i

TÜRK EĞİTİM TARİHİ

M.Ö. 1000 - M.S. 2008

Prof. Dr. Yahya AKYÜZ

Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi

Öğretim Üyesi

Gözden Geçirilmiş

12. Baskı

Prof. Dr. Yahya AKYÜZ

TÜRK EÐÝTÝM TARÝHÝM.Ö. 1000-M.S. 2008

ISBN 975-8792-39-3

2008, Pegem Akademi

Gözden geçirilmiþ 12. Baský: Mart 2008

Yazým ve düzenleme: Ahmet Oðuz Akyüz - Gürsel Avcý

Dizgi-Grafik Tasarým: Gürsel AvcýBaský: Baran Ofset

(Ankara-0312-3944560)

©

Bu kitabýn basým, yayýn ve satýþ haklarýPegem Akademi Yay. Eðt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Þti’ye aittir.

Anýlan kuruluþun ve yazarýn yazýlý izni alýnmadan kitabýn tümü ya da bölümleri,kapak tasarýmý, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayýt

ya da baþka yöntemlerle çoðaltýlamaz, basýlamaz, daðýtýlamaz.Bu kitap T.C. Kültür Bakanlýðý bandrolü ile satýlmaktadýr.

Okuyucularýmýzýn bandrolü olmayan kitaplar hakkýndayayýnevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayýnlarý

satýn almamasýný diliyoruz.

Kapak Tasarýmý: Hakký Uslu

iii

Yahya AKYÜZ, Çanakkale'nin Yenice ilçesi, Hamdibey kasabasında doğdu (1941). Biga Sakarya İlkokulunu (1953), Biga Orta Okulunu (1956) ve İstanbul Erkek Lisesini (1959) bitirdi. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesinden mezun oldu (1963). Fransa'da Yüksek Lisans ve Doktora yaptı (1967).

Ocak 1968'de Ankara Üniversitesi Eğitim (Bilimleri) Fakültesine Asistan olarak girdi. 1972'de Doçent oldu. Askerlik görevini 1973-1975 tarihleri arasında Balıkesir'de ve Bursa Işıklar Askerî Lisesinde yaptı.

Nisan 1980'de Profesör oldu. Yahya AKYÜZ'ün Türk eğitim tarihi ile ilgili ilk kitabı 1966'da Fransa'da yayınlanmıştır. O zamandan beri esas olarak Türk eğitim tarihi ve inkılâp tarihi alanında araştırma yapıyor ve Ocak 1968'den beri de Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesinde öğretim üyesi olarak bulunuyor.

Yahya AKYÜZ, 2004-2005 öğretim yılında kendi olanakları ile ABD’de University of Central Florida Eğitim Fakültesinde “Misafir Profesör” olarak bulunmuş, araştırmalar ve yayınlar yapmıştır. 2005 Kasım ve Aralık aylarında Tokyo University of Foreign Studies’in daveti üzerine Türkçe Bölümünde Japon öğrencilere Türk eğitim ve inkılâp tarihi konularında dersler ve konferanslar vermiştir.

Kitapları ve önemli yayınları bu kitabın Kaynaklar bölümünde gösterilmiştir.

iv

Saygı duyduğum

M. Sadullah ÖZTÜRK

Beyefendiye

v

ÖNSÖZ

KİTABA VE TÜRK EĞİTİM TARİHİNE İLİŞKİN ÖNEMLİ AÇIKLAMALAR

Bu kitap, ilk kez 1982'de basılmıştır. Bu alanda çeşitli ve değerli araştırmalar var ve yapılmakta ise de, halen, kitabımızın temel özelliği olan, eğitimimizi zaman ve konu bütünlüğü içinde ele alıp analiz ve sen-tezlere gitme, geçmişle günümüz arasında bağlantılar kurma ve dersler çıkarma niteliğine sahip, kapsamlı ve aynı adı taşıyan bir başka kitap bulunmamaktadır. Ayrıca bu yalnızca Türk Eğitim Tarihi alanında bir ders kitabı değil, Türk milletinin üç bin yıllık insan yetiştirme düzenini ve bundaki dönüşümleri eleştirel bir gözle araştırıp değerlendiren, her düzeydeki araştırmacı ve okuyuculara da hitap eden bir fikir eseridir.

Okuyuculara kitabımızı ve Türk Eğitim Tarihine yaptığı özgün katkıları değerlendirmelerinde ışık tutabilmek için onun temel özelliklerini maddeler halinde kısaca belirtmeyi gerekli görüyoruz:

1. Kitabın Türk Eğitim Tarihi ile ilgili temel bilgilerin tümünü kapsaması amaçlanmış, böylece, zaman bakımından, Tarihimizin en eski dönemlerinden günümüze, başka deyişle M.Ö. 1000’den M.S. 2008’e kadar geçen üç bin yıllık bir süre içinde muhteva bakımından en geniş anlamda eğitimle ilgili kurum, olay, düşünce, deneyim ve bunların gelişmeleri incelenmiştir. Böylece kitabın temel özelliği, eğitimimizi zaman ve konu bütünlüğü içinde ele alıp, birçok yerde fikir ve olayların günümüzle bağlantılarını ve sonuçlarını ortaya koymasıdır. Başka deyiş le, ilk kez, Türk Eğitim Tarihinin konularının tarihî süreklilik ve bütünlük içinde belirlenmesine, bunların açıklanıp yorumlanmasına ve günümüzle ilişkilerinin kurulmasına gidilmiştir.

Kitabımızın bu temel özelliğini başka ifadelerle şöyle açıklayabiliriz: Kitabımız yalnızca, geçmişten günümüze eğitimdeki olayları ve gelişmeleri vermekle yetinmemekte, bir Anadolu kiliminin örgüsü gibi, olayların ve gelişmelerin hem dönemleriyle, hem birbiriyle, hem de sonraki dönemlerle ilişkilerini, etkileşimi ve yorumunu, önemini… eleştirel bir gözle ortaya koymaya çalışmaktadır.

Kitabımızın bu özelliğine en güzel örneklerden biri, soru 150’de incelediğimiz şu güncel konuda görülebilir: “Türkiye’nin Avrupa Birliğine girme çabaları ve küreselleşme Türk eğitim tarihi açısından nasıl değerlendirilebilir? Bunların Türk eğitimine etkileri nelerdir?”

Bu konu, Osmanlının Avrupa’ya yönelişinden 2006’da Türkiye Cumhuriyeti’nin AB’ne girme çabalarına kadar eğitim-siyaset-ekonomi-

vi

yenileşme… boyutları açısından ve tarihî gelişim süreci içinde işlenmiş, geçmişle bugün arasında benzerlikler ve bugün ortaya çıkan dersler açıklanmıştır. Okuyucu, böyle bir konunun Türk eğitim tarihi açısından ilk kez dile getirildiğini ve incelememizin bir fikir yazısı niteliği taşıdığını da görecektir.

2. Konular sorular halinde belirlenerek işlenmiştir. Kısmen Sokrat'ın öğretim yöntemine benzeyen ve öğrenciye bir konuyu öğretme bakımından geçerli olan bu yöntem, çok geniş ve dağınık alanların incelenmesinde de işe yarar görünmektedir.

3. Yararlanılan kaynakların tümü, ayrıntılı olarak verilerek hem okuyucunun kaynaklara ilişkin geniş ölçüde bilgilendirilmesi sağlanmış, hem de bilimsel araştırma yönteminin gereği titizlikle yapılmıştır.

4. Bir devlet ya da dönemdeki eğitim ele alınmadan önce, kısaca tarihî ve siyasî açıklamalar yapılmış, sonra, eğitimin temel özellikleri maddeler halinde gösterilmiş, böylece konuya önce kuşbakışı bir yaklaşıma gidilmiştir. Daha sonra da devlet ya da dönemin özelliklerine göre çeşitli eğitim konularına geçilmiş, bunlar da mantıkî bir düzen içinde, önce örgün, sonra yaygın eğitimle ilgili olarak sıralanıp ele alınmıştır.

5. Kitaba, bizim hazırladığımız ve Akif Ergin’in klişesini çizdiği Asya'da eski Türk devlet ve toplumlarını, bölgeleri, kentlerini gösteren özgün bir harita konmuştur.

6. Eğitim tarihimizin bazı önemli ve özgün belgelerinin metin içinde klişeleri verilerek okuyucunun bunlarla doğrudan ve görsel teması sağlanmıştır.

7. Atatürk'ün 1930'da Samsun Orta Okulunda girdiği bir derse ilişkin çok anlamlı bir fotoğraf verilmiştir.

8. Dilin ve anlatımın açık, sade ve akıcı olmasına, mümkün oldukça yabancı kelime kullanılmamasına özen gösterilmiştir. Ülkemizde bazen rastlanan “bir eser anlaşılmıyorsa bilimsel olduğu içindir” gibi bir görüş çok yanlıştır. Bizim inancımıza göre, en karmaşık konular bile iyi incelenirse, Türkçeyi özenle kullanma sorumluluğu taşınırsa ve açık yazmak için çaba harcanırsa berrak ve sade yazılabilir. Asıl zor olan budur ve böyle bir anlatıma ulaşmak amaçlanmalıdır. Eskiden buna “başarılması çok zor olan kolaylık” (sehl-i mümteni) denirdi.

9. Bir bilim dalının gelişmesinde, ilgili terimlerin belirlenmesi, açıklanması çok önem taşır. Bu düşünceden hareketle, eski eğitim terimlerimiz, ilk kez, Türk Eğitim Tarihi Terimleri Sözlüğü başlığı altında kitabın sonunda toplanıp açıklanmıştır. Bu sözlük, gerek kitabımızın, gerek eski eğitim metinlerinin anlaşılmasında okuyucuya çok yardımcı

vii

olacaktır.

10. Eğitim Tarihimizdeki gelişmeler, bazı önemli siyasî gelişmelerle ilişkili olarak Zaman Çizgisi başlığı altında tablo halinde verilmiştir. Bu tablo da bu haliyle ilk kez yapılmaktadır.

11. Eğitim Tarihimizde fikir, düşünce, kurumsal gelişme, uygulama alanında çok önemli bir tecrübe birikimi vardır. Bu birikimin olumlu, olumsuz, dikkate değer ya da pek değer taşımayan yönleri bulunmaktadır. Kitabımızda bu zengin birikimi eleştirel bir gözle değerlendirip tartışarak öğrenci ve okuyuculara tanıtmak, onlara Eğitim Tarihimizin değerini göstererek bu alanda ve millî eğitimimizi geliştirme yolunda araştırma zevki vermek, bağımsız yaşama özelliğimizle ilgili geçmişten gelen dersleri göstermek de amaçlanmıştır.

12. Her baskıda kitabın güncelleştirilip yeni araştırmalarla zenginleştirilmesi onun bir başka özelliğidir. Böyle olunca da kitabın hacmi giderek artmaktadır. Ancak bu doğaldır: En eski tarihlerden günümüze kadar eğitimsel fikir, düşünce, kurum ve tecrübelerimizi ve bunlardan çıkan dersleri konu alması, bugünkü eğitim sorunlarını çözmekte bize ışık tutması gereken Türk Eğitim Tarihi gibi geniş kapsamlı ve çok önemli bir ders, Üniversite düzeyinde, basit bir kitap veya teksir, kısa notlar ve birkaç fotokopi ile okutulup öğretilemez. Bu asla doğru ve yararlı olmaz. Böylesine önemli bir konu, ciddî, sistemli, bilimsel olarak ele alınırsa yararlı olabilir. Kitabımızda bu amaçlanmaktadır. Öğrencilerin ayrıca, bir kitapla yetinmemeleri de gereklidir.

13. Her baskıda, kitabın tümü tekrar tekrar gözden geçirilmektedir. Az yukarıda, kitabın “sürekli güncelleştirilip yeni araştırmalarla zenginleştirildiği” şeklinde belirtilen özelliğine gelince: Bir baskıdan ötekine gidilirken, bu arada yapılan ciddî yayınlar, doktora tezleri vs. ve kendi yayınlarımız özetle değerlendirilmektedir.

14. Eğitim Bilimleri ile Eğitim Fakültelerinin amacı, öğrencilere çeşitli eğitim bilgileri kazandırmakla sınırlı kalamaz. Öğrencilere, Türkiye'nin ve Türk dünyasının eğitim sorunlarını tarihî derinlik ve bütünlük içinde kavratmaya çalışmak ve onları, geçmiş tecrübelerden ders alarak çözüm arayışlarına yöneltmek de gerekir. Oysa, eğitimimiz, zaman ve konu bütünlüğü içinde en geniş biçimde incelenmez, öğrenilmez ve algılanmazsa, eğitimimizi bugün geliştirmek için yeni fikirler üretilemez. Bu da ancak Türk Eğitim Tarihi dersinin yardımı ile sağlanabilir. Kitabımızın temel amacı budur. Bu nedenle, sözü geçen Fakültelerde ve onların tüm Bölümlerinde böyle bir dersin okutulması gereklidir. Biz, her geçen gün Türk Eğitim Tarihinin öneminin daha çok anlaşılması gerektiğine inanıyor, kitabımızın ve çalışmalarımızın bunda payı olacağını düşünüyoruz.

viii

Ancak YÖK, 4 Kasım 1997 tarihli Eğitim Fakültelerinin "yeniden yapılandırılması" programlarında Türk Eğitim Tarihi dersine yer vermemiştir (Bu konunun değerlendirilmesi kitabımızın SONUÇ kısmında yapılmıştır). O tarihten beri, gerek bilimsel sempozyumlarda, gerek makalelerimizde Türk Eğitim Tarihi dersinin mutlaka ve zorunlu olarak okutulması gerektiği gerekçeleriyle tarafımızdan birçok kez açıklanmış ve savunulmuştur. Nihayet YÖK’ün Mart 2006’da başlattığı Eğitim Fakültelerindeki programların “güncelleştirilmesi” çalışmalarında bu ders bazı programlara tekrar alınmıştır (Temmuz 2006). Ayrıca seçimlik dersler içinde de daha yaygın bir açılma imkânına kavuşmuştur.

