...

..

Scotus'a gre tanrbilim uygulamaya yne lik bir deer tar. te yandan felsefenin us yoluyla Tanr'ya yaklam da kimi snrlar iinde olacaktr. Pek ok Orta a dnr gibi onun iin de felsefenin balca konusu varlktr. Tanr felsefe yoluyla ancak bir varlk olarak kavranabilecek, yle betimlenecektir. Bu se, kendi bana, doyum verecek bir betimleme deildir. Felsefe balamnda retilen Tanr kantlarnn bu adan snrllklarn iyi anlamak gerekir.

Tanr kantlarnda Aquino'lunun "nedensel" uslamlamalarn izleyen Scotus, "ilk devindirici" kantn yine de yetersiz bulur. nk .evrendeki devinimin, kendi devinmeyen ilk nedeni, Aristoteles'in dncesindeki Tanr'y verir. Ona gre bu Hristiyanlk'n, "yaratc" olan Tanr'sn kantlayamaz. Scotus olumsal varlk zerine gelitirilen kantn ok daha gl olduuna inanr. Ona gre, deney olumsal varlklarn bulunduunu gsterir. Deneyde karlalan her varln varolmayabilecei de dnlebilir. Byle varlklarn nedeni ya baka bir olumsal varlktr, ya da varolmad dnlemeyecek, zorunlu bir varlktr. Eer bu nedenin kendisi olumsal olsayd, onun da bir nedeni olmas gerekecek ve bu sonsuza doru bir gerileme douracakt. Demek ki, olumsal varlklarn ilk nedeni zorunlu bir varlk olmaldr. Varolduu bylece kantlanan zorunlu varlk, Tanr'dr.

Duns Scotus, bilgi konusunda, nsan anlnn, doas bakmndan, bilgiye dorudan eriebileceini dnr. Aquino'lunun, nsan "form"larn bilgisine erimede duyu bilgisiyle snrl gren yaklamna kar kar. Scotus iin anlk, formlar dorudan kavrayabilmek olanana sahiptir, ancak ilk gnah dolaysyla imdiki durumunda duyularyla snrl braklmtr. Bu nedenle de duyularn tesine aan bir varlkbilime yer vardr. Varlkbilimin duyu bilgisinin snrlarn aarak Tanr varln kavray nasl temellendirilebilir? Tanr'nn saltk iyilik, saltk doruluk, saltk varlk olduu sylenirken, iyilik, doruluk ve varlk gibi kavramlar duyulardan edinilen bilgilere gre temelleniyorsa, Tanr stne yaplan bu nitelemelerin anlaml olduu nasl savunulacaktr? Skolastikte pek ok fi lozofu dndren bu sorunu Scotus ok anlamllk ve tek anlamllk ayrmyla zer. rnein "Kurt" szc ok anlamldr. Fndkkurdu ve kurt kpeinde geen "kurt" deiik anlamlar tar. te yandan beyaz kurt ve bozkurt szckleri iinde geen "kurt" tek anlamldr. Tanr' nn varlndan sz ederken "varlk" szc insann niteleyiinden ayr bir anlamda kullanlyor olsayd, insann kendisi hakknda bildii dorulardan Tanr zerine dorular karsanamazd. yle ise, insana ve Tanr'ya uygulannda "varlk" szc canlaml olmaldr. Bu, ayn zamanda insan anlnn duyular aan doruluklar dorudan kavrayabildiinin de kantdr. Tekanlamllk kavram Scotus iin bir sorun zerken bir baka sorun dourmutur. Bu yeni sorun yle dile getirilebilir : Eer "varlk" Tanr ve insan nitelerken zde bir anlamda kullanlyorsa, Tanr ve insan ayn trde birletiriliyor, zdeletiriliyor olmazlar m? Scotus, bu sorunu zmek amacyla, "biimsel ayrm" adn verdii bir kavram ortaya atmtr. Bu kavram betimleyebilmek n, nce,

"gerek ayrm" ve "ussal ayrm" kavramlarn karlatrr. Gerek ayrm, rnein Vens ile Mars gezegenleri arasndakidir. Ussal ayrm ise Vens gezegeninin iki ayr insandaki kavram arasndakidi r. Bu iki tr ayrmn tam arasna den ve bir lde hem gereklik hem de ussallk tayan ayrm "biimsel ayrm"dr: Biimsel ayrm nesnede ustan bamsz olarak vardr. rnein, gen denilen biimin iki niteliinin yani, alarn toplamnn 1 80 olmas ve izgiyle kapal olmasyla birbirlerinden biimsel anlamda ayrlrlar. Scotus, bu ayrm insan ve Tanr'nn varlklarna uygular. Hem Tanr'da hem de nsanda, z (essentia) ve varlk, koparlamaz bir biimde baldr. Ancak, sonlu bir varlk olan insanda z ve varlk ayr ayr dnlebilir. Bir baka deyile, insann z ve varl arasnda biimsel bir ayrm sz konusudur. Oysa Tanr'nn z ve varl hibir anlamda ayrlamaz, ayrt edilemez: Burada biimsel ayrm da sz konusu olamaz.

Aquino'lu Thomas'n benimsedii Aristotelesi varlkbilime gre nesneleri olduklar nesne yapan, tikellik ilkesi olan zdektir. Bu gr asndan, biimleri zde olan iki nesneyi (rnein iki iviyi) ayrt eden, zdekleridir. Oysa, yine Aristoteles 'e gre zdek kendi bana aktel deil potansiye l olduuna gre bilinememelidir. Bunun sonucu, nesnelerin ayrt edilmelerinin olanakszldr. Scotus, bu gl gidermek iin zdekten baka bir ayrt etme i lkesi (principium individuum) aramtr. zdein potansiyel oluuna karn nesneler ayrt edilebiliyorsa, tikelleri birbrlerindcn ayrt eden ilke zdek deil biimleri, yani formdur. yle ise, nesnelerin tikel biimleri ile tmel biimlerini ayrt etmek gerekir. Bir nesnenin formu o nesnenin "ne" liini (quidditas) verdii gibi "bu"luunu (haecceitas) da verir. rnein, Sokrates' n biimsel yn iinde hem "insanlk" hem de "Sokrateslik" formlarn buluruz. Byle bir aklama Scotus'u adc (nominalist) sonulara gtrmyor mu) nsan formu Sokrates'in tikel formuna indirgenmi olmuyor mu? Scotus bunu yle yantlar: nsan ile Sokratcs arasndaki ayrm ne gerek ayrmdr ne de salt ussaldr. Bu yine "biimsel" bir ayrmdr.

Duns Scotus, Aqui:o'lu Thomas'n Tanr iin anla n plana alna kar kar. Augustinus'u izleyerek, hem nsan hem de Tanr iin istenci daha temel bir i lke olarak grr. Ona gre, anla ynlendiren stentir.

Aquino'lu Thomas'n retisinin, kendisinden hemen sonra Duns Scotus ve Bonaventura gibi Fransisken dnrlerince eleti rilmesi Skolastik dnemin kapann hazrlam, tanrbilimin ussal verile rle temellendirilme abalarnn baarsz kalnn kabul anlamna gelmitir.

YAPITLAR (balca): Opus Oxoniense, yk. 1300, ("()xford Yapt"); de Primo Principio, yk. 1300, ("Ilk Ilke Uzerine"); Reportata Parisiensia, vk. 1305, ("Paris Yazlar") ; Opera Omnia, (.s.), 1639; ("Btn Yaptlar").

KAYNAKLAR: C.R.S.Harris, Duns Scotus, 1927; W .Hoeres, Der Wille als re ine Vollkommenheit nach Duns Scots, 1962; A.Wo!ter, Transcendentals and their Function in he M etaphysics of Duns Scotus, 1946.

BAKINIZ: ARSTOTELES, AUGUSTINUS, BONAVENTURA, THOMAS [ Aquino'lu ].

1857 DUN

Tann'y bilmek

z ve varlk

Varlk, nsan ve Tann

1 858 DUN

Skolastik Felsefe

Orta a felsefesinin ilk aamas olan Patristik a ya da Kilise Babalar dnemindeki dnrlerin yaptklar, Hristiyanlk'n temel ilkelerini ussal bir dizge durumuna getirmekti. Bu ama dorultusunda Eski Yunan felsefesinden ve zellikle Platon 'dan,,. yararlandlar, bu dnceleri Hristiyanlk'a uyguladlar. Ortaya kardklar dizge her ne kadar ussal bir yap tayor idiyse de, ussalln onun kabul edilmesinde lt olmas beklenmiyordu. Geerli lt inand. 8. ve 9. yy 'lara gelindiinde artk Hristiyanlk yerlemi bir reti niteliini kazanmt. lkelerin biimlendirilmesi son bulduundan, bunlar zerindeki tartma kesilmi, bunlar artk doruluklar kuku gtrmeyen nermeler olarak grlmeye balanmlard . 9.yy 'dan 14.yy 'n sonlarna dein sren Skolastik dnemin dnrleri Kiliseye ballk yemini eden tanrbilimciler olarak ncelikle Hristiyan retisinin doruluunu kabul etmek durumundaydlar. Bu nedenle, gelenek ve eskilerin yetkisi Skolastik'te tartma gtrmeyen k noktalar konumundadr. Tanrbilim, bu ada, dnrlerin felsefeyi kullan amalardr. Felsefe ile varlan sonular, tanrbilimle elitiinde, bir kenara braklr, din ilkeleri iinde ussalla aka kar olanlarla karlaldnda ise ussal doruluk ve inan doruluu arasnda bir ayrm izilirdi. Skolastik felsefe, ite bu ayrmn oluturduu ifte ltn, deiik ve kimi kez eliik doruluklar arasndaki araln kapatlmas abasdr. Skolastik, usla inan dorular arasnda uyum kurmak, inan dorusunu ussal adan da dorulamak uradr. Bu urata temel, kilise retisinin domlardr. Bunlar zerinde deiiklik sz konusu deildir. Dolaysyla aba, felsefe ile varlan sonular, yine ussallk snrlar iinde, din dorlar ile tutarl yapmaktr. Bunun baarlamad yerde inan doruluklarnn insan usuna qkn (transcendent) olduklar ileri srlmtr. Bu aklanan nedenlerden tr Skolastik dnce iin doruluunun saptanmas gereken temel ilkeleri aramak, aratrmak sz konusu deildir. Doru olabilecek tm temel ilkeler Skolastik filozofa din dogmalar olarak, deimez veriler biiminde sunulmutur. Dorularn en temel olanlar zaten verilmise, doa incelenerek gerein aratrlmas diye bir konu da yoktur. Gerekliin temel ilkeleri verildiine gre bilinebilecek her ey bunlardan tmdengelimle karsanr. Bu tutum Skolastik'te doa ile ilgilenmek yerine aratrmann doast alan zerinde younlamasna yol amtr. Tanrbilimin yan sra ele alnan anlk ve ahlak gibi konular da deneysel bir yaklalm yerine dogmalardan karsamayla incelenmitir. Skolastik 'in

bu uralar iin balca ussal ara mantktr. Bu nedenle mantn Orta a'da gelitirilmi ve incelikle ilenebilmi olmas doaldr. Skolastik felsefe dneme ayrlr. Bunlardan ilki 9. yy'dan 12. yy 'a dein sren kurulu dnemidir. Bu dnemde Kilise Babalar 'nn etkisi baLi ok gld"ir. Dolaysyla bu a duncesinin temelinde Platonculuk, Yeni-Platonculuk, Augustinusuluk vardr. Bu ada yaayan sivrilmi dnrlerden Roscelinus ". ve Abaelardus ,,. sapkn saylmken, Anselmus gnnn dnce kalplarna btnyle uyan bir filozoftur. Araplar yoluyla daha iyi tannan Aristoteles 'in'" etkisi Skolastik dnce zerinde giderek artm ve Yksek Skolastik adyla anlan 13. yy felsefesi Aristoteles'i temel almtr. A quino 'lu Thomase' bu dnemin en byk dnrdr. Onda, Platoncu realizm yerini tmellerin nesneler zerinde varolduu (universalia in rebus) grne brakr. Skolastik'in nc ve "kapan " dnemi 14.yy ' kapsar. Thomas'n grleri Dominiken tarikatnn resmi retisi olarak benimsenmi ve kendisi azizlie ykseltilmi olmasna karn , lmnden hemen sonra Thomaslk 'a kart bir dnce akm olumutur. Bu akm zellikle Fransisken tarikatna bal dnrlerce yaygnlatrlmtr. Bunlardan Ha/es 'li Alexander'', Bonaventura" ve zellikle Duns Scotus Thomaslk ' eletirmi, Hristiyan dncesinin Thomas ve onun kart olarak iki okula ayrlmasna neden olmulard . 14. yy Fransiskenler'in etkilerinin giderek artt ve Thomaslk' glgeledii bir dnemdir. Temelde Augustinus 'a" ve onun Platoncu kkenlerine bal olan bu tarikat Aristotelesilik 'ten snrl bir uzaklamay da bqlatmtr. Sonuta Roger Bacon " ve Occam 'l William ,,. gibi dnrlerin yetimesine ancak byle bir tepki ortam olanak verebilirdi. Fransiskenler'in Skolastik'in kapanna yol aan tutumlarndan biri, dinin gizemsel, duygusal ve eylemsel ynnu ilemeleriydi. Bu tutumlar retide istenci an/aktan daha nemli saymalarna yol amtr. Bu, Skolastik yaklam temelinden sarsan bir eilimdir. 14.yy'da yeniden glenen Adclk (Nominalizm), usun geree eriebilecei ynndeki umutlar da gten drmt. Scotus, us ve inann birlii grn Thomas 'n retisinin eletirisi iinde zayflatm, bylece usun aklayamayaca inan dorularnn pay yeniden artmtr. Bu, Skolastik amalara aykr gelimelerin uzun dnemdeki tarihsel sonucu usun tanrbilimden bamszlamas ve felsefenin kendi z temelleri zerinde yeniden kurulmas olmutur. Byle bir sonu ise 14.yy Fransiskenleri'nce istenir bir ey deildi.

DUPONT DE NEMOURS Pierre Samuel (1739-1817)

Fransz iktisat ve devlet adam. Fizyokratik dnceyi savunmutur.

14 Eyll 1 739'da Paris'te dodu, Austos 1 8 1 7'de ABD'nin Delaware Eyaleti'nde ld. Bir saat yapmcsnn oluydu. Babasndan saatilii rendi, tp eitimi grd; bir sre de edebiyatla ilgilendi. 1 763'te Quesnay ile tanan Dupont de Nemours, bundan sonra iktisat alannda almalar yapmaya balad. 1 765- 1 766'da]ournal de l'agriculture ve 1 768-1 772'de Ephemerides du citoyen adl dergilerin yayn ynetmenliini yapt. Polonya'ya gitti ve Polonya Eitim Danma Kurulu yazman oldu.

