Türkiye siyasi tarihi

24 Mart 1923 tarihli Time dergisinin kapağı

Bandırma Vapuru

Türkiye Cumhuriyeti siyasi tarihi, Osmanlı İmpara-torluğu'nun siyasal varlığının sona ermesi sonucu aynıtoprakların temelleri üzerine Atatürk ve silah arkadaşlarıtarafından inşa edilmiş bir devlet olan Türkiye Cumhuri-yeti'nin Kurtuluş Savaşı ile başlar.

1 Kurtuluş Savaşı dönemi: 1919–1922

I. Dünya Savaşı'ndan yenik çıkan Osmanlı Devleti'ninİtilaf Devletleri'nce işgali sonucunda Misak-ı Millî sı-nırları içinde ülke bütünlüğünü korumak için girişilençok cepheli siyasi ve askeri mücadele. 1919-1922 yılla-rı arasında gerçekleşmiş ve 11 Ekim 1922'de imzalananMudanya Mütarekesi ile fiilen, 24 Temmuz 1923'te im-zalanan Lozan Antlaşması ile resmen sona ermiştir.Türkiye Cumhuriyeti’nin temel nitelikleri, Lozan Antlaş-ması'nda da yer almıştır. Buna göre, ülkesi ve ulusuylabölünmez bir bütün oluşturan Türkiye’de yaşayan ve Türkdevletine vatandaşlık bağıyla bağlı olan herkes eşit ve ay-nı haklara sahip Türk ulusunu oluşturmaktadır.Saltanatın kaldırılmasının ve LozanAntlaşması'nın ardın-dan TBMM'de en çok tartışılan konulardan biri olan yenidevletin niteliği sorunu Mustafa Kemal Paşa'nın 28 Ekimgecesi İsmet İnönü'yle, devletin niteliğinin cumhuriyet ol-duğunu saptayan bir yasa tasarısı hazırlaması ile son bul-du. 29 Ekim 1923 günü;esasına dayalı olarak Cumhuriyet ilan edildi ve yeni TürkDevleti'nin adı artık Türkiye Cumhuriyeti idi.[1]

2 Tek partili dönem: 1923–1950

Atatürk, 24 Nisan 1920 ve 13 Ağustos 1923 tarihlerindeTBMMBaşkanlığına seçildi. Bu başkanlık görevi, devlet-hükümet başkanlığı düzeyindeydi. 29 Ekim 1923 tarihin-de Cumhuriyet ilan edildi ve Atatürk ilk cumhurbaşka-nı seçildi. Anayasa gereğince dört yılda bir cumhurbaş-kanlığı seçimleri yenilendi. 1927, 1931, 1935 yıllarındaTBMM Atatürk'ü yeniden cumhurbaşkanlığına seçti.Atatürk sık sık yurt gezilerine çıkarak devlet çalışmaları-nı yerinde denetledi. İlgililere aksayan yönlerle ilgili tali-matlar verdi. Yurt dışına hiçbir resmî ziyaret için çıkma-makla birlikte, Cumhurbaşkanı sıfatıyla Türkiye'yi ziya-ret eden yabancı ülke devlet başkanlarını, başbakanlarını,bakanlarını ve komutanlarını ağırladı.

1

2 2 TEK PARTİLİ DÖNEM: 1923–1950

2.1 Atatürk: 1923–1938

Atatürk dönemi iç politikası devrimleri ve yapılan yeni-likleri kapsar.Atatürk Halk Fırkası adıyla bir parti kurmak niyetini vesiyasi fırkaların gerekliliğini 7 Şubat 1923’te BalıkesirPaşa Camii’nde halka hitaben yaptığı, halkçılık temelinedayalı bir fırkanın kurulması üzerinde durduğu konuşma-da

'Halk Fırkası dediğimiz zaman bunun içindebir kısım değil, bütün millet dahildir...HalkFırkası halkımıza terbiye-i siyasiye vermekiçin bir mektep olacaktır' diyerek belli etmiş-tir.

9 Eylül 1923’te Mustafa Kemal Atatürk tarafından kurul-muş olan Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), Türkiye Cum-huriyeti'nin ilk siyasi partisidir. Başlangıçta adı "HalkFırkası" olan parti 1924 yılındaki kurultayda adını"Cumhuriyet Halk Fırkası" olarak değiştirdi. 1927 yı-lında “Cumhuriyetçilik”, “Halkçılık”, “Milliyetçilik”, ve“Laiklik” ilkelerini tüzüğüne ekledi. 1935 yılındaki ku-rultayda daha önceki dört ilkeye “Devletçilik” ve '"Dev-rimcilik” ilkeleri de eklenerek ilkeler altıya çıkarıldı vepartinin adı "Cumhuriyet Halk Partisi" oldu.Atatürk Devrimleri veya diğer adıylaAtatürk İnkılap-ları, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk cumhur-başkanı olan Mustafa Kemal Atatürk tarafından öncülükedilen, günümüzde Atatürk İlkeleri olarak bilinen ilkelerdoğrultusunda, 1922 ile 1937 yılları arasında hayata ge-çirilen bir dizi yasal değişikliktir. Bu devrimlerin amacı,Atatürk tarafından; "Türkiye'yi gelişmiş ülkelerin seviye-sine çıkartmak" olarak beyan edilmiştir.Cumhuriyetin İlanı, milletin yönetilme şeklinin belir-lenmiş olduğu, Atatürk'ün siyasi devrimlerinden bir ta-nesidir. 23 Nisan 1920'de TBMM'nin açılışı ile mil-li egemenliğe dayalı yeni bir devlet kurulmuştu. AncakKurtuluş Savaşı devam ederken, milli birlik ve beraberli-ğin bozulmaması için rejimin adı konulmamıştı. TürkiyeBüyük Millet Meclisi'nde (TBMM) 25 Ekim 1923'te or-taya çıkan kabine bunalımı sonucunda, bu yönetim şekli-nin kusurları daha net ortaya çıkmış ve 29 Ekim'de Ana-yasanın ilgili maddeleri değiştirilerek, ülkenin yönetimşekli cumhuriyet olarak belirlenmiştir.Cumhuriyet’in ilanı Atatürk ve silah arkadaşları arasın-da görüş ayrılıklarına, dolayısıyla tepkilere yol açmıştı.Bu ayrılıklar Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF)’na karşı ilkmuhalefet hareketini doğurdu. Bu gelişmeden sonra MilliMücadele döneminde M. Kemal Paşa’nın yakınında yeralan ve onu destekleyen Kazım Karabekir, Ali Fuat (Ce-besoy), Refet (Bele), Rauf (Orbay) ve Adnan (Adıvar)gibi önemli komutan ve şahsiyetler Terakkiperver Cum-huriyet Fırkası adıyla yeni bir parti kurdular.

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Şeyh Said İsyanı son-rasında, programındaki fırkamız itikad-ı diniyeye ve fık-riyeye hürmetkardır maddesinden dolayı isyandan so-rumlu tutularak 5 Haziran 1925’te kapatıldı.1923-1929 yılları arasında Teşvik-i sanayi Politikası uy-gulanmışsa da dünyada yaşanan ekonomik kriz nede-niyle beklenen ölçüde yararlı olamamıştır. Bunun sonu-cunda 1932 yılında hükümet devletin üretime yönelentemel yatırımları gerçekleştirmesini üstlenmesine kararvermiştir.[2]

1930'lu yıllar dünya tarihi açısından son derece önemliy-di. Avrupa'da faşizm yayılmakla birlikte Türkiye'nin do-ğu komşusu SSCB'de de sosyalist idare anlayışı totaliterve merkeziyetçi bir şekilde yayılmaktaydı. Dünyada eko-nomik buhran halklar üzerinde etkisini arttırarak sürdür-mekteydi. Türkiye iktisadi buhranı atlatabilmek ve hızlakalkınabilmek maksadıyla devletçilik uygulamasına geç-mişti.1934 yılında I.Beş Yıllık Sanayileşme Planı devreye so-kuldu. En büyük ağırlık dokuma sektörüne verilmektey-di. Fabrikaların büyük bir kısmı Sovyet kredisi ve tek-nolojisi ile kuruluyordu. Demiryolları yapımına önemverilmekteydi.[2]