15. Kitabımızın, Türk Eğitim Tarihi dersi yanında, Türk Tarihi ve Kültürü, İnkılâp Tarihi, Türk Eğitim Sistemi, Eğitim Bilimine Giriş, Eğitim Hukuku ve Yönetimi, Türk Eğitim Düşünürleri… gibi dersler ve konularda da Eğitim Fakülteleri öğrencilerine, ayrıca tüm öğrenci, öğretmen, aydın, yazar, araştırmacı ve devlet adamlarına da yararlı olacağına inanıyoruz.

Kitabımızın 12. Baskısını gerçekleştiren Pegem Akademi yöneticileri Servet SARIKAYA ve Gürsel AVCI'ya, ayrıca Baran Ofset çalışanlarına içten teşekkür ederim.

Ankara, Mart 2008 Prof. Dr. Yahya AKYÜZ

Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi

Öğretim Üyesi

1. Baskı : 1982 Eğitim Bilimleri Fakültesi Yay.

2. Baskı : 1985 (Genişletilmiş) “ “ “ “

3. Baskı : 1989 (Genişletilmiş) “ “ “ “

4. Baskı : 1993 (Genişletilmiş ve yeniden yazılmış) İstanbul Kültür Koleji Yay.

5. Baskı : 1994 (Gözden geçirilmiş) “ “ “ “

6. Baskı : 1997 (Genişletilmiş) İstanbul Kültür Üniversitesi Yay.

7. Baskı : 1999 (Genişletilmiş) ALFA Basım Yayım Dağıtım. San.

8. Baskı : 2001 (Genişletilmiş) “ “ “ “ “

9. Baskı : 2004 (Gözden geçirilmiş) Pegem A Yayıncılık

9. Baskı : 2005 (Bazı eklerle tıpkı basım) “ “ “

10. Baskı : 2006 (Genişletilmiş ve yeniden yazılmış) “ “ “

11. Baskı : 2007 (Gözden geçirilmiş) “ “ “

12. Baskı : 2008 (Gözden geçirilmiş) Pegem Akademi Yayıncılık

ix

İÇİNDEKİLER

Sayfa

ÖNSÖZ: KİTABA ve TÜRK EĞİTİM TARİHİNE İLİŞKİN ÖNEMLİ

AÇIKLAMALAR..........................................................................................V

GİRİŞ

1. Türk eğitim tarihinin amacı nedir? Türk eğitim tarihi ne zaman başlar, hangi dönemlere ayrılır, hangi konuları kapsar? .............................................. 1

I. KISIM

TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN ÖNCE

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri ............................................................... 5

HUNLAR

2. Hunlarda eğitim hakkında neler biliyoruz? ....................................................... 6

GÖKTÜRKLER

3. Göktürklerde eğitim hakkında neler biliyoruz? Orhun Anıtlarının Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?........................................................................... 11

UYGURLAR

4. Uygurlarda eğitim hakkında neler biliyoruz? .................................................. 14

5. Eski Türklerin eğitimi başka kültürlerden etkilenmiş midir?............................ 15

6. Eski Türklerde öğretim araç gereçleri nelerdi? Matbaa biliniyor muydu? ...... 16

II. KISIM

TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN SONRA

* Dönemin eğitiminin genel özellikleri. ............................................................ 19

I. BÖLÜM

İÇ ASYA MÜSLÜMAN TÜRKLERİ, KARAHANLILAR

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri ............................................................. 21

7. Karahanlılarda eğitim, medreseler ve öğretimleri hakkında neler biliyoruz?.. 21

8. Farabi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?.................................................. 23

9. İbni Sina'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?.............................................. 25

10. Balasagunlu Yusuf'un Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?............................... 31

11. Kaşgarlı Mahmut'un Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................. 35

12. Ahmet Yesevî ve Edip Ahmet bin Mahmut Yüknekî'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................... 38

x

II. BÖLÜM

SELÇUKLULAR, ANADOLU BEYLİKLERİ

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri ............................................................. 42

13. Selçuklularda eğitim hakkında neler biliyoruz? .............................................. 43

14. Anadolu Selçukluları ve Beyliklerindeki başlıca medreseler hangileridir? ..... 48

15. Selçuklularla çağdaş Avrupa'da eğitimin durumu nedir?................................ 49

16. Ahilik ve Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .................................................... 52

17. Nizamülmülk'ün Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ........................................ 53

18. Mevlâna Celâlettin'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 54

19. Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Veli, Âşık Paşa'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................... 56

20. Nasrettin Hocanın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?..................................... 57

III. BÖLÜM

OSMANLILAR

* Dönemin eğitiminin genel özellikleri. ............................................................ 59

A) KURULUŞTAN EĞİTİMDE İLK YENİLEŞME HAREKETLERİNE KADAR

(1299-1776)

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri. ............................................................ 61

21. Osmanlıların ilk dönemleri ile, onlarla çağdaş beyliklerde ve Türk Devletlerinde eğitim hakkında neler biliyoruz?....................................... 61

22. Fatih ve Süleymaniye medreselerinin kuruluş ve öğretim düzeni nasıldır? ... 65

23. Klâsik Osmanlı medrese düzeni nasıldır? Okutulan bilimler nelerdir? ........... 67

24. Avrupa'da 15.-17. yüzyıllarda üniversiteler ve bilim, Osmanlılara göre neden ve nasıl farklı bir gelişme göstermiştir? ............................................... 71

25. Meslek ve ihtisas medreseleri nelerdir? ......................................................... 73

26. Medreselerin toplumdaki etkinliği nasıl ortaya çıkıyordu?.............................. 75

27. Medreselerin bozulma nedenleri ve bozulma biçimleri nelerdir? Medreselerin ıslahına çalışılmış mıdır?.......................................................... 81

28. Medrese sisteminin 20. yüzyıl eğitim düşüncesi ile karşılaştırılabilecek yönleri var mıdır?............................................................................................ 87

29. Osmanlılarda ilköğretim nasıldı? .................................................................... 88

30. Osmanlılarda sıbyan mektebi öğretmenleri nasıl yetişiyor ve toplumu nasıl etkiliyorlardı?.......................................................................................... 92

xi

31. Osmanlılarda saray eğitim ve öğretim kurumları nelerdir?............................. 94

32. Osmanlı hükümdarları nasıl yetişiyordu? ....................................................... 98

33. Osmanlılarda askerî eğitim ve öğretim kurumları nelerdir?.......................... 102

34. Osmanlılarda azınlık ve yabancı okulları nelerdir?....................................... 103

35. Osmanlılarda memur yetiştiren kurumlar nelerdir? ...................................... 106

36. Osmanlılarda halk eğitimi çalışmaları nelerdir?............................................ 107

37. Osmanlılarda eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldı? ................................... .111

38. Vakıfların Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................................ 112

39. Kabusname'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?....................................... 114

40. Gülistan ve Bostan'ın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............................. 115

41. Amasyalı Hüseyinoğlu Ali'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................. 119

42. Hacı Bayram Velî, Yazıcıoğlu Mehmet ve Ahmet'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .................................................................................. .122

43. Kınalızade Ali'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?.................................... 124

44. Kâtip Çelebi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ...................................... 125

45. Mustafa Âli ve Koçi Beyin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?....................... 129

46. Lütfi Paşa, Naimâ, Sarı Mehmet Paşa’nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................................... 131

47. Nabi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?................................................... 131

48. Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .................. 134

49. Osmanlılarda matbaanın kuruluşu nasıl gerçekleşmiştir? Matbaanın ve İbrahim Müteferrika'nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?... 135

B) EĞİTİMDE İLK YENİLEŞME HAREKETLERİ DÖNEMİ (1776-1839)

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri. .......................................................... 143

50. Yenileşme döneminde açılan askerî okullar nelerdir?.................................. 143

51. Yenileşme döneminde açılan sivil okullar nelerdir?...................................... 148

52. Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi nedir?................................................................ 149

53. İlköğretim zorunluluğu nasıl getirilmiştir? ..................................................... 151

54. Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın eğitim ıslahatı nedir? Bunun Osmanlı hükümeti üzerinde etkisi olmuş mudur? ............................ .152

55. Avrupa'ya öğrenci gönderilmesi ve bunun toplumdaki etkileri nelerdir? ..... .152

56. Sümbülzade Vehbi'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?............................ 153

xii

C) TANZİMAT DÖNEMİ (1839-1876)

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri ........................................................... 157

57. Tanzimat döneminde eğitimde yenileşmenin dayanakları nelerdir? ............ 159

58. Tanzimat döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ............... 160

59. Tanzimat döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ........... 164

60. Tanzimat döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ...... 168

61. Tanzimat döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 171

62. Tanzimat döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okulların durumu nedir?............................................................................................... 173

63. Tanzimat döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabaları nelerdir? ..................................................................................... 177

64. Tanzimattan sonra okullara giren müsbet bilim dersleri ile geleneksel dinî derslerde öğrenciler çelişkili biçimde etkilenmiş midir?....... 189

65. Tanzimat döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır?....................... 191

66. Tanzimat döneminde bazı devlet adamlarının eğitimin gelişmesine katkıları nelerdir? .......................................................................................... 193

67. Tanzimat döneminde halk eğitimi çalışmaları nelerdir? ............................... 195

68. Ziya Paşa ve Ebüzziya Tevfik'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?............. 197

69. Namık Kemal'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ...................................... 199

70. Ali Suavî'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?............................................ 201

71. Selim Sabit Efendi’nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............................ 203

72. Usûl-i cedîd hareketi nedir?.......................................................................... 207

73. Yeni eğitim görüşleri ve öğretim yöntemleri ile ilgili ilk kitaplar nelerdir? ..... 210

74. Türk eğitim tarihinde okul binaları ve başlıca öğretim araç gereçlerinin gelişimi nasıl olmuştur? ................................................................................ 215

D) I.MEŞRUTİYET DÖNEMİ (1876-1878)

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri. .......................................................... 224

75. Kanun-i Esasî'de eğitimle ilgili hükümler nelerdir? ....................................... 224

E) MUTLAKIYET DÖNEMİ (1878-1908)

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri. .......................................................... 225

76. Mutlakıyet döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ............. 226

77. Mutlakıyet döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir?.......... 232

xiii

78. Mutlakıyet döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? .... 237

79. Mutlakıyet döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 238

80. Mutlakıyet döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okulların durumu nedir?............................................................................................... 240

81. Mutlakıyet döneminde özel eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ........... 247

82. Mutlakıyet döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabaları nelerdir? ....248

83. Mutlakıyet döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? Yönetimin okullara, programlara, öğretmenlere müdahaleleri nelerdir? ...... 252

84. Mutlakıyet döneminde Maarif Nezaretinin kitap yasaklanmasına ilişkin girişimleri nelerdir?.............................................................................. 257

85. Gizli hürriyet hareketlerine katılan ve çevrelerine yeni fikirler aşılayan öğretmenler kimlerdir? ................................................................... 257

86. Atatürk Mutlakıyet dönemi öğretmenleri için ne demiştir ve O'nu yetiştiren başlıca öğretmenler kimlerdir? ............................................. 258

87. Münif Paşa’nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 260

88. Sait Paşa’nın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .......................................... 260

89. Ahmet Mithat Efendi’nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ......................... 261

90. Ahmet Rıza Bey’in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?.................................. 262

F) II.MEŞRUTİYET DÖNEMİ (1908-1918)

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri. .......................................................... 265

91. Meşrutiyet döneminde okul öncesi eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? 267

92. Meşrutiyet döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ............. 268

93. Meşrutiyet döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir?... ...... 270

94. Meşrutiyet döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir?........................................................................................................ 273

95. Meşrutiyet döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 275

96. Meşrutiyet döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okulların durumu nedir?............................................................................................... 277

97. Meşrutiyet döneminde özel eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ........... 279

98. Meşrutiyet döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabalan nelerdir?. 279

99. Meşrutiyet döneminde medreselerin ıslahı çalışmaları nelerdir? ................. 284

100. Meşrutiyet döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır?..................... 286

xiv

101. Öğretmenler ilk kez ne zaman meslek örgütleri kurmuşlardır ve bunların etkinliği nedir?................................................................................. 287

102. Meşrutiyet döneminde öğretmenlerin çıkardığı başlıca meslekî dergiler nelerdir? ............................................................................. 289

103. Balkan ve I.Dünya Savaşlarının Türk eğitim tarihindeki etkileri ne olmuştur?................................................................................................. 290

104. Meşrutiyet döneminde köy eğitimi için ileri sürülen fikirler nelerdir? ............ 296

105. Meşrutiyet döneminde halk eğitimi çalışmaları nelerdir? ............................. 298

106. Emrullah Efendi’nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 300

107. Satı Beyin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............................................... 301

108. Tevfik Fikret'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ........................................ 304

109. Ethem Nejat'ın Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 305

110. Mehmet Âkif'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 306

111. Ziya Gökalp'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?......................................... 309

112. Ömer Seyfettin'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?.................................... 311

113. Prens Sabahattin'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 313

114. İsmail Hakkı Baltacıoğlu'nun Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? .................. 314

IV. BÖLÜM

KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİ

(1919-1922)

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri. .......................................................... 317

115. Millî uyanış ve örgütlenmeye öğretmenlerin katkısı ne olmuştur? ............... 317

116. Cephede öğretmenlerin etkisi ne olmuştur?................................................. 318

117. İşgal altındaki bölgelerde okul ve öğretmenlerin durumu nedir?.................. 318

118. Kurtuluş Savaşı döneminde eğitimde kurtuluş bilinci nasıl görülür? ............ 319

119. Kurtuluş Savaşı döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? ........... 320

120. 1921 Maarif Kongresi ve önemi nedir?......................................................... 320

121. Kurtuluş Savaşı döneminde azınlık ve yabancı okulların durumu nedir? .... 321

122. Kurtuluş Savaşı döneminde halk eğitimi çalışmaları nelerdir?..................... 323

123. Kâzım Karabekir'in Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ................................. 324

xv

V. BÖLÜM

TÜRKİYE CUMHURİYETİ

(1923'ten sonraki dönem)

* Dönemin eğitiminin temel özellikleri. .......................................................... 327

124. Tevhid-i Tedrisat nedir?................................................................................ 329

125. Cumhuriyet döneminde eğitimin resmî temel amaçları ve ilkeleri nelerdir?........................................................................................................ 331

