tüsch, hans erhart

53
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 1 Tabula de hiis que habentur in hoc volumine et que contigerunt in Egmunda Tabula formarum curie episcopi Tabula gentis Billingorum Tabulae terrae regni Bohemiae Tabulae bibliothecae canoniae Claustroneuburgensis Tagebuch über Friedrich von Hohenzollern Tageno decanus Pataviensis Tanerijen, Willelm van der Taqqanot Rabbenu Gersom Me'or ta-Golali Taqqanot Su’‘m Taxa episcopatus Vratislaviensis Telomonius Ornatomontanus Tempelfeld, Nicolaus Tetzel, Gabriel Teuffenbeck, Henricus Thangmarus presb. Hildesheimensis Thegan chorepiscopus Treverensis Theodericus de Apolda Theodericus mon. Epternacensis Theodericus monachus Theodericus Franconi Pauli Theodericus de Monasterio Theodericus de Niem Theodericus mon. Theolegiensis Theodericus aep. Treverensis Theodericus mon. s. Matthiae Treverensis Theodoricus abbas S. Trudonis Theodericus ep. Virdunensis Theoduinus episcopus Leodiensis Theodulfus episcopus Aurelianensis Theophilus presbyter Theotmarus aep. Salisburgensis Thietmarus magister Thietmarus ep. Merseburgensis Thiodericus Tuitiensis Thiofridus Epternacensis Thomas a Caieta Thomas Capuanus Thomas (Hemerken) a Kempis Thomas cantor Vìllariensis Thommendorf, Venceslaus Tichtel, Johann Tilemann Elhen von Wolfhagen Tractatus a. 1415 Tractatus de aetatibus ecclesiae Tractatus de Hussitis Tractatus de investitura episcoporum Tractatus de potestate ecclesiae Tractatus de scismaticis Tractatus anonymi ad ideas Hussitarum spectantes Triumphus s. Lamberti de castro Bullonio Tractatus super statu monasterii Salem Traditiones et notae Isnenses Translatio sanctorum Geminorum Ellwangensis et Ratisbonensis Translatio sanguinis Domini in Augiam Tribbe, Henricus Trithemius, Johannes Trutwinus magister Tschachtlan, Bendicht und Dittlinger, Heinrich Tucher, Endres iunior Tucher, Endres senior Tucher, Hans Türst, Conrad Tüsch, Hans Erhart

Upload: votuyen

Post on 04-Jan-2017

237 views

Category:

Documents


3 download

TRANSCRIPT

Page 1: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 1

Tabula de hiis que habentur in hoc volumine et que

contigerunt in Egmunda

Tabula formarum curie episcopi

Tabula gentis Billingorum

Tabulae terrae regni Bohemiae

Tabulae bibliothecae canoniae Claustroneuburgensis

Tagebuch über Friedrich von Hohenzollern

Tageno decanus Pataviensis

Tanerijen, Willelm van der

Taqqanot Rabbenu Gersom Me'or ta-Golali

Taqqanot Su’‘m

Taxa episcopatus Vratislaviensis

Telomonius Ornatomontanus

Tempelfeld, Nicolaus

Tetzel, Gabriel

Teuffenbeck, Henricus

Thangmarus presb. Hildesheimensis

Thegan chorepiscopus Treverensis

Theodericus de Apolda

Theodericus mon. Epternacensis

Theodericus monachus

Theodericus Franconi Pauli

Theodericus de Monasterio

Theodericus de Niem

Theodericus mon. Theolegiensis

Theodericus aep. Treverensis

Theodericus mon. s. Matthiae Treverensis

Theodoricus abbas S. Trudonis

Theodericus ep. Virdunensis

Theoduinus episcopus Leodiensis

Theodulfus episcopus Aurelianensis

Theophilus presbyter

Theotmarus aep. Salisburgensis

Thietmarus magister

Thietmarus ep. Merseburgensis

Thiodericus Tuitiensis

Thiofridus Epternacensis

Thomas a Caieta

Thomas Capuanus

Thomas (Hemerken) a Kempis

Thomas cantor Vìllariensis

Thommendorf, Venceslaus

Tichtel, Johann

Tilemann Elhen von Wolfhagen

Tractatus a. 1415

Tractatus de aetatibus ecclesiae

Tractatus de Hussitis

Tractatus de investitura episcoporum

Tractatus de potestate ecclesiae

Tractatus de scismaticis

Tractatus anonymi ad ideas Hussitarum spectantes

Triumphus s. Lamberti de castro Bullonio

Tractatus super statu monasterii Salem

Traditiones et notae Isnenses

Translatio sanctorum Geminorum Ellwangensis et

Ratisbonensis

Translatio sanguinis Domini in Augiam

Tribbe, Henricus

Trithemius, Johannes

Trutwinus magister

Tschachtlan, Bendicht und Dittlinger, Heinrich

Tucher, Endres iunior

Tucher, Endres senior

Tucher, Hans

Türst, Conrad

Tüsch, Hans Erhart

Page 2: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 2

Tabula de hiis que habentur in hoc volumine et que

contigerunt in Egmunda

"Verzeichnis des Inhalts dieses Bandes und was zu

verschiedenen Zeiten im Kloster Egmund geschah":

Inhaltsverzeichnis des Kartulars der Abtei Egmond

(Holland) bis zum Jahr 1381, mit Ergänzungen bis

1421. Eingefügt sind kurze Notizen über Bischöfe,

Grafen, Äbte und Wohltäter, soweit sie die Abtei

betreffen. Zusammengestellt um 1464, wie es scheint

von Gerard de Poelgeest, dem Abt jenes Jahres.

M ss. Den Haag, A lgemeen Rijksarchief, Derde

afdeling, Archief van de abdij van Egmond, inv. 3, ff.

a-1 , dazu M . C A R A S S O -K O K , Reperto rium van

verhalende historische bronnen uit de middeleeuwen.

Heiligenlevens, annalen, kronieken en andere in

N ed er land geschreven verhalende bronnen, 's -

Gravenhage 1981, pp. 400-401 nr. 367.

Edd. A. HU LSH O F, «Bijdr. Meded. hist. Gen.» 35

(1914) 40-82 , Auszug ; O. O P P E R M A N N , Fontes

Egmundenses, Utrecht 1933, pp. 105-110.

C o m m . R . F R U IN , H et g rav en reg is te r u it he t

A d e lb e r tsb oek d er E gm ond er ab d ij , n aa r h e t

handschrift van Balduinus de Haga, in Verspreide

geschriften, VII, 's-Gravenhage 1903, pp. 46-61; v.

Edd. HULSH O F; O. OPPERM ANN , Untersuchungen zur

Nordniederländischen Geschichte des 10. bis 13.

Jahrhunderts, I, Utrecht 1920, pp. 191-198; ROM EIN

(1932) 112-114; v. Edd. OPPERM ANN , pp. 49*-54*; P.

A. MEILIN K , De Egmondsche geschiedbronnen, 's-

Graven-hage 1939, pp . 59-70 ; O . O P P E R M A N N ,

Nogmaals de Egmondsche geschiedbronnen, «Bijdr.

Vaderl. Gesch. Oudheidk.» Ser. VIII, l (1939-40) 104-

106; A. MEILINK, Het zoogenaamde ne-crologium van

Beka, "«Tijdschr. Gesch.» 55 (1940) 278-284; V. J. G.

ROEFS, De Egmondsche abtenkroniek van lohannes a

Leydis O. Carm., Sittard 1942, pp. 59 n. 31, 60, 66-69,

75-77; A. MEILINK, Archief van de abdij van Egmond,

I, 's-Gravenhage 1951, pp. 94-95; H. BRUCH , De

werken die Johannes de Beka niet geschreven heeft,

«Archief voor de Geschiedenis van het Aartsbisdom

Utrecht» 72 (1953) 64, 66-75; BRUCH (1956) 41-42; H.

BRUCH , Het Chronicon Tielense, de Annales Tielenses

en J o hannes d e B eke en nogmaals he t quasi-

necrologium Egmundanum, «Tijdschr. Gesch.» 77

(1964) 317-321; J. HOF, De abdij van Egmond van de

aanvang tot 1573, 's-Gra-venhage-Haarlem 1973; E. O.

VAN DER WERFF, Twee Egmondse abtenlijsten in de

werken van Theodericus Pauli (ca.1417-1493), in

H e i l i g e n l e v e n s , a n n a l e n e n k r o n i e k e n .

Geschiedschrijving in middeleeuws Egmond, cur. G.

N. M. VIS – M. MOSTERT – P. J. MARGRY , Hilversum

1990, pp. 149-150.

Tabula formarum curie episcopi

B r i e f f o r m u l a r e a u s W ü r z b u r g , u m 1 3 2 4

zusammengestellt.

Mss. v. Edd., pp. ix-xi.

E d d . T a b u la fo rm aru m c u r i e e p i s c o p i : d a s

Formularbuch der Würzburger Bischofskanzlei von

ca. 1324, cur. A. WENDEHORST, in Quell. Gesch.

Würzburg, 13 (1957); cf. A. WENDEHORST , in Quell.

Gesch. Würzburg, 13 (1957) p. xiv sq. zu Exzerpten

aus der Edd.

C o m m . A . W E N D E H O R S T , D i e W ü r z b u r g e r

Formularbücher des 13. und 14 . Jahrhunderts ,

«W ürzburger Diözesangeschichtsb lä tte r» 16 /17

(1954/55) 170-188; v. Edd., pp. xi-xiii.

Tabula gentis Billingorum

Verzeichnis der Herzöge und Grafen der cognatischen

sächsischen B il lunge r, ebenso d ie weiblichen

Mitglieder der cognatischen Verwandtschaft sowie die

Äbte des B enedik tine rklosters S t. M ichael in

L ü n e b u r g ( N i e d e r s a c h s e n , d i o e c . V e r d e n ) ;

zusammengestellt in diesem Kloster zwischen 1071

und 1086.

Mss. v. Edd. p. 344.

Edd. G. WAITZ, in M.G.H., SS., 13 (1881) 344.

Tabulae terrae regni Bohemiae

Die Landtafelbücher von Böhmen, entstanden seit der

Regierungszeit König Otakars II. Pøemysl (1253-

1278) aus der Tätigkeit des böhmischen Landgerichts,

enthielten neben Prozeßakten auch andere Rechtsakte

wie Kauf- und Schuldenakten des böhmischen Adels

sowie schließlich auch Landtagsbeschlüsse und

Verfügungen über Adelsbesitz, und sie erwarben

dispositiven Charakter. Fast alle Quaternionen gingen

1541 beim Brand der Prager Kleinseite und Burg

zugrunde; der Inhalt muß daher aus anderen Quellen

erschlossen werden. Die böhmischen Landtafeln

Page 3: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 3

wurden Vorbild für die von Mähren (in Olmütz und

Brünn) und die von Troppau und Jägerndorf in

Schlesien im 14. Jahrhundert. Vgl. I. HLAVÁÈEK, in

Lex. MA, V (1991) 1679 sq.

— Tabulae terrae Bohemicae

Landtafel des Königreichs Böhmen.

Mss. Praha, Státní ústøední archiv, DZ-inventáø, dazu

P. BURDOVÁ, Desky zemské 1541-1869, Praha 1990; v.

Edd. EM LER, pp. ix-xiv.

Edd. J. EM LER , Reliquiae tabularum terrae regni

Bohemiae anno MDXLI igne consumptarum, I-II,

Praha 1870-1872, Register von Th. ANTL, Praha 1899;

J. HROCH , Rejstøík osobní a místní Desk zemských

v ì t š í c h o d r . 1 5 4 1 , P r a h a 1 9 1 5 - 1 9 1 8 ; A .

VAVROUŠKOVÁ , Desky zemské království èeského,

øada I, kvaterny trhové: Kvatern trhový bìžný èervený

od léta 1542-1543, Praha 1935; Kvatern trhový bìžný

èervený od léta 1541-1542, Praha 1941.

Comm. A. RANDA, Pøehled vzniku a vývinu desk èili

knih veøejných hlavnì v Èechách a na Moravì, Praha

1870; E. WERUNSKÝ , Die landrechtlichen Reformen

König Ottokars II. in Böhmen und Oesterreich, «Mitt.

Inst. österr. Geschforsch.» 29 (1908) 253-290; V.

KLECANDA, Obnovení desk zemských po požáru r.

1541, «Zprávy Èeského zemského archivu» 5 (1918)

191-270; V. LETO ŠN ÍK , Die böhmische Landtafel

(Inventar, Register, Übersichten), P rag 1944; P.

BU R D O V Á , Desky zemské. Rozdì lení po stránce

obsahové a formální, «Sborník arch. prací» 43 (l993)

347-439.

— Tabulae terrae Crnoviensis

Landtafel des Fürstentums Jägerndorf.

Mss. Opava, Slezský zemský archiv.

Edd. Nur Auszüge und exemplarische Überlieferung: J.

ZUKAL, Knihy zemského práva Krnovského, «Vìstník

Matice Opavské» 16 (1908) 67-70; J. ZUKAL, Nejstarší

registra zemského práva Krnovského, «Vìstník Matice

O p avské» 18 (19 1 0 ) 1 7 -24 ; F r . R U D O L F , D ie

Jägerndorfer Landtafelbücher L, «Zeitschrift für

Geschichte und Kulturgeschichte Schlesiens» 19

(1926/29) 109-121.

Comm. J. KAPRAS, Pozùstatky knih zemského práva

opavského a krnovského, «Sborník vìd práv. stát.» 6

(1906) 43-69; M. ROHLÍK , Zemské desky opavské,

«Slezský sborník» 49 (1951) 299-333.

—Tabulae terrae Moravicae

Landtafel der Markgrafschaft Mähren.

Mss. Brno, Moravský zemský archiv.

Edd. K. DEM UTH – P. V. CHLUM ECKY – J. CHYTIL –

A . R . V . W O L F S K R O N , D i e L a n d t a f e l d e s

Markgrafenthumes Mähren (1348-1466), I-II, Brno

1856; Fr . È E R N Ý , U kazatel jmen k la tinským

zemským deskám brnìnským a olomouckým, Brno

1914; Moravské zemské desky, Kraj Olomoucký II.