2.2 İsmet İnönü: 1938–1950

Atatürk'ün ölümü üzerine 11 Kasım 1938'de cumhurbaş-kanlığına seçilen İnönü Cumhurbaşkanlığının yanı sıraCHP genel başkanlığına da getirildiğinden yönetim üze-rinde geniş otorite sahibi oldu.26 Aralık 1938’de toplanan CHP Üçüncü Büyük Kurul-tayı'nda İsmet Paşa değişmez genel başkan ve Milli Şefilan edilmesiyle yaklaşık 12 yıl sürecek olan milli şeflikdönemi başlamış oluyordu.Ocak 1939’a kadar Atatürk’ün son başbakanı olan CelalBayar ile ve kurduğu 10. Hükümet ile çalışmış Dahili-ye Vekili (içişleri bakanı) Şükrü Kaya’nın yerine RefikSaydam, Hariciye Vekili (dışişleri bakanı) Tevfik RüştüAras’ın yerine ise Şükrü Saraçoğlu getirilmiştir. Dış po-litika ilkeleri ve ekonomik politika farklılıkları yüzünden25 Ocak 1939’da istifa eden Bayar yerine Refik Saydamyeni hükümeti kurmuştur.II. Dünya Savaşı (1939-1945) döneminde İnönü ülkeyisavaştan uzak tutmaya çalıştı. Savaş yıllarındaki ekono-mik ve toplumsal sıkıntılar ise, dönemin unutulmayanmirası olarak kaldı. Gene bu dönemdeHasan Âli Yücel'inöncülüğündeki Köy Enstitüleri kuruldu ve geliştirildi.Savaş nedeniyle çok sayıda gencin askere alınması vetemel ürünlerle ilgili olarak devlet stoklarının geniş tu-tulması nedeniyle iç piyasada büyük darlık yaşanmış veürünlerin fiyatları olağanüstü artmıştır. Aynı dönemdehükümet stokçu, karaborsacı ve fırsatçılarla yoğun bir şe-

2.2 İsmet İnönü: 1938–1950 3

Milli Şef İsmet İnönü

kilde mücadele etmişsede, toplumun geniş kesmi tatminedilememiştir.[3]

1950 genel seçimlerinden sonra CHP iktidarı DemokratParti'ye (DP) bırakırken, İsmet İnönü ana muhalefet par-tisi genel başkanı olarak siyasal rolünü sürdürdü. On yıl-lık muhalefet dönemi sonunda 27 Mayıs sonrası yenianayasa kabulü ile 15 Ekim 1961 genel seçimlerindenCHP birinci parti olarak çıkınca, İnönü yeniden hükü-meti kurmakla görevlendirildi. Bu dönemde CHP-AP,CHP-YTP-CKMP ve CHP-Bağımsızlar koalisyon hükü-metlerine başkanlık etti.

2.2.1 II. Dünya Savaşı

Amerikalı general MacArthur’la 1931 senesinde yaptığıbir konuşmadaMustafa Kemal Atatürk şöyle demektedir;20. yüzyılın iki topyekûn savaşından ikincisidir. Altı yılboyunca, dünyanın çeşitli bölgelerinde süren kesintisizsavaşlarla süregiden II. Dünya Savaşı, Alman ordularınınPolonya'ya saldırdığı 1 Eylül 1939'da başlamış kabul edi-lir. Ne var ki, birbirinden kopuk görünseler de bu tarihtenönceki çatışmalar ve I. Dünya Savaşı sonrası yapılan an-cak mağlup devletleri memnun etmemiş olan antlaşmala-rın geçersiz kılınması, savaşta birincil rol oynayan taraf-ların stratejik hedefleri arasında yer aldığından, savaşınbaşlangıcı tarihsel olarak daha geriye gitmektedir.İnsan kaynakları yönünden ağır sonuçları yaşanan birKurtuluş Savaşı'nın hemen ardından yeni bir savaşa gir-

II. Dünya Savaşı'nın gelişim süreci

memek konusunda kesin olarak kararlı olan Türk yöneti-mi, sonuna kadar denge politikasını sürdürebilmiştir.Kaçınılmaz görünen Avrupa savaşı dışında kalabilmeyisağlamak üzere, İngiltere ve Fransa’yla 19 Ekim 1939’daAnkara’da bir ittifak anlaşması imzalandı.Alman ordularının Balkanlar'ı istilasının hemen ardındanAlman hükümeti Türkiye'ye bir saldırmazlık anlaşmasıönermiştir. Hitler, devrin Türk cumhurbaşkanı İsmet İnö-nü'ye gönderdiği kişisel mektubunda, Alman ordularınınTürk sınırlarına 85 km'den daha fazla yaklaşmayacağı gü-vencesini kişisel olarak verdiğini belirtmektedir.18 Haziran 1941'de imzalanan saldırmazlık anlaşmasıTürkiye’nin Almanya ile olan ilişkileri yönünden bir ki-lometre taşı oldu. Ne var ki 10 Ağustos 1941'de Rusya veİngiltere, ortak notayı Türk hükümetine ilettiler.Bu notada, Türkiye'nin toprak bütünlüğüne saygılıolunacağı ancak, Montrö Boğazlar Sözleşmesi gereğiTürkiye'nin boğazları savaş gemilerine kapalı tutma ta-ahhüdüne sadık kalmasının gereği belirtilmiştir.İzleyen yıllar, Müttefiklerin Türkiye'nin kendi cephele-rinde savaşa girmesi konusunda baskılarının giderek art-tığı yıllar olmuştur.2 Ağustos 1944 tarihine kadar Türk yönetimi bu bas-kılara direnmiş, savaşın kaderinin belli olduğu tespitiyleMüttefiklerle anlaşmaya yönelmiştir. Almanya ile ve he-men ardından Japonya ile tüm diplomatik ve ekonomikilişkilerini kesme kararı alan Türk yönetimi, Müttefik li-derleri Şubat 1945’te toplanan Yalta Konferansı’nda, yenikurulacak Birleşmiş Milletler’e yalnızca 1 Mart 1945 ta-rihine kadar Almanya’ya savaş açmış ülkelerin katılma-sını içeren bir karar almaları üzerine, 23 Şubat 1945'teAlmanya’ya savaş ilan etmiştir.Almanya'nın yenilmiş olmasından ötürü Türk Silahlı

4 4 1960'LI YILLAR

Kuvvetleri'nin bir çatışmaya girmesini gerektiren bir du-rum ortaya çıkmamış ve savaş kararı uygulamaya konul-mamıştır.

3 1946–1960 arası

3.1 Çok partili dönem

II. Dünya Savaşı'nın bitmesiyle basında ve mecliste çokpartili siyasal sistemi savunan bir anlayış oluştu. BunaCHP genel başkanı ve cumhurbaşkanı İsmet İnönü deyaptığı konuşmalarla destek verdi. Bunu takip eden ge-lişmelerde, meclisteki bütçe görüşmeleri sırasında, CHPiçinde başını Adnan Menderes, Feridun Fikri Düşünsel,Yusuf Hikmet Bayur, Emin Sazak gibi bazı milletvekil-lerinin çektiği bir muhalefet oluştu. 11 Haziran'da kabuledilen Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu, parti içindekimuhalefetin güçlenmesine yol açtı. Bu yasanın görüşüldü-ğü sırada Celal Bayar, AdnanMenderes, Fuad Köprülü veRefik Koraltan, parti Meclis Grubu'na Dörtlü Takrir ola-rak bilinen bir önerge verdiler. Ülke ve parti yönetimin-de liberal düzenlemeler yapılmasını isteyen bu önerge,12 Haziran'da reddedildi. Bu gelişmelerden sonra Men-deres, Köprülü ve Koraltan partiden geçici olarak ihraçedildi. Bayar ise önce vekillikten sonra partiden istifa et-ti.7 Ocak 1946'da Dörtlü Takrir'e imza atanlar tarafındanDemokrat Parti, kuruldu. Parti genel başkanlığına Bayargetirldi. DP, ekonomi ve siyasette liberal düzenlemelerisavunuyordu. DP'nin kuruluşu iktidar tarafından öncelerihoş karşılandı. Ama partinin gelişmesi, tavrın değişikli-ğine ve baskıların yoğunlaşmasına yol açtı. İktidar mu-halefeti ihtilalcilikle suçlarken, muhalefet ise iktidarı tekparti özlemcisi olarak niteledi. Muhalefetin yasalarda veseçim sisteminde değişiklik isteğinin iktidar tarafındankabul edilmemesi, çatışmaları arttırdı.Demokrat Parti birinci iktidar dönemimde (1950-54) li-beralleşmede önemli adımlar attı. Yabancı yatırımlar des-teklendi. Ezanın Arapça okunması ve radyoda dini prog-ram yapılması yasağı kaldırıldı ve okullara din dersi kon-du. 1950 yılında Kore'ye asker gönderilmesinden sonra1952'de NATO'ya girildi.DP'nin üçüncü ve son iktidar dönemi (1957-60), ikti-dar ile muhalefetin yer yer sokağa taşan sert çatışmalarıile sürdü. 23. Hükümet döneminde Menderes Kıbrıs ko-nusunda imzaladıkları ortaklık anlaşmasına garantörlükmaddesini yerleştirerek uluslararası başarıya imza atmış-tırMuhalefetin etkinliklerinin soruşturulması için DP tara-fından TBMM içinde Tahkikat Komisyonu kuruldu.Komisyon, CHP lideri İsmet İnönü'nün TBMM'deki ko-nuşmasını yasakladı.

