek bir ektir. Ünlü uyumlar›na göre -›c›,-ici, -ucu, -ücü olur.

-(›)k1. kesik, k›r›k, y›rt›k, aç›k, saç›k, çarp›k, bozuk, bas›k, sökük, yar›k, çözük, ça-

t›k, tutuk, k›s›k, k›vr›k, s›yr›k, yoluk, süzük, dökük, silik, oyuk, bo¤uk, yu-muk, ezik, as›k, donuk, devrik, kavruk, savruk, ayr›k...

2. Bitiflik, yan›k, soluk, uçuk, art›k, kopuk, kabar›k, donuk, sönük, bulan›k, al›-fl›k, yap›fl›k, t›kan›k, gücenik, kar›fl›k, fl›mar›k, y›l›fl›k, çürük, so¤uk, sark›k,yat›k, düflük, kalk›k, inik, çaprafl›k, bulafl›k, dolafl›k, s›rnafl›k, burufluk, yitik,çökük, iliflik, uyan›k, da¤›n›k, karmafl›k...

3. Bölük, buyruk, kat›k, öksürük, aks›r›k, h›çk›r›k, üfürük, soluk, konuk (misa-fir) , gedik, kaz›k, tan›k, delik, yay›k, sar›k, uçuk, sarmafl›k...

Anlam özellikleri-(›)k eki, eylemlerden genellikle s›fat olarak kullan›lan ad soylu sözcükler türe-

tir. 3. örnekteki sözcükler ise add›r.

‹fllekli¤i-(›)k ifllektir. Ünlü uyumlar›na göre de¤iflerek -›k, -ik, -uk, -ük olur.


-(›)l›1. Dikili a¤aç, say›l› para, kapal› kap›, dayal› döfleli oda, tak›l›, sanl›, as›l›, gö-

mülü, kurulu, y›¤›l›, örtülü...2. Az›l›, korkulu, kokulu...Anlam özellikleri-(›)l› eki, eylemlerden genellikle s›fat olarak kullan›lan ad soylu sözcükler tü-

retir.

‹fllekli¤i -(›)l› ifllektir. Ünlü uyumlar›na göre de¤iflir; -(›)l›, -(i)li, -(u)lu, -(ü)lü olur. Ey-

lem ünlü ile bitiyorsa ekin bafl›ndaki /›/ düfler.

Dar ünlülerle biten birkaç sözcükten -l› ekiyle türemifl s›fatlarla -(›)l› ekiyle türemifllerbirbirlerine benzemektedir:sar›-l›: Sar› renkli basma (-li ile türemifltir.).sar-›l›: Sar›lm›fl nesne (-(›)l› ile türemifltir.).yaz›-l›: Yaz›s› bulunan.yaz-›l›: Yaz›lm›fl. örtü-lü: Örtüsü bulunan.ört-ülü: Örtülmüfl.Bunlar, söz içindeki anlamlar›na bak›larak ay›rt edilir.

-(›)m1. ‹çim, piflirim, kesim, at›m, yudum, tutam, dilim...2. K›vr›m, büklüm, kald›r›m, tak›m, giyim, kuflam, biçim, tutum, çal›m, uçu-

rum, do¤um, ölüm, sevim, seçim, geçim, koflum, dü¤üm, y›ld›r›m...3. Sa¤lam, ba¤lam, yayl›m (atefl)...

Anlam özelli¤i1. örneklerde nicelik (miktar) anlam› vard›r:içim: Bir defada içilecek miktar.Bir yudum su, bir tutam ot, iki at›m barut, üç kesim börek... 2. örneklerde nicelik anlam› yoktur. Çeflitli anlamlarda adlard›r.3. örneklerde s›fatt›r.

‹fllekli¤i-(›)m eki ifllektir. Ünlü uyumlar›na göre de¤iflerek -(›)m, -(i)m, -(u)m, -(ü)m

olur. Eylem ünlü ile bitiyorsa ekin ilk harfi /›/ düfler.

-(›)nt›1. Serpinti, k›r›nt›, k›rp›nt›, döküntü, s›z›nt›, süprüntü, birikinti, kaz›nt›, y›-

k›nt›, çöküntü, esinti...2. Bulant›, kafl›nt›, s›k›nt›, üzüntü, bo¤untu, çarp›nt›, tiksinti, özenti, bozun-

tu, s›¤›nt›, bo¤untu...3. Ak›nt›, toplant›, gezinti, çalkant›, sallant›, sars›nt›, girinti, ç›k›nt›...

Anlam özellikleri 1. örnekler, önemsiz say›lan, küçümsenen varl›klar›n ad›d›r.Ben odaya göz gezdirdim. Öyle utan›p k›zaracak, yerlere geçecek döküntü, sa-

ç›nt› yoktu.(Billur Kalp, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2. örneklerdeki sözcükler de sevimsiz durumlara ad olmufltur.3. örnekler; önemsizlik, sevimsizlik anlamlar›ndan s›yr›lm›flt›r.

‹fllekli¤i-(›)nt› ifllek bir ektir. Ünlü uyumlar›na göre -(›)nt›, -(i)nti, -(u)ntu, -(ü)ntü

olur. Ünlü ile biten köklerde ekin bafl›ndaki /›/ düfler.

“Basamak, kaçamak; bulmaca, bo¤maca; süpürge, dalga, sömürge, bölge; utangaç, yüzgeç,dalg›ç” sözcüklerinin biçimini inceleyerek sözcüklerin köklerini ve eklerini bulunuz.

Yukar›daki verilen ekler d›fl›nda eylemsi türeten tüm ekler de eylemden ad ya-p›m ekidir. (Daha genifl bilgi için 8.Ünite Eylemler -II’ye bak›n›z.)

Addan Eylem Yap›m Ekleri

-aTün-e-, kan-a-, yafl-a- , bofl-a-, tür-e-, oyn-a- (oyun’dan), benz-e- (beniz’den),

uz-a-...

Anlam özellikleri -a eki, genellikle, geçiflsiz eylemler türetir.

