TÜRKÇE DİL BİLGİSİ

CÜMLE CÜMLE veve

ÖGELERİÖGELERİwww.ogretmen.infowww.ogretmen.info

ÖrnekÖrnek

Ah, elim yandı!

Bilseniz ne kadar sevinçliyim!

Ne mutlu Türküm diyene!

(Atatürk)

d) Tamamlanmamış cümlelerin sonuna üç nokta (...) konur.

ÖrnekÖrnek

- Teyzeniz hastaymış, geçmiş olsun. Şimdi nasıllar?

- Onu dün...

I. CÜMLENİN ÖGELERİ

“Aysel Antalya’yı görmedi.” cümlesini incelediğimizde, cümleyi oluşturan ögelerin üç değişik görevde bulunduğunu görmekteyiz: yüklem, özne, tümleç.

1. Yüklem1. Yüklem

Parçadan aldığımız:

“Dün sabah okula giderken seni pencereden gözlüyordum.”

“Yolda bir kadına çarptın.” cümlelerinde “gözlüyordum”, “çarptın” sözcükleri bir iş, oluş, eylem bildirmektedir. İş, oluş, eylem bildiren bu sözcükler birer fiildir. Cümledeki görevleriyle, “yüklem” dir.

Bir cümledeki varlıkların yaptığı işi, eylemi, içinde bulunduğu oluşu bildiren sözcüklere “yüklem” Bir cümledeki varlıkların yaptığı işi, eylemi, içinde bulunduğu oluşu bildiren sözcüklere “yüklem” denir.denir.

ÖrnekÖrnek

İlk öğrenimi bu kentte yaptın.yüklem

Babası bilgisayar almış.yüklem

Yüklem, sözcük dizilerine cümle niteliği kazandıran bir ögedir. Bu nedenle cümlenin temel ögesi sayılır. Tek bir yüklemle de cümle kurulabilir. Bu tip cümlelerin bir tek ögesi varmış gibi görünse de, özne, yüklenim sonundaki kişi ekinde gizlidir. Açıkça söylenmeyip yüklemin sonundaki kişi ekinde gizli olan özneye “gizli özne” denir.

Yaşlı kadın yavaş yavaş dışarı çıktı.yüklem

ÖrnekÖrnek

Kaçtım.yüklem

- Kaçan kim?

- Ben (gizli özne)

Ağlıyordu. yüklem

- Ağlayan kim?

- O (gizli özne)

2. Özne2. Özne

“Özlen yarın Gaziantep’e gidecek.”

“Berk annesini özlemişti.”

“Ağaçlar yapraklarını döktü.” cümlelerinde “Özlen” kelimesi eylemi yapan varlığı, “Berk” kelimesi oluş içinde bulunan varlığı, “ağaçlar” kelimesi de oluş içinde bulunan varlığı bildirmektedir. “Özlen”, “Berk”, “ağaçlar” kelimeleri bu nedenle cümlelerin özneleridir.

Bir cümlede yüklemin bildirdiği işi, eylemi yapan ya da oluş içinde bulunan varlığa “özne” denir.

Özneyi bulmak için, yükleme “Kim?” ya da “Ne?” sorularından birisi sorulur.

ÖrnekÖrnek

Murat karı çok seviyordu.özne yüklem(Seven kim?)

Bir karga ağaçta yuva kurdu. özne yüklem(Kuran ne?)

Atatürk 1881 yılında Selânik’te doğdu.özne yüklem(Doğan kim?)

Ben dondurmayı çok severim.özne yüklem(Seven kim?)

Onlar bu eve dün taşındılar.özne yüklem(Taşınan kim?)

Kızcağız tir tir titriyordu. özne yüklem(Titreyen kim?)

Babam eve bir balıkla döndü. özne yüklem(Gelen kim?)

Özne-yüklem uyumu: a) Özne hangi şahıs ise, yüklem de aynı şahıs ekini alır. Buna “özne-yüklem uygunluğu” denir.

ÖrnekÖrnek

Siz, ilk defa yazı hayatınıza nasıl başladınız?özne yüklem

Murat okula doğu koştu. özne yüklem

O, 1972’de Bandırma’da doğdu.özne yüklem

b) Şayet özne birden çok ise, o zaman yüklemlerde bazı değişmeler olur. Aşağıdaki cümleleri inceleyelim:

Ali, Murat ve ben, Pamukkale’yi çok severiz.özne yüklem

(Öznelerden biri birinci tekil veya çoğul şahıs ise yüklem birinci çoğul şahıs eki alır.)

