T.C. �STANBUL ÜN�VERS�TES�

SOSYAL B�L�MLER ENST�TÜSÜ TÜRK D�L� VE EDEB�YATI ANAB�L�M DALI

Yüksek Lisans Tezi

TÜRK�YE TÜRKÇES�NDE KALIP SÖZLER ÜZER�NE B�R �NCELEME

��DEM EROL 2501040435

TEZ DANI�MANI PROF. DR. MUSTAFA ÖZKAN

�STANBUL 2007

ÖZ Bu tezde Türkiye Türkçesindeki kalıp sözler incelenmi�tir. Kal�p sözler, belli

durumlarda söylenmesi gelenek olmu� kli�e sözlerdir. Bu sözler toplumun ya�am�na

ve kültürüne ���k tutmaktad�r.

Kal�p sözler yemek yerken veya yemekten sonra, biriyle kar��la��ld���nda

selamla�mak için, do�um, ölüm, okula ba�lama, evlenme gibi olaylar kar��s�nda da

kullan�l�rlar. Bunun yan�nda bir iyilik kar��s�nda duyulan minneti veya bir iyi dile�i

belirtmek için edilen dualar, k�zg�nl�kla söylenen beddualar, yemin etmeler, söz

vermeler de kal�p sözlerin içindedir.

Tezin birinci bölümünde Türkçenin genel olarak sözvarl���n� olu�turan

ögelere de�inilmi�tir.

�kinci bölümde kal�p sözler kullan�ld�klara durumlara ve ele ald�klar�

konulara göre s�n�fland�r�lm��t�r. Burada dualar, beddualar, yeminler ve söz vermeler,

rica etmeler, günlük hayatta kullan�lan selamla�ma sözleri ayr� ayr� ele al�nm��t�r.

Üçüncü bölümde ise kal�p sözler yap�lar� bak�m�ndan de�erlendirilmi�tir. Fiil

kipleri, cümle yap�lar� ve kelime gruplar� de�erlendirilmi�tir. Ölçülü ve uyakl�

söylenenler de ayr�ca s�n�fland�r�lm��t�r. �statistik veriler tezin sonuç k�sm�nda

belirtilmi�tir.

ABSTRACT

�n this thesis, the model words in Turkish used in Turkey, are investigated.

These speeches are used as a traditional cliche which are expected in the proper

situations. These speeches reflect the culter and the life of the sociaty.

These speeches are used even at meals or after meals, in greetings, birth,

death, starding the school, marriage etc. Prayers for a good happening or mentioning

well whishes, curses told by anger, swears and promises also take place in these

speeches.

�n the first part, generally, all the basic elements of Turkish laguage are

mentioned.

�n the second part, these speeches are classifiedin the way that are used and

meanings which they taka part in. Here prayers, curses, swears and promises,

requests, greetings in daily lives are analysed seperately.

iii

iv

�n the third part, these speeches are analysed according to their stuctures.

Verb forms, stuctures of the sentenses and word groups are analysed. Metrical and

rhymed speeches are also classified.

Statistic results are accounted in the sum of the thesis.

ÖNSÖZ

Bu tezde Türkiye Türkçesindeki kal�p sözler incelenmi�tir. Kal�p sözler, belli

durumlarda söylenmesi gelenek olmu� kli�e sözlerdir. Bu sözler toplumun ya�am�na

ve kültürüne ���k tutmaktad�r.

Kal�p sözler yemek yerken veya yemekten sonra, biriyle kar��la��ld���nda

selamla�mak için, do�um, ölüm, okula ba�lama, evlenme gibi olaylar kar��s�nda da

kullan�l�rlar. Bunun yan�nda bir iyilik kar��s�nda duyulan minneti veya bir iyi dile�i

belirtmek için edilen dualar, k�zg�nl�kla söylenen beddualar, yemin etmeler, söz

vermeler de kal�p sözlerin içindedir.

Bu konudaki birikimi toparlayabilmek için çe�itli kaynaklardan

yararlan�lm��t�r. Folklor ara�t�rmalar� konusundaki dergilerden, folklor ara�t�rmalar�

üzerine kitaplardan, yöresel derlemelerle olu�mu� masallardan, a��z ara�t�rmalar�

kitaplar�ndan kal�p sözler derlenmi�tir.

Bu tezde mümkün olabildi�i kadar çok kal�p söze ula��labilmeye çal���lm��t�r.

Türkçenin kal�p sözler konusunda çok zengin ve renkli bir birikime sahip oldu�u

görülmektedir. Yine de Türkiye Türkçesinde bu tezde yer almayan kal�p sözler de

bulunabilir.

Kal�p sözler de söz varl���n�n bir ögesidir. Tezin birinci bölümünde

Türkçenin genel olarak sözvarl���n� olu�turan di�er ögelere de de�inilmi�tir. Bunlar

deyimler, atasözleri, terimler, ikilemeler, yabanc� kelimeler, argo ve doldurma

sözlerdir.

�kinci bölümde kal�p sözler anlamlar�na göre de�erlendirilmi�tir.

Kullan�ld�klara durumlara ve ele ald�klar� konulara göre s�n�fland�r�lm��t�r. Burada

dualar, beddualar, yeminler ve söz vermeler, rica etmeler, günlük hayatta kullan�lan

selamla�ma sözleri ayr� ayr� ele al�nm��t�r.

Üçüncü bölümde ise kal�p sözler yap�lar� bak�m�ndan s�n�fland�r�lm��t�r. Fiil

kipleri, cümle yap�lar� ve kelime gruplar� de�erlendirilmi�tir. Ölçülü ve uyakl�

söylenenler de ayr�ca s�n�fland�r�lm��t�r.

Sonuç bölümünde ise istatistik verileri belirtilmi�tir.

Tez konusunun belirlenmesi a�amas�nda böylesine de�erli bir konuyu

ara�t�rmam için bana teklif eden ve haz�rl�k a�amas�nda yard�mlar�n� esirgemeyen

say�n hocam Prof. Dr. Mustafa Özkan’a sonsuz te�ekkürlerimi sunar�m. Ayr�ca ders

v

vi

a�amas�nda bilgilerinde faydaland���m say�n hocalar�m Prof. Dr. Muhammet Yelten,

Prof., Dr. Musa Duman ve Yrd. Doç. Dr. Hatice Tören’e te�ekkürü bir borç bilirim.

Ayr�ca yüksek lisans e�itimim s�ras�nda bana sürekli destek olan aileme,

çal��t���m okuldaki ö�retmen arkada�lar�ma ve okul idarecilerine te�ekkür ederim.