(1480-1566), cur. Fr. MATÌJEK, Brno 1948 und III.

(1567 -16 4 2 ) , cu r. Fr. M A T Ì J E K , Praha 1953;

Moravské zemské desky, Kraj Brnìnský II. (1480-

1566), cur. T. KALINA, Praha 1950 und III. (1567-

1641), cur. M. ROHLÍK, Praha 1957; L. ŠTARH A ,

Moravské zemské desky 1348-1642, Bøeclav 1999.

Comm . Fr. HRUBÝ , Moravské zemské desky z 1.

1348-1642, Brno 1931.

— Tabulae terrae Opaviensis

Landtafel des Fürstentums Troppau.

Mss. Opava, Slezský zemský archiv.

Edd. J. KAPRAS, Pozùstatky knih zemského práva

knížetství opavského, I-II, Praha 1906-1908; M.

ROHLÍK, Opavské zemské desky, Knihy zadní 1537-

1613, Opava 1961.

Comm. v. Comm. Tabulae terrae Crnoviensis KAPRAS

und ROHLÍK.

T a b u l a e b i b l i o t h e c a e c a n o n i a e

Claustroneuburgensis

( K l o s t e r n e u b u r g , N i e d e r ö s t e r r . ) D i e

pergamentbezogenen Schrifttafeln waren ursprünglich

beim Grab des heiligen Leopold, Markgrafen von

Österreich (PND 118571850) und Gründer des

Kanonikerstifts Klosterneuburg, aufgehängt, sind

jedoch heute verloren. Sie waren Mitte des xiv.

Jahrhunderts zusammengestellt worden und enthielten

u.a. die erste Fassung des Chronicon pii marchionis,

q.v., und ein Inventar der Reliquien.

M ss . W ien, Österr . Nationalb ib l. , 364 , ehem .

Claustroneuburgensis, ff. 164 sqq., Abschriften saec.

x v u n d x v i i i d a v o n i n d e r B ib l io th e k v o n

Klosterneuburg.

Edd. M. FISCHER , Merkwürdigere Schicksale des

Stiftes und der Stadt Klosterneuburg, 2, Wien 1815,

pp. 496 sqq.

Page 4: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 4

Comm . B. CERNIK, Das mittelalterliche Lebensbild des

heiligen Leopold, in St. Leopold. Festschrift des

Augustiner-Chorherrenstiftes Klosterneuburg zur

800jährigen Gedenkfeier des Todes des Heiligen,

K lo ste rneub urg 1 9 3 6 , p p . 1 1 -1 2 ; H . D IE N S T ,

R e g i o n a l g e s c h i c h t e u n d G e s e l l s c h a f t i m

Hochmittelalter am Beispiel Österreichs, «Mitt. Inst.

österr. Geschforsch.» Ergänzungsband 27 (1990) 23

sqq., 31,72,76.

Tagebuch über Friedrich von Hohenzollern

D a s T a g e b u c h d e s B i s c h o f s F r i e d r i c h ( v o n

Hohezollern) von Augsburg (PND 104074809) umfaßt

die Jahre 1486-1489, aufgezeichnet wurde es von

einem anonymen Kleriker. Zu seinem Inhalt gehören

auch Ausgabenlisten.

Mss. v. Edd. STEICHELE, pp. 113-114.

Edd. A. STEICHELE, Tagebuch über die ersten drei

Regierungsjahre des Bischofs Friedrich von Zollern,

«Beiträge zur Geschichte des Bisthums Augsburg» 1

(1850) 115-144; Th. DREHER , «Mitteilungen des

Vereins für G eschichte und Altertumskunde in

Hohenzollern» 18 (1884/1885) 1-64; 19 (1885/1886)

1- 96; 20 (1886/1887) 1-48; 21 (1887/1888) 49-92.

Tageno decanus Pataviensis

(PND 100969550) Seit 1183 Kanoniker in Passau, seit

1184 bischöflicher Kapellan und Notar ebendort, seit

1187 Domdekan; reiste 1189 als Kreuzfahrer in das

Heilige Land, wo er 1190 starb. Über diese Reise

schrieb er ein in selbständiger Überlieferung verlorenes

Diarium, das nur auszugsweise durch Inserte in den

Annalen des M agnus presbyter Reichersbergensis

(PND 100952739), q.v., bekannt ist und in dieser Form

ediert wurde von W. WATTENBACH , in M.G.H., SS.,

17 (1861) 509-517. Über T agenos Vita cf. W .

WAGNER, Prosopographie des Passauer Domkapitels

bis zur Mitte des 13. Jahrhunderts, «Ostbairische

Grenzmarken» 37 (1995) 25-79, Nr. 253, über das

Diarium Wattenbach – Schmale, I (1976) 96-99.

Tanerijen, Willelm van der

(PND HP02046503) Bürger von Antwerpen (Anvers,

Belgique), Rat für Brabant und Richter im "Großen

Rat" der H erzogin M aria von B urgund (PND

11857776X) seit 1477. Geboren 1425, † 1499 / 1500.

— B o e c v a n d e r l o o p e n d e r p r a c t i j k e n d e r

Raidtcameren van Brabant

Sammlung des brabantischen Gewohnheitsrechts

u n te r s ta rke m E influß d e s C o rp us iu r is , a u f

Niederländisch abgefaßt zwischen 1474-1476 und

erweitert bis 1496.

Mss. v. Edd., I, pp. xix-xxiv.

Edd. E. I. STRUBBE, Willem van der Tanerijen, in

Comm. royale anc. lois, [Series II in -4°], (1952) I, pp.

1-645 und II, pp. 1-294.

Comm. G. I. LIEFTINCK, Boustwstoffen, II, in E.

V E R W IJ S – J . V E R D A M , M id d e ln e d e r la n d sc h

woordenboek, X, 's-Gravenhage 1927-1952, p. 462 nr.

1388; E. I. STRUBBE, De vijftiendeeuwse Brabantse

rechtsgeleerde Willelm van der Tanerijen, «Tijdschr.

Rechtsgesch.» 11 (1932) 265-283; J. STENGERS ,

Composition, procédure et activité judiciaire du Grand

Conseil de Marie de Bourgogne, «Bull. Comm. hist.

Belgique» 109 (1945) 9-10; R. DEKKERS, Bibliotheca

Belgica Juridica, «Verhandelingen K. Vlaamsche Ak.

Wetensch. Letteren Schone Kunsten België, kl. Lett.»

14 (1951) 169; v. Edd. STRUBBE, I, pp. v-xxix; J.

BARTIER, Légistes et gens de Finances au XV siècle.e

Les conseillers des Ducs de Bourgogne, Philippe le

Bon et Charles le Téméraire, Bruxelles 1955, p. 51 n.

2; Ph. GODDING, La preuve en matière civile du XI aue

X V III siècle , «T rav. Conf . Fac. D roi t U niv.e

Bruxelles» 9 (1962) 123-125; J. G ILISSEN , La preuve

de la coutume de l'ancien droit belge, «Hommage au

Professeur Paul Bonenfant», Bruxelles 1965, p. 568;

R. C. VAN CAENEGEM , La preuve dans l’ancien droit

belge, «Recueil Soc. Jean Bodin» 17 (1965) 391; R.

C. VAN CAENEGEM , Le droit romain en Belgique, «Ius

Romanum Medii aevi» V, 5 b (1966) 42-53; J. VAN

ROM PAEY, Het Grafelijk Baljuwsambt in Vlaanderen

tijdens de Boergondische Periode, «Verhandelingen

K. Vlaamsche Ak. W etensch. Letteren Schone

Kunsten België» 62 (1967), passim ; Nationaal

Biografisch Woordenboek, V (1972) 877-881; N.

HORN , in Handbuch der Quellen und Literatur der

neueren europäischen Privatrechtsgeschichte, cur. H.

COING; I, München 1973, p. 292; R. VAN CAENEGEM ,

An Historical Introduction to Private Law, Cambridge

1992, p. 43 .

Page 5: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 5

Taqqanot Rabbenu Gersom Me'or ta-Golali

Rechtsentscheidungen des Rabbi Gersom ben Yehudah

(PND 102479267), Me'or ha- Golah, genannt "Leuchte

des Exils". Er lebte 960-1028 in Mainz, wo er die

berühmte und älteste Talmud-Schule in Deutschland

gründete.

Mss. v. Edd. FINKELSTEIN , pp. 111-118.

Edd. L. FINKELSTEIN , Jewish Self-Government in the

Middle Ages, New York 1924, 1964 , pp. 119-126,2

dazu F. BEAR, «Monatschr. Gesch. Judenthums» 71

(1927) 392-397; I. SCHEPANSKY , Ha-Taqqanot be-

Yisra'el (The Takkanot of Israel). IV: Taqqanot ha-

qehilot (Communal Ordinances), New York-Jerusalem

1993, pp. 93-112.

Transl. Englisch: v. Edd. FINKELSTEIN , pp. 127-138.

Comm . L. FINKELSTEIN , Zu den Takkanot des Rabbenu

Gerschom, «M onatschr. G esch. Judenthums» 74

(1930) 23-31; I. A. AGUS, Rabbinic Scholarship in

Northern Europe, in World History of the Jewish

People, cur. C. ROTH , II: The Dark Ages, London

1966, pp. 189-209; I. SCHEPANSKY , Taqqanot Rabbenu

Gersom Me'or ha-Golah, «Ha-dorom» 22 (1966) 103-

120; S. Z. HAVLIN , Berurim hadasim be-'inyaney

Taqqanot Rgm"h, «Se-naton ha-Mispat ha-'Ivri» 11-12

(1984-1986) 317-335; A. G R O S S M A N , Hakhmey

Askenaz ha-risonim, Yerusalayim 1981, 1989 , 2001 ,2 3

pp. 132-148; v. Edd. SCHEPANSKY , pp. 78-93.

Taqqanot Su"m

Rechtsentscheidungen, 1220 in den Städten Speyer,

Worms und Mainz aufgezeichnet.

Mss. v. Edd. FINKELSTEIN , pp. 218-224.

Edd. L. FINKELSTEIN , Jewish Self-Government in the

Middle Ages, New York 1924, 1964 , pp. 225-232; I.2

SCHEPANSKY , Ha-Taqqanot be-Yisra'el (The Takkanot

of Israel). IV: Taqqanot ha-qehilot (Communal

Ordinances), New York-Jerusalem 1993, pp. 129-154.

Transl. Englisch: v. Edd. FINKELSTEIN , pp. 233-251.

Comm . I. SCHEPANSKY, Taqqanot Su"m, «Ha-do-rom»

26 (1968) 173-197; v. Edd. SCHEPANSKY .

Taxa episcopatus Vratislaviensis

Liste der Steuereinkünfte des Bischofs von Breslau-

Wroc³aw aus dem Jahr 1456.

Mss. Wroc³aw, Bibl. Uniw., I Q 171, f. 156v., v. Edd.

SCHULZ – GRÜNHAGEN und KÊTRZYÑSKI.

Edd. A. SCHULZ – C. GRÜNHAGEN , Annalistische

Nachlese, «Zs. Schlesiens» 9 (1868) 373-374; W.

KÊTRZYÑSKI, in Mon. hist. Polon. hist., [Series I] 6

(1893, Neudruck 1961) 586.

Telomonius Ornatomontanus

(P N D 1 0 4 1 2 9 4 5 X ) auc h T ilm a n R a sc he vo n

Zierenberg. Von ungewisser Herkunft, studierte er an

der Universität Erfurt (Thüringen) seit 1459, wo er

1467 zum Magister promoviert wurde. Gegen 1477

kam er a ls S c hulmeister na ch B raunschweig

(Niedersachsen), er starb 1503 Juni 1 in Hildesheim.

— D escriptio belli inter Henricos iuniorem et

seniorem, duces Brunsvicenses et Luneburgenses

civitatemque Brunsvicensem

Beschreibung der Großen Stadtfehde zwischen der

Stadt Braunschweig und den Herzögen Heinrich d.

Jüngeren und d. Älteren (PND 137976259) 1492-

1494. DasWerk enthält eine Beschreibung der Stadt

und ist in der Darstellung klassisch-humanistischen

Vorbildern verpflichtet.

Mss. München, Bayer. Staatsbibl., lat. 428, ff. 88r-

121v, saec. xv i in . ; M ünster , U nivb ib l. , H ss.

Nordkirchen, grüne Nr. 183, saec. xvii; beide

Handschriften aus der ed. princ., dazu Comm .

HONEM ANN (2000), pp. 116-117.

Edd. Brunsvicij Belli novissime gesti Descriptio, o.O.

o.J., jedoch Magdeburg 1494, bei Moritz Brandis

(Hain-Copinger 16287; ISTC iz00027300), ein Facs.

bei Comm . HO N EM AN N (2000), pp. 139-156 und

digital im Netz aus Wolfenbüttel; in Leibniz, Script.

rer. Brunsvic., 2 (1710) 88-103.

V et. tra nsl . D eutsch : C . L. G R O T E F E N D , D ie

Braunschweiger Fehde von 1492 und 1493, «Zs.

Niedersachsen» 1863, pp. 234-260, aus verlorener

Handschrift saec. xvi.

Comm. V. HONEM ANN , in Verf. Lex., VII (1989 )2

1002-1004; V. HO N EM A N N , Humanistische und

spätmittelalterliche Zeitgeschichtsschreibung in

Braunschweig um 1500. Die ‚Descriptio belli‘ des

Telomonius Ornatomontanus (Tilman Rasche von

Zierenberg) und die deutschsprachigen Darstellungen

der ‚Großen Braunschweiger Stadtfehde‘ von 1492-

Page 6: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 6

1 4 9 4 , in S täd t ische G esch ich tssch re ib u n g im

Spätmittelalter und in der frühen Neuzeit, cur. P.

JOHANEK, in Städteforschung, A 47, Köln u.a. 2000,

pp. 111-136.