126. Atatürk'ün Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ............................................... 335

127. Yazı, dil, tarih ve kültür inkılâplarının eğitimimizdeki yeri nedir? .................. 344

128. Cumhuriyet döneminde okul öncesi eğitiminde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 345

129. Cumhuriyet döneminde ilköğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ........... 346

130. Cumhuriyet döneminde orta öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ....... 352

131. Cumhuriyet döneminde yüksek öğretimde yenilik ve gelişmeler nelerdir?........................................................................................................ 358

132. Cumhuriyet döneminde meslekî ve teknik eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir? ...................................................................................... 371

133. Cumhuriyet döneminde özel öğretim, azınlık ve yabancı okulların durumu nedir?............................................................................................... 374

134. Özel dersanelerin eğitimimizdeki yeri nedir?................................................ 377

135. Cumhuriyet döneminde özel eğitimde yenilik ve gelişmeler nelerdir?.......... 379

136. Cumhuriyet döneminde öğretmen yetiştirme politikası ve çabaları nelerdir? .....380

137. Köy Enstitülerinin kuruluşu, programları ve çalışmaları nasıldır? ................ 392

138. Köy Enstitülerinin ve yetiştirdiği öğretmenlerin etkileri ne olmuştur? ........... 396

139. Karma eğitim ne zaman ve nasıl gerçekleşmiştir? ....................................... 397

140. Cumhuriyet döneminde eğitimin idarî teşkilâtlanması nasıldır? ................... 399

141. Cumhuriyet döneminde heyet-i ilmiyeler, eğitim şûraları ve ele aldıkları temel konular nelerdir? ............................................................. 401

142. Cumhuriyet döneminde halk eğitimi çalışmaları nelerdir?............................ 404

143. Cumhuriyet döneminde yabancı uzmanların Türk eğitimi ile ilgili raporları nelerdir ve bunların etkisi ne olmuştur? .................................. 409

144. Cumhuriyet dönemindeki başlıca eğitimciler kimlerdir? Eğitim bilimi ve akımlarındaki gelişmeler nelerdir?................................................................ 411

145. Mustafa Necati'nin Türk eğitim tarihindeki yeri nedir?.................................. 411

xvi

146. Hasan Âli Yücel ve İsmail Hakkı Tonguç’un Türk eğitim tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................................... 413

147. 12 Eylül 1980 rejiminin eğitim ve öğretmenler konusundaki görüşleri ve istekleri nelerdi?............................................................................................ 413

148. Cumhuriyet döneminin gelişim çizgisi içinde ve bugün başlıca eğitim ve öğretmen sorunları nelerdir?......................................................... 414

149. Öğretimde ezbercilik ve kaynakları nelerdir? ............................................... 425

150. Türkiye’nin Avrupa Birliğine girme çabaları ve küreselleşme Türk eğitim tarihi açısından nasıl değerlendirilebilir? Bunların Türk eğitimine etkileri nelerdir? ............................................................................................ 427

VI. BÖLÜM

GÜNÜMÜZÜN ÇEŞİTLİ TÜRK TOPLUMLARI VE DEVLETLERİNDE

EĞİTİMİN TARİHİNE BİR BAKIŞ

151. Çeşitli Türk Toplumları ve yeni Türk Devletlerinin eğitim tarihleri nasıl bir gelişme göstermiştir?............................................................................... 431

SONUÇ

152. Türk eğitim tarihinin genel bir değerlendirilmesi nasıl yapılabilir ve bu tarihten bugün için ne gibi temel dersler çıkarılabilir? ............................. 437

ABSTRACT

THE HISTORY OF TURKISH EDUCATION (1000 B.C.-A.D.2006)..................... 449 ZAMAN ÇİZGİSİ

153. Türk eğitim tarihindeki başlıca olaylar, gelişmeler zaman çizgisi üzerinde nasıl gösterilebilir? ......................................................................... 451

KAYNAKLAR ....................................................................................................... 463

TÜRK EĞİTİM TARİHİ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ .................................................. 485

KONU DİZİNİ ........................................................................................................ 509

KİŞİ ADLARI DİZİNİ ............................................................................................. 519

xvii

BELGELER

Belge No Sayfa

1. Asya'da eski Türk Devletleri .............................................................................. 9

2. Atatürk Samsun Orta Mektebinde bir Tarih dersinde (1930)........................... 17

3. 1528 tarihli bir Avrupa gravüründe Hipokrat, Galenos ve İbni Sina ................ 27

4. Edirne’de II. Bayezid Darüşşifası (Suluboya, Yahya Akyüz, 2004) (Metin dışı) .......... 74

5. Bursa medreselerinde disiplin alanında bozulma ve bazı kişilerin cezalandırılmaları ile ilgili bir belge (1794) ................................. 86

6. Padişah II.Mahmut'un İstanbul sıbyan mektepleri öğrencilerine bahşiş verilmesi ile ilgili fermanı (1809)........................................................... 90

7. Tarîku’l Edeb'ten bir sayfa (1453).................................................................. 121

8. Darülmuallimîn Nizamnamesi (1851) ............................................................ 179

9. Darülmuallimîn Nizamnamesi ile ilgili açıklayıcı yazı (1851) ......................... 180

10. 1877'de Darülmuallimîn-i Rüşdî ve Mülkiye Mektebinin dersleri ................... 184

11. Darülmuallimîn öğrencilerinin Sadarete verdikleri şikâyet dilekçesi.............. 188

12. Kamış kalemi açma ve yazarken tutma yöntemini açıklayan bir belge (1879-1880) ................................................................................................... 219

13. II. Meşrutiyet döneminde Edremit İdadîsinde verilmiş bir Âferin ödül kâğıdı (1917).................................................................................................. 235

14. Maarif Nazırı Zühtü Paşanın Protestan okulları hakkında Abdülhamit'e sunduğu tezkere'den bir kısım (1893) ..................................... 244

15. Maarif Nazırı Haşim Paşanın imzasını taşıyan, ders programları konusunda Saraya yazılmış bir belge (1906) ................................................ 255

16. II. Meşrutiyet dönemi başında Manisa İdadîsinde verilmiş bir Şehadetname (1910)................................................................................ 271

17. Kasım 1914'te, İstanbul'da bir azınlık okulu hakkında ilân............................ 278

18. 1944'te bir kahvehane ve Üniversiteye giremeyen öğrenciler....................... 408

19. Asya'da bağımsızlıklarına kavuşan yeni Türk Devletleri ............................... 432

20. Bir öğrenci mektubu....................................................................................... 527

xviii

TABLOLAR Tablo No Sayfa

1. Bağdat Nizamiye medreselerinin dersleri ........................................................ 44

2. Anadolu Selçuklularında ve Beyliklerindeki başlıca medreseler ..................... 48

3. Klâsik Osmanlı medreselerinin dereceleri, ders kitapları, bilim dalları ............ 69

4. Enderun Mektebi'nde odalar ve hizmetleri ...................................................... 97

5. Mühendishane-i Berri-i Hümayûn'un kuruluşundaki ders programı .............. 145

6. Mekteb-i Harbiye'nin kuruluşunda 1. ve 2. kısım dersleri.............................. 147

7. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesine göre Darülfünûnun şubeleri

ve dersleri ...................................................................................................... 169

8. 1874'te İstanbul Darülmuallimîni şubeleri ve dersleri .................................... 182

9. 1892'de İstanbul ve kasaba ilkokulları dersleri .............................................. 227

10. 1892'de köy ilkokulları dersleri ...................................................................... 227

11. 1904'te ilkokul programları............................................................................. 228

12. 1892-1893 öğretim yılında ülkede yeni ve eski tip ilkokulların

sayısal durumu ............................................................................................. .231

13. 1890-1900 yıllarında vilâyetlerde mektep talebelerinin sayısının

vilâyet nüfusuna oranı ................................................................................... 232

14. 1898-1899'da Rüşdiye ve İdadîlerin dersleri ................................................. 233

15. 1900'de Darülfünûnun şubeleri ve dersleri .................................................... 237

16. 1898'de İstanbul Darülmuallimîni İptidaiye Şubesinin programı ve

haftalık ders saatleri ...................................................................................... 248

17. 1898'de İstanbul Darülmuallimatının programı ve haftalık ders saatleri ....... 249

18. 1900'de taşrada bulunan Darülmuallimînler, öğretmen ve öğrenci sayıları .. 250

19. Erkek Sultanîleri ve İstanbul Kız Sultanîsinin 1915'lerde ders programları... 273

20. 1915'te Darülmuallimîn-i İptidaînin ders programları..................................... 281

21. Balkan Savaşları sırasında ya da az sonra yayınlanan önemli kitaplar ........ 290

22. Cumhuriyet döneminde resmî ve özel ana okullarında sayısal gelişmeler ... 345

xix

23. 1981-1982 öğretim yılı ilkokul haftalık ders dağıtım cetveli........................... 350

24. Cumhuriyet döneminde resmî ve özel ilköğretimde sayısal gelişmeler......... 350

25. 1937-1938'de genel orta okul ve Liselerin haftalık ders dağıtım çizelgesi .... 354

26. 1981-1982'de genel orta okul ve Liselerin haftalık ders dağıtım çizelgesi .... 355

27. Cumhuriyet döneminde resmî ve özel orta okullarda sayısal gelişmeler ...... 357

28. Cumhuriyet döneminde resmî ve özel Liselerde sayısal gelişmeler ............. 357

29. Haziran 1982'de yüksek öğretim kurumlarının sayısal durumu..................... 367

30. 20 Temmuz 1982'deki düzenlemeye göre Üniversiteler ve bunlara bağlı

Eğitim Fakülteleri ile Eğitim Yüksek Okullarının sayıları ............................... 368

31. 2005-2006 öğretim yılında başlıca örgün meslekî ve teknik

orta öğretim kurumları ................................................................................... 372

32. 2003-2004 öğretim yılında özel öğretim okulları ........................................... 376

33. 2003-2004 öğretim yılında özel eğitimin durumu .......................................... 379

34. 1924'te İlk Darülmuallimînler ve İlk Darülmuallimatların programı ve

haftalık ders saatleri ...................................................................................... 381

35. 1937-1938 ders yılında İlköğretmen okullarının programı ve

haftalık ders saatleri ...................................................................................... 382

36. 1930-1932'lerde ilkokul öğretmenlerinin bazı illere göre dağılımı ................. 383

37. 1979-1980'de sınıf öğretmeni yetiştiren 2 yıllık Eğitim Enstitülerinin

programı ye haftalık ders saatleri .................................................................. 385

38. Açılış tarihlerine göre Köy Enstitülerinin yerleri ............................................. 393

39. Köy Enstitülerinin 1943 tarihli programına göre ders grupları ve dersleri ..... 394

40. Millî Eğitim Bakanlığı merkez teşkilâtı şeması .............................................. 400

41. Heyet-i İlmiyeler, Millî Eğitim Şûraları ve ele aldıkları temel konular............. 402

42. T.C. eğitimi hakkında rapor veren başlıca yabancı uzmanlar ve

ele aldıkları temel konular.............................................................................. 409

1

GİRİŞ

1. Türk eğitim tarihinin amacı nedir? Türk eğitim tarihi ne zaman başlar, hangi dönemlere ayrılır, hangi konuları kapsar?

Türk eğitim tarihinin amacı, en eski tarihlerden günümüze kadar Türk milletinin ürettiği, benimsediği, geliştirdiği eğitim ve öğretimle ilgili düşünceleri, kurumları, uygulamaları ortaya koymak, insan yetiştirme düzenini ve nasıl bir insan tipi yetişti-rilmeye çalışıldığını araştırmak, Türk toplumlarının mutluluğu ve mutsuzluğu ile eği-tim ve öğretimlerinin ilişkisini araştırmak, bugünkü eğitim sorunlarımızı en iyi bi-çimde çözebilmek için geçmişten bir takım dersler çıkarılıp çıkarılamayacağını tar-tışmaktır. Kuşkusuz, geçmiş tecrübelerden ders çıkarılıp onlardan günümüzde ya-rarlanılması kolay değildir. Bu, uzun ve ciddî araştırmaları gerektirir.

Türk eğitim tarihi, genel Türk tarihi içinde yer alan, eğitim ile ilgili bir Tarih bili-midir.

Türk eğitim tarihi, tarihi bilinen ilk Türk toplumları ile başlar.

Türkler için şöyle denmiştir: "Oğuz toplumunun göçüp yürümediği yol var mı? Evini tutup oturmadığı yurt var mı?"1 Gerçekten Türkler çok geniş bir yayılma gös-termiştir ve çeşitli devletler kurmuşlardır. Fakat, bu kadar dağınıklık ve çeşitlilik i-çinde bir takım temel devletler vardır ki onların bağımsız yaşama geleneğinde ke-sintisiz bir çizgi oluşturur ve Türk tarihinin en önemli kısmını teşkil ederler. Bu dev-letler, sıra ile şunlardır: Hun, Göktürk, Uygur, Karahanlı, Selçuklu, Osmanlı Devlet-leri ve Atatürk'ün kurduğu, ebediyen yaşayacak olan Türkiye Cumhuriyeti Devleti. Kitabımızda bu devletlerdeki eğitimi ele alacağız. T.C. Devletindeki eğitimi de gü-nümüze kadar inceleyeceğiz.

Günümüzün çeşitli Türk toplumları ve devletlerinde eğitimin tarihî gelişimine de değineceğiz.

Türk eğitim tarihi hangi konuları kapsar? Bir milletin eğitim tarihi, öğretim ve eği-timinin tarihidir. Şu halde bu konuların belirlenmesi, öğretim ve eğitim terimlerinin açıklanması ile kolaylaşabilir. Bazan birbirine karıştırılan bu terimler aşağıdaki gibi tanımlanabilir:

Öğretim (Osm.: tedris, tâlim/Fr.-İng.: enseignement, instruction): Teşkilâtlı ve düzenli olarak genellikle bir öğretim kurumunda (okul vs.) öğretmenler tarafından, öğrencilere, araç gereç kullanılarak bilgi aktarılması ve öğretilmesi çalışmalarının tümüdür. Başka deyişle öğretim, öğrenmenin gerçekleşmesi için girişilen düzenli, teşkilâtlı, plânlı çabaların tümüdür ve bazan örgün eğitim olarak da adlandırılır. Öğ-

1 Ebülgazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime, s. 62.

5

I. KISIM

TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN ÖNCE

Türklerin 10. yüzyılda Müslüman olmalarından önce tarih sahnesine çıkmış en önemli devletleri, Hun, Göktürk ve Uygur devletleridir1. Bu devletlerin toplumları için bazan "eski Türkler" de denilmektedir. Bunların eğitim görüş ve uygulamaları ben-zerlikler gösterirse de herbirinin temel özellikleri de vardır.