Ali, Murat ve siz, Pamukkale’yi çok seviyorsunuz.özne yüklem

(Öznelerden biri ikinci tekil ya da çoğul şahıssa, yüklem ikinci çoğul şahıs eki alır.)

Ali, Murat ve o, Pamukkale’yi çok seviyorlar.özne yüklem

(Öznelerden biri üçüncü tekil şahıs ya da çoğul şahıssa, yüklem üçüncü çoğul şahıs eki alır.)

Ali, Murat ve sen, Pamukkale’yi çok severiz.özne yüklem

(Birden çok öznenin içinde birinci, ikinci ve üçüncü tekil veya çoğul şahıs zamirleri bulunursa, yüklem birinci çoğul şahıs olur.)

ÖrneklerÖrnekler

Yaşlı kadın kapıya vurdu.özne yüklem

Ahmet ödevlerini yaptı.özne yüklem

c) Bir cümlede özne tekil bir şahıssa, yüklem de tekil; çoğul bir şahıssa yüklem de çoğul olur.

Çocuklar vazoyu kırdılar.özne yüklem

ÖrneklerÖrnekler

Ağaçlar çiçek açtı.özne yüklem

d) Özne, insan dışındaki bir varlıksa (cansız varlıklar, hayvanlar, bitkiler) çoğul olsa bile yüklem tekil olur.

Mor menekşeler, yoksul camları süslüyordu.özne yüklem

Köpekler havlıyordu.özne yüklem

ÖrneklerÖrnekler

Ormandaki tüm hayvanlar, kurnaz tilkinin yaptıklarını anlatıyorlardı.özne yüklem

e) Öznelerin çoğul hayvan, bitki veya cansız varlıklar olan cümlelerde kişileştirme sanatı yapılmışsa, yüklemleri de çoğul olur:

f) Özne, birin üstündeki sayı sıfatlarıyla veya birçok, birkaç gibi belgisiz sıfatlarla kurulmuş bir sıfat tamlamasıysa, yüklem tekil olur:

ÖrneklerÖrnekler

Dört çocuk parka gitti.özne yüklem

Birkaç adam bahçe duvarına yaklaştı.özne yüklem

Üç turist otelde kaldı.özne yüklem

g) Özne topluluk ismiyse, çoğul olsa bile yüklem tekil olur.

ÖrnekÖrnek

Aileler, çocuklarının eğitimini düşünmek zorundadır.özneyüklem

h) Özne, vücut organlarını gösteren çoğul bir sözcükse yüklem tekil olur.

Kulakları az işitiyor.özne yüklem

ÖrneklerÖrnekler

Gözleri görmez oldu.özne yüklem

i) Özne zamanı gösteren çoğul bir sözcükse yüklem tekil olur.

ÖrnekÖrnek

Aylar, yıllar birbirini kovaladı.özne yüklem

ı) Öznesi, çoğul, soyut olan isimlerin yüklemi tekil olabilir.

ÖrnekÖrnek

Dostlar alışverişte görsün.özne yüklem

Duygularım sanki yok oldu.özne yüklem

ÖrneklerÖrnekler

Mersin’de çok güzel parklar var.özne yüklem

Okulda kimseler yok.özne yüklem

Ancak, bazen “yok” kelimesini çoğul olarak kullanırız.

ÖrnekÖrnek

Bahçede yoklar.

k) Saygı göstermek amacıyla özne tekil, yüklem çoğul kullanılır.

j) Yüklemleri “var”, “yok” sözcüklerinden biri olan cümlelerde özneler, çoğul da olsa yüklem tekil olur.

ÖrneklerÖrnekler

Cumhurbaşkanımız yarın Paris’e gidecekler.özne yüklem

Sayın Valimiz de toplantıda bulunacaklar.özne yüklem

3. Tümleç3. Tümleç

“Sizi bahçede gördük.”

“Öznur bugün gelecek.” cümlelerindeki “bahçede”, “bugün” kelimeleri yüklemi yer ve zaman bakımından tamamlamaktadır. “bahçede” ve “bugün” kelimeleri, bu nedenle, cümlelerin tümleçleridir.