Tempelfeld, Nicolaus

(PND 102836450) auch: Nicolaus de Brega. Geboren

bei Brieg/Brzeg (Opole), nach dem Studium in Krakau

/ Kraków doctor theologiae, 1428 Dekan, 1433 Rektor

an der dortigen Universität, 1455 Kanoniker, Kantor

und Prediger an der Bischofskirche Breslau/Wroclaw,

† 1474.

— Tractatus utrum liceat electo in regem Bohemie

dare obedienciam

Titel in Hs. Breslau: Tractatus contra Hussitas et

G eorgium de Pod iebrad . T raktat, ob man dem

gewählten König von Böhmen Gehorsam schulde,

gerichtet gegen Georg Podìbrad, König von Böhmen,

(PND 118690442) verfaßt 1458.

Mss. Breslau / Wroc³aw, Univ.bibl., I Q 90, foll. 2r-

175v, datiert 1458, Originalüberlieferung aus der

Bibliothek Tempelfelds, v. Comm. gen. MROZOW ICZ, p.

62; v. Edd., pp. 130-132.

Edd . J . LOSERTH , Die Denkschrift des Breslauer

Domherrn Nikolaus Tempelfeld von Brieg über die

Wahl Georgs von Podiebrad zum König von Böhmen,

«A r c h . ö s t e r r . G e sc h .» 6 1 ( 1 8 8 0 ) 1 3 3 -1 8 7 ,

unvollständig.

Comm . v. Edd., pp. 91-130.

— Tractatus contra Georgium Podibrat assertum regem

Bohemiae

Traktat gegen König Georg Podìbrad von Böhmen

(PND 118690442) vom 1459 Juli 2.

Mss. v. Edd., p. 388; J. LOSERTH, Die Denkschrift des

Breslauer Domherrn Nikolaus Tempelfeld von Brieg

über die Wahl Georgs von Podiebrad zum König von

Böhmen, «Arch. österr. Gesch.» 61 (1880) 117 n. 3.

Edd . M . JO R D A N , D as Königthum G eorg‘s von

Podìbrad, Leipzig 1861, pp. 372-388.

Transl. vet. Deutsch: Möglicherweise von Peter

Eschenloer aus Breslau, v. Comm. gen. ROTH (2004)

1 5 1 0 n r . 2 b ;

http://www.handschriftencensus.de/werke/5279

— Tractatulus utrum liceat christiano populo

hereticum recipere pro rege.

Traktat zur Frage, ob ein christliches Volk eine

häretischen König hinnehmen dürfe, gegen König

Georg Podìbrad von Böhmen (PND 118690442) 1458

verfaßt.

Mss. Kraków, Bibl. univ., cod. 423, f. 289r-v.

Edd. unediert.

Comm . J. LOSERTH, Die Denkschrift des Breslauer

Domherrn Nikolaus Tempelfeld von Brieg über die

Wahl Georgs von Podiebrad zum König von Böhmen,

«Arch. österr. Gesch.» 61 (1880) 118-122, Auszüge.

Comm. gen. LORENZ, I (1886 ) 335; G. BAUCH ,3

Schlesien und die Universtität Krakau im XV. und

XVI. Jahrhundert, «Zs. Schlesiens» 41 (1907) 110-

113; J. DRABIN A , Miko³aj Tempelfeld z Brzegu,

«C o l lo q u ium S a lu t i s» 2 (1 9 7 0 ) 8 3 -1 0 2 ; M .

KOWALCZYK, Miko³aj Tempelfeld z Brzegu, in Polski

S³ownik Biograficzny, 21, Wroc³aw 1976, pp. 107-

109; J. DRABINA, Rola argumentaji religijnej w walce

politycznej w póŸnoœredniowiecznym W roc³awiu,

Kraków 1984; J. D R A B IN A , D ie antihussitische

Handschriftensammlung des Nikolaus von Brieg in

d e r B i b l i o t h e c a V a t i c a n a , « A r c h . s c h l e s .

Kirchengesch.» 55 (1997) 219-223; D. KAZIM IERZ, in

Encyklopedia Wroc³awia, cur. J. HARASIM OW ICZ,

Wroc³aw 2000, pp. 849-850; J. DRABINA, Nicolaus

Tempelfeld von Brieg und seine antihussitischen

Traktate, in Oberschlesische Dichter und Gelehrte

v o m H u m a n ism u s b i s z u m B a ro c k , cu r . G .

K O S E LLE K , in Tagungsreihe der Stiftung Haus

Oberschlesien, 8, Bielefeld 2000, pp. 103-112; W.

M R O Z O W I C Z , M i t t e l a l t e r l i c h e H a n d s c hr i f te n

oberschlesischer Autoren in der Universitätsbibliothek

Breslau / Wroc³aw, in Archivreihe der Stiftung Haus

Oberschlesien, 5, Heidelberg 2000, pp. 59-65; G.

ROTH , in Verf. Lex., XI (2004 ) 1507-1512.2

Tetzel, Gabriel

(PND 104334231) Patrizier aus Nürnberg, † 1479. Er

reiste 1465-1467 zusammen mit dem Böhmen Leo

von Rožmital (PND 100951759) durch mehrere

Länder Mittel-, Süd- und Westeuropas.

— Reisebericht

Page 7: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 7

Mss. München, Bayer. Staatsbibl., germ. 1279, ff.

128r-178v.

Edd. J. A. SCHM ELLER, Des böhmischen Herrn Leo‘s

von Rožmital Ritter-, Hof- und Pilgerreise durch die

Abendlande 1465-1467, in Bibl. lit. Ver., 7 (1844)

143-196.

Transl. Englisch: M. LETTS , The Travels of Leo of

Rozmital through Germany, Flanders, England, France,

Spain, Portugal and Italy 1465-1467, in Hakluyt Soc.,

2nd series, 108 (1957).

Comm. G. ROETHE, in Allg. dt. Biogr., 37 (1894) 788-

7 8 9 , d i g i t a l

http://www.deutsche-biographie.de/register_sfz82342

.html; W. KROGM ANN , in Verf. Lex., IV (1953) 400-

401; M. STOLZ, Die Reise des Leo von Rožmital.

Wandlungen der Pilgeridee in einem deutschen Bericht

des Spätmittelalters, in Deutsche Jakobspilger und ihre

Berichte, cur. K. HERBERS, in Jakobus-Studien, 1,

Tübingen 1988, pp. 97-121; V. BO K – V. VIKTORA,

Gestaltungsprinzipien in den Reiseberichten von

Gabriel Tetzel und Václav Šašek von Bíøkov, in

Studien zum Humanismus in den böhmischen Ländern,

III, Köln – Weimar – Wien 1993, pp. 183-198; M.

STOLZ, in Verf. Lex., IX (1995 ) 718-719; K. HERBERS2

– R. PLÖTZ, Nach Santiago zogen sie. Berichte von

Pilgerfahrten ans „Ende der Welt“, München 1996, pp.

99-128, mit Auszügen; V. HONEM ANN, Santiago de

Compostela in deutschen Pilgerberichten des 15.

Jahrhunderts, in Der Jakobuskult in „Kunst“ und

„Literatur“, cur. K. HERBERS – R. PLÖTZ, in Jakobus-

Studien, 9, Tübingen 1998, pp. 129-139; Ch. HALM ,

Europäische Reiseberichte des späten Mittelalters, 1,

Frankfurt/Main u.a. 2001 , pp. 153-157; K. HERBERS,2

Pilgerfahrten und Nürnberger Pilger auf der Iberischen

H albinse l in d er Z ei t um 15 0 0 , «P irckheimer

Jahrbuch» 17 (2002) 53-78.

Teuffenbeck, Henricus

(PND 10433424X) Kanoniker der Kollegiatskirche

Schliersee (Bayern, dioec. Freising), † 1389. Er

verfaßte um 1385 das „Chronicon Schlierseense seu

brevis historia de ortu, fundatione, benefactoribus et

p r a e d i i s a n t iq u i s s im a e e c c l e s i a e c o l l e g ia t a e

Schlierseenis“, q.v.

Thangmarus presb. Hildesheimensis

(P N D 10096186X ) D ekan der B ischofsk irche

Hildesheim, Lehrer und Leiter der Domschule, Lehrer

des Bischofs Bernward von Hildesheim (993-1022)

(PND 118510029), † nach 1019.

— Vita Bernwardi episcopi Hildesheimensis

(B.H.L. 1253). Die lateinische Lebensbeschreibung

Bernwards liegt heute noch in 30 Textzeugen und in

mehreren Textfassungen vor. Die Urfassung beruht

auf einem Hildesheimer Dossier zum sogenannten

Gandersheimer Streit und ergänzten biographischen

Kapiteln, ein Werk dieser Art war Basis für die zum

Zweck des Kanonisationsverfahrens 1192 hergestellte

Vita, diese liegt in Pertz’ Edition (B.H.L. 1253) vor.

Eine stark hagiographisch überarbeitete Fassung ist

Bischof Siegfried II. von Hildesheim (1279-1310)

gewidmet (sogenannte Siegfried-Redaktion) und

handschriftlich stets mit der Historia de canonisatione

et translatione S. Bernwardi (B.H.L. 1259) verknüpft,

diese Version druckte Leibniz (B.H.L. 1255). Weitere,

zumeist kürzende Redaktionen, die Mirakel und den

Kanonisationsprozeß berücksichtigen, folgten und

sind häufig als sekundär hinzugefügte Bestandteile der

Legenda aurea d es Iaco b us a V o rag ine , q .v .

überliefert. Eine dieser Kurzfassungen druckte

Leibniz unter dem T itel Compendium vitae S.

Bernwardi (B.H.L. 1261). In drei Handschriften

überliefert ist eine unedierte und noch nicht näher

untersuchte mitte lalter liche Vita Bernward i in

niederdeutscher Sprache, dazu M . G IE S E , D er

‘Transitus sancti Epiphanii’ und die ‘Translatio sancti

Epiphanii’. Neue Handschriftenfunde, «Dt. Arch.» 64

(2008) 519-546, hier 533 Anm. 43.

Mss. v. Edd. PERTZ, pp. 755-757; v. Comm . STUM PF,

pp. 463-470; GIESE (2006) pp. V, 3-26; GIESE (2007)

pp. 191-195; GIESE (2009) pp. 37 sq., 41-43; M.

G IESE, Goslars legendäre Gründung durch Gundelcarl.

E in e n e ue T e x tv e rs io n n ac h d e r v e r lo r e ne n

Sächsischen Kaiserchronik?, «Dt. Arch.» 65 (2009)

547-564, hier 554.

Edd. G. H. PERTZ, in M.G.H., SS., 4 (1841) 757-782,

p. 755; in Migne, PL 140, coll. 393-434, aus ed.

PERTZ; Leibniz, Script. Rer. Brunsvic, I, pp. 441-469,

Siegfried-Redaktion, pp. 481 sq., Compendium vitae

S. Bernwardi, pp. 469-481, Historia de canonisatione

et translatione S. Bernwardi; in AA. SS., Oct., 11

Page 8: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 8

(1870) 966 sq., Compendium vitae Bernwardi aus ed.

Leibniz, pp. 996-1023, Siegfried-Redaktion.; v. Comm.

G IESE (2007) pp. 200-205, Compendium vitae S.

Bernwardi. – Zu den älteren Edd. v. Comm. G IESE

(2006) 102-110.

Transl. Deutsch: H. J. HÜFFER , in Geschschr. dt.

Vorz., 40 (1892 ) 1-74; B. GERLACH , Thangmars2

Lebensbeschreibung des hl. Bischofs Bernward. Nach

dem T ext der M o n. G erm . his t. ins D eutsche

übertragen, «Unsere Diözese in Vergangenheit und

Gegenwart» 15 (1941) 7-54; H. KALLFELZ, Vita sancti

B e r n w a r d i e p i s c o p i H i ld e s h e i m e n s is a u c to r e

Thangmaro (?), in Ausgew. Quell., 22 (1973) 272-361;

U . B O N G E R T M A N N , Bernwardi. D as Leben des

Bischofs Bernward von Hildesheim, Hildesheim 1993.

Comm. MANITIUS, II (1923) 268-275; WATTENBACH –

HOLTZM ANN , I/1 (1938) 60-62; K. LANGOSCH , in Verf.

L e x . I V ( 1 9 5 3 ) 4 1 6 - 4 2 1 ; K . A L G E R M I S S E N ,

Persönlichkeit und Charakter des Bischofs Bernward

von Hildesheim, «Unsere Diözese in Vergangenheit

und Gegenwart» 27 (1958) 1-65; R. DRÖGEREIT, Die

Vita Bernwardi und Thangmar, «Unsere Diözese in

Vergangenheit und Gegenwart» 28 (1959) 2-46; K.

ALGERM ISSEN , Die historischen Quellen über die

Persönlichkeit, das Leben und Wirken Bernwards, in

Bernward und Godehard von Hildesheim. Ihr Leben

und Wirken, cur. K. ALGERM ISSEN , Hildesheim 1960,

pp. 1-16; R. DR Ö GER EIT , Bischof Bernward von

H i l d e s h e i m , « J a h r b . d e r G e s e l l s c h a f t f ü r

Niedersächsische Kirchengeschichte» 58 (1960) 5-22;

v. Transl. KALLFE LZ, pp. 265-271; K. J. B EN Z,

U ntersuchungen zur politischen Bedeutung der

Kirchweihe unter Teilnahme der deutschen Herrscher

im hohen Mittelalter, in Regensburger Historische

Forschungen, 4, Kallmünz 1975, pp. 268-291; H.

GOETTING, Die Hildesheimer Bischöfe von 815 bis

1221 (1227), in Germania Sacra, N. F. 20, Berlin –

New York 1984, pp. 166-230; W . EGGERT – B.

PÄ TZO LD , W ir-Gefühl und regnum Saxonum bei

frühm it te la l ter l ichen G esc h ic h ts sc h re ib e rn , in

Forschungen zur mittelalterlichen Geschichte, 31,

W eimar 1984, pp. 119-122; K. GÖRICH – H. H.