ÖZ……………………………………………………..……………………………iii

ABSTRACT……………………………………………..………………………….iii

ÖNSÖZ………………………………………………….………………….……….v

�Ç�NDEK�LER………………………………………….……….…..……….…….vii

KISALTMALAR L�STES�………………………….……………………….……xiii

G�R��…………………………………………………………………………………1

B�R�NC� BÖLÜM: TÜRKÇEN�N SÖZVARLI�I………………………………….4

1.1. Temel Sözvarl��� ………………………………………………………………...4

1.2. Atasözleri……………………………………………………………………….. 6

1.3. Deyimler ………………………………………………………………………...8

1.3.1. Kal�pla�ma Derecelerine Göre Deyimler……………………………... 9

1.3.2. Söz Dizimi Aç�s�ndan Deyimler ……………………………………..10

1.4. Argo…………………………………………………………………………….11

1.5. Doldurma Sözler ……………………………………………………………….12

1.6. Terimler ………………………………………………………………………...13

1.7. �kilemeler ……………………………………………………………………...13

1.8. Yabanc� Sözcükler ……………………………………………………………..15

1.9. Kal�p Sözler ……………………………………………………………………15

�K�NC� BÖLÜM: ANLAMLARINA GÖRE KALIP SÖZLER …………….….…16

2.1. HAYIR DUALAR …………………………………………………….……….16

2.1.1. Bir Yere Gidene veya Bir Yerden Dönene ………….……………….17

2.1.2. Ahirette �yilik Dilekleri……………………………………….………20

2.1.3. Din Bak�mdan �yi Olmakla �le �lgili Olanlar………………….…….. 23

2.1.4. Okula Giden Çocu�a …………………………………………..……..24

2.1.5. Ulu Ki�iler Taraf�ndan Korunmak �le �lgili Dualar …………………25

2.1.6. Devretme Gelene�i Üzerine Dualar ………………………………….26

2.1.7. Sevdi�ine Kavu�ma �ste�i ……………………………………………27

2.1.8. �yilik Dileme …………………………………………………………27

2.1.9. Bir Felakete U�ram�� Ki�iye …………………………………………28

2.1.10. El �le Yap�lan Bir �� �çin…………………………………………… 29

2.1.11. Hasta Veya Ya�l� Ki�iler �çin Dualar………………………………. 30

2.1.12. Ölümün Ard�ndan………………………………………………….. 32

vii

a) Ölen Ki�inin Yak�nlar�na Söylenen Dualar ………………………32

b) Ölen Ki�inin Kendisi �çin Söylenen Dualar ……………………..33

2.1.13. Yemek �çmek �le �lgili Kal�p Sözler ………………………………..35

2.1.14. Nazara Kar�� Dualar ………………………………………………...38

2.1.15. Helal Etme ………………………………………………….……….39

2.1.16. Bolluk ve Zenginlik Dilekleri ………………………………………40

2.1.17. Ev ve Aile Ya�am�yla �lgili Dilekler………………………………. 45

2.1.18. �� Üzerine ……………………………………………….…………..47

2.1.19. Rüya Görene ………………………………………….…………….50

2.1.20. Yeni Bir E�ya Alana ………………………………………………..50

2.1.21. Sa�l�k Dileme ……………………………………………………….51

2.1.22. �steklerin Kabulü �çin Dualar ……………………………………….52

2.1.23. Devlet ve Millet �çin Dualar………………………………………...53

2.1.24. Evlilik Üzerine Dualar………………………………………………54

a) Evlenen veya Ni�anlanan Ki�iler �çin Dualar …………………..54

b) Henüz Evli Olmayanlar �çin Evlilik Üzerine Dualar……………57

2.1.25. Kötü Ki�ilerden Korunmak �çin……………………………………..60

2.1.26. Söylenen Güzel veya Kötü Söze Kar�� Dualar ……………………..62

2.1.27. Talih Üzerine Dualar ………………………………………………..63

2.1.28. Uzun Ömür Dilekleri………………………………………………. 64

2.1.30. Kolayl�k ve Yard�m Dileme ………………………………………...66

2.1.31. Koruyucu Dilekler …………………………………………………..67

a) Bela ve Kazadan Korunmak ……………………………………...68

b) Çe�itli Belalardan Korunmak …………………………………….69

c) Belay� Uzak Tutmak ……………………………………………..69

ç) Ölümden Korunmak ………………………………….…………..70

d) Dert ve S�k�nt�dan Korumak …………………………….……….70

e) Açl�ktan Korumak ………………………………………………..71

f) Utanç Verici Durumlardan Korunmak……………………………72

g) Cin, Peri ve Al Kar�s�ndan Korunmak �çin ………………………72

2.1.32. Ba�kalar�na Muhtaç Olmamak Üzerine Dualar …………………….72

2.1.33. Mutlu ve Güzel Bir Ya�am Dile�i ………………………………….74

2.1.34. Çocu�u Olanlara Edilen Dualar……………………………………. 77

viii

2.1.35. Büyüklerin Çocuklar �çin Dualar� …………………………………..81

2.1.36. Sünnet olan Çocuklar �çin Dualar …………………………………..83

2.1. 37. Te�ekkür Etme ……………………………………………………..83

2.1.38. �ükretme Anlam� Ta��yanlar ……………………………………….84

2.1.39. Takdir Etme ve Be�enme …………………………………………..84

2.1.40. Tebrik Etme Amac�yla Dualar ……………………………………...86

2.2. BEDDUALAR …………………………………………………………………87

2.2.1. Akl� Olup da Ak�ls�zl�k Yapana ……………………………………...88

2.2.2. �� Üzerine Beddualar………………………………………………….89

2.2.3. Nankör Ki�iler �çin……………………………………………………90

2.2.4. Kötü Talih…………………………………………………………….91

2.2.5. Ist�rap Çekme…………………………………………………………92

2.2.6. Konu�malar� Sebebiyle Kendisine K�z�lan Ki�iye …………………...98

2.2.7. Rezil Rüsva Olmak, Küçük Dü�mek �le �lgili Olanlar ……………..103

2.2.8. Ahiret Ya�am� Üzerine ……………………………………………...105

2.2.9. Mal Mülk ve Para �le �lgili Olanlar………………………………… 108

2.2.10. Hayvanlar Taraf�ndan Zarara U�ramak Üzerine …………………..113

2.2.11. Ba�kalar�na Güvenerek Kötülük Edene …………………………...114

2.2.12. Kur�unla Vurulmak Üzerine Beddualar …………………………..115

2.2.13. Huzursuzluk ve Mutsuzluk Dileyen Beddualar …………………...116

2.2.14. Bayrama Yak�n Söylenen Beddualar ……………………………...119

2.2.15. �steklerine Ula�amamakla �lgili Beddualar ……………………….120

2.2.16. Çe�itli Belalara U�ramakla �lgili Olanlar………………………… 122

2.2.17. Okula Giden Ki�iye ……………………………….……………….129

2.2.18. Din �le �lgili Olanlar ………………………………….……………129

2.2.19. Yok Olmak …………………………………………….…………..130

2.2.20. Tersine Beddualar …………………………………………………132

2.2.21. Duymayan Ki�iler �çin Beddualar………………………………… 132

2.2.22. Ahlaks�zl�k Yapana ………………………………………………..133

2.2.23. Ba�kalar�na Muhtaç Olmak Üzerine……………………………... 135

2.2.24. Anne-Baba �le �lgili Olanlar ………………………………………135

2.2.25. Çocuklar Üzerine Beddualar ………………………………………137

2.2.26. Gitmesi �stenmedi�i Halde Giden Ki�iler �çin …………………….142

ix

2.2.27. Çok Uyuyana Edilen Beddualar …………………….…………….147

2.2.28. Göz Üzerine Beddualar ………………………………….………..147

2.2.29. Etti�ini Çekmek Üzerine Beddualar ………………………………151

2.2.30. Ölümü Dileyen Beddualar ………………………………………...154

2.2.31. El �le ��lenen Suç veya Kabahatlerde ……………………………..173

2.2.32. Etraf� Kirletenlere …………………………………………………175

2.2.33. �ftiraya U�ramakla �lgili Olanlar…………………………………..176

2.2.34. Ki�inin Dert Sahibi Olmas�n� Dileyen Beddualar…………………176

2.2.35. Evlilik Üzerine Beddualar …………………………………………180

2.2.36. Nazara U�ramak Üzerine Beddualar ……………………………...184

2.2.37. Yüzü Görülmek �stenmeyen Ki�iye………………………………..184

2.2.38. Hastal�k Dileme…………………………………………………….185

2.2.39. Evsiz Barks�z ve Yaln�z Kalmak �le �lgili Olanlar ………………...194

2.2.40. Yemek Üzerine Beddualar…………………………………………202

2.2.41. �stenip de Verilmeyen �eyler Kar��s�nda Edilen Beddualar ………206

2.2.42. Bir Ki�inin Kötülük Etmeye F�rsat Bulamamas� �çin Beddualar…..206

2.3. YEM�NLER (ANT) VE SÖZ VERMELER ………………………………….207

2.3.1. De�er Verilen Bir �ey Üzerine Yeminler …………………………..208

2.3.2. Ölmek Üzerine Yeminler …………………………………………...209

2.3.3. Anne-Baba ve Çocuklar Üzerine Yeminler ………………………...209

2.3.4. Göz ve Görmek Üzerine Yeminler …………………………………210

2.3.5. Belaya U�ramak ile �lgili Yeminler……………………………….. 210

2.3.6. Dinden Ç�kma, Haram veya Günah ile �lgili Yeminler……………. 211

2.3.7. �ahit Gösterme Yoluyla Yeminler ………………………………….212

2.4. GÜNLÜK HAYATTA KULLANILAN ÇE��TL� KALIP SÖZLER ………..213

2.4.1. Selamla�ma Sözleri …………………………………………………213

2.4.2. Uykudan Önce Söylenenler………………………………………...213

2.4.3. Hal Hat�r Sormalar ………………………………………………….214

2.4.4. Kutlamalar…………………………………………………………...214

2.4.5. Y�kanan veya T�ra� Olan Ki�iler �çin……………………………….214

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: YAPILARINA GÖRE KALIP SÖZLER …………………..215

3.1. Kal�p Sözlerde Kullan�lan Fiil Kipleri………………………………………...215

x

3.1.1. Basit Kiple Çekimlenmi� Fiiller…………………………………….215

3.1.1.1. Bildirme Kipinde Olanlar………………………………….215

3.1.1.1.1. Geni� Zaman Kipinde Çekimlenmi� Hay�r Dualar

………………………………………………….215

3.1.1.1.2. Geni� Zaman Kipinde Çekimlenmi� Beddualar..215

3.1.1.1.3. Görülen Geçmi� Zaman Kipinde Çekimlenmi� Hay�r

Dualar ……………………………………………………………...217

3.1.1.1.4. Görülen Geçmi� Zaman Kipinde Çekimlenmi�

Beddualar…………………………….…………………….217

3.1.1.1.5. Duyulan Geçmi� Zamanda Çekimlenmi� Hay�r

Dualar ……………………………………………………………...217

3.1.1.2. Tasarlama Kipinde Olanlar 217

3.1.1.2.1. Emir Kipiyle Çekimlenmi� Olanlar ……………..218

a) Emir Kipinde Çekimlenmi� Hay�r Dualar…….. 218

b) Emir Kipinde Çekimlenmi� Beddualar…………218

3.1.1.2.2. �stek Kipiyle Çekimlenmi� Olanlar ……………..219

a) �stek kipinde çekimlenmi� hay�r dualar……….. 219

b) �stek Kipinde Çekimlenmi� Beddualar…………219

c) �stek Kipinde Çekimlenmi� Yeminler………….220

3.1.1.2.3. �art Kipiyle Çekimlenmi� Olanlar ……………...220

a) �art Kipiyle Çekimlenmi� Hay�r Dualar……….220

b) �art Kipiyle Çekimlenmi� Beddualar…………..220

c) �art Kipiyle Çekimlenmi� Yeminler…………...220

3.1.2. Birle�ik Kiple Çekimlenmi� Fiiller …………………………………221

3.2. Cümle Yap�lar�na Göre Kal�p Sözler …………………………………………221

3.2.1. Basit Cümleler ………………………………………………………221

3.2.1.1. Yüklemi Fiil Olan Basit Cümleler ………………………..221

3.2.1.2. Yüklemi �sim Olan Basit Cümleler ……………………….222

3.2.1.3. Yüklemi Birle�ik Fiil Olan Basit Cümleler………………. 222

3.2.2. Birle�ik Cümleler …………………………………………………...222

3.2.2.1. �ç �çe Birle�ik Cümle …………………………………….222

3.2.2.2. Ki’li Birle�ik Cümle ………………………………………223

3.2.2.3. �artl� Birle�ik Cümle……………………………...……… 224

xi

xii

3.2.2.4. Giri�ik Birle�ik Cümleler …………………………………225

3.2.3. S�ral� Cümleler ……………………………………………………...240

3.2.3.1. Ba��ms�z S�ral� Cümleler …………………………………240

3.2.3.2. Ba��ml� S�ral� Cümleler …………………………………..244

a) Nesnesi Ortak Ba��ml� S�ral� Cümleler …………………244

b) Öznesi Ortak Ba��l� S�ral� Cümleler ……………………244

3.2.4. Ba�l� Cümleler ……………………………………………………...249

3.2.5. Eksiltili Cümleler …………………………………………………...253

3.2.5.1. Ek Fiili Eksik Cümleler …………………………………..253

3.2.5.2. Ki�i Ekinde Eksilti……………………………………….. 253

3.2.5.3. Basit Cümlelerde Eksilti ………………………………….254

3.2.5.4. Yüklemi Ayn� Olan Cümlelerde Bir Yüklemin

Eksiltilmesi …………………………………………….………..256

3.2.5.5. S�ral� Cümlelerde �ki Yüklemin Birden Eksiltilmesi …….258

3.2.5.6. Yüklemi ve Öznesi Eksiltili Olanlar ……………………...259

3.3.Kelime Grubu Biçimindeki Kal�p Sözler…………………………………….. 260

3.3.1. -AsI S�fat-Fiil Ekiyle Kurulan S�fat-Fiil Gruplar�………………….. 260

3.3.2. -AsI -cA �le Kurulan S�fat-Fiil Gruplar�…………………………... 262

3.3.3. -AsI -cIk �le Kurulan S�fat- Fiil Gruplar� …………………………..277

3.3.4. -dIk S�fat-Fiil Ekiyle Kurulan S�fat-Fiil Gruplar� ………………….280

3.3.5. S�fat Tamlamas� Biçiminde Olanlar ………………………………...280

3.3.6. �sim Tamlamas� Biçiminde Olanlar…………………………………280

3.4. Kal�p Sözlerde Ölçülü ve Kafiyeli Söyleyi�ler ……………………………….280

SONUÇ…………………………………………………………………………… 285

KAYNAKÇA……………………………………………………………………... 286

KISALTMALAR L�STES�

a.e.: ayn� yer/eser

a.g.e.: ad� geçen eser

bkz: bak�n�z

haz.: haz�rlayan

C.: cilt

s.: sayfa

y.y.: yay�nevi yok

TFA: Türk Folklor Ara�t�rmalar�

FDS: Folklorumuzda Dinî Sözler

FYY: Folklorumuzda Y�lan�n Yeri

TFK: Türk Folklorunda Ku�lar

Ad�yaman: Ad�yaman A�z�

A�r�: A�r� Bölgesinde Sap arabas� Yükleme- Harman ve Gem Sürme Gelenekleri

Alanya: Alanya Folkloru

Artvin: Artvin Folkloru

Bart�n: Bart�n Halk Kültürü

Bayr�, �stanbul: Mehmet Hail Bayr�

Besni: Besni’de Halkbilim Ara�t�rmalar�

Birecik: Birecik’ten �lençler

Ç�rakmak (Ç�r.): Ç�rakman Köyünün Folkloru

Çolakl�: Çolakl� Köyünde Alk��lar

Divri�i (Div): Divri�i / Ya�basan Köyü Folkloru

Diyarbak�r: Diyarbak�r Folkloru

Elçin: �ükrü Elçin

Elmac�k: Elmac�k Köyü, �lençler ve Maniler

Erzurum: Erzurum Halk Dualar�ndan Örnekler

F. Akç�n: Faik Akç�n

Fethiye: Fethiye’de �lenmeler, Hay�rl� Sözler ve Dualar

Gaziantep: Gaziantep A�z�

Gülnar: Gülnar Folkloru, Dualar ve �lençler

Gümü�hane: Gümü�hane Masallar�nda Atasözü, Deyim ve Beddualar

Ilg�n: Ilg�n Folkloru

viii

ix

�çel: �çel Folkloru

�negöl: �negöl ve �negöl’de Ölümle �lgili Gelenekler

Kalanas: Kalanas Folkloru

Kaymakç�: Kaymakç�dan Beddualar ve Hay�r Dualar

Kolay: Kolaydan, �lenç, Tekerleme, Maniler

Konya: Konya ve Tokat Beddualar�

Murtçu: Murtçu Folkloru

Nev�ehir: Nev�ehir Folklorundan �zlenimler

Özergin: Özergin, M. Kemal

Öztelli: Cahit Öztelli

Samsun: Samsun Folklorundan Örnekler

S�nd�rg�: S�nd�rg�da Derlenen Dualar

Sivas (Siv.): Sivas’ta Yemin Sözleri

Sorgun: Sorgun Köyü �lenç ve Övmeler

Su�ehri: Su�ehri Folkloru

Tokat: Konya ve Tokat Beddualar�

Türmen: Hayret M. Türmen

Van: Van Beddualar�

Yozgat: Yozgat Folkloru

Yund: Kerim Yund

ÇMÖS Dö�emelerden �kisi: Çocuk Masallar�ndan Önce Söylenen Dö�emelerden

�kisi

G�R�� Her toplumda belli durumlarda söylenmesi gelenek olmu� baz� sözler vard�r.