3.2 Kore Savaşı

Türkiye Cumhuriyeti, 1950 yılında başlayan Kore Sava-şı'na fiilen katılmış ve 1950'den 1953'e kadar tugay bü-yüklüğünde bir kuvvetle Kuzey Kore'ye karşı savaşmış-tı. Kunuri Muharebesi'ndeki başarılarıyla dikkat çekenTürk Tugayı, başta Koreliler olmak üzere bütün dünyanıntakdirini kazanmıştır.II. Dünya Savaşı'nın bitip Soğuk Savaş'ın başlamasıy-la Türkiye, uluslararası ortamda kendini yalnız bul-du. II. Dünya Savaşı'nda tarafsız kalarak bütünlüğü-nü Almanya'ya karşı korumuş ancak savaş sonrasındaSovyetler'in Doğu Anadolu'da toprak ve Boğazlar'da üsve ortak savunma talepleriyle karşılaşmıştı. Böylece Sov-yet tehdidine karşı müttefik arayan Türkiye Batı Bloğu'nave Amerika'ya yaklaşmaya başladı.Türkiye, NATO'ya girişini hızlandırmak için başlayanKore Savaşı'na birlikler göndermiştir. Özellikle sol ke-simler tarafından “Türk gencinin kanının Amerika'ya sa-tılması" şeklinde eleştirilen bu davranış, Türkiye ile BatıBloğu arasındaki yakınlaştırmayı hızlandırmış ve 18 Şu-bat 1952'de Türkiye bir NATO üyesi olmuştur.

4 1960'lı yıllar

4.1 27 Mayıs Darbesi

27 Mayıs Darbesi [4], 27 Mayıs 1960'ta yapılan veTürkiye Cumhuriyeti tarihinde gerçekleşmiş ilk askerîdarbe[5]. Ayrıca 27 Mayıs Askerî Müdahalesi[6] ya da27 Mayıs İhtilâli[7] olarak da anılır. Darbe emir komu-ta zinciri içinde yapılmamıştır; 37 düşük rütbeli subayınplanları ile icra edilmiştir. Kritik mevziler bu subayla-rın ellerindeki asker ve silahlarla önce ordudaki komu-ta kademesinin etkisiz hale getirilmesi ile ele geçirilmiş-tir. Sonra cumhurbaşkanı ve hükümet üyeleri tutuklana-rak, hükümet; 235 general ve 3500 civarında subay (da-ha çok albay, yarbay, binbaşı) emekliye sevk edilerek, or-du; 1402 üniversite öğretim görevlisi görevden alınınarakve bazı üniversiteler kapatılıp el konularak, üniversiteler;520 hakim ve yargıç görevden alınınarak, yargı kontrolaltına alınmıştır.[8][9]

Darbeden sonra darbeyi planlayan ve ıcraa eden 37 düşükrütbeli subay ve Emekli Orgeneral Cemal Gürsel in oluş-turduğu Millî Birlik Komitesi ülke yönetimini üstlendi.1950 yılında iktidara gelen Demokrat Parti'nin ülkeyi git-gide bir baskı rejimine ve kardeş kavgasına götürdüğü ge-rekçelerini [10] ileri sürerek Türk Silahlı Kuvvetleri içe-risinde bir grup subay, 27 Mayıs 1960 sabahı ülke yöne-timine bütünüyle el koydu.[11] 37 subaydan oluşan Millî

5

Birlik Komitesi bu harekat ile anayasa ve TBMM'yi fes-hetti, siyasi faaliyetleri askıya aldı, Cumhurbaşkanı CelâlBayar, Başbakan AdnanMenderes başta olmak üzere bir-çok Demokrat Partiliyi tutuklattı. Genelkurmay BaşkanıOrgeneral Rüştü Erdelhun, İstiklal Savaşı kahramanların-dan Ali Fuat Paşa, Kore gazisi Tahsin Yazıcı ve emekli ol-duktan sonra DP'den milletvekili seçilen eski Genelkur-may başkanı Mehmet Nuri Yamut da tutuklananlar ara-sındaydı.3. Ordu Komutanı Orgeneral Ragıp Gümüşpala'nın, eğerdarbenin lideri kendisinden daha kıdemli değilse ordu-suyla Ankara'ya yürüyüp isyancıları yakalayacağını söy-lemesi üzerine darbeden haberi olmayan Emekli Or-general Cemal Gürsel Milli Birlik Komitesi'nin başınagetirildi.[12] Bu darbenin daha sonraki yıllarda meydanagelen askeri darbelerden farkı[13], Türk Silahlı Kuvvetle-ri emir komuta zinciri içinde yapılmamış olmasıydı;[14]nitekim dönemin Genelkurmay başkanı da yönetime elkoyan askeri güçler tarafından tutuklanmıştı.Askeri en fazla rahatsız eden gelişmelerden biri DP’nin,1932’de Atatürk tarafından çıkartılan ezanın Türkçeokunması kanunu değiştirmesiyle ilintiliydi. Cumhurbaş-kanı ile Başbakan arasında bile tartışmalara neden olan bukonu, Menderes’in istifaya yanaşma resti ile sona ermiş veezan uzun bir aradan sonra yeniden Arapça okutulmayabaşlanmıştı. Bu değişiklik ve Menderes’inaçıklaması genç subayların ve aydın kesimin tepkisini çe-ken uygulamalardan sadece biriydi.Yüksek Adalet Divanı'nca yargilanlardan 15 kişi idama,31 kişi ömür boyu hapse, 418 kişi değişik hapis cezala-rına çarptırılırken 123 kişi de aklandı. Milli Birlik Ko-mitesi'nin onayıyla Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan16 Eylül 1961, Adnan Menderes ise 17 Eylül 1961'deYassıada'da idam edildi.Celal Bayar ve Refik Koraltan ile11 kişinin idam cezası ömür boyu hapse çevrildi. DP, 29Eylül 1960'ta kapatıldı.

4.2 Türkiye İşçi Partisi

1961 Anayasasının getirdiği demokratik ortamda, 12sendikacı'nın İstanbul Valiliğine verdikleri bildirimle ku-rulan Türkiye İşçi Partisi, kısaca TİP, 1961-1980 yılla-rı arasında Türkiye'de faaliyet gösteren bir siyasi partidir.13 Şubat 1961'de, Şaban Yıldız, Kemal Sülker, KemalTürkler, İbrahimGüzelce, Rıza Kuas, İbrahimDenizcier,Adnan Ardan, Avni Erakalın, Kemal Nebioğlu, HüseyinUslubaş, Ahmet Muslu ve Salih Özkarabay tarafındankurulmuştur. Parti 1961 seçimlerine katılamadı.TİP, 1965 seçimlerinde, 54 ilde, %3 oy alarak TBMM'ye15 milletvekili göndermiştir. Çetin Altan'ın da aralarındaolduğu bu milletvekilleri muhalefet görevini üstlenmiş-lerdir.1968’de Sovyetler Birliği'nin Çekoslovakya’yı işgali par-

tiyi ikiye bölmüştür.12 Mart 1971 muhtırası sonrasında21 Temmuz TİP kapatıldı. Liderleri tutuklandı11 Şubat 1961'de Demokrat Parti'nin devamı olarak ku-rulan Adalet Partisi 15 Ekim 1961 seçimlerine girerek%34,8 oy topladı. 450 kişilik mecliste 158 milletvekili-ni, Senatoda ise 150 senatörün 70'ini aldı. CumhuriyetHalk Partisi-Adalet Partisi koalisyonu kuruldu.Demokrat Partinin devamı olduğunu söyleyen AdaletPartisinin 27 Mayıs’tan hemen sonra yapılan bu seçim-de aldığı %34.82lik oy oranı Türk halkının ihtilalle ilgi-li düşünceleri açısından önemlidir.Tıpkı 1980 sonrasındaKenan Evren tarafından kurdurulan ve açıktan oy istenenMDP ye oy vermemekle gösterdiği tutum gibi.1961-1965 arası kurulan üç İnönü Hükümeti'nin de Ça-lışma Bakanı olan Bülent Ecevit Ortanın Solu politikası-nı benimsemişti özellilikle Çalışma Bakanlığı dönemindeişçilerle çok iyi ilişkiler kurmuştu. Bakanlığı döneminde1963'te Grev, Lokavt ve Toplu Sözleşme Yasası'nın çıka-rılmasını sağladı.[15]

5 1970'li yıllar

5.1 12 Mart Muhtırası

Amacı, Ecevit'e göre, CHP içinde egemen olan “orta-nın solu” politikasına son vermek ve partinin iktidarolmasını önlemek olan Türk Silahlı Kuvvetleri'nin 12Mart 1971'deki müdahalesi İnönü'nün parti genel sekre-teri Bülent Ecevit'le anlaşmazlığa düşmesine ve Ecevit'egenel başkanlığa giden yolun açılmasına olanak vermiş-tir. Ecevit'le yoğun bir mücadeleye giren İnönü, Mayıs1972'de toplanan V. Olağanüstü Kurultay'da, politikası-nın partisince onaylanmaması durumunda istifa edece-ğini açıkladı. Kurultayda parti meclisi Ecevit'in yanın-da yer alınca da 8 Mayıs 1972'de CHP genel başkanlı-ğından ayrıldı. Türk siyasal yaşamında parti içi mücadelesonucunda değişen ilk genel başkan olan İnönü 4 Kasım1972'de CHP üyeliğinden, 14 Kasım 1972'de de millet-vekilliğinden istifa etti. Başvurusu üzerine tabii senatörolarak Cumhuriyet Senatosu'nda görev aldı.1960'ların ortalarından itibaren Türkiye'de başlıyan öğ-renci hareketlerinin en önemli önderlerinden ve TürkiyeHalk Kurtuluş Ordusu (THKO)'nun kurucu ve yönetici-lerinden Deniz Gezmiş, 6 Mayıs 1972'de idam edilmiştir.