‹fllekli¤i-a eki ifllektir. Kal›nl›k-incelik uyumuna göre -e de olur.

-(a)l1. Düz-el-, bofl-al-, az-al-, dar-al-, yön-el-...2. ‹nce-l-, k›sa-l-, e¤ri-l-, do¤ru-l-,sivri-l-...3. Yükse-l-, ufa-l-, küçü-l-, alça-l-, eksi-l-, seyre-l-...

Anlam özellikleri-(a)l eki, genellikle, s›fatlara gelerek geçiflsiz eylemler türetir. 3. örneklerde ol-

du¤u gibi iki heceli s›fatlar›n sonlar›nda /k/ varsa düfler.

‹fllekli¤i-(a)l eki ifllektir. -(a)l ve -(e)l biçimleri vard›r. Ünlülerle biten tabanlarda /a/

düfler.

-k›rF›fl-k›r-, h›ç-k›r-, hay-k›r-, püs-kür-...

Anlam özelli¤iBu ekle türemifl eylemlerin hemen hepsi de geçiflsizdir. Hepsinde de d›fla bo-

flan›fl anlam› vard›r.

‹fllekli¤iYans›malarla, yans›ma de¤erli sözcüklerin sonuna gelir. Ünlü uyumlar›na göre

de¤iflerek -k›r, -kir, -kur-, -kür olur.

-la1. ‹fl-le-, bafl-la-, tafl-la-, çivi-le-, atefl-le-, difl-le-, rende-le-, av-la-, ifl-le-, yol-la-...2. Temiz-le-, kara-la-, ince-le-, geri-le-, iler-le-, ihtiyar-la-...3. Gür-le-, in-le-, çat-la-, pat-la-...4. Durak-la- , konak-la- , kürek-le-...


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Anlam özelli¤i1. Adlardan türemifl eylemlerin ço¤u geçifllidir. Bunlar›n içinde geçiflsiz olanlar

da vard›r: baflla-, otla-...2. S›fatlardan türeyenlerin ço¤u geçifllidir.3. Yans›malardan türeyenler geçiflsizdir.4. -(a)k’la türemifl ad soylu sözcüklerden yap›lm›fllard›r.

‹fllekli¤i-la eki çok ifllektir. Uyuma göre de¤iflerek -le de olur. Koku, s›z›, yumurta gibi

birkaç sözcük -la ekini al›nca sonlar›ndaki ünlüler düfler: koku-la->kokla-, s›z›-la-> s›zla- ...

-lanEv-len- , kir-len- , sinir-len- , ses-len- , öfke-len- , iç-len-...

Anlam özelli¤i-lan ile türemifllerde geçiflsizlik anlam› vard›r. Örneklerin hemen hepsinde bir

edilgenlik, bir dönüfllülük anlam› bulundu¤u göz önüne al›n›nca ek “-la + -n” desay›labilir.

‹fllekli¤i-lan eki ifllektir. Uyuma göre de¤iflerek -len de olur.

-lafl Söz-lefl- , dert-lefl- , sert-lefl- , kat›-lafl- , baflka-lafl- , bir-lefl- , yer-lefl-, güzel-lefl- ...

Anlam özelli¤i-lafl’la türemifl bütün eylemlerde ifltefllik anlam› vard›r. Onun için ek “-la + -fl”

de say›labilir.

‹fllekli¤i-lafl eki ifllektir. Uyuma göre de¤iflerek -lefl de olur.

Eylemden Eylem Yap›m EkleriÇat› eklerinin tümü, eylemden eylem yap›m ekidir. (Daha genifl bilgi için 8.ÜniteEylemler -II’ye bak›n›z.)

SORU B‹Ç‹MLER‹

Soru biçimlerini aç›klamak

Ünitemizin bu bölümünde soru sorma biçimleri üzerinde duraca¤›z. Soru; bir fle-yin içyüzünü ö¤renmek, bir aç›klama istemek, bir kuflkuyu gidermek için en çokbaflvurulan yoldur.

Bilmem niçin kad›nl›¤a ait iflten kaçm›fl›z?Ya onun da bir eme¤i yok mu bu Türk ilinde?

(Yeni Hayat, Ziya Gökalp)

Türkçede soru sorman›n de¤iflik biçimleri vard›r.


4A M A ÇN

Soru: Bir fleyin içyüzünüö¤renmek, bir aç›klamaistemek, bir kuflkuyugidermek için en çokbaflvurulan yoldur.

Yan›t beklenmeyen sorularda duygu de¤eri belirgin olur:Sular m› yand›? Neden tunca benziyor mermer?

(Merdiven, Ahmet Haflim)

O çay a¤›r akar yorgun mu bilmem?Mehtab› hasta m›, solgun mu bilmem?Yasl› gelin gibi mahzun mu bilmem?Yüce da¤ bafl›nda siyah tül vard›r.

(R›za Tevfik Bölükbafl›)

fiaflk›nl›kla söylenen sorular›n da yan›t› beklenmez:Bu nas›l hava? Yaz ortas›nda böyle serinlik görülmüfl müdür?

Konuflurken bafl›n, yüzün, gözlerin, ellerin anlaml› hareketlerinden yararlana-rak da soru sorabiliriz. Bunun d›fl›nda di¤er soru sorma biçimleri de flöyledir:

Soru s›fatlar›ylaHangi da¤da bulsam ben o marali?Hangi yerde görsem çeflm-i gazali?Avc›lardan kaçm›fl ceylan misali;Geçmifl da¤dan da¤a yoktur dura¤›.

(Bayburtlu Zihni)

Soru ad›llar›ylaYumuflak bafll› isem kim dedi uysal koyunum?

(Mehmet Akif Ersoy)

Soru belirteçleriyleAtatürk, Yalova’ya ne zaman, niçin gelmifltir?