KORTÜ M , Thangmar und die Vita Bernwardi, «Mitt.

Inst. österr. Geschforsch.» 98 (1990) 1-57; Bernward

von Hildesheim und das Zeitalter der Ottonen, cur. M.

BRANDT – A. EGGEBRECHT, 2 voll., Hildesheim 1993;

J. NOLTE, Tercii Ottonis Imperatoris Didascalus. Die

V i ta B e rn w a rd i v o n T hankm ar (1 1 . Jh . ) , in

Vormoderne Lebensläufe – erziehungshistorisch

betrachtet, cur. R. W . KEC K – E. W IERSIN G , in

Beiträge zur historischen Bildungsforschung, 12, Köln

u.a. 1994, pp. 131-149; K. GÖRICH , in Lex. MA, VIII

(1997) 610; M. STU M PF, Zum Quellenwert von

Thangmars Vita Bernwardi, «Dt. Arch.» 53 (1997)

461-496; W. BERSCHIN , Biographie und Epochenstil

im lateinischen Mittelalter, 4/1, Stuttgart 1999, pp.

187-193; S. HAARLÄNDER, Vitae episcoporum. Eine

Q u e l l e n g a t tu n g z wisc he n H a g io g r a p h i e u n d

Historiographie, untersucht an Lebensbeschreibungen

von Bischöfen des regnum Teutonicum im Zeitalter

der Ottonen und Salier, in M onographien zur

Geschichte des Mittelalters, 47, Stuttgart 2000, pp.

84-87, 538-539; S. HAARLÄNDER, Die Vita Burchardi

im Rahmen der Bischofsviten ihrer Zeit, in Bischof

B u r c h a r d v o n W o r m s 1 0 0 0 -1 0 2 5 , c u r . W .

HARTM ANN , Mainz 2000, pp. 155-160; K. GÖRICH , in

Biographisch-bibliographisches Kirchenlexikon, 18

(2001) 1359-1365, Aktualisierung online unter

http://www.bautz.de [Stand 30.4.2010] ; B. GALLISTL,

Bernward of Hildesheim. A case of Self-planned

Sainthood, in The Invention of Saintliness, cur. A. B.

MULDER-BAKKER, in Routledge Studies in Medieval

Religion and Culture, 2, London 2002, pp. 145-162;

M. STUM PF, in Verf. Lex., 11 (2004 ) 1512-1522; M.2

G IESE, Die Textfassungen der Lebensbeschreibung

Bischof Bernwards von Hildesheim, in M.G.H.,

Studien und Texte, 40, Hannover 2006; F. LOTTER –

S. GÄBE, Die hagiographische Literatur im deutschen

Sprachraum unter den Ottonen und Saliern (ca. 960-

1130), in Hagiographies. Histoire internationale de la

littérature hagiographique latine et vernaculaire en

Occident des origines à 1550, 4, cur. G. PHILIPPART,

in Corpus Christianorum, Turnhout 2006, pp. 273-

521, hier 323-329, 492-494; M. G IESE, Das von

G o t t f r i e d W i l h e l m L e i b n i z v e r ö f f e n t l i c h t e

‘Compendium vitae sancti Bernwardi’, «Niedersächs.

Jahrb.» 79 (2007), 187-205; Chr. WULF, Bernward

von Hildesheim, ein Bischof auf dem W eg zur

Heiligkeit, «Concilium medii aevi» 11 (2008) 1-19,

o n l i n e u n t e r

http://cma.gbv.de/dr,cma,011,2008,a,01.pdf [Stand

28.3.2008)] ; M. GIESE, Mittelalterliche Urkunden aus

dem Hildesheimer Michaeliskloster in Abschriften

von Augustinus Schübeler (gest. 1791), «Archiv für

Page 9: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 9

Diplomatik» 55 (2009) 33-66.

Thegan chorepiscopus Treverensis

(PND 118838334) Adliger Herkunft, geboren im

Rheinland vor 800. Er war Chorbischof der Diözese

Trier seit 825, Propst von St. Cassius in Bonn

(Nordrhein-W estfalen, dioec. Köln) seit 842; †

zwischen 849 und 853.

— Gesta Hludowici imperatoris

Verfaßt um 837 zu Lebzeiten Kaiser Ludwigs des

Frommen (PND 118640658). Das Werk beginnt nach

einer kurzen Genealogie der Karolinger in den letzten

Tagen Karls d. Gr. (PND 118560034) und führt das

Geschehen in annalistischer Art bis 835, mit einer

Fortsetzung bis 836. Im Zentrum steht der Aufstand

der Söhne Ludwigs 833/34. Eine weitere Biographie

liegt in der Vita Hludowici Pii imperatoris des sog.

"Astronomus" (PND 119017962) vor.

Mss. v. Comm . TREM P (1988) 150-171; v. Edd. TREM P,

pp. 31-40; M. M. TISCHLER, Einharts Vita Karoli.

Studien zur Entstehung, Überlieferung und Rezeption,

in M.G.H., Schriften, 48, Hannover 2001, pp. 607-725,

pp. 869-881, hier zu einer verlorenen Handschrift aus

St. Peter in Konstanz, und passim .

Edd. in PITHOU, Annales (1588) 93-136; G. H. PERTZ,

in M.G.H., SS., 2 (1829) 589-604; in Migne, PL 106,

coll. 401-430; E. TREM P, in M.G.H., Script. rer. Germ.,

64 (1995) 168-258; Thegan, Die Taten Kaiser Ludwigs

– Astronomus, Das Leben Kaiser Ludwigs (Theganus,

Gesta Hludowici imperatoris – Astronomus, Vita

Hludowici imperatoris), cur. E. TREM P, in M.G.H.,

Script. rer. Germ., 64 (1995) 168-277, pp. 40-41,

Verzeichnis der älteren Editionen.

T r a n s l . D e u t s c h : E . M E Y E R , D i e

Lebensbeschreibungen Karls des Großen und Ludwigs

des Frommen von Einhard und Thegan, Leipzig 1885,

pp. 45-76; Die Lebensbeschreibungen Kaiser Ludwigs

des Frommen von Thegan und vom sog. Astronomus,

cur. J. v. JASM U N D , in Geschschr. dt. Vorz., 19

(1941 ); Quellen zur karolingischen Reichsgeschichte,3

1: D ie Reichsannalen, Einhard Leben Karls des

Grossen, zwei "Leben" Ludwigs, Nithard Geschichten,

cur. R. RAU , in Ausgew. Quell., 5 (1955) 217-251, mit

lateinischem Text aus ed. PERTZ parallel; v. Edd.

TREM P , parallel. Französisch: F. GUIZOT, in Coll.

Mém. Hist. Fr., 3 (1824) 269-309.

Comm. MANITIUS, I (1911) 653-655; K. LANGOSCH ,

in Verf. Lex., IV (1953) 422-426; WATTENBACH –

LEVISON – LÖW E, III (1957) 332-335; BRUNHÖLZL, I

(1975) 394-395; E. TREM P, Studien zu den Gesta

Hludowici imperatoris des Trierer Chorbischofs

Thegan, in M.G.H., Schriften, 32, Hannover 1988; E.

T R E M P , T hegan und A stro no m us, d ie be iden

Geschichtsschreiber Ludwigs des Frommen, in

Charlemagne‘s Heir. New Perspectives on the Reign

of Louis the Pious (814-840), cur. P. GODM AN – R.

COLLINS, Oxford 1990, pp. 691-700; W. BERSCHIN ,

B io g ra p h ie un d E p ochenst i l im la te in isc h en

Mittelalter, 3, Stuttgart 1991, pp. 223-227; E. TREM P,

in Verf. Lex., IX (1995 ) 735-737; v. Edd. TREM P, pp.2

1-31; W. EGGERT, in Lex. MA, VIII (1997) 613-614;

E. TREM P, Zwischen stabilitas und mutatio regni.

Herrschafts- und Staatsauffassungen im Umkreis

Ludwigs des Frommen, in La royauté e les élites dans

l‘Europe Carolingienne (début IX siècle aux environse

de 920), cur. R. LE JAN , Villeneuve-d‘Ascq 1998, pp.

111-127; M. INNES, ‚He never even allowed his white

teeth to be bared in laughter‘: the politics of humour

in the Carolingian renaissance, in Humour, History

and Politics in Late Antiquity and the Early Middle

Ages, cur. G. HALSALL, Cambridge u.a. 2002, pp.

131–156; L. HAGENEIER , Jenseits der Topik. Die

karolingische Herrscherbiographie, in Historische

Studien, 483, Husum 2004, pp. 129-186; A. WEIHS,

P ietas und H errschaft. D as B ild Ludwigs des

Frommen in den Vitae Hludowici, Münster 2004; M.

EM BACH, Trierer Literaturgeschichte. Das Mittelalter,

in Geschichte und Kultur des Trierer Landes, 8, Trier

2007, pp. 374-379.

Theodericus de Apolda

(PND 119004666) Geboren in Thüringen um 1228,

trat 1247 in das Dominikanerkloster in Erfurt ein, †

nach 1298.

— Vita s. Dominici

( B . H . L . 2 2 2 6 ) . B e g o n n e n a u f G e h e i ß d e s

Ordensgenerals Munio de Zamora (PND 121041700)

vor 1291, abgeschlossen und dem neuen General

Nicolaus Boccasini (PND 100937675) gewidmet

1296/98.

Page 10: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 10

Mss. KAEPPELI, 4 (1993) 300-301.

Edd. in AA. SS., Aug., 1 (1733) 562-632, (1867 ) 558-3

628, mit Komm. pp. 371-374. Eine kritische Edition

bereitet S. Tugwell vor.

Transl. vet. Deutsch: v. Comm. gen. LOM NITZER

(1980 ), col. 109; cf. auch KAEPPELI, 4 (1993) 301.2

Transl. Französisch: A. CURÉ, Le livre sur la vie et la

mort de s. Dominique par Thierry d‘Apolda, Paris

1887.

C o m m . B . A L T A N E R , D e r h l . D o m i n i k u s .

Untersuchungen und Texte, Breslau 1922, pp. 170-

189; S. TUGWELL, The nine ways of prayer of st.

Dominic, «Med. Studies» 47 (1985) 1-34; M. RENER,

in Corp. Christ., Hagiographies, 1 (1994) 209-218.

— Vita s. Elisabethae

(B.H.L. 2496). Entstanden zwischen 1289 und 1297, in

acht Bücher eingeteilt. Die Vita enthält auch die nach

dem Tod geschehenen Wunder.

Mss. v. Edd. RENER, pp. 7-11; Kaeppeli, 4 (1993) 298-

299.

Edd. in Canisius, Ant. Lect., 5 (1604) 147-217; in

Canisius, Thes., 4 (1725) 116-152; M. RENER, in

Veröffentlichungen der Historischen Kommission für

Hessen, 53, Marburg 1993, pp. 21-130; Dietrich von

Apolda, Das Leben der Heiligen Elisabeth, cur. M.

RE N E R , in Veröffentlichungen der Historischen

Kommission für Hessen, 67,3: Kleine Texte mit

Übersetzungen, Marburg 2007.

T r a n s l . v e t . D e u t s c h : H . F R O M M , E i n e

mittelhochdeutsche Übersetzung von Dietrichs von

Apolda lateinischer Vita der Elisabeth von Thüringen,

«Zs. dt. Philol.» 86 (1967) 20-45; H. LOM NITZER, Zu

deutschen und niederländischen Übersetzungen der

Elisabeth-Vita Dietrichs von Apolda, «Zs. dt. Philol.»

89 (1970) 53-65; v. Comm. gen. LOM NITZER, coll. 105-

108; U. BODEM ANN , in Katalog der deutschsprachigen

illustrierten Handschriften des Mittelalters, VI,3/4,

M ünchen 2005, pp. 209-215, nr. 51.9.1-2,a; U .

BODEM ANN , Vom Lächeln im Leiden. Beobachtungen

an Bildzyklen zum Leben der heiligen Elisabeth in

spätmittelalterlichen Legenden und Chroniken, in

Elisabeth von Thüringen und die neue Frömmigkeit in

E u ro p a , cu r . C h r . B E R T E L S M E IE R -K IE R S T , in

Kulturgeschichtliche Beiträge zum Mittelalter und der

frühen Neuzeit, 1, Frankfurt a. M. 2008, pp. 295-312,

hier 296-306.

Transl. Deutsch: W. NIGG, Elisabeth von Thüringen,

Düsseldorf 1963, pp. 116-148, Auszüge; R. KÖSSLING,

Leben und Legende der hl. Elisabeth nach Dietrich

von Apolda, Leipzig 1997; v. Edd. RENER 2007.

Comm. G. BOERNER, Zur Kritik der Quellen für die

Geschichte der hl. Elisabeth, «N. Arch.» 13 (1888)

4 7 2 -4 9 1 ; A . H U Y S K E N S , Q u e l le n s tu d ie n z u r

G e sc hic hte d e r h l . E lisab e th L and grä fin vo n

T hür ingen , M arb urg 19 09; M . W E R N E R , D ie

Elisabeth-Vita des Dietrich von Apolda als Beispiel

s p ä t m i t t e l a l t e r l i c h e r H a g i o g r a p h i e , i n

Geschichtsschreibung und Geschichtsbewußtsein im

Spätmittelalter, cur. H. PATZE , in Vorträge und

Forschungen, 31, Sigmaringen 1987, pp. 497-522; M.

RENER, in Corp. Christ., Hagiographies, 1 (1994) 242-

245; V. HONEM ANN , Die „Vita Sanctae Elisabeth” des

Dietrich von Apolda und die deutschsprachigen

„Elisabethleben” des Mittelalters, in Elisabeth von

Thüringen – eine europäische Heilige, cur. D. BLUM E

– M. WERNER, Petersberg 2007, pp. 421-430.

Com m . gen . P . B R A U N , Der B iograph der hl.

Elisabeth und des hl. Dominikus Dietrich von Apolda,

«Zs. Kirchengesch. Sachsen» 9 (1912) 121-133; E.

