tradicionalna arhitektura planinske regeije crne gore i bioklimatizam na primjeru durmitorske kuće

TRADICIONALNA ARHITEKTURA PLANINSKE REGIJE CRNE GORE I BIOKLIMATIZAM NA PRIMJERU DURMITORSKE KUĆE Maj, 2014

UNIVERZITET U SARAJEVU ARHITEKTONSKI FAKULTET |BIOKLIMATSKA ARHITEKTURA 1

SADRŽAJ

APSTRAKT ................................................................................................................................................ 2

UVOD ....................................................................................................................................................... 4

PRIRODNI ASPEKT .................................................................................................................................... 5

RELJEF .................................................................................................................................................. 5

GEOGRAFSKI POLOŽAJ ......................................................................................................................... 7

KLIMA .................................................................................................................................................. 8

VEGETACIJA ....................................................................................................................................... 10

DRUŠTVENI ASPEKT ............................................................................................................................... 11

HISTORIJA .......................................................................................................................................... 11

STANOVNIŠTVO ................................................................................................................................. 12

ARHITEKTONSKI ASPEKT ........................................................................................................................ 13

REGIONALIZACIJA TERITORIJE CRNE GORE U KONTEKSTU GEOMORFOLOŠKIH KARAKTERISTIKA

OBLASTI ............................................................................................................................................. 13

NASELJA ............................................................................................................................................. 14

TIPOLOGIJA SEOSKE KUDE U OBLASTI VISOKIH PLANINA.................................................................. 15

PRIZEMLJUŠA ................................................................................................................................. 16

KUDA NA DELICU ............................................................................................................................ 17

KULE ............................................................................................................................................... 18

KOLIBA ........................................................................................................................................... 19

ELEMENTI SEOSKE ARHITEKTURE ...................................................................................................... 20

ZIDOVI ............................................................................................................................................ 21

KROV .............................................................................................................................................. 22

PRINCIP GRADNJE – KONSTRUKCIJA ................................................................................................. 23

REFERENTNI PRIMJER ........................................................................................................................ 25

SITUACIJA ....................................................................................................................................... 25

TIP KUDE I OSNOVNE KARAKTERISTIKE ......................................................................................... 26

DISPOZICIJA ................................................................................................................................... 28

FASADE .......................................................................................................................................... 29

ZAKLJUČAK ............................................................................................................................................. 31

LITERATURA ........................................................................................................................................... 33

POPIS CRTEŽA I SLIKA ............................................................................................................................ 34



APSTRAKT

Ključne riječi: bioklimatska arhitektura, Crna Gora, Durmitor, durmitorska kuda, kamen, drvo,

poljoprivreda, turizam

Traganje (redefinisanje) za graditeljskim izrazom (principi) u svrhu održivog razvoja iznova se

vradamo upravo tradicionalnom graditeljstvu. Narodna arhitektura uvijek je nastajala kao odgovor,

koji je neminovan i logičan, u prvom redu na integrisane uticaje prirodnih karakteristika određenog

mjesta na kojem nastaje i njegove posebnosti. Visoka etika tradicionalnog graditeljstva vidljiva je kroz

odgovorno raspolaganje resursima mjesta na kojem se gradi - a to je čuvanje resursa i blaga

transformacija energije.

"For all periods, local climate and culture has been constant generators of original ideas of vitality,

and of the continuities of deep human values." [1]

Crna Gora, kao širi geografski okvir koji smo izabrali za naše istraživanje, nas je privukla prvenstveno

zbog svog karakterističnog i šarolikog reljefa, gdje se duž svega 190 km u pravcu jugozapad-

sjeveroistok javljaju velike i oštre razlike u tipovima pejzaža, iskazane u odgovarajudoj regionalizaciji

teritorije. Ova raznolikost pejzaža se manifestuje kroz teritorijalnu i vertikalnu zonalnost vegetacije,

kao izraz izvornog bioklimatizma (nauka o "zakonitom regionalnom rasporedu vegetacije"). Zašto je

za nas bitna regionalizacija teritorije, a koja je proistekla iz geomorfološke i klimatske raznolikosti?

Upravo iz razloga što rasprostranjenost karakterističnih tipova gradnje prati i proistekla je iz ove

regionalizacije.

U ovom radu smo krenule od analize koja je zasnovana na prethodnoj identifikaciji i grupisanju

karakterističnih parametara, odnosno svih prirodnih uticaja (uslovi, uzroci, pobude) i bioklimatske

parametre - odgovore (posljedice, intervencije).

Prirodne uticaje sačinjavaju faktori podneblja na određenoj lokaciji: klima, tlo, reljef, vode, vegetacija.

Bioklimatske parametre – čine graditeljski odgovori i na nivou naselja i na nivou kude: izbor lokacije,

orijentacija, prilagođavanje topografiji, organizacija prostora, materijali i konstrukcije i konačno

tipologija kude i naselja.

Predmet našeg istraživanja jesu odgovori anonimnog narodnog graditelja kao rezultat procesa

prilagođavanja u kojem su ublaživani negativni, a pospješivani pozitivni uticaji lokacije. Poseban

akcenat ovog rada jeste identifikacija i tumačenje međusobne uslovljenosti određenih prirodnih

faktora i odgovarajudih graditeljskih rješenja.

Uže područje istraživanja jeste lokacija planinskog masiva Durmitora i njegova okolica. Polje

istraživanja jeste tradicionalna durmitorska kuda, kao karakterističan primjer seoske kude planinske

regije Crne Gore. Bit de govora o različitim tipovima ove kude, materijalizaciji, konstrukciji, dispoziji i

na kraju funkciji.



ABSTRACT

Keywords: bioclimatic architecture, Montenegro, Durmitor, bioclimatic architecture , Montenegro,

Durmitor, durmitor house, stone, timber, agriculture, tourism

Tracing ( redefining ) for architectural expression ( principles ) for the purpose of sustainable

development we go back in past, to redescover traditional construction . Traditional architecture has

always evolved as a response, which is inevitable and logical, primarily to the integrated effects of

the natural characteristics of the places on which they are made and its special features. High ethics

of traditional architecture can be seen through the responsible disposal of resources of the location -

and that is what represent preservation of the resources and slight transformation of energy .

" For all periods , local climate and culture has been constant generators of original ideas of vitality ,

and of the continuities of deep human values . " 1

We were attracted to Montenegro, as broader geographic framework that we have chosen for our

study, primarily because of its distinctive and colorful reliefs, where all along the 190 km in the

southwest-northeast, appear large and sharp differences in the types of landscape, as expressed in

the relevant territory regionalization . The diversity of the landscape is manifested through territorial

and vertical zones of vegetation, as an expression of the original bio-climate (the doctrine of

"legitimate regional distribution of vegetation").

Why is it important for us regionalization of the territory, which has derived from the

geomorphological and climatic diversity? Precisely because the distribution of typical types of

construction follow and derive from this regionalization.

In this paper, we started from the analysis, which are based on previous identification and grouping

of characteristic parameters, ie all natural influences (conditions, causes, motives) and bioclimatic

parameters - responses (consequences, intervention).

Natural influences are constituted of factors of the specific location: climate, soil, relief, water and

vegetation . Bioclimatic parameters - make architectural responses to the settlement level and at the

level of the house: the choice of location, orientation, adjusting the topography, the organization of

space, materials and construction, and finally typology of houses and settlements .

The subject of our study are the responses of anonymous folk builders as a result of the adjustment

process in which negative sides of the location are moderate and positive impacts emphasised. A

special emphasis of this research is the identification and interpretation of interdependency upon

certain natural factors and appropriate architectural solutions .

The smaller scale of research is the location of Durmitor massif and its surroundings . Field research

is durmitor's traditional house , as a typical example of a rural house of mountainous regions of

Montenegro . We will also talk about the different types of houses, material, construction,

disposition and at the end of the function.

1 Cook J., The Post-Industrial Culture of Regionalism, Proceedings of the International Conference on Passive

Solar Architecture - PSA'88, Bled Ljubljana, 1988., pp. 1-8.



UVOD

„Narodno, tradicionalno graditeljstvo nije stil nego je pogled na svet i na život, na prirodu i na duh

mesta, stav prema životnim procesima i materijalima, prema podneblju i autentičnosti.“ 2

Objekti koji su nastali u dosluhu sa prirodom tvore jedan uravnotežen ekološki životni ritam i poštuju

klimatske i topografske odlike ali i duh mjesta (genius loci).