Türklerin Müslüman olmalarından önceki dönemlerde eğitimlerinin temel özellikleri şunlardır:

1. Türk toplumlarının eğitim anlayış ve uygulamaları, yaşama biçimlerinin etki-siyle şekillenmiştir.

2. Çocukların ve gençlerin toplumsallaştırılıp eğitilmesinde toplumun töresi ö-nemli bir rol oynamaktadır.

3. Bu devirlerdeki Türklerin eriştikleri uygarlık ve kültür düzeyi, onlarda örgün eğitim kurumlarının bulunduğuna kesin bir delil ise de bu kurumlar hakkında henüz bilgimiz yoktur.

4. Bu dönemin edebî eserlerinde yaygın olarak bir tâlimî yani öğretici amaç bu-lunduğu görülür. Bunlar, insanlara hayatta yol gösterebilecek ilkeler, ahlâkî esaslar, felsefe kırıntıları taşır. Şiir ve kısmen atasözü niteliğindeki bu parçalar, o dönemle-rin ahlâk ve terbiye anlayışını gösterir. Bunlar, iyiliğin, cömertliğin, bilgeliğin, cesa-retin önemi ve değeri, büyüklere itaat vs. gibi bugün de yaşayan değerlerdir2.

5. Eski Türklerde alp insan tipine önem verilmektedir. Oğuz Kağan destanında Oğuz Kağan kendisine tüm dünya halklarının itaat etmesini ister ve kendisini dün-yanın hükümdarı, yöneticisi olarak görür. O, dışa dönük, mekânda genişlemek is-teyen, göçebe, akıncı, düşmanlar ve hayvanlarla mertçe çarpışan, üstün Türk'ü temsil eder.3

6. Eski Türklerde köklü bir bilim sevgisi vardır. Alp insan tipinin temel özellikle-rinden biri, onun cesur olduğu kadar bilge bir kişi oluşudur.

7. Eski Türklerde meslekî eğitim de önemli bir yer tutar.

8. Türklerin tarihi bilinen en eski yazılı belgeleri de Müslüman olmalarından ön-ceki döneme aittir.

9. Eski Türklerde, genellikle cinsiyet farkı gözetmeden, büyük bir çocuk sevgisi vardır.

1 Z. V. Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş 2 Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 76-77 3 Mehmet Kaplan, Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar, s. 22

II. KISIM

TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN SONRA

751'de Arapların Çinliler üzerindeki Talas galibiyetinden sonra İslâmiyet Türkler arasında yayılmaya başlamıştı. Fakat Türklerin kitle halinde ancak 10. yüzyılın ilk yarısında Karahanlılar Devletinde kendi istekleri ile Müslüman oldukları görülür. Başlangıçta Müslüman Araplarla aralarında bir çok savaşlar olmakla beraber, Türklerin zaten ulaştıkları tek Tanrı düşüncesi, savaşçı, yoksulları doyurma, kurban törenleri, bilim sevgisi gibi gelenekleri İslâmiyetin Tanrı anlayışı, cihat, zekât, sadaka, kurban, bilim anlayışı ve uygulamalarıyla benzerlikler gösterdiği için onların bu yeni dini benimsemeleri zor olmadı.1

İlk Müslüman Türk Devletinin İtil (Volga) Bulgar Devleti olduğu da ileri sürülmüştür. Bu Devletin Hükümdarı Almuş (Cafer) Han 921'de Abbasi Halifesine elçi göndererek, kendisinin ve halkının bir kısmının İslâmiyeti kabul ettiğini bildirmiş, ondan İslâmı öğretecek öğretmenler, mescid ve kale yapımını bilen ustalar istemiştir. Halifenin gönderdiği heyet Mayıs 922'de Almuş Hana ulaşmıştır.2 Bu olaylar Karahanlıların Müslüman oluşundan az öncesine rastlamış görünmektedir. Ancak, bu konudaki bilgiler pek yaygınlık kazanmamıştır.

Türklerin İslâmiyeti benimsemeleri onların eğitimine yeni özellikler kazandırmış ve eğitim tarihi bakımından bunun birtakım önemli ve sürekli sonuçları olmuştur:

1. Türk toplumlarında ilk kez, medrese denen, plânlı, düzenli, güçlü bir örgün eğitim-öğretim kurumu olan bir okul ortaya çıkmış, medreseler kısa sürede her tarafa yayılmıştır. Bu kurumlar, Türkiye Cumhuriyeti Devleti kuruluncaya kadar yaşamışlardır...

2. İslâm dünyasında Arap, İranlı vb. düşünür ve eğitimciler de eğitim öğretim konularında (öğretmen ve öğrencinin davranışları vs.) düşünüp eserler yazmışlar ve bu konularda genel kabul gören, kalıplaşmış düşünce ve uygulamalar oluşmuştur. Türk düşünür ve eğitimcileri hem bundan etkilenmişler, hem de bu ortak düşünüşe katkıda bulunmuşlardır.

3

3. Türk toplumlarının ahlâk anlayışı, dünyaya bakışı, toplumun değer verdiği insan tipi, İslâmiyetin etkisi ile yeni şekiller almaya başlamış, başka deyişle, eski değerleri ve töresi değişme yoluna girmiştir. Medreseler ile düşünürler, mutasavvıflar, din adamları, bu değişmeyi sağlayıcı bir yaygın eğitim görevi 1 Türklerin İslâmiyete geçişi hakkında bkz. Hikmet Tanyu, İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, H. D. Yıldız, İslâmiyet ve Türkler; Robert Mantran, İslâmın Yayılış Tarihi 2 Nesimi Yazıcı, İlk Türk-lslâm Devletleri Tarihi, s. 111 vd., İbni Fazlan Seyahatnamesi 3 Bu düşünce ve uygulamaların zamanla geliştirilemeyip sürüp gitmesi, zaman zaman dikkate değer yeni görüşler ortaya çıksa da bunların yaygınlaşamaması İslâm dünyasında yer alan çeşitli toplumların eğitim tarihlerinin ortak özelliğidir. Bkz. M. Şevki Aydın, İslâm Geleneğinde Öğretmen-Öğrenci (özellikle s.5-36 arasındaki Türk ve İslâm eğitim tarihi ilişkileri konusu); Ziya Kazıcı, Anahatlarıyla İslâm Eğitim Tarihi; M. Faruk Bayraktar, Eğitim ve Öğretimin Esasları; Y. Vehbi Yavuz, İslâmda Eğitim Öğretim Metodu..

19

21

I. BÖLÜM

İÇ ASYA MÜSLÜMAN TÜRKLERİ, KARAHANLILAR

840'ta Uygur Devletinin siyasî hâkimiyeti sona erince, Uygurlar ve başka top-lumlar Karahanlı Devletini kurdular ve 930'lu yıllarda, Abdülkerim Satuk Buğra Han döneminde Müslüman oldular. Devlet 11. yüzyılın ortalarında ikiye ayrıldı. Başkenti Kaşgar olan Doğu Karahanlı Devletinin en ünlü hükümdarı Hasan Buğra Han'dır (1056-1103). Bu Devlet 1130'da ortadan kalkmıştır. Başkenti Semerkant olan Batı Karahanlı Devletinin ünlü hükümdarlarından biri Buğra Kara Han Ebû İshak İbra-him'dir (1052-1068). Bu Devlet de 1212'de hâkimiyetini kaybetmiştir.1

İç Asya ve Maveraünnehir'de çok sayıda başka Müslüman Türkler de bulunu-yordu. Bunlar bazı Türk-Arap-İranlı karışımı devletlerin kurulmasında etkili oldukları gibi, müstakil devletler de kurmuşlardır.

İç Asya Müslüman Türkleri ve Karahanlılarda eğitimin temel özellikleri şunlardır:

1. Bu toplumların Müslüman olmaları, yerleşik bir düzene geçmeleri onların eği-timini olumlu yönde şekillendiren iki temel etmen olmuştur.

2. Bu toplumların devlet adamları, eğitim-öğretime ve bilimin gelişmesine önem vermişlerdir.

3. Medreseler kurulup gelişmiş, ülkenin her tarafına yayılmıştır.

4. Farabi, İbni Sina, Birûnî... gibi dünya eğitim ve bilim tarihinde yer tutan bilim adamları yetişmiştir.

5. Eğitim tarihimizde, "eğitim bilimi" ne ilişkin ilk görüşler de başta Farabi olmak üzere bu düşünürler tarafından ileri sürülmüştür.

7. Karahanlılarda eğitim, medreseler ve öğretim hakkında neler biliyoruz?

Medreseler İslâm eğitim tarihinde, öğretimin giderek önem kazanıp yapılageldiği mescitlerden taşması, vs. gibi gelişmeler sonunda oluşmuşlardır. Bunda Uygur Bu-dist kurumlarının etkisi olduğu da ileri sürülmüştür. Medreselerin Orta Asya İslâm kentlerinde ortaya çıktığı kabul edilmektedir. Karahanlılar onları Semerkant, Buha-ra, Taşkent, Balasagun, Yarkent, Kaşgar gibi önemli kentlere yaydılar.2 Karahanlı hükümdarlarının bilime önem vermeleri, bilim adamlarını korumaları nedeniyle top-lumun bilgi düzeyi yükseldi. İç Asya'da sözü edilen şehirler bilim, kültür, sanat mer-kezleri haline geldi. Bu ortamın kurucusu başlıca Türkler ve temel ihtisas alanları şunlardır:

Farablı Ozlug oğlu Mehmet (Farabi), Belhli Ebû Zeyd: Felsefe, Eğitim, vs.

1 Reşat Genç, Karahanlı Devlet Teşkilâtı 2 Ahmet Çelebi, İslâmda Eğitim Öğretim Tarihi, s. 108-113; Cahid Baltacı, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, s. 3-6

41

II. BÖLÜM

SELÇUKLULAR, ANADOLU BEYLİKLERİ

Batı Göktürklerin 659'da egemenliklerini kaybetmelerinden sonra, Oğuzların bir kısmı Balkaş Gölü'nün güneyindeki Yedisu bölgesinde Türgiş Devletini kurdular. Batıda Arap ordularına direnen bu devlet, Doğudan da Karluk ve başka Oğuz boy-larının baskısı ile ortadan kalktı (760) ve bu toplumlar Kuzey Batıya ilerleyerek a-şağı Seyhun bölgesinde başkenti Yenikent olan Oğuzlar (Hazar) Devletini kurdular.

Bu devletin ordu komutanlarından (subaşı) Dukak Beyin oğlu Selçuk Bey de babası gibi subaşı oldu. Fakat hükümdarla, babası döneminde başlayan bir anlaş-mazlık nedeniyle bir kısım Oğuz topluluğu ile daha Güneyde Cend kentine geldi ve Samanoğullarından yardım istedi. Bir ara Karahanlılara karşı da savaşan Selçuk Bey ve toplumu, bu sırada Müslüman oldular (1000 yılları). Böylece, yüzyıla yakın bir süredir Oğuzlar arasında az çok yayılma gösteren İslâmiyet, iyice yaygınlaştı.

Selçuk Bey 1007'de Cend'de ölünce, torunları Tuğrul ve Çağrı Beylerin önderli-ğinde Oğuzlar Ceyhun'u aşarak Horasan'a girdiler. 1037'de Tuğrul Bey hükümdar-lığını ilân etti. Bu yeni siyasal gücü ortadan kaldırmak isteyen Gazneliler Devleti Sultanı Mesut Dandanakan'da yenilince (1040) Tuğrul Beyin yönetiminde Büyük Selçuklu Devleti kesinlikle kuruldu. Nişabur'dan sonra Rey'i başkent seçen Tuğrul Bey 1055-1057 yıllarında Bağdat'a giderek Abbasi Halifesini şiî baskısından kur-tardı ve Halifece "dünya sultanı" ilân edildi. Tuğrul Bey 1063'te ölünce yerine kar-deşinin oğlu Alpaslan geçti (1063-1072).

Bu ilk Selçuklu hükümdarları, göçebe Oğuz topluluklarının yurt tutması gereğini anladıkları için bilinçli bir iskân politikası izlediler ve onları Irak, Azerbaycan, Ana-dolu'ya yöneltmeyi uygun gördüler.

Alpaslan'ın 1071'de Malazgirt'te Bizans'a karşı kazandığı zaferden sonra Ana-dolu'nun kısa sürede Türkleştiği görülür.1

Alpaslan'dan sonra yerine oğlu Melikşah (1072-1092) geçti. Her ikisinin ünlü veziri Nizamülmülk'tür.

Büyük Selçuklu Devletinin ünlü sultanlarından biri de Melikşah'ın oğlu Sultan Sancar'dır (1118-1157). Onun ölümüyle, bir devletler topluluğu olan Büyük Selçuk-lu Devleti parçalanmış ve dağılmıştır.2

Malazgirt zaferinden sonra Anadolu'nun fethi ile görevlendirilen ordu komutanla-rı ele geçirdikleri yörelerde beylikler kurdular. Bunlar, Büyük Selçuklu Devletine bağlı idi. Başlıcaları şunlardır:

1 M. A. Köymen, Selçuklular ve Anadolu'nun Türkleşmesi Meselesi. 2 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-lslâm Medeniyeti; M. A. Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi; aynı yazar, Alp Arslan ve Zamanı (l-ll). Selçuklu Devletinin kuruluşu ve özellikle bu Devletin temel unsuru Oğuzlar hakkında bkz. Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri, Boy Teşkilâtı.

III. BÖLÜM

OSMANLILAR

Anadolu Selçuklu Devleti siyasal birliği sağlamış, Haçlılara karşı zaferler kazanmıştı. Fakat taht kavgaları ve Moğol istilâsı yüzünden zayıflayınca, çeşitli yörelerde uç beyliği yapanlar bağımsızlıklarını ilân ettiler ve ikinci kez Beylikler dönemi başladı.

Bu beyliklerin başlıcaları şunlardır:

Osmanoğulları (1299-1922) : Söğüt, Bilecik, İznik, Bursa.