1 774'te, yakn dostu Turgot maliye bakan olunca Fransa'ya dnen Dupont de Nemours, onun danmanln yapmaya balad ; 1 775'te hkmet dnce stifa ederek Nemours'daki iftliine ekildi. Burada iktisat alanndaki almalarn srdrd. Daha sonra Dileri Bakan Comte de Vcrgennes tarafndan iki nemli diplomatik greve gnderildi: 1 783'te Amerikan Bamszlk Sava sonrasnda mzalanan anlamann metnini yazd; 1 786'da ngiltere' yle Fransa arasnda ticari konularda yaplan grmelerde Fransz heyetine bakanlk etti.

1 783'te krala olan hizmetleri nedeniyle asalet unvan alan Dupont de Nemours, Soylular Meclisi'ndc ikinci sekreterlie atand. Fransz Devrimi'nin ilk yllarnda Nemours'dan Etats Generaux'ya (genel meclis) seildi. Ayrca bu dnemde iktisadi ilerle grevli 1 1 komitede yer ald. Ilml bir reformcu olan Dupont de Nemours, iki meclis ve gl bir monariden yana olduu iin devrim nderlerinin tepkisini toplad. 1 791 'de politikadan ayrlarak bir sre gizlenmek zorunda kald. 1 795'te Yallar Meclisi'ne (Conseil dcs Anciens) seildi. Direktuvar'n politikalarn eletirdi. Kralclar'n yaratt tehlikeye kar yaplan 1 8 Fructidor darbesinden sonra kralclndan kukulanld, kara listeye alnd. Bunun zerine Dupont de Nemours, 1 799'da ABD'ye snd, orada Bakan Thomas J efferson 'la tant.

1 802'de Fransa'ya dnen Dupont de Nemours, Paris Ticaret Odas'na seildi. 1 8 1 4'te ibana gelen Bourbon monarisini destekledi, ayn yl kurulqn geici hkmetin sekreterlii grevini kabul etti. Napoleon'un srgnden dnerek ynetimi ele ald "Yz Gn" sresinde ABD'ye gitti. Delaware'de yaayan oullarnn yannda ld. Dupont ailesi gnmzde de ABD'nin etkili sanayicilerindendir.

Quesnay'in dncelerinden ok etkilenen Dupont de Nemours, bu okula "fizyokrasi " szcn yaktran ilk kiidir. Quesnay'n grlerini anlatt kitab Physiocratie ou constitution naturelle du gouvernement le plus avantageux au genre humain'de ("Fizyokrasi ya da nsan Soyuna En Yararl Ynetimin Doal Anayasas") bu szc ilk kez kullanmtr.

Dupont de Nemours, btn toplumlarn temel

ve kurucu yasalarn eren bir doal dzenin varlna inanyordu. Bu varsaym sonucunda zenginliin doal kaynann toprak olduunu syleyerek sanayi ve ticaretin tarma bal olduunu savundu. Ona gre toprak sahiplerinin lks tketimleri ise sermaye birikimini engelleyen bir etmendi. Dupont de Nemours, toplumun, retken olmayan sanayilere kar kmasn, tarma konan tm kstlamalarn kaldrlmas gerektiini savundu.

Fizyokratik kuramn onu en ok ilgilendiren yn se liberalizme verdii nemdi. Bu yeni iktisadi dncenin ilkeleri, doa yasalaryla yakndan ilgiliydi. Bu yasalarn serbeste uygulanmas durumunda byk bir zenginlik elde edileceine inanan Dupont de Nemours, iyi bir hkmetin tarmn ve ticaretin gelimesini engelleyen gmrk duvarlarn ve ar vergileri kaldrmas gerektiini savundu. Ayrca yazd kitaplarn ounda Quesnay'in dncelerini dile getiren Dupont de Nemours, igcnn zgrlnn kiisel mlkiyetten ayrlamayacan ne srd.

YAPITLAR (balca): Reflexions sur l'ecrit intitule: richesse de l'Etat, 1763, ("Devletin Zenginlii Balkl Kitap Uzerine Dnceler"); Physiocratie ou constitution naturelle du gouvernement le plus avantageux au genre humain, 2 cilt, l768, ("Fizyokrasi ya da Insan Soyuna En Yararl Ynetimin Doal Anayasas"); De l'origine et des progres d'une science no_.uvelle, 1 768, ("Yeni Bir Bilimin Kkeni ve Ilerlemeleri Uzerine"); Du commerce et de la Co?!lpagnie des indes, 1769, ("Ticaret ve Hint Kumpanyas Uzerine"); Tableau raisonne des principes de l'economie poliique, 1775, ("Ekonomi-Politiin lkelerinin Aklamal Tablosu"); Memoires sur la vie et !es ouvrages de J.t[. Turgot, 1782, ("M.Turgot'nun Yaam ve Yaptlar Uzerine Anlar").

KAYNAKLAR: L.Cuny, Le rle de Dupont de Nemours en matiere fiscale a l'assemblee constituante, 1909; A.Saricks, Pierre Samuel Dupont de Nemours, 1965; G. Schelle,Dupont de Nemours et l'ecole physiocratique, 1 888.

BAKINIZ: QUESNA Y, TURGOT.

DUPONT-WHITE, Charles Brook ( 1 807- 1 878)

Fransz, iktisat. Geni kapsaml reform nerileriyle tannmaktadr.

Charles Brook Dupont-White zengin, aristokrat bir aileden geliyordu. ktisadi yaamda devlet mdahalesine verdii nemle tannd. L 'individu et l'Etat ("Birey ve Devlet") ve La centralisation ("Merkezileme") adl kitaplarnda devletin toplum iindeki ilerlemeye ak gleri ynlendirmek konusunda gc ve hakk olduunu savunarak insanlar arasndaki fiziksel, entelektel ve iktisadi eitsizliklerin giderilmesi iin devlet mdahalesinin gerekli olduunu ne srd. ilerin iinde bulunduu kt alma koullarnn ve yoksulluun, serbest ticaret ilikilerinin sonucu olduunu vurgulad. Bu durumun giderilmesi iin yaygn eitim, kamuya ait iyerlerinin artrlmas, sigorta ve yeni vergilendirme yollar gibi areler nerdi. Gelir dalmnda eitliin salanabilmesi iin

1 859 DUP

1 860 DUP

devletin tarafsz hakem rol stlenebileceini ileri srd. Devlet yapsnn alaca biimin ve ilevlerinin toplumsal psikolojilere ve geleneksel kurumlara bal olarak lkeden lkeye farkllklar gstereceini savundu. Dupont-White'n grleri Almanya' da 19.yy ortalarnda Krs Sosyalistleri olarak adlandrlan iktisatlarn grlerine benzerlik gstermektedir. rencisi Belikal sosyolog Emile de Lav el ye, Almanya' da Krs Sosyalizmi'nin ortaya kndan nce bu grlerin Fransa'da Dupont-White tarafndan gelitirildiini ne srmtr.

YAPITLAR (balca): Essai sur les relations du travail avec le capital, 1845, ("Emein Sermayeyle likileri Uzcrine Deneme"); L'individu et l'Etat, 1857, ("Birey ve Devlet"); La centralisation, 1860, ("Merkezileme").

D UPUIT, J ules ( 1 804-1 866)

Fransz, iktisat ve mhendis. Fayda kuram konusundaki almalaryla tannmtr.

Arsene Jules Etienne Juvenal Dupuit'nin asl meslei mhendisliktir. Kpr, kanal, yol gibi kamu hizmetlerinin yaprnda mhendis olarak alrken iktisatla ilgilenmeye balad. almalarn kamu hizmetlerinin fiyatlandrlmas, tketicilerin bu hizmetlerden aldklar faydann llmesi ve tekel sorunlar stne younlatrd. 1 844'te yaymlad "De la mesure de l'utilite des travaux publics" ("Bayndrlk lerinde Faydann llmesi zerine") ve 1 849'da yaymlad "De l'influence des peages sur l'milite des voies de communication" ("Gei cretlerinin Ulam Yollarnn Faydasna Etkisi zerine") adl makaleleri ile iktisat kuramna nemli katklar yapt. Dupuit iktisadi fayda kuramn net bir biimde kavrayan, bu kuram ekiller yardmyla aklamaya alan ve talep erisini ilk kullanan iktisatlarn banda gelir.

Dupuit kamu hizmetlerinde fiyatlandrma sorunu ile urarken, herhangi bir tketicinin tek fiyatlandrmann olduu bir kamu hizmetinden ald toplam fayda ve bu hizmet iin demeye hazr olduu fiyat ile, bu maln geerli fiyat arasndaki fark olarak tanmlad "tketici art" kavramn ortaya att. Daha sonra bu kavram, vergilerin toplumda yol at "fayda kayb "n ve zarar eden bir tekelin fiyat farkllatrmas durumunda kar edebileceini gstermek iin kulland. Dupuit, ayrca, tekellerin mallarna tketicilerin qdeyebilecekleri mmkn olan en yksek fiyat koyduklarn, buna kar hkmetin halka daha fazla fayda salamak iin tekellerden daha dk fiyat koyduunu ne srd.

Dupuit iktisat kuramnda yapt katklarn 1 853'te yaymlad "De l'uti!ite et de sa mesure" ("Fayda ve lm zerine") ve 1 861 'de yaymlad "Du principe de propriete: le juste, l'utile" ("Mlkiyet lkesi zerine : Adil, Faydal ") adl makaleleriyle srdrmtr. Ayrca La liberte commerciale, son

principe et ses consequences ("Ticari zgrln Ilkesi ve Sonular") adl bir kitab vardr.

YAPITLAR (balca) : La liberte comme.rciale, son principe ei ses consequences, 1861, ("Ticari Ozgrln Ilkesi ve Sonular")

BAKINIZ: A.MARSHALL, PIGOU.

DURAN, Faik Sabri ( 1 882-1 943)

Trk, corafyac. Trkiye'de ada corafyay geni kitlelere tantmaya almtr.

stanbul'da dodu, ayn yerde ld. Saim Benoit Fransz Lisesi'ni bitirdi. 1 908'de 11 .Merutiyet'in ilanndan sonra bir grup renciyle birlikte gnderildii Fransa'da corafya renimi grd.

1 9 12'de yurda dnp Galatasaray Lisesi, Mlkiye Mektebi ve Darlfnun Edebiyat Fakltesi 'nde corafya dersleri verdi. Bu arada eitli gazete ve dergilere yazlar yazd. Resimli Kitap, Resimli Roman, Musavver Muhit dergilerini kard.

l

balad. Gzel yazya olan yaknlndaysa ayn okulda retmen olan nl hattatlardan Mustafa zzet ile Rakm Efendi'nin rolleri byktr. 1 908'de Galatasaray Lisesi'ni bitirdi ve Franszca gzel yaz retmenliine atand. Abdurrahman eref Bey'den sonra mdr olan air Tevfik Fikret'le yakn dostluk kurdu. Osmanl Ressamlar Cemiyeti'ne ye oldu. 19 1 O'da Msrl Prens Abbas Halim Paa'nn kznn portresini yapt. Bu almas prens tarafndan beenilince, tm eitim giderleri Halim Paa tarafndan karlanarak Paris'e gnderildi. Ayn' yl brahim all, Nazmi Ziya, Ruhi Bey (Arel) ve Hikmet Onat da resim eitimi iin Paris'e gitmilerdi . Duran 19 1 1 'de Paris Ulusal Gzel Sanatlar Yksek Okulu' na girdi. Ayn yl Academie Julian'da Jean Paul Laurens ( 1 838-192 1 ) ve Albert Laurens gibi retmenlerin rencisi oldu. 1 913- 19 14 arasndaysa Cormon'un (1 845-1 924) atlyesinde almalarn srdrd. !.Dnya Sava balaynca 191 4'te Hikmet Onat' la birlikte stanbul'a dnd. Genel karargahn ili' de kurduu atlyede sava resimleri yapt. 1 9 1 6'da Galatasarayllar Yurdu Karma 1 .Resim Sergisi'ne, iinde Dr.Akil Muhtar Portresi'nin de bulunduu bir grup resimle katld. Bu portresiyle hkmetin koyduu gm madalya ve "Zikr-i Cemil" (gzellii anma) dln kazand. F.Duran bundan byle gelenekselleen bu karma sergilere her yl katld.

1919'da Inas Sanayi-i Nefise Okulu'na (Kz Gzel Sanatlar Okulu) "Usul- tersim" retmeni olarak atand. Bu grevi, kz ve erkek blmlerinin l 927'de birletirilip yeni bir yapya tanmasyla tek okul haline gelen Sanayi-i Nefise Mektebi'nde (sonra Gzel Sanatlar Akademisi, imdi Mimar Sinan niversitesi) emekliye ayrld 1 95 1 'e dein srdrd.

1922'de ressam Gzn Duran ile evlendi. 1 92 1 'de ad Trk Ressamlar Cemiyeti'ne dnen eski Osmanl Ressamlar Cemiyeti'nin 1 923'te at 1 .Ankara Sergisi'ne katld. 1926'da "Sanayi-i Nefise Birlii"nin kuruluunda rol oynad. Birliin yurt iinde ve yurt dnda dzenledii sergilere katld. 1 933'tc Gzel Sanatlar Akademisi Resim Atlyesi retmenliine atanan sanat, 1938'de hkmete hazrlanan yurt geziine katlarak Gaziantep yresinden resimler yapt. ilki 1939'da alan Devlet Resim ve Heykel sergilerine lmne dein dzenli olarak katld.

Sanatnn lmnden ksa bir sre sonra 9-30 Kasm 1970 arasnda Gzel Sanatlar Akademisi salonlarnda retrospektif bir sergisi dzenlendi.

F.Duran natrmort ve manzara trlerinin yan sra zellikle portre trne byk ilgi duyuyordu. Bunlar, izlenimci (empresyonist) bir k altnda gereki-akademik bir desen anlay ile gerekletirilmi portrelerdi. Bu portrelerde serbest ve atak fra darbelerinin salad zgr bir anlatm egemendir. Yakndan tanyp izledii kiileri model olarak alr, bu da yaptlarna byk bir tenlik verir. Portre almalar yannda, 1 944- 1 947 arasnda Topkap Saray enteryrleri, 1 940'larda ve izleyen yllarda da natrmortlar yapmtr. Hem natrmortlarnda, hem de manzaralarnda izlenimcilikten ok Van Gogh ve Gauguin'e yaknl sezilebilir.

YAPITLA.R (balca): Dr.Akil Muhtar Portresi, 1916, Istanbul Universitesi ; Dr. Akil Muhar'm Annesi, 1916,

stanbul nive.rsiesi; . D;.Akil Muhtar'm Kzkarde, 1916, Istanbul Unverstes; Gzin Duran Hanm, 1923, Istanbul Resm ve Heykel Mzesi.; Kerime Salahor Hanm, 1924; Kpekli Kz, 1925, Istanbul Resim ve H:ykel Mzesi; Meyveler, 1931, Ankara Resim ve.Heykel Mues; Esk Yazl Natrmort, 1945; Hatl Paa, Istanbul Resm ve Heykel Mzesi.