Bunlar bir ki�iyle kar��la��ld���nda, onu selamlarken, bir iyilik görüldü�ünde

te�ekkür etmek için, evlenen, çocuk sahibi olan, yeni bir i�e giren ki�ileri tebrik

etmek için, yeme�e ba�lan�rken ve yemekten sonra kullan�lan iyi dilek sözleri

olabildi�i gibi, bir ki�i hakk�nda olumsuz dü�ünceleri beddua �eklinde dile getiren

sözler de olabilir.

Kal�p sözler veya ili�ki sözleri ad� verilen dil ögeleri t�pk� deyimler ve

atasözleri gibi, toplumun kültürünü, inançlar�n�, insan ili�kilerindeki ayr�nt�lar�,

gelenek ve görenekleri yans�tan sözlerdir.

Kal�p sözlerin kullan�m�nda dikkati çeken bir konu, bu sözlerin kullan�m� ile

toplumun dünya görü�ü aras�ndaki paralelliktir. Özcan Ba�kan, “Türkçede Dil-�çi

Dünya Görü�ü” adl� yaz�s�nda1 ço�unlukla deyimler ve atasözlerinin toplumun

dünya görü�ü etraf�nda s�n�fland�r�lmas� yoluna gitmi�tir. Buna göre Türk-Osmanl�

toplumunun dünya görü�ünde dinî bir bak�� aç�s� hakimdir. Bu sebeple “Allah”

sözcü�ü çok büyük bir yere sahiptir. Tüm kal�p sözler içinde “Allah” kelimesi ile

ba�layanlar en geni� yere sahiptir.

Bir dilekte bulunulurken bunun Allah taraf�ndan verilmesi veya verilmemesi

istenmektedir:

Allah versin.

Allah ba���las�n.

Allah can�m� als�n.

Allah’�n varl���n� kabul etmenin yan�nda buna ayk�r� gibi görüne kullan�mlar

da vard�r:

Allah’a asi gelmi� olay�m. (Öztelli)

Allah’�m� inkar etmi� kul olay�m. (Sivas)

Allah’�n kulu olmayay�m. (Öztelli)

Allah’�n kullu�undan ç�km�� olay�m. (Öztelli)

Söz bir, Allah bir. (Ba�kan, s. 161)

1 Özcan Ba�kan, “Türkçede Dil-�çi Dünya Görü�ü”, Macit Gökberk Arma�an�, Ankara, y.y., 1983,

s. 151-172.

1

Dinin yans�mas� olarak cennet, cehenem, günah, ahiret, kader gibi kavramlar

da kal�p sözlerde yerini alm��t�r:

Allah cennette saray�n� haz�r ede. (Van Dualar� I, TFA)

Cennet hatunu olas�n. (Su�ehri)

Allah imandan Kur’an’dan ay�rmas�n. (Bayr�, �stanbul)

Günah�n� çekeyim. (Sivas)

Baht�n kara ola. (Van III, TFA)

Cehennem azaplar�na u�ra. (Fethiye)

Peygamber, halifeler, dinî bak�mdan ulu ki�iler de toplumsak inançlar�n ve

de�erlerin bir yans�mas� olarak kal�p sözler de yer al�r:

Allah peygamberimizin �efaatine nail eylesin. (�negöl)

Fadime Anam�za kom�u olas�n. (Erzurum, TFA)

Hazreti Ali arkanda olsun. (Van Dualar� II, TFA)

H�z�r yolda��n ola. (Besni)

Sultan Süleyman’�n mührü dilinde olsun. (Van Dualar� II, TFA)

��h Abdurrahman Baba yard�mc�n ola. (Van Dualar� II, TFA)

Toplumun aile ya�am�na verdi�i de�erin bir i�areti olarak anne, baba ve

çocuklar üzerine kal�p sözler de çok miktarda bulunmaktad�r:

Anal�k hakk�m haram olsun. (Bart�n)

Allah’tan umar�m baban öle. (Van I, TFA)

O�lunla ordu, k�z�nla kom�u olas�n. (Alanya)

Bunlar�n d���nda ölü gömme gelenekleri, misafire verilen de�er, vefa kavram�

(özellikle nankör ki�iler için edilen beddualarda), ahlak anlay���, çal��kanl�k, görgü

kurallar� gibi toplumsal ya�am�n biçimini belirleyen unsurlar bu sözlerde yerini al�r.

Hamza Zülfikar, kal�p cümleleri konular�na göre �öyle s�n�fland�rmaktad�r.2

1. Do�rudan Kal�p Cümleler

Adam sen de, Aff�n�za ma�ruren,

Laf aram�zda. Kes sesini!

2 Hamza Zülfikar, “Dünden Bugüne Türkçe”, Türk Dili, No: 668, A�ustos 2007, s. 349-350.

2

3

Ne bileyim! Ne münasebet!

Olmazsa olmaz. Sen bilirsin.

Yorum yok. Zarar� yok.

Ne haber? Yok can�m.

2. Kal�p Cümle Yap�s�ndaki Ünlem Cümleleri

Adama bak.! Bu ne cür’et!

Bu ne hal? Vay anas�n�!

3. Kal�p Cümle Yap�s�ndaki Hay�r Dualar

A�z�na sa�l�k Ba��n sa� olsun.

Eline sa�l�k. Yolun aç�k olsun.

4. Kal�p Cümle Yap�s�ndaki Beddualar

A�z�n kurusun. Can�n cehenneme

5. Çeviri Yoluyla Dile Giren Baz� Kullan�mlar

Bu tezde kal�p halindeki tüm kullan�mlara de�il de daha çok “ili�ki sözleri”

olarak adland�r�lan kullan�mlara yer verilmi�tir.

Birden fazla kaynakta ayn� söze rastland��� durumlarda bu söz için tüm

kaynaklar gösterilmi�tir.

Yöre a��zlar�ndaki kullan�mlarda anla��lmas�nda güçlük olabilecek

kelimelerin anlamlar� dipnotlarda verilmi�tir.

B�R�NC� BÖLÜM

TÜRKÇEN�N SÖZVARLI�I

1.1. Temel Sözvarl��� Türkçe, Ural-Altay dil ailesinin Altay kolunda yer almaktad�r. Türkçenin

yaz�l� en eski kaynaklar� VIII. yüzy�la ait olan Orhun ve Yenisey yaz�tlar�d�r. VI.

yüzy�lda bir Budist metni olan Nirvana Sutra’n�n Türkçeye çevrildi�i bilinen ancak

günümüze ula�amam�� bir metni bulunmaktad�r.1

Anadolu sahas�nda kullan�lan Türkçe, Türk dilinin kimilerine göre bat�,

kimilerine göre ise güney-bat� grubunda2 yer almaktad�r. Orta Asya’dan göçlerle

gelen O�uz boylar� Anadolu’ya yerle�mi�ler ve kendileriyle birlikte kültürlerinin en

önemli bir parças� olarak dillerini de getirmi�lerdir. Böylelikle Anadolu’da O�uz

�ivesine dayal� bir dil olu�maya ba�lam��t�r. Bu dilin geli�im sürecindeki dönemler

�öyle s�n�fland�r�lmaktad�r:

1. Eski Anadolu Türkçesi

XIII. ve XV. yüzy�llar� kapsayan bu dönem Anadolu Selçuklu Devleti’nin son

zamanlar�, beylikler dönemi ve Osmanl� Devleti’nin kurulu� y�llar�n� içine al�r.

2. Osmanl� Türkçesi

XV. yüzy�ldan XX. yüzy�l�n ba�lar�na kadar devam eden bu dönem,

Ba�lang�ç Devri Osmanl� Türkçesi

Klasik Devir Osmanl� Türkçesi

Yenile�me Devri Osmanl� Türkçesi olmak üzere dönemlere ayr�l�r.3

3. Türkiye Türkçesi

Günümüze dek uzanan bu dönemin temelleri Tanzimat dönemindeki

yenile�me hareketleriyle at�lm��t�r.

Tüm bu dönemler içinde toplum ya�am�nda meydana gelen her türlü de�i�im

dilin sözvarl���n� etkilemi�tir. Göktürkler döneminde ço�unlukla hayvanc�l�kla

geçinen Türkler bo�a, koyun, at, y�lk� gibi kelimelerin yan�nda ba�l� bulunduklar�

1 Mustafa Özkan, Türk Dilinin Geli�me Alanlar� ve Eski Anadolu Türkçesi, �stanbul, Filiz Kitabevi, 2000, s. 24. 2 Do�an Aksan, Türkçenin Sözvarl���, Ankara, Engin Yay�nevi, 2000, s. 145. 3 Mustafa Özkan, a.g.e., s. 41-47.

4

Gökdini’yle (�amanizm) ilgili “tengri (Tanr�), kök (gök), sub (su), yir (yer), ot

(ate�)” gibi kelmeleri s�kça kullanm��lard�r.

Uygur döneminde Budizm, Maniheizm ve H�ritiyanl�k dinlerine geçi�lerle

birlikte bu dinleri ait terimler dile girmi�tir. “bodisatv (Buda olacak kimse), tamu

(cehennem), fri�ti (melek)” kelimeleri buna örnektir.

Türkler �slam dinine geçtikten sonra bu dinle ile ilgili kavramlar� Arapça ve

Farsçadan alm��lard�r. Arapçadan “Allah, Kur’an, mümin, ibadet” gibi kelimeler

al�n�rken Farsçadan “ namaz, oruç” gibi kelimeler al�nm��t�r.4

Bir dilin temel sözvarl��� ya da çekirdek sözcükleri yukar�da da görüldü�ü

gibi onun ya�am�ndan ayr�lmaz. Söz varl���n�n s�n�rlar�nda insan�n organlar� ba�ta

olmak üzere onun en do�al ihtiyaçlar�n� belirten yemek, içmek, uyumak, gitmek,

gelmek gibi kavramlar, akrabal�k adlar�, say�lar, insan�n çevresinde yer alan bitki ve

hayvanlar�n adlar�, tar�m ve hayvanc�l�kla ilgili kelimeler, maddi ve manevi kültürü

olu�turan tüm ögeler yer al�r.

Bugünkü Türkiye Türkçesi yaz� dilinde yakla��k 65.000 kelime

bulunmas�na kar��l�k Anadolu a��zlar�nda bu say� 80-100 000 civar�ndad�r.5 Anadolu

a��zlar�ndaki bu zenginlik sonraki bölümlerde görülece�i üzere kal�p sözlerin

kullan�l���nda ve söyleni�inde de görülmektedir.

En eski eserlerinden bugüne kadar Türkçenin sözvarl���n�n �u ortak

niteliklere sahip oldu�u görülmektedir:

1. Türkçenin kelime türetme yollar� ona soyut ve somut çe�itli kavramlar�

kolayca olu�turma imkan� vermektedir.

2. Türkler, tarih boyunca farkl� toplumlarla kurduklar� ili�kiler s�ras�nda

onlar�n dillerinden yabanc� ögeleri Türkçeye alm��lard�r ve bununla beraber

Türkçeden birçok kelimenin kayboldu�u görülmü�tür.

3. Türkçede kavramlar� daha canl� bir biçimde dile getirmek üzere

kavramla�t�rmada somut nesnelere ve do�aya ba�vurulmu�tur.

4. Anlat�ma üç veren bir öge olarak ikilemeler s�kça kullan�lm��t�r. Unutulan

baz� kelimeler ikilemelerde ya�amaktad�r.