K R E B S , in V erf . L ex . , I (1 93 3) 4 1 8 -4 20; H .

LOM NITZER , in Verf. Lex., II (1980 ) 103-110; W.2

W ILLIAMS-KRAPP, in Dict. Spirit., XV (1991) 692-

693; M. RENER, Compilatio – ex diversis collecta

compilatio. E ine spätmittelalterliche W erkform,

dargestellt am Beispiel der Vita S. Elyzabeth und der

Vita S. Dominici des Dietrich von Apolda, «Arch.

Diplomatik» 41 (1995) 193-209; in Verf. Lex., XI

(2004 ) 353.2

Theodericus mon. Epternacensis

(PND 100962076) Bibliothekar und Scholaster der

Benediktinerabtei Echternach (Luxembourg); † kurz

nach 1192.

— Chronicon Epternacense

Von der Eroberung Trojas bis zum Jahr 725. Verfaßt

1191 enthält das Chronicon auch die dem Kloster

Echternach verliehenen Urkunden. Es wurde nach

Theoderichs Tod fortgesetzt bis 1222.

Mss. Gotha, Forschungs- und Landesbibl., Cod.

Memb. I 71, ff. 7v-46v, Liber Aureus Epternacensis

Page 11: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 11

genannt, Autograph, Fortsetzung ff. 47r-128v; v. Edd.

WAMPACH , 1/1, Luxemburg 1929, pp. 67-79 und 90-

110; v. Comm . SAUER, pp. 354-359; P. Ch. JACOBSEN

– P. ORTH , Gesta Ernesti ducis. Die Erfurter Prosa-

Fassung der Sage von den Kämpfen und Abenteuern

des Herzogs Ernst, Erlangen 1997, pp. 46-52.

Edd. L. WEILAND , in M.G.H., SS., 23 (1874) 38-64; C.

W A M P A C H , G e s c h ic h t e d e r G r u n d h e r r s c h a f t

Echternach im Frühmittelalter, 1/2, Luxemburg 1930,

pp. 3-11, Prolog, und passim die Urkunden.

Comm . v. Edd. WAMPACH , 1/1, Luxemburg 1929, pp.

80-90; v. Edd. Vita S. Hildegardis KLAES, pp. 62*-64*;

M . C. F E R R A R I, Sancti W illibrordi venerantes

memoriam. Echternacher Schreiber und Schriftsteller

v o n d e n A n g e l s a c h s e n b i s J o h a n n B e r t e l s ,

Luxembourg 1994, pp. 76-79; Ch. SAUER, Fundatio

und Memoria. Stifter und Klostergründer im Bild 1100

bis 1350, in Veröffentlichungen des Max-Planck-

Instituts für Geschichte, 109, Göttingen 1993, pp. 246-

273.

— Libellus de libertate Epternacensi propugnata

Sammlung der Dokumente, die die Immunität des

Klosters verteidigen, 1192 zusammengestellt gegen die

Bestrebungen des Erzbischofs Johannes I. von Trier

(PND 136302297).

Mss. Gotha, Forschungs- und Landesbibl., Cod.

Memb. I 71, Liber Aureus Epternacensis , ff. 111r-

120r, Abschrift saec. xiii.

Edd. in Martène-Durand, Vet. Script. coll., 4 (1729)

453-467; L. WEILAND , in M.G.H., SS., 23 (1874) 64-

72; C. WAMPACH , Geschichte der Grundherrschaft

Echternach im Frühmittelalter, 1/2, Luxemburg 1930,

pp. 361-382.

Comm . M. KLAES, in Vita Sanctae Hildegardis, in

Corp. Christ. mediaevalis, 126 (1993) 64*-66*; M.

M A R G U E , L ibe r ta s E cc lesiae. D as K loste r im

S p annungsfe ld z wis c h e n A d e ls h e r r sc h a f t u n d

Reichsfreiheit aus der Sicht der Echternacher Quellen

(8.-12. Jahrhundert), in Die Abtei Echternach 698-

1998, cur. M. C. FERRARI – J. SCHROEDER – H.

TRAUFFLER, Luxembourg 1999, pp. 241-245.

— Vita S. Hildegardis virginis

(B.H.L. 3927). Leben der hl. Hildegard von Bingen,

der Äbtiss in v on R u pertsberg († 1179) (P ND

118550993), q.v., verfaßt zwischen 1181 und 1187.

Als Ergänzung hat Theodericus auch „Octo lectiones

in festo sanctae Hildegardis legendae” verfaßt, v. Edd.

KLAES, pp. 73-80.

Mss. v. Edd. KLAES, pp. 157*-184*. Wien, Österr.

Nationalbibl., 624, ff. 1v-80v, Autograph.

Edd. J. BLANCKWALDT, S. Hildegardis ... Epistolarum

liber, Coloniae 1566, pp. 276-333; in AA. SS., Sept.,

5 (1755) 629-701, (1866 ) 679-697; in Migne, PL 197,3

coll. 91-130; Vita Sanctae Hildegardis, cur. M .

KLAES, in Corp. Christ. mediaevalis, 126 (1993) 1-71,

dort p. 184* auch die älteren Editionen.

Transl. Deutsch: L. CLARUS, Leben und Schriften der

heiligen Hildegard, 1, Regensburg 1854, pp. 38-101;

K. KOCH , Hildegard von Bingen und ihre Schwestern,

Leipzig 1935, pp. 115-172; Das Leben der heiligen

H ildegard von B ingen, cur. A . FÜ H R K Ö T T E R ,

Düsseldorf 1968, Salzburg 1980 ; Vita sanctae2

Hildegardis: Lateinisch - Deutsch. Leben der Heiligen

Hildegard von Bingen, cur. M. KLAES, in Fontes

Christiani, 29, Freiburg 1998, pp. 81-235, mit

lateinischem Text nach ed. KLAES. Englisch: The life

of the holy Hildegard by the monks Gottfried and

Theoderic, cur. J. MCGRATH , Collegeville 1995, nach

Übersetzung Führkötter; The life of the saintly

H ild egard written by the monks G o ttfr ie d o f

Disibodenberg and Theodoric of Echternach, cur. H.

B. FE IS S , Toronto 1996; A. S ILV A S , Jutta and

Hildegard. The Biographical Sources, Turnhout 1998,

pp. 135-210. Französisch: Vie de sainte Hildegarde,

thaumaturge et prophétesse du XIIe siècle, écrite par

les moines Théodoric et Godefroid, contemporains de

la sainte, cur. F. A. REUSS, Paris 1907; Ch. MUNIER,

La Vie de sainte Hildegarde de Bingen et les Actes de

l‘enquête en vue de sa canonisation, Paris 2000.

Niederländisch: T. LINDJER , Vita van Hildegard, in

Middeleeuwse studies an bronnen, 68 Hilversum

2000.

Comm . v. Edd. KLAES, pp. 78*-145*; W. BERSCHIN ,

Die Vita Sanctae Hildegardis des Theoderich von

Echternach. Ihre Stellung in der biographischen

Tradition, in Hildegard von Bingen, Prophetin durch

die Zeiten, cur. E. FORSTER, Freiburg – Basel – Wien

1997, pp. 120-125; B. NEWM AN , Seherin – Prophetin

– M y s t i k e r i n . H i l d e g a r d - B i l d e r i n d e r

hagiographischen Tradition, in Hildegard von Bingen,

Prophetin durch die Zeiten, cur. E. FORSTER, Freiburg

– Basel – Wien 1997, pp. 126-152; B. NEWM AN ,

Page 12: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 12

Three-Part Invention. The Vita S. Hildegardis and

Mystical Hagiography, in Hildegard of Bingen. The

Context of Her Thought and Art, cur. Ch. BURNETT –

P. DRONKE, in Warburg Institute Colloquia, 4, London

1998, pp. 189-210; v. Transl. KLAES, pp. 27-70; v.

Transl. SILVAS, pp. 120-134; J. ULRICH , Vision bei

Hildegard von Bingen. Beobachtungen zur V ita

G o t t f r i e d s u n d T h e o d e r i c h s u n d z u d e n

Visionsschriften Hildegards, «Kerygma und Dogma»

47 (2001) 14-29.

Comm. gen. Vita Sanctae Hildegardis, cur. M. KLAES,

in Corp. Christ. mediaevalis, 126 (1993) 60*-78*; M.

K LA E S , in Verf. Lex., IX (1995 ) 742-747; M .2

EM BACH, Trierer Literaturgeschichte. Das Mittelalter,

in Geschichte und Kultur des Trierer Landes, 8, Trier

2007, pp. 345-347.

Theodericus monachus

(PND 11923520X) fälschlich auch als "Herbipolensis"

(Würzburg) bezeichnet, obwohl er aus dem Rheinland

zu stammen scheint. Wohl im Jahr 1172 unternahm er

eine Palästinareise.

— Libellus de locis sanctis

D er V erfasser ber ichte t a ls gut beobachtender

Augenzeuge über seine Reise nach Akko, Jerusalem

u n d B e th le h e m , d a r ü b e r h ina us w eite re s a u s

mündlichen und schriftlichen Quellen.

Mss. v. Edd. HUYGENS, pp. 22-27.

Edd . T. TOBLER, Theoderici Libellus de locis sanctis

editus circa A. D. 1172, St. Gallen u.a. 1865, pp. 1-

112; Theodericus, Libellus de locis sanctis, cur. M. L.

BULST – W. BULST, in Editiones Heidelbergenses, 18,

Heidelberg 1976; Peregrinationes tres: Saewulf, John

of Würzburg, Theodericus, cur. R. B. C. HUYGENS, in

Corp. Christ. mediaevalis, 139 (1994) 143-197.

Transl. Englisch: A. STEWART, in Palestine Pilgrims‘

Text Society, 17, London 1891; A. STEWART – R. G.

M USTO, Theoderich: Guide to the Holy Land, New

York 1986; J. W ILKINSON, Jerusalem Pilgrimage 1099-

1185, London 1988, pp. 274-314. Italienisch: S. DE

SANDOLI, Itinera hierosolymitana crucesignatorum

(saec. XII-XIII), 2, Jerusalem 1980, pp. 315-385, mit

edd. Tobler parallel.

Comm . v. Edd . TOBLER, pp. 141-175; Ch. SAUER,

Theoderichs Libellus de locis sanctis (ca. 1169-1174).

A rc h i tek tur b e sc h re ib u n g e n e in e s P i lge rs , in

Hagiographie und Kunst. Der Heiligenkult in Schrift,

Bild und Architektur, cur. G. KERSCHER, Berlin 1993,

pp. 213-239; v. Edd. HUYGENS, pp. 27-31; M. L.

BULST-THIELE, in Verf. Lex., IX (1995 ) 741-742.2

Theodericus Franconi Pauli

(PND 100962149) auch Dirk Frankenszoon Pauw.

Geboren in der Stadt Gorkum 1416 oder 1417,

Kanoniker, später Subdiakon der Stadtkirche, † 1493

oder später. Möglicherweise schrieb er auch die

folgenden Werke: "Hystoria de comitatu Holandie,

qualiter Philippus dux Burgundie factus fuit prius

tutor Holandie et postea comes Holandie etc." und

"Kronijcke des lants van Arckel ende der stede van

Gorcum", dazu M. CARASSO-KO K , Repertorium van

verhalende historische brennen uitde middeleeuwen,

's-Gravenhage 1981, nr. 220, 221; M. J. W AALE, De

A r k e l s e o o r l o g 1 4 0 1 - 1 4 1 2 . E e n p o l i t i e k e ,

krijgskundige en economische analyse, Hilversum

1990, pp . 28-30 ; M . J. W A A LE , Pauli en het

auteurschap van de Kronijcke des lants van Arckel,

«Tijdschr. Gesch.» 105 (1992) 166-192.

— Chronicon

Chronik vornehmlich zur Geschichte der Grafen von

Holland und von Utrecht bis 1467.

Mss. Leeuwarden, Provinciale Bibl., 65 D, ff. 25-29,

fragm.; Utrecht, Bibl. der Rijksuniv., 1650, saec. xviii.

Edd. H. BRUCH , Expeditie tegen Gorcum in 1454,

«Bijdr. Meded. Hist. Gen.» 59 (1938) 7-23, Auszüge.

Com m . J. BO LH U IS VAN ZEEBURGH , Hollandsche

geschiedbronnen voor het Beiersche tijdperk, 1345-

1436, «Bijdr. Vaderl. Gesch. Oudheidk.» N. Ser., 8

(1875) 363, 374-376; W. FOCKE, Theodericus Pauli,

ein Geschichtsschreiber des XV. Jahrhunderts, und

sein Speculum Hystoriale, Diss. Halle 1892; L. C. M.

S C H M E D D IN G , D e regeering van F rede r ik van

Blankenheim, bisschop van Utrecht, Diss. Leiden

1899, pp. V-VII; H. OBREEN , Bijdragen tot de kennis

der middeleeuwsche kronieken, I: Theodericus Pauli,

«Bijdr. Vaderl. Gesch. Oudheidk.» Ser. IV, 8 (1910)

373-381; A. HULSHOF, De biograaf van Jacoba van

Beieren ontdekt, «De Gids» l (1914) 379-385, erneut

in A. H U LS H O F , Utrechtsche parelen. Kostbare

Page 13: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 13

ha nd sc hr if te n en ze ldza m e b o ekw erke n in d e

Utrechtsche Universiteitsbibliotheek, Utrecht 1944, pp.

1 0 0 -10 6 ; H . B R U C H , D irck Franckensz. Pauw

(Theodericus Pauli), Kronijcke des lants van Arckel

ende der stede van Gorcum, diss. Amsterdam 1931, pp.

VI-VII; RO M EIN (1932) 219-225; W . F. R. VAN

NAERSSEN , Dirck Franckensz. Pauw (Theodericus

Pauli), «De Ned. Leeuw» 50 (1932) 34-36; v. Edd., pp.