Soru ilgeciyleSoru ilgeci “mi”dir. “mi”nin yaz›mda ayr› yaz›lmas› nedeniyle zaman zaman il-

geç mi ek mi tart›flmalar›na konu oldu¤unu tekrar vurgulayal›m. Bu konudaki tar-t›flmalar henüz kesin sonuca ulaflmad›¤› için “mi”yi kimi kaynaklarda soru eki, ki-mi kaynaklarda da soru ilgeci olarak görebilirsiniz. Bu ünitemizde “mi” soru ilge-ci olarak ele al›nmaktad›r.

Cümlede ö¤renilmesi, aç›klanmas› istenen ya da kuflkuyu toplayan ögeler so-ruya konu olur. Bu ögeler yerine göre özne, nesne, tümleçlerden biri ve yüklemolur. Kimi kez bu ögelerin tümleyenleri de soruyu gerektirir. Bu görevi soru söz-cükleriyle, vurguyla; yaz›da ise soru iflaretiyle yerine getiririz.

fiimdi soru biçimlerini ayr›nt›l› olarak inceleyelim:

Öznelerde soru: Cümlede öznenin kim ya da ne oldu¤unda kesinlik olmay›n-ca durumu ayd›nlatmak için flu yollara baflvurulur:

“mi” ilgeçli soruya baflvurulur:Sular m› yand›? Neden tunca benziyor mermer?

(Ahmet Haflim)

Turgut mu gidecek, Orhan m›? Yoksa siz mi gidiyorsunuz?

Soru s›fatlar›ndan yararlan›l›r:Kaç arkadafl haz›rlanm›fl? Hangi Turgut konuflacak?

Nesnelerde soruBelirtili nesnede soru:Beni mi ar›yorsunuz? Ödevlerini mi yaz›yor? Hangi öyküyü okudunuz?


Belirtisiz nesnede soru:Nas›l ödevler yap›yorsunuz? Kaç portakal yiyebilirsiniz?

Dolayl› tümleçlerde soruNevin bir parça hasta oldu diye çürüklü¤e mi at›ld› san›yorsun?


Burada m› çal›flal›m? Bu sözü benden mi iflitmeliydiniz? Kaç›nc› kata ç›kal›m? Hangi odada çal›flal›m?

‹lgeç tümleçlerinde soruBu terennümle mi sand›nd› gönül derdin uyur?

(Halit Fahri Ozansoy)

Bu kitaplar sat›lmak için mi ayr›ld›? Beni bunun için mi ça¤›rd›n›z?Hangi trenle geldiniz? Kaç vapuru için bilet ald›n›z?

Belirteçlerde soruBayra¤›m›z› çok mu severdin nine?

(Halide Edip Ad›var)

Dün mü geldiniz? Yar›n m› gideceksiniz, bugün mü?Kofla kofla m› geldiniz? Orhan daha düzgün mü yazar?Burada kaç ay kalacaks›n›z? Do¤ru mu söylüyorsunuz?

Tamlamalarla oluflturulan soru biçimlerinde “mi” nas›l kullan›l›r araflt›r›n›z.

Eylemlerde soruSoru belirteçleriyle:Niçin çal›flm›yorsunuz? Van’a nas›l gidilir?

Soru ilgeciyle:Kaçar m› mert olan, bir can için meydan-› gayretten?

(Nam›k Kemal)

Okusun mu, dinlesin mi?

Soru ilgeci “mi” olumlu, olumsuz bütün eylemlerin üçüncü kiflilerinde kip veço¤ul eklerinden sonra gelir: geldi mi, gitmifller mi, yaz›yor mu, koflacak m›, bil-mezler mi, söylemeli mi?...

S›¤s›n m› hayale bu hakikat?..Görsün mü gözüm bu maceray›?..


Ç›kar m› hat›rdan o tatl› diller?S›rma saçlar yay›ld› m› zemine?Da¤›ld› m› koklad›¤›m sümbüller?

(Akif Pafla)

Soru ilgecini olumsuz eylemler de olumlar gibi al›r. Kipler, birinci ve ikinci ki-flilerin soru ilgecini al›fllar› bak›m›ndan ikiye ayr›l›r:

Soru ilgecini kifli eklerinden önce alanlar: söylemifl misin, geliyor musunuz, ge-lecek miyim, buyurmaz m›s›n›z, anlatmal› m›y›m, okumuyor musunuz?...

Soru ilgecini kifli ekinden sonra alanlar: .............. a can›m,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Hiç ezan duymad›n m› sen?Dinliyorum...


Dönsek mi bu aflk›n flafa¤›ndan?Gitsek mi ekalim-i leyale?Bizden daha evvel eriflenler,A¤lar bugün evvelki hayale.

(Ahmet Haflim)

Gideyim mi, bakay›m m›, okusak m›, anlatal›m m›?...

Yukar›daki örnekler incelendi¤inde görülür ki bu ikilik, kifli eklerinin çeflitleriy-le ilgilidir:

• ‹kinci çeflit kifli ekleriyle çekimlenenlerde; duyulan geçmifl, flimdiki zaman,gelecek zaman, genifl zaman, gereklilik kiplerinde; “mi” kifli eklerinden ön-ce gelir.

• Di¤er kifli ekleriyle çekimlenenlerde; görülen geçmifl, istek, dilek-flart kiple-rinde; soru ilgeci kifli eklerinden sonra gelir.

• ‹stek ve emir kiplerinin II. kiflileri soru ilgeci almaz.

Yard›mc› eylemlerde soruYard›mc› eylemlerle kurulmufl birlefliklerde soru ilgeci iki türlü görülür:Yard›m etti mi? Hasta oldunuz mu?Yard›m m› etti? Hasta m› oldunuz?‹lk s›radaki sorularda “olup biteni ö¤renmek iste¤i”, ikinci s›radaki sorularda

“hemen ö¤renmifl olman›n coflkusu” da sezilmektedir.

Ek eylemlerde soruSoru ilgeci “mi” ek eylemlerden sonra de¤il önce gelir.Bilmem ki yak›n m›d›r zevalim?


Gül de¤il arkas›nda kanl› kefen,Sen misin, sen misin garip vatan?