5. Kelimeler en eski devirlerinden beri çokanlaml�l�k göstermektedirler.

4 Aksan, a.g.e., s. 26-27. 5 Do�an Aksan, Anadilimizin Söz Denizinde, 2. bs., Ankara, Bilgi Yay�nevi, 2006, s. 15.

5

6. E�anlaml�lar�n bir bölümünü birbirine anlamca çok yak�n e�anlaml�lar

olu�turmaktad�r.

7. Bugün için yaz� dilinde unutulmu� birçok kelime Anadolu a��zlar�nda

ya�amaktad�r.6

��te yukar�da da anlat�ld��� gibi sözvarl��� en geni� kapsam�yla bir dilin

sözcüklerini, deyimlerini, atasözlerini, terimlerini, insanlar aras�ndaki ili�kilerden

kullan�lmas� gelenekle�mi� kal�p sözleri ve kal�pla�m�� sözlerin hepsini bir bütün

olarak ifade eder.

Türkçenin sözvarl���n�n olu�turan ögeler tek tek a�a��da tek tek ele al�nm��t�r:

1.2. Atasözleri

Atasözleri bir ulusun ortak dü�ünce, inan�� ve tutumuyla belirmi� kal�p

ifadelerin önemli bir bölümünü olu�turan sözlerdir. Belli bir kal�p içinde belli

sözcüklerle söylenen atasözleri atalar�n uzun y�llara dayanan deneyimleriyle olu�mu�

bilgiyi kal�p bir ifade ile ö�üt olarak kuralla�t�ran sözlerdir.

Ele ald�klar� konular bak�m�ndan çok çe�itlilik gösteren atasözleri toplumsal

de�erlerden de ba��ms�z de�ildir. Atasözlerinde dostluk, iyilik, sab�r, sebat, azim,

ba���lama, fedakarl�k, a�k, sevgi, temkim, ihtiyat, ba�kalar�n� dü�ünmek, hayata

ba�l�l�k gibi konular yüceltilirken cimrilik, yalanc�l�k, suçu kabul etmemek, ele�tiriye

tahammülsüzlük, ihtiyats�zl�k, öfke, nankörlük gibi konular yerilmi�tir. Toplum

ya�am�n� olu�turan ögeler, kader dü�üncesi, Allah anlay���, e�itim, ekonomi gibi çok

geni� bir alan atasözlerinin konusudur.7

Atasözleri biçim özellikleri bak�m�ndan kli�e durumuna gelmi� sözler

olduklar� için sözcükleri de�i�tirilip yerlerine ba�ka sözcükler konulamaz. Örne�in:

“Sakla saman� gelir zaman�.”atasözündeki “zaman” sözcü�ü yerine “vakit”

denemez.

Atasözlerinde de�i�meyen biçim özelliklerinden di�eri de sözdiziminin

de�i�meyi�idir. Örne�in:

“Kork aprilin be�inden, öküzü ay�r�r e�inden.” atasözü “Aprilin be�inden

kork, öküzü e�inden ay�r�r.” biçiminde söylenmez. 6 Do�an Aksan, Türkçenin Sözvarl���, Ankara, Engin Yay�nevi, 2000, s. 43-79. 7 �ükrü Elçin , Halk Edebiyat�na Giri�, Ankara, Akça� Yay�nlar�, 1993, s. 629-632.

6

Kimi atasözlerinin birkaç biçimi bulundu�undan bunlar�n her biri ayr� birer

atasözü olarak kabul edilir. Dolay�s�yla atasözlerindeki sözdizimiyle ilgili kural

bozulmam�� olur. Örne�in:

“Denize dü�en y�lana sar�l�r.” atasözünün

“Denize dü�en yosuna sar�l�r.” biçimi de vard�r.8

Atasözleri bir yarg� ta��d�klar� için bir cümle biçiminde olurlar. Atasözleri

cümleleri �u biçimlerde olabilir:

1. Basit Cümle Biçimindeki Atasözleri

A�açtan ma�a olmaz.

El kazan� ile a� kaynamaz.

Kalayl� bak�r küflenmez.9

Her horoz kendi çöplü�ünde öter.

2. Giri�ik Birle�ik Cümle Biçimindeki Atasözleri

Tekkeyi bekleyen çorbay� içer.

Öfkeyle kalkan zararla oturur.

Allah, sevdi�ine dert verir.

3. �ç �çe Birle�ik Cümle Biçiminde Atasözleri

At�m tepmez, itim yemez deme.10

4. S�ral� ve Ba�l� Cümle Biçimindeki Atasözleri

Ne gelin olduk gelinlere kar��t�k ne k�z olduk k�zlara kar��t�k.11

Görmemi� görmü�, güle güle ölmü�.

Gönlün yaz� var, k��� var.

Tatl� ye, tatl� söyle.12

5. Sorulu – Yan�tl� Atasözleri

E�ek ho�aftan ne anlar? Suyunu içer tanesini b�rak�r.

Deveye “�ni� mi seversin yoku� mu?” demi�ler, “Düze k�ran m� girdi?”

demi�.

Öküz neden güler? Yan�l�r da güler.

8 Ömer As�m Aksoy, Atasözleri ve Deyimler Sözlü�ü 2 c., C.1, Atasözleri Sözlü�ü, Ankara 1993, s. 19. 9 A.e., s. 119, 264, 341. 10 �ükrü Elçin, “Türk Atasözlerinde At”, Türk Folklor Ara�t�rmalar� , Ekim 1963, say� 171, cilt 8, s. 3191. 11 Aycan, Ünsal, “Van Atasözleri”, Türk Folklor Ara�t�rmalar�, Ocak 1963, say� 162, s. 12 Aksan, A.e., s. 184.

7

Ars�z neden arlan�r? Çul giyer de sallan�r.13

Yaln�zca soru soran, bunun kar��l���nda bir cevap vermeyen atasözleri de

vard�r:14

Bilgili ile bilgisiz müsavi olur mu?

Güzele ne yara�maz?

Devenin yükünü kar�nca çeker mi?

Mal�n� yemi� de ölmü� var m�?

6. Eksiltili Cümle Biçiminde Atasözleri

Bugün bana ise yar�n sana.

Gelinin aya��, çoban�n daya��.15

Nasihat yar�m saat.16

At�n yere yak�n�, kar�n�n ere yak�n�.17

O�lan do�uran dü�ünsüz, k�z do�uran ö�ünsüz.18

1.3. Deyimler

Deyimler dilin kendine özgü anlat�m biçimini ifade eden önemli

göstergelerdir. Toplumun ya�ay���ndan, inançlar�ndan, gelenek göreneklerinden

ç�kan her türlü bilgiyi, dü�ünceyi yans�tan deyimler genellikle gerçek anlamlar�n�n

d���nda kullan�lan, birden çok kelimeden kurulmu� kal�p sözlerdir.

Deyimler olu�urken “Armudun sap�, üzümün çöpü var.” Deyimindeki gibi

somutla�t�rma; “damdan dü�er gibi” örne�indekine uygun olarak benzetme;

“Anla��ld� Vehbi’nin kerrakesi.” deyiminde oldu�u gibi daha önceden ya�anm�� bir

olaya gönderimde bulunma gibi yollara ba�vurulur.19

13 A.e. 14 Ayr�nt�l� bilgi için bkz. Kerim Yund, “Sorulu Savlar�m�z”, Türk Folklor Ara�t�rmalar�, 1974, say�, 301, s.7060-7062. 15 Orhan, Tar�k, “Divri�i’den Atasözleri ve Tabirler”, Türk Folklor Ara�t�rmalar�, 1959, say� 118, s. 1913. 16 Aycan, a.e. 17 Nedim Orta, “Karaçay�r Folklorunda Atasözleri”, Türk Folklor Ara�t�rmalar�, 1965, say�. 186. 18 �brahim Zeki Burdurlu, “Atasözlerimizin Cümle Yap�s� II”, Türk Folklor Ara�t�rmalar�, 1967, say� 219, s.4561. 19 . Ayr�nt�l� bilgi için bkz. Mustafa Özkan, Hatice Tören, Osman Esin, Yüksek Ö�retimde Türk Dili, 2. bs., �stanbul, Filiz Kitabevi, 2006, s. 630- 634.

8

Türk dilinin çok önemli bir bölümünü olu�turan yap�lardan biri de

deyimlerdir. Bugüne kadar deyimler üzerinde yap�lan çal��malarda listelenen

deyimlere ra�men halen Anadolu a��zlar�nda, deyim sözlüklerinde yer almayan çok

say�da deyim bulundu�u bilinmektedir.

Deyim ile argo aras�nda bir ba� vard�r. Argo sözcüklere sadece “argo demek

yeterli iken deyim durumundaki argo söz öbeklerine “argo deyim” denmektedir.20

Örne�in “torpil, piston, moruk, çakmak (s�n�fta kalmak)” kelimeleri argo iken

“maytaba almak” (alay etmek), “c�zlam� çekmek” (kaçmak), “day�s� dümende

olmak” (i� ba��nda kendisine arka olan kimse bulunmamak) gibi söz öbekleri argo

deyim say�lmaktad�r.

1.3.1.. Kal�pla�ma Derecelerine Göre Deyimler

Deyimler birden çok kelimeden olu�up asl�nda bir kavram� kar��lad�klar� için

deyimi olu�turan kelimelerden baz�lar� bazen de hepsi as�l anlam�n� yitirir. ��te

deyimin as�l anlam�n�n olu�mas� s�ras�nda bu kal�pla�ma olay�n�n dereceleri vard�r:

1. Birinci Dereceden Kal�pla�malar

Bu deyimlerde deyimin anlam� ile onu olu�turan ögeler aras�nda hiçbir anlam

ili�kisi yoktur. Örne�in:

delik büyük yama küçük

i�neyle kuyu kazmak

2. �kinci Dereceden Kal�pla�malar

Bu tür deyimlerde deyimi olu�turan ögelerden bir k�sm� anlam de�erini

korumaktad�r. Örne�in.

el kap�s�

ad�n� ba���lamak

3. Üçüncü Dereceden Kal�pla�malar

Bu türlü deyimlerde deyimi olu�turan ögelerin yan anlam�ndan

yararlan�lmaktad�r. Bunlar daha çok yard�mc� fiillerle kurulan birle�ik fiiller

olu�tururlar. Örne�in.

20 . Aksoy, Ömer As�m, Atasözleri ve Deyimler Sözlü�ü 2.c., C. 1 Atasözleri Sözlü�ü, Ankara, �nk�lap Kitabevi, 1993, s. 52.

9

a��z açmak

göz gezdirmek

1.3.2. Söz Dizimi Aç�s�ndan Deyimler

Deyimler ço�unlukla kelime gruplar� biçiminde kal�pla�makla beraber cümle

biçiminde de kal�pla�malar vard�r.

1. Cümle Biçiminde Kal�pla�m�� Deyimler

Çi� yemedim ki karn�m a�r�s�n.

Da� fare do�urdu.

Ele verir talk�n�, kendi yutar salk�m�.

2. Fiil Grubu Biçiminde Kal�pla�malar

a. �sim-Fiil Grubu Kal�b�nda

al�p yürümek

elinde kalmak

hayat�n� kazanmak

b. S�fat-Fiil Grubu Biçiminde

fele�in çemberinden geçmi�

göz al�c�

ku� uçmaz, kervan geçmez.

c. Zarf- Fiil Grubu Biçiminde

bal�k kava�a ç�k�nca

saç�na ba��na bakmadan

yol yak�nken

3. �sim Tamlamas� Biçiminde Kal�pla�m�� Deyimler

ömür törpüsü

�amar o�lan�

temcit pilav�

4. S�fat Tamlamas� Biçiminde Kal�pla�m�� Deyimler

alçak gönüllü

eski toprak

yumu�ak ba�l�

5. �simleme Grubu Biçiminde Kal�pla�m�� Deyimler

a. �snat Grubu Kal�b�nda

ba�r� yan�k

10

gözü tok

tuzu kuru

b. Yönelme Grubu Kal�b�nda

babana rahmet

ömrüne bereket

tabana kuvvet

c. Bulunma Grubu Kal�b�nda

arada bir

devede kulak

çantada keklik

d. Uzakla�ma Grubu Kal�b�nda

çöpten çelebi

nuh nebiden kalma

yerden bitme

6. Edat Grubu Biçiminde Kal�pla�m�� Deyimler

dünya kadar

kar�nca duas� gibi

yüzüne kar��

7. Ba�lama Grubu Kal�b�nda

edi ile büdü

hem nal�na hem m�h�na

ya huyundan ya suyundan

8. �kileme Biçiminde Kal�pla�m�� Deyimler

Bu konunun ayr�nt�lar� ikilemeler bölümünde yer alacakt�r.