Arhitektura koja je prilagođena prirodnim uslovima osim što poštuje odnos ljudskog staništa prema

klimatskim uslovima, ona uvažava i sve ostale prirodne elemente. U širem kontekstu podrazumjeva i

prirodan način života (bez stresa, sa mjerom, u skladu sa prirodnim potrebama...), jer je čovjek prije

svega dio prirode. Svojim intervenisanjem u okviru prirode čovjek ne bi smio da narušava određene

prirodne odnose, ved bi trebalo da im se prilagođava.

Često kao pristup riješavanju problema na koje nailazimo, tragamo za novim riješenjima, pa tako u

arhitekturi tražimo nove nadine korištenja prirodnih resursa i otklanjanja brojnih ekoloških problema

ili usavršavanju elemenata građenja i opremanja objeakta. Sa druge strane, primjedujemo povedan

porast interesovanja za tradicionalne građevinske materijale i stari način građenja, te samim tim za

zaboravljenim regionalnim identitetom i kulturnim naslijeđem.

Bioklimatska arhitektura je odavno prisutna u građevinarstvu na cijeloj planeti. Ona se čak može

sagledati i u prirodnom okruženju, kroz graditeljske sposobnosti ptica, životinja i insekata. Lokacija

staništa, njegova dostupnost, materijal, način građenja, orijentacija, zaštita, bezbednost i ugodnost

su postignuti na način koji je u potpunom skladu sa prirodnim okruženjem.

Jedan od najznačajnijih uticaja na bioklimatsku arhitekturu je makro klima regije u kojem je objekat

izgrađen. Objekti u hladnim podnebljima uvijek imaju visoku termalnu masu ili značajne količine

izolacije. Oni su obično zatvoreni kako bi se spriječio gubitak toplote, a otvori kao što su prozori,

imaju tendenciju da budu manji ili da ne postoje. Objekti u toplijim krajevima, teže da imaju lakšu

konstrukciju, i da omogude ventilaciju.

Materijal, od kojega je građen objekat, je u uskoj vezi sa njegovom dostupnošdu u okolišu u kojem se

objekat gradi. Područja bogata drvedem de koristiti drvo za gradnju a isto važi za kamen.

Bioklimatsko, je skoro po definiciji, održivo, i nede iscrpiti lokalne izvore. Ako nije održivo, i nije

prikladno lokalnom kontekstu, nije ni bioklimatsko.

2 Radovid R, citat o tradicionalnom graditeljstvu



PRIRODNI ASPEKT

RELJEF

Nacionalni park Durmitor geografski pripada jugoistočnim Dinaridima u Crnoj Gori, njihovom reljefno najkompleksnijem dijelu.

Sl. 1 Geografski položaj np Durmitor na topografskoj karti vgi 1:200.000

Prostor nacionalnog parka “Durmitor” odlikuje dominantna pojava vertikalne raščlanjenosti 60 - 100 m/ha i > 100 m/ha. U pogledu nagiba terena dominiraju površine sa velikim nagibima. Prostori sa nagibima vedim od 30 stepeni zauzimaju 50 % teritorije nacionalnog parka, a oni sa nagibom do 10 stepeni zauzimaju 35 %. ovo je od značaja za intenzitet erozije i za razvoj pojedinih oblika erozije. Sa hipsometrijskog aspekta preovlađuju tereni između 1200 i 1600 m nadmorske visine, koji zauzimaju 50 % teritorije np, što predstavlja karakteristiku mladog reljefa sa starim površima i kanjonskim dolinama. Veda je zastupljenost viših terena nego nižih, što znači da planinski prostori imaju vede rasprostranjenje od kanjonskih. Dinarski pravac pružanja planinskih grebena za posljedicu ima da 22 % prostora np ima sjeveroistočnu ekspoziciju, a 20 % jugozapadnu. Južnu, jugoistočnu i jugozapadnu ekspoziciju ima 37% teritorije parka, a istočnu i zapadnu 17 %. 3

3 Inovirana stručna podloga - studija izvodljivosti za reviziju granica nacionalnog parka Durmitor; Zavod za zaštitu prirode

Crne Gore; rukovodilac projekta: dr Zlatko Bulid; Podgorica, decembar, 2012. godine



Prostor nacionalnog parka „Durmitor” i Durmitora u širem smislu odlikuju izuzetne i specifične osobine reljefa kakve se rijetko mogu sresti i na prostoru balkanskog poluostrva pa i Evrope u cjelini. Predstavlja najmarkantniji dio Dinarida, a osim brojnih i atraktivnih planinskih vrhova i grebena posebnu specifičnost ovog prostora predstavljaju grandiozne kanjonske doline rijeka Tare i Pive i njihovih pritoka Sušice, Drage, Komarnice, Vaškovske rijeke, Selačke rijeke, Grabovice i drugih. Površi kao što su jezerska i druge predstavljaju sponu između planinskih skupina i kanjonskih dolina. Na površima su formirane raznovrsne vrtače, uvale, doline, polja itd; a formiran je i veliki broj veoma raznovrsnih i bogatih elemenata tipičnih za karst odnosno holokarst po čemu je i ovo područje a i Crna Gora u cjelini prepoznatljiva. Vertikalna razlika između najnižih i najviših djelova Durmitora je preko 2000 m. Savremeni kraški reljef je sastavljen iz morfoloških elemenata koji su u vedoj ili manjoj mjeri pretrpjeli izmjene koje su posljedica hladne, visokoplaninske klime. U najnižim dijelovima Durmitora dominiraju subkutane ili šumske škrape. Nastaju u zoni šuma gdje oblik i veličina ne zavise samo od kraškog procesa ved u najvedoj mjeri od biogenih procesa vezanih za korijenov sistem. Subkutane škrape nalaze pod direktnim dejstvom atmosferilija, tek pošto se odnese pedološki sloj. Taj proces prvo započinje uništavanjem šumskog pokrivača, što se najčešde vezuje za ljudsku aktivnost. Krčenje šuma na račun širenja pašnjaka znatno je spustilo gornju šumsku granicu i omogudilo pojavljivanje subkutanih škrapa na topografskoj površini. Od mikrokraških oblika treba spomenuti vrlo rijedak tip škrapa, a to su kljunaste škrape.4

Sl 2 Prikaz kamenovitog reljefa; Sl 3 Prikaz krečnjačke plaže uz planinsko Crno jezero; Sl 4 Pogled prema snijegom

pokrivenim vrhovima na putu ka Durmitoru (Photo: Dobrinjid Ilda i Dizdar Sanela)





GEOGRAFSKI POLOŽAJ

Planina Durmitor nalazi se u zapadnom dijelu Balkanskog poluostrva, pripada zapadnoj zoni mlađih

vjenačnih planina, dinarske grupe. Nalazi se u jugoistočnom dijelu Dinarida, a u sjevernom dijelu Crne

Gore. U širem smislu pripada slivu rijeke Drine, a u užem predstavlja razvođe između rijeka Tare i

Pive. Durmitor predstavlja jedinstvenu i jasnu morfološku cjelinu koju okružuju visoke kraške površi

visine od 1400 do 1600 m. n.v. Linija kontakt površi i planinske mase predstavalja morfološku granicu