Karamanoğulları (1256-1483) : Karaman (Larende), Konya, Niğde.

Germiyanoğulları (1300-1428) : Kütahya, Afyon,Uşak.

Karesioğulları (1300-1336) : Balıkesir.

Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) (1292-1461): Kastamonu, Sinop.

Eratnalılar (1327-1481) : Kayseri, Sivas, Ankara, Merzifon, Amasya, Tokat, Erzincan, Gümüşhane, Bayburt.

Anadolu'nun başka yörelerinde daha on beş kadar beylik vardır.

Oğuzların Kayı Boyundan bir Türk topluluğu 1230 yıllarında Ankara'nın batısına, sonra da Söğüt ve Bilecik yöresine yerleşmiş, Bizans sınırında Selçukluların uç güçleri olarak savaşıyordu. Önderleri Osman Bey, 1299'da, öteki beyler gibi, bağımsızlığını ilân etti. Yavaş yavaş öteki beylikleri ortadan kaldıran Osmanlılar 1353'de Avrupa yakasına geçtiler ve orada da çok geniş yerlere sahip oldular. Fatih, 1453'de İstanbul'u alıp Bizans'a son verdi. Kanuni döneminde (1520-1566) Asya, Avrupa ve Afrika'ya yayılan Osmanlı İmparatorluğu dünyanın en büyük, en uygar, en güçlü devleti idi.1

Gelişme, duraklama, gerileme dönemlerinden sonra, Osmanlı Devleti 1922'de ortadan kalktı.

Osmanlılarda, genel olarak, eğitimin özellikleri şunlardır :

1. Medreseler çok yaygın ve güçlü örgün eğitim kurumları haline gelmiş, toplumu derinden etkilemişlerdir. Öyle ki, eğitim açısından, tüm Osmanlı dönemine medrese dönemi denebilir. Ancak, Osmanlı Devletinin sonuna ve kapatılmalarına kadar (1924) kendilerini yenilemeye gitmemişlerdir.

2. Azınlık çocuklarının üst düzeyde yönetici yetiştirildikleri Enderun adında önemli bir örgün eğitim kurumu ortaya çıkmıştır.

3. İlköğretim, 19. yüzyılın sonlarına kadar, çok basit bir düzeyde kalmıştır.

4. Osmanlıların son dönemlerine kadar, ilkokul üstü örgün eğitim kurumlarında yalnızca erkekler okumuştur.

5. Eğitim-öğretimin temel amacı dinîdir ve "âlim" denince esas olarak din bilgini

1 Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu; Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu.

59

61

III/A

KURULUŞTAN EĞİTİMDE İLK YENİLEŞME HAREKETLERİNE KADAR

(1299-1776)

Bu dönem, Osmanlılardaki eğitimin genel özelliklerini taşır. Ek olarak, şu eğitimsel özellikler belirtilebilir:

1. Fatih dönemine kadar Osmanlı ulemâsı genellikle Şam, Mısır, İran, Maverâünnehir medreselerinde yetişmiştir. Bu dönemde, Türk ve İslâm dünyası içinde, bilim adamları, öğrenciler, geniş bir bilim alışverişi içindedirler. Fatih'in yap-tırdığı medreseler ve sağladığı imkânlar nedeniyle, artık ülke dışında öğrenime pek gerek kalmamıştır.

2. Fatih döneminde kısmen felsefî ve bilimsel düşünüş Osmanlılara girmiş, fa-kat daha sonraları bundan uzaklaşılmıştır. Takiyüttin, Kâtip Çelebi, İbrahim Hakkı vb. düşünür ve bilim adamları ortaya çıkmışlarsa da, bunlar ferdî ve istisnaî kalmış-lar, etkileri gelişerek sürmemiş ya da bir kısım ulemâ tarafından hoş karşılanmayıp çalışmaları engellenmiştir.

3. Osmanlı Devletinin kuruluşundan itibaren ilk yüz elli yıl içinde, öteki Türk Devletleri ve beyliklerinde de eğitim, öğretim ve bilime çok önem verildiği görülür.

4. Önceleri aktif ve gazi insan tipi gözde iken, askerî ve sosyal duraklama ve gerilemenin başlaması ile, 18. yüzyıldan itibaren orta ve pasif bir insan tipi ortaya çıkmıştır. Bu, din görevliliği veya küçük bir devlet memurluğundan başka bir geçim yolu düşünemeyen, toplumun önemli meselelerine ilgisiz bir insan tipidir.

5. Bir yaygın eğitim kurumu olan kahvehaneler bu dönemde ortaya çıkmıştır.

6. Matbaa, bu dönemin sonlarına doğru alınmıştır (1727).

21. Osmanlıların ilk dönemleri ile, onlarla çağdaş beyliklerde ve Türk Devlet-lerinde eğitim hakkında neler biliyoruz?

Osmanlıların ilk dönemlerinde:

İlk Osmanlı sultanları bilimsever, bilim adamlarına saygılı, onları koruyan hü-kümdarlardı.

Osman Bey, şartlar uygun olmadığından kendisi düzenli bir öğrenim göreme-mişti. Fakat, çocukluğundan beri bilginlerin ve âriflerin meclislerinde bulunmayı se-verdi. Sık sık döneminin mutasavvıflarından Şeyh Edebâlî'nin meclisine katılırdı. Osman Beyin bilim ve din adamlarına bu sevgi ve saygısı nedeniyle, etrafında bu kimselerden bir topluluk oluşmuştu.1

İlk sultanlar, çeşitli Türk ve İslâm ülkelerinden Osmanlı ülkesine bilgili, erdemli

1 Namık Kemal, Osmanlı Tarihi, s. 63,130.

143

III/B

EĞİTİMDE İLK YENİLEŞME HAREKETLERİ DÖNEMİ (1776-1839)

Osmanlı Devleti bir dizi yenilgiden sonra, önce askerî alanda bazı yenileşmelere girişmeyi gerekli görmüştür: 1734'te kısa ömürlü bir askerî okul (Hendesehane), 1776'da bir Askerî Deniz Okulu (Mühendishane-i Bahri-i Hümâyûn ) açılmıştır. I. Abdülhamit (1774-1789), III. Selim (1789-1807), II. Mahmut (1808-1839) dönemle-rinde yenileşmeler sürmüştür.

Böylece, askerî eğitimle başlayan bu yenileşmeleri ve özellikle Askerî Deniz Okulu'nun açılışını yeni bir dönemin başlangıcı saymak uygun olur.

Bu dönem eğitiminin temel özellikleri şunlardır:

1. Eğitimde yenileşmeye askerî okullar açılarak başlanmıştır. Buralarda yabancı öğretmenlere de görev verilmiş, ilk kez Batı dilleri (Fransızca, İngilizce) programla-ra girmiştir. Bu okullarla, ilk kez Batı müspet bilimi öğrenme yolunda bir kapı açmış-tır.1

2. 1826'da Yeniçeri Ocağı kaldırılmıştır. "Hayırlı olay" anlamında buna Vak'a-i Hayriye denir. Medrese zihniyeti böylece önemli bir destekçisini kaybetmekle bera-ber yine güçlü biçimde sürmektedir.

3. İlköğretim zorunluluğu ilk kez bu dönemde getirilmiştir.

4. Batı ile ilişkiler artmış ve ilk kez 1830'larda Avrupa'ya öğrenci gönderilmiştir.

5. Türkçe yayınlanan ilk gazete, Takvim-i Vekayi adıyla bu dönemde çıkmıştır (1831). Süreli yayınlar zamanla toplumun eğitim ve kültür düzeyini etkilemişlerdir.

50. Yenileşme döneminde açılan askerî okullar nelerdir?

Osmanlılarda eğitim-öğretim alanındaki ilk yenileşmeler, Batı örneğine benze-tilmeye çalışılan askerî okulların açılması şeklinde görülür. Yenileşmelere askerî eğitim-öğretimden başlanmasının temel nedenleri şunlardır2:

1. Osmanlılar, savaşlarda yenilgileri çoğaldıkça, bunu öncelikle Avrupa subay ve askerlerinin iyi yetişmiş olmalarına, kendilerinin bu alanda geri kalmalarına bağ-lamışlar, önce, Avrupa tarzında bazı askerî yenileşmelere girişmeyi gerekli görmüş-lerdir.

2. 18. yüzyılda Osmanlılara gelen yabancı uzmanlar da öncelikle askerî yeni-leşmeyi tavsiye etmişlerdir.

3. Yenilgiler nedeniyle askerî eğitim-öğretimde yenileşmelere gidilmesine med-

1 Necati Öner, Tanzimattan Sonra Türkiye’de İlim ve Mantık Anlayışı, s. 49. 2 Alâettin Avcı, Türkiye'de Askerî Yüksek Okullar Tarihçesi.

157

III/C

TANZİMAT DÖNEMİ (1839-1876)

Abdülmecit (1839-1861) 1839'da tahta çıkınca, Reşit Paşanın etkisiyle, Tanzi-mat Fermanı (ya da Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu) denen bir ferman yayınlamış, siya-sal ve sosyal bazı düzenlemeler yapılacağını duyurmuştur. Böylece, Tanzimat (dü-zenlemeler) dönemi başlamıştır. Aynı doğrultuda, 1856'da Islahat Fermanı yayın-lanmıştır. Sonra Abdülaziz Padişah olmuş ve 1876-78'lerde bu dönem kapanmıştır.

Tanzimat dönemi eğitiminin temel özellikleri şunlardır1

Tanzimat dönemi, eğitimde ve başka alanlarda etkilerini bugüne kadar sürdüren çok önemli bir dönem olduğu için, eğitim özellikleri üzerinde biraz ayrıntılı durmak uygun olur:

1. Tanzimat döneminde, başlıca üç nedenle, eğitim alanında yenileşmelere gi-rişilmiştir:2

a) Tarihî gelişim süreci içinde, ülkede yenilikler gerekli bir ihtiyaç olduğu ve hal-kın eğitilmesi "Devlet ve hükümetin önemli bir görevi" olarak görüldüğü için (1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi). Tanzimat döneminde Osmanlı eğitim re-formu, Devlet bünyesindeki reformlardan biri olarak düşünülmüş ve ötekiler gibi, “Batılılaşma” şeklinde anlaşılmıştır.3

b) Osmanlı yönetimine ve Türklere karşı düşmanca davranan Avrupa kamuoyu-nu kazanmak umuduyla.

c) Avrupa devletlerinin baskıları nedeniyle.

2. Eğitimin geliştirilmesi, Devleti felâkete gidişten kurtaracak bir yol olarak gö-rülmeye başlanmıştır. Eğitimin böyle bir siyasal ve toplumsal işlevinin bulunduğu-nun farkedilmesi, eğitim tarihimizde çok önemli bir teşhistir ve o zamandan beri de-ğerini korumuştur.

3. Eğitimciler ve yazarlar, ailenin ve Devletin eğitim görevlerini, çocuklara ve topluma olan sorumlulukları açısından ele almaya başlamışlardır. 4

4. Eğitim bir bilim olarak görülmeye ve eğitim bilimi kitapları yazılmaya başlan-mıştır.

5. Okul ve sınıf ortamının düzenlenmesine, yeni ders araç gereçlerinin kulla-nılmasına, genel ve özel yeni öğretim yöntemlerinin denenmesine gidilmiştir.

6. Örgün eğitim alanında İstanbul'da ve taşrada büyük çabalar gösterilmiş, ba-zıları günümüzde de etkinliğini sürdüren birçok okul kurulmuştur.

7. Medrese dışındaki örgün eğitimde ilk, orta, yüksek şeklinde bir dereceleme- 1 Yahya Akyüz, Tanzimat Dönemi Eğitiminin Özellikleri. 2 Yahya Akyüz, Cevdet Paşanın Özel Öğretim ve Tanzimat Eğitimine İlişkin Bir Lâyihası. 3 S. Akşin Somel, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire (1839-1908), s. 271. 4 Yahya Akyüz, Tanzimat Döneminde Ailenin Eğitim Görevlerine İlişkin Yeni Görüşler.

223

III/D

I. MEŞRUTİYET DÖNEMİ (1876-1878)

1876 başlarında, Devletin karşı karşıya bulunduğu dış ve iç meseleler, malî sıkıntılar çok büyük boyutlara ulaşmıştı. Ayrıca, "Genç Osmanlılar" denen aydınların bir süredir giriştikleri fikrî ve siyasî mücadelenin etkileri de yayılmaya başlamıştı.

10 Mayıs 1876'da, İstanbul'da medrese öğrencileri, iç ve dış olumsuz gelişmelerden Devlet adamlarını sorumlu tutup derslerini bıraktılar ve Bâb-ı Âliye saldırdılar. Padişah Abdülaziz, Sadrazam Mahmut Nedim Paşayı vb. görevden almak zorunda kaldı. Fakat, yeni hükümeti kuranlar, Padişahı da devirmek istiyorlardı: 30 Mayıs 1876'da bunu başardılar ve V.Murat'ı tahta çıkardılar. Ancak o da, aklî dengesi yerinde olmadığı anlaşıldığından, indirilip II.Abdülhamit Padişah yapıldı (31 Ağustos 1876). Abdülhamit, Islahhanelerin, Sanayi mekteplerinin kurucusu ve başarılı bir Vali olan Mithat Paşayı Sadrazam atadı (Aralık 1876) ve hükümdarın mutlak idaresini sınırlayan, Parlâmentolu Meşrutiyet yönetimini getiren bir Anayasayı (Kanun-i Esasi) kabul ve ilân etti (23 Aralık 1876). Böylece, I.Meşrutiyet dönemi başladı. Bu siyasî gelişmeler, Tanzimatın doğal bir sonucu olarak, devlet şeklinin de Avrupalı hale sokulması hareketidir, fakat kısmen de, Avrupa devletlerinin baskıları ve istekleri doğrultusunda düşünülmüştür.

Ne var ki, Abdülhamit, çok kısa bir süre sonra, Mithat Paşayı azledip İstanbul'dan uzaklaştırdı (Şubat 1877).

İlk Osmanlı Parlâmentosu 19 Mart 1877'de toplandı.