1.4. Argo

En geni� anlam�yla argo belli bir u�ra� alan�na ait kelimeleri ifade eder; ancak

argo dendi�inde daha çok toplumun alt katmanlar�n�n ve hatta külhanbeylerinin

kulland��� dil anla��lmaktad�r. Bu toplum kesiminin gizlenme ihtiyac�ndan do�du�u

için kelimelerin anlam� sürekli de�i�ir.

11

Argoda bulunan sözcülerin çok büyük bir k�sm�n� kad�nlar21, içki, esrar,

kokain adlar�n�; dövmek, sövmek, ölmek, kaçmak, h�rs�zl�k etmek, hapse girmek,

sarho� olmak, yalan söylemek eylem adlar�n� veya h�rs�zl�k, doland�r�c�l�k,

ya�mac�l�k, soygunculuk, katillik kavramlar�n� kar��layan sözcükler

olu�turmaktad�r.22

“Keriz, aynas�z� iplemiyor.”

“Bizim ordünaryus yine nallar� dikmi�.”

“Zaten kaç gündür yolsuzuz, bir de akbaba önümüze peçeteleri uzatt�.”

Bu cümleler ortak dilimizde �öyle söylenir:

“Aptal, polisi önemsemiyor.”

“Bizim y�llanm�� arkada� yine s�n�fta kalm��.”

“Zaten kaç gündür i�imiz iyi gitmiyor, bir de trafik polisi ceza makbuzlar� uzatt�.”23

1.5. Doldurma Sözler Konu�ma s�ras�nda hat�rlanamayan sözcükler için zaman kazanma veya

söyleneni peki�tirmek amac�yla kullan�lan sözcüklere doldurma sözler denir. Bunlar

genellikle cümle içinde gereksiz yere kullan�lan sözcükledir.

Konu�ma dilinde en çok rastlanan doldurma söz Arapça kökenli olan “�ey”

sözcü�üdür. Hat�rlanamayan bir sözcü�ün yerine kullan�l�r. “… �ey ald�m.”

örne�indeki gibi bir ad�n yerini tutabildi�i gibi yard�mc� fiille birle�erek eylemler içi

de kullan�labilir: “�ey etmek” gibi.

Konu�ma s�ras�nda özellikle söz da�arc��� dar ki�iler taraf�ndan kullan�lan,

fakat asl�nda kar��l�kl� olarak anla�man�n gerçekle�ip gerçekle�medi�ini ö�renmek

için kullan�lan “… tamam m�?” veya “… anlad�n m�?” örneklerini de doldurma

sözler kapsam�ndad�r. Yine ayn� biçimde kullan�lan “sonra” ve “sonrac���ma”

sözcükleri de doldurma sözlerdir.

21 Filiz Bingölçe, Kad�n Argosu Sözlü�ü, �stanbul, Metis Yay�nlar�, 2001. 22 Ferit Devellio�lu, Türk Argo Sözlü�ü, 5. bs., Ankara, Bilgi Yay�nlar�, 1970, s.37. 23 Fuat Bozkurt, Türkiye Türkçesi, �stanbul, Cem Yay�nevi, 1995, s.173.

12

Öteden beri s�kl�kla kullan�lan ve konu�ana zaman kazand�rmak için

kullan�lan “efendime söyleyeyim” sözü de bu türden bir amaçla kullan�l�r. Hatta bu

söz bazen yaln�zca “efendim” biçiminde de kullan�l�r.

Özellikle gençlerin konu�malar�nda s�kça rastlanan “… var ya!” sözü de

söyleneni peki�tirme amaçl� bir doldurma sözdür.24

1.6. Terimler

Bilimde, sanatta ve felsefede her alan�n kendine ait kavramlar�n� kar��layacak

sözcüklere ihtiyac� vard�r. Günlük hayatta konu�tu�umuz s�n�rl� cümle yap�s� ve

sözcük say�s�na dayal� dil, bu alanlardaki ihtiyac� kar��lamaya yetmez.25

Matematik, kimya, t�p, tarih, co�rafya, hukuk vb. bilim dallar� kendilerine

özgü kelimeler kullan�rlar. Her bilim, sanat, spor dal�n�n kendine özgü kelimeleri

terimleri olu�turur.

Di�çilikte dolgu, matematikte kök, fizikte çekirdek, kimyada bile�ik,

dilbilgisinde özne kelimeleri bu alanlara özgü terimlerdir.

Sözü edilen alanlarda her yeni geli�me dilde yeni terimler ihtiyac�n� duyurur.

Bu durumda ya dilin sözcüklerine yeni anlamlar verilerek, ya yeni ögeler yarat�larak

ya da yabanc� dillerden kelimeler al�narak yeni kavramlar kar��lan�r.26

Türkiye Türkçesinde özellikle dil devrimiyle birlikte ba�layan dilde

özle�tirme çal��malar�nda terimlerin önemli bir yeri vard�r. Bu özle�me s�ras�nda

türetme, birle�tirme, canland�rma, genel dilden yararlanma, hal a��zlar�ndan alma,

çevirme yöntemlerine ba�vurulmu�tur.27

1.7. �kilemeler Türkçede önemli yer tutan söz öbeklerinden biri olan ikilemeler ayn� cinsten

iki kelimenin arka arkaya getirilmesiyle olu�ur.

Her sözcük türünden ögeler bir araya gelerek ikilemeler olu�turabilir. Örne�in

adlar bir araya gelerek ev ev, �ehir �ehir, sat�r sat�r; s�fatlar bir araya gelerek derin

24 Do�an Aksoy, Türkçenin Sözvarl���, Ankara, Engin Yay�nevi, 2000, s.199-200. 25 Mustafa Özkan, Hatice Tören, Osman Esin, Yüksek Ö�retimde Türk Dili, 2. bs., �stanbul, Filiz Kitabevi, 2006, s. 628. 26 Do�an Aksan, Anadilimizin Söz Denizinde, 2. bs., Ankara, Bilgi Yay�nevi, 2006, s. 175. 27 Do�an Aksan, Türkçenin Sözvarl���, Ankara, Engin Yay�nevi, 2000, s. 161.

13

derin, küçük küçük; zarflar bir araya gelerek ak�am ak�am, çabuk çabuk; zarf-fiiller

bir araya gelerek okuya okuya, içip içip; ünlemler bir araya gelerek vah vah, tüh tüh;

çekimli fiiller bir araya gelerek geldi geldi, azm�� azm�� gibi ikilemeler

olu�turabilir.28

�kilemeler olu�urken �u yollar kullan�lmaktad�r:29

1. Ayn� Kelimenin Tekrarlanmas�yla Kurulan �kilemeler

bo� bo�

dalg�n dalg�n

v�z�r v�z�r

2. De�i�ik Kelime Türlerinden E� ya da yak�n Anlaml�larla Kurulan

�kilemeler

aç�k seçik

çul çaput

ipsiz saps�z

3. Z�t Anlaml� Kelimelerle Kurulan �kilemeler

bata ç�ka

iyi kötü

yaz k��

4. Ses Benzerli�ine Dayal� Olarak Kurulan �kilemeler

cart curt

m�r�n k�r�n

pald�r küldür

5. Ön Sesi /m/ ile De�i�tirilerek Kurulan �kilemeler

hayal meyal

�aka maka

t�ng�r m�ng�r

28 Do�an Aksan, Anadilimizin Söz Denizinde, 2. bs., Ankara, Bilgi Yay�nevi, 2006, s. 86. 29 Mustafa Özkan, “Deyimle�mi� �kilemeler”, 5. Uluslararas� Türk Dili Kurultay� Bildirileri, 2. Cilt, 20-26, Eylül 2004, Ankara, s. 2289-2318.

14

15

1.8. Yabanc� Sözcükler

Bir toplumun ba�ka toplumlarla hiçbir ba�� olmadan ya�amas� söz konusu

de�ildir. Toplumlar mutlaka ticaret, siyaset, sanat veya kültür al��veri�inde

bulunurlar. Bu ili�kiler s�ras�nda bu toplumlar�n dillerinde sözcük al��veri�i de olur.

Dünyadaki tüm dillerde ba�ka dillerden al�nma ögeler bulunmaktad�r. Öyle ki

bazen bu al�na ögerler bir dili tamamen yabanc�la�t�racak kadar çok olabilir.

Dolay�s�yla Türkçede de yabanc� dillerden al�nma sözcükler vard�r.

Yabanc� bir dilden al�nan ögelerin dildeki varl��� iki biçimde olmaktad�r:

1. Yabanc� sözcükler yerle�tikleri yeni dilin ses kurallar�na uymu� ve art�k

yabanc� olmaktan ç�km�� olabilirler. Örne�in Farça “dîvar” sözcü�ü “duvar”,

Hollanda dilindeki “hortensia” sözcü�ü “ortanca” biçiminde söylenmeye

ba�lanm�� ve geldikleri dillerdeki ses özelliklerini kaybedip

Türkçele�mi�lerdir.

2. Baz� yabanc� sözcükler yerle�tikleri dilin ses kurallar�na uymay�p

yabanc�l�klar�n� belli eden sözcüklerdir. Örne�in oksijen, lokomotif,

devalüasyon bu türden sözcüklerdir.

Yabanc� dillerden al�nan sözcükler yaln�zca biçim de�il anlam de�i�ikli�ine

de u�ramaktad�r. Örne�in Farans�zcadaki “artist” sözcü�ü her türlü sanatç�y�

anlat�rken Türkçede yaln�zca sahne sanatç�lar� için kullan�lmaktad�r.

1.9. Kal�p Sözler Bunlar giri� bölümünde ayr�nt�lar�yla belirtilen sözlerdir. Tezin konusunu

olu�turan kal�p sözler, ikinci bölümünde anlamlar� bak�m�ndan, üçüncü bölümde ise

yap�lar� bak�m�ndan ele al�nacakt�r.

�K�NC� BÖLÜM

ANLAMLARINA GÖRE KALIP SÖZLER

2.1. HAYIR DUALAR Bir konuda Allah’a sunulacak talep ve dilekleri ifade eden “dua” kelimesi

“ça��rmak, seslenmek, istemek, yard�m talep etmek” manas�ndaki “da’vet” ve

“da’vâ” kelimeleri gibi mastard�r ve “küçükten büyü�e, a�a��dan yukar�ya vâki olan

talep ve niyaz” anlam�nda bir isimdir.1

Dualar�n ana hedefi ki�inin Allah’a halini arz etmesidir; ancak kal�p sözler

içinde de�inilecek “hay�r dualar”, ço�unlukla günlük ya�am içinde kullan�lan, bir

ki�i için iyi dileklerin kendisine veya onun g�yab�nda söylenmesi biçiminde

olmaktad�r. Hay�r dualar, görülen bir iyilik kar��s�nda kullan�labildikleri gibi

gelecekle ilgili beklentileri ifade eder veya do�um, evlilik, ölüm gibi hayat�n baz�

geçi� dönemlerinde iyi dilekleri belirtmek için kullan�l�r.

Bazen sorulan bir soruya “evet” cevab�n� veren k�z çocu�una “Efendiye

varas�n.”, erkek çocuklara “Efendi olas�n.” denmesi büyüklerin her zaman küçükler

için iyi �eyler dü�ündüklerinin ifadesidir.