KAYNAKLAR: N.Berk, Trkye'de Resim, 1943; N.Berk, J::I.Gezer, 50 Yln Trk Resim ve Heykeli, 1973; Devlet Guzel Sanatlar Akademisi Yksek Resim Blm Feyhaman Retrospektif Resim Sergisi, 1970.

'

DURAND, Guillaume ( 1230- 1296)

Fransz din hukukusu. Din hukuku ve Hristiyan ayinlerinin ilevi zerine yazd kitaplar ile tannr.

Puymisson'da dodu, 1 Kasm 1296'da Roma'da ld. Durandus ya da Durandi adyla da bilinen Durand, talya'daki Bologna niversitesi'nde din ve medeni hukuk eitimi grd. Ayn okulda dinbilim dalnda doktorasn alarak, bir sre dersler verdi. 1274'te Papa X.Gregoire tarafndan toplantya arlan Lyon Meclisi'ne katld. Daha sonra Bourges yerel meclisinde yer ald. 1279'da Loan Piskoposlar Kurulu yesi ve Chartres Kilisesi bapapaz oldu. Romagne Papalk Devletleri'ne dahil edildiinde, Durand grevli olarak oraya gnderildi. 1281-1282 yllarnda Romagne'de piskopos naiplii yapt ve 1283'te Romagne genel valisi oldu. 1 286'da Mende piskoposu seildiyse de bu greve fiilen 1 29 1 'de balayabildi. VIII. Boniface tarafndan kendisine yaplan Ravenne bapiskoposluu nerisini reddetti . . Durand'n en nemli yapt, 1271 'de yazd ve lk defa lmnden sonra 1473'te yaymlanan Speculum Judicale'dir. Durand bu kitabnda ceza hukuku, medeni hukuk ve din hukukunun kurallarn ve ileyiini ayrntl bir biimde incelemektedir. Bu kitap, Orta a kilise mahkemelerinin hukuksal ilevinin anlalmas asndan nemli bir kaynak olmu ve hukuk eitiminde uzun bir sre kullanlmtr. Bu nedenle Durand, kelime olarak bu kitaptan treyen "Speculator" adyla anlmtr.

D urand'n ikinci nemli yapt Rationale divinorum officiorum'dur. 1285-1291 arasnda yazlan ancak lmnden sonra 1 459'da yaymlanan bu kitabnda, dinsel ayinleri ve bunlarn sembolik ieriklerini inceler. Durand'n talya' da kald sre iinde yazd bu kitap din adamlarna Hristiyan ayinlerinin kkeni ve bunlarn temsil ettii anlamlar aklamak amacyla yazlmtr.

Durand'n almalar dneminin hukuk eitimini etkiledii kadar, dinsel yargnn ileyii asndan da nemli bir bavuru kayna olmutur.

YAPITLAR (balca) : Rationale divinorum officiorum (.s.) 1459, ("Grevlilerin Kutsal Mant") ; Speculum judiciale, (.s.), 1473, ("Mahkemelerin Durumu");

KAYNAKLAR: A.F.L. Tardif, Histoire des sources du droit canonique, 1887.

1861 DUR

1862 DUR

DURANDUS [Saint- Pourain'li] ( 1 275- 1334)

Fransz, tanrhilimci ve filozof. Adclk'a yatkn grler ileri srmtr.

Gerek ad Durandus de Sancto Porciano'dur. Auvergne'deki Saint-Pourain-sur-Sioule'da o.du, 1 O Eyll 1 334'te Meaux'ta ld. Doum yl kesnlkle bilinmemektedir. 18 yanda Dominiken Tarikat'na girdi. nce Clermont'da felsefe, ardndan Paris Universitesi'nde tanrbilim okudu. 1 3 1 3 'te "doktor " sann ald. Papa V .Clemens tarafndan Avignon'a gnderildi. 1 3 1 7'de Limoux, 1 3 1 8'de Le Puy, 1 326'da Meaux piskoposluunu yrtt. Dominikcn Tarikat'nca byk sayg gren Aquino'lu Thomas'n grlerine kar ktndan, ar eletirilere urad. Buna karn, yaam boyunca dncelerini savunmaktan kanmad. lmnden sonra grleri papalka geerli sayld. Petrus Lombardus'un yapt Sententiarum 'a ("zdeyiler") getirdii yorum, salnda Dominiken Tarikat'nca eletirilmise de 16 .yy'dan sonra, tanrbilim konusunda balca yaptlar arasna girdi. . . . Durandus, nan dndaki konularda klsenn vetkesinin deil uslamlamann geerli olacan saundu. Ona gre, doada tikellerden baka bir varlk yoktur. Aquino'lu Thomas'n ileri srd gibi, varlklar, varolu ve z gibi ikili bir yap gstermez. nsan, dorulanmas g de olsa, ruh ve gvdenin birletii bir varlktr. B ilgi, us ile nesne arasnda dolaymsz bir iliki sonucu kazanlr.

Durandus, tanrbilim alannda Adclk'a yatkn grler ileri srmtr. De Statu Animarum Sanctorum Postquam Resolutae Sunta Corpore ("Kutsal Gvdeden Avrldktan Sonra Kutsal Ruhlarn Durumu stne"), adl yaptyla papaln Tanr ba olan mutluluk konusundaki savlarna kar kar. Adc yaklamlar nedeniyle Occam'l William ile aralarnda benzerlikler bulunduu grlr.

YAPITLAR (balca): De lurisdictione Ecclesias.tica et de Legibus, 1506, ("Kilise Hukuku ve Yasalar Ustn"); Commentaria in Quauor Lbros .. Sententarum, 1 :>08, ("zdeyilerin Drdnc Kitab Ustne Yorumlar").

BAKINIZ: OCCAM'LI WILLIAM, PETRUS LOMBARDUS.

DURANT, William Crapo (1 861-1947)

ABD'li giriimci ve sanayici. ABD' nin ve dnya otomobil sanayiinin en byk kurulularndan biri olan General Motors Company'nin kurucusudur.

8 Aralk 1 861 'de Massachussets Eyaleti'nin Boston kentinde dodu, 1 8 Mart 1 947'de New York'ta

ld. 1 886'da Michigan'n Flint kentinde atl binek arabalar yaparak sanayicilie atlan Duran, otomobilin yakn gelecekteki nemini ve otomobil sanayiinin nndeki zengin olanaklar daha o yllarda kavradndan, geni bir alc kitlesi iin deiik modeller retecek ve para yapmclarn da ayn rgt iinde toplayarak retimi yakndan denetleyebilecek byk bir irket kurmay tasarlyordu. 1 904 'te denetimine ald ve batmak zereyken drt yl iinde lkenin en byk otomobil reticileri arasna katt Buick Motor Car Company, tasarlad bu dev kuruluun ilk ekirdeini oluturdu. Gerekten de, 1 908 'de Durant'n giriimiyle kurulan ve Buick, Cadillac, Oldsmobile, Oakland (Pontiac) gibi drt byk otomobil yapmcsyla birka kk irketi kapsayan General Motors Company, ok ksa srede Ford'un en byk rakibi olarak ABD oomobil sanayiine arln koymutu. Ancak, bu hzl bymenin getirdii denetim ve finansman sorunlar 19 10'da General Moors ynetiminin el de[tirmesine ve Durant'n irket ynetiminden uzaklatrlmasna yol at . 19 1 1 'de, Fransz asll otomobil tasarmcs Louis Chevrolet ( 1 879-194 1 ) ile bir ortaklk kurarak Chevrolet otomobillerinin retimine geen Durant, 19 1 S'te, mali krizi atlatan General Motors'un denetimini yeniden ele geirdi ve ayn yl Chevrolet Motor Company'yi de General Motors irketler grubuna katt. Durant'n bakanlnda yeni bir byme dnemi v aayan ve byk lde bamsz retim birimleriv'e yeni bir rgtlenme dzenine giren General Motors, l 919'da ABD'nin en byk sanayi kurulularndan biri olmutu. Oysa bir yl sonra, hzla seri retime gemi olan otomobil yapmclar arasndaki byk rekabetin ve talep eksikliinin de tisiyle ABD otomobil sanayiinde ba gsteren gec durgunluk dnemi General Motors'u yeni bir mali krize srkledi. 1 920'de ikinci kez ynetimden uzaklatrlan Durant, ertesi yl kendi adyla bir irket kurarak yeniden otomobil yapmclna giritiyse de, 1 929 iktisadi krizinden sonra durumunu salamlatramad ve 1 935'te iflas etti.

1 923'ten 1 956 'ya dein Alfrcd Pritchard Sloan' n ( 1 8 75-1966) ynetiminde yeniden ilk sralardaki yerini alan General Motors, bugn dnya otomobl pazarnn en byk payn elinde tuttuu gibi, hava tatlar ve soutuculardan Diesel motorlar, lokomotifler ve toprak kaldrma makinelerine dek uzanan geni bir retim zinciriyle dnyann en byk zel iletmeleri arasnda yer alr.

BAKINIZ: K . BENZ, CHRYSLER, CITROEN, DAiMLER, H.fORD, RENAULT.

DURANT, William James ( 1 885)

ABD'li tarihi. Felsefe tarihi zerine yapt almalaryla tannr.

1 885'te Massachussets Eyaleti'nde, North Adams'ta dodu. New J crsey Eyaleti'nde St.Peter's College'da ve Columbia niversitesi 'nde eitim gr-

d. 19 1 7'de Columbia niversitesi'nde doktorasn tamamlad. 1 935'te California niversitesi'nde felsefe profesrl yapt.

1 926'da yaymlanan Story of Philosophy ( "Felsefenin yks") adl kitab byk ilgi grd. 1 935-1967 aras yaymlanan ve on cilt tutan Story of Civilization'n ("Uygarln yks") grd ilgi sonucu, son cilt olan Rousseau and Revolution, ("Rousseau ve Devrim") ile Pulitzer dln kazand. 1 977'de Freedom (zgrlk) madalyasyla onurlandrld. Edebiyat alannda da yaptlar veren Durant, 1 970'te lnterpretations of Life: A Survey of Contemporary literature ("Yaam Yorumlar : ada Edebiyat Aratrmas") adl bir kitap iinde genel okuyucu kitlesine ynelik grlerini toplad. Durant' n yaptlar, genel okuyucu kitlesi zerinde oluturduu etkiyle tannr.

YAPITLAR (balca) : Philosophy and Social Problem, 1917, ("Felsefe ve Toplumsal .. Sorun"); The Story of Philosophy, 1926, ("Felsefenin Oyks") ;. On he Meaning of Life, 1932, ("Yaamn Anlam Uzerine"); The .ory of Civilization, 10 cilt, 1935-1967, ("Uygarln Oyks"); The lnterpreaions of Life: A Survey of Contemporary Lierature, 1970, ("Yaam Yorumlar : ada Edebiyat Aratrmas").

DURAS, Marguerite ( 1 9 1 4)

Fransz roman, yk, tiyatro ve senaryo yazar. Yeni Roman (Nouveau Roman) akmnn temsilcilerindendir.

Marguerite Donnadieu adyla 4 Nisan 1914'te inhindi'nde, Giadinh'de dodu. Yaamnn ilk yllarn bu lkede geirdi. Yksekrenim iin Paris'e gitti. Yazna duyduu ilgi yznden matematik ve hukuk almalarn yarda brakt.

Genel nitelikleriyle Yeni Roman akmna balanan yaptlar ada insandaki yaama skntsn vurgular. eitli nedenlerden kaynaklanan bir yabanclama iindeki roman kahramanlar bu durumdan kurtulma ve deiik trden eylemlerle yaamlarna anlam katma abas iinde grnr.

lk yaptlarnda, Yeni Roman akmnn ilkelerinin tersine, geleneksel anlatm trn semitir, olay rgs, yk, kiiler geleneksel kalplara uygundur. 1 952 'den sonraki yaptlarnda ise slubu belirginleir, karlkl konumalara arlk verir ve dile bir ara dnya yaratma ilevi ykler.

la vie tranquille 'de ("Sakin Yaam") kars iin adam ldrmesine karn ilgi ekmeyi baaramayp ntihar eden bir adam, Un barrage contre le Pacifique' te ("Pasifie Kar Bir Baraj ") tuzlu bir topra, okyanusa kaq bir baraj kurarak kazanmaya alan, bu yorucu ve bo urala yaamna anlam katmaya abalayan bir dul kadn anlatr.

Daha sonraki yaptlar bir dizi olaysz romandan oluur. Bu tr almalarn en nls Le Square ("Alan"), toplumdaki yerine ve ilevine boyun emi bir satc ile kendisini kurtaracak bir evlilik dleye-

rek yaamaya balayaca gnlerin umuduyla toplumsal konumunu yadsyan bir hizmeti kz arasndaki konumalara dayanr. Bu karlkl konuma yntemi, yazarn izleyen romanlarnda da nemli bir yer tutar.

Tiyatro trnde rnler veren Marguerite Duras, sinemayla da ilgilenmi, birok filmin senaryo yazarl ve ynetmenliini yapmtr.

YAPITLAR (balca): Roman: Les impudents, 1 943, ("Saygszlar") ; La vie tranquille, 1944, ("Sakin Yaam"); Un barrage contre le Pacifique, 1950, .(" Pasifik'e Kar Bir Baraj "); Le square, 1955, ("Alan") . Oyk: Des ;ournees entieres dans fes arbres, 1954, (Btn Gn Aalarda) . Tiyatro: La bete dans le jungle, 1962, ("Ormandaki Hayvan"). Senaryo: Moderato Cantabile, 1958 ; Hiroshima mon amour, 1959, (Hiroima Sevgilim).

DURBA, Refik ( 1 944)

Trk, air. Kendine zg bir dil ve imge anlayyla, yoksul kent insanlarnn yaamn yanstan iirleriyle tannmtr.