(Vaveyla, Nam›k Kemal)

“mi”den sonra gelen ve /i/ ile bafllayan kiplerde /i/’ler bitiflirken /y/ olur: gençmiydi, zengin miymifl, bunu yapan ben miyim, uyuyor muydunuz, hasta m›y-m›fl?...

Ad cümlelerinde sorulu yüklemler ek eylemsiz de kullan›labilir:Sevim okulda m› (d›r)? Baban›z evde mi (dir)? Karfl›dan gelen Orhan m› (d›r); yoksa Yalç›n m› (d›r)?

Birleflik zamanl› eylemlerde soruHikâye ve rivayet biçimlerinde ek eylemden önce gelir: görmediniz miydi, söy-

lemifl miydiniz, yazacak m›yd›n, yapar m›ym›fls›n?..fiart biçimlerinde en son gelir: gelirsek mi, güzelse mi?..

Okurlarsa m› daha iyi, okumazlarsa m›?

Cümleler de bir anlat›m birimi olarak “mi” soru ilgecini al›r, ba¤›ms›z önermeolur:

“Ankara’ya gidece¤im.” mi dediniz?Sana “Yüksek sesle ba¤›r!” m› diyorlar?Bu cümleler, kendilerinden sonra gelen yüklemlerin tümleci olur.


Yinelenmifl sözcüklerin aras›na “mi” gelince soru görevinden s›yr›larak;• Ad soylu sözcüklerin anlam›na afl›r›l›k anlam› katar : zengin mi zengin, ça-

l›flkan m› çal›flkan, iyi mi iyi, hava aç›k m› aç›k...• Eylemlere de kesinlik anlam› katar: k›zar m› k›zar, vurur mu vurur...

Bizim kan delidir, akl›na geleni yapar m› yapar.(Billur Kalp, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

Sorulu cümleler yan›tlar› bak›m›ndan bafll›ca iki türlüdür:• Olumlu cümlelerde yan›t belirteçleri, “mi” soru ilgecini alan ögelere karfl›l›k

olur. Duruma göre “evet” ya da “hay›r” denir. Bu belirteçler, anlat›ma yete-rince aç›kl›k vermezse gereken sözcükler eklenir:

- Orhan kitab› ald› m›?- Evet.- Hay›r. (Almad›.)- Orhan kitab› m› ald›? - Evet.- Hay›r. (Kitab› almad›, defteri ald›.)- O kitab› Orhan m› ald›?- Evet.

- Hay›r. (Orhan almad›, Yalç›n ald›.)- O kitab› Orhan dün mü ald›?- Evet.

- Hay›r. (Bugün ald›.)- Kitab› Orhan Yalç›n’dan m› ald›?- Evet.- Hay›r. (Yalç›n’dan almad›, Erdem’den ald›.)- Ya¤mur çok mu ya¤d›?- Evet.

- Hay›r. (Az ya¤d›; çok ya¤mad›.)• “mi” soru ilgeci olumsuz cümlelerin ögelerine gelince yan›t “hay›r” ya da

yüklemin olumlusu olur. Bu yan›t belirteçleri, anlat›ma yeterince aç›kl›k ver-mezse gereken sözcükler eklenir:

- Daha hâlâ sen benim kim oldu¤umu bilmiyor musun?- Hay›r. (Kim oldu¤unuzu bilmiyorum.)

(fiair Evlenmesi, fiinasi)

- Çocuklar uyumad›lar m›?- Hay›r, uyudular.“mi” ilgeci, birincisi görülen geçmifl zaman kipiyle kurulan iki ba¤›ms›z öner-

menin aras›na gelince soru anlam›ndan s›yr›l›r. Öncül önermeye koflulluk, neden-lik; ikinci önermeye de sonuçluk anlam› katar:

‹nsano¤lu çal›flt› m› her güçlü¤ü yener.‹yice uyudum mu a¤r›lar›m diniyor.“Yok mu?” olumsuz sorusu, tonlu bir söyleyiflle, kendinden önceki sözcüklere,

kavramlara h›nçla kar›fl›k bir kötüleme anlam› da katar:

fiu bizim demokrasi yok mu, hani flu içinde bulunmaya mahkûm oldu¤umuzdemokrasi yok mu, yanan ormanlar›m›z›n bir düzine çam›na de¤mez!

(Dünya, Falih R›fk› Atay)


“mi” ilgeci ba¤›ms›z yan önermeden sonra gelince soru anlam›ndan az çok s›y-r›l›r; artç›l ya da zaman ulaçlar› anlamlar›na kayarak ikinci önermeyi pekifltirir:

Geldi mi gitmez. ‹nsan çal›flt› m› her güçlü¤ü yener.Bir kez söze bafllad› m›, bir daha susmaz.

Yemek gördün mü ye, dayak gördün mü kaç!(Atasözü)

K›fl geldi mi bir yak›t s›k›nt›s› bafl gösterir. Akflamlar› günefl batmaz m› içimi biryurt özlemi burur.

Merdiven bafl›ndaki zil öttü mü adamca¤›z t›k›r t›k›r merdivenlerden ç›k›yor veoda kap›lar›n› birer birer çalma¤a bafll›yor.

(Anadolu Notlar›, Reflat Nuri Güntekin)

Yinelenmifl genifl zaman ya da flimdiki zaman kiplerinden birincisine “mi” ge-lince kesinlik anlam› katar. Vurgu ve ton de¤iflimiyle bu kesinli¤in az çok azald›¤›da olur:

Hasan Onbafl› bu ifli yapar m› yapar.(Yaflar Kemal)

Bu sözleri onun yüzüne karfl› söyler miyim söylerim... Çal›fl›yor mu çal›fl›yor.

“mi” ilgeci almas›na karfl›n yan›t beklenmeyen kimi cümleler yads›ma anlam›n-da kullan›labilir:

Ben mi o kitab› alm›fl›m? Öyle fley yapar m›y›m?Onun suçlamalar›ndan m› korkaca¤›m?..Var m› bana yan bakan!Bu yan›ts›z yads›ma anlam›, cümlelere soru s›fatlar›, ad›llar› ve belirteçleriyle de

kat›l›r:Kaç parça olay›m? Hangi ifle yetifleyim? Bu dünya kime kalm›flt›r?