Yukar�da belirtildi�i gibi her iyi hareket bir hay�r dua ile kar��lanmaktad�r.

Bazen s�k�nt�da olan ki�ilere manevi destek vermek için “Allah muinin ola.”,

iyi bir hizmetin veya yard�m�n kar��l���nda “Allah raz� olsun.”, hay�rl� evlat için

“Allah anana babana ba���las�n.”, toplumun ay�plad��� kötü davran��lardan

bahsedilirken “ Allah esirgesin.”, ölünün ard�ndan “Allah rahmet eylesin.” denmesi

dualarda görülen olan iyiye, güzele yöneltmek ve iyiyi, güzeli be�enmek

özelli�inden kaynaklanmaktad�r.

Baz� dualarda Orta Asya kültürünün etkileri görülmektedir. “Ç�ran daima

yak�l� kala.” duas�n�n Yakut Türklerinin evlenme törenleriyle yak�ndan ilgilidir.

Yakutlarda dü�ün töreni sonunda �aman�n duas� bitince gelin oca��n yan�na gelip diz

çöker. Üç parça ya� ile üç parça ç�ray� oca�a atar. Ocak parlay�ncaya kadar üfler.

Sonra k�z�n babas� k�z�n ba��na bir sarma at�p o�lana teslim eder. Bu hay�r duan�n bu

geleneklerle ilgili oldu�u dü�ünülmektedir.2

1 Osman Cilac�, “Dua”, �slam Ansiklopedisi, C. 9, Türkiye Diyanet Vakf� Yay�nlar�, 1992, s. 529. 2 Erol Kaya, “Van Dualar�”, Türk Folklor Ara�t�rmalar�, C. ?, No: 255, 1970, s. 5769.

16

Bu çal��mada dualar�n s�n�fland�r�lmas�nda baz� dualar için kullan�ld���

durum, baz�lar� için ise ele ald�klar� konular dikkate al�n��t�r.

2.1.1 Bir Yere Gidene veya Bir Yerden Dönene

Bir yere giden veya bir yerden dönen ki�ilere, gidenlerin yak�nlar�na söylenen

kal�p sözlerin de az�msanamayacak say�da oldu�u görülmektedir.

Uzak veya yak�n bir yere giden ki�iye yolculu�u boyunca veya oraya

vard���nda iyiliklerle kar��la�mas� için söylenen pek çok kal�p söz vard�r. Bu

sözlerden ortak dilimizde de en çok kullan�lan� "Güle güle” (�çel) (Özergin, TFA)

kal�p sözüdür. Ki�inin mutlulukla gitmesi dile�ini belirten bu kal�p söz "Güle güle

git.” (Özergin, TFA) biçiminde de söylenebilir.

Yolculuklarda bir kaza veya kötü bir olayla kar��la��lmas� ihtimali her zaman

söz konusu oldu�u için yolculukta sa�l�k dileme çok yayg�nd�r. “Gidin sa�l�kla.”

(Fethiye) kal�p sözü de bu kayg�n�n bir ifadesidir.

E�er giden ki�i ayn� yere geri dönmek üzere gidiyorsa “Güle güle gidin, güle

güle dönün.” (Fethiye) denir. “Su gibi gidip gelesin.” (Su�ehri), “Allah güle güle

gitmek, selametle gelmek nasip etsin.” (Bayr�, �stanbul), “Sa�l�kla git, sa�l�kla gel.”

(�çel) (Özergin, TFA) (Van Dualar� II, TFA), “Hay�rl�s� ile gidesin, hay�rl�s� ile

gelesin.” (Özergin, TFA) sözleri de ayn� durum için kullan�l�r.

Yolculu�un kolay ve engelsiz olmas� için “Yol aç�kl��� versin.” (Alanya),

“Yolun aç�k olsun.” (Bayr�, �stanbul) (Özergin, TFA) (Van Dualar� II, TFA), “U�run

aç�k olsun. (�çel) (Van Dualar� II, TFA), “U�urlar olsun.” (�çel) (Özergin, TFA) (Van

Dualar� II, TFA), “Haydi u�urlar olsun.” (Fethiye) veya “U�ur ola.”3 denir.

“Bismilllah ile dü�tüm yola, selam verdim sa�a sola, dört bir yan�m demir

kale, Hazreti Ali yolda��m ola.” (Fethiye) duas� yola ç�kan ki�inin kendi için iyi

yolculuk dile�idir.

3 “U�ur ola.” kal�p sözü eskiden yang�na giden tulumbac�lara da söylenirmi�. (Ayverdi, 3230)

17

Gün içinde i�e veya bir ziyarete gitmek ya da gezmek amaçl� k�sa

yolculuklar�n d���nda uzun süreli veya uzun mesafeli yolculuklar için “Hay�rl�

yolculuklar.” (Özergin, TFA) veya “�yi yolculuklar.” (Özergin, TFA) denir.

Giden ki�inin sa�l���ndan emin olmak için onun can�n� Allah’a emanet etmek

üzere “Allah'a emanet ol.”, “Allah'a emanet olun.” (Fethiye) veya “Allah’a emanet”

(Özergin, TFA) sözleri ortak dilde de çok kullan�lmaktad�r.

Gidilen yerde iyi olaylarla kar��la��lmas� dile�ini belirtmek için “Hayra kar��”

(Alanya) (Özergin, TFA) veya “Gitti�in yolda hay�r göresin.” (Van Dualar� II, TFA)

denir.

Uza�a giden ki�inin geri gelmese dahi orada mutlu ve huzurlu olmas� için

“Yerinde sa� olas�n.” (Alanya) veya “Yerinde sa�olsun.” (Fethiye) denmektedir.

Yolculu�un çabuk geçip bir an önce, gidilecek yere var�lmas� için “Tez

eri�esin.” (Van Dualar� II, TFA) kal�p sözü kullan�lmaktad�r.

“Yola yollad�m seni, yollar yormas�n seni, H�z�r tutsun elinden, bana yollas�n

seni.” (Fethiye) sözü de ölçülü söylenmi� bir söz olup yolun kolayca gidilip

dönülmesi iste�ini ifade etmektedir.

Giden ki�iye tekrar kavu�mak iste�i “Allah, elimize vere.” (Alanya) sözüyle

de ifade edilmektedir.

Yola ç�kan ki�inin de kendisini yolcu edenlere ve ard�nda kalan ki�ilere

söyledi�i kal�p sözler vard�r.

Bir yere giderken helallik alma gelene�inin bir ifadesi olarak “Gidip de

gelmemek var, gelip de görmemek var, gel helâlle�elim." (Fethiye) denir.

“U�urlar olsun.” diyerek kendisini yolcu eden ki�iye “U�run kar�� gelsin.”

(�çel) denmektedir.

“Allah’a �smarlad�k.” ( Türmen, TFA) (Özergin, TFA) kal�p sözü de ortak

dilde en çok kullan�lan sözlerdendir. Geride kalan ki�i için “Seni Allah’a emanet

ediyorum. Her türlü kötülükten o korusun.” dileklerini ifade eden bu sözün yan�nda ,

“Allah’a emanet olas�n.” (Alanya) (Van Dualar� I, TFA), “Allah’a emanet olun.”

(Özergin, TFA), “Allah’a emanet.” (Bayr�, �stanbul), “Rabbime emanet” (Özergin,

18

TFA), “Rabbime emanet olun.” (yola ç�kan) (Özergin, TFA) kal�p sözleri de ayn�

anlama gelmektedir.

“Kal�n sa�l�cakla.” (Özergin, TFA), “Sa�l�cakla kal�n.” (Özergin, TFA) veya

“Kal sa�l�cakla.” (Alanya) (Fethiye) sözü ard�nda kalan ki�iye sa�l�k dilemektedir.

Bu sözle dua eden bir ki�iye kar��l�k olarak “Var sa�l�cakla.” (Alanya) denmektedir.

Bir yak�n�n� yola göndermi� ki�ilere onu teselli etmek veya ona iyi dileklerini

belirtmek için de kal�p sözler kullan�l�r. “Yolcun güle güle gelsin.” (Besni) bu

sözlerden biridir. “Ayr�ld���n�z gibi kavu�as�n�z.” (Gaziantep A�z� II), “Hasretine

kavu�as�n.” (Van Dualar� II, TFA) veya “Allah hasretine kavu�tursun.” (Bayr�,

�stanbul) (Fethiye) (Özergin, TFA) (Van Dualar� I, TFA) sözleri, özlenen ki�iye bir

an önce kavu�ulmas� iste�ini ifade etmektedir.

“Allah kavu�tursun.” (Alanya) (Fethiye) (Özergin, TFA) ( Türmen, TFA)

sözü hem bir yak�n� herhangi bir uzak yere giden için kullan�l�r hem de çocu�u

askere giden anne babaya söylenir.

Uzakta bulunan ki�iye evine kavu�mas� dile�inin belirtmek için “Allah s�lana

kavu�tura.” (Van Dualar� I, TFA) veya “S�lana kavu�as�n.” (Gaziantep A�z� II)

denmektedir.

Uzaktaki bir yak�n� veya askerdeki çocu�u dönenlere “Gözün ayd�n”

(Özergin, TFA) denmektedir.

Eve gelen veya bulunulan ortama daha sonra d��ar�dan gelen ki�iye “Ho�

geldin.” denmesi en çok kullan�lan kal�p ifadelerden biridir. “Ho� geldiniz, sefalar

getirdiniz.” (Özergin, TFA) biçiminde de kullan�lan bu söze kar��l�k olarak, gelen

ki�i de “Ho� bulduk.”, “Ho� bulduk, sefa bulduk.” (Özergin, TFA) veya “Sefada

daim olunuz.” (Özergin, TFA) sözlerini kullanmaktad�r.

Ziyaret edilen yerden ayr�lma s�ras�nda “Yine bekleriz.” sözü de çok

kullan�lan ifadelerdendir. E�er ziyaret edilen ki�i fakir veya dü�kün bir ki�iyse

“Aya��na Kabe sevab� yaz�la.” (Gaziantep A�z� II) veya “Allah ad�m�na bin sevap

yazs�n.” (Fethiye) denmektedir. “Aya��na sa�l�k.” da gelene te�ekkür etme anlam�n�

ifade eder.

19

2.1.2. Ahirette �yilik Dilekleri

Kendisinden iyilik görülen bir ki�i için edilen dualardan bir k�sm� da ahiret

ya�am�nda mutluluk dilemek üzerine edilen dualard�r. Bu dualar genellikle �slam

dininin genel ve bu dinin ahiretle ilgili inançlar�na dayal�d�r.

Cennet ve cehennem üzerine edilen dualar� ki�inin cennete gitmesi ve

cehenneme gitmemesi dile�i olarak ikiye ay�rabiliriz:

Can�n cehennem ate�i görmesin. (Alanya)

Yerin cennet olsun. (Van Dualar� II, TFA)

Mekan�n cennet olsun. (�rakman, TFA)

Allah cennette saray�n� haz�r ede. (Van Dualar� I, TFA)

Cennet hatunu olas�n. (Su�ehri) (Van Dualar� I, TFA)

Cennet makam�n ola. (Van Dualar� I, TFA)

Cennet mekan�n olsun. (Fethiye)

Cennet, mekan�n ola. (Su�ehri)

Cennete gidesice (Sorgun, TFA)

Cennete gidesin in�allah. (Van Dualar� I, TFA)

Cennetin bütün kap�lar� yüzüne aç�k ola. (Van Dualar� I, TFA)

Cennetinle, cemalinle sevinesin. (Erzurum, TFA)

Dura��n cennet olsun. (Fethiye)

Yerin dura��n cennet olsun. (Elçin. 667)

Bu dualar, dua edilen ki�iye cenneti ahiret ya�am�ndaki mekan� olarak

dileyen dualard�r. Burada ayn� zamanda o ki�iye “Cennete gitmeye lay�ks�n.”

anlam�nda bir iltifat vard�r.