10 ubat l 944'tc Erzurum'da dodu. 1 954 'te ailesi zmir'c gnce, ilkrenimini 1956 'da buradaki Necati Bey lkokulu'nda tamamlad. 1 959'da Karata Ortaokulu'nu, 1 965 'te zmir Namk Kemal Lisesi' ni bitirdi. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dil ve Edebiyat Blm'ndeki renimini yarda brakt. 1965-1968 arasnda ilik, iportaclk, Yeni lstanbul gazetesinde dzeltmenlik yapt, yaynevlernde alt. 1 970'te Cumhuriyet gazetesine girdi. 1 983'te, ayn gazetenin dzelti servis[ efi oldu.

lk iir ve yaz denemelerine lise renimini srdrd yl larda balad. lk yks "Karanlk" , 1962 'de ocuk Haftas dergisinde yaymland. Bunu eitli dergilerde kan yaz ve iirleri izledi. 1 962-1 964 arasnda arkadalaryla birlikte kardklar Evrim; 1972-1 974 arasnda kurulularna katld Alan 67 ve Yeni A dergilerinde yaymlad iirleriyle tannd. Gncel yaamn kayglarndan, sevin ve zlemlerinden hareketle, yaanlan 'an'larn gereklerini yaln, ili, arpc bir duyarllkla iledii bu iirleriyle, " 1 960 Kua"nn nc airleri arasnda yer ald. lk iirlerinin bir blmn Ku Tufan adl kitapta toplad.

lk dnem iirlerindeki "kinci Yeni" eiliminden, salam bir dil rgsyle simge ykl bir anlatma ve toplumsal gereklere ynelii, iirinin geliim izgisinin nemli aamas sayld. Halk arasnda yaygn olarak kullanlan szcklerden kurduu kendine zg dil evreni, iirinin etkileyici zelliini oluturdu. rak Aranyor kitabyla 1 979 Yeditepe iir Armaan'n, Nereye Uar Gkyz ile de 1983 Behet Necatigil iir dl'n kazand.

YAPITLAR (balca): iir: Ku Tufan, 1971; Hcremde Ay, 1974; rak 1ranyor, 1978; Denizler Sincab, ocuklar iin, 1979; 1 kinci Bask, ocuklar iin, 1 979; aylar irketten, 1980; Krmz Kanatl Kartal, ocuklar iin, 1981; Nereye Uar Gkyz, 1983; Siyah Bir Acda, 1983. Yeniletirme: Evliya elebi'den ocuklar iin : Yedi iklim Drt Bucak, 1977; aka-name, 1983.

1 863 DUR

1864 DUR

DURKHEIM, Emile ( 1 858- 1 9 1 7)

Fransz, sosyolog. ada sosyoloji biliminin kurucusu ve pozitivist.yntemin sosyoloji dalnda uygulaycsdr.

Nisan 1 858'de Vosges blgesinde Epinal kasabasnda dodu, 1 5 Kasm 191 7'de Paris'te ld. Yrenin hahamba Moise Durkheim'n oludur. Ailesinde dine verilen nem, Durkheim'n deerler retisini, aratrmalarnn odak noktas yapmasnda etkili olmutur. Liseden sonra Paris'te okumaya gnderilen Durkheim ailesinin kstl olanaklar nedenivle niversite snavlarna hazrlanrken skntl bi; dnem geirdi. 1879'da Fransa'nn en gzde yksekretim kurumlarndan biri olan Ecole Normale Superieure'e (Yksek retmen Okulu) girdi.

Snf arkadalar arasnda daha sonra tannm bir dnr olacak olan Henri Bergson ve sosyalist bir nder olacak olan Jean Jaures de bulunmaktayd. Durkheim'n ailesi onun haham olmasn istiyordu, fakat o bu okulda okuduu yllarda dini inanlarn yitirmiti. Daha ok felsefe ve belagata dayanan program Durkheim'a ad gzkmse de, okulda Renouvier gibi nl bir filozofun bulunmas kendisine bu konuda baz yetenekler kazandrmtr. Durkheim'n bir toplum pekitiricisi olarak ahlaki deerlere verdii nem bir bakma da Renouvier'nin felsefesinden kaynaklanr. \yrca, hocalarndan, filozof Emile Boutroux'nun felsefenin, tabia-

tn ve hayatn gereklerinin birbiriyle bantl Dnceleri olmas gerektii yolundaki dnceleri Durkheim'

n "realizm" anlayn etkilemitir. Durkheim, sosyolojinin, psikolojiden ayr ve

zel yntemleri olan bir konu olduu dncesini Boutroux'ya borludur. Ecole Normale Superieure' de iki nl tarihi de Durkheim zerinde etkili olmutur. Gabriel Monod ve Fustel de Coulanges, tarihin ciddi ve kesin sonular verebilecek bir bilim olduuna nanyorlard. Fustel de Coulanges'n ve

sonra Durkheirn'n benimsedii bu yaklam, dinlerde "reti"nin ikinci plana atlmas gerektii ve dinin gerek ekirdeinin "merasim"de (ritucl) topland anlayna dayanr.

Durkheim 1 882'de, doentlik (agregation) snavnda baar salayarak Sens Lisesi'ne felsefe retmeni olarak atand. 1884'te St.Quentin Lisesi'ne geti. 1 883'ten sonra toplum sorunlaryla ilgilenmeye balad. 1 885-1 886 ders yln Almanya'da geiren Durkheim, incelemelerinde toplulua "organik" bir yapt olarak bakan Alman sosyologu Schaeffle ve toplumun "btn"l dncesini odak noktas yapan Wagner ve Schmoller gibi Krs Sosyalistleri'nden etkilendi; ancak gelitirecei toplum kuram bakmndan en ok Wilhclm Wundt'un etkisi altnda kald. 1886'da Fransa'ya dnen Durkheim, Troyes Lisesi'ne retmen oldu. 1 887'de se pedagoji ve sosyal bilim dersi vermek zere Bordeaux niversitesi'ne atand. En nemli yaptlarnn byk bir ksmn burada yazd. Bordeaux'da eitim, felsefe ve siyaset bilimleri alanlarnda ders veren Durkheim De la division du travail social ("Toplumsal blm stne") adl yaptn burada yazd. 1 894'te Regles de la methode sociologique'i ("Sosyolojik Yntemin Kurallar") yaymlad.

Durkheim'n yaptlarnda ne srd savlar Fransa' da-tepki uyandrd. Bu tepkilerin en nemlileri insan davranyla toplum yaps arasnda kurduu ilikinin reddedilmesinden kaynaklanyordu. Ahlak insan kiiliinin bir rn grmeyerek, bir toplumsal pekitirici ve nsanlarn "dnda" etkili olan bir toplumsal nesne olarak grmesi Katolik dnrlerin bir ksmnn tepkisine yol at. Dier yandan, gen sosyologlar ve sosyalistlerin eletirileriyle de karlat. Onlar, Durkheim'n toplumdaki snf ayrlklarn ve srtmelerini geici grmesini ve reformlarla giderilebilir olduunu savunmasn eletiriyorlard.

Durkheim aydnlarn politikaya fiilen katlmalarna kar olmakla birlikte, 1 890'larda Fransa'y sarsan Dreyfus sorununa, Dreyfus savunucusu olarak katld ve yaam boyunca demokratik deerlerin savunucusu oldu.

Durkheim, sosyoloji alanndaki nemli dergilerden biri olan Annee Sociologique dergisini 1 896'da Bordeaux'da kurdu. 1902'de Sorbonne niversitesi' ne atand. O sralarda en kkl ve yaygn etkisi, bir retici olarak yapt almalara ve Annee sociologique evresinde toplad gen sosyologlara balanr. Durkheim'n dnceleri zamanla Fransz III . Cumhuriyeti'nin "resmi felsefesi"ni oluturmutur. I .Dnya Sava'nda Fransa'y savunan brorler yazd ve bu savata parlak bir sosyolog olmaya aday olan olunu kaybetti. Biraz da bu kaybn etkisiyle geirdii kalp sektesi bir sre sonra lmne neden oldu.

Auguste Comte'un pozitivist yntemini benim- .. seyen ve ada sosyoloji biliminin kurucusu olan Durkheim'n odak noktasn " nsanlarn bir topluluk iinde, birbirinden kopmadan, kiilerst bir yap oluturarak yaamalarn salayan mekanizma nedir?" ve "nsanlar birbirine balayan toplum deerlerinin varl nasl aklanabilir? " sorularna verdii yantlar oluturur. Alman toplum bilimcilerinin bu sorulara verdikleri yant, topluluun paralarnn birbiriyle kenetlenmi bir "organizma" oluturduklar nokta-

snda toplanyordu. Bu aklama Manchester Okulu' nun " insanlar birbirine balayan alveritir" biimindeki yantna oranla Durkheim'a daha anlaml gzkyordu. ngiliz sosyologu Spencer de toplumu aklamak iin organik modelden faydalanmt; fakat Durkheim'a gre Spencer, Comte'un ok belirgin bir yanlgsn srdrmekteydi. Spencer de Comte gibi "nsanlar", "Toplum" gibi tmc, kltr zelliklerine nem vermeyen kavramlar kullanmt. Durkheim' n abas, bu gibi genel ve felsefi dnceleri bir yana brakarak, belirli toplumlar ve belirli toplumsal kurumlar incelemekti. Bu yaklamnda Avrupa topluluklarnn zelliklerini nceden inceye aratran Alman sosyologu Schaeffle'nin etkisi de vardr. Durkheim'n ilk aratrmalar, " leri Sanayi" toplumlarnn zelliklerini ortaya karmaya ynelikti.

Durkheim, organizmacl benimsememekle birlikte ondan bir ilk yaklam olarak faydalanmtr. Ona gre "Organizma" imgesi topluluklarn nasl altn aklayabilecek kaba, fakat anlaml bir "ilk deerlendirme"dir. Ancak toplumlarn ilevlerini (fizyolojide olduu gibi) ve yaplarn (anatomide olduu gibi) aratrmak toplumlar,1 kurumsal gizleri konusunda bir bilgi verebilir. Durkheim, ilk toplu yapt olan De la division du travail social'de bu yntemi uygulamtr. Bu yapta gre, sanayi ncesi topluluklarda topluluun "birlii "ni, paylalan dnce ve duygular salar. ada sanayi toplumlarnda bu ilevi, kurumsal yaplar ve toplum ilikileri rgs yerine getirir. Durkheim bu pekime mekanizmalarndan birincisine "mekanik" dayanma, ikincisine "organik" dayanma adn vermitir. Mekanik dayanma, insanlarn kiiliklerinin ortak ve zorunlu inanlar tarafndan bastrld, insanlarn zorla birbirlerine benzetilmelerine dayanan bir dayanma eklidir. Durkhcim'a gre mekanik dayanmann egemen olduu toplumlar baz zellikler gsterir. Byle toplumdaki yap birimleri kendi kendine yeterli ve yap zellikleri bakmndan birbirinin ayn birimlerdir. Toplum bu birimlerin birbirine "yapma"sndan ortaya kar. rnein, ilkel toplumlarda ana birim olan klan kendi kendine yeterlidir, toplum klanlarn birlemesinden oluur. Bu topluluklarda bireyler birbirine muhta deildir; hukuk da ayn katl gsterir. Hukuk kurallar, onlar ineyenlerin - toplumu pekitiren mP.kanizmay inedikleri iin - aka iddetle cezalandrlmasn ngrr. Bu aamada Durkheim ortak inanlara, kolektif bilin demektedir. Daha sonra, bu gibi kolektif bilincin yalnz ilkel topluluklar iin deil, btn topluluklar iin geerli olduu kansna varmtr.

Topluluun ikollarna blnmeye balad evrede, bireylerin toplumun tmyle bir uyum salama zorunluluu artk ortadan kalkmaktadr; uyum, gelien kurumlarn birbiriyle ibirlii yapmasndan, toplumun her parasnn dier paraya muhta olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu evrede "norm"lar inendii zaman cezadan daha nemli olan, yaplan zararn onarlmasdr. Bu topluluklarda tek kolektif bilin alan, kiiye gitgide artarak verilen nemdir.

Durkheim'n en nemli yaptlarndan biri de Le suicide 'dir ("ntihar"). Burada Durkheim gene toplulu...n pekimesini ncelemktedir, fakat bak as ilk yaptndakinin tersinedir. intihar olay, yani toplum

balarnn zlmesi nasl aklanabilir? Durkheim'a gre, intihar kiilerin verdikleri kararlarn tesinde bir toplumsal akmdr. ntiharlar belirli bir zamanda kiilere bal olmayan statistik bir dzenlilik gsterir. Durkheim bu ntihar "dalga"larna "intihar akmlar" adn vermitir. ntihar Durkheim'n devaml olarak zerinde durduu bir sav vurgular: Toplum davranlar tek tek bireylerin seimlerinin dnda yasalara bal olarak biimlenir. Durkheim ntihar statistiklerinden tip intihar karyordu : egoist, altruist ve anomik intihar. Ona gre bunlarn hepsi, intiharn kiisel deil toplumsal bir olay olduunu gsteriyordu.

Egoist intihar, nsanlarn toplumla olan balarnn zayf olmasndan kaynaklanan ntihard. Altruist intihar, insanlarn toplum deerlerine olaanst bir deer balamalarndan kaynaklanan intihard. Anomik ntihar ise, Durkheim'n daha nce De la division du travail social'de ortaya att bir konuya dayanyordu. Sanayi toplumu ok abuk ortaya kmt ve yapsna uygun deerler ise henz daha ak olarak ortaya karlamamt. Bu da sanayi toplumlarnda, yaamlarn hangi deerlere gre srdreceklerini bilemeyen bir insan kmesi oluturmutu. Bu durum Durkheim'n anomie (deer yokluu) olarak tanmlad toplum zelliini ortaya karr.

Durkheim'a gre toplumun dzenlilii, iki sava dayanr: 1) nsanlar ayn kavramlar paylatklar iin kavramlar ayn biimde anlarlar; 2) Toplum biimleri ile dnce biimleri arasnda biimsel bir benzerlik vardr.

Durkheim'n nsan davrannn btn ynlerini toplumsal biimlere balamaya almas onun din sosyolojisinde grlr. Durkheim'n din konusundaki ilk sorusu "Nasl oluyor da nsanlar aka uydurma olan mitos ve efsanelere inanyorlar ? " d. Durkheim, bunun yantn en az gelimi din olarak grd "Totemcilik"te aramt. O zaman Avustralya' da yaplan aratrmalarda, yerliler arasnda en kk toplumsal birimi oluturan klanlarn bir eit put olan toteme taptklar bildiriliyordu.Durkheim' n iaret ettii nokta, bu totemin aslnda klan topluluunu simgeledii ve bu adan klann kendi topluluk simgesine taptyd. Tapnlan, topluluun kendisiydi. Dinin bu simgeleyici rol yannda Durkheim dinin "katlma" ile oluan bir ynn de vurgular. Ona gre, din, klann dank ailelerinin beraberce oluturduklar "merasim"lerde tazeleniyordu.

Durkheim, 1 9.yy'n sonlarnda Fransa'da gelitirilen,Leon Bourgeois'nn nderliini yapt ve Alfred Fouille'nin kuramcs olduu Dayanmaclk akmna da zel ilgi duymutur.

Durkheim'n kuramlar, zamannda ve lmnden sonra birok eletiriye urad. Bu eletiriler toplum gereklerini aratrmak iin uygulad yntemden Avustralya yerlileri konusundaki bilgilerinin yetersizliine kadar uzanr. Ancak yaptlar gnmzde de deerini korumaktadr ve kaynak niteliindedir.