"...Yaptıklarımızın haklı olduğuna inanıyorum.Halen de bu inancı taşıyorum. Türkiye'nin ba-ğımsızlığından başka bir şey istemedim ve busebeple Amerikan emperyalizmine ve işbirlik-çilerine karşı mücadele verdik. Bundan dolayıölümden korkmuyoruz. Onu ancak işbirlikçilerdüşünsün ve ancak onlar kendi canının telaşı-na düşsün. Ve ben 24 yaşındayken kendimi Tür-kiye'nin bağımsızlığına armağan etmekten onurduyuyorum.” [16]

6 6 1980'Lİ YILLAR

5.2 Ecevit'li CHP: Milliyetçi Solculuk

30 Haziran 1972'de toplanan CHP 21.Olağan Kurultayıpartideki büyük iktidar değişimine sahne oldu, CHP Tü-züğünün 35 maddesi birden değiştirildi. Kurultay, GenelBaşkanlıktan istifa eden İsmet İnönü'nün CHP Kurulta-yına son katılımına sahne oldu.Bülent Ecevit, 1085 dele-geden 1032’sinin oyunu alarak tekrar Genel Başkanlığaseçildi.14 Ekim 1973 tarihinde yapılan seçimlerde Ecevit'in baş-kanlığındaki CHP en fazla oyu almasına rağmen çoğun-luğu kazanamadı. 26 Ocak 1974 tarihinde Milli SelametPartisi ile kurduğu koalisyon hükümetinde ilk defa baş-bakanlık görevini aldı. Sadece 10 ay süren bu koalisyonhükümetinin tarihe geçen en önemli olayı Kıbrıs Hare-kâtı olmuştur. Türk müdâhalesi sonucu Yunanistan'dakicunta idaresi ve Kıbrıs Nikos Sampson Hükûmeti de yı-kılmıştır. 26 Ocak 1974 - 17 Kasım 1974 tarihleri ara-sında görevde bulunan Bülent Ecevit tarafından kurulanCHP ve MSP koalisyon hükümeti 37. Cumhuriyet Hü-kümeti, I. Ecevit Hükümeti olarak anılmaktadır.

5.3 Milliyetçi Cephe Hükümetleri

I. Ecevit Hükümetinin hükümetin dağılması üzerineSüleyman Demirel'in başbakan olarak görev yaptığı AP-MSP-MHP-CGP partilerinden oluşan ve daha sonraI.Milli Cephe Hükümeti olarak adlandırılacak olan ko-alisyon hükümeti kuruldu.

5.4 II. Ecevit Hükümeti

1979 yılında yapılan ara seçimlerde başarısızlığa uğrayanEcevit görevden çekildi ve Süleyman Demirel 25 Kasım1979 tarihinde MSP ve MHP'nin desteğiyle bir azınlıkhükümeti kurdu. 12 Eylül 1980 tarihinde Genel kurmaybaşkanı Kenan Evren'in komutasındaki silahlı kuvvetlerülkenin yönetimine el koydu.

5.5 Kıbrıs Harekâtı

1960'da Kıbrıs'ta yaşayan Rum ve Türk cemaatleri ara-sında kurulan ortaklık Kıbrıs Cumhuriyeti yaşanan iç ça-tışmalar sonucu sürdürülemez olmuş ve 15 Temmuz 1974tarihinde Yunan cuntasının Kıbrıs'da darbe yaptırmasısonucu 20 Temmuz 1974 tarihinde Türkiye Cumhuriye-ti Devleti Türk Silahlı Kuvvetleri'nin Garanti Anlaşma-sı'nın III. maddesine istinaden Kıbrıs Harekâtı'nı gerçek-leştirmiştir.20 Temmuz 1974 sabahı Türk Ordusunun Kara, Denizve Hava Kuvvetleri Kıbrıs'a havadan indirme ve denizdençıkarma yapmaya başladı.

Türk kuvvetleri 22 Temmuz'da Girne'yi ele geçirdi. Türkparaşütçüleri Kıbrıs'ın başkenti Lefkoşa'nın Türk kesi-mine indi. Yunan birliklerinin Ada’da garantör olarakbulunan Türk birliğine saldırması ise, çarpışmaların Adageneline yayılmasına neden oldu. 22 Temmuz akşamıTürkiye, BM Güvenlik Konseyi'nin ateşkes kararını ka-bul etti. Türk müdahalesi sonucu Yunanistan'daki cuntaidaresi ve Kıbrıs Nikos Sampson Hükumeti de yıkılmış-tır.8 Ağustos'ta II. Cenevre Konferansı sırasında yapılmak-ta olduğu sırada Rum Millî Muhufız Alayı ve EOKA-B işgal ettikleri yerleri tahliye etmedikleri gibi ellerin-deki esirleri de serbest bırakmamışlardır. Bunun üzerineTürkiye 14 Ağustos'ta başlayıp 16 Ağustos'ta sona erenüç günlük II. harekâtı gerçekleştirdi.25-26 Ağustos 1974 tarihinde Kıbrıs'a gelen BM GenelSekreteri toplumlar arasında ikili görüşmelerin başlatıl-masını istemiş, mutabakat gereği nüfus mübadelesi ya-pılmış ve iki bölgeli ve iki toplumlu bir federal yapı içinuygun ortam sağlanmış oldu. 13 Şubat 1975 günü KıbrısTürk Federe Devleti'nin ilanı Doktor Fazıl Küçük tara-fından açıklanarak gerçekleşti. Ancak hedeflenen fede-ral yapı gerçekleşmediğinden 15 Kasım 1983 tarihindeKKTC'nin ilanı gerçekleşti.Yıllarca süren toplumlararası görüşmelerden bugune de-ğin herhangi bir sonuç çıkmamıştır. En son BM KıbrısÇözüm Planı ile iki toplum arasında yeniden birleşme im-kânı da referandum'da Türklerin “evet"ine karşı Rumla-rın “hayır” demesi sonucu gerçekleşmemiştir.

6 1980'li yıllar

6.1 24 Ocak Kararları

Süleyman Demirel, 1979 yılında Başbakanlık Müsteşar-lığı'na getirdiği Turgut Özal'a, yeni bir ekonomik istik-rar programı hazırlama görevi vermiş ve program kısasürede hazırlanmıştır; bir başka deyişle IMF tarafındanhazırlanmış olan program, 24 Ocak 1980'de kamuoyunaaçıklandı.IMF'nin daha önce yaptıramadığı isteklerini içeren prog-ram; Türkiye'yi tek taraflı olarak yabancı sermayeye aç-mıştır.Kararlar uygulanmaya başlanmasından dört yıl sonra, bupolitikaların burjuvazinin küçük bir kesimi dışında tümtoplum kesimlerinin çok önemli kayıplarına neden oldu-ğu görülmüştür. Bu politikaların ortaya atıldığı dönemdedestekçisi olan büyük holdinglerin önemli bir kesimi des-teklerini geri çekmiştir.[17]

24 ocak kararlarının 12 Eylül öncesi demokratik ortamın-da uygulanmasının zor olduğu ve Darbe ardından, siyasicinayetlerin çok kısa sürede sona ermesi, Amerika Birle-

6.4 PKK 7

şik Devletleri yönetiminin darbeden haberdar olduğu vedarbe gecesi Başkan Jimmy Carter'a bizim çocuklar işi bi-tirdi anlamında bir mesajın, bir toplantının ortasında ile-tildiğinin anlaşılması, 12 Eylül Darbesinin Demirele kar-şı değil Ecevit önderliğinde gittikçe güçlenen sol hareketekarşı yapıldığı şüphesi uyandırmıştır.

6.2 12 Eylül 1980 darbesi

27 Mayıs 1960 darbesi ve 12 Mart 1971 muhtırasının ar-dından Türkiye Cumhuriyeti tarihinde silahlı kuvvetlerinyönetime üçüncü açık müdahalesi 12 Eylül 1980 darbe-sidir.Bu müdahale ile Süleyman Demirel'in Başbakan'ı olduğuhükümet görevden alındı, Türkiye Büyük Millet Meclisilağvedildi, 1970 sonrasında değiştirilen 1960 Anayasasıtamamen rafa kaldırıldı ve Türkiye siyasetinin yenidentasarlandığı bir baskı dönemi başladı.12 Eylül 1980 askerî darbesinin gerekçeleri arasında ül-kede yaygınlaşan siyasi cinayetler, Türkiye Büyük MilletMeclisi'nin birçok tur ardından Cumhurbaşkanı'nı seçe-memesi ve 6 Eylül günü Konya'da Necmettin Erbakanönderliğinde yapılan ve darbe liderlerinin şerîat amaçlıbir kalkışma girişimi olarak nitelediği yürüyüş gösteril-di.Darbe ardından, siyasi cinayetlerin çok kısa sürede sonaermesi, güvenlik güçlerinin şiddet eylemlerini darbe ön-cesinde neden önlemediği / önleyemediği sorularını daberaberinde getirdi. Amerika Birleşik Devletleri yöneti-minin darbeden haberdar olduğu ve darbe gecesi BaşkanJimmy Carter'aanlamında bir mesajın, bir toplantının ortasında iletildi-ğinin anlaşılması, 12 Eylül'de ABD'nin rolü konusunu datartışmalara açtı.