Cennet dilemenin dolayl� söyleni�leri de vard�r:

Fadime Anam�za kom�u olas�n. (Erzurum, TFA)

Fatma Anam�za kom�u olas�n. (Su�ehri)

Fatma Anam�za kom�u olas�n. (Van Dualar� II, TFA) dualar� Hz.

Muhammed’in k�z� Hz. Fatma’n�n cennette kom�usu olmay� dileyen dualard�r.

Ayn� biçimde ad aktarmas�yla Hz. Muhammed’e cennette kom�u olunmas�n�

dileyen dualar da vard�r:

20

�ki cihan serverine kom�u olas�n. (Van Dualar� II, TFA)

Öbür dünyada Peygamber Efendimizle namaz k�las�n. (Van Dualar� II, TFA)

Ahirette peygambere kom�u ol. (Fethiye)

Ahrette peygambere kom�u olas�n. (Divri�i)

Peygamber Efendimize kom�u olas�n. (Van Dualar� II, TFA)

Peygamber Efendimizle namaz k�las�n. (Van Dualar� II, TFA)

“Allah seni cehennem ate�inden esirgesin.”(Van Dualar� I, TFA) ve “Can�n

cehennem ata�� (ate�i) görmesin.” (Fethiye) dualar� da ki�inin cennete lay�k oldu�unu

söylemenin bir ba�ka yoludur.

�slam dininde, mah�er günü herkesin toplan�p da dünyada yapt�klar�n�n

hesab�n� verece�i zamanda Hz. Muhammed’in kullar�n suçlar�n�n ba���lanmas� için

arac�l�k edece�i inanc�na dayal� olarak ki�iye ahirette peygamberin �efaatini dileyen

dualar bulunur:

Allah, peygamber senden raz� olsun. (Van Dualar� I, TFA)

Allah yard�mc�n, peygamber �efaatin ola. (Van Dualar� I, TFA)

Hak Peygamber raz� ola. (Van Dualar� II, TFA)

Di�er dünyaya günahs�z ve iman sahibi olarak gidilmesi ve dolay�s� ile

ahirette mutlu bir ya�am� yani cenneti dileyen dualar da vard�r:

Ahrete yüz akl��� ile varas�n. (Alanya)

Allah seni öte dünyada utand�rmas�n. (Su�ehri)

O dünyan�n da böyle ����� ola. (Van Dualar� II, TFA)

Öbür dünyaya imanla gidesin. (Van Dualar� II, TFA)

S�rat’�4 yel gibi uçur, y�ld�r�m gibi geçir, havuzu kevserden5 içir Yarabbi.

(Gülnar, TFA)

Yarabbi divana eli ba�l�, yüzü kara ç�karmaya. (Erzurum, TFA)

Ahiretle birlikte bu dünyayda da mutluluk dile�ini belirten dualar da �öyledir:

Allah seni o dünyada bu dünyada �en etsin. (Van Dualar� I, TFA)

Allah iki cihanda aziz etsin. (Te�ekkür yerine) (Özergin, TFA)

4 S�rat: �slam inan���na göre, ahirette cehennem üzerine kurulacak olan, müminlerin üstünden kolayca geçerek cennete gireceklerine, kafirlerin ise üzerinden cehenneme dü�eceklerine inan�lan köprü. 5 Kevser: cennette bir nehir veya havuz.

21

Allah iki cihanda aziz eylesin. (Su�ehri)

Allah, dünya ahiret murad�n� vere. (Su�ehri)

Allah, dünyada mekans�z, ahirette imans�z komas�n. (Bayr�, �stanbul)

Allah, iki cihanda yüzünü ak ede. (Alanya)

Dünyada dünya bayl��� 6, ahrette iman selametli�i ver Yarabbi. (Gülnar,

TFA) Dünyada darl�k, ahirette narl�k7 görmeyesin. (Erzurum, TFA)

Dünyada horluk8, kabirde darl�k görmeyesin. (Alanya)

�ki cihanda aziz ol. (Bayr�, �stanbul) (Yozgat)

�ki cihanda muammer9 olas�n. (Te�ekkür yerine) (Özergin, TFA)

�ki cihanda serfiraz10 olas�n. (Van Dualar� II, TFA)

�ki cihanda yüzün ak ola. (Alanya) (Diyarbak�r) (Van Dualar� II, TFA)

�ki cihanda yüzün ak olsun. (Fethiye)

�ki dünyada muammer olas�n. (Van Dualar� II, TFA)

Kabrin ölümden sonraki ya�am�n ilk evresi oldu�u dü�ünülerek kabrin nur ile

dolu olmas� dolay�s�yla ahiret ya�am�n�n da mutlu olmas� dile�ini belirten dualar da

bulunmaktad�r:

Kabri cennet olsun. (Bayr�, �stanbul)

Kabri nur olsun. (Bayr�, �stanbul)

Kabrimi bol eyle, cennetine yol eyle, etraf�n� gül eyle, kokay�m duray�m Yarabbi.

(Gülnar, TFA)

Kabrimi dar eyleme, i�imi gücümü zor eyleme, kabirde beni �a��rma,

zebanileri ba��ma ü�ürme Yarabbi. (Gülnar, TFA)

Kabrin karanl���ndan, cehennemin azab�ndan halâs eyle Yarabbi. (Gülnar,

TFA)

Kabir azab� görmesin. (Bayr�, �stanbul)

Allah seni nur gölünde yat�rs�n. (Ç�rakman, TFA)

Nur içinde yatas�n. (Van Dualar� II, TFA)

Nurlar içinde gark olas�n. (Diyarbak�r)

Yatt���n yer nur, gül gülistan olsun. (�çel)

6 bayl�k: zenginlik 7 narl�k: ate� yeri, cehennem. 8 horluk: hakirlik, baya��l�k, a�a��l�k. 9 muammer: uzun ve mutlu bir hayat sürmek. 10 serfiraz: (serefraz da denir) seçkin.

22

Yatt���n yer nur, gül gülistan olsun. (Van Dualar� II, TFA)

A�a��daki duada ise hem bu dünya hem de ahiret ile ilgili dilekler topluca ard

arda s�ralanm��t�r:

“Cehennem ata��ndan(ate�inden), kabir ezebinden (azab�ndan), kuru

muftandan (bühtan), dü�man �errinden, görünmez kazalardan, görünmez belalardan

sen sakla, sen bekle. Yarlad�can, saklad�can11 gullar�ndan (kullar�ndan) eyle

Allah'�m! S�rat göprüsünden (köprüsünden) g�vrac�k geçivren (geçiveren) gullar�n�n

(kullar�n�n) içinde bulundur, amin!” (Fethiye)

2.1.3. Dinî Bak�mdan �yi Olmakla �lgili Olanlar

Özellikle �slam’�n ve iman�n �artlar�n� yerine getirmekle ilgili olan bu

dualarda ki�iye bunlar� yerine getirebilme imkan� dilenmektedir.

�man� sa�lamak, korumak ve olgunla�t�rmak ile ilgili olarak;

�man ile gitmek nasip ola. (Van Dualar� II, TFA)

�man�n kamil12 ola. (Van Dualar� II, TFA)

Allah iman Kur’an vere. (Van Dualar� I, TFA)

Allah imandan Kur’an’dan ay�rmas�n. (Bayr�, �stanbul)

Allah iman�n� esirgeye. (Van Dualar� I, TFA)

Allah iman�n� kamil ede. (Van Dualar� I, TFA)

Allah sana iman, Kur’an nasip ede. (Van Dualar� I, TFA) dualar�

edilmektedir.

Allah imandan Kur’an’dan ay�rmas�n. (Elçin, 666)

“Ayaklar�n k�bleye eri�e.” (Diyarbak�r) duas�nda da ölen bir ki�inin �slam’�n

kurallar� gere�i gömülürken mezarda ayaklar�n�n k�bleye do�ru çevrilmesine bir

i�aret vard�r. Bu �ekilde gömülmek ki�inin müslüman oldu�unu gösterir ki bu da

“�man ile gitmek nasip ola.” (Van Dualar� II, TFA) duas�yla ayn� anlam gelmektedir.

Daha çok ya�l� veya hasta olan ki�ilerin ölürken iman ile di�er dünyaya

gitmelerini dileyen dualarda da �slam inanc�n�n �artlar� görülmektedir: 11 yarlad�can, saklad�can: korudu�un, saklad���n. 12 kamil: olgun.

23

Allah sana iman�yla gitmek nasip ede. (Van Dualar� I, TFA)

Son nefeste Allah, kelime-i �ahadet13 nasip etsin. (Van Dualar� II, TFA)

Allah son nefeste iman selameti versin. (Bayr�, �stanbul)

Yine �slam’�n be� temel �art�ndan biri olan hacca gitmek de dualarda ki�iye

söylenen dileklerden biridir.

Allah sana hacca gitmeyi nasip ede. (Van Dualar� I, TFA)

Allah, haclara nasip etsin. (Su�ehri)

Ayaklar�n Kabe’ye gitsin. (Gülnar, TFA)

Ayaklar�n Kabe’ye vars�n. (Su�ehri)

Beytullah’a yüz süresin. (Van Dualar� I, TFA)

Hac makam�n ola. (Van Dualar� II, TFA)

Hacca gitmek nasip ede. (Van Dualar� II, TFA)

Hacda ölesin in�allah. (Van Dualar� II, TFA)

Hacca gidesin. (Divri�i)

Hac� olas�ca (Sorgun, TFA)

Hac�lara gidersin in�allah. (Fethiye)

Hac�lara gitmek nasip olur in�allah. (Fethiye)

�slamiyette cuma gününün mübarek kabul edilmesinin “Cuma günü ölesice”

(Sorgun, TFA) biçiminde bir duay� olu�turdu�u görülmektedir. O gün ölmenin ki�iyi

Allah kat�nda yükseltece�i dü�ünülmü�tür.

“Hakk’�n didar�n� göresin.” (Van Dualar� II, TFA) duas� da iman bak�m�ndan

çok güçlü ve yüce bir yerde olma dile�idir.

2.1.4. Okula Giden Çocu�a Söylenen Dilekler

Okula yeni ba�layan veya okula gitmekte olan çocuklara ba�ar� dilemek için

kullan�lan bu sözlerden ortak dilde en çok kullan�lan� “Allah zihin aç�kl��� versin.”

(Özergin, TFA) (Alanya) duas�d�r. “Zihnin aç�k olsun.” (Su�ehri) duas� da ayn�

anlamda kullan�lmaktad�r.

13 Kelime-i �ahadet, “�ahitlik ederim ki Allah’tan ba�ka ilah yoktur ve yine �ahitlik ederim ki Hz. Muhammed O’nun kulu ve elçisidir.” anlam�na gelen “E�hedü en lâ ilahe illallah ve e�hedü enne Muhammeden abdühû ve resûlüh” cümlesidir. Bu cümleyi söyleyen ki�i müslüman olur.

24

Onlar�n derslerini kolayca anlamalar�n� sa�lamak için ak�l zenginli�i dileyen

“Allah ak�l bayl��� versin.” (�çel) duas� edilir.

2.1.5. Ulu Ki�iler Taraf�ndan Korunmak �le �lgili Dualar

Bu dualarda zor durumda kalan ki�inin yard�m�na yeti�mesi için Allah’tan,

ulu ki�ilerden, manevi varl�klardan yard�m dilemesi vard�r.

“Hak diyende imdad�na Hak yeti�e.” (Van Dualar� II, TFA) ayn� zamanda

minnet de belirtir.