Annee sociologique'te Durkheim'n evresine toplanan gen aratrclar grubunun bir blm ! .Dnya Sava'nda ld. Geriye kalanlar Fransa'da Durkheim'c Okul'u oluturdu. Bunlarn arasnda bata yee-

1 865 DUR

... Toplumun anatomisi

... Toplum ve Birey

... ntihar olgusu

1 866 DUR

Etkileri ni Marcel Mauss'u saymak gerekir. Bunun yannda Maurice Halbwachs, Celestin Bougle, Revue de syn these historique'in kurucusu Henri Berr, sinolog Marcel Granet, Marc Bloch, Georges Lefebvre, Albert Mathiez, Lucien Levy-Brhl, Durkheim'dan az veya ok etkilenmilerdir. Antropolojinin gelimesi zerinde de zel bir etkisi olmutur. RadcliffeBrown'un " ilevselcilii", Durkheim'n dncelerinin bir uzants saylr.

Durkheim'n dnceleri Ziya Gkalp yoluyla Trkiye'ye ulam ve Cumhuriyet ideolojisinin oluumunda etkili olmutur. Ancak bu etkide Durkheim' n dayanma konusundaki kuramlaryla Dayanmaclar'n daha siyasi olan savlar birbirine karmtr. rnein, toplulukta ayrcalkl bir konumda olanlarn topluma "borlu" olduklar gr l Durkheim'n reddetmeyecei bir grtr, fakat temelinde Dayanmaclar'n grdr. Bu grn Cumhuriyet Trkiyesi'nde nemli bir rol oynad grlr.

YAPITLAR (balca): Elements de socologie, 1 889, ("Topl!lmbilime Giri"); De fa diviion du ravail sociale, 1 893, (Itimai Taksim-i Amal, 1923); Regles de la mehode socologique, 1 894, (itimaiyat Usulnn Kaideleri, 1 943 ) ; Les formes elementaires de la vie religieuse, (.s.), 1 9 1 2, (Din Hayatnn lptidai ekilleri, 1 923); Education et sociologie, (.s.), 1 9 17, (Terbiye ve Sosyoloj i, 1 950); Sociologie et philosophie, (.s.) , 1 924, ("Toplumbilim ve Felsefe") ; L 'evolution pedagogique en France, (.s.), 1 938, ("Fransa'da Eitbilimin Evrimi").

KAYNAKLAR: H.Alpert, Emile Durkheim and His Sociology, 1 939; R.N. Bellah, "Durkheim and History", American Sociological Review, XXIV, (447-61 ), 1959 ; J .Duvignaud, Durkheim, 1 965 ; R.N.Nisbet, The Sociology, of Emile Durkheim, 1 974.

BAKINIZ: BOUGLE, L.BOURGEOIS, COMTE, HALBWACHS, LEVI-STRAUSS, LEVY-BRHL, SCHAEFFLE, SCHMOLLER, SPENCER, WUNDT.

D URRELL, Lawrence George ( 1 9 1 2)

ngiliz, romanc ve air. ada ngiliz romannn nde gelen temsilcilerindendir.

27 ubat 19 12'de Hindistan' da, Darjeeling'de dodu. ngiltere'nin Canterbury kentinde Saint Edmund School'da okudu. Atina'da ve Kahire' de ngiliz dileriyle ilgili ilerde bulundu; skenderiye'de ve Belgrad'da basn ateelii, Yunanistan ile Arjantin'de de Ingiliz Kltr Kurulu bakanl yapt. Kbrs'ta retmen olarak alt. 1 957' den sonra gney Fransa' da yaad.

lk kitab 1 93 1 'de yaymland; bundan sonra, iir, roman, oyun, deneme, inceleme, gezi trndeki kitaplar birbirini izledi. Alexandria Quartet ("skenderiye Drtls") adl drtl roman dizisiyle n kazand. Konusu ada sevginin aratrlmas olan bu drt romannda, Freud ile Sadc'n sevgi kuramlar dorultusunda, sevgi ve cinsellik temalarn iledi ve Einstein'n grecelik kuramn roman tekniine uygulamay denedi. Yaptlarnda kiilerin kurduklar iliki-

!erin temelini oluturan ada sevgi kavramnn ierdii btn kart duygular ve bunlarn insan bilincine yansylar karmak sreler iinde aktarlr. Burada eitli gzlemcilerin saptamalar, grecelik ilkesine uyarlanm olarak verilir.

Durrell ada ngiliz romannn nde gelen temsilcilerinden biridir. Yaptlar ada roman anlay dorultusundadr; bilin ak yntemini kendisinden nceki yazarlar gibi yalnzca zaman iinde deil, mekan boyutlar iinde de kullanr. Geleneksel romana zg yk ve karakter, onda romansa ve sembolik kiiye dnr. Bir baka zellii de dili kullanmaktaki ustaldr, tensel duyarlklar baaryla yanstr. Romanlarnda iirsel, erotik eler ile yadrgatc irkiltici eler i iedir.

YAPITLAR (balca): iir: Private Country, 1 943, ("Ozel Dnya"); Cities, Plains and People, 1 946; ("Kentler, Vadiler ve Insanlar") ; On Seeming Presume, 1948; Sappho, 1 950; The Tree of !dleness, 1955, ("Miskinlik Aac"); Collected Poems, 1 960, ("Toplu iirleri"). Roman: Panic Spring, 1935; The Black Book, 1938, ("Kara Kitap"); Justine, 1 957; Balhazar, 1 958 ; Mountolive, 1 9_59; Clea, 1 960, bu drt roman Alexandria Quartet ("Iskcnderiye Drtls") adyla bir araya getirilmitir, 1 962 ; Tunc, 1 968; Nunauam, 1 970. Mektup: Lawrence Durrell and Henry Miller: A Private Cc_rrespondence, 1 963, ("Lawrence Durrell ve Henry Miller: Ozel Yazmalar"). Gezi; Prospero's Celi, 1 945, ("Prospero'nun Hcresi"); Refle_ctions on a Marine Venus, 1 953, ("Deniz Vens' Uzerine pnceler"); Bitter Lemons, 1 957, ("Ac Limonlar"). inceleme: A Key to Modern Poetry, 1 952, ("ada iire Bir Anahtar").

DURSUNOGLU, Cevat ( 1 892- 1 970)

Trk eitimci ve siyaset adam. Vilayat- arkiyeMdafaa-iHukuk-Milliye Cemiyeti'nin Erzurum ubesinin kurucusudur.

1 892'de Erzurum'da dodu, 1 1 Ocak 1970'te Ankara'da ld. Berlin ve Jena niversitelerinde felsefe ve pedagoji renimi grd. 19 18 'de Mondros Mtarekesi'nin ardndan yazar Sleyman Nazif'in giriimiyle kurulan Vilayat- arkiye Mdafaa- Hukuk- Milliye Cemiyeti'ne girdi. Cemiyet merkezinin grevlendirmesi zerine 10 Mart 1 9 19'da Erzurum ubesini kurdu. Erzurum Kongresi'nin toplanmas iin yaplan almalara katld. Delegelik hakkn Mustafa Kemal'e verdi. Kendisi de kongrede Hasankale delegesi olarak yer ald.

Kongrede genel olarak Mustafa Kemal'den yana tavr ald. Ancak Mustafa Kemal'in grlerini yanstan Hseyin Rauf (Orbay) Bey'in, Erzurum merkez kabul edilerek oluturulan yeni rgtlenmede, temsilcilerin de yerel yneticilerden olmas, bylelikle ynetsel yap ile yerel eilimleri uyumlu klma nerisine kar, daha sonra I. TBMM' de ikinci grubun ekirdeini oluturacak olan Trabzonlular'la birlikte, her kademedeki rgt yneticilerinin seim yoluyla saptanmasn savundu. Tartma Cevat Dursunolu' nun da yanlarnda yer ald Trabzonlular grubunun

eilimi dorultusunda karara baland. Kurtulu Sava'nn ardndan asl meslei olan

eitim alanna dnd. Milli Eirim Bakanl'nda ortaretim, yksekretim, gzel sanatlar genel mdrlkleri, Tefti Kurulu bakanl, Avrupa'da renci mfettilii grevlerinde bulundu. 1 939'dan 1946'ya dek (VI. ve VII. dnem) Kars, 1 946 dan 1 950'ye dein (VIII .dnem) Erzurum milletvekili olarak meclise katld. Cumhuriyet Halk Partisi'nde yneticilik grevi ald. 27 Mays 1960'tan sonra oluturulan Kurucu Meclis yeliine seildi. 1961 -1965 arasnda yine Erzurum milletvekillii yapt.

YAPITLAR (balca): Erzurum Kongresi, 1 946.

DURU, Orhan ( 1 933)

Trk, ykc. Gerekstc elere yer veren ykleriyle tannr.

18 Aralk 1933'te stanbul'da dodu. Yksekrenimini Ankara niversitesi Veteriner Fakltesi'nde tamamlad, 1956-1 958 arasnda Urfa ve Ankara' da veterinerlik yapt. 1 961 'de asistan olarak girdii Ankara Veteriner Fakltesi'ndeki grevine 147 retim yesiyle birlikte son verilince, gazetecilie balad. Ulus, Cumhuriyet ve Milliyet gazetelerinin Ankara brolarnda alt.

1953'te ilk yks " Kadn ve ki" Kk Dergi'de kt. Birbirini izleyen ykleriyle ksa srede ilgileri stne ekti. 1959'da ilk kitab Braklm Bir_i 'ni yaymlaynca bu ilgi daha da yay_gnlat. "Ar Iiler" yksyle, TRT 1970 Sanat Odlleri yarmasnda baar dl kazand.

ykclnn ilk dneminde, gzleme dayal yzeysel bir anlatmla, bireyin, yaanlan evreye duyduu tepkiyi dile getirmitir. Gerekilie yneldii 1955-1957 yllarnda ise toplumsal konular arlk kazanr. Gerekstc elerden yararlanarak mizah ykl bir anlatmla kurduu son dnem yklerinde ise varoluu eilimler grlr.

YAPITLAR (balca): yk : . Braklm Biri, 1959; Denge Uzman, 1 962; Ar iiler, 1 974 ; Yoksullar Geliyor, 1 982. Aratrma ve Deneme: Dnya Batyor mu ? (Sezer Duru ile), 1 975 ; Ky Ky, Kent Kent, 1977; Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiye'nin Kurtlu Yllan, 1 978; Ksas- Enbiya, 1 979.

DUSE, Eleonora ( 1 858-1 924)

talyan tiyatro oyuncusu. ada oyunlardaki baarl yorumu ile n kazanmtr.

3 Ekim 1858'de talya'da Vigevano dolaylarnda dodu, 21 Nisan 1 924'te Pennsylvania Eyaleti'nin Pittsburgh kentinde ld. Oyuncu bir ailenin kzyd.

Tiyatro yaam drt yanda Cosette rolyle balad. 14 yanda J uliet rolyle eletirmenlerin ilgisini ekti. O yllarda ailesini kaybetti ve eitli topluluklarla turnelere kmaya balad. 1 878'de Les Fourchambaut adl oyundaki baarsyla talyan tiyatro ynetmeni ve oyuncu Ernesto F.G.M.Rossi'nin ( 1 827- 1 896) ilgisini ekti ve onunla almaya balad. Ayn yl Therese Raquin oyunuyla ad btn talya'ya yayld. Duse, 1882'de, S.Bernhardt'n modern bir yapttaki oyunundan etkilendi ve bundan sonra Dumas gibi ada Fransz oyun yazarlarnn yaptlarnda oynamaya balad. 1 885'te Rossi'yle birlikte bir Gney Amerika turnesine kt ve dnte Drammatica Compagnia della Citti di Roma, ("Roma Kenti'nin Drama Kumpanyas") adn verdii grubunu kurdu. Topluluuyla dnyann eitli yerlerinde temsiller verdi. 1 894'te gen air Gabriele D' Annunzio'nun kendisi iin yazd il fuoco ("Ate"), la Gioconda, la Figlia di Jorio, ("Jorio'nun Kz"), Francesca da Rimini ve la Citta marta (l Kent) adl oyunlarda oynad. Ayn zamanda Ibsen'in A Doll's House'unda (Bebek Evi) Nora, Rosmersholm 'unda Rebecca West, ]ohn Gabriel Borkman 'nda Ella Renthcim ve The Lady from the Sea'sindc ("Denizden Gelen Kadn") Elida rolleriyle byk baar kazand. Eleonora Dusc, D' Annunzio ile ilikilerinin bitmesi zerine byk bir sarsnt geirdi ve 1 909'da sahneden ekildi. ! .Dnya Sava srasnda ekonomik durumu bozulunca, 1921 'de yeniden sahneye dnd. 1923'te Londra'da oynamasnn ardndan ABD turnesine kt ve orada ld.

Eleonora Duse, sade ve doal oyunuyla her role kolayca uyum salamtr. Sahneye makyaj yapmadan km, deiik rolleri canlandrrken yalnzca yznn olaanst deikenliinden yararlanmtr. Gzel sesi, yumuak konumas ve kusursuz diksiyonu ile seyircileri etkilemitir.

DUTROCHET, Rene-J oachim-Henri ( 1 776- 1 847)

Fransz biyoloji bilgini. Geime (osmoz) olayn ve klorofilin ilevini aklayarak bitki fizyolojisinin temellerini atmtr.

14 Kasm 1 776'da Poitou'daki Chateau de Nfon' da dodu, 4 ubat 1 847'de Paris'te ld. Soylu bir aileden gelen Dutrochet nce deniz kuvvetlerine katld, sonra ordudan ayrlarak 1 802'de tp renimi yapmak zere Paris'e gitti. 1 806'da diplomasn ald, iki yl sonra da askeri hekim olarak spanya'ya gnderildi. Orada tifoya yakalannca lkesine dnd ve bir sre serbest hekimlik yaptktan sonra 1 8 10'da Touraine blgesindeki Chateau-Renault'ya yerleerek kendini tmyle bilimsel almalara verdi. 1823'te Tp Akademisi'nin, 1 83 1 'de de Bilimler Akademisi'rrin yeliine seildi.

nceleri fonetik ve embriyolojiyle ilgilenen Dutrochet'nin temel alma alan bitki fizyolojisidir. Sonradan aratrmalarn hayvanlar zerinde de genel-

1867 DUT

1 868 DUV

letirip, bitki ve hayvan dokularyla evre atmosferi arasndaki gaz alveriini inceleyerek solunum olaynn ve temel yaam srelerinin hayvanlarda da, bitkilerde de ayn olduunu ne srd. Ardndan, bitkilerin yalnzca yeil blmlerinde yer alan klorofilli hcrelerin karbon dioksiti sourduunu gstererek, k enerjisinin kimyasal enerjiye dnt fotosentez ve zmleme olaynda klorofilin ilevini belirledi. Ayrca, bitkilerin a duyarlln, kk, gvde ve yapraklarn byme srasnda yerekiminin etkisiyle belli dorultulara ynelmesini (yereynelim ya da jeotropizm olgusunu) inceledi. En nemli almas ise, bitkilerde, yargeirgen organik bir zarla ayrlm, deiik younluktaki iki zelti arasnda younluk dengesi kuruluncaya dein molekllerin az youn ortamdan ok youn ortama doru geiini (osmoz olay) inceleyip bu olayn bitki fizyolojisindeki nemini vurgulamasdr.