Ne mümkün zulm ile bidad ile imha-y› hürriyet.

(Nam›k Kemal)

Soru ilgeci “mi”, “de” ba¤lac›ndan sonra gelince anlam› geniflletir:

Siz de mi geleceksiniz? Bugün de mi aç kalaca¤›m?

Yoksa onlar da m›, bizim gibi, s›z›p kald›lar?(Eflk›ya ‹ninde, Hüseyin Rahmi Gürp›nar)

Soru biçimi, rica ya da kapal› emir cümleleri kurar:fiöyle buyurmaz m›s›n›z? Bana bir su verir misiniz?

“Olur mu?” sorusu, sonuna geldi¤i önermeyi pekifltirdi¤i gibi bunun uygundüflmeyece¤i, karfl›t›n›n daha do¤ru olaca¤› düflüncesini de pekifltirebilir:

Yar›n geziye ben de geleyim olur mu?Kendisine verilen ödevi yapmaz olur mu? Bu havada, bu k›l›kta soka¤a ç›kmak olur mu?Sorular, bilinmeyeni ö¤renmek, kuflkuyu da¤›tmak için soruldu¤u gibi söze

flaflma, hatta vurgu ve ton de¤iflmeleriyle yads›ma anlam› da katar:


‹lim ilim bilmektir, ilim kendin bilmektirSen kendini bilmezsen ya nice okumakt›r?


‹nsan bile bile kendini atefle atar m›?Soru sözcü¤ü ve ilgeci olmadan ses tonuyla da cümlelere soru anlam› kat›la-

bilir:CYRANO:..................... bu adamlarBir tarafa gitsinler ben iflaret verince.Saat?BAGUENEAU:

Alt›y› tam on geçiyor!(Cyrano ve Bergerac, Çeviren: Sabri Esat Siyavuflgil)

Konuflma dilinde, ünlem ve ba¤laç olarak kullan›lan “ya” sözcü¤ü de de¤iflikses tonlar›yla cümleye soru anlam› katar:

Ya benim çald›¤›m anlafl›l›rsa!...(Aziz Nesin)

- Nas›ls›n o¤lum?- ‹yiyim anneci¤im. Sen de iyisin ya?Bu ekmek yetiflir diyorsunuz. Ya yetiflmezse?..

Ya eller?... Eller çehre gibi s›r saklamaya al›fl›k de¤illerdir.

Soru ilgeci “mi”:. Kendinden önce gelen sözcü¤e bitiflik yaz›lmaz.. Kendinden sonra gelen kifli ekleri, ek eylemler “mi”ye bitiflik yaz›l›r.. Soru ilgeci “mi” sonuna geldi¤i sözcüklere bitiflmemekle birlikte ünlü uyumuna uyar: ge-lecek mi, yaprak m›, düflünüyor mu, söz mü?...

• Soru ilgeci “mi” vurguyu çekmedi¤i için vurgu kendinden önceki hecedekal›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Kök, gövde ve ek kavramlar›n› pekifltirmek

Baflka sözcüklerden ekle ya da birleflme yoluylatürememifl, anlaml› daha küçük parçalara bölü-nemeyen sözcüklere kök denir. Bir sözcük ya-p›m eki alarak türemiflse buna gövde denir: bil-

ge, bil-ge-lik; kömür-lük, tuz-suz... Sözcük türet-meye ya da sözcüklerin görevlerini belirtmeyeyarayan parçalara ek denir. Türkçede ekler, söz-cü¤ün sadece sonuna gelir; yani son ektir.

Türkçedeki ekleri s›n›fland›rarak ad ve eylem çe-

kim eklerini tan›mak

Ekler, görevleri bak›m›ndan ikiye ayr›l›r: Çekimekleri ve yap›m ekleri.Yap›m ekiyle çekim eki ayn› de¤ildir. Yap›m eki;sözcü¤ün anlam›n›, biçimini, bazen de türünüde¤ifltirir. Çekim eki; sözcü¤ün anlam›n›, biçimi-ni, türünü de¤ifltirmez; cümledeki görevini belir-ler. Ad çekim ekleri ve eylem çekim ekleri ol-mak üzere ikiye ayr›labilir.Tüm ad tabanlar›na gelebilen ad çekim ekleriflunlard›r: Ad durum ekleri, ço¤ul eki, ilgi eki,iyelik ekleri, tamlama ekleri, ek eylem.Tüm eylem tabanlar›na gelebilen eylem çekimekleri flunlard›r: Kip ekleri, kifli ekleri, olumsuz-luk eki, ek eylem.

Yap›m eklerini saptamak

Yap›m ekleri; sözcü¤ün anlam›n›, biçimini, ba-zen de türünü de¤ifltiren eklerdir. Türkçe; yenisözcük türetimini, büyük ölçüde, sözcük taban-lar›na yap›m eklerinin getirilmesiyle sa¤layan ek-lemeli dillerin tipik bir örne¤idir. Bu nedenleTürkçede oldukça çok yap›m eki vard›r. Türkçe-deki yap›m eklerini dört grupta incelemek müm-kündür: Addan ad yap›m ekleri, addan eylem ya-p›m ekleri, eylemden ad yap›m ekleri, eylemdeneylem yap›m ekleri.