Durmitora. Ona se jedino u sjevernom dijelu planine spušta do 1100 m n.v, do basena Sušičkog

jezera. Najviši dijelovi planine prelaze visinu od 2400 m n.v. (Bobotov kuk 2522 m n.v.), odnosno viši

su od okolnih površi od 900 do 1100 m. Ovako definisana planina Durmitor ima površinu od 123

km2.5

Sl 5 Geografski položaj Dumitora unutar Crne Gore





KLIMA

Za šire područje Žabljaka može se redi da ima planinsku klimu koja je u određenim situacijama modifikovana kontinentalnim tipom i maritimnim tipom. Područje Žabljaka je veoma specifična zona do koje dopire visinski uticaj maritimne-Jadranske klime. U ovoj oblasti i pored njene kontinentalnosti, tokom jesenji, snažno se osjeda maritimni uticaj definišudi godišnji režim padavina koji više odgovara maritimnom tipu, a manje klasičnom kontinentalnom tipu. Tokom godine postoje dva maksimuma (jesenji i proljedni) padavina od kojih je jesenji naglašen. Od klimatskih parametara najznačajniji su režim padavina, režim temperature, vlažnost, insolacija i sniježni pokrivač. Velike sniježne padavine i dužina trajanja perioda sa sniježnim pokrivačem, od fundamentalnog su značaja za ocjenu klimatskih resursa ovog prostora. Temperature vazduha su izuzetno povoljne za održavanje pozitivnog bilansa odnosno da procesi produkcije vode budu uravnotežene sa procesom isparavanja. Jedan dio, vedi planiski predjeli oko 2000m, imaju srednju godišnju temperaturu koja je ispod nule, pa shodno utvrdjenim kriterijumima ova područja imaju ledeni tip klime. Temperatura vazduha Srednja godišnja temperatura vazduha iznosi 5.3ºC. Najtopliji mjesec je august sa srednjom mjesečnom temperaturom od 14.3ºC, a najhladniji je januar sa -3.8ºC. Maksimlano najtopliji mjesec je avgust sa 18.0ºC, a maksimalno najhladniji mjesec je februar sa -9.4ºC. Oscilacije srednjih mjesečnih temperatura su oko ±2ºC. Najmanje oscilacije imaju juni i juli mjesec, a najvede oscilacije imaju februar i mart mjesec. Ekstremne temperature su značajno iznad i ispod prosječnih. Apsolutni maksimum je tokom avgusta mjeseca i iznosi 31.3ºC, a tokom februara mjeseca je 16.1ºC. Apsolutno minimalne temperature kredu se od 0.4ºC tokom avgusta do -26.4ºC tokom januara mjeseca. Prosječne minimalne temperature su nešto vede i kredu se od 3.4ºC tokom jula mjeseca do -18.5ºC tokom januara. Vede planinske oblasti nadmorske visine oko 2000m imaju srednju godišnju temperaturu vazduha ispod 0, oko 0ºC i do -2ºC. To znači da pojedine oblasti Durmitora imaju ledeni tip klime. Vlažnost i insolacija Područje Žabljaka ima relativno visoke vrijednosti relativne vlažnosti, što ukazuje na činjenicu da se radi o području sa konstantno visokom produkcijom vlage. Sam prirodni ambijent, veliki broj jezera, potvrdjuje činjenicu da je produkcija vlage mnogo dominantniji parametar u odnosu na disipaciju vlage. Prosječne mjesečne vrijednosti relativne vlažnosti kredu se od oko 70% do 83%. Karakteristično je da tokom godine prosječna mjesečna relativna vlažnost ne pada ispod 50%. Trajanje sijanja sunca u časovima je jako promjenljivo sa izraženim oscilacijama tokom godine. Insolacija u zimskom periodu je jako mala i prosječno se krede oko 2 do 4 časova dnevno. U toplijem dijelu godine insolacija se povedava na oko 13 do 15 časova dnevno. Insolacija tokom ljetnjih dana veda je za oko 3 puta od insolacije tokom zimskih dana. Velika vrijednost standardnog odstupanja ukazuje na veliki stepen oblačnosti u pojedinim danima, što i jeste karakteristika ovog kraja.6





Padavine Sa aspekta identifikacije klimatskog tipa, padavine su jedan od najznačajnijih parametara. Prosječna godišnja količina padavina krede se oko 1458mm. Relativno godišnje kolebanje iznosi oko 9% u odnosu na godišnju količinu. To znači da razlika izmedju najkišnijeg i nasuvljeg mjeseca iznosi oko 9% od prosječne godišnje količine. Ovo je prilično visoka vrijednost za relativno godišnje kolebanje i ukazuje na postojanje izrazito kišnog perioda tokom godine. Najkišniji mjesec je novembar sa 213 mm što je oko 14% od godišnje količine. Period sa najmanje padavina je jul-avgust, sa oko 83mm mjesečno. Skoro za svaki mjesec može se redi da je „klimatski normalno“ da mjesečna količina padavina bude za 50 % do 70 % veda ili manja od prosječne mjesečne količine padavina. Maksimalne mjesečne količine padavina kredu se oko 168 do 616 mm. Maksimalne dnevne 24h-ovne količine padavina mogu da budu izuzetno velike. Tokom januara mjeseca maksimalna 24h-ovna količina padavina iznosi oko 76% od prosječne mjesečne količine. Tokom avgusta mjeseca, kada su u pitanju padavine lokalnog karaktera, tokom samo jednog dana padne oko 72% od mjesečne količine. Potez Žabljak–Bukovica-Šavnik raspolaže izuzetnim kišnim potencijalom. Snijeg Količina snijega je jako bitna sa aspekta ekonomsko-komercijalne eksploatacije ovog resursa. Područje Žabljaka ima izuzetno povoljnu klimatsku sliku sa aspekta količine snijega. Samo tokom dva mjeseca godišnje, jula i avgusta, ne postoji sniježni pokrivač. Tokom perioda decembar-mart pojava snijega je sasvim uobičajena pojava. U ovom periodu pojava snijega je klimatska normala. Prosječni datum početka perioda sa sniježnim pokrivačem je 16. septembar u višim predjelima, a 16. oktobar u nižim predjelima. Prosječan datum kraja perioda sa sniježnim pokrivačem je 16. jun u višim predjelima, a 16. maj u nižim predjelima. U najvišim predjelima u kojima vlada ledeni tip klime, naročito na neosunčanim stranama i uvalama, sniježni pokrivač u obliku lednika zadržava se i u najtoplijem periodu godine sa postepenim otopljenjem. Pojedini izolovani lokaliteti imaju sniježne lednike i tokom čitavog ljeta i dočekaju nove sniježne padavine.7

Sl 6 Durmitor zimi ((Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda- 14. Mart 2014.)



http://www.visit-montenegro.com/sicg/data7/images/montenegro_0019_layer_16.jpg



VEGETACIJA

Predjeli Durmitora, privredno bazirani na turizmu i poljoprivredi, sačuvani su od štetnih uticaja

moderne civilizacije, a zbog ljepote i neokrnjenosti, rijetko su i autentično djelo prirode. Durmitor van

zimske sezone prekrije 1.500 vrsta raznog bilja - 150 vrsta ljekovitog bilja, preko 40 vrsta jestivih

gljiva, sacuvane pojedine vrste tercijalne flore iz ledenog doba. Veliki dio kanjona Tare obrastao je

pojedinim stablima četinara, a među njima posebno mjesto zauzima crni bor, posebno onaj koji se

pričvrsti žilama za kamen-liticu i nadnese se nad ambis. Najpoznatiji lokalitet gdje crni bor izgrađuje

prašumsku zajednicu nalazi se u kanjonu, na mjestu zvanom crna poda - proglašen za strogi prirodni

rezervat. Tu su borovi visoki i do 50 metara, a dosežu starost i do 400 godina.8

Sl 7 i Sl 8 Crna poda Durmitor; šuma crnog bora (http://images.nationalgeographic.com/wpf/media-live/photos/000/185/cache/durmitor-tara-canyon_18538_600x450.jpg)



http://images.nationalgeographic.com/wpf/media-live/photos/000/185/cache/durmitor-tara-canyon_18538_600x450.jpg




DRUŠTVENI ASPEKT

HISTORIJA

Najstariji poznati stanovnici koji su naseljavali oblast Durmitora bili su Kelti, zatim ilirska plemena

Pirusti i Autarijati koji su živjeli u dolini Tare (pretpostavlja se da je Tara po njima dobila ime).

U rimskom periodu, krajem III i početkom IV v. n.e. ovo područje se nalazilo u sastavu provincije

Prevalis. Doline rijeka Pive i Tare u VII vijeku naseljavaju slovenska plemena. Od x do xv vijeka šire

područje Durmitora, u sastavu Duklje i Nemanjidke države, doživljava veliki uspon, razvija se

rudarstvo, grade se manastiri i utvrđeni gradovi.

Krajem xv vijeka Durmitorski kraj osvajaju Turci. Uprkos čestim otporima i bunama, u kojima su se

naročito isticali Šaranci i Jezerci, Turci vladaju do 1878. godine. U balkanskim ratovima i prvom

svjetskom ratu, borci Durmitora dali su značajan doprinos oslobođenju, ne samo svog kraja, ved i

drugih djelova Crne Gore.

Veliki je značaj ovog područja u narodno-oslobodilačkom ratu i revoluciji 1941-1945. godine.