Bir organizma btnnde hcrelerin bireysel ilevinin temel nem tadn ne srd iin hcre kuramnn da nclerinden saylan Dutrochet'nin biyolojiye katks, yaam srelerinin fiziksel ve kimyasal temellere dayanarak aklanabileceini savunan sistematik abasnda yatar.

YAPITLAR (balca): Recherches anatomques et physiologiques sur la structure intim_e des anima_ux et vegetaux, 1 824, ("Bitki ve Hayvanlarn i Yapsna ilikin Anaromi ve Fizyoloji Aratrmalar") ; Nouvelles recherches sur ('endosmose et ur l'exosmose, 1 828, ("iten Da ve Dtan ie Geime Ustne Yeni Aratrmalar").

BAKINIZ: M.CALVIN, PFEFFER, F. SACHS

DU VAL, Patrick ( 1 903)

ngiliz, matematiki. Uzun yllar Trkiye'deki matematik eitimine katkda bulunmutur.

26 Mart 1903'te Manchester yaknlarndaki Cheadle Hulme kasabasnda dodu. 1926'da Londra niversitesi'nden matematik lisansn ald, ertesi yl da aratrma asistan olarak Cambridge niversitesi' ne girdi. Burada birlikte alt Baker'n etkisiyle, ada matematiin en hareketli dallarndan biri olan cebirsel geometriye yneldi. 1 930'da doktora almasn tamamladktan sonra Roma'ya gitti ve iki yl Enriques ile birlikte alarak cebirsel geometri konusunda talyan Okulu'nu da tanma olana buldu. Ardndan, Coxeter ile birlikte yirmiyzl stne nemli bir monografi yaymlad.

1 941 'de, stanbul niversitesi'nin ars zerine Trkiye'ye gelen Du Val, 1 949'a dein ..Fen Fakltesi'nin geometri krssnde ordinarys profesr olarak ok verimli bir retim ve aratrma etkinlii yrtt. Trkiye'ye geliinden alt ay sonra derslerini Trke olarak vermeye balad, ders notlarn ieren ve bilimsel deerini bugn bile koruyan Analitik Geometri adl kitabn da 1 946' da gene Trke olarak yaymlad. O yllarda, Jacobi algoritmasndan yararlanarak ok boyutlu uzaydaki cebirsel

bir erinin topolojik zelliklerinin belirlenebileceini savunan Du Val ile Cahit Arf arasnda ilgin bir tartma balamt. Bu tartmadan kaynaklanan ve Jacobi algoritmasnn cebirsel eriler zerindeki uygulamasn konu alan nemli bir aratrmasn 1942'de Proceedings of Landon Mathematical Society dergisinde yaymlayan Du Va! 1 949'da Trkiye'den ayrld. eitli ABD ve ngiliz niversitelerinde retim yesi olarak grev aldktan sonra 1 969'da Londra niversitesi'nden emekli oldu ve ayn yl yeniden Trkiye'ye gelerek 1974'e dein .. Fen Fakltesi'nde alt. Bu dnemde verdii "Elliptic Functions and Elliptic Curves" ("Eliptik Fonksiyonlar ve Eliptik Eriler") adl konferans dizisinin metni nce stanbul' da, ardndan ngiltere' de yaymland. 1974'te FF'deki grevinden ve Trkiye'den bu kez salk nedeniyle ayrlan Du Val'e 1978'de stanbul niversitesi'nce onur doktoras unvan verildi.

Du Val'in, drd ..Fen Fakltesi Mecmuas'nda, brleri Avrupa ve ABD'nin tannm matematik dergilerinde yaymlanan ve uluslararas bilim evrelerinde ilgiyle karlanan elliye yakn almasnn arlk merkezini, cebirsel geometrinin nemli konularndan biri olan cebirsel yzey ve erilerin tekillikleri ile regler (dzgn) yzeylerin, bir baka deyile geometrik .ve aritmetik cinsleri eit olan yzeylerin snflandrlmas oluturur.

YAPITLAR (balca) : The Fifty-nine 1 cosahedra, 1 93 8, ("Elli Dokuz Yirmiyzl") ; Analitik Geometri, 1 946; Homographies, Quaternions and Rotations, 1964, ("Homografiler, Kuaterniyonlar ve Dnmeler") Elliptic Functions and Elliptic Curves, 1 973, ("Eliptik Fonksiyonlar ve Eliptik Eriler") .

BAKINIZ: ARF, ENRIQUES.

DUVERGER, Maurice ( 1 9 1 7)

Fransz, siyaset bilimci. ada toplumsal sistemleri ve partileri incelemitir.

5 Haziran 9 1 7'de Angouleme'de dodu.Yksekrenimini Bordeaux niversitesi Hukuk Fakltesi'nde yapt. 1 955'ten balayarak Paris niversitesi'nde siyaset sosyolojisi profesr olarak grev yapt. Ulusal Siyasal Bilimler Kurumu'nda Aratrma ve nceleme Mdrl'nde bulundu. Le Monde gazetesi ve Nouvel Observateur dergisinde yazlar yazd. Duverger Amerikan Sanatlar ve Bilimler Akademisi yesidir.

Duverger 1 95 1 'de yaymlanan Les partis politiques (Siyasi Partiler) adl kitabnda ada siyasal partilerin yapsn incelemektedir. Ona gre ada siyasi partilerin i yaplar oligarik bir biimde rgtlenmitir. Parti nderleri gerekte taban tarafndan seilmemekte, parti merkezince atama ve dier yollarla ibana getirilmektedir. Bu partilerdeki nderler parti tabanndan kopuk, kendi iine kapal bir kast oluturmaktadr. Artan merkeziyeti eilimler sonucunda yelerin nderler zerindeki denetimi

!

azalmakta, nderlerin yeler zerindeki denetimi se glenmektedir. yeler arasndaki disiplin hem parti ii mekanizmalarn ileyii sonucu hem de geni bir propagandayla glendirilmektedir. Parti yeleri, partiye ve nderlere kar eletirel bir tutumdan uzaklamakta, yanlmaz bir otorite olarak grdkleri partiyi ve nderlerini yceltmektedirler. Bu noktada Duverger'ye gre en nemli e, ada demokrasiyi tehdit eden partiler rejimi deil, partilerin i yapsnda ortaya kan otoriter eilimlerdir.

Duverger 1 964'te yaymlanan lntroduction a fa pofitique ("Politikaya Giri") adl kitabnda, dnyada varolan kapitalist ve sosyalist sistemlerin gitgide birbirine yaklatklarn ne srmektedir. Ona gre Bat' da serbest rekabete dayal iktisadi yapnn sakncalar belirginlik kazanmtr. Tm ekonomiyi kapsayacak bir plan bu lkeler iin ok daha aklc olacaktr. te yandan, kapitalizm bireysel ve toplumsal ihtiyalar bir btn olarak karlama yeteneini gn getike kaybetmektedir. Kapitalizmin temel dayanaklarndan biri olan retim aralarnn zel mlkiyeti Bat toplumlar gznde gn getike deerini yitirmektedir. Bat'nn sosyalizme doru ynelmesi gl bir eilim olarak kendini hissettirmektedir. Ancak bu evrim klasik Marxist modele uygun olarak gerekleecee benzememektedir. Bat toplumlarnda snf mcadelesi gitgide zayflamakta; bir ii devrimine yol aacak maddi koullar ortadan kalkmaktadr.

Duverger'ye gre sosyalist lkelerde de liberalleme eilimleri glenmektedir. Bat'nn hedefledii bolluk toplumu bu lkeler iin de bir ama oluturmaktadr. Bylece sosyalist ve kapitalist toplumlar, sre iinde, Duverger'nin demokratik sosyalizm olarak adlandrd bir ynetim biimine doru ilerlemektedir.

Duverger'ye gre kapitalist ve sosyalist toplumlarn birbirine yaklamas, bunun her alanda olaca anlamna gelmemektedir. Varolan kltrel ve geleneksel farklar hibir zaman tamamen kaybolmayacaktr. Yzyllar boyunca oluan deer yarglar ve dnsel biimlenmeler yeni gelien yaplara kar uzun sre direneceklerdir. Ancak teknolojik gelimeler sre iinde bu lkeleri ortak bir yne doru itecektir.

YAPITLAR (balca): Les parts poliiques, 1 95 1 , (Siyasi Partiler, 1970); Methodes des sciences sociales, 1 96 1 , (Sosyal Bilimlere Giri, 1973); lntroduction a la politique, 1 964, ("Politikaya Giri"); La Democratie sanr le peuple, 1 967, (Halksz Demokrasi, 1969) ; Sociologie de la politique, 1 973, (Siyaset Sosyolojisi, 1 975).

DU VIGNEAUD, Vincent ( 1 90 1 - 1 978)

ABD']i biyokimyac. Aminoasit1erden o]uan hormonlarn yapsn zmleyerek ilk sentezini gerekletirmitir.

18 Mays 1 90l 'de Illinois Eyaleti'nin Chicago kentinde dodu, 1 1 Aralk 1 978'de New York'ta

ld. 1 923 'te Urbana'daki Illinois niversitesi'nden diplomasn, 1 927'de New York'taki Rochester niversitesi'nden biyokimya dalnda doktora derecesini ald. Almanya ve ngiltere'deki eitli niversitelerde aratrmalar yaptktan sonra 1932'de George Washington niversitesi Tp Fakltesi'nde biyokimya profesrlne, 1 938'de de New York'taki Cornell niversitesi Tp Fakltesi'nin biyokimya blm yneticiliine getirildi. 1 967'de emekliye ayrlarak, Emeritus profesr sanyla ayn niversitede ders vermeyi srdrd.

almalarnn arln aminoasitler zerinde younlatran Du Vigneaud, organizmann bitkisel ve hayvansal proteinlerde bulunan kkrtl aminoasitlerden metioninin yapsndaki metil kklerini kullanarak yeni metil bileikleri sentezleme mekanizmasn inceledi. Ardndan hormonlarn analiz ve sentezine ynelerek, 1 942'de bitkisel hormonlar grubundan biyotinin (B8 ya da H vitamini diye bilinir) yapsn aklad ve ertesi yl bu bulgularn nda biyotinin sentezi gerekletirilebildi.

Du Vigneaud'ya 1 955 Nobel Kimya dl kazandran en nemli almas ise yksek yapl protein hormonlarnn sentezi iin yeni umutlar veren aratrmalardr. Hipofiz bezinin arka lobundan salglanan ve doum srasnda dlyatann kaslmasn salayan ositosin hormonunun kimyasal yapsn 1 953'te zmleyerek, bu hormonun sekiz aminoasitten oluan basit bir polipeptit olduunu grmt. Ertesi yl bu yapya gre ositosin sentezini baararak, aminoasitlerden oluan proteinlerin de sentez yoluyla retilebileceinin ilk kantn verdi. Doal ositosinle ayn etkiyi gsteren bu sentetik hormon bugn kadn-doum hekimliinde yaygn olarak kullanlmaktadr.

BAKINIZ: DALE, SANGER.

DUYAR, Grdal ( 1 935)

Trk, heykelci. Portre heykelleriyle nldr.

20 Austos 1 935'te stanbul'da dodu. Haydarpaa Lisesi'nde okudu. 1955'te stanbul Gzel Sanatlar Akademisi (imdi Mimar Sinan niversitesi) Heykel Blm'ne girdi. nce Belling'in, sonra da Hadi Bara'nn atlyelerinde okudu, 1 959'da mezun oldu. Bir sre Fransa ve svire'de alt, heykelci Leon Perrain'in yannda ta iiliini gelitirdi. Cenevre ve Lozan'da bstler yapt. 1 963'te yurda dnd.

Tek kiisel sergisini 1 968'de am, eitli karma sergilere katlmtr. Trkiye Yksek Heykeltralar Cemiyeti'nin yesidir. Btn illere Atatrk Heykeli Yaptrma Kampanyas srasnda, 1 964'te Milliyet Gazetesi'nin at proje yarmasn kazanan heykelciler arasnda Grdal Duyar da yer almtr. 1965'te Uak'ta 7,5 m yksekliindeki Atatrk Ant'n gerekletirmi, ayrca ayn park iinde bir de Mehul Asker Ant yapmtr.

1 869 DUY

1 870 DUH

Daha ok portre-heykeller zerinde alan Duyar'n zellikle "ba"lar bu alann yetkin rnekleridir.

YAPITLAR (balca) : A tatrk Ant, 1 965, Uak; Atatrk Heykeli 1 967, Burhaniye/Edremit; Atatrk Heykeli, 1 967, Alaehr; A tatrk Mask, 1971 , Glhane Hastanesi, Ankara; Atatrk ve Madencilik, 1 971 , Maden Teknik ve Arama Enstits Bahesi, Ankara; Atatrk Heykeli, 1 972, Iskenderun; Bilge'nin Portresi, lstanbul Re.sim ve Heykel Mzesi; Gzel lstanbul, 1 974 ; Kadn Ba, lstanbul Resim ve Heykel Mzesi.

DHRNG, Karl Eugen ( 1 833- 1 92 1 )

Alman, filozof ve iktisat. Toplum sorunlarnn zmnde zdeki grn nemini vurgulad.

12 Ocak 1 833'te Berlin'de dodu, 21 Eyll 1921 'de Berlin yaknlarndaki Nowawes'de ld. Bedin niversitesi'nde nce matematik, gkbilim ve mekanik, sonra hukuk renimi grd. 1 856- 1 859 arasnda Berlin'de hukuku olarak alt, krle varan gz rahatszl yznden iini brakt. Berlin niversitesi'nde felsef renimi grerek, 1 861 'de felsefe doktoru sann ald. 1 864'te avn niversitede ders vermeye balad ; ancak meslekdlaryla att ve niversiteye youn eletiriler ynelttii iin, 1 877'de retim belgesi geri alnd. Lasalleclar ve Eisenachclar'n oluturduu Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin kuramsal alkantlar geirdii bu dnemde Marx ve Engcls'e kar kt. Kimi Sosyal Demokratlar arasnda yandalar bularak 1 899' da Personalist und Er:anzipator adl bir sreli yayn kartmaya balad. Iler yalarnda dine, Yahudilie , militarizme, Marxizm'e, Bismarck'n devlet anlayna ve genelde niversitelere ynelttii eletirilerini younlatrd. Felsefe ve ekonominin yan sra, matematik, fizik ve edebiyat alanlarnda d; yazlar yazd. lmnden sonra E.Dll, onun ansna, Dhring vakfn kurmutur.