Bu dualarda ermi� ki�iler den yard�m isteme ba�vurulan yollardan biridir:

K�rklara14 kar��as�n. (Besni)

Erenlere, evliyalara kom�u ol. (Fethiye)

Ermi� sofras�nda bulunas�n. (Su�ehri)

Erenler, evliyalar kar��c� ç�ks�n. (Fethiye)

Erenler, evliyalar her türlü kötülü�ün önüne gerilsin. (Fethiye)

Kendisinden yard�m istenen ve hakk�nda pek çok kal�p söz buluna di�er bir

ulu ki�i de “H�z�r”d�r.15

Dar gününde H�z�r Hoca imdad�na yeti�e. (Van Dualar� I, TFA)

Seni H�z�r, kanad�nda saklaya. (Van Dualar� II, TFA)

Haz�rlara, H�z�rlara kavu�. (Fethiye)

H�z�r önüne gerilsin. (Fethiye)

H�z�r yeti�ir in�allah. (Fethiye)

H�z�ra gom�u ol. (Fethiye)

H�z�rlara gavu�ursun in�allah. (Fethiye)

H�z�r Aleyhisselam, yolda��n olsun. (Yozgat)

H�z�r yolda��n ola. (Besni)

Hoca-y� H�z�r imdad�na yeti�e. (Van Dualar� II, TFA)

Hoca-y� H�z�r’� göresin. (Van Dualar� II, TFA)

H�z�rlar elini als�n. (Gülnar, TFA)

�yiler karde�in, H�z�rlar yolda��n olsun. (Gülnar, TFA)

14 Tasavvufta âlemlerin mânen idarecisi durumunda olan k�r ermi� ki�i 15 Âb-� hayat içti�i için ölümsüzlü�e erdi�ine, bereketi temsil etti�ine ve kul s�k��t���nda imdad�na yeti�ti�ine inan�lan, bir görü�e göre peygamber, bir görü�e göre veli olan zat.

25

Nerde darda gelmi�sen Hoca-y� H�z�r orada imdad�na yeti�e. (Van Dualar� II,

TFA)

Hz. Muhammed’in dördüncü halifesi ve amcas�n�n o�lu Hz. Ali’den ve Hz.

Süleyman’dan, meleklerden ve ulu ki�ilerden de yard�m istenmektedir:

Hazreti Ali arkanda olsun. (Van Dualar� II, TFA)

Hazret-i Ali karde�in ola. (Besni)

Sultan Süleyman gibi dünyaya hükmedesin. (Van Dualar� II, TFA)

Sultan Süleyman’�n mührü dilinde olsun. (Van Dualar� II, TFA)

��h Abdurrahman Baba yard�mc�n ola. (Van Dualar� II, TFA)

Ye�il donlu melekler arkan ola. (Van Dualar� II, TFA)

Yetmi� iki bin melek muinin ola. (Van Dualar� II, TFA)

“Yer gök imdad�na gele.” (Van Dualar� II, TFA) duas�nda ise ki�iye tüm

varl�klar�n yard�mc� olmas� olmas�n� dilemek amac�yla ad aktarmas� yoluna

ba�vurulmu�tur.

2.1.6. Devretme Gelene�i Üzerine Dualar

Kökenleri ilkel bir dü�ünceye dayanan devretme gelene�inin insan�n t�pk�

s�rt�nda ta��d��� bir yükü ba�kas�n�n s�rt�na yükleyebilme olana��na sahip oldu�u gibi

hastal�k, dert, üzüntü ve a�r�lar�n� da ba�kas�na veya cans�z varl�klara

yükleyebilece�i mant���ndan ç�kt��� dü�ünülmektedir.16

“Sana gelecek belalar da�lara gitsin.” anlam�ndaki “Kadan17 da�lara gide.”

(Gaziantep A�z� II)

Çok kötü bir olaydan söz edilirken belan�n uzak durmas� için söylenen bu

sözlerde belalar ço�unlukla da�lar, ta�lar, a�açlar gibi ululuk ve güçlülük sembolü

olan varl�klara devredilir:

Evden �rak ulu a�aç dibine. (Alanya) 16. Selçuk Aytar, “Hastal��� Devretme Gelene�i”, Türk Folklor Ara�t�rmalar�, C ?, No: 322, 1976, s. ? 17 . Kada, kaderin Allah taraf�ndan ezelde tayin ve tespit edilen biçimde ve zamanda gerçekle�mesi anlam�na gelen “kaza” sözcü�ünün halk dilinde söylendi�i biçimidir.

26

Ulu da� ba��na, ulu a�aç dibine. (Yund)

Da�lara ta�lara.

Evden �rak, da�lara da�lara (ta�lara) �enlik. (Alanya)

Son örnekte de görüldü�ü gibi “……….ya �enlik” biçiminde kullan�mlar da

bulunmaktad�r:

Da�lara da�lara (ta�lara) �enlik. (Alanya)

Evlere ba�lara �enlik. (Alanya)

Sivas’ta bir hastal�ktan kurtulmak için gök gürlerken yerde yuvarlan�larak

hastal���n yere geçmesi dilenir. Bu s�rada “Derdim, hastal���m yere, yerin kuvveti

bana.” denir.18

2.1.7. Sevdi�ine Kavu�ma �ste�i

Sevdi�i ki�iden ayr� olan bir ki�iye, sevdi�i uzakta olan ki�ilere bir an önce

onlara kavu�abilmeleri için edilen dualarda bu dilek do�rudan dile getirilmektedir:

Allah seni, sevdiklerine kavu�tursun. (Besni)

Allah seni sevdi�ine ba���las�n. (Su�ehri)

Allah seni sevdi�ine kavu�tura. (Van Dualar� I, TFA)

Allah sevdi�ine kavu�tursun. (�rakman, TFA)

2.1.8. �yilik Dileme

Bu dualar ki�inin hep iyilikle, iyi insanlar ve iyi olaylarla kar��la�mas�

dile�ini belirtir:

Hay�rlara kar��as�n. (Su�ehri)

Hay�rlara kar�� gel. (Su�ehri)

Hay�rl� i�lerle kar��la�as�n. (Van Dualar� II, TFA)

Allah hay�rlar versin. (Bayr�, �stanbul)

Allah hay�rl� devlet versin. (Alanya)

18 A. y., s.?

27

Allah hayr�n� versin. (Kalanas, TFA)

Allah hay�rl�s�n� versin. (Fethiye)

Allah, hay�rl�ysa versin. (Fethiye)

2.1.9. Bir Felakete U�ram�� Ki�iye Do�al veya be�erî bir felaketle, bir kazayla kar��la�an ki�iler bu olaydan

korunmak veya böyle bir olayla kar��la�an ki�iye destek olmak için baz� kal�p sözler

kullan�rlar.

"Can�n sa� olsun.” (Alanya) (Özergin, TFA) sözü ortak dilde çokça

kullan�lmaktad�r. Ba�a gelen kötü bir olaydan sa�l�kl� bir �ekilde s�yr�lman�n bir

�eyler kazanmak veya kaybetmekten daha önemli oldu�unun vurgulanmaktad�r. Bu

söz ayn� zamanda “Geçmi� olsun.” anlam�na da gelmektedir.19 “Sa�l�k olsun.”

(Özergin, TFA) (Özergin, TFA) sözü de "Can�n sa� olsun.” ile ayn� durumlar için

kullan�l�r.

Ya�anan, bir kaza ise “Geçmi� olsun.” yerine “Büyük geçmi� olsun.”

(Özergin, TFA), “Kazan�z geçmi� olsun.” (Fethiye), “Kazan�z savu�mu�20 olsun.”

(Fethiye) denmektedir.

S�k�nt�n�n art�k geçti�ini ve rahatlamak gerekti�ini belirtmek için “Gelmi�

geçmi� olsun.” (Fethiye) denmektedir.

E�er ki�i maddi bir kayba u�ram��, mal�n� veya paras�n� kaybetmi�se “Ba�a

gelmesin, mala gelsin.” (Alanya), “Ba��n�za gelecek mal�n�za gelsin.” (Fethiye)

denmektedir.

Ya�anan s�k�nt�dan daha büyük bir felaket ya�an�p da o anda ya�anan

s�k�nt�n�n unutulmas�na sebep olmamas� iste�ini belirtmek için “Allah unutturmas�n.”

(Gaziantep A�z� II), “Allah beterinden saklas�n.” (Alanya) (Özergin, TFA) sözleri

kullan�l�r.

S�k�nt� içindeki ki�iye bu duruma katlanabilme gücü bulabilsin diye “Allah

sab�r versin.” (Özergin, TFA) veya “Allah sana Eyüp Peygamber21 sabr� versin.”

(Diyarbak�r) denmektedir.

19 M. Kemal Özergin, “�stanbul’da Derlenmi� Dilek Sözleri”, Türk Folklor Ara�t�rmalar�, C. IX, No: 268, 1971, s.6145-47. 20 savu�mak: (hastal�k, s�k�nt� vb. için) geçmek, iyi olmak. 21 . Eyüp Peygamber, Kur’an’da ad� geçen ve ba��na gelen dert ve s�k�nt�lara sabretmesiyle me�hur olmu�, ad� dilimizde sab�r timsali olan bir peygamberdir.

28

“Allah, afetinden saklas�n.” (Alanya) kal�p sözü çe�itli kaza ve belalara

u�ram�� ki�ilerin yan�nda genelde zarar verecek iklim ve do�a olaylar� kar��s�nda

kullan�l�r.

“Allah, afetinden saklas�n.” (Alanya) veya “Allah, afetinden yar�lgas�n.”22

(Alanya) sözleri olay olmadan veya bir ba�kas�n�n felaketinden söz edilirken de

kullan�lmaktad�r.

Kötü bir haber i�itildi�inde “Hay�rd�r in�allah” (Fethiye) (Özergin, TFA)

denmesi yayg�n olarak görülmektedir.

Kötü bir olaydan veya ki�iden söz edilirken “Allah, dü�man�ma vermesin.”

(Türmen, TFA) denmesi durumun fenal���n� belirgin olarak ortaya koymaktad�r.

�yi bitmemi� bir i�in ard�ndan teselli olarak “Hay�rl�s� olsun.” (Özergin, TFA)

denmesi ortak dilde s�k rastlanan bir kullan�md�r.

S�k�nt�l� geçen bir günün ard�ndan gece oldu�unda ertesi gün için “Sabah ola

hayrola.” (Özergin, TFA) denmektedir.

Sonu belli olmayan s�k�nt�l� durumlar için “Sonu hay�rd�r in�allah.” (Özergin,

TFA) (Bayr�, �stanbul) veya “Hay�rl�ysa beri, hay�rs�zsa geri.” (öte)(Alanya) denir.

Ya�anan bir felaketin ard�ndan bunun unutulmas�na sebep olacak kadar büyük

ba�ka bir felaket ya�anmas�n diye “Allah unutturmas�n.” ( Türmen, TFA) sözü

kullan�lmaktad�r.

2.1.10. El �le Yap�lan Bir �� �çin

Bu sözler asl�nda te�ekkür etmek için kullan�l�r; ancak te�ekkür edilecek

ki�inin yemek yapmak, resim yapmak, el becerisine dayal� bir e�ya üretmek, bir

müzik aleti çalmak gibi el becerisi ile bir i� yapmas� gerekmektedir.

Bu dualar genellikle i�i yapan ki�inin ellerinin sa�l�kl� olmas� ve bu el

becerisinin devam�n� dilemek �eklide olmaktad�r. A�a��daki örnekler ortak dilde de

en çok kullan�lan örneklerdir:

Ellerin dert görmesin. (Fethiye) (Alanya) (Su�ehri)

Elleriniz dert görmesin. (Fethiye)

Ellerine sa�l�k. (Fethiye)

22 . “Yar�lgamak” sözcü�ü suçunu ba���lamak anlam�na gelen “yarl�gamak” sözcü�ünden de�i�medir.

29

Eline sa�l�k. (Özergin, TFA) (Alanya) (�çel) (Van Dualar� II, TFA)

Elin gözün dert görmesin. (�çel)

“Elin aya��n dert görmesin.” (Alanya) duas� daya�� hak etti�i dü�ünülen

ki�iyi dövene söylenmektedir.

Bir yeri a�r�yan ki�iye iyile�mesi i�in masaj yapan, onu aya�a kald�ran ki�iye

yukar�daki sözlerin yan�nda