Soru biçimlerini aç›klamak

Soru; bir fleyin içyüzünü ö¤renmek, bir aç›klamaistemek, bir kuflkuyu gidermek için en çok bafl-vurulan yoldur. Türkçede soru sorman›n de¤iflikbiçimleri vard›r. Yan›t beklenmeyen sorulardaduygu de¤eri belirgin olur. fiaflk›nl›kla söylenensorular›n da yan›t› beklenmez. Konuflurken ba-fl›n, yüzün, gözlerin, ellerin anlaml› hareketlerin-den yararlanarak da soru sorabiliriz. Ancak yaz›-da soruyu belirtecek sözcü¤e ya da bir iflaretegerek vard›r. Soru s›fatlar›, soru ad›llar›, soru be-lirteçleri ve soru ilgeci kullan›larak da soru bi-çimleri oluflturulabilir. Soru ilgeci “mi”dir. Soruilgecinin di¤er sözcük türleri ile birlikte kullan›-m›n›n kurallar› vard›r. “mi” kendinden önce ge-len sözcü¤e bitiflik yaz›lmaz. Kendinden sonragelen kifli ekleri, ek eylemler “mi”ye bitiflik yaz›-l›r. “mi” sonuna geldi¤i sözcüklere bitiflmemeklebirlikte, ünlü uyumuna uyar. Vurguyu çekmedi-¤i için vurgu “mi”den önceki hecede kal›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›daki sözcüklerden hangisi kökü bak›m›ndandi¤erlerinden farkl›d›r?

a. ask›b. duyguc. yolcud. görücüe. durgun

2. Afla¤›dakilerden hangisi ortak kök de¤ildir?

a. kurub. s›vac. tatd. yate. flifl

3. Afla¤›daki sözcüklerden hangisi kök durumundad›r?a. sevecenb. sevgininc. sevmekd. sevenlere. seviyor

4. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde eylemden türemiflad soylu bir sözcük vard›r?

a. Herkes bize bak›yordu.b. Ayfle, s›n›f›n en çal›flkan ö¤rencisidir.c. Çocu¤un dizi çok kan›yor.d. Tuzlu¤u verebilir misin lütfen?e. Yeni bir yazl›k alacaklarm›fl.

5. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde durum eki alm›flbir ad yoktur?

a. Arkadafl›m›n kardefli dün akflam hastalanm›fl.b. Arabay› kap›n›n önüne park ettim.c. Çocuklar kofla kofla okula gidiyor.d. Gerçe¤i ö¤renince a¤z›m aç›k kald›.e. Pilavdan dönenin kafl›¤› k›r›ls›n.

6. Afla¤›daki sözcüklerin hangisi hem yap›m eki hemçekim eki alm›flt›r?

a. temizliyoruzb. temizlikc. temizlemekd. temizdire. temizler

7. Afla¤›dakilerden hangisi gövdeden türemifl bir söz-cüktür?

a. gitmektenb. yüzücülerc. flekersizd. tan›d›klare. sessizlik

8. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde soru anlam› yoktur?

a. Beni dinliyor musunuzb. Ali mi söylemifl bunlar›n hepsinic. Evden mi geliyorsun send. Ona m› sana m› inansam bilemiyorume. Uçakla m› gidecekmifl Antalya’ya

9. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde soru anlam› farkl›bir yolla sa¤lanm›flt›r?

a. Hangi k›z daha güzel sence?b. Bu evin nesini be¤endin?c. Kaç›nc› katta oturuyorsunuz?d. Nas›l bir araba almak istiyorsun?e. Odalar kaçar kiflilikmifl?

10. Afla¤›daki cümlelerin hangisindeki tüm sözcüklerbasit yap›l›d›r?

a. Ödevlerini yapar yapmaz d›flar› ç›kt›.b. Dün hava çok so¤uktu; ama bugün iyi.c. Seninle gurur duyuyorum dedi ve gitti.d. Gelen konuklar› salona al›n lütfen.e. En büyük zevki flark› söylemekti.



Do¤ru Yazal›m Do¤ru Konuflal›m

Dize - m›sra, uyak - kafiye, de¤iflmece - mecaz, ço¤ul -

çokluk, tekil - teklik, belirteç - zarf, söz varl›¤› - kelime

hazinesi - kelime da¤arc›¤› - söz da¤arc›¤› - söz hazi-

nesi - kelime serveti - vokabüler, cümle - tümce, cümle

bilgisi - söz dizimi, yaz›m - imlâ, ana düflünce - ana fi-

kir, hikâye - öykü, s›fat - ön ad, hece - seslem, fiil - ey-

lem, ünlü - sesli, vecize - özdeyifl, edat - ilgeç - tak›, an-

lat›m - ifade, üslûp - biçem, yaz›l› anlat›m - kompozis-

yon, isim hâlleri - durum ekleri, ad›l - zamir, flah›s za-

miri - kifli zamiri - kifli ad›l›, kifli ekleri - flah›s ekleri.

Yukar›da s›ralad›¤›m›z terimlere ilk bak›flta bir anlamverilemeyebilir. Derledi¤imiz bu birbirinin karfl›l›¤› olan,herhangi bir anlam farkl›l›¤› bulunmayan dil ve edebi-yat terimleri, e¤itim ça¤›ndaki Türk çocuklar›n›n içinedüfltü¤ü ç›kmazlardan biridir. Örnekler ilkö¤retimdeokutulan ders kitaplar›ndan seçilmifltir. Burada ders ki-taplar›ndaki aç›klamalarda kullan›lan dildeki farkl›l›küzerinde durmuyorum. Al›nan her parçan›n alt›nda yeralan “Metin k›salt›lm›fl ve dili sadelefltirilmifltir.” biçi-mindeki uygulamadan da burada söz etmek istemiyor,yaln›zca terimleri ele al›yorum.‹lkö¤retim s›n›flar›nda okuyan komflu çocuklar›na so-ruyorum, “Ö¤retmeniniz Türkçe derslerinde zarf m›,belirteç mi; hikâye mi, öykü mü; dize mi, m›sra m›,hangisini kullan›yor?” Verilen cevaplar farkl›. Kimisi“Ö¤retmenimiz her ikisini de kullan›yor.” diyor. Baz›ö¤renciler, “Ö¤retmenimiz hikâye’yi, zarf’›, m›sra’y›be¤eniyor.” diye cevap veriyor. Baz› ö¤renciler ise “Ö¤-retmenimiz hikâye, zarf, m›sra deyince k›z›yor; öykü,