Dhring felsefeye Kant'n yaptlarn, zellikle , Kritik der reinen Vernunft'u ("Salt Usun Eletirisi") okuyarak yaklam, onun sorunlara eletirici bir yntemle zm arayndan etkilenmitir. Sonra teki Alman idealistlerini incelemi, daha sonra pozitivist gre ilgi duymutur. Kant'n "phainomennoumen" ayrmna kar kan Dhring'e gre felsefenin nemli sorunlarndan biri olan bilginin kayna en nce aratrlmas gereken bir alandr.

Dhring'in ileri srd kurama gre insan bilgisinin kayna doa bilimlerinin tanmlad evrenle snrldr. nsandaki bilinli etkinlik, cansz varlk alannda mekanik devinimlerden bsbtn ayrdr. Mekanik srecin zn arpma oluturur. Oysa bilinli devinimde etki dtan deil "kendiliinden "dir. Ayrca bilinle bilinen yalnz zdeksel varlk alan deil, yaam ve onunla ilgili devinim ortamdr.

Geleneki metafizii yadsmasna karn, Dhring'in gelitirdii gereklik kuramnda da yer yer

speklatif eilimler grlr. Ona gre felsefe ve doa bilimleri gerekleri kavramada eit olanaklardan yararlanr. Felsefeyle ilgili dncelerin retilmesinde balca etken "ussal imgelem"dir. nsan bu yetiyi kullanarak gerekliin btnn kapsayan bilgiye ulaabilir.

Dhring, "Snrl Say Yasas"nn, gereklii kavramakta temel yasa olduunu ne srmtr. Ona gre, dnlebilen btn saylar btnlkl ve sonludur; bu yzden sonsuz ya da belirlenemez bir saydan sz etmek olanakszdr. Bunun gibi, iinde yaanlan sreden nce, gemi olaylar ve evrendeki nesneler de sonludur.

Dhring'e gre tarih, her trl olay ve nesnenin kkeni olan bir "kaynak varlk"tan, badaktan ayrma doru, evrimleerek geliir. Fiziksel evrenin yasalar ve zdei oluturan atomlar, bir "kavnak varlk"n deimez ilke nitelii tayan izleridir. Enenin evrimi yoluyla zgn ve yeni biimler ortaya kacaktr. Deiim olaslklar sonlu olduu iin evren sreci ya Nietzsche'nin nerdii gibi srekli yinelenecek, ya da son bulacaktr.

Dhring'in anlayna gre nsanlar birbirlerine yaknlk duymalarn salayacak igdlerle donatlmtr. Bu yzden iverenle iinin karlarnn atmad bir "zgr rekabet" yoluyla iki snf arasnda uyum ve geim salanabilir. Dhring, ekonomiye de bu grle yaklaarak, Darwinci varlk savam kuramn yadsr. Ona gre, insann mutluluunu engelleyen yine nsan yaps kurumlardr. Dhring bu yaklamla, gce dayal tm nsan ilikilerinin ortadan kalkt bir "zgr toplum" rnei nerir. Uluslar da iktisadi olarak kendilerine yeter duruma gelmeli ve gmrk vergileriyle korunmaldr.

Din, btn yanlsamalarn beiidir."br dnya" kavram, nsann yaad dnyay yeterince anlamasn engeller.

Bu grleriyle 19 . yy'da belli bir poplerlik kazanan Dhring'i Engels kaba maddeci ve topyac sosyalist olarak nitelemitir. Engels, Anti-Dhring adl yaptnda onun metafizii yadsmakla birlikte, Hcgel'in felsefeye nemli katks olan diyalektik yntemi grmezden gelmesini eletirmi; soyut deerlere dayal bir sosyalizm anlaynn kuruamaya-can sylemitir.

.

YAPITLAR (balca): Kapital und Arbeit, 1 865, ("Sermaye ve Emek") ; Kritische Geschichte der Phlosophe, 1 869, ("Eletirel Felsefe Tarihi "); Kursus der National und Socialkonomie, 1 873 - 1 892,("Ussal ve Toplumsal Ekonomi Dersleri") ; Sache, Leben und Feinde, 1 882,("Nesnelcr, Yaam ve Dmanlar").

KAYNAKLAR: F. Engels, Herrn. E. Dhrings Umwalzngen der wissenschaft, 1 878; G.Alberecht, Eugen Dh rng, 1 927.

BAKINIZ: COMTE, ENGELS, NIETZSCHE.

DMBLL, smail ( 1 897- 1 973)

Trk tiyatro ve sinema oyuncusu. Ortaoyunu ve tuluat geleneinden yetimi son usta oyunculardandr.

stanbul'da dodu, 5 Kasm 1973'te ayn kentte ld. Babas, Sultan Abdlhamid'in koruma grevlilerinden Zeynelabidin Efendi, annesi. erkez asll Fatma Azize'ydi. lkokulu skdar Ravza-i Terakki' sinde okuduktan sonra Topta Rtiye-i Askeriyye' sine girdi. Unc snftayken tiyatroya olan ilgisi yznden okuldan ayrld. On alt yanda, Komik Kel Hasan Efendi'nin Dilka Tiyatrosu'na girdi. 1 926'ya dein onun yannda rak olarak tuluat selcnciyle yetiti. kinci komik olarak ve Kk Ismail Efendi, Abdi Efendi, Kavuklu Hamdi Efendi, Komik Nait Efendi, Abdlrezzak Efendi gibi, zamann nl orta oyuncular ve Komik-i ehir'leriyle sahneye kt. Ustas Hasan Efendi'nin lmyle, ortaoyununun geleneksel kavuunu ondan devrald ve Anadolu yakasnda, Darltemsil Kumpanyas'n kurdu. Burada, Darlbedayi'nin Avrupai oyunlarna kar karak, tuluat ve daha sonra da ortaoyununu srdrd. 1 928'de, Tevfik nce'yle birlikte, ehzadeba Direkleraras Hilal Tiyatrosu'nda yine kendi adna almaya balad. 1 933'ten sonra, nnn yaylmas sonucu, Anadolu turnelerine kmaya balad. Komik Nait Efendi'nin lmnden sonra ve 1 1 .Dnya Sava'nn balang yllarna dein tuluat tiyatrosunun rakipsiz ustas oldu.

Nait'ten kalan komedilerin bir ksmyla repertuarn glendirdi. 1939- 1945 arasnda, savan "etirdii durgunluk dneminden sonra ilk olarak Memi ve 1948'de Atlas Film'in yapt Dmbll Macera Peinde adl dizi filmlerde barole kt, bu filmlerin grd byk. ilgi zerine Kelolan' evirdi. 1950'de Vedat Orfi Beng ( 1900-1953) ynetiminde Harman Sonu filminde oynad. Bu arada, kumpanyasyla birli_kte yeniden Anadolu turnelerine balad. 1 95 1 'de incili avu ve Ne Sihirdir Ne Keramet filmlerindeki rolleriyle byk bir baar elde etti. Halide Pikin'le birlikte Sihirli Define'de oynad. Ayrca, 1 954'te Karakoyun Kzlrmak, 1 956'da Bayram Gecesi ve Nasrettin Hoca ve Timurlenk filmleriyle sinema oyuncusu olarak nn artrd.1 968'de jbilesini yaparak tiyatroyu brakmasna karn, lmne dein geen sre iinde, stanbul'da ve Trkiye'nin eitli kent ve kasabalarnda gazino ve tiyatro sahnelerinde, meydanlarda, radyo oyunlarnda, tuluat geleneini srdrd.

Tuluatn kendine zg oyunlarn ustas Hasan Efendi'den sonra ayn kuvvet ve heyecanla yaatan lsmail Dmbll, rendiklerini kendine has sanat sevgisi ve fiziksel zellikleriyle kaynatrarak geleneksel tiyatroda bir "Dmbll tarz" oluturmutur.

Trk seyirlik oyun tarihinin en parlak dnemini yaam ve belgesel deer tayan birok oyunun ve oyunculuk tekniinin bu gne aktarlmasn salam son ustalardandr.

YAPITLAR (balca): Film: Memi, 1947; Dmbll Macer": Peinde, 1 948 ; Kelolan, 1948 ; Harman Sonu, 1 950 ; lncl avu, 1951 ; Ne Sihirdir, Ne Keramet 1951 Sihirli Define, 195 1 ; Karakoyun Kzlrmak, 1 954; Bay ram Geces, 1 956; Nasrettn Hoca ve Timurlenk, 1 956.

KAYNAKLAR: S.Yaver Ataman, Dmbll smail Efendi, 1975.

DNDAR BEY ( ? - 1 324)

Trk beyi. Hamidoullar Beylii'nin kurucusudur.

Felekddin Dndar Bey'in doum tarihi ve yeri bilinmemektedir. 1 324'te Antalya'da ld. I I I . Kl Arslan dneminde ( 1204-1 205) Anadolu'ya gelen Trkmenler' den Hamid B_ey'in torunu, Gller Blgesi'ndeki u beylerinden Ilyas Bey'in oludur. . 13 .yy sonlarnda Anadolu Seluklu Devleti'nin Ilhanllar'n egemenlii altna girdii dnemde batdaki Trkmen airetleri de kendi balarnn aresine bakyorlard. Bu dnemde Dndar Bey Isparta ve Eridir evresinde yaayan airetleri birletirerek 1 301 'de dedesinin adn verdii bir beylik kurdu. Eridir'i bayndr duruma getirerek ynetim merkezi yapt ve adn Felekabad olarak deitirdi. lhanllar' n egemenliini tanyp her yl vergi dedi. Bir yandan da beyliinin topraklarn geniletip 1 301 'de Antalya'y ele geirerek ynetimini kardei Yunus Bey'c verdi. 1 3 14'te Anadolu beylerini denetlemek zere yreye gelen lhanl beylerbeyi Emir oban'a balln gsterip hediyeler sundu. Ayn yl lhanl hkmdar Olcaytu adna para bastrd.

1 3 17'de Olcaytu'nun lm ve yerine ocuk yataki olu Ebu Said Bahadr'n gemesi zerine kan karklktan yararlanarak bamszln ilan etti. Aydn, Saruhan ve Mentee beylerini kendine balayp sultan sann ald. Ama lhanllar'n Anadolu'daki karklklar bastrmakla grevlendirdii Emir Timurta (Demirta), bakaldran beyleri tek tek safd brakarak Dndar Bey'in zerine yrd. Bunun zerine Antalya'ya kaan Dndar Bey, Antalya'y yneten yeeni Mahmud Bey tarafndan Timurta'a teslim edildi. Dndar Bey'i ldrten Timurta, 1324'te beylie son verdi.

Timurta, 1 327'de Memluk hkmdar Melik Nasr Muhammed'e snnca, Dndar Bey'in olu Hzr Bey ynetimi ele geirerek Hamidoullar Beylii'ni yeniden canlandrd.

1871 DUN

1 872 DUR

.. talyan

ustalarn etkisi

.. Maher

dizisi

DRER, Albrecht ( 147 1 - 1 528)

Alman, ressam. talyan Rnesans' nn kuramsal ieriini ve biimsel zelliklerini Kuzey A vrupa'ya zg resim dilinde zmsemi ilk ve tek Alman sanatdr.

21 Mays 1 471 'de Nrnberg'te dodu, 6 Nisan 1 528'de ayn kentte ld. Babas, Macaristan 'da domu bir kuyumcu idi. Drer bir sre babasnn yannda rak olarak alt. 1 486-1 490 arasnda Nrnbergli ressam Michael Wolgemut'un ( 1434-1 5 1 9) atlyesinde resim rendi. 1492'ye dein gezginci ressam olarak eitli blge ve kentleri dolat sanlmaktadr. 1 492- 1 493 arasnda Basel' de tahta bask atlyelerinde alt. Terence'in komedilerini, Chavalier de la Tour Landry'nin gen bir kzn eitimini konu alan yaptn ve Sebastian Brandt'n Das Narrenschyff adl yergisel yaptn resimledi. 1 494 'te Venedik, Mantua ve Padova'y kapsayan bir talya gezisinden sonra Nrnberg'te kendi atlyesini at . 1 505'te ikinci kez gittii talya'da iki yl kald. Giovanni Bellini ile tant. Dnnde matematik, geometri, Latince ve edebiyat gibi konularda bilgisini derinletirdi. Onun, talyan sanatlarndan esinlene rek giritii bu bilgilenme eylemi Alman sanatlar iin yeni bir olayd. 1 5 1 2'de mparator Maximilian'a saray ressam atand. 1 512- 1520 arasnda imparator iin eitli dekorasyon uygulamalar yapt. Saray ressaml V. Karl'n dnt:minde de srd. 1 520'de kraln ta giyme treni iin gittii Kuzey Bat Avrupa'da Antwerp, Brksel, Kln, Middelburg, Bruges, Rotterdam ve Ghent gibi kentleri gezdi ve buralarda byk bir saygyla karland. 1 521 'dc Nrnberg'e dnd. lene dein almasn kesintisiz srdrd.

Drer, tahta bask, metal gravr, yalboya desen gibi dneminin resim trlerinin her birinde saysz yaptlar vermitir. Resimde l ve oran kuramlar, surla evrili kentlerin savunulmas gibi eitli konular-

da kitaplar da yazmtr. Ancak asl yeteneini bu trn en yetkin rneklerini verdii bask ve desen alanlarnda gstermi, resim tarihinin en byk birka ustasndan biri olmutur.

Drer'in raklk dneminin rnleri, genci olarak Gotik sonras desen anlayyla Michael Wolgemut ve 1 457- 1472 aras etkin olan Hans Pleydenwurff gibi Nrnbergli ustalarn etkisi altndadr. Bu dnemde tahta basklar dnda daha ok Nrnberg ve evresini konu alan suluboyalar yapmtr.

Basel'de kald sra rettii kitap resimlerinde ve tahta basklarnda gelitirdii, mekann dzenlenmesi yntemleri, Hollandal ressamlardan Dieric Bouts (l . 1 475) ve Geertgen tot sint Jam'n (yk. 1 460-yk.1 490) bu konudaki zelliklerini anmsatr. Bu nedenle Drer'in gezginci ressam olarak Hollanda ve Belika'ya gittiine kesin gzyle baklmaktadr. Ancak zgr, canl ve grotesk bir slup sergileyen bu basklarn temel etki kayna Alman ressam ve gravrc Martin Schongauer'dir (yk. 1 430-1490).