Durmitorska partizanska republika, koja je egzistirala od oktobra 1941. do juna 1942. godine, bila je

najveda revolucionarna vlast na oslobođenoj teritoriji tadašnje jugoslavije.9

Za porijeklo naziva Durmitor postoje dvije pretpostavke.Prema prvoj pretpostevci naziv Durmitor je

latinskog porijekla,izveden od latinskog glagola dormire (spavati),što bi označavalo usnulu

planinu.Prema drugoj pretpostavci naziv Durmitor se izvodi iz keltskog jezika odnosno riječi ˝dru mi

tore˝ što bi značilo planina bogata vodom.

Sl 9 Skijanje na Durmitoru 1940. godine; Sl 10 Žabljačani na okupu na Crnom jezeru (http://www.skijanje.rs/istorija/razvoj-

skijanja-u-okruzenju/istorija-skijanja-na-durmitoru/#!prettyPhoto)

9 Izvor informacija: http://www.nparkovi.me/sajt/np-durmitor/kultura/istorija

http://www.skijanje.rs/istorija/razvoj-skijanja-u-okruzenju/istorija-skijanja-na-durmitoru/#!prettyPhoto




STANOVNIŠTVO

Stanovništvo sa ovih prostora pripada, po Jovanu Cvijidu, dinaridskom tipu čovjeka. On konstatuje:

“to su ljudi od snage i modi, mahom vrlo visoki, vitki, elastični, nikada gojazni, lica pun izraza, jakih

jagodica, sokolovih očiju, najljepši soj balkanskog poluostrva“.

„Teška vremena, kao i teški uslovi života, tjerali su narod, koji je živio ovdje, na vječitu borbu, borbu

sa prirodom, pokušavajudi da je pobijede, koliko je to mogude i učine je svojim saveznikom. Ta vječita

borba, dovela je do toga da su samo najjači ostajali, tako da su migracije stanovništva velike. Oni koji

su ostajali i ostaju, potvrđuju pjesničku misao da se iz kamena rađa samo ono što je tvrđe od njega,

kao i to da je kamen ljudska kolijevka, a planina gospodska stolica. Takvi su i durmitorci, ljudi gorštaci,

tvrđi od kamena i jači od planine, koja ih je sačuvala i uvijek spremni da brane svoj kamen, kao nešto

najvrijednije.“10

Sl 11 Lokalno stanovništvo Durmitora; čuvanje ovaca; Sl 11a Ručno rađene prostirke sa geometrijskim motivima inspirisanih

biljnim svijetom (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

10

Jovan Cvijid - uvaženi srpski geograf, predsednik Srpske kraljevske akademije, rektor Beogradskog univerziteta

Izvor informacije: http://ekozona.wordpress.com/zabljak/

http://ekozona.wordpress.com/zabljak/



ARHITEKTONSKI ASPEKT

REGIONALIZACIJA TERITORIJE CRNE GORE U KONTEKSTU GEOMORFOLOŠKIH

KARAKTERISTIKA OBLASTI

Tri oblasti u okviru teritorije Crne Gore koje su prepoznatljive po prirodnim, kao i određenim kulturološkim odlikama. Osnov (glavni aspekt, kriterijum) zoniranja: geomorfološke karakteristike oblasti. Oblasti prepoznatljive po prirodnim i kulturološkim karakteristikama: I Primorje (Južni region) II Karstna oblast sa Zetsko-Bjelopavlidkom ravnicom (Centralni region) III Oblast visokih planina i riječnih dolina (Sjeverni region)11

Sl 12 regionalizacija teritorije crne gore u kontekstu geomorfoloških karakteristika oblasti (Arhitektonski atlas Crne

Gore/Architectural atlas of Montenegro; Njemačka tehnička saradnja; Oktobar | 2006 |str.9)

11 Arhitektonski atlas Crne Gore/Architectural atlas of Montenegro; Njemačka tehnička saradnja; Oktobar | 2006 |str. 9



NASELJA

Osnovnu karakteristiku ruralnih naselja u oblasti visokih planina i kanjona predstavlja razbijeni tip

sela - kude sa pratedim objektima (seoska domadinstva) situirane na vedim međusobnim

rastojanjima, što znači da se ne može govoriti o nekim posebnim pravilima grupisanja kuda. U okolini

Žabljaka, nalazi se veliki broj sela i njihova starost je veoma različita. Neka od durmitorskih sela

postoje vjekovima, dok su neka kasnije formirana. Naseljenici, koji su formirali ova naselja uvijek su

birali pogodnija i zaklonitija staništa, dajudi, pri tome, prednost prisojnim stranama i zelenim

livadama. Jedan broj ovih sela, formirao se na mjestima gdje su prvobitno bili katuni ili neka stara

naselja. Što se tiče samog stila gradnje, u tom pogledu ima značajnih razlika. Najvedi broj sela je tzv.

“razbijenog” tipa i kude mogu biti dosta udaljene jedna od druge. Ima i sela gdje su kude manje više

blizu jedna drugoj, ali uopšte uzeto, sela i kude su gradjene, bez nekog određenog reda i poretka. U

durmitorskim selima, dosta je čest slucaj da sela dijele na gornje i donje, pa se ona tako i zovu. Donje

selo je, po pravilu, starije selo dok je gornje nastalo vremenom, možda iz katuna ili sezonskih naselja

stanovnika iz donjeg sela. 12

Premda glavnu granu prirodne ekonomije u svim gorskim krajevima predstavlja planinsko stočarstvo,

danas u Dinaridama više nema izrazitih stočara-nomada. Tako se uzgoj stoke u Dinaridima zadržao na

primitivnom stupnju planinskog stočarenja. Stanovi ili katuni su bili sezonska ljetna staništa,

smještena na najvišim površima dinarskim.

Sl 13 Plav Sl 14 Rožaje – Oblasti visokih planina (Arhitektonski atlas Crne Gore/Architectural atlas of Montenegro; Njemačka tehnička saradnja; Oktobar | 2006 |str.18)

12

Arhitektonski atlas Crne Gore/Architectural atlas of Montenegro; Njemačka tehnička saradnja; Oktobar | 2006 |str.18



TIPOLOGIJA SEOSKE KUDE U OBLASTI VISOKIH PLANINA

Zaštitni znak ruralne stambene arhitekture šumovitih planinskih oblasti predstavlja dvodjelna

dinarska brvnara izdužene pravougaone osnove „kuda na delicu“ ili „kuda na magazi“, postavljena

upravno na nagib terena i prepoznatljiva po podrumskoj poluetaži „izbi“ ili „magazi“ nastaloj

podziđivanjem prednjeg dijela kude. Tradicionalna arhitektura ovih predjela prepoznatljiva je po

drvetu, kao osnovnom materijalu zidova i krovnog pokrivača. U cilju izbjegavanja nepsorednog dodira

drveta sa tlom, koristi se kamen, od kojega su izgrađeni zidovi magaze i kameni sokli, na koje se

polažu grede „temeljnjače“. Najmarkantniji tipološki element brvnare je visoki četverovodni krov, koji

se svojim oblikom približava obliku piramide. „Piramida“ krova zajedno sa relativno niskim

„kubusom“ prizemlja, formira veoma skladnu, dobro proporcionalnu cjelinu. Oblikovni efekti brvnare

još su snažniji kada se posmatra grupacija stambenog i pomodnog objekta u okviru jednog

domadinstva. Ponavljanje, ili blago variranje motiva visokih tamnih krovova dovodi do efekta

gradacije. Mogudnosti prostornog razvoja – dograđivanja brvnare ograničene su tradicionalnim

četverovodnim krovom. Dok je dvovodni ili jednovodni krov kamene kude omogudavao tehnički

jednostavnu realizaciju proširivanja kude dograđivanjem, horizontalni gabarit brvnare unaprijed je

bio omeđen površinom osnove krova (što je nametalo prostorni razvoj dijeljenjem unutrašnjeg

prostora).

Uobičajeni oblik katuna – ljetnjeg stočarskog stana je koliba sa niskim zidovima od kamena (do 1,5m),

zidanih u „suho“, i dvovodnim krovom od oblica, pokrivenim slamom ili cjepanom daskom. Neki

arhaični oblici, sa odlikama neolitske kude, registrovani su na Pivi i na Prokletijama. 13

Narodnu arhitekturu karakterišu tipovi seoskih kuda zidane u kamenu, ili građenih od brvana sa kamenom podzidom, sa strmim krovovima pokrivenih ražanom slamom, šindrom, klisom ili šticom. To su kude prizemljuše, kude na delicu, kule i kolibe.