dize, belirteç sözlerini seçiyor ama biz her ikisini de bi-liyoruz.” diyorlar. Bu, afla¤› yukar› hepimizin gözledi¤iaç›k bir durumdur. Ö¤retmenlerin içinde bulundu¤ubu ç›kmaz›n çeflitli sebepleri vard›r. Mezun olduklar›fakülte veya yüksekokulda ald›klar› e¤itim, bu ikili kul-lan›m›n ortaya ç›kmas›nda bafll›ca etkendir. Bu durum-la ilgili olarak kargaflan›n bir yandan ilkokuldan, biryandan da yüksekö¤retimden kaynakland›¤›n› söyle-yebiliriz.Ders kitaplar› yazanlar›n, okullar için imlâ k›lavuzu,sözlük yay›mlayanlar›n da bu geliflmede pay› vard›r.Onlar da kulland›klar› terimleri de¤ifltirmek istemezler.Öte yandan tarihî kelimesini k›lavuzunda ve sözlü¤ün-de tarihi biçiminde yazan, bu imlây› benimseyen yazar,onun de¤iflmesine pek raz› olmaz. Terimlerde de ayn›tutumu sürdürür. Daha önce ders kitab›nda kulland›¤›

terimi de¤ifltirmek istemez. Kimisi öykü’yü, kimisi hikâ-

ye’yi, kimisi m›sra’y›, kimisi dize’yi, kimisi edat’›, kimi-si ilgeç’i, kimisi de tak›’y› tercih eder. Türk Dil Kurumu, Talim Terbiye Kurulu, kitap yazarla-r› ve ö¤retmenler aras›nda bir uyum olmad›¤›, uzlaflmasa¤lanamad›¤› için y›llard›r kargafla sürüp gider. Biri di-¤erini inand›ramaz, saplant›lardan kurtulmak mümkünolmaz ve do¤ruda birleflilemez; ne olursa ö¤renim ça-¤›ndaki ö¤rencilere olur. Yeni nesiller, düzeltiyorum,yeni kuflaklar, bat› hayran› dostlar›m için tekrar düzelti-yorum yeni jenerasyonlar, bu kargafla içinde bilgileriniortak terimler içinde toplayamazlar. Bu sorun onlar›nönüne daha ileriki s›n›flarda ve hatta hayatta tekrar ç›-kar. Onlar üniversitelere ve yüksekokullara gittiklerin-de bu sorunlarla karfl›lafl›r ancak buradaki e¤itim çokkez onlara bat› dillerinden al›nm›fl tek karfl›l›¤› ö¤retir.Bizdeki bu terim kargaflas›n›n bat› dillerindeki durumu-na bakal›m: adverb, adjective, verb, syllable bütün derskitaplar›nda, ö¤retmenlerin dilinde ayn› kelimedir. Derskitaplar›yla ö¤retmenler veya ö¤renciler aras›nda terimaç›s›ndan bir uyumsuzluk, farkl›l›k yok. Hepsi söz ko-nusu bu kavramlara de¤iflmeyen tek ad› verir. Hatta bubirlik, ayn› dil grubuna ba¤l› ça¤dafl öteki bat› dillerin-de de ortakt›r. Bize gelince adverb, zarf, belirteç; adjec-tive, ön ad, s›fat; verb, fiil, eylem; syllable, hece, seslem

gibi ikili hatta üçlü karfl›l›¤› ile yaflar. Asl›nda bu olum-suz durum yaln›zca dil ve edebiyat terimlerinde de¤ilöteki bilim dallar›nda ve sanat kollar›nda da görülür. Terim sorunu bugün ortaya at›lm›fl veya yeni ç›km›fl de-¤ildir. Y›llard›r bu konu Türk bilim hayat›nda, Türk DilKurumu çevresinde tart›fl›l›r ve dile getirilir. Millî E¤itimBakanl›¤›, Kültür Bakanl›¤›, üniversite kurullar›, neden-se bu olumsuz gidifle e¤ilmez, bir çözüm getirmez. Do-lay›s›yla ö¤renciler, s›n›flarda farkl› terimlerle yetiflir,kavram kargaflas› içinde bo¤uflur, ileriki s›n›flarda isebat› dillerindeki terimi tercih etmek zorunda kal›r.Bugünlerde bas›ndan ö¤rendi¤imize göre ders kitapla-r›n›n teminini Millî E¤itim Bakanl›¤› üstlenecek ve ki-taplar ö¤rencilere paras›z da¤›t›lacak. Böyle bir giriflim-de beni ilgilendiren husus, yukar›da s›ralad›¤›m terimç›kmaz›na bir çözüm getirilip getirilemeyece¤idir. Ç›ka-r›lacak olan kitaplar söz konusu terimlerdeki ikili¤i gi-derecek mi? “Ö¤renci belirteci de zarf› da bilsin, derskitab›nda belirteç de olsun zarf da olsun.” mu denecek?E¤er bu düflünce hâkim k›l›n›rsa ve bütün terimlere bugözle bak›l›rsa bu kargafla devam eder, yönelifl bat› dil-


“


lerindeki karfl›l›klar›na olur ve 1932 y›l›ndan beri sa¤la-nan geliflme bofla gider. Bu durumda yap›lacak ifl, 1932 y›l›ndan bu yana sürengelene¤e uymak, Türk Dil Kurumu ile Talim TerbiyeKurulu aras›nda ortak çal›flmalar yap›lmas›na imkânsa¤lamak; kuruluflu do¤ru, kullan›m s›kl›¤› bulunan te-rimlerden birini tercih etmek ve onun ders kitaplar›ndayerleflmesine çal›flmak; kökü do¤u ve bat› dillerine da-yanan f›kra, virgül, nokta, manzume gibi yayg›nlaflm›fl,Türkçenin ses kurallar›na uymufl, Türkçe karfl›l›klar› bu-lunamam›fl terimleri de korumakt›r.

Kaynak: Zülfikar, Hamzahttp://tdkorgtr.üçler.net adresinden, 27.07. 2009 tari-hinde eriflilmifltir.


1. c Yan›t›n›z farkl›ysa “Kök-Gövde-Ek” bölümünütekrar okuyunuz.