Drer ilk talya gezisinde Pollaiuolo, Lorenzo di ... Credi (yk. 1 458-1 537) Bellini ve zellikle de Mantegna'dan etkilenmitir. Ancak bu etki talyan ustalarn tarihsel olaylar gereklerine uygun olarak betimleyilerinden ya da Yunan mitolojisine kar bt:slediklcri tutkudan deil, dnyaya bak alarnn geniliinden, doa ve nsan figrn temsil etmek iin gelitirdikleri biimsel yntemlerden kaynaklanr. ltalyanlar'n hmanist ve maddesel yaklamla gelitirdikleri antsal biim ve kurulu, Kuzcy'in -gotik sluplatrma zelliklerinden hala kurtulamamruhsal amal biimciliinin ok stndeydi. Bu yzden ierik ve konunun, doa ve akl dengesi iinde btnlemesine olanak tand gibi, ideal insan vcudunun gzellii kadar insann duygu ve anlatm zelliklerinin geree daha uygun bir biimde betimlenmesini de salyordu.

Bu etkiler sonucu Drer'in resimlerinde figr ve mekan ilikileri daha doal bir grnm kazand. Mekan, figrlerin rahata hareket etmelerine olanak tanyan bir genilie ve derinlie kavutu. Mantegna' nn, evresinden kesin olarak ayrlm heykelsi biimi, Drer'de Kuzey karakterinin lirik ve ruhsal zellikleriyle birleerek daha yumuak ve duyumsal bir ierie ulat. Bugn Prado Mzesi'nde bulunan 1498 tarihli Kendi Portresi bu biimsel deiimi yanstan rneklerin en yetkinidir. Drer yalboyada yapt bu teknik aamaya karn, ayn sralarda dizi halinde rettii tahta basklarda Kuzey Avrupa'da geleneksellemi Orta a temalarna bal kald.

On be adet tahta baskdan oluan Maher dizisi ... yalnzca Drer'in en nemli bayaptlarndan biri deil, ayn zamanda Alman resim sanatnn da en byk aamalarndan birinin rneidir. Her biri kendi bana yetkin bir resim olan basklar, bir btn olarak daha da etkilidir. Bu dizi Almanya'nn Reform ncesinde yaad toplumsal bunalm ve dinsel kimlik sorununu zememi olmaktan kaynaklanan rahatszlklar gerek duygusal,gereksednsel dzey-de byk bir tenlikle yanstr. Yapt, Orta a kitap resimlemeleri ile Schongauer'in biimsel zelliklerinin zmsenmesine dayanan Alman grafik sanatlar gelenei ve talyanlar'n biime dramatik bir boyut kazandrmak iin gelitirdikleri kompozisyon

ve anlatm yntemlerinin bir bireimi niteliindedir. Drer bu konudaki teknik becerisini, gerek ve hayali kaynaklardan gelen elcri en davurumcu (ekspresyonist) biimde btnletirerek kantlar. Ancak, kitap resimleme gelenei etkilerinin daha belirgin bir biimde izlendii hayali blmlerdeki youn iddet duygusu, sanatnn i elikilerinin olduu kadar yanstmak istedii arpc etkinin de temel anlatm aracdr.

Drer, gene bu yllarn rn olan gravrlerinde daha hmanist nitelikteki grlerini dile getirmitir. Desenin sert ve sivri bir u araclyla metal plakalarn yzeyine kazlmasna dayanan metal basklar, tahtabasklara oranla daha fazla bir zen gerektirir. Bu metal basklarda duyumsal ve cinsel ynleri zellikle vurgulanm bir plak kadn figr tipinin gelitirildii grlr. Raffaello, Giorgione ve Titian gibi Antik Yunan dnyasnn ideal gzellik llerini yorumlayan talyan ustalarnn izlerini de tayan bu figrde, duyumsal ekicilik ve gzellik kavram birbiri ile zdeleen bir boyut kazanr. Dnemin toplumunun, plaklk dncesine kar besledii nyarg-

Kuzey Avrupa Resmi

Sanat tarihileri ve kuramclar Rnesans 'la birlikte tarihsel bir boyut kazanan Bat Avrupa sanatnn niteliklerini Kuzey ve Gney karakteri ya da Alman ve talyan sanatlar kartl kapsam iinde incelemilerdir. nceleri yalnz Rnesans sanat iin kullanlan bu kart nitelikleri ieren deyimler giderek zamandan bamsz bir boyut iinde yalnzca belli bir blgenin sanat iin kullanlr duruma gelmitir. Genellikle Fransa, Hollanda, Almanva, Avusturya ve skandinav sanatlar iin ktllalan Kuzey sanat deyimiyle anlatlmak istenen slupsal zellikler unlardr: 1) znel ve duygusal anlatma arlk verilmesi: Kuzey sanatnn temelinde znenin oluum ya da yaanan deney iindeki kendine zg deer ve davranlar yatar. Bu nedenle, his, heyecan ve coku ile beslenmi bir dirimsellik sergilenir. znel deerler yceltilir.

Geree bir i derinlik kazandrmak kaygs gdlr. Bu zellik Drer'de duygusal bir aray, Grnewald'de '" ise eyaya insan canll kazandrmak tutkusu olarak grlr. teki baz Kuzeyli sanatlarda da nak ve ssleme iiliinin tutkuyla izlenmesi olarak belirginlik kazanr. Tiimnde biimi aan bir gerek ya da tinsellik aray egemendir. 2) Breysel zelliklerin vurgulanmas: Kuzey sanat olaan, allagelmi genel biimler yerine zel olann ve kiiliin ncelliinin vurguland bir yapya sahiptir. Bu, ele alnan nesne, figr ya da doa grntsnn kendine zg yapsndan gelen bireysel zelliklerin olduu gibi betimlenmesi anlamna gelir. rnein bir portrede yara-bere izleri, krklklar ve bu gibi biimsel zellikler

y amak, ancak bu klasik idealist llere bavurmakla olasyd.

Drer ikinci talya gezisinde yapt Gl elenkleri Festivali ve bunu izleyen dinsel konulu yaptlarn-da talya Rnesans'nn klasik slubunu btnyle zmsediini gsteren bir olgunluk sergiler. Venedik resminin renkiliini ve Giorgione'nin antsal kompozisyon dzenlerini Kuzey resmine zg bir dirimsellikle biime dkmtr. Snrlar kesin olarak belirlenmi ve desen zelliklerinin vurgulanmasyla evre- ..

1 873 DR

den ayrlm heykelsi bir hacimcilik anlay yerine, Gravrleri resimsel ve boyasal niteliklerin Leonardo da Vinci'yi artran bir boyut iinde ilendii yeni bir slup gelitirmitir. Bu dnem desenleri de, daha ncesinin sert ve kesin izgileri yerine, figrlerin canllnn ve hareketliliinin ten bir anlatmla betimlenmesini ngren yeni bir izgi kvrakl ile belirginlik ka-zanr.

Drer'in resim kuram ve zellikle de figrn biimlendirilmesindeki temel oransal llere gsterdii ilgi ve bu ynde yapt aratrmalar, resmini de etkilemitir. rnein hem gravr hem de yalboya

ile bireyin grnn belirleyen zellikler aslna bal kalnarak verilir. Dolaysyla Kuzey sanat gerekilik, doruluk ve aslna uygunluk duygularnn ar bast bir anlaytr. 3) Anlatmclk: Kuzey sanatnda konunun, figrn ya da nesnenin ifadesel zelliklerinin verilmesi ve ieriin bu ynde biimlendirilmesi, salt biimsel kayglardan nce gelir. Belli bir gzellik duygusu uyandrmak ya da biimi idealize etmek gibi kayglardan uzak kalnr. Anlatm daha vurucu ve etkileyici klmak iin biimin bu ynde bozulmas sk sk bavurulan bir yoldur. Sanat davurumcu (ekspresyonist) bir tutumla dorudan doruya kendini anlatmay amalayabilecei gibi, konuyu da izleyicide belli duygular yaratacak ya da etkiler elde edecek biimde iler. Grnewald'in lsenheim Altar resmi ve Drer'in Apolcalypse dizisi Alman anlatmclnn en arpc rneklerinin banda gelir. 4) gdsel ve sezgisel yaklam: Kuzeyli sanat denge, l, uyum gibi Antik kkenli klasiki kavramlarla hareket etmez. Zihnin dizgeleyiciliinin snrlayc etkisi altna girmek istemez. Biimsel kurallar dikkate almaktan kanr. Yenilii, karmakl, dzensizlii yeler. Bu yzden Kuzey sanat analitik zmlemelere faz laca olanak tanmayan bir yapya sahiptir; dengesizlik, dzensizlik, orantdan bamsz bir devingenlik ve organik bir nitelik ierir. 5) Ayrntnn nemsenmesi: Kuzey resminde her nesneyi en ince ayrntsna dek betimleme tutkusu temel bir rol oynar. Bu tutku bazen konunun daha iyi anlalmasn nleyecek, kuyumculuk benzeri bir iilikle, bazen de katksz bir sslemeyle sonulanabilir.

1874 DR

En nl gravrleri

Alegoriler

olarak uygulad Adem ve Havva'larda figrler incelmi, bireysel zellikler yerine genel zellikler baskn klnm ve hareketler daha dengeli bir kurulua gre dzenlenmitir. izgiler akc ve devingendir. El kol hareketleri ile yz anlatmlar sinirli ve utanga bir havay yanstr. Daha ncekilere oranla bu resimlerin ierdii etki daha liriktir.

Drer'in "oyma gravrn bayapt" diye anlan l gravr, onun sanatnda doruk noktasna ulat bir dnemin rndr. valye, lm ve eytan, Aziz Hieronymus Odasnda ve Melankoli l adl gravrlerden oluan bu l, sanatnn tm biimsel kayglarn ve onun yaama bak asn yetkinlikle ve anlalmas g simgesel bir dille yanstr. gravr de btnyle dinsel yaptlar deildir. Ayrca her nn konusu da birbirinden farkldr. Ancak birbirine bal bir dnceler btnnn ayr blm olarak ele alndklarndan Drer'in dinsel bak asn yansttklar varsaylr. Gene bu gravrlerin yapld 1 5 1 3- 1 5 1 4 yllarnn Reform hareketinin nderi Luther'in dncelerinin olgunlat dneme rastlamasndan hareketle, Drer'in toplumu aydnla kavuturacak bu din nderinin sorunlarn kiisel bir adan ele aldn ileri srenler de vardr.

Gerekte bu gravr "erdem" alegorisini Orta a'n snflamalarna gre farkl etkinlik biimi iinde iler. lki "karar" ve "eylem" etkinliklerinin ynlendirdii dnyasal-Hristiyan yaamn konu alr. kincisi Aziz'in Tanr ile olan kutsal ilikilerinin kapsam iinde ruhsal dnyay yorumlar. Melankol ise sanatn hayalgc, bilimin ise aklclkla beslenen dnyasnda bir bana kalm aydnn elikiler iindeki konumunu betimler. te yandan tm de, kaderin getirdii "son"un kanlmazlna duyulan nanc vurgular. Gnahlarn satn alnmas gibi yozlam dinsel uygulamalara iddetle kar kan iyi Hristiyan ahlakn temsil eden valye, kendine elik eden trl tehlikeye aldrmakszn yoluna devam eder. Ona ktlk etmek steyen glerin farkndadr, ama bunlara aldrmaz. nk her ey nceden belirlenmitir, alnyazsna gre olacana varacaktr.

Zaman simgeleyen kum saati her yaptta da yinelenen tek edir. lkinde lm temsil eden figrn elindedir ve anlam aktr. Ancak valye belli bir zaman bilinci ile hareket ediyor deildir. Aziz Hieronymus'un lmsz ruhu iin zamann bir anlam yoktur. Gerekte jeoloji uzman ve ncil evirmeni olan bu aziz, Hristiyanlk'n doru yorumunun simgesidir. Melankoli'deki figr iin ise za- man, en byk ikencedir. stelik, evredeki eitli aletlerle de beslenen "zaman" ve "l" kavramlar, gncel yaamn doyumsuzluunu, gerekiliini ve hatta anlamszln vurgular. Resmin mitsizlik ve endie dolu havas iinde kuram ve uygulama, bu iki duygunun her ikisini de anlamsz klacak biimde birbirinden ayrlmtr.

Drer yalnzca Alman ressamlarnn en by deil, ayn zamanda Rnesans'n ve Reform dneminin de en byk ustalarndan biridir. Onun sanatnn temel zellikleri olan yaratclk ve dirimsellik, lmn izleyen yllarda Alman sanatnn en etkili ve biimleyici glerini oluturmutur.

YAPITLAR (balca) : Resim: Babasnn Portresi, 1490,

Uffizi Galerisi, Floransa; Kendi Portresi, 1493, Louvre, Paris; Tirol Manzaras, 1 495, Ashmolean Mzesi, Oxford, ngiltere; Kendi Portresi, 1 498, Prado, Madrid; Kendi Portresi, 1 500, Eski Pinakotek, Mnih; Gen Bir Kadn Portresi, 1 505, Sanat Tarihi Mzesi, Viyana; Kanaryal Bakire Meryem, 1 506, Deutsches Museum, Berlin; Gl elenkleri Festivali, yk. 1 506, Prag ,fyfzesi ; Adem ve Havva, 1 507, Prado, Madrid; Kutsal Ulye Hayranlk, 1 5 1 1 , Sanat Tarihi Mzesi, Viyana; Drt Havari, 1 526, Eski Pinakotek, Mnih. Gravr: Savurgan Oui, 1497; Deniz Canavar, 1 498; Maher dizisi, 1498, (Drt Atl, Azz Michael Canavarla Dvyor, Babil Fahiesi, Yedi Bal Canavar); Adem ve Havva, 1 504 ; valye, Olm ve eytan, 1 5 1 3 ; Aziz Hieronymus Odasnda, 15 14 ; Melankoli, 15 14 ; Rotterdam'l Erasmus, 1 526. Kitap: Underweysung der M essung mit dem Zirkel und Richtscheyt in Linien, Ebenen und ganzen Krpern, 1 525,_, ("izgi, I)zlem ve Cisimlerin Pergel ve Mastarla Ollmesi Uzerine"); Etliche Unterricht zur Befestigung der Stett, Schloss und Flecken, 1 527, ("Arazi, Saray ve Kentlerin Savunulmas Uzerine almalar") ; Vier Bcher von menshlicher Proportion, 1 528, ("Insan Vcudunun Oranlar Uzerine Drt Kitap").

KAYNAKLAR: J.Beer, Albrecht Drer als Maler, 1953; M.Brion, Albrecht Drer, 1960 ; A.M.Cetto, Watercolours by Albrecht Drer, 1954; D.Dogson, Albrecht Drer, 1926; E.Flechsig, Albrecht Drer, 2 cilt, 1928-1929; M.J.Friedlander, Albrecht Drer, 192 1 ; K.A.Knappe (der.), Drer: the Complete Engravings, Etchings and Woodcut;, 1965; M.Levey, Drer, 1 964 ; Th.Musper, Albrecht Drer, 1 952; E .Panofsky, The Life and A rt of Albrecht Drer, 1955 ; E.Panofsky (F.Saxl ile), Drer's M elencolia I, 1 923; H.Pastoureau, Albert Drer: dessins, 1963