Ancak, Rusya, Nisan 1877'de Osmanlı Devletine savaş açtı (buna "93 Harbi" de denir) ve bir yıl boyunca Osmanlılar, Rusya'nın ve Balkan Hıristiyanlarının saldırılarına tek başlarına karşı koymak durumunda kaldılar; Plevne'de vs. bazı zaferler kazanmakla beraber sonuçta yenildiler. Bu yenilgide Osmanlı Devlet adamları ve subayları arasında çekememezlik ve sen-ben kavgası önemli bir etken olmuştur.

Ruslar İstanbul önlerine kadar geldiler, Kars, Ardahan, Batum'u da aldılar. Savaşın acıları, felâketleri, siyaset, eğitim ve öteki alanlardaki gelişmeleri durdurdu. Abdülhamit özellikle savaş bahanesiyle Parlâmentoyu süresiz kapatarak, Meşrutiyete son verdi (13 Şubat 1878).1

I. Meşrutiyet çok kısa ömürlü (1 yıldan az fazla) olduğu için bu dönemde örgün ve yaygın eğitimden ayrıntılı olarak söz edilmeyip, eğitim özelliklerinden sonra bir tek konu ele alınacaktır.

1 H.T.Us, Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi; B.S.Baykal, 93 Meşrutiyeti; Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri; Yılmaz Öztuna, Resimlerle 93 Harbi; Sina Akşin, Siyasal Tarih (1789-1908).

225

III/E

MUTLAKIYET DÖNEMİ (1878-1908)

Abdülhamit'in 13 Şubat 1878'de Parlâmentoyu süresiz tatil etmesinden 23 Temmuz 1908'e kadar geçen döneme Mutlakıyet dönemi denir.

Abdülhamit'in Parlâmentoyu kapatması ve uzun saltanat dönemindeki tutumuna ilişkin, o dönemleri yaşayan bir eğitimcimiz şu değerlendirmeleri yapar (1922):1

"Bundan 14 yıl önce (1908'de) hiç Meşrutiyet terbiyesi görmemiş bir millete en serbest bir Parlâmento usûlü verdik. Sanki, yalnızca Meşrutiyetin ilânı herşeyi çözmeye yeterli bir tılsımdı. Oysa Meşrutiyet herşeyi karıştıran bir âlet olunca ‘ey-vah, Abdülhamit'in hakkı varmış, bu millet daha Meşrutiyetle yönetilmeye lâyık de-ğilmiş!’ dedik.

"Gerçekten Abdülhamit de, 1878'de Parlâmentoyu kapatırken: ‘Bu millet daha çocuktur!’ demişti...

"Bu sözünde samimî ise, ona düşen görev, bu milleti yavaş yavaş Meşrutiyetle yönetilmeye lâyık bir hale getirmek değil miydi?

"Bu sözü söyleyen Padişaha da bu millet daima ‘baba’ dedi. Ne var ki, her ba-banın görevi çocuğunu büyütüp eğitmekken, o baba istedi ki bu çocuk daima çocuk kalsın! Otuz üç sene o çocuk, bir yaş bile kazanmadı! O baba istedi ki bu çocuk Meşrutiyeti hiç aklına getirmesin: Onun için mekteplerden tarihleri, kitaplardan ke-limeleri, sözlüklerden isimleri kaldırdılar. Her ağıza bir kilit, her düşünene bir sür-gün, her konuşana bir hapishane hazırlandı. Meşrutiyet konuşulmasın diye her yerde bir hafiye, odalarda fısıltı olmasın diye her duvarda bir kulak, evlâdın bile ba-baya güveni kalmasın diye her adımda bir jurnal vardı.

"Uzun süre ayakları bağlanıp oturtulan bir mahpusu birdenbire salıverin: İlk ya-pacağı şey sendelemektir. Otuz üç yıllık bir kötürümlükten sonra 1908'de apansız Meşrutiyete çıkınca bizim de ayaklarımız yürümesini şaşırdı."

Mutlakıyet dönemi eğitiminin temel özellikleri şunlardır:

1. Bir çok meslek ve sanat okulu açılmıştır. Bu, Mutlakıyet dönemi eğitiminin en belirgin özelliğidir.

2. Üstün zekâlı vs. Hıristiyan çocuklarının eğitimi için kurulmuş olan Enderun Mektebi’nden sonra ilk kez özel eğitim alanında bir girişim olmuş, sağır, dilsiz ve körler için bir okul açılmıştır.

3. Türk, azınlık ve yabancı özel öğretim büyük gelişme göstermiştir. Ancak, azınlık ve yabancı özel öğretim kurumlarının denetlenememesi çok önemli sakın-caları da beraberinde getirmiştir.

1 İsmail Habib, O Zamanlar... s. 194-195.

265

III/F

II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ (1908-1918)

Meclisli siyasal düzene dönüş için Anayasanın tekrar yürürlüğe konduğu 23 Temmuz 1908'den 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesine kadar geçen zamana //. Meşrutiyet, veya daha çok kullanılan şekliyle, sadece, Meşrutiyet dönemi denir.

“31 Mart” (13 Nisan 1909) günü İstanbul'da patlak veren bir olay, yeni açılan Parlâmentoyu dağıtmayı ve Meşrutiyeti kaldırmayı amaçlamıştır. Bu olay ordu tara-fından bastırılmış ve bundan sonra Abdülhamit tahttan indirilerek yerine Mehmet Reşat (1909-1918) getirilmiştir.

Dönemin öteki en önemli siyasî ve askerî olayları şunlardır: Trablusgarp Savaşı (1911), Balkan (1912-1913) ve I. Dünya Savaşları (1914-1918), arkasından gelen Mütareke dönemi, parti kavgaları, öğrenci olayları, vs...

Meşrutiyet dönemi eğitiminin temel özellikleri şunlardır:

1. Siyasî hayat ve fikir hareketleri birden canlanmış, yayın özgürlüğüne kavuş-ma yanında, özellikle Balkan Savaşları, aydınları toplumsal sorunları ve dertleri acımasız bir dille ortaya koymaya itmiştir. Eğitim sorunları da, üzerinde önemle durulan bir alan olmuştur. Tartışılan başlıca eğitim sorunları ve eğitim akımları şun-lardır:1 a) Politik akımlar (Osmanlıcılık, İslâmcılık, Türkçülük, Batıcılık, Sosyalizm) ve eğitim b) Millî ve kültürel eğitim c) Seçkinler eğitimi-kitle eğitimi d) Anglo-Sakson eğitimi (eğitimde pragmatizm) e) Toplumu kurtarıcı öğretmen görüşü f) Kızların eği-timi g) Halk eğitimi h) İş, üretim, köy ve çevre eğitimi i) Eğitimde çocuktan hareket j) Beden eğitimi.

2. Dönemin başında, Meşrutiyetin ilânı ile beraber, aşırı hürriyetçi bir hava or-taya çıkmış, bu okullara da yansımıştır. Bu nedenle, önceleri okullara "hürriyetçi mektepler" dendiği olmuştur. Fakat, bu terimle aslında, okulların içine yuvarlandığı disiplinsizlik, keşmekeş, başıboşluk, gösteriş(nümayiş) anlatılmak istenmiştir. 31 Mart olayı bastırıldıktan sonra, okullarda da disiplin sağlanmıştır.

3. Özellikle Balkan Savaşlarından (1912-1913) sonra, toplumda eğitim konula-rına ilgi artmış, âdeta herkesin "gözü açılmış, eğitim işleri yalnızca Maarif Nezareti-nin işi olmaktan çıkmıştır"2. Ancak, Balkan Savaşları felâketlerinden çıkarılan, "top-lum olarak uyuşukluktan silkinip, çalışıp çaba harcayarak toparlanma gerektiği, yoksa Devletin daha büyük felâketlerle karşılaşacağı" gibi dersler, düşünceler ve özeleştiriler, ne yazık ki, çabuk unutulmuştur.

4. Balkan Savaşları ve felâketlerinden sonra toplumda, "çökmekte olan Devleti eğitim ve öğretmenler kurtaracaktır" şeklinde bir görüş benimsenmiştir. Fakat bu, genellikle, bir slogan görünümünden öteye gidememiştir.

5. Özellikle Balkan Savaşlarına kadar "taassup" nedeniyle kızların eğitimi ko-

1 Mustafa Ergün, II. Meşrutiyet Döneminde Eğitim Hareketleri (1908-1914). Bu eser, II. Meşrutiyet dö-neminin ilk yarısı konusunda yapılmış bilimsel, en kapsamlı ve önemli araştırmadır. 2 Satı, Meşrutiyetten Sonra Maarif Tarihi, Muallim, 15 Şubat 1334, Sayı 19, s.663.

317

IV. BÖLÜM

KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİ

(1919-1922)

I. Dünya Savaşında Çanakkale ve başka cephelerde büyük zaferler kazandığı halde, 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi ile Osmanlı Devleti yenik sayılmış ve başkent İstanbul ile topraklarından bir çok yeri işgal edilmeye başlanılmıştı. Mütte-fik devletler denen İngiltere, Fransa, İtalya, ABD, Yunanistan, bu parçalama ve pay kapma çabaları içinde Türk milletini de esaret altına almayı amaçlamışlardı. Oysa, tarihin akışına şekil veren, her zaman hür ve bağımsız yaşamış Türk milleti, esareti kabul edemezdi. Bu nedenle Mustafa Kemal Atatürk'ün önderliğinde Kurtuluş Sa-vaşına girişen Türk halkı, bağımsızlığını ve hürriyetini korumasını bilmiştir.

Kurtuluş Savaşı dönemi eğitiminin temel özellikleri şunlardır:

1. Kurtuluş mücadelesi, eğitimi derinden etkilemiş, eğitim de bu mücadeleye katkıda bulunmuştur.

2. Savaşın en yoğun olduğu bir zamanda Ankara'da bir eğitim kongresi top-lanmış, burada Mustafa Kemal Atatürk çok önemli bir konuşma yapmıştır. Bu ola-yın eğitim tarihimizde büyük değeri vardır. O, konuşmasında, yeni bir insan tipi ye-tiştirilmesi gereği üzerinde durur. Bu millî bir eğitim almış, öncelikle millî varlığını koruması kendisine en temel değer olarak öğretilmiş bir insan tipidir.

3. Halkın millî kurtuluş davası yolunda bilgilendirilmesi amacıyla halk eğitimi çalışmaları yapılmıştır.

115. Millî uyanış ve örgütlenmeye öğretmenlerin katkısı ne olmuştur?

İzmir'in 15 Mayıs 1919'da işgal edilmesinden hemen sonra, yer yer yapılan pro-testo mitinglerinde ve millî uyanışın giderek kongreler ve Türkiye Büyük Millet Mec-lisi halinde teşkilâtlanmasında öğretmenlerin de etkileri vardır. 1

1. Mitingler

İzmir'in işgalini izleyen günlerde, Fatih, Üsküdar, Kadıköy, Sultanahmet, Darül-fünûn mitinglerinin düzenleyicileri ve konuşmacıları arasında özellikle öğretmenler görülmektedir: Halide Edip, Nakiye Hanımlar, Hüseyin Ragıp, İsmail Hakkı, Maz-har, İhsan, Selim Sırrı, Emin Âli, Mehmet Âli, Selâhattin, Muslihittin Âdil, Âkil Muh-tar Beyler.

Bu mitinglerden örnek olarak 21 Mayısta yapılan Darülfünûn mitingini ele alır-sak, bu, hemen hemen yalnızca bir öğretmenler mitingi olmuştur. Bir öğretmen ko-nuşmacı, "biz muallimler bu davada haklı olduğumuzu ispat ve bu davanın doğru

1 Yahya Akyüz, Türkiye'de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri, s. 201-205.

327

V. BÖLÜM

TÜRKİYE CUMHURİYETİ (1923'ten sonraki dönem)

Atatürk Kurtuluş Savaşını zaferle sonuçlandırmış ve 29 Ekim 1923'te Cumhuriyet ilân edilerek, Türkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmuştur. Atatürk'ün deyimiyle "ebediyyen pâyidar olacak" olan bu Devletin kuruluşundan beri halk uzun bir sükûn ve barış dönemi yaşamıştır.

1923'ten sonra, ülkede, o zamana dek görülenlerle karşılaştırılamayacak kadar önemli siyasal, ekonomik, hukukî, kültürel değişmeler gerçekleştirilmiştir.

Bu uzun süre çeşitli açılardan alt dönemlere ayrılabilir. Bir ayrım şöyle olabilir:

a) Yeniden doğuş ve kuruluş (1923-1946)

b) Çok partili hayata geçiş ve sonrası (1946'dan sonra)

Gerek bu ikili tasnifte, gerek yapılabilecek öteki ayırımlarda her dönemin eğitim bakımından bazı farklı özellikleri bulunduğu ileri sürülebilir. Fakat biz, esasta, Cumhuriyet döneminin gelişen tek bir çizgi oluşturduğu kanısındayız ve konumuzu alt dönemlere göre değil, bütünlük içinde ele alacağız.

Cumhuriyet dönemi eğitiminin temel özellikleri şunlardır:

1. Dönemin siyasal, ekonomik, hukukî, kültürel değişmeleri gerçekleştirildiğinde toplumun %10'u bile okur yazar olmadığı için, bunların kitlelere benimsetilmesi ve kökleşmelerinde eğitimin oynayabileceği rol her zamankinden fazla anlaşılmış ve eğitime bu nedenle önem verilmiştir.

2. Atatürk, bizzat kendisi "Başöğretmen" unvanı ile, eline tebeşiri alarak, kara tahta başında halka ders vermiş, kitlelerin eğitim düzeyinin yükselmesi için büyük çaba harcamıştır. Bu hareketiyle, O, öğretmen ve eğitimcilere çok değerli bir ma-nevi destek sağlamıştır.

3. Eğitimde genel olarak sayısal bakımdan önemli gelişmeler sağlanmıştır.

4. 1924'te çıkarılan Tevhid-i Tedrisat (öğretim birliği) kanunu ile tüm okullar Eğitim Bakanlığına bağlanmış ve medreseler kaldırılmıştır.

5. Eğitim layikleştirilmiştir.

6. Eğitim demokratikleşmiştir.

7. Özellikle tarih ve dil konularında millî bir amaca yönelme başlamıştır. Ancak, zaman zaman bu alanlarda aşırılıklara da gidilmiştir.

8. Lâtin harfleri kabul edilmiştir.

9. Kadın eğitimine önem verilmiştir, bu alanda büyük gelişme sağlanmış ve er-kek - kız karışık (karma) eğitim kesinlikle gerçekleşmiştir.