1-7; H. BRUCH , Uit de aantekeningen van Suffridus

Petrus, «It Beaken» 12 (1950) 181-184; BRUCH (1956)

68-70; H. VAN HOOGDALEM , Dirck Franckensz. Pauw,

«Oud Gorcum Varia» (1966) 26-36; M. CARASSO-

KOK, Repertorium van verhalende historische brennen

uitde middeleeuwen, 's-Gravenhage 1981, nr. 218; E.

O. VAN DER WERFF, De werken van Dirk Frankensz.

Pauw, Groningen 1983, pp. 47-54; C. P. H. M.

T ILM AN S, De Hollandse kroniek van W illem van

Berchen, «Holland» 16 (1984) 108 n. 46; B. EBELS-

HOVTNG, Nederlandse geschiedschrijving 1350-1530.

Een poging tot karakterisering, in B. EBELS-HOVING –

C. G. SANTING – C. P. H. M. TOMANS, Genoechlicke

e n d e l u s t i g e h i s t o r i ë n . L a a t m i d d e l e e u w s e

geschiedschrijving in Nederland, Hilversum 1987, pp.

217-242; K. TILM ANS, Aurelius en de Divisiekroniek

van 1517. Historiografie en humanisme in Holland in

de tijd van Erasmus, Hilversum 1988; M. J. W AALE,

D e A rke lse o o r log 1 40 1-1412. Een politieke ,

krijgskundige en economische analyse, Hilversum

1990, pp. 28-30; H. BRUCH , Een gedieht op de slag bij

Staveren, «It Beaken» 54 (1992) 131-135; M . J.

WAALE, Pauli en het auteurschap van de Krönijcke des

lants van Arckel, «Tijdschr. Gesch.» 105 (1992) 166-

192; A. JANSE, Grenzen aan de macht. De Friese

oorlog van de graven van Holland omstreeks 1400, 's-

Gravenhage 1993.

— Chronicon universale

D i e a u s v e r s c h i e d e n e n Q u e l l e n k o m p i l ie r t e

Weltchronik war auf drei Teile angelegt, von denen nur

die letzten beiden erhalten sind. Der erste Teil war eine

Papst-Kaiser-Chronik von 325 bis 1485, der zweite ist

eine Geschichte der lokalen Adelsgeschlechter, der

dritte behandelt die Auseinandersetzungen zwischen

Christen und Nichtchristen. Entstanden um 1488.

Mss. Bruxelles, Bibl. Royale, 22476, ff. 1-292v, 2.

Teil, ff. 297-448v, 3. Teil, Bruxelles, Bibl. Royale,

17303-17319, ehem. Van Hultem, saec. xviii, dazu van

den Gheyn, 11 (1927) 4-5 nr. 7199; Wroclaw, Bibl.

Univ., ehem. Breslau, Stadtbibl., heute zerstört.

Edd. J . K E R V Y N D E LE T T E N H O V E , C hro niques

relatives à l'histoire de la Belgique sous la domination

des ducs de Bourgogne (textes latins), Bruxelles 1876,

pp. 235-328, Auszüge; v. Comm . Chronicon FOCKE,

pp. 22-119, Auszüge; P. J. M. VAN G ILS, Rolduc en

Friesland, «Rolduc's Jaarboek» 19 (1939) 150-154; H.

BRUCH , Abtenlijsten van Bloemkamp in Bolsward,

«Archief voor de Geschiedenis van het Aartsbisdom

Utrecht» 71 (1952) 89-90.

Comm . F. X. DE RAM , «C. R. Comm. hist. Belgique»

2 (1838) 98-108; S. M U LLER , Lijst van Noord-

Nederlandsche Kronijken, Utrecht 1880, pp. 24-25; v.

Comm. Chronicon FOCKE und OBREEN und BRUCH

(1931), p. V und ROMEIN und VAN NAERSSEN; V. J. G.

ROEFS, De Egmondsche abtenkroniek van Iohannes a

Leydis O. Carm., diss. Nijmegen, Sittard 1942, p. 31;

C. BOEREN, Florarium temporum. Een wereldkroniek

uit het jaar 1472, 's-Gravenhage 1951, pp. 69-70; v.

Edd. BRUCH , pp. 85-95; v. Comm. Chronicon BRUCH

( 1 9 5 6 ) ; M . C A R A S S O - K O K ,R e p e r to r iu m v a n

verhalende historische brennen uitde middeleeuwen,

's-Gravenhage 1981, nr. 222; v. Comm. Chronicon

VAN DER WERFF, pp. 30-38; M. LULOFS, Die van

Brero heeft men eens gesien. De Brederode-kroniek

van Jan van Leyden (ca. 1485), in B. EBELS-HOVING

– C . G . S A N T IN G – C . P . H . M . T IL M A N S ,

G e n o e c h l i c k e e n d e l u s t i g e h i s t o r i ë n .

Laatmiddeleeuwse geschiedschrijving in Nederland,

Hilversum 1987, pp. 79-100; E. O. VAN DER WERFF,

Ad defendendum terminos christianitatis. Het Liber

bellorum dei van Theodericus Pauli (1489), in B.

EBELS-HO VIN G – C. G. SANTING – C. P. H. M.

T ILM A N S , G enoechlicke ende lustige h istor iën

Laatmiddeleeuwse geschiedschrijving in Nederland,

Hilversum 1987, pp. 101-115; K. T ILM ANS, Aurelius

en de Divisiekroniek van 1517. Historiografie en

humanisme in Holland in de tijd van Erasmus,

Hilversum 1988; E. O. V A N D E R W ER FF , Twee

Egmondse abtenlijsten in de werken van Theodericus

Pauli (ca. 1417-1493), in Heiligenlevens, annalen en

kronieken. Geschiedschrijv ing in middeleeuws

Egmond, cur. G. N. M. VIS – M. M OSTERT – P. J.

M A R G R Y , Hilversum 1990, pp. 151-153; M . J .

WAALE, De Arkelse oorlog 1401-1412. Een politieke,

krijgskundige en economische analyse, Hilversum

Page 14: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 14

1 9 9 0 , p p . 28-30 ; M . J . W A A L E , P au li en het

auteurschap van de Krönijcke des lants van Arckel,

«Tijdschr. Gesch.» 105 (1992) 166-192.

— Historia de cladibus Leodiensium

Beschreibung der Belagerung und der Eroberung der

Stadt Lüttich (Liège, Belgique) durch Karl den

Kühnen, Herzog von Burgund (PND 118560026)

1465-1468.

Mss. Bruxelles, Bibl. royale, 17320-17330, ehem. Van

Hulten 787, dazu van den Gheyn, 7 (1907) 479 nr.

5131; Hamburg, Staats- und Universitätsbibl., hist.

31b, ff. 165-170v, dazu B. LOHSE, Die historischen

Handschriften der Stadt- und Universitätsbibliothek

Hamburg 1-100, Hamburg 1968, p. 36.

Edd. F. X. DE RAM , Documents relatifs aux troubles

du pays de Liège, sous les princes-évêques Louis de

Bourbon et Jean de Horne, 1455-1505, in Comm.

royale hist., [sér. I in 4°], (1844) 187-232.

Comm. v. Edd., pp. xiv-xv; F. X. DE RAM , «C. R.

Comm. hist. Belgique» 2 (1838), pp. 98, 216; S.

B O R M A N S , i n H . F . J . E S T R U P , L iég e o is e t '

Bourguignons en 1468. T raduction ... avec une

introduction par S. BORM ANS, Luik 1881, pp. xx-xxi;

W. FOCKE, Theodericus Pauli, ein Geschichtsschreiber

des XV. Jahrhunderts, und sein Speculum Hystoriale,

Diss. Halle 1892, pp. 10-11; MOLINIER , V (1904) nr.

5047; S. BALAU , Étude critique des sources de l'histoire

du pays de Liège au Moyen Âge, Bruxelles 1902-1903,

pp. 639-641; BRUCH (1956); Liège et Bourgogne.

Actes du colloque tenu à Liège les 28,29 et 30 octobre

1968, Paris 1972; M. CARASSO-KOK, Repertorium van

verhalende historische brennen uitde middeleeuwen, 's-

Gravenhage 1981, nr. 219.

—Vita Jacobe ducisse

oder "Hystoria de comitatu Hollandiae qualiter

Philippus dux Burgundiae fàctus fuit primus tutor

Hollandiae et postea comes Hollandiae". Gegenstand

ist die Geschichte der Grafschaft Holland und ihr

Erwerb durch Philipp, Herzog von Burgund (PND

118742167), in den Jahren 1385-1436.

Mss. v. Edd., 10-11.

Edd . F. VO N LÖHER , Beitrage zur Geschichte der

Jakobäa von Bayern, «Abh. München» 10 (1867) 12-

28.

Com m . gen. S. M U LLE R , Lijst van Noord-N e-

derlandsche Kronijken, Utrech 1880, pp. 24, 88-91;

CHEVALIER, II (1886) 3552; J. CHESTRET DE HANEFFE,

in Biogr. nat. Belgique, 16 (1901) 714-716; BALAU

(1903) 639-641; J. D. F. BLO TE , Die Arkelsche

Schwanrittersage, «Zs. dt. Altertum» 48 (1906) 377; J.

P. BLOK, Bijdragen tot de kennis der middeleeuwsche

kronieken, «Bijdr. Vaderl. Gesch. Oudheidk.» Ser. IV,

8 ( 1 9 1 0 ) 3 7 3 - 3 8 1 ; H . O B R E E N , i n N i e u w

Nederlandsch Biografisch Woordenboek, 1(1911)

1401; J. N. ROM EIN – H. BRUCH , Geschiedenis van de

Noord. Nederlandsche Geschiedschrijving in de

M i d d e l é u v e n . B i j d r a g e t o t d e

bischavingsgeschiedenis, Haarlem 1932-1956, nr. 89;

M . CA R A S S O -K O K , Repertorium van verhalende

h i s to r i sch e b ren ne n u i tde midd e leeuwen , 's -

G ravenhage 1981 , sieh e R egister Pauw, D irk

Frankenszoon.

Theodericus de Monasterio

(PND 100962068) auch Dietrich Kerkering. Aus

Münster (Nordrhein-Westfalen) stammend, studiert

seit 1380 an der Universität Prag, 1387/88 an der

Universität Heidelberg, seit 1389 als Magister an der

neugegründeten Universität Köln, wo er 1400 zum

doctor theologiae promoviert wurde. Auf dem Konzil

von Konstanz war er Vertreter seiner Universität. †

1422.

— Epistolae

Briefe an die Universität Köln vom Konzil zu

Konstanz.

Mss. Paris, Bibl. nat., lat. 5237.

Edd. in Martène-Durand, Thes., 2 (1717) 1609-1712.

— Sermones

Acht auf dem Konstanzer Konzil gehaltene Predigten

sind erhalten, davon drei unediert. Hinzu kommt eine

1414 vor König Sigismund gehaltene Predigt.

Edd. in Walchius, I/2 (1758) 80-103, I/3 (1759) 96-

1 26 und 164-189 , drei Pred ig ten ; H . F IN K E ,

Fo rschungen zur westfälischen G esch ich te in

rö m isch en A rch ive n un d B ib l io the ke n , «Zs .

Westfalens» 45 (1887) 140-145, Kölner Predigt; in

Finke, Acta, 2 (1923) 469-470, Auszüge aus einer

P r e d i g t ; J . B . S C H N E Y E R , K o n s t a n z e r

Page 15: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 15

Konzilspredigten: Texte, «Zs. Gesch. Oberrheins» 115

(1967) 140-149, eine schon bei Walch edierte Predigt

fälschlich unter dem Namen des Pierre de Versailles;

J. B. SCHNEYER, Konstanzer Konzilspredigten: Texte,

«Zs. Gesch. Oberrheins» 118 (1970) 109-151, zwei

Predigten.

— [Tractatus de potestate concilii et papae]

Verfaßt 1415 Februar auf dem Konstanzer Konzil. Die

Konzilsgewalt wird über die des Papstes Johannes

XXIII. gestellt Zu weiteren unedierten Traktaten des

Verfassers Comm. gen. SCHM IDTKE, col. 1131.

Mss. Vat. Pal. lat. 595, f. 46.

Edd. in Finke, Forsch. (1889) 301-303, Auszüge; in

Finke, Acta, 3 (1926) 116-122.

Comm. gen. H. KEUSSEN , Die Universität Köln auf

dem Konstanzer Konzil, «Ann. Hist. Ver. Niederrhein»

115 (1929) 228-234; H. KEUSSEN , Die alte Universität

Köln. Grundzüge ihrer Verfassung und Geschichte,

Köln 1934, pp. 60-64; D. SCHMIDTKE, in Verf. Lex.,

IV (1983 ) 1129-1132; A. FRENKEN , in Biographisch-2

bibliographisches Kirchenlexikon, VI (1993) 314-316.

Theodericus de Niem

(PND 118525549) auch de Nieheim, geboren um 1340

in Brakel (Nordrhein-Westfalen, dioec. Paderborn).

Nach dem Studium wurde er 1370 Notar bei der Rota

Romana, 1378 Abbreviator und Scriptor in der Kanzlei

Papst Urbans VI. (PND 118803522). Er diente auch

dessen Nachfolgern, von denen er geschätzt wurde.

1 3 9 5 wurd e e r vo n P ap st B onifaz IX . (P N D

118661469) zum Bischof von Verden providiert, trat

sein Episkopat wegen des Widerstandes der Verdener

jedoch nie an. Am Konstanzer Konzil nahm er 1415-

1417 teil und setzte sich nachdrücklich für die Union

und die Reform der Kirche ein. Er starb 1418 in

Maastricht.

— Avisamenta edita in concilio Constanciensi

auch "Monita de necessitate reformationis ecclesiae in

capite et in membris", 1414 verfaßt. Vorkonziliares

Reformprogramm, das in insgesamt drei z. T. auf dem

Konzil redigierten Fassungen überliefert ist.

Mss. Città del Vaticano, Bibl. Apostol., Pal. lat. 595,

ff. 56-66; Wien, Österr. Nationalbibl., cod. 4956, ff.