Bir cümlede yüklemi yer, zaman, sebep, araç ya da hâl gibi çeşitli yönlerden tamamlayan kelime ya da kelime gruplarına “tümleç” denir.

Tümleç çeşitleri

Düz tümleç (nesne)Dolaylı tümleçZarf tümleciEdat tümleci

a) Düz tümleç (nesne)a) Düz tümleç (nesne)

“Kaptan gemiyi hareket ettirdi.”

“Murat resim yapıyor.” cümlelerinde “gemiyi”, “resim” kelimeleri yüklemin bildirdiği iş, hareket ve oluşlardan etkilenen varlıkları göstermektedir. “gemiyi” ve “resim” kelimeleri bu nedenle bu cümlelerin nesneleridir.

Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa “nesne” denir.

İki çeşit nesne vardır.

Belirtisiz nesne: Nesne ismin yalın hâlindedir. Nesneyi bulmak için yükleme “Ne?” sorusu sorulur.

ÖrneklerÖrnekler

Annem kitap almış.özne belirtisiz yüklem(Kim nesne

almış?) (Ne almış)

Özge bilgisayar kullanıyor.özne belirtisiz yüklem

(Kullanan nesnekim?) (Ne

kullanıyor?)

Badem ağaçları çiçek açtı.özne belirtisiz yüklem

(Açan ne?) nesne(Ne açtı?)

Murat şiir okudu.özne belirtisiz yüklem

(Okuyan nesnekim?) (Ne okudu?)

Belirtili nesne: Nesne ismin “-i” hâlindedir. Nesneyi bulmak için yükleme “Neyi?”, “Kimi?” soruları sorulur.

ÖrneklerÖrnekler

Burcu defterini kapladı.özne belirtisiz yüklem

(Kaplayan nesnekim?) (Ne kapladı?)

Kirli hava sağlığımızı bozuyor.özne belirtisiz yüklem

(Bozan ne?) nesne(Neyi bozuyor?)

Aysel ödevini yaptı.özne belirtisiz yüklem

(Yapan nesnekim?) (Neyi yaptı?)

O beni sevmiyor.özne belirtisiz yüklem

(Sevmeyen nesnekim?) (Kimi

sevmiyor?)

Murat onu affetmedi.özne belirtisiz yüklem

(Affetmeyen nesnekim?) (Kimi

affetmedi?)

b) Dolaylı Tümleçb) Dolaylı Tümleç

“Yarın parka gideceğiz.”

“Kiracılar evden çıktı.”

“Onları arka bahçede gördüm.” cümlelerindeki “parka”, “evden”, “arka bahçede” kelimeleri yüklemin bildirdiği iş ve hareketlerin yöneldiği, bulunduğu, çıktığı yeri bildirmektedirler. Bu nedenle “parka”, “evden”, “arka bahçede” kelimeleri bu cümlelerden dolayı tümleç görevindedirler.

Bir cümlede yüklemin bildirdiği iş, hareket ya da oluşun geçtiği, başladığı, ayrıldığı, bulunduğu, yöneldiği yerleri belirten tümleçlere “dolaylı tümleç” denir.

Dolaylı tümleçler ismin, “-e”, “-de”, “-den” hâl eklerinden birini alırlar. Yükleme “Nereye?”, “Nerede?”, “Kime?”, “Kimde?” ve “Kimden?” soruları sorularak bulunur.

ÖrneklerÖrnekler

Atatürk Selânik’te doğdu.özne dolaylı yüklem(Kim tümleç

doğdu?) (Nerede doğdu?)

Reşit Paris’e gitti.özne dolaylı yüklem(Kim tümleçgitti?) (Nereye gitti?)

İlk adımlarını bu sokakta attın. Senbelirtili nesne dolaylı yüklem Gizli Özne

tümleç(Nerede attın?)

Seni pencereden gördüm. Benbelirtili dolaylı yüklem Gizli Öznenesne tümleç

(Nereden gördüm?)

Öğretmen öğrencilerine ders anlatıyordu.özne dolaylı belirtisiz yüklem(Kim tümleç nesne

anlatıyor?) (Kime anlatıyordu?)

Ana fikrini konuşmanın giriş bölümünde belirtmiş. Obelirtili dolaylı tümleç yüklem Gizlinesne (Nerede belirtmiş?) Özne

Annem bizi yanına çağırdı.özne belirtili dolaylı yüklem

nesne tümleç(Nereyeçağırdı?)

c) Zarf Tümlecic) Zarf Tümleci

“Berk bugün doktora gidecek.”