10. Kurtuluş Savaşının kazanılması ve 1938'e kadar Atatürk'ün varlığı, tüm hal-

431

VI. BÖLÜM

GÜNÜMÜZÜN ÇEŞİTLİ TÜRK TOPLUMLARI VE DEVLETLERİNDE EĞİTİMİN TARİHİNE BİR BAKIŞ

Günümüzde, Avrupa içlerinden Uzak Doğu'ya kadar uzanan coğrafî bölgelerde, bir çok Türk toplumu ve bağımsızlığına yeni kavuşmuş Türk Devletleri bulunmakta-dır. Bunların eğitim tarihleri de konumuza girer. Ancak, bu alanda derli toplu, sis-temli bilgi edinmek zordur. Zamanla, araştırıcılar bizi aydınlatacaklardır.

Biz kitabımızda, şimdilik, okuyucularımızı bu konuyla ilgilenmeye teşvik etmek ve bu Türk toplumları ve Devletlerindeki eğitime ilişkin bazı gelişme ve ipuçlarını kısaca belirtmekle yetiniyoruz.

151. Çeşitli Türk Toplumları ve yeni Türk Devletlerinin eğitim tarihleri nasıl bir gelişme göstermiştir?

1. Avrupa'daki Türkler

Bugün Romanya, Bulgaristan, Yunanistan, dağılan Yugoslavya, Makedonya ve Arnavutluk'ta pek çok Türk yaşamaktadır. 1983'te Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti kurulmuştur.1

Bu Türklerin eğitimleri, günümüzden 80-100 yıl öncesine kadar Osmanlı eğitimi içinde idi. Ancak, Osmanlı yönetiminin oralardan çekilmek zorunda kalması sonu-cunda, Türk toplumlarına azınlık işlemi yapılmaya başlandı, fakat, hukukî belgeler ve antlaşmalarla belirlenen eğitimsel hakları hiç bir zaman tümüyle verilmedi. Türkler, bağlı bulundukları devletlerde, hükümetler değişse bile, değişmeyen bir eritme, yok edilme, yurtlarını terke zorlanma politikasına maruz bırakıldılar. İzin veri-len okullarında ise, Türkçenin, millî bilgilerin öğretilmesine... engeller çıkarıldı.

Yunanistan'ı örnek vermekle yetinelim: Lozan antlaşması ve başka belgeler ge-reğince, Türkiye her yıl, bir kısım Batı Trakyalı Türk öğrenciyi öğretmen yetiştiren kurumlarda okutmaktadır. Fakat Yunanistan bu öğretmenlere pek görev verme-mekte, Türk okullarına öteden beri şu kişileri öğretmen atamaktadır: İlkokul me-zunları / Türkiye’den kaçanlar / Medrese mezunları ve mahallî din adamları / 1969’da Selânik’te açılan Özel Pedagoji Akademisi’nde yetiştirilen, Yunan güdüm-lü, Türk değerlerine yeterince sahip olmayan, hatta Türkçeleri zayıf kişiler… Tür-kiye'den gelen ders kitapları okullara sokulmamakta, okulların onarımı ve genişletil-mesine izin verilmemektedir. Türkçe ders saatleri de çok azaltılmıştır.2

Ayrıca, Almanya, Fransa, Hollanda ... gibi pek çok Batı ülkesinde Türkler yoğun biçimde oturmaktadırlar. Onların eğitimlerinin tarihi de konumuzu ilgilendirir. 1 Balkanlar ve Kıbrıs’ta Türk eğitimi ve eğitim tarihi için bkz. Yusuf Hamzaoğlu, Balkan Türklüğü; Hüse-yin Memişoğlu, Geçmişten Günümüze Bulgaristan’da Türk Eğitim Tarihi; Hasan Behçet, Kıbrıs Türk Maarif Tarihi (1571-1968). 2 Yusuf Sarınay, Batı Trakya Türklerinin Eğitim Problemleri; Şerafettin Hurşit, Lozan Antlaşmasından Gü-nümüze Batı Trakya Türkleri Eğitim Tarihi; Batı Trakya’lı öğrencim Mustafa Soytürk’ten şifahen (Y. Akyüz).

437

SONUÇ

152. Türk eğitim tarihinin genel bir değerlendirilmesi nasıl yapılabilir ve bu tarihten bugün için ne gibi temel dersler çıkarılabilir?

Türk eğitim tarihine kuşbakışı bakıldığında, bir fikirsel yönü, bir örgütsel yö-nünün bulunduğu görülür.

1. Türk eğitim tarihinin fikirsel yönüne genel bakış

Türk eğitim tarihinin fikirsel yönü zengin ve değerlidir. Bu alanda, insanlarımızın günlük davranışlarını temel ahlâkî ilkeler doğrultusunda düzenleyen, onlara hem-cinslerine ve milletine daha yararlı olmaları için yol gösteren, Devletin iyi yönetimi konusunda yöneticilere ışık tutan evrensel ve insancıl fikirler ileri sürülmüştür. Farabi, İbni Sina, Balasagunlu Yusuf, Kaşgarlı Mahmut, Kâtip Çelebi, Erzurumlu İbrahim Hakkı gibi eğitimciler ve düşünürler, yüzyıllar boyunca eğitimimizin fikirsel yönünü geliştirmişlerdir. İbni Sina, 18. yüzyıldan beri Batılı eğitimcilerin ileri sürdüğü görüşlerden bir kısmını yüzyıllar önce ortaya atmıştır.

Amasyalı Hüseyinoğlu Ali de, 1450'lerde, günümüz pedagojisinin temel ilkele-rinden olan çocuğun tanınması, bireysel farklılıklara göre eğitim yapılması, öğ-retmenin ek bir pedagojik çaba ve yardımıyla öğrencilerin hemen hepsinin başa-rılı olacağı vb. şeklinde görüşler ileri sürmüştür.

Türk milletinin hür ve bağımsız yaşama özelliği de, bu eğitimin fikirsel yönünün bir parçasıdır. Büyük önderlerin, millî bağımsızlığın değerini işleyip yüzyılların ötesi için Türk milletine seslenmeleri, ona bağımsız ve mutlu yaşamanın vazgeçilmez ilkesini göstermek gibi eğitimsel bir amaç taşır. 730'larda, "ölümsüz" bir madde olan taş üzerine Orhun Yazıtları bunun için kazılmıştır. Atatürk de, her türlü im-kânsızlıklar ve kötü şartlar altında İstiklâl mücadelesine nasıl atıldığını ve sonunda İstiklâlin nasıl korunduğunu Nutuk adlı eserinde anlatmakla ve Türk Gençliğine seslenmekle, böyle tarihî bir eğitimsel amaç gütmüştür. O'nun öğretmenlere verdi-ği görevlerden ilki, yeni nesilleri Türkiye'nin bağımsızlığını koruyacak ve Cumhuri-yeti koruyup yükseltecek biçimde yetiştirmeleridir. Türk milleti, özellikle öğret-menler ve gençler, milletçe hür ve mutlu yaşamanın yolunu gösteren bu dersleri asla unutmamalıdır.

2. Türk eğitim tarihinin örgütsel yönüne genel bakış

Türk eğitim tarihinin örgütsel yönü, fikirsel yönü kadar özgün ve parlak görün-memekle beraber, bugün ders almamız gereken engin deneyimlerle doludur.

Osmanlıların kurduğu Enderun Mektebi, Hıristiyan tebaanın çocuklarını, nitelikli bir öğretimle, yüzyıllarca Devletin en üst yöneticileri olarak yetiştirmiştir. Kişinin ye-teneklerine değer verip onları en iyi biçimde geliştiren Enderun, Türklerin düzenli, kendine özgü bir eğitim sistemi kurup başarılı sonuçlar aldıklarını göstermekte ve dünya eğitim tarihinde de yer tutmaktadır.

Karahanlılar ve Selçuklularda, Osmanlıların da ilk zamanlarında gerek dinî-

449

ABSTRACT

The History of Turkish Education (1000 B.C. - A.D. 2008)

Prof. Dr. Yahya Akyüz

If we are to cast a glance at the history of Turkish education, two basic aspects may be em-phasized: 1. Views pertaining to the political and moral education and the science of education, 2. Applications of education and training system.

Views pertaining to the political and moral education and the science of education

The history of Turkish education is very rich in respect to the views on political, moral educa-tion and the science of education.

Turks have always lived as independent states and this reflects itself on Orhun monuments, which are the oldest known written sources of the Turkish language. Bilge Kagan, the ruler of Gokturks, erected these monuments in A.D. 732 to explain and teach the significance of inde-pendence to his nation. For moral education, numerous universal ideas and thoughts have been raised by many educators and thinkers. Among them we can cite Haci Bektas Veli, Yunus Emre, and Mevlana Celalettin. As for the science of education, many important views have been devel-oped by Turkish educators. We may cite a few names: Farabi, Ibni Sina (Avicenna), Balasagunlu Yusuf, Kasgarli Mahmut, Amasyali Huseyinoglu Ali, Katip Celebi, Erzurumlu Ibrahim Hakki.

For example Ibni Sina (A.D. 980 - 1037) introduced the following principles of education:

• Teaching is a field of speciality, which requires special talent and knowledge. Not every-body can be a teacher. The teacher must first know oneself, and then teach.

• Teaching should be performed from easy to difficult.

• Playing is natural and necessary for children.

Another Turkish educator, Amasyali Huseyinoglu Ali, introduced the following principles in his book entitled Path of Education, written in 1453:

• The first thing the teacher should do is to understand the nature of the child.

• The teacher should not give up on any child. If the teacher works patiently with the slow learning child, and applies extra efforts, these children will have better achievements at the end.

Unfortunately, these valuable views were not always reflected into practice.

Applications of education and training system

Turks by embracing Islam in the 10th century adopted a school called Medrese. This is an educational institute at secondary and higher levels of religious and general education only for males. Among these Medreses, Nizamiye Medreses founded in Baghdad by the ruler of Seljuk Turks Alp Arslan and his prime minister Nizamulmulk was very glorious (1067). These institutes were built and supported directly by Seljuk Empire's budget. However, other medreses were es-tablished as private institutes.

Medreses, which were spread out in the Ottoman Turk Empire were quite successful in pro-viding education in their first centuries. Some of their buildings were also magnificient art works. Despite their initial success, medreses began to deteriorate after the 16th century due to various reasons.

A very unique institute in the Ottoman education system was the Enderun Mektebi (Palace

451

ZAMAN ÇİZGİSİ

153. Türk eğitim tarihindeki başlıca olaylar, gelişmeler zaman çizgisi üzerinde nasıl gösterilebilir?

Aşağıdaki çizelge, Türk tarihinde eğitimle ilgili önemli olaylar ve gelişmeleri tarihî sıra ile göstermek ve bunların siyasî olaylar ve gelişmelerle olan ilişkilerini kısmen ortaya koymak için düzenlenmiştir. Türk eğitim tarihine bu açıdan toplu bir bakış okuyucularımıza çok yararlı olacaktır. Böyle bir yöntemle ve bu şekilde bir “zaman çizgisi” ilk kez tarafımızdan yapılmıştır (Y. Akyüz).

TÜRK DEVLETLERİ EĞİTİMLE İLGİLİ OLAYLAR,

Siyasî olaylar, vb. Tarih GELİŞMELER

ASYA HUN DEVLETİ'nin kuruluşu M.Ö. 1000

ASYA HUN DEVLETİ'nin parçalanışı M.S. 48

AVRUPA HUN DEVLETİ İmparatoru Atilla'nın Ölümü

453

GÖKTÜRK DEVLETİ'nin kuruluşu 552

DOĞU GÖKTÜRK DEVLETİ'nin Bağımsızlığını kaybetmesi

630

GÖKTÜRK DEVLETİ'nin Kutluk Kağan önderliğinde tekrar ba-ğımsızlığına kavuşması

681

732-735 Orhun Anıtları

UYGUR DEVLETİ'nin kuruluşu 745

Arapların Talas galibiyeti 751

KARAHANLI DEVLETİ'nin kuruluşu 840

Karahanlıların İslâmiyeti kabul etmeleri

932

870-950 Farabi

980-1037 İbni Sina

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ'nin kuruluşu

1040 Selçuklularda ilk medreselerin Nişabur'da kuruluşu

1065-1066 Karahanlılarda tarihi bilinen ilk medreselerin Semerkant'ta kuruluşu

1067 Bağdat Nizamiye medreselerinin kuruluşu

1069 Kutadgu Bilig'in yazılışı (Balasagunlu Yusuf)

Malazgirt zaferi 1071

1072-1074 Divan-ü Lûgat-it Türk'ün yazılışı (Kaşgarlı Mahmut)

1204 Konya'da Altun-Aba (İplikçi) medresesinin

kuruluşu

463

KAYNAKLAR

Okuyucuların kitabın kaynaklarına ilişkin ayrıntılı olarak bilgilendirilmesi bilim-

selliğin gereği olduğu için, dipnotlarında kısaltılarak gösterilen tüm kaynaklar bura-

da yazar adı, bazan da kitap başlığına göre alfabetik sıra ile ayrıntılı olarak veril-

miştir (Y. Akyüz).

ABDULLAH CEVDET: Mektep Âlemi,Hayat Âlemi, Resimli Mektep Âlemi, 1 Eylül 1329 (1913), No. 4,

s. 49-53.

ABDULLAH ŞİNASİ: Usûl-i Tâlim ve Terbiyeden Fenn-i Tedris, Orenburg, 1912,158 s.

ABDURRAHMAN ŞEREF: Mahalle Mektebi Hatıralarından, Talebe Defteri, 14 Mart 1334 (1918)

ABDURRAHMAN ŞEREF: Tarih Musahabeleri (Yay. haz. E. Koray), Ankara, 1985, 351 s.

ABDÜLHAMİT, Siyasî Hatıratım, İstanbul, 1984, 224 s.

ABDÜLKADİROĞLU, ABDÜLKERİM: Candaroğlu İsmail Bey ve Hulviyyât-ı Sultanî..., Türk Tarihinde

ve Kültüründe Kastamonu, Ankara, 1989, s. 43-54.

ABDÜLKADİROĞLU, A. - NURAN: Mehmet Âkif'in Kur'an-ı Kerîm'i Tefsiri, Mev'ize ve Hutbeleri, Ankara,

1991,231 s.