6.3 Siyasi yasaklar ve Özallı yıllar

7 Kasım 1982'de anayasa halkoyuna sunuldu ve %91.3oyla anayasa kabul edildi. Aynı oylamayla MGK ve Dev-let Başkanı Kenan Evren de 7. Cumhurbaşkanlığına se-çildi. Seçimlerin 6 Kasım 1983'te yapılacağı açıklandı ve1983 ortalarında siyasi faaliyetler serbest bırakıldı ancakMGK işleri sıkı tutuyordu. Parti kurulurken MGK'ya ku-rucuları veto etme yetkisi verildi.CHP'nin tabanına hitap eden Erdal İnönü'nün kurduğuSODEP, Adalet Partisi'nin ardılı olarak kurulan BüyükTürkiye Partisi ve Doğru Yol Partisi de vetolardan na-sibini almıştı. Seçimlere Turgut Özal'ın başında bulun-duğu ANAP, Necdet Calp'in başında bulunduğu Halk-çı Parti ve Turgut Sunalp'in Milliyetçi Demokrasi Par-tisi katıldı. 6 Kasım 1983 seçimleri sonucunda ANAPtek başına iktidara geldi ve 12 Eylül 1980 askeri dar-besinden sonra, IMF politikalarını uygulamak amacıyla

Bülend Ulusu Hükümeti'nde ekonomiden sorumlu Baş-bakan yardımcılığı görevine getirilen, göreve getirildik-ten 22 ay sonra, 14 Temmuz 1982 yılında istifa eden ve20 Mayıs 1983'de Anavatan Partisi'ni kuran Turgut Özalyeni hükümeti kurdu. (ANAP %45:212, HP %30:117,MDP:71 )6 Kasım 1983'deki seçimlerde 400 kişiden oluşan parla-mentoda 211 milletvekili çıkararak iktidar ve 45. DönemBaşbakanı olan Özal 1984 yerel seçimlerinde tekrar ikti-dar oldu. 25Mart 1984'te yapılan yerel seçimlere SODEPde katıldı ve ANAP'ın ardından %23.4 oy alarak ikinciparti oldu.Demokrat Parti (DP) ve Adalet Partisi(AP)'nin devamıolarak kabul edilen Doğru Yol Partisi 1983 yılında kurul-duğunda Genel Başkanlığında Ahmet Nusret Tuna vardıve ancak 1 ay kadar partiye başkanlık etti. Ardından Yıl-dırım Avcı başkanlığa geldi. 1985'teki olağan kurultaydaHüsamettin Cindoruk'a yenilerek başkanlık görevini bı-raktı.13 Nisan 1984'te toplanan SODEP 1. Küçük Kurulta-yı'nda Genel Başkan Erdal İnönü solda tek çatının şartolduğunu söyledi ve 26 Eylül 1985'te Gürkan ve İnönüSODEP-HP birleşme protokolünü imzaladılar. Yeni par-tinin adını Sosyaldemokrat Halkçı Parti olarak açıkladı-lar.HP kurultay toplanarak partinin adı SHP olarak değiş-tirildi.Ardından toplanan SODEP kurultayında parti fes-hedildi ve SHP'ye katıldı. 30 Mayıs 1986'da SHP 1.Ku-rultay toplandı ve Erdal İnönü genel başkan seçildi.14 Kasım 1985'te Rahşan Ecevit tarafından kurulanDSP, eski Halkçı Parti'den ayrılıp bağımsız kalmış ya daSHP'den görüş ayrılıkları nedeniyle ayrılmış kimi millet-vekillerinin katılmasıyla TBMM'de grup oluşturdu.

6.4 PKK

İlk ayaklanma 1921 yılında Türkiye Büyük Millet Mec-lisi'ne karşı bağımsız zaza-alevi devleti kurma amacıylagirişilen Koçgiri aşireti tarafından başlatılan Dersim aşi-retlerinin de desteklediği (Tunceli) yöresinde gerçekle-şen Koçgiri İsyanı ayaklanmasıdır. Koçgiri ayaklanma-sını Zaza-alevilerden; Haydar ve Alişan beyler ile Güla-ğa oğullarından Mehmed İzzet, Naki, Hasan Askeri, Ka-zım ve Alişir yönetmiştir. İsyan, Nurettin Paşa ve TopalOsman yönetimindeki [Giresun] muhafız alayı tarafındankısa sürede bastırılmış ve isyandan netice alınamamıştır.İsyana katılıp yakalananlara idam cezası verilmiş ancakdaha sonra Dersim aşiretlerinin araya girmesiyle MustafaKemal Paşa cezaları kaldırmıştır.1930'larda meydana gelen Dersim isyanı, yapılan bir as-kerî harekâttan sonra 13 Kasım 1937'de sona erdi. Ayak-lanmanın lideri Seyit Rıza ile 6 kişi idam edildi. Çoksayıda ayaklanmacı değişik hapis cezalarına çarptırıldı.Durulmayan olaylar üzerine 1938'de yeni bir ayaklan-

8 7 1990'LI YILLAR

ma çıktı ve başlatılan ikinci askeri harekat sonunda Eylül1938'de ayaklanma tamamen bastırıldı.TBMM'de yapılan görüşmelerde, bu gelişmelerin baştaFransa ve Fransa'nın mandası altındaki Suriye tarafın-dan kışkırtıldığı ileri sürüldü. Başbakan İsmet İnönü ise,Tunceli ilinde iki yıldır izlenen reform programının ama-cının bölgenin uygar bir hâle getirilmesi olduğunu belirte-rek, programa karşı bölgede direniş olduğunu belirtmiş-tir.Kurtuluş Savaşı sırasında dahi yaşanan isyanlar Cumhu-riyetin ilanından sonrada devam etmiş ve etmektedir.1970'lerin başında örgütlenmeye başlayan, 1984'te dağkadrolarını oluşturarak paramiliter yapıya bürünen, Kür-distan İşçi Partisi (Kürtçe:Partiya Karkerên Kurdistan,daha alışılmış hâliyle PKK), KADEK ve Kongra-Gelisimlerini kullanmış olan, kendisine Türkiye'nin güney-doğusu, Irak'ın kuzeyi, Suriye'nin kuzeydoğusu ve İran'ınkuzeybatısını kapsayan bölgede bir devlet kurmayı amaç-layan ve bu amaçla söz konusu toprakların Türkiye Cum-huriyeti sınırları dahilinde kalan kısmına sahip olabilmekiçin Türk Silahlı Kuvvetleri ve sivillere karşı silahlı ey-lem yapan örgüt, 15 Şubat 1999'da Abdullah Öcalan'ınKenya'da uluslararası bir operasyonla yakalanması ile bü-yük oranda çökertilmiş ve etkinliği yok denecek noktayagetirilmiştir. Bugün ise ad değiştirip siyasallaşarak meş-rulaşma çabasına girmiştir.

6.5 Dörtler'in dönüşü

1987 yılında yapılan referandum ile siyasi yasaklar kalk-mış ve Bülent Ecevit, Alparslan Türkeş, Süleyman De-mirel ile Necmettin Erbakan yeniden siyasi arenada yer-lerini alabilmişlerdir. Ecevit Demokratik Sol Parti'nin,TürkeşMilliyetçi Çalışma Partisi'nin, Demirel Doğru YolPartisinin'nin, Erbakan ise Refah Partisi'nin genel baş-kanları oldularHüsamettin Cindoruk 1987 yılında siyasi yasaklarınkalkması üzerine Süleyman Demirel'in genel başkanlı-ğa geçmesi amacıyla istifa etmiştir ve bununla beraberSüleyman Demirel genel başkanlığa seçilmiştir. 1987 ge-nel seçimlerinde, ANAP%36,31 oyla 292milletvekili çı-karmış ve Özal tekrar çoğunluğu sağlayarak 46. DönemBaşbakanı olmuştur. 1987 seçimlerinde DSP iki milyonuaşkın (% 8,54) oy almasına rağmen barajın altında kal-ması nedeniyle milletvekili çıkaramadı. %24,74 oy alanSHP ve %19,1 oyla DYP, 1987'de meclise giren partiler-dir.26 Mart 1989 yerel seçimlerinde SHP; İstanbul, Ankarave İzmir belediye başkanlıklarıyla 39 ilin belediye baş-kanlığını kazanmıştı ayrıca il genel meclisi seçimlerinde%28.8 oy almayı başarmıştı. SHP ve DYP ANAP iktida-rının meşrutiyetini kaybettiğini halkın desteğini yitirdiği-ni ve bu nedenle genel seçimlerin yenilenmesi gerektiği-ni savunmaya başladılar. Turgut Özal 9 Kasım 1989'daKenan Evren'den boşalan cumhurbaşkanlığına SHP ve

DYP'nin muhalefetine rağmen seçildi. Turgut Özal'ınCumhurbaşkanı seçilmesini protesto eden Hatay millet-vekili Murat Sökmenoğlu milletvekilliğinden istifa ede-rek sine-i millete döndü.