Sl 15 Selo Vrela kod Žabljaka (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

13

Arhitektonski atlas Crne Gore/Architectural atlas of Montenegro; Njemačka tehnička saradnja; Oktobar | 2006 |str.43,45.



PRIZEMLJUŠA

Prizemljuša je najprostija vrsta kude. Gradi se u kakvom pristranku, te joj je zid sa tri strane u zemlji a

samo s jedne, s lica, na zemlji. Obično je "pošivena" slamom; rijetko je "pod šticom" ili "šindrom". U

kudi prizemljuši su skoro uvijek dva odijeljenja: soba i "kuda" ili odžak (pretsoblje). Ognjište je u kudi,

a ped u sobi, i vezani su vratima kroz koja se ped loži.

Tavan prizemljuše može biti preko cijele kude a najčešde je samo iznad sobe. U ovakvim kudama su

živjeli ljudi ali i stoka zajedno, i one liče na drobnjačke staje. Nad sobom je, na tavanu, u pregradi žito

u koševima i ostava, a nad pregradom za konje i goveda je pregrada za ovce. Tavan je vezan za kudu

proskokom (unutrašnje stepenice), a ovce na tavan ulaze kroz vratanca, koja su načinjena na krovu, s

gornje strane, pri dnu strehe. Ako je kuda prizemljuša cijela nad zemljom, onda su na njoj dvoja vrata:

jedna za ljude a druga za stoku, inače su jedna. 14

Sl 16 Prizemljuša na koju smo naišle na putu od sela Vrela ka np Durmitor; objekat je izgledao napušteno i izolirano (Photo:

Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

14

“Naselja i poreklo stanovništva” –Srpska akademija nauka – Odjeljenje društvenih nauka - Beograd 1949. g

Internet izdanje: http://www.rastko.rs/rastko-cg/povijest/stomic-pivljani.html

http://www.rastko.rs/rastko-cg/povijest/stomic-pivljani.html



KUDA NA DELICU

Kuda na delici je stari i omiljeni tip kude. Uzrok tome može biti njena praktičnost u svakom pogledu.

Ona se lako gradi i dovoljno je prostrana te ima odjeljenja i za ljude i za stoku. Ona se može smatrati

kao pravi i čisti tip srpske kude dinarskoga čovjeka.

U kudi na delici ima obično četiri odeljenja: "izba" za krupnu stoku, sa konjušnicom i telečarom;

"soba" nad izbom, za ljude; "kuda", sa ognjištem; i "diler" sa "klijetom", ili "mala soba" sa dilerom.

Ognjište je ispred sobe i ono je uvek na delici, a tako su na delici i diler i klijet. Na izbi su jedna vrata, i

izba je vezana, skalama kroz proskok za "kudu". Na "kudi" su obično dvoja vrata: velika prema jugu ili

istoku i manja suprotno.15

Sl 17 Kuda na delicu na koju smo naišle na putu od sela Vrela ka np Durmitor; objekat je i dalje u funkciji ali samo za

poljoprivrednu djelatnost – sa desne strane je izgrađen novi stambeni objekat (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14.

Mart 2014.)

15






KULE

Kule su dvospratne kude: donji sprat je "izba", a gornji "kuda". Zidaju se od kamena "u grezi" ili "na

vrste". Na izbi je onoliko vrata koliko domadin ima sinova (zbog deobe), a na "kudi" su obično jedna.

Izba je od kude odvojena tavanicom od podnica, između kojih su "šipila" (ušipljeno). U izbi su, u

jednom djelu, pregrade za ostavu, "prijesjeci" i "ambari", a u drugom pregrade za nodivanje krupne

stoke. Na tavanu su sobe za ljude i "kuda" sa ognjištem. Za ognjište je prosječen tavan radi sigurnosti

od vatre. Negde je ognjište podzidano a negde je usečeno u santrač. Više ognjišta je čerjen o koji se

vešaju verige.

Gornji tavan u kula i u kuda na delici je od šašovaca ili od podnica. Iznad ognjišta i "kude" nema

tavana, no su samo grede i na njima su obično koševi za žito i građa za "lijes". Koševi su loptasta,

malo spljoštenog oblika, gore otvoreni u vidu otsečka, ispleteni od vrbova pruda i iznutra olijepljeni

goveđom balegom da žito ne prolazi kroz "plet". U jedan koš može da stane pet do deset tovara žita, i

ono se u njemu lijepo suši.16

Sl 17 Kula – Selo Njegovuđa kod Žabljaka; (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

16






KOLIBA

Uz kudu stoje ostale zgrade, staja, ambar i vajat, a nekada i koliba te savardak. Koliba se gradi od

jednakog materijala kao i kuda, samo je dimenzija u odnosu na kudu znatno manja. Na uravnjeno

zemljište, kao temelj kolibi se stavi podumjenta ili podvlaka, kako bi se brvna odignu od zemlje da ne

bi trunula.

Sporedne su zgrade: "staje" za ovce, "pojate" za konje i goveda, "plemne" za slamu, plevu i seno,

"kolibe" leti za čeljad i mrs, "savardaci" i "kudarice" za čobane. One su djelom od suvomeđe, djelom

od brvana ili pruda, a pokrivene su obično krovinom, ržanom slamom ili "tarabom". Često i savardake

pošivaju slamom. Opletu oko savardaka od jačega pruda nekoliko pojasova u vidu žioka, pa za njih

prišivaju slamu u rukovetima. Kolibe u katunima vrlo bijedno izgledaju. To su najprostije i

najprimitivnije građene zgrade kod lokalnog stanovništva. 17

Sl 18 Selo Vrela – Koliba na kojoj je vidljivo korito za vodu sa strane (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

17






ELEMENTI SEOSKE ARHITEKTURE

„Durmitorska kuda je kamen na zemlji i drvo na kamenu. Ona je svedene asketske forme sa šindrovim krovom zasječenih zabata ili piramidalnog oblika i po svojim formalnim obilježima pripada širem tipu Balkanske planinske porodične kude. Ali…Durmitorska kuda je i škrinja, nisko sjedenje, ognjište, šporet, mačak pored njega, zvezdana zimska nod, koliba na snijegu, naramak drva, krava u šupi, utjeha… vedar dan, zelena strana, planinsko jezero, svjež planinski zrak, sunčani obronci… Za ovakve kude se često kaže da su samonikle, iznikle iz Mjesta. Pojam Mjesto ovdje treba shvatiti u Hajdegerovskom smislu, kao mješavinu prirode, ljudi, običaja.“18 U tom smislu, durmitorska kuda prepoznaje posebnu psihološku atmosferu intimnosti i zaklona koju pruža. Njenu unutrašnju atmosferu određuje materijal, uglavnom drvo a što se tiče vanjskog izgleda, preovladava skulpturalna jednostavnost i dualitet materijala (drvo, kamen). Dualitet materijala, koja se ogleda u vidu teškog kamenog postamenta- suterena koji vezuje kudu za tlo i lake drvene konstrukcije koja čini gornji nivo stambene jedinice.

Sl 19, 20, 21 - Selo Vrela (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

18

Srđan Tadid- Savremeni izraz tradicionalnih kuda u Crnoj Gori; decembar 2007; Republika Crna Gora; MInistarstvo

turizma I zaštite životne sredine



ZIDOVI

Osnovna struktura zidova zavisila je od lokalnih resursa kvalitetnog drveta, ali je i u neposrednoj vezi sa funkcionalnom podjelom prostora tipične brvnare na prostoriju sa ognjištem „kudu“ i sobu. Isticanje dviju funkcija kroz različite materijale ogleda se u upotrebi kamena kod zidova „kude“ i drveta - brvana i talpi kod zidova sobe, što je istovremeno u skladu sa principom čuvanja drvenih zidova od neposrednog kontakta sa tlom. Izraz ekonomičnije upotrebe drveta predstavljaju bondručne konstrukcije - drveni skelet sa različitim vrstama ispune. Varijante ispune su: „dizma“ - od punog drveta koju čine gredice unutar drvenog skeleta, „čatma“ - obostrano nakovane tanke oblice sa ilovačom ili šljunkom u međuprostoru, i „pleter“ - struktura od pruda upletena oko vertikalnih potki (uglavnom za pomodne objekte). Sve tri varijante bondruka obostrano se malterišu krečnim malterom.19 Zid je u kude "suvomeđa", "greza" ili "na vrste". Po zidu se kod kula i prizemljuša stavljaju iznutra grede "okruglije", a spolja po dvije "vjenčanice", i one se usjeku jedna u drugu. Prostor između okruglija i venčanica zove se "atula". Povrh okruglija i donjih venčanica udaraju se grede za gornji tavan. U venčanice se usecaju rogovi (ključevi), a povrh rogova je sleme. Po rogovima su žioke u razmaku od 80 cm., a spojene su - vezane - sa jednim ili sa dva reda "panta" (pajanta).