2. d Yan›t›n›z farkl›ysa “Kök-Gövde-Ek” bölümünütekrar okuyunuz.

3. e Yan›t›n›z farkl›ysa “Kök-Gövde-Ek” bölümünütekrar okuyunuz.

4. b Yan›t›n›z farkl›ysa “Yap›m Ekleri” bölümünütekrar okuyunuz.

5. a Yan›t›n›z farkl›ysa “Ad Çekim Ekleri” bölümünütekrar okuyunuz.

6. a Yan›t›n›z farkl›ysa “Ekler” bölümünü tekrar oku-yunuz.

7. e Yan›t›n›z farkl›ysa “Kök-Gövde-Ek” bölümünütekrar okuyunuz.

8. d Yan›t›n›z farkl›ysa “Soru Biçimleri” bölümünütekrar okuyunuz.

9. b Yan›t›n›z farkl›ysa “Soru Biçimleri” bölümünütekrar okuyunuz.

10. c Yan›t›n›z farkl›ysa “Kök-Gövde-Ek” bölümünütekrar okuyunuz.

S›ra Sizde 1

Ortak kök, hem ad hem de eylem kökü olan ve ara-lar›nda bir anlam ilgisi bulunan köklerdir. Bu sözcük-ler, hem ad hem de eylem eklerini alabilirler: savafl,

savafl-; bar›fl,bar›fl-; eski,eski-; boya ,boya-; güven,gü-

ven-... Bu kökleri, sestefl (efl sesli) sözcüklerle kar›flt›r-mamak gerekir. Sestefl sözcüklerin yaz›l›fllar› ayn› ol-du¤u hâlde anlamlar› birbirinden farkl›d›r: al, al-; iç,iç-

; gül, gül-... Ortak kökler aras›nda ise anlamsal bir ilgisöz konusudur.

S›ra Sizde 2

Alanla ilgili kaynaklar›n ço¤unda ad›n befl durumun-dan söz edilir: Yal›n durum, belirtme durumu, yönelmedurumu, bulunma durumu ve ayr›lma durumu. Ancakbaz› kaynaklar, ad›n dokuz durumundan söz eder veflunlar› da ekler: • ‹lgi durumu: Ad›n baflka bir adla ilgili oldu¤unu,kendisinden sonra gelen bir ada ba¤l› oldu¤unu göste-rir. –(n)›n,-(n)in, -(n)un, -(n)ün ekleri ile yap›l›r: ev+in,

göz+ün, kap›+n›n...

• Araç durumu: Ad›n eyleme bir araç oldu¤unu belir-ten durumdur, genellikle –›n eki ile yap›l›r: yaz+›n,

k›fl+›n...

• Eflitlik durumu: Ad›n “benzerlik, gibilik, eflitlik” be-lirten durumudur. –ca, -ce, -ça, -çe ekleri ile yap›l›r:ben+ce, insan+ca, mert+çe...

• Yön gösterme durumu: Sözcük öbeklerinde vecümlede eylemin kendi önünde yap›ld›¤›n› göstermekiçin ad›n girdi¤i durumdur. Yap›m eki durumuna gir-mifl olan yön ekleri –ra, -re; -ar›, -eri ekleri ile yap›l›r:son+ra, üz+re>üzere, d›fl+ar›...

S›ra Sizde 3

basamak: bas-, eylem köküdür. –amak eki, eylemdenad yapm›flt›r.kaçamak: kaç-, eylem köküdür. –amak eki, eylemdenad yapm›flt›r.bulmaca: bul-, eylem köküdür. –maca eki, eylemdenad yapm›flt›r.bo¤maca: bo¤-, eylem köküdür. –maca eki, eylemdenad yapm›flt›r.süpürge: süpür-, eylem köküdür. –ge eki, eylemden adyapm›flt›r.dalga: dal-, eylem köküdür. –ga eki, eylemden ad yap-m›flt›r.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

”


sömürge: sömür-, eylem köküdür. –ge eki, eylemdenad yapm›flt›r.bölge: böl-, eylem köküdür. –ge eki, eylemden ad yap-m›flt›r.utangaç: utan-, eylem köküdür. –gaç eki, eylemden adyapm›flt›r.yüzgeç: yüz-, eylem köküdür. –geç eki, eylemden adyapm›flt›r.dalg›ç: dal-, eylem köküdür. –g›ç eki, eylemden ad yap-m›flt›r.Örneklerde görülüyor ki –amak, –maca, –ga, –gaç,

–g›ç ekleri; birer eylemden ad yap›m ekidir.

S›ra Sizde 4

Her ad tamlamas› bir ad say›l›r. Soru ilgeci “mi” hertamlaman›n sonuna gelir:Sevim’in teyzesi mi gelmifl? Sizin kaleminiz mi k›r›ld›?

Okul dergisi mi alacaks›n›z? Cam tabak m› düfltü?

“mi” ilgeci ad tamlamalar›nda tümleyenlerden sonra dagelir:Sevim’in mi teyzesi gelmifl? Sizin mi kaleminiz k›r›ld›?

S›fat tamlamalar›nda:K›rm›z› çiçek mi kurumufl? Bu tarla m› sat›l›yor?

S›fat tamlamalar›nda tümleyen olan s›fatlardan sonra“mi” gelmez. “K›rm›z› m› çiçek kurumufl?” veya “Bu

mu tarla sat›l›yor?” biçimleri yanl›fl olur. Bunlar gibibelirtisiz ad tamlamalar›nda ve tak›s›z tamlamalarda datümleyenlerden sonra “mi” gelmez. “Okul mu dergisi

alacaks›n›z?” veya “Cam m› tabak düfltü?” biçimleriyanl›fl olur.


Ergin, M. (2004). Türk Dil Bilgisi, ‹stanbul: Bayrak Ya-y›nlar›.

Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (fiekilBilgisi), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar› : 827.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

tÜrkÇe b‹Ç‹m b‹lg‹s‹ - turuz · 2016. 11. 2. · yap›m ve çekim eklerini analiz...

Documents