7 1990'lı yıllar

20 Ekim 1991 seçimlerini DYP kazandı. (DYP%27:178,ANAP:115, SHP %20:88, RP:62, DSP:7)Seçimlere Halkın Emek Partisi (HEP) ile birlikte katılanSHP seçimlerden sonra TBMM açılışında Kürt kökenlimilletvekillerinin Kürtçe yemin etmeye kalkışması orta-lığı karıştırdı. 21 Mart 1992 Nevruz Bayramı'nda çıkanolaylar sonucunda da SHP içindeki HEP kökenliler par-tiden istifa ettiler.Demirel DYP-SHP koalisyon hükümetini 20 Kasım1991'de kurdu. SHP Genel Başkanı Erdal İnönü Başba-kan Yardımcılığı görevini almıştı.12 Eylül döneminde çıkartılmış olan kapatılan siyasi par-tilerin aynı adla tekrar açılmasını engelleyen yasa Hazi-ran 1992'de kaldırıldı. SHP içindeki muhalefet hareketi-nin önde gelen ismi Deniz Baykal ve diğer CHP köken-liler CHP'yi tekrar açma kararı aldılar. 9 Eylül 1992'deCHP tekrar açıldı. SHP'den ayrılan bir grup milletvekiliCHP'ye geçti.17 Nisan 1993'te Cumhurbaşkanı Turgut Özal'ın vefat et-mesi üzerine 16 Mayıs 1993'te Süleyman Demirel Cum-hurbaşkanlığına seçilmiştir. Genel Başkanlığa, Milli Eği-tim Bakanı Köksal Toptan, İçişleri Bakanı İsmet Sez-gin ve Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakanı Tansu Çil-ler adaylıklarını koydular ancak ilk turda yeterli oyu ala-mamasına karşın Tansu Çiller'in yüksek oy alması di-ğer adayların adaylıktan çekilmelerine sebep olmuş ve 13Haziran 1993'te Genel Başkanlığa Tansu Çiller seçilmiş-tir. 14 Haziran'da, Süleyman Demirel de 50. hükümetikurma görevini Tansu Çiller'e vermiştir.

7.1 Solda birlik çalışmaları

26 Mart 1994 yerel seçimlerine ayrı ayrı giren SHP, DSPve CHP'nin; solun toplam oy oranı %25 olabilmişti. Birönceki seçimde kazanılan büyük kentler Refah Partisi'neteslim edilmişti. CHP bu seçimlerde sadece %4.7 oranın-da oy alabildi. Sosyal Demokrat oylar gitgide eriyordu vebirleşme çalışmaları başladı. 18 Şubat 1995'te toplananortak kurultayda 1003 delege birleşmenin CHP, 635 de-lege de SHP çatısı altında olması yönünde oy kullandı.Bunun üzerine SHP feshedilerek CHP'ye katılım kararıalındı. Hikmet Çetin oybirliğiyle CHP'nin 5. Genel Baş-kanı seçildi. Birleşme sürecinde partiden istifa eden CHPGenel Sekreteri Ertuğrul Günay yerine Adnan Keskin ge-tirildi. 25 Şubat'ta yapılan seçimde Adnan Keskin GenelSekreter oldu.9 Eylül 1995'deki kurultayda ise Deniz Baykal genel

9

başkanlığa geldi. 30 Ekim'de DYP ve CHP bir koalis-yon hükümeti kurdu. CHP Genel Başkanı Deniz Bay-kal Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı olarak yeraldı. TBMM seçimlerin 24 Aralık 1995'te yenilenmesikararı aldı. CHP bu seçimde kılpayı %10 barajını aşa-rak TBMM'ye girdi. Seçimlerin galibi ise Necmettin Er-bakan'ın başında bulunduğu Refah Partisi olmuştu. RP%21.3:158, DYP:135, ANAP:132, DSP:76, CHP:49.

7.2 Post-modern darbe: 28 Şubat

12 Eylül Darbesi sonucu ortaya çıkan siyasetin etkisiyle1980 ve 1990'larda radikal sağcı grupların güçlenmiş vebunun sonucu olarak Refah Partisi 1995'teki genel seçim-lerinde siyasette güçlü duruma gelmiştir. 1996 yılında,seçimlerinin ardından kurulan DYP - ANAP hüküme-tinin kısa sürede dağılmıştır. Bunun üzerine TBMM'debirinci parti durumunda olan RP ile DYP arasında ku-rulan 54.hükümet,8 Temmuz 1996'da TBMM'de yapılanoylamada güvenoyu almayı başarmıştır.8 Şubat 1997 günü yapılan MGK Toplantısı'nda kökten-dinci faaliyetlere ilişkin bir MİT raporu ele alınmıştır. Burapordan yola çıkarak alınan kararlar için bir çeşit "si-vil muhtıra" yorumu yapıldı. Türk siyaset tarihine 28 Şu-bat Kararları olarak geçen kararlar Türk siyasi tarihindeönemli değişikliklere neden oldu.Başbakan Necmettin Erbakan'ın 'havada yakıt ikmali'olarak tanımladığı başbakanlık görevini hükümet orta-ğı DYP genel başkanı Tansu Çiller'e vermek amacıyla18 Haziran 1997'de istifasını Cumhurbaşkanı SüleymanDemirel'e sundu. Ancak Demirel, hükümet ortaklarınınarasındaki protokolü dikkate almayarak hükümeti kurmagörevini ANAP genel başkanı Mesut Yılmaz'a verdi. 12Temmuz'da Mesut Yılmaz başkanlığında ANAP - DSP -Demokrat Türkiye Partisi arasında kurulan 55. hükümetTBMM'den güvenoyu aldı.MGK'nun 28 Şubat kararlarının ardından özellikle 18Nisan 1999 seçimlerine kadar süren zaman diliminde14 Ağustos 1997'de 8 yıllık kesintisiz eğitim kanunuTBMM’de kabul edildi. Bu kanunla İmam Hatip Liseleridahil Meslek Liselerini ortaokul bölümleri kapatıldı.1998'in Kasım ayında eski Refah Partisili İstanbul Bü-yükşehir belediye başkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın be-lediye başkanlığı düşürüldü.28 Şubat süreci sırasında TSK içinde dönemin Genelkur-may Başkanı İsmail Hakkı Karadayı yerine iki ismin ; dö-nemin Genelkurmay 2. Başkanı Çevik Bir ile Genelkur-may Genel Sekreteri Tümgeneral Erol Özkasnak'ın adlarıdaha çok ön plana çıktı. 2001 yılında bir televizyon prog-ramına katılan döneminin Genelkurmay Genel Sekrete-ri emekli Tümgeneral Erol Özkasnak, 28 Şubat süreci'ni"post-modern bir darbe" olarak tanımlayan bazı yazarlarıhaklı bulduğunu söyledi.

İzmit'te bir yıkıntı

8 2000'li yıllar

8.1 Adalet ve Kalkınma Partisi: RecepTayyip Erdoğan

12 Aralık 1997 tarihinde Recep Tayyip Erdoğan, Si-irt'te yaptığı konuşmasında Türk Ceza Kanunu’nun603456868/15154 maddesinden “Halkı din ve ırk farkıgözeterek kin ve düşmanlığa açıkça tahrik etmek” suçun-dan dört ay hapis cezası almış [18][19]; fakat 14 Ağustos2001'de kurduğu Adalet ve Kalkınma Partisi 3 Kasım2002 genel seçimlerinde birinci olunca, seçim yasaklı Er-doğan'ın yerine Abdullah Gül 58. Cumhuriyet Hüküme-ti'ni kurmuş, ardından aklanarak beraat etmiş ve partisi-nin başına geçmiştir.

8.2 2007 Cumhurbaşkanlığı seçimi

Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer'in görev süresinin16 Mayıs 2007 tarihinde dolacak olması nedeni ile ya-pılacak Cumhurbaşkanlığı seçimi Başbakan Erdoğan'ınmuhtemel adaylığına başta CHP olmak üzere diğer siyasipartiler karşı çıkmışlardır.CHP Erdoğan da dahil olmak üzere 3 ana makamınMilliGörüş adı verilen siyasi İslam akımının temsilcileri ta-rafından doldurulacağı ve bunun ülkede gerilime nedenolacağı; Cumhurbaşkanı'nın tarafsız olması ve toplum-sal uzlaşma ile seçilmesi ; bu makamın sahibinin TürkiyeCumhuriyeti'nin kuruluş felsefesi ve kurallarını içine sin-direbilmiş olası gerekçeleri ile başta Erdoğan olmak üze-re bu görüşe sahip kişilerin devletin temel nitelikleri ileters düşeceği fikrini savunarak karşı çıkmıştır.Cumhurbaşkanlığı seçim sürecinin başlaması ile AKPDışişleri Bakanı Abdullah Gül'ü aday göstermiştir. CHPseçimlerin açılış oturumunda gerekli sayının 367 olma-sı gerektiği, Meclis İçtüzük ihlali yapıldığı gerekçesi ileAnayasa Mahkemesi'ne seçimlerin iptali ve seçim süre-cinin durdurulması için müracaat etmiş; Anayasa Mah-kemesi aldığı karar ile oturum yeter sayısının 367 olma-

10 9 2010'LU YILLAR

sı gerektği kararını almış ve bunun neticesinde “TürkiyeTarihi'nde görülmemiş bir kararla"TBMM Cumhurbaş-kanını seçemediği için erken genel seçime gitmek zorun-da kalmıştır.