Sl 22 Zid od drveta; Sl 23 – Izgradnja Kule u toku, upotreba izvornih materijala, vidljiva debljina zida oko 80 cm - Selo

Njegovuđa kod Žabljaka (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

19

Arhitektonski atlas Crne Gore/Architectural atlas of Montenegro; Njemačka tehnička saradnja; Oktobar | 2006 |str.46.



KROV

Nagib dviju osnovnih krovnih ravni je oko 60° (dužina roga jednaka je 4/5 raspona), a u nižim

dolinskim predjelima je oko 45° (visina krova jednaka je 1/2 raspona). Strmije su uže čeone strane

krova sa nagibom od 80°, čime je smanjena slobodna dužina grebenog roga, a ostvareni su i povoljniji

statički uticaji na spoju rogova i vjenčanice. U okviru sličnih krovnih pokrivača od drveta izdvaja se

šindra, čija geometrija (daske klinastog presjeka pritesane na krajevima) omogudava izuzetnu

otpornost na vjetar i kišu.

Krovovi kuda visoki zbog velikog snijega. Sve prizemljuše i kude na delici imaju obično krov na četiri

vode, a kule mogu biti i sa krovom na dvije vode. Krovovi su od "šinde", "štice" ili ržane slame. Štica

može biti, dvojaka: izgrađena i liči na šindu, i neizgrađena - obična taraba. Krov od ržane slame može

da traje po 30 do 40 godina.20

Sl 24 i Sl 25 Nagib krova kod kolibe i kude na delicu - Selo Vrela (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

20

Arhitektonski atlas Crne Gore/Architectural atlas of Montenegro; Njemačka tehnička saradnja; Oktobar | 2006 |str.46.



PRINCIP GRADNJE – KONSTRUKCIJA

Kod kuda na delici, koje mogu biti od brvana ili zidane, udaraju se po zidu u visini „delice“ umjesto okruglija podvlaknice“ u „dertove“. Povrh ovih usecaju se grede za donju tavanicu pa se povrh njih udari gornja „podvlaknica“. Ako je kuda od brvana, na gornju se podvlaknicu usjecaju direci za brvna, a negdje se brvna sasjecaju u dertove (pot. Dert). Povrh brvana udaraju se vjenčanice i na njih se usjecaju rogovi. Ponegdje se ovake vjenčanice zovu i „atule“.21 Starinska kuda je građena od drveta te su i klinovi na njoj drveni. Osnova kude je uvijek pravilan

paralelogram sa nešto dužom stranicom na pročelju na kojoj se nalaze ulazna vrata.

Kod kuda temelji se stavljaju na tvrdu zemlju, tako da se kopa sve dok se ne dođe do čvrstog tla. Tada

se stave četiri kamena na svaki došak po jedan i to predstavlja podumjentu ili podvlaku. Na

podumjentu se stavljaju brvna, a ispod najnižeg reda podzida se kamenom, obično suhozidnim.

Grede za gradnju kude se obrade odnosno izravnjaju u brvna. Brvna se sasjeku tj. unakrste se, uderte,

na uglovima jedno u drugo pa se takav sasjek slaže na podvalak. Brvna se međusobno utvrđuju

moždanicima, te se maljem sabijaju. Kako u sasjeku brvna stoje poprijeko, takvi unakrsni doškovi se

zovu dert. Na novijim kudama slažu se ispiljea brvna tako da se sastavljaju jedno do drugog, ali se ne

ukrštavaju i tako sljubljeni uglovi zovu se slijepi dertovi. Dertovi su često pokovani daskom, da ne bi

trunuli. Na brvna se stavljaju vjenčanice, u njih se urezuju rogovi, pa se na njih stavlja prokopano

sljeme, a po rogovima se pribiju žioke. Rogovi su utvrđeni pantama, o koje se na tavanu vješa meso

za sušenje. Na žioke stavlja se krov od slame, lube (luba od smrečevine ili jelovine), štice ili šindra

smrčeva, jelova ili lučeva. Stavlja se i štica ili luba, pa se po njoj povezuje slama. Daska se na krovu

uglavnom pribija drvenim klinovima, rijetko kovanim, slama se pritiskuje žiokama i ljemezovima i

uvezuje prudem. Na krovu je otvoren komin, i preko njega se dim odvodi vani. Krov se nadvio nad

kudne strane, te streha brani brvna od kiše i vlage. Pod strehom između krova i vjenčanice ostaju

otvori, atule.

Za sve je kude značajno, da je visina krova jednaka širini kude, te krov može da bude viši od te

konstante, ali nikad niži. Prema tome krov je uvijek strm, kao u svim planinskim predjelima, gdje ima

mnogo snijega. Ako je krov nagnut na četiri vode, za kudu se kaže da je građena na dumu, a krov na

dvije vode je krov na zarožak. Ispod vjenčanice usijeku se u brvno grede za gornji tavan. Vrata su na

kudi uvijek na dužoj strani i to ne u sredini nego na jednom kraju. Obično su na vedim kudama po

dvoja naspramna vrata, koja se rade zbog vjetra. Starinska je kuda uvijek pregradom podijeljena u

dvije prostorije: odžak i sobu. Pregrada je od dasaka zvanih šašavci i ona doseže do tavana, ali nikad

do kudnog sljemena. U odžaku je vatra, ognjište. Iz odžaka se u sobu ulazi vratima postrance od

ognjišta u pregradi. Dok odžak nije nikada tavanjen ni gore ni dolje tj. nema poda nego je sama

zemlja, a soba je na dva tavana. Gornji je tavan obično izrađen u šipila tj. daske su ucijepljene jedna u

drugu, što na donjem tavanu ne mora biti. Vrata su zbijena od dasaka utvrđenih kušacima. Iz odžaka

se u sobu ulazi vratima u pregradi postrance. Prozori su na kudama mali i nema ih mnogo. Obično su

na sobi po dva prozora i još po jedan na „kudi“ pored vrata, prema ognjištu, radi svetlosti. Na

prozorima su stakla ili hartija „pendžerlija“ ili „ondra“ (burag od ovce). Za prozore prorežu se otvori

na brvnima, a zatvaraju se iznutra kapcima u drvenom okviru. Ognjište je na odžaku uz pregradu.

21






Redovno je kvadratne osnove, rjeđe okruglo, nabijeno gnjilom za pedalj visine, sa tri strane ograđeno

kamenom, a ponekad je na ognjištu utvrđena ploča od sige za pečenje hljeba. Do ognjišta je u

pregradi otvor i kroz njega se loži vatra u sobi. ...

Kod kuda, koje su građene na padinama, ispod sobe se u zemlju ukopava izba. Izba je uvijek s tri

strane ograđena suhozidinom, kamenim zidom bez žbuke, a može da služi kao ostava za odjedu i

hranu, ali i za smještaj stoke. U izbu se ulazi vratima sa donje strane, ispod kude. Nekada su mjesto

izbe ispod kude izrađivali mutvake, a to su prostorije koje su ukopane ispod sobe u samu zemlju i one

nemaju nikakvih otvora nego se u njih ulazi iz sobe kroz proskok. Mutvak je služio za ostavu

skupocjenosti i novca. Na tavanu iznad sobe se sušilo meso, a tu se se čuvale i drvenarije: grablje,

vile, jaram, saonice, sve što se zove lijes.22

Sl 26 oslanjanje drvenog dijela kude na kameni; sl 27 zid; sl 28 vrata „kude“; sl 29 dotrajali krov prizemljuše Selo Vrela (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

22






REFERENTNI PRIMJER

SITUACIJA

Lokacija referentnog primjera je na putu ka Žabljaku i Durmitoru, selo Vrela. Po svojim

karakteristikama ono spada u ruralna naselja u oblasti visokih planina i kanjona i predstavlja razbijeni

tip sela - kude sa pratedim objektima (seoska domadinstva) situirane na vedim međusobnim

rastojanjima, što znači da se ne može govoriti o nekim posebnim pravilima grupisanja kuda.