61-74; Wien, Österr. Nationalbibl., cod. 5069, ff. 42-

54.

Edd. in Hardt, 1 (1697) 277-307, unvollständig; in

Finke, Forsch. (1889) 267-278, nur der letzte Teil aus

der vatikanischen Handschrift; in Finke, Acta, 4

(1928) 591-636; Quellen zur Kirchenreform im

Zeitalter der großen Konzilien des 15. Jahrhunderts, I:

Die Konzilien von Pisa (1409) und Konstanz (1414-

1418), cur. J. M IETHKE – L. W EINRICH , in Ausgew.

Quell., 38/1 (1995) 246–305, mit paralleler deutscher

Übersetzung.

— Circa convocacionem generalium conciliorum

Der Traktat, verfaßt 1413/14, verteidigt das Recht des

Kaisers, ein Konzil einzuberufen.

Mss. Augsburg, Staats- und Stadtbibl., 2 Cod. 226,o

pp. 1-26.

E d d . H . H E IM P E L , S tud ien zur K irchen- und

Reichsreform des 15. Jahrhunderts, 1, «Sitzungsber.

Heidelberg» (1929) 30-61.

Comm . v. Edd., pp. 3-30.

— Compendium de differentia qualitatum regum et

tyrannorum

Stellungnahme gegen die Thesen von Jean Petit (PND

118790552) zur Billigung des Tyrannenmords, verfaßt

auf dem Konstanzer Konzil am 28. Juni [1415]

Mss. Staats- u. Stadtbibliothek Augsburg, 226, pp.

617-624, Abschrift, v. Edd., pp. 3-4.

E d d . H . H E IM P E L , Studien zur K irchen- und

Reichsreform des 15. Jhs., Sitzungsber. Heidelberg,

1/1929, pp. 62-64, Auszüge.

Comm. v. Edd., pp. 3-4, 62.

— Contra dampnatos Wiclivitas Prage

Der 1411 M ärz 6 in Bologna verfaßte Traktat

verurteilt die Häresie des Jan Hus (PND 118554948)

und die Taten seiner Gefolgschaft in Böhmen und

spricht ihnen das Recht ab, an Papst Johannes XXIII.

(PND 118557882) zu appellieren.

Mss. Krakow, Bibl. Jagielloñska, 1373, ff. 252r-254v.

Edd. G. ERLER, «Zs. Westfalens» 43/1 (1885) 184-

198.

Comm . v. Edd., pp. 178-184.

— Cronica

Nach dem Herausgeber SCHARD auch betitelt als

Page 16: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 16

"Privilegia". Verfaßt um 1413 behandelt die Chronik

die Geschichte der Deutschen von den Anfängen bis in

die Zeit des Verfassers, ohne sich um die Chronologie

viel zu scheren. Sie verwendet Dietrichs Fund der sog.

gefälschten Investiturprivilegien der Päpste Hadrian

und Leo VIII.

Mss. v. Edd. COLBERG – LEUSCHNER, pp. xxx-l.

Edd. S. SCHARD , De Iurisdictione, Auctoritate et

Praeeminentia Imperiali ac Potestate Ecclesiastica,

Basel 1566, pp. 785-859, unter dem Titel Privilegia et

iura Imperii; Dietrich von Nieheim, Historie de gestis

Romanorum principum – Cronica – Gesta Karoli

Magni imperatoris, cur. K. COLBERG – J. LEUSCHNER,

in M.G.H., Staatsschr., 5/2 (1980) 145-292.

Comm . K. PIVEC – H. HEIM PEL, Neue Forschungen zu

Dietrich von Niem, Göttingen 1951, pp. 1-74; C.

DOLCINI, I falsi privilegi di investitura e il grande

scisma: recuperi e sopravvivenze, in Conciliarismo,

stati nazionali, inizi dell‘umanesimo, in Atti dei

Convegni dell‘Accademia Tudertina e del Centro di

studi sulla spiritualità medievale, Nuova serie, 2,

Spoleto 1990, pp. 21-28.

— De bono pontificis Romani regimine

M ahnschreiben über die päpstlichen P flichten,

gewidmet dem neugewählten Papst Johannes XXIII.

(PND 118557882) im Jahr 1410.

Mss. Città del Vaticano, Bibl. Apostol., lat. 4039.

Edd. D. RATTINGER, Dietrich's von Niem Schreiben

"de bono Romani Pontificis regimine", «Hist. Jahrb.» 5

(1884) 173-178.

Comm . v. Edd., pp. 168-172.

— De Iubilellis

Gegen den Mißbrauch von Ablässen, den Augustinus

de Undinis und andere in verschiedenen Regionen

Deutschlands getrieben haben; verfaßt 1403.

Mss. Praha, Knihovna Metropolitní Kapituli, A 105, 1

ff. 351-355.

Edd. H. HEIM PEL, Dietrich von Niem, in Westfälische

Biographien, 2, Regensburg 1932, pp. 303-313.

— De scismate libri tres

Der Traktat in drei Büchern behandelt das Große

abendländische Schisma von 1378 bis 1410, vor allem

die Vorgänge in Italien. Das Werk wurde 1409/10

verfaßt und bis 1416 immer wieder fortgesetzt.

Mss. v. Edd. ERLER, pp. iii-v; H. HEIM PEL, Dietrich

v o n N iem , in W e st fä l i sc he B io g r a p h ie n , 2 ,

Regensburg 1932, p. 291.

Edd. Nürnberg 1532; Theoderici de Nyem de scismate

libri tres, cur. G. ERLER, Leipzig 1890. Fortsetzung:

H . M E IB O M , H istoria de Vita Johannis XXIII.

Pontificis Romani, Francofurtum 1620; in Meibom, 1

(1688) 5-50; in Hardt, 2 (1697) 336-460.

Comm . W. BRANDM ÜLLER, Johannes XXIII. im Urteil

der Geschichte – oder die Macht des Klischees,

«Annuarium Historiae Conciliorum» 32 (2000) 106-

145.

— D ia logus d e m odis uniend i ac re formandi

ecclesiam in concilio universali

Traktat in Dialogform zur Lösung des Schismas,

entstanden 1410, a), in redigierter Form als Auszug

einer Ursprungsfassung 1415 auf den Konzil zu

K o n s t a n z v e r b r e i t e t , b ) . D a s W e r k w u r d e

handschriftlich und von da aus in den älteren Edd.

Johannes Gerson (PND 118557866) zugeschrieben.

Mss. Zu a): Stuttgart, Württ. Landesbibl., Cod. theol.

et phil. Q 36, ff. 85r-114v, Vorlage für Edd. Hardt,

aus dem Besitz des Mathias Flacius; München, Bayer.

Staatsbibl., lat. 5361, ff. 183r-214v. Zu b): Bamberg,

Staatl. Bibl., Can. 30, ff. 42v-58r; Barcelona, Arch. de

la Corona, Concilium Constantiense 17; Trento, Bibl.

comunale, W 5100, ff. 72r-86v und teilweise in

derselben Handschrift ff. 106r-113v, aus dem Besitz

des Andreas von Regensburg (PND 11951737X). Cf.

Edd. HEIM PEL, pp. xxvii-xxx.

Edd. in Hardt, 1 (1697) 68-142, zu a), der gekürzten

Ableitung einer Ursprungsfassung; L. ELLIES DU PIN ,

Opera Gersonis, 1 (1728) 161-200, zu a); Dietrich von

Niem, Dialog über Union und Reform der Kirche

1410 (De modis uniendi et reformandi ecclesiam in

concilio universali). Mit einer zweiten Fassung aus

dem Jahre 1415, cur. H. HEIM PEL, in Quellen zur

G e i s t e s g e sc h ic h te d e s M i t t e l a l t e r s u n d d e r

Renaissance, 3, Leipzig – Berlin 1933 (Neudruck

1969), beide Fassungen parallel.

Comm . v. Edd. HEIM PEL, pp. vii-xxvi.

— Diarium de concilio Constantiensi

Tagebuch vom Konstanzer Konzil geführt von 1415

Febr. 24 bis Mai 25.

Mss. Wien, Österr. Nationalbibl., cod. 5069, ff. 97-

Page 17: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 17

104.

Com m . H . F IN K E , Zwei T ageb ücher über das

Konstanzer Konzil, «Röm. Quartalschr.» 1 (1887) 47-

58, Auszüge.

— Epistolae

Gerichtet an Johannes Stalberg, der sich zum Studium

der Rechte in Padua (Padova) aufhielt, im Jahr 1411.

Ch. SCHU CH ARD hält nicht diesen Johannes, sondern

Johannes Schele (PND 132678128), q.v., für den

Adressaten.

Mss. Leipzig, Univbibl., lat. 1269, ff. 196-211.

Edd. v. Comm. gen. HEIM PEL (1932), pp. 313-337, mit

den Antworten des Johannes an Dietrich.

Comm . K. COLBERG , Die Überlieferer von 1411:

D ie tr ich von N iehe im und Johannes S ta lb erg ,

«Eulenspiegel-Jahrbuch» 24 (1984) 63-74; v. Comm.

gen. SCHUCHARD (1987), pp. 236-240.

— Gesta Karoli Magni imperatoris

Verfaßt 1398/99 behandeln die Gesta Karls d. Großen

(PND 118560034) über den Gegenstand hinaus weitere

geschichtliche Ereignisse bis in die Zeit des Verfassers

und sind gleichsam als erste Fassung der Cronica

Dietrichs anzusehen.

Mss. Darmstadt, Landesbibl., 231, ff. 111r-139v, dazu

S. KRÜGER, Die Darmstädter Handschrift des Dietrich

von Nieheim, «Dt. Arch.» 12 (1956) 200-220; cf. Edd.,

pp. xxxii-xlv, auch zu den anderweits überlieferten

Fragmenten.

Edd . D ietrich von Nieheim , H isto rie de gestis

Romanorum principum – Cronica – Gesta Karoli

Magni imperatoris, cur. K. COLBERG – J. LEUSCHNER,

in M.G.H., Staatsschr., 5/2 (1980) 295-378.

— Historie de gestis Romanorum principum

Umfaßt die Zeit von 919 bis 1313, auf Geheiß König

S ig ismunds (P N D 118 61 41 85 ) 141 5 au f dem

Konstanzer Konzil vefaßt. Es handelt sich um eine

gleichsam erweiterte Fassung der Cronica Dietrichs.

Mss. v. Edd., pp. xxxiii-xlv.

E d d . D ie t r i c h v o n N ie m , H is to r ie d e ge s t i s

Romanorum principum – Cronica – Gesta Karoli

Magni imperatoris, cur. K. COLBERG – J. LEUSCHNER,

in M.G.H., Staatsschr., 5/2 (1980) 3-142.

— Informacio facta cardinalibus in conclavi ante

electionem pape Innocencii VII.

M ahnschreiben an die Kardinäle, verfaßt 1404

Oktober nach dem Tod von Papst Bonifaz IX. (PND

118661469) zur Wahl von Papst Innozenz. VII.;

Thema ist vor allem die Vermeidung von Simonie.

Mss. Wien, Österr. Nationalbibl., cod. 5097.

Edd. G. ERLER, Dietrich von Nieheim (Theodericus

de Nyem). Sein Leben und seine Schriften, Leipzig

1887 (Neudruck Aalen 1977), pp. xxx-xli, mit

falschem Titel auf die Wahl Papst Johannes’ XXIII.

bezogen.

— Invectiva in Iohannem XXIII

Die Schmähschrift wurde 1415 Mai gegen den schon

gefangen gesetzten Papst Johannes XXIII. (PND

118557882) verfaßt.

Mss. Città del Vaticano, Bibl. Apostol., lat. 4956, ff.

65-74; Wien, Österr. Nationalbibl., cod. 4176, ff. 96-

104.

Edd. in Hardt, 2 (1697) 295-330.

— Liber cancellariae apostolicae

F o r m e l b u c h f ü r P a p s t b r i e f e u n d a n d e r e

Kanzleidokumente, 1380 in zwei Büchern gesammelt.

Mss. Paris, Bibl. Nat., lat. 4169, lib. I; Vat. Barb.lat.

2825, ehem. XXXV. 69, lib. II. Zu diesen Hss. und

ihren Abschriften Edd. TA N G L, pp. lxv-lxxi und

Comm. TANGL (1922), p. 554.

Edd. G. ERLER, Der Liber cancellariae apostolicae

vom Jahre 1380 und der Stilus palatii abbreviatus

Dietrichs von Nieheim, Leipzig 1888 (Neudruck

Aalen 1971), pp. 1-214, nur Buch I, dazu E. V .

OTTEN T H A L, «Mitt. Inst. österr. Geschforsch.» 9

( 1 8 8 8 ) 6 7 9 - 6 8 2 ; M . T A N G L , P ä p s t l i c h e

Kanzleiordnungen von 1200-1500, Innsbruck 1894,

passim .

Comm . v. Edd. ERLER, pp. v-xxvi; M. TANGL, «Mitt.

Inst. österr. Geschforsch.» 10 (1889) 464-466; v. Edd.

TANGL, pp. liv-lxii; M. TANGL, Neue Forschungen

über den Liber Cancellariae Apostolicae, «N. Arch.»

43 (1922) 553-578.

— Nemus unionis

Samm lung versch ied ener T raktate und B riefe

Dietrichs zur K irchenspaltung und gegen Papst

Gregor XII. (PND 118541889); 1408 in sechs Bücher

zusammengestellt und dem deutschen König Ruprecht

Page 18: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 18

von der Pfalz (PND 118750410) gewidmet.

Edd. Historiae Theodorici de Niem, cur. S. SCHARD ,

Basileae 1566 (VD 16, T 742), zusammen mit De

scismate.

— Statuta synodalia

Synodalstatuten für das Bistum Verden, erlassen im

Kloster St. Michael in Lüneburg, 1396 März 1.

Edd. in Lüneburger Urkundenbuch, 7/2 (1860) 511-

513.

— Stilus palatii abbreviatus

Handbuch für Rechtsverfahren an der Rota Romana,

verfaßt kurz nach 1378.