8.2.1 Cumhuriyet Mitingi

Cumhuriyet Mitingi, 14-15 Nisan 2007 tarihlerinde An-kara'da düzenlenen miting. Atatürkçü Düşünce Derneği(ADD) tarafından düzenlenen mitingde katılımcılar as-kere olan güvenlerini ve laik bir cumhurbaşkanı istekle-rini dile getirdiler. Miting sırasındaki protestoların anahedefi Recep Tayyip Erdoğan ve benzer zihniyettekile-rin olası cumhurbaşkanlığı adaylığıydı.

8.3 2007 Milletvekili seçimleri

2007 seçimlerinde, AKP%47 ile TBMM'de sandalye ço-ğunluğunu elde etmiş ve seçim akabinde Başbakan Erdo-ğan toplumsal uzlaşı içinde olacakları beyanatını vermiş-tir. TBMM'nin açılması ve Başkanlık seçimlerini takibenCumhurbaşkanlığı seçim süreci başlamış, AKP AbdullahGül'ün adaylığının devam ettiğini kamuoyuna deklare et-miştir. Bunun üzerine CHP ülkenin erken seçime Ab-dullah Gül'ün adaylığı sebebi ile gidildiği, AKP'ninCumhurbaşkanlığı seçimlerinde uzlaşma karşıtı tutum-larının devam ettiği gerekçesi ile oturumlara katılmaya-caklarını ve Gül seçildiği takdirde görev süresi boyun-ca Cumhurbaşkanının hiçbir davetine katılmayacakları-nı, ancak Gül'ün seçimini sonucunu da meşruiyet konusuyapmayacaklarını beyan etmiştir.MHP ise ilk oturuma katılacaklarını ancak kendi adayla-rını göstereceklerini seçimden önce ve sonrasında beyanederek, Kayseri milletvekili Sabahattin Çakmakoğlu'nuCumhurbaşkanı adayı göstermişlerdir.DSP ise Erdoğan'ın uzlaşma yanlısı olmayan tutumunatavır koymak ve Cumhurbaşkanlığının uzlaşı ile seçilen;her kesimi temsil edebilme yeteneğine sahip birisinin ol-ması gerekliliği düşüncesi ile bireysel başvuru yaparakaday olan Eskişehir milletvekili Tayfun İçli'nin adaylığı-nın desteklenmesi kararını almıştır.

9 2010'lu yıllar

9.1 2011 Genel seçimleri

2011 seçimlerinde, AK Parti %49,83 ile TBMM'ye 327milletvekili ile girmiştir. Oy oranı artışına karşın meclisegiren milletvekili bir önceki seçime göre azalmıştır. AKParti hükümeti 3. kez iktidara gelmiştir. CHP %25,98 oyalmıştır.

9.2 2014 Cumhurbaşkanlığı seçimi

Adaylar için kırk yaşını doldurmuş ve yükseköğrenimyapmış Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) üyeleriveya bu niteliklere ve milletvekili seçilme yeterliğine sa-hip Türk vatandaşı olma şartı arandı.Cumhurbaşkanlığına TBMM üyeleri içinden veya Meclisdışından aday gösterilebilmesi en az yirmi milletvekilininyazılı teklifiyle mümkün oldu. Her bir milletvekili ancakbir aday için teklifte bulunabildi.2011 genel seçimlerinde, aldıkları geçerli oylar toplamıbirlikte hesaplandığında, yüzde onu geçen siyasi partilerortak aday gösterebildi. Her bir siyasi parti ancak bir adayiçin teklifte bulunabildi.16 Haziran 2014 tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi lide-ri Kemal Kılıçdaroğlu ve Milliyetçi Hareket Partisi lideriDevlet Bahçeli TBMM'de düzenledikleri ortak basın top-lantısıyla Ekmeleddin İhsanoğlu'nu çatı aday olarak gös-tereceklerini açıkladılar.30 Haziran 2014 tarihinde ise, Halkların Demokra-tik Partisi (HDP) tarafından düzenlenen basın toplantı-sı ile partinin cumhurbaşkanı adayının HDP EşbaşkanıSelahattin Demirtaş olduğu açıklandı.1 Temmuz 2014 tarihinde Adalet ve Kalkınma Partisi'nincumhurbaşkanı adayının AK Parti Genel Başkanı ve Baş-bakan Recep Tayyip Erdoğan olduğu açıklandı.Seçim sonucunda Recep Tayyip Erdoğan 51,79 ile 1. ,Ekmeleddin İhsanoğlu 38,44 ile 2. ve Selahattin Demirtaş3. oldu. Recep Tayyip Erdoğan Türkiye'nin 12. cumhur-başkanı ve halk oyuyla seçilmiş ilk cumhurbaşkanı oldu.

9.3 2015 Genel seçimleri

Haziran 2015 Türkiye genel seçimleri'nde AK Parti40,87 ile 1. oldu ve 258 milletvekili kazandı. AK Parti13 seneden sonra ilk defa iktidarını kaybetti. 8,96 oyu ve69 milletvekili azaldı.

9.4 Koalisyon Görüşmeleri

Haziran 2015 Türkiye genel seçimleri'nde hiçbir parti-nin salt çoğunluğu bulunmaması üzerine koalisyon hükü-meti kurulması gerekiyordu. Cumhurbaşkanı Recep Tay-yip Erdoğan ise görüşmelerin yapılması için görevi san-dıktan birinci parti olarak AK Parti Genel Başkanı Ah-met Davutoğlu'na verdi. Ahmet Davutoğlu ilk görüşme-yi CHP ile gerçekleştirdi.[20] İlk olarak heyetler arası ya-pılan görüşme olumlu geçti daha sonra liderler arasındayapılan ikinci görüşme sonrası Başbakan Ahmet Davu-toğlu CHP ile koalisyon görüşmelerinin olumsuz geçtiği-ni basın açıklamasında bildirdi. Daha sonra MHP ile degörüşen Davutoğlu buradan da olumsuz ayrılarak görevitekrar Cumhurbaşkanı'na iade etti.

11

9.5 Suruç Patlaması

“Kobane'yi Beraber Savunduk, Beraber İnşa Ediyoruz”sloganıyla İstanbul, İzmir, Ankara, Adana ve diğer iller-den Şanlıurfa’nın Suruç İlçesi’ne giden Sosyalist GençlikDernekleri Federasyonu üyesi 200 genç açıklama yaptığısırada canlı bomba saldırısına uğradı. Kobani’ye gitmekiçin hazırlık yapan genç- ler sabah saat 09.00 sıraların-da Amara Kültür Merkezi’nin bahçesinde toplu kahval-tı yaptı. Suruç’un karşısında bulunan Kobani kentine git-mek üzere, sadece özel izinle geçiş yapılan MürşitpınarSınır Kapısı’na doğru yürüyüşe geçmeyi planlayan grupbunun öncesinde basın açıklaması yaptı. İşte tam bu sıra-da, açıklama devam ederken saat 11.50’de patlama oldu.Kameraların kaydettiği patlamanın şiddetiyle parçalananinsanların uzuvları ve cesetleri havaya savruldu. Can pa-zarının yaşandığı patlamanın şiddetiyle çevredeki ev veişyerlerinin camları da kırıldı.[21]

9.6 Erken Seçim ve Seçim Hükümeti

Koalisyon görüşmelerinin olumsuz geçmesi ve BaşbakanAhmet Davutoğlu'nun görevi iade etmesinin ardındanCumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Meclis Baş-kanı İsmet Yılmaz bir araya gelerek seçimin tekrar edil-mesi kararı aldı.[22] Bunun için seçime kadar gidecek birhükümet kurmak üzere Başbakan Ahmet Davutoğlu'nutekrardan görevlendirdi. Anayasa uyarınca TBMM Baş-kanlığı, partilerin milletvekili sayılarına göre seçim hü-kümetindeki kontenjanlarını hesapladı. Buna göre, baş-bakanlık ve anayasaya göre bağımsız olması gereken 3bakan haricinde AKP'ye 11, CHP'ye 5, MHP ve HDP'ye3'er bakanlık düştü.[23] CHP ve MHP bakanlıkları red-dedeceklerini, HDP ise kabul edeceğini duyurdu. Bunakarşın, bakanlık teklifi alanlardan MHP' li Tuğrul Türkeşparti kararının aksine bakanlığı kabul etti, HDP'li LeventTüzel ise parti kararının aksine kabul etmedi. 31 Ağustos2015 tarihinde başbakan yardımcılarının görev dağılımıbelli oldu.[24]

10 Ayrıca bakınız• Türkiye'deki siyasi partiler listesi

• Türkiye'de genel seçimler

• Yıllara göre Türkiye

• Türk modeli

11 Notlar[1] Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk

[2] Yüksel Kaştan-Karaelmas Üniversitesi

[3] Hacettepe Üniversitesi-Atatürk Sonrası İç Politika

[4] TBMM.gov 27Mayıs 1960'ta yapılan askerî darbe ile sonaerdi, URL erişim tarihi: 13 Haziran 2008

[5] Sakallıoğlu, Ümit Cizre. “Parameters and Strategies ofIslam-State Interaction in Republican Turkey.” Internati-onal Journal of Middle East Studies, Vol. 28, No. 2 (May,1996), pp. 231-251. Cambridge University Press. URLerişim tarihi: 14 Haziran 2008.