Sl 30 Prikaz lokacije objekta sa google mapsa (Maj 2014 godina)

ŽABLJAK VRELA



TIP KUDE I OSNOVNE KARAKTERISTIKE

Referentni primjer je kuda na delicu, stari i omiljeni tip kude. Uzrok tome može biti njena praktičnost

u svakom pogledu. Ona se lako gradi i dovoljno je prostrana te ima odjeljenja i za ljude i za stoku. Ona

se može smatrati kao pravi i čisti tip srpske kude dinarskoga čovjeka.

Južna fasada je svojom površinom najveda i najviše otvorena. Vidljiva je „izba“ (vizuelno to je kameni

dio kude – suteren) sa jednim vratima i dva prozora koja se koristila za krupnu stoku, sa konjušnicom i

telečarom. Iznad „izbe“ u pravilu se uvijek nalazila „soba“ namjenjena za boravak ljudi tj spavanje,

zatim „kuda“ naziv za prostoriju u kojoj se nalazilo ognjište, i „diler“ sa „klijetom“ ili „mala soba“ sa

dilerom. Ognjište je ispred sobe i ono je uvijek na delici, a tako su na delici i diler i klijet. Na izbi su

jedna vrata, i izba je vezana, unutrašnjim stepeništem za "kudu". Na "kudi" se nalaze jedna vrata

orijentisana prema istoku. Izba odgovara veličinom osnovi „kude“, dakle ukopana je.

„Kuda“ je građena od drveta te su i klinovi na njoj drveni. Osnova kude je pravilan paralelogram sa

nešto dužom stranicom na istočnoj fasadi na kojoj se nalaze ulazna vrata.

Temelji se stavljaju na tvrdu zemlju, tako da se kopa sve dok se ne dođe do čvrstog tla. Tada se stave

četiri kamena na svaki došak po jedan i to predstavlja podumjentu ili podvlaku. Na podumjentu se

stavljaju brvna, a ispod najnižeg reda podzida se kamenom, obično suhozidnim. Grede za gradnju

kude se obrade odnosno izravnjaju u brvna. Brvna se sasjeku tj. unakrste se, uderte, na uglovima

jedno u drugo pa se takav sasjek slaže na podvalak. Brvna se međusobno utvrđuju moždanicima, te

se maljem sabijaju. Kako u sasjeku brvna stoje poprijeko, takvi unakrsni doškovi se zovu dert.

Visina krova jednaka je širini kude, te krov može da bude viši od te konstante, ali nikad niži. Prema

tome krov je uvijek strm, kao u svim planinskim predjelima, gdje ima mnogo snijega. Krov je nagnut

na četiri vode, s tim što su dvije krovne površine „zasječene“. za kudu se kaže da je građena na dumu,

a krov na dvije vode je krov na zarožak. Ispod vjenčanice usijeku se u brvno grede za gornji tavan.

Sl 31 Prikaz objekta – Selo Vrela kod Žabljaka ((Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)



Sl 32 Prikaz unutrašnjosti objekta – Evidentno je da se objekat više ne koristi za stanovanje ved kao ostava priručnog

materijala za obavljanje poljoprivrednih poslova



DISPOZICIJA



FASADE



ZAKLJUČAK Arhitektura koja je prilagođena prirodnim uslovima osim što poštuje odnos ljudskog staništa prema klimatskim uslovima, ona uvažava i sve ostale prirodne elemente. U širem kontekstu podrazumjeva i prirodan način života (bez stresa, sa mjerom, u skladu sa prirodnim potrebama...), jer je čovjek prije svega dio prirode. Svojim intervenisanjem u okviru prirode čovjek ne bi smio da narušava određene prirodne odnose, ved bi trebalo da im se prilagođava. Sklad u odnosu oblika tradicionalnih kuda i oblika (i silueta) tla smo posmatrale kao određenu simbiozu. U tom smislu, ovaj odnos je bliska i dugotrajna interakcija dvaju organizama (jer objekat simbolično možemo posmatrati kao organizam), zbog koristi ali i svojevrsne ravnoteže cjelokupnog ekosistema. Ruralnu arhitekturu i na nivou naselja i na nivou kude prevashodno određuje utilitarnost, dok je čisto estetska namjera rijetka. Slojevite korelacije u domenu praktično - estetsko imaju ishodište u praktičnom, tako da je ono što se ističe kao likovno i estetsko samo posljedica logičnog razmišljanja i iskustva. Za ilustraciju može poslužiti zapažanje da narodni neimar pristupa ukrašavanju konstrukcije, ali gotovo nikad konstruisanju dekoracije. Taj naglašeni funkcionalizam čini narodnu arhitekturu izrazito bioklimatskom, s obzirom da je i sama bioklimatska arhitektura primarno funkcionalistička. Funkcionalni koncept, konstrukcija, oblikovanje cjeline i detalja, odnosno sve faze u graditeljskom postupku narodnog graditelja, od izbora lokacije i položaja kude na terenu do detalja strehe i otvora, podliježu strogoj logici i funkcionalnim zahtjevima. Kroz dugotrajni proces usavršavanja i selekcije formirani su određeni obrasci kojima se operiše u stvaranju arhitekture, što je rezultiralo jednostavnim i praktičnim rješenjima (kao da drugačije i ne može biti), a istovremeno i odgovarajude estetskim. Ovi kvaliteti ostvareni su i kod variranja rješenja u okviru jednog tipa kude, pri čemu se javlja mnoštvo sličnih, ali ne i ponovljenih rješenja. Bioklimatsko planiranje i projektovanje sa pečatom regionalizovane tradicije pruža šansu za ostvarivanje (harmonizovane) sinteze graditeljskih odgovora na naizgled suprotstavljene zahtjeve uslova sveukupnog konteksta i savremene tehnologije.23 Uvažavajudi činjenicu da primjena bioklimatske rekonstrukcije u velikoj mjeri zavisi od veličine, odnosno nivoa koncentracije naselja (јеr naselja vede koncentracije karakterišu brojnija i kompleksnija ograničenja, proistekla iz krutosti prostorne matrice i preizgrađenosti), smatramo da je ambijentiranje u turizmu pogodna oblast za prvi korak u tom pravcu. Bioklimatski koncipirana turistička naselja, kao pilot projekti ili "simulacijski modeli", treba da posluže provjeri bioklimatskih koncepcija i formi, zasnovanih na onim tradicionalnim obrascima koji su se dokazali kroz vrijeme. Za (bioklimatsko) ambijentiranje posebno su interesantni stariji razvojni oblici regionalnih tipova kude, određeni oblici privremenog stana i manjih objekata seoske ekonomije, kao i oblici utvrđenog stana - kule, u kojima je sadržan viši stepen tipološke autohtonosti i čistija obilježja graditeljskog jezika određenog područja. Jedan od problema pred kojima se durmitorska kuda nalazi jeste izloženost riziku da podlegne promjenama koje idu sa socio-produktivnim promjenama koje su označile kraj poljoprivrednog društva. Danas su uglavnom podsjetnik za turiste kao „folklorni spomenik“. Zato je najvažnije da se otkriju, dokumentuju i analiziraju takvi primjeri, da se probudi generalna svijest javnosti o njihovom značaju, tako što de problemi biti prezentovani javnosti, kroz publikacije ili organizirane posjete. Osnovni princip zaštite durmitorske kude može biti ponovna upotreba za djelatnosti kojima su bile izvorno namjenjene. Iz tog razloga, treba raditi na poticanju poljoprivredne