Mss. München, Bayer. Staatsbibl., lat. 3063, ff. 228-

232.

Edd. G. ERLER, Der Liber cancellariae apostolicae

vom Jahre 1380 und der Stilus palatii abbreviatus

Dietrichs von Nieheim, Leipzig 1888 (Neudruck Aalen

1971), pp. 217-234, Kommentar pp. xxvi-xxxx.

— Tractatus minores novem

Neun kürzere Kirchentraktate, alle auf dem Konstanzer

K onzil Frühjahr 1415 herausgebracht. Es geht

überwiegend um die Abdankung oder Absetzung Papst

Johannes’ XXIII. (PND 118557882)

Mss. v. Comm. gen. HEIM PEL (1932), pp. 299-300 Nr.

17-25.

Edd. in FINKE, Acta, 3 (1926) 76-79 (Nr. 32), 106-109

(Nr. 59), 122-129 (Nr. 69), 130-131 (Nr. 72), 131-134

(Nr. 74), 137-138 (Nr. 78), 142-143 (Nr. 80), 146-149

(Nr. 83); H. FINKE, «Röm. Quartalschr.» 7 (1893) 225-

226, dazu auch FINKE, Acta 4 (1928) lxxiv.

— Viridarium imperatorum et regum Romanorum

"Lustgarten römischer Kaiser und Könige", verfaßt

1411 in Rom als Fürstenspiegel mit historischen

Beispielen.

Mss. Wien, Österr. Nationalbibl., cod. 496; Edd., pp.

vii-xi; auch M.G.H., Staatsschr., 5/2 (1980) xlvi-xlvii.

Edd. Dietrich von Nieheim, Viridarium imperatorum et

regum Romanorum, cur. A. LHOTSKY – K. PIVEC, in

M.G.H., Staatsschr., 5/1 (1956).

Comm . A. LH O TS KY , Viridarium imperatorum et

r e g u m R o m a n o ru m . E in b i s h e r u n b e k a n n te s

Hauptwerk des Dietrich von Niem, «Anz. Österr. Ak.

Wiss.» 85 (1948) 387-393 und erneut in A. LHOTSKY ,

Aufsätze und Vorträge, 3, München 1972, pp. 111-

116; A. LHOTSKY , Das Viridarium imperatorum et

regum Romanorum, «Sitzungsber. W ien», 226/3

(1949) 95-121; K. PIVEC, Quellenanalysen zu Dietrich

vo n N iem . I . D ie O ttonenzeit im V ir id ar ium

imperatorum und die „Gesta Saxonum“, «Mitt. Inst.

österr. Geschforsch.» 58 (1950) 386-440; v. Edd., pp.

xi-xxiv.

Com m . gen. W . J. M . M U LD E R , D ietr ich von

Nieheim. Zijne opvatting van het concilie en zijne

kroniek, Amsterdam – Leuven 1907; H. HEIM PEL,

Dietrich von Niem, in Westfälische Biographien, 2,

Regensburg 1932; B. SCHM EIDLER, in Verf. Lex., I

(1933) 428-433; E. F. JACOB, Dietrich of Niem: His

Place in the Conciliar Movement, «Bull. John Rylands

Libr.» 19 (1935) 388-410 und erneut in E. F. JACOB,

Essays in the Conciliar Epoch, Manchester 1963 , pp.3

24-43, cf. auch «Bull. John Rylands Libr.» 19 (1935)

241-244; H. HEIM PEL, in Westfälische Lebensbilder,

V/2 (1937) 176-192 und erneut in H. HEIM PEL,

Deutsches Mittelalter, Leipzig 1941, pp. 127-143; H.

HEIM PEL, Ein Bruchstück von Stoffsammlungen

D i e t r i c h s v o n N i e m u n d e i n u n b e k a n n t e r

ghibellinischer Traktat, in K. PIVEC – H. HEIM PEL,

Neue Forschungen zu Dietrich von Niem, Göttingen

1951, pp. 75-122; H. HEIM PEL, in N. dt. Biogr., III

( 1 9 5 7 ) 6 9 1 - 6 9 2 , U R L :

http://www.deutsche-biographie.de/artikelNDB_n03

-691-01.html; P. GLO RIEU X , Pierre d‘Ailly, Jean

XXIII et Thierry de Nieheim, «Rech. théol. anc.

méd.» 31 (1964) 100-121; K . C O LB E R G , Eine

Briefsammlung aus der Zeit König Ruprechts, in

Festschrift für Hermann Heimpel zum 70. Geburtstag,

in Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für

Geschichte, 36/2, Göttingen 1972, pp. 540-590;

Dietrich von Nieheim, Historie de gestis Romanorum

p r in c ip u m – C r o n i c a – G e sta K a ro li M a g n i

imperatoris, cur. K. COLBERG – J. LEUSCHNER, in

M .G .H . , S taa tsschr . , 5 /2 (1 9 8 0 ) v i i -x x ix ; J .

LEUSCHNER, in Verf. Lex., II (1980 ) 140-144; K.2

COLBERG, in Lex. MA III (1986) 1037-1038; Ch.

SCHUCHARD , Die Deutschen an der päpstlichen Kurie

im späten Mittelalter (1378-1447), in Bibliothek des

D eutschen H isto rischen Ins ti tu ts in Rom, 65 ,

Tübingen 1987, passim; A. FUNDER, Reichsidee und

Kirchenrecht. Dietrich von Nieheim als Beispiel

Page 19: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 19

spätmitte lalterlicher Rechtsauffassung, in Röm.

Quartalschr., Suppl., 48, Freiburg – Basel – Wien

1993; Ph. H. STUM P, The Reforms of the Council of

Constance (1414-1418), in Studies in the History of

Christian Thought, 53, Leiden u.a. 1994, passim; Th.

VOGTHERR, Das Bistum Verden und seine Bischöfe im

Großen Schisma, «Röm. Quartalschr.» 94 (1999) 131-

148; B . ST U D T , V om universalen M odell zum

po li t ischen Argument. D ie Aktualis ie rung des

‚Memoriale‘ Alexanders von Roes im 15. Jahrhundert,

«Das Mittelalter» 5/2 (2000) 31-48.

Theodericus mon. Theolegiensis

(PDN 103115277) Mönch im Benediktinerkloster

Tholey (O.S.B., dioec. Trier), möglicherweise aus

Italien stammend, wurde er 1084 von Erzbischof

Egilbert von Trier (PND 135902711) zum Gegenpapst

Clemens (PND 118640194) geschickt. Seit 1096 Abt

von St. Martin in Trier, er verstarb vor 1136. Er

verfaßte auch einige Streitschriften gegen Papst Gregor

VII., die heute verloren sind.

— Vita et passio S. Conradi aep. Treverensis († 1066

Juni 1)

(B .H .L . 1 9 2 2 ) . D ie L e b e nsb e sc h re ib u n g d e s

Erzbischofs Konrad von Trier (Kuno von Pfullingen)

(PND 13411714X) wurde zwischen 1076 und 1080

verfaßt.

Mss. v. Edd. WAITZ, p. 212; v. Comm . HAUBRICHS

(1986) und (2003), p. 322.

Edd . G. WAITZ, in M.G.H., SS., 8 (1848) 213-219,

dazu S. HELLM ANN , «N. Arch.» 38 (1913) 673; in

Migne, PL 154, coll. 1251-1268; interpolierte Fassung

( = B.H.L. 1923) in AA.SS., Iun., 1 (1695) 127-134,

(1867 ) 124-130.3

Comm. MANITIUS, II (1923) 482-484; WATTENBACH –

HOLTZM ANN , I/4 (1943) 626; I. S. ROBINSON , Zur

Entstehung des Privilegium Maius Leonis VIII. papae,

«D t . A r c h .» 3 8 ( 1 9 8 2 ) 2 6 -6 5 ; D ie fa lsc h en

Investiturprivilegien, cur. C. MÄRTL, in M.G.H., Font.

iur. Germ., 13 (1986) 86-95; W. HAUBRICHS, Die

Tholeyer Abtslisten des Mittelalters. Philologische,

onomastische und chronologische Untersuchungen,

Saarbrücken 1986, pp. 174-176; F.-R. ERKENS, Die

Trierer Kirchenprovinz im Investiturstreit , in Passauer

historische Forschungen, 4, Köln – Wien 1987, pp.

134-148; S. FLESCH , Die monastische Schriftkultur

der Saargegend im Mittelalter, in Veröffentlichungen

der Kommission für Saarländische Landesgeschichte

und Volksforschung, 20, Saarbrücken 1991, pp. 86-

95; F.-J. REICHERT, St. Cuno – ein vergessener

Heiliger unserer Region, «Verein für Heimatkunde im

Landkreis Birkenfeld. Mitteilungen» 75 (2001) 41-70;

W . H A U B R IC H S , Der W eg e ines Heiligen. Die

O rtsnamen in d er V ita d es am 1 . Juni 1066

ermordeten Trierer Erzbischofs Kuno, in Magister et

amicus. Festschrift für K urt G ärtner zum 65 .

Geburtstag, cur. V. BOK – F. SHAW , Wien 2003, pp.

315-330; M. EM BACH, Trierer Literaturgeschichte.

Das Mittelalter, in Geschichte und Kultur des Trierer

Landes, 8, Trier 2007, pp. 284-286.

Theodericus aep. Treverensis

(PND 103109986) Erzbischof Dietrich von Trier

wurde 965 gewählt. Er war zuvor Propst der Mainzer

Domkirche. † 977 Juni 5.

— Vita S. Liudtrudis

(B.H.L. 4952). Erhalten ist die rhythmische Vita in

618 15-silbigen Versen in Strophen zu drei Versen

(nach dem Kreuzeshymnus des Venantius Fortunatus

(PND 118767933) ‘Pange lingua’); die Prosa-Vita ist

verloren. Die hl. Liudtrud, Schwester der Pusinna,

lebte im 5./6. Jahrhundert als Rekluse in Perthe

(Châlons-sur-Marne). Ihre Gebeine wurden 863/64

nach Korvey übertragen, Teile später nach Essen.

Mss. v. Comm. BOSHOF (1980), col. 147.

Edd. K. STRECKER, in M.G.H., Poëtae, 5/1 (1937)

155-173.

Comm. B. DE GAIFFIER, La plus ancienne vie de

sainte Pusinne de Binson honorée en Westphalie,

«Anal. Boll.» 76 (1958) 188-214; B. DE GAIFFIER, A

propos des vies des saintes Pusinne et Liutrude,

«Anal. Boll.» 89 (1971) 311-318; H. BEUMANN ,

Pusinna, Liudtrud und Mauritius. Quellenkritisches

zur Geschichte ihrer hagiographischen Beziehungen,

in H. BEUMANN , Wissenschaft vom Mittelalter, Köln

1972, pp. 109-133; E. BOSHOF, Das Erzstift Trier und

seine S te llung zu K önigtum und Papsttum im

ausgehenden 10. Jahrhundert. Der Pontifikat des

Theoderich, in Studien und Vorarbeiten zur Germania

Pontificia, 4, Köln – Wien 1972; E. BOSHOF, in Verf.

Page 20: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 20

Lex., II (1980 ) 147-149; A. HEIT, in Lex. MA, III2

( 1 9 8 4 / 8 6 ) 1 0 3 1 s q . ; M . E M B A C H , T r i e r e r

Literaturgeschichte. Das Mittelalter, in Geschichte und

Kultur des Trierer Landes, 8, Trier 2007, pp. 326-328;

http://www.deutsche-biographie.de/register_sfz56377

.html.

Theodericus mon. s. Matthiae Treverensis

(PND 103115269) Theoderich trat 1006 in das

Benediktinerkloster Sankt Eucharius (Matthias) in

Trier ein, wo er auch Schulmeister wurde. Er starb

nach 1023.

— Virtutes et miracula s. Celsi

(B.H.L. 1720). Berichtet vom Leben des Erzbischofs

Egbert von Trier (977-993) (PND 119175223), über

die Synode von Ingelheim 980, die Translation der

Reliquien des hl. Celsus in gleichen Jahr sowie über

die Wunder, die in Trier im Jahre 1007 und andernorts

geschahen.

Edd. in AA.SS., Febr., 3 (1658) 396-404, (1865 ) 402-3

410; G. WAITZ, in M.G.H., SS., 8 (1848) 204-208,

unvollständig; in Migne, PL 154, coll. 1233-1242, aus

ed. WAITZ.

Transl. Englisch: T. HEAD , in Medieval Hagiography.

An Anthology, cur. T. HEAD , New York – London

2000, pp. 279-284, Auszüge.

Comm . MANITIUS, II (1923) 456-457; H. WOLTER, Die

Synoden im Reichsgebiet und in Reichsitalien von 916

bis 1056, Paderborn u.a. 1988, pp. 117-119.

— Vita S. Deicoli

Erzählt das Leben des angeblichen ersten Abtes

Deicola des Klosters Lure (Haute-Saône, dioec.

Besançon) aus dem vii. Jahrhundert und die Geschicke

des Klosters bis zum Jahr 960. Zeit der Abfassung

nach 973, als Theoderich selbst noch Mönch in Lure

war. Das Werk liegt in zwei Rezensionen vor: B.H.L.

2120, a), und 2121, b).

Mss. v. Comm . ZIN ZIU S , p. 389; v. Comm. gen.

THOM AS (1995 ), col. 754.2

Edd. Zu a: in AA.SS., Ian., 2 (1643) 200-210, (1863 )3

564-574; in Colgan, 1 (1645) 115-125; G. WAITZ, in

M.G.H., SS., 15/2 (1888) 675-682, unvollständig. Zu

b: in Mabillon, Acta SS. O.S.B., 2 (1669) 103-116,

(1733 ) 95-108.2

C o m m . H . Z I N Z I U S , U n t e r s u c h u n g e n ü b e r

H e i l i g e n le b e n d e r D iö z e s e B e s a n ç o n , « Z s .

Kirchengesch.» 46 (1927) 389-392; H. THOM AS, Der

Mönch Theodericus von Trier und die Vita