ACUNER, AHMET: Öğretmen Örgütlenmesine İlişkin Model Önerisi, Ankara, 1994,576 s. (Basılmamış).

AÇIKSES, ERDAL: Amerikalıların Harput’taki Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara, 2003, 404 s.

ADEM, MAHMUT: Atatürkçü Düşünce Işığında Eğitim Politikamız, İstanbul, 2000,160 s.

ADIVAR, A. ADNAN: Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul, 1970, 220 s.

ADIVAR, A.A.: Bir Zavallı Nesil, Bilgi Cumhuriyeti Haberleri (s. 130-132), İstanbul, 1945.

ADIVAR, A.A.: Kahve ve Okuma, Bilgi Cumhuriyeti Haberleri (s. 198-201), İstanbul, 1945.

AFET (İNAN): Recherches sur les caractères anthropologiques des populations de la Turquie,

Genève, 1939, 176 s.

AFYONCU, ERHAN: Sorularla Osmanlı İmparatorluğu, İstanbul, 2001, 3C.

AFYONCU, E.: Matbaanın Günahından Değil Okumaktan Korktuk, Hürriyet Tarih, 19 Kasım 2003,

s.4-8

AFYONCU, E.: Her Devletin Bir Hanedan Zindanı Vardır..., Hürriyet Tarih, 31 Ağustos 2005, s.22.

AHMET ATÂ: Tarih-i Atâ, İstanbul, H. 1293 (1876),C2.

AHMET CEVDET: Tarih-i Cevdet, Dersaadet, 1301 (1885), C. 11-12.

AHMET CEVDET: Tezâkir (Yay haz. C.Baysun), Ankara, 1986,4 C.

AHMET LÛTFİ: Tarih-i Lûtfî, İstanbul, H.1291 (1874), C. 2.

AHMET MİTHAT: Mithat Paşa Hazretlerine Hitab, Devir, 29 Ağustos 1872, No: 1, s. 2-4.

AHMET RASİM: Falaka, İstanbul, 1927,153 s.

AHMET REFİK: Tarih Sahifeleri, İstanbul, 1325 (1909), 144 s.

AHMET REFİK: Osmanlı Devletinde Hoca Nüfuzu, İstanbul, 1933,128 s.

AHMET REFİK: Devşirme Usûlü, İstanbul (tarihsiz), 11 s.

AHMET RIZA: Anılar, İstanbul, 2001, 109 s.

AHMET SAİP: Kâğıtçılık ve Suni İpek, Yarın, 13.12.1929.

AHMET ŞERİF: Anadolu'da Tanin (Haz. Ç. Börekçi), İstanbul, 1977, 344 s.

AKAL, AYTÜL: Sevgili Masallara Ciddî Bir Bakış, /. Ulusal Çocuk Kitapları Sempozyumu, Ankara, 2000,

s. 500-517 (Yay.haz.S.Sever).

AKBABA, TOPER: Demokrat Parti ve 27 Mayıs Dönemi Türk Eğitimi, Ankara, 1998,101 s.

TERİMLER SÖZLÜĞÜ 485

TÜRK EĞİTİM TARİHİ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

(Haz. Prof. Dr. Yahya AKYÜZ)

Aşağıda, artık pek çoğu kullanılmayan, fakat Cumhuriyet yıllarına kadar eğitimle ilgili belge ve metinlerde sık rastlanan ve önemli bir kısmı kitabımızda da geçen başlıca eğitim terimleri ile, onlarla beraber kullanılan bazı genel terimler verilmiş ve anlamları açıklanmıştır. Türk Eğitim Tarihi alanında böyle bir sözlük ilk kez düzen-lenmektedir.

Genel tarih sözlükleri ve ansiklopedilerde de bazı eğitim terimleri yer alabilir. Özellikle, M.Z. Pakalın'ın Osmanlı Tarih Deyimleri Sözlüğü (İstanbul, 1946-1956, 3 C.) ile Necdet Sakaoğlu’nun Tanzimattan Cumhuriyete Tarih Sözlüğü (İstanbul, 1985, 139 s.) değerli eserlerdir. Ancak asıl amaçları Türk eğitim tarihi terimlerini belirlemek ve açıklamak değildir. Remzi Öncül’ün Eğitim ve Eğitim Bilimleri Sözlüğü (İstanbul, 2000, 2 C.) de değerli bir eserdir, ancak Türk eğitim tarihi terimlerini değil, çağdaş eğitim bilimleri terimlerini ve bunların Alm., Fr., İng. karşılıklarını verir ve açıklar.

Bizim burada okuyuculara sunduğumuz Türk Eğitim Tarihi Terimleri Sözlüğü’nde yer alan terimler esas olarak yıllar boyu araştırmalarımız sırasında okuduğumuz ar-şiv belgeleri, salnameler, ders kitapları ve programları, eğitimle ilgili yasal belgeler, eğitimle ilgili kitaplar, gazete ve dergiler, makaleler, diplomalar vs. gibi ilk elden kay-naklarda geçtikçe derlenmiş ve içinde yer aldıkları belgeler ve kullanıldıkları dönem-ler gözönünde tutulup esas olarak bizzat tarafımızdan açıklanmıştır.

Ayrıca bazı terimler açıklanırken, dönemin belgelerinden örnek cümleler verile-rek sözlüğün öğretici olmasına özen gösterilmiştir.

Bu sözlük, öğrencilerimiz ve okuyucularımızın gerek kitabımızı, gerek eski eği-tim metinlerini anlamasını kolaylaştıracaktır.

A Abâ-i maarif: "Maarifin ataları" anlamında

olan bu terim, eğitimde önemli hizmetleri bulu-nan, daha ziyade, bazı fikirlerin ve uygulamala-rın öncüsü olan kimseler için kullanılır.

Âdab: 1 .Edebler, terbiyeler 2.Usûller, yollar, yöntemler.

Âdab-ı mubahase: Tartışma yolları, usûlleri, kuralları.

Adem-i devam: Öğrencinin, değerlendirme-ye giren okula devamsızlık durumu.

Adlî, Adliyye: II. Mahmut'un "Adlî" unvanı nedeniyle bu Padişah döneminde açılan bazı okulların adına eklenen bir terim (bu anlamda 'adalet' le ilgisi yoktur).

Adûdiyye: Akâid ve Kelâm ile ilgili, medrese-lerde okutulan bir kitap (Bkz. Şerh-i Adûd).

Âferin: 1.Başarılı öğrencilere söylenen söz 2.Başarılı öğrencilere verilen bir ödül kâğıdı.

Akçe: 1.Genel olarak para 2.İlk kez Orhan Bey tarafından bastırılan küçük gümüş para (sik-ke) 3.Paranın 3'te 1'i.

Akâid: (kâ kalın ve uzun) İslâmın iman ve

inanış esaslarını konu alan bilim. Akâid-i diniye: Dinî bilgiler. Âkıl: Akıllı. Aklâm: Devlet daireleri, kalemler. Âlâ: 1. Öğrenci notu: İyi, 2. Yüksek Âlât-ı fenniye: Laboratuvar vs. araç gereçleri Alaylı: 1.Mektepten çıkmayıp alaydan, yani

erlerden yetişen subay (özellikle 1908'den önce kullanılırdı) 2.Bir mesleğin okulunu bitirmeden o mesleği yapan (Bkz. Mektepli).

Âlî, âliye: 1.(â: Ayın harfi ile) Yüksek. Mekâ-tib-i âliye: Yüksek okullar. Tedrisat-ı âliye: Yük-sek öğretim. Ulûm-i âliye: Yüksek İslâmî bilimler (Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelâm) 2.(â: Elif harfi ile) Teknik, âlet, araç gereç ile ilgili, Ulûm-i âliye: Dil vs. gibi öteki bilimlere yardımcı, âlet, araç duru-mundaki bilgiler, bilimler. Âlî terbiye usûlleri: Tek-nik eğitim yöntemleri.

Âlim: Bilgin. Âlimlerden taallüm, câhilleri tâlim bir vazife-i insaniyedir: Bilginlerden bilim öğ-

509

KONU DİZİNİ

Okuyucularımız kitapta aradıkları bir konuyu kolayca bulabilirler. Şöyle ki:

1. Tarihî sırayla işlenen kitabın temel konuları için öncelikle İçindekiler listesine bakıl-malıdır.

2. İçindekiler listesinde bulunması zaman alacak konular, özellikle okulların adları ve bazı fikirler için Konu Dizini’ne bakılmalıdır.

3. Kişi Adları Dizini’nden kitapta geçen tüm eğitimci, yazar vb. adları bulunabilir ve ora-dan onların görüşlerine ulaşılabilir.

4. Türk Eğitim Tarihi Terimleri Sözlüğü de aranılan tüm terimlerin bulunup hemen bil-gi edinilmesinde çok yararlı olacaktır.

A Acemioğlanlar mektepleri 102

Açık Hava Mektebi 312

Açıköğretim Lisesi 355, 374

“Adam olmak” değeri 94

“Adam” yetişmiyor 315, 416, 417

“Âdeme lâzım olan rahattır” 133

Ağaç Bayramı 305

Ahlâkçılar 2

Ak Medrese 123

Alfabe (ilk resimli) 212

“Alfabenin harfleri şekerden olmalı” 206

Âlim (Bkz. Bilim ve bilim adamı anlayışı – Os-manlıda)

Ali Okulu 407

Alman ilkokul öğretmenleri ve Almanya’nın Fran-sa’ya karşı zaferi 291

Alman Lisesi 241

Alman ve Macar profesörler 274, 295, 359

Amelî adam-Nazarî adam 416, 417

Amelî Ticaret Mektepleri 275

Amelî Ziraat Mektepleri 238

Amerikan okulları (Protestan okulları) 175, 241, 242, 244, 246, 375, 376

Ana-Baba Okulu 408

Anadilde öğretim 428

Anadolu Liseleri 356

Ana Muallime Mektebi 283

Anglo Sakson eğitimi 305, 313

Ankara Atatürk Lisesi 353

Ankara Kız Lisesi 273, 353

Arşivler 408

Asâkir-i Mansure-i Muhammediye 146

Askerî Baytar Mektebi 171

Asker Ocağı 407

Asker öğretmenler 168, 189

Aşı Memurları Mektebi 239

Aşiret Mektebi 239

Aşiret sınıfları 238

At Türkün kanadıdır 7

Atabeglik 47

Ata oğlu ataç doğar 10

Atasözleri 2, 14, 15

Atatürk’ün öğretmenleri, eğitim görüşleri (Metin-de ilgili konulara bkz.)

Atatürk’ün asıl kişiliği 343

Avrupa Birliği (Bkz. Soru 150)

Avrupalılar ve hayvan eğitimi 95

Avrupa’ya resmî görevle gidenler 160

Aydınlanma çağı 71

Aydınların özeleştirisi (1912-1918) 290

Azınlık ve yabancı okulların etkileri 247

B Bâb-ı Âlî mektebi 106

Bâb-ı Âlî terbiyesi 107

Bâb-ı Defterdarî mektebi 106

Bâb-ı Fetvâ mektebi 106

Bâb-ı Seraskerî mektebi 106

Bağ ve Aşı Ameliyat Mektebi 238

Barış Gönüllüleri 390

Baba olma sanatı 262

519

KİŞİ ADLARI DİZİNİ

(Yalnızca metin içinde geçen kişi adları gösterilmiştir)

A Abdal Musa 57

Abdi Kâmil Efendi 209, 217, 230, 240

Abdullah Cevdet 269

Abdullah Vehbi 213

Abdurrahman Efendi 142, 145

Abdurrahman Sami Paşa 188, 192, 193, 201

Abdurrahman Şeref Bey 258, 287, 288, 320

Abdülaziz 157, 167, 194, 195, 223

Abdülhamit (I) 89, 101, 102, 143, 144

Abdülhamit (II) 187, 193, 200, 201, 223, 225, 232, 238, 239, 241, 242, 244, 245, 247, 249, 254, 256, 257, 260, 265, 266, 284, 322, 427, 428

Abdülkerim Satuk Buğra Han 21

Abdülmecit 55, 107, 157, 159, 165, 193, 194, 208

Adâlet 275

Adelard 51

Adıvar, A. Adnan (Dr.) 191

Adıvar, H. Edip 317

Agâh Efendi 195

Ahi Evran 52

Ahmet (I) 87, 117

Ahmet (III) 87, 137, 139

Ahmet Cevat 279

Ahmet Edip 22

Ahmet Mithat Efendi 115, 210, 214, 261, 262, 433

Ahmet Muhtar Paşa 259

Ahmet Rıza Bey 229, 230, 251, 256, 262, 263,

Ahmet Şerif 270, 278

Ahmet Tevfik 296

Ahmet Vefik Paşa 194

Ahmet Yesevî 22, 38, 39, 64, 436

Ak Şemsettin 100, 122

Akdağ, Mustafa 84, 85

Âkil Muhtar 317

Alâettin Acemî 63

Alâettin Çelebi (Bkz. Amasyalı Hüseyinoğlu Ali)

Alâettin Eratna 64

Alâettin Paşa 53

Alâettin Tûsî 62, 65, 66

Alain 30

Alaylıoğlu, R. 287, 288

Albert Karmona 279

Alcuin 49

Ali (Hz.) 93, 307

Ali Emirî Efendi 36

Ali Galip 272

Ali Haydar 251

Ali Kemal 318, 320, 398

Ali Kuşçu 64, 66

Ali Nusret Bey 280

Âli Paşa (Sadrazam) 167, 193, 195

Ali Paşa (Suriye Beylerbeyi) 124

Ali Suavî 174, 197, 201, 203, 256

Ali Şir Nevaî 64

Âliye 275

Almuş Cafer Han 19

Alpaslan 41, 43, 47, 48, 53, 449

Altun-Aba 49, 54

Amasyalı Hüseyinoğlu Ali 91, 115, 119, 120-122, 437, 449

Antel, S. Celâl 346, 419

Aristo 23, 25, 29, 30, 51, 74, 116, 117, 125

Aristokli Efendi 169, 183, 185, 214

Arıkan, Saffet 346, 381, 392, 401

Arslan Han 22

Âsım 308

Âşık Garib 110

Âşık Kerem 110

Âşık Paşa 56, 57