“Sabah çok geç kalktım.”

“Kahveyi sütlü içerim.” cümlelerindeki, “bugün”, “çok geç”, “sütlü” kelimeleri yüklemleri; durum, zaman, miktar yönünden tamamlamaktadırlar. Bu nedenle “bugün”, “çok geç”, “sütlü” kelimeleri zarf tümlecidir.

Cümlede yüklemin bildirdiği eylem ya da oluşu yer, zaman, hâl, azlık-çokluk bakımlarından tamamlayan tümlece “zarf tümleci” denir.

Zarf tümleçleri yükleme “Ne zaman?”, “Nasıl?”, “Nereye?”, “Ne kadar?” soruları sorularak bulunur.

Uyarı: Uyarı: “Nereye?” sorusuna cevap veren “içeri, dışarı, yukarı, aşağı, ileri, geri, öte, beri” gibi kelimeler yer zarfı oldukları için cümle içinde “zarf tümleci” görevi görürler. Ancak bu kelimeler, ismin hâl eklerini aldıkları takdirde, zarf tümleci görevinde bulunmazlar.

ÖrneklerÖrnekler

Aysel gelecek sene üniversiteye başlayacak.özne zarf tümleci dolaylı tümleç yüklem

(Ne zamanbaşlayacak?)

Atatürk 1881’de Selanik’te doğdu.özne zarf tümleci dolaylı tümleç yüklem

(Ne zamandoğdu?)

Geceleri pencereden şehrin ışıklarını seyrederim. Benzarf tümleci dolaylı belirtili nesne yüklem Gizli(Ne zaman tümleç özneseyrederim?)

Şafakla beraber yola çıktık. Bizzarf tümleci dolaylı yüklem Gizli(Ne zaman tümleç özne

çıktık?)

Birkaç gün sonra tatile çıkacağız. Bizzarf tümleci dolaylı yüklem Gizli(Ne zaman tümleç özneçıkacağız?)

Yolcular telaşla vapura bindiler.özne zarf tümleci dolaylı yüklem

(Nasıl tümleçbindiler?)

Güneş batınca şehrin ışıkları birer birer yandı.zarf tümleci özne zarf yüklem(Ne zaman tümleci

yandı?) (Nasıl yandı?)

Akşama doğru hava birden bozdu.zarf tümleci özne zarf yüklem(Ne zaman tümleci

bozdu?) (Nasıl bozdu?)

d) Edat Tümlecid) Edat Tümleci

“Ahmet gemiyle gidecek.”

“Mutlu olmak için kitap okuyun.” cümlelerindeki “gemiyle”, “mutlu olmak için” kelimeleri yüklemi sebep ve vasıta bakımından tamamlamaktadırlar. Bu nedenle “gemiyle”, “mutlu olmak için” kelimeleri edat tümlecidir.

Bir cümlede yüklemin anlamını sebep, araç vb. yönlerden tamamlayan tümleçlere “edat tümleci” denir.

Edat tümlecini bulmak için yükleme “Ne ile?, “Kim ile?”, “Ne için?”, “Kim için?” soruları sorulur.

ÖrneklerÖrnekler

Ablam Gaziantep’e uçakla gidecek.özne dolaylı tümleç edat tümleci yüklem

(Ne ilegidecek?)

Mutlu olmak için kitap okuyun. Sizedat tümleci belirtisiz yüklem Gizli

(Niçin nesne özne(okuyun?)

Bir zamanlar kardeşimle iyi anlaşırdım. Benzarf tümleci edat tümleci zarf yüklem Gizli

tümleci özne (Kiminleanlaşırdım?)

Kardeşimin binmesi için bahçeye salıncak kurdum. Benedat tümleci dolaylı belirtisiz yüklem Gizli

(Ne için kurdum?) tümleç nesne özne

Resim yapmak için deniz kenarına indi. Oedat tümleci dolaylı yüklem Gizli

(Ne için indi?) tümleç özne

Yaş günü için kazak örüyor. Oedat tümleci belirtisiz yüklem Gizli

(Ne için örüyor?) nesne özne

DersimizDersimizbitti…bitti…

www.ogretmen.infowww.ogretmen.info