[6] Jacob M. Landau, Radical Politics in Modern Turkey,BRILL, 1974. ISBN 9-0040-4016-1 “The 1960 MilitaryIntervention and the 1961 Constitution” bölümü.

[7] TBMM.gov 27 Mayıs ihtilali ile ülke yönetimine el koyanaskerî güç, URL erişim tarihi: 14 Haziran 2008

[8] Mümtaz'er Türköne, “27 Mayıs’ın hesabı ", 27 Mayıs ta-rihli Zaman gazetesi, URL erişim tarihi: 27 Mayıs 2010

[9] Eski Meclis Başkanı Ferruh Bozbeyli, “Cunta, en büyüktasfiyeyi yargıda ve orduda yaptı" 30 Mayıs tarihli Zamangazetesi, URL erişim tarihi: 30 Mayıs 2010

[10] Murat Belge, “27Mayıs’ın tekrarı", 27Mayıs tarihli Tarafgazetesi, URL erişim tarihi: 27 Mayıs 2009

[11] Ahmet Kekeç, “O silahlar babanızın malı mı?", 13 Mayıs2009 tarihli Star gazetesi, URL erişim tarihi: 27 Mayıs2009

[12] Sırrı Yüksel Cebeci, “Bana göre 27 Mayıs Neden İhtilalDeğildir?", Tercüman gazetesi, URL erişim tarihi: 14 Ha-ziran 2008

[13] http://www.sabah.com.tr/Yazarlar/ardic/2009/12/23/kanli_mi_yapacaksiniz_kansiz_mi

[14] Enis Berberoğlu, “28 Şubat ve 27 Mayıs farkı", 27 Ni-san 2003 tarihli Hürriyet gazetesi, URL erişim tarihi: 14Haziran 2008

[15] İdris Adil-DİGİMEDYA

[16] Deniz Gezmiş'in kendi ağzından mahkeme savunmasınında bulunduğu ses kaydı

[17] Kurtuluşcephesi

[18] http://www.radikal.com.tr/1998/09/24/politika/muh.html

[19] http://www.milliyet.com.tr/1998/04/22/siyaset/siy00.html

[20] http://www.hurriyet.com.tr/gundem/29715799.asp

[21] http://www.haberturk.com/gundem/haber/1105174-sanliurfa-suructa-patlama

[22] http://www.trthaber.com/haber/gundem/secimlerin-yenilenmesine-karar-verildi-200178.html

[23] http://www.milliyet.com.tr/secim-kabinesindeki-bakan-dagilimi/siyaset/detay/2107662/default.htm

[24] http://www.hurriyet.com.tr/gundem/29804512.asp

12 12 KAYNAKÇA

12 Kaynakça• Atatürk, Mustafa Kemal (1927). Nutuk, Cilt 1-2-3,Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, İstanbul 1970.

• Akay, Oğuz (2006). Atatürk'ün Sofrası. Truva Ya-yınları. ISBN 975-6237-54-6

• Öztürk, Kazım (1992). Atatürk'ün TBMM Açık veGizli Oturumlarındaki Konuşmaları, Cilt 1-2, Kül-tür Bakanlığı-Atatürk Dizisi. ISBN 975-17-0635-1

• Hikmet Bila, CHP 1919-1999, Doğan Kitap, İstan-bul 1999.

13

13 Metin ve görüntü kaynakları, yazarlar ve lisans

13.1 Metin• Türkiye siyasi tarihi Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_siyasi_tarihi?oldid=17126044 Katkıda bulunanlar: Pinar,

Ugur Basak, Absar, İncelemeelemani, Yzkoc, Hasan Sami Bolak, Erdemsenol, Vikiyazar, Nosferatü, Dünya vatandaşı, Teemeah, Tarkovsky,Kibele, Escarbot, Martianmister, Thijs!bot, JAnDbot, Vito Genovese, Stambouliote, Tema, Randam, Ermangg, Mach, Düşünenadam, For-biddenenator, Volki16, Eldarion, Görkemutku, Uannis~trwiki, Elmacenderesi, TXiKiBoT, Noctiluca, Gökhan, Levent, SieBot, WhiteDark,Vikiçizer, robot, Idioma-bot, Dsmurat, Sağlamcı, PipepBot, Mehmetalkaya, Gökçe Yörük, DragonBot, Takabeg, Sarsıntı, Cobija,DorganBot, İnterferons, Myrat, Terennum, Ahzaryamed, Levüloz, Théoden, Superyetkin, Oğuzhan, Kudelski, Akhilleis, Akın-islam beyi,Sadrettin, Txrazy, ,نگونبانگونی Reality006, Batuhan Aksu, Oğuzhan, Khutuck Bot, Xqbot, Şeb, Noone, Dr. Coal, Fristol, Rapsar,Türk Süvarisi, KamikazeBot, Bermanya, Supermæn, YBot, Esc2003, WikitanvirBot, Dijwar, Stultiwikia, Movses-bot, Uğurkent, Ullier-lich, MerlIwBot, SiLveRLeaD, Kahve6, Gezginrocker, Nebra, Peykbot, Rotlink, Addbot, Recebistan, Murats987, Çirkingitar, Mavrikant,İtalyakurdu, Ahmet Turhan, Diyapazon, Mavrikant Bot, Sultan Galiyev, Paşa09, Kelpom, Niveles ve Anonim: 186

13.2 Resimler• Dosya:Bandırma_Vapuru.png Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fc/Band%C4%B1rma_Vapuru.png Lisans:

Public domain Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ?• Dosya:Commons-emblem-scales-red.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/

Commons-emblem-scales-red.svg Lisans: CC BY-SA 3.0 Katkıda bulunanlar: <a href ='//commons.wikimedia.org/wiki/File:Gnome-emblem-important.svg' class ='image'><img alt ='Gnome-emblem-important.svg' src ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Gnome-emblem-important.svg/25px-Gnome-emblem-important.svg.png' width ='25' height ='25' srcset ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Gnome-emblem-important.svg/38px-Gnome-emblem-important.svg.png 1.5x,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Gnome-emblem-important.svg/50px-Gnome-emblem-important.svg.png2x' data-file-width ='48' data-file-height ='48' /></a> + <a href ='//commons.wikimedia.org/wiki/File:Commons-emblem-scales.svg'class ='image'><img alt ='Commons-emblem-scales.svg' src ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Commons-emblem-scales.svg/25px-Commons-emblem-scales.svg.png' width ='25' height ='25' srcset ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Commons-emblem-scales.svg/38px-Commons-emblem-scales.svg.png 1.5x,https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Commons-emblem-scales.svg/50px-Commons-emblem-scales.svg.png2x' data-file-width ='48' data-file-height ='48' /></a> Özgün yazarı: GNOME icon artists, Jorge 2701

• Dosya:Flag_of_Turkey.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b4/Flag_of_Turkey.svg Lisans: Public domainKatkıda bulunanlar: Turkish Flag Law (Türk Bayrağı Kanunu), Law nr. 2893 of 22 September 1983. Text (in Turkish) at the website ofthe Turkish Historical Society (Türk Tarih Kurumu) Özgün yazarı: David Benbennick (original author)

• Dosya:Inonu_Ismet.jpgKaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fe/Inonu_Ismet.jpg Lisans: Public domainKatkıdabulunanlar: http://www.tccb.gov.tr/sayfa/cumhurbaskanlarimiz/ismet_inonu/ Özgün yazarı: Unknown. Official photo of President.

• Dosya:Izmit_eart2.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ef/Izmit_eart2.jpg Lisans: Public domain Katkıdabulunanlar: ? Özgün yazarı: ?

• Dosya:Mustafa_Kemal_Pasha_Time_magazine_Vol._I_No._4_Mar._24,_1923.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fd/Mustafa_Kemal_Pasha_Time_magazine_Vol._I_No._4_Mar._24%2C_1923.jpg Lisans: Public domainKatkıda bulunanlar: Time Magazine cover, Mar. 24, 1923. Time magazine archive. Özgün yazarı: Artist: Gordon Stevenson (1892-1982)TIME Magazine

• Dosya:Nuvola_search_person.png Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cb/Nuvola_search_person.png Lisans:LGPL Katkıda bulunanlar: Own modification of work from Commons, based on Image:Nuvola apps personal.png and Image:Nuvola appsxmag.png Özgün yazarı:Wind

• Dosya:Second_world_war_europe_animation_small.gif Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/19/Second_world_war_europe_animation_small.gif Lisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Own work based on: maps of the University of TexasLibraries Özgün yazarı: San Jose

• Dosya:TurkishEmblem.svgKaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/60/TurkishEmblem.svg Lisans: Public domainKatkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Kaygtr

13.3 İçerik lisans• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0