23

Vuksanovid D., Tradicionalna arhitektura Cme Gore i bioklimatizam, Monografija, Zadužbina Andrejevid, Beograd, 1998



aktivnosti. Upotreba durmitorske kude za potrebe vezane uz poljoprivredu, de poštovati njihov identitet i sačuvati tradicionalni ruralni karakter područja. Osim toga, se mogu koristiti i kao kulturalni spremnici (muzeji poljoprivrede, informacione tačke, obrazovne farme), ili u svrhu turizma (hoteli, vikendice, restorani). Takav pristup de pomodi stvaranju novog životnog ciklusa ali i poštovanju njihovog identiteta i konteksta u kojem se nalaze, te osigurati da ovi objekti i agro-okolišno naslijeđe, budu sačuvani za budude generacije. Bioklimatičnost analiziranih objekata je dokazana sa više aspekata. Objekti su vezani uz svoj okolišni kontekst i dostupne resurse. Građeni su za vlasnika, pa poslije i zajednicu, koristedi tradicionalnu tehnologiju. Ova staništa su nastala iz određene potrebe i u direktnoj su vezi sa poljoprivrednom djelatnošdu. Odlika bioklimatske arhitekture jeste i upotreba materijala koji je dostupan u okolišu. Durmitorska kuda je građeni od kamena krečnjaka i drveta kojim ova regija obiluje. Upravo ovo je jedan od osnovnih postulata održivosti, tj energetske učinkovitosti. Korištenjem materijala i resursa u neposrednoj blizini mjesta se značajno smanjuju gubici energije koja bi se potrošila na transport materijala na mjesto gradnje. Štetnost po okoliš je skoro nikakva, jer u slučaju prestanka korištenja objekta, kamen bi se mogao čak ponovno koristiti, a što je opet jedan od principa održivosti – ne iscrpiti lokalne izvore. Ako nije održivo, i nije prikladno lokalnom kontekstu, nije ni bioklimatično. Ako išta trebamo naučiti od bioklimatske arhitekture, jeste da ona pruža vitalnu vezu između čovjeka i okoliša. Te strukture predstavljaju osvještena riješena za regionalne stambene potrebe. Prednosti bioklimatske arhitekture su bile poznate tokom vedeg dijela historije, zatim zataškane tokom modernog doba, te se ponovno vradaju. često u kontekstu „zelene arhitekture“. Kako bi napredovali u pogledu arhitekture, održive gradnje i bioklimatizma, prvo moramo stedi znanje o prošlosti i primjeniti naučene principe kako bi se postigla optimalna energetska učinkovitost. Stoga, učimo od prošlosti, za bolju bududnost.



LITERATURA:

Knjige i mnografije:

- Vuksanovid D., Tradicionalna arhitektura Cme Gore i bioklimatizam, Monografija, Zadužbina

Andrejevid, Beograd, 1998

- Arhitektonski atlas Crne Gore/Architectural atlas of Montenegro; Njemačka tehnička

saradnja; Oktobar | 2006

- Inovirana stručna podloga - studija izvodljivosti za reviziju granica nacionalnog parka Durmitor; Zavod za zaštitu prirode Crne Gore; rukovodilac projekta: dr Zlatko Bulid; Podgorica, decembar, 2012. godine

- “Naselja i poreklo stanovništva” –Srpska akademija nauka – Odjeljenje društvenih nauka - Beograd 1949. g

- Savremeni izraz tradicionalnih kuda u Crnoj Gori; decembar 2007; Republika Crna Gora; MInistarstvo turizma I zaštite životne sredine

Internet stranice:

- http://www.nparkovi.me/sajt/np-durmitor/kultura/istorija - http://ekozona.wordpress.com/zabljak/ - http://www.rastko.rs/rastko-cg/povijest/stomic-pivljani.html

http://www.nparkovi.me/sajt/np-durmitor/kultura/istorija

http://ekozona.wordpress.com/zabljak/



POPIS CRTEŽA I SLIKA:

- Sl. 1 Geografski položaj np Durmitor na topografskoj karti vgi 1:200.000 - Inovirana stručna

podloga - studija izvodljivosti za reviziju granica nacionalnog parka Durmitor; Zavod za

zaštitu prirode Crne Gore; rukovodilac projekta: dr Zlatko Bulid; Podgorica, decembar, 2012.

godine

- Sl 2 Prikaz kamenovitog reljefa (Photo: Dobrinjid Ilda i Dizdar Sanela)

- Sl 3 Prikaz krečnjačke plaže uz planinsko Crno jezer o(Photo: Dobrinjid Ilda i Dizdar Sanela)

- Sl 4 Pogled prema snijegom pokrivenim vrhovima na putu ka Durmitoru (Photo: Dobrinjid Ilda

i Dizdar Sanela)

- Sl 5 Geografski položaj Dumitora unutar Crne Gore - Inovirana stručna podloga - studija

izvodljivosti za reviziju granica nacionalnog parka Durmitor; Zavod za zaštitu prirode Crne

Gore; rukovodilac projekta: dr Zlatko Bulid; Podgorica, decembar, 2012. godine

- Sl 6 Durmitor zimi ((Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda- 14. Mart 2014.)

- Sl 7 Crna poda Durmitor; šuma crnog bora

(http://images.nationalgeographic.com/wpf/media-live/photos/000/185/cache/durmitor-

tara-canyon_18538_600x450.jpg

- Sl 8 Crna poda Durmitor; šuma crnog bora

(http://images.nationalgeographic.com/wpf/media-live/photos/000/185/cache/durmitor-

tara-canyon_18538_600x450.jpg

- Sl 9 Skijanje na Durmitoru 1940. godine; (http://www.skijanje.rs/istorija/razvoj-skijanja-u-

okruzenju/istorija-skijanja-na-durmitoru/#!prettyPhoto)

- Sl 10 Žabljačani na okupu na Crnom jezeru (http://www.skijanje.rs/istorija/razvoj-skijanja-u-

okruzenju/istorija-skijanja-na-durmitoru/#!prettyPhoto)

- Sl 11 Lokalno stanovništvo Durmitora; čuvanje ovaca;

- Sl 11a Ručno rađene prostirke sa geometrijskim motivima inspirisanih biljnim svijetom (Photo:

Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

- Sl 12 regionalizacija teritorije crne gore u kontekstu geomorfoloških karakteristika oblasti

(Arhitektonski atlas Crne Gore/Architectural atlas of Montenegro; Njemačka tehnička

saradnja; Oktobar | 2006 |str.9)

- Sl 13 Plav – Oblasti visokih planina (Arhitektonski atlas Crne Gore/Architectural atlas of

Montenegro; Njemačka tehnička saradnja; Oktobar | 2006 |str.18)

- Sl 14 Rožaje – Oblasti visokih planina (Arhitektonski atlas Crne Gore/Architectural atlas of

Montenegro; Njemačka tehnička saradnja; Oktobar | 2006 |str.18)

- Sl 15 Selo Vrela kod Žabljaka (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

- Sl 16 Prizemljuša na koju smo naišle na putu od sela Vrela ka np Durmitor; objekat je izgledao

napušteno i izolirano (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

- Sl 17 Kuda na delicu na koju smo naišle na putu od sela Vrela ka np Durmitor; objekat je i

dalje u funkciji ali samo za poljoprivrednu djelatnost – sa desne strane je izgrađen novi

stambeni objekat (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

- Sl 17 Kula – Selo Njegovuđa kod Žabljaka; (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart

2014.)

- Sl 18 Selo Vrela – Koliba na kojoj je vidljivo korito za vodu sa strane (Photo: Dizdar Sanela,

Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)











- Sl 19 - Selo Vrela (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)



- Sl 22 Zid od drveta (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

- Sl 23 – Izgradnja Kule u toku, upotreba izvornih materijala, vidljiva debljina zida oko 80 cm -

Selo Njegovuđa kod Žabljaka (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

- Sl 24 Nagib krova kod kolibe i kude na delicu - Selo Vrela (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda

– 14. Mart 2014.)

- Sl 25 Prikaz lokacije objekta sa google mapsa (Maj 2014 godina)

- Sl 26 oslanjanje drvenog dijela kude na kameni;

- Sl 27 zid Selo Vrela (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

- Sl 28 vrata „kude“ Selo Vrela (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart 2014.)

- Sl 29 dotrajali krov prizemljuše Selo Vrela (Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart

2014.)

- Sl 30 Prikaz lokacije objekta sa google mapsa (Maj 2014 godina)

- Sl 31 Prikaz objekta – Selo Vrela kod Žabljaka ((Photo: Dizdar Sanela, Dobrinjid Ilda – 14. Mart

2014.)

- Sl 31 Prikaz unutrašnjosti objekta – Evidentno je da se objekat više ne koristi za stanovanje

ved kao ostava priručnog materijala za obavljanje poljoprivrednih poslova

tradicionalna arhitektura planinske regeije crne gore i bioklimatizam na primjeru durmitorske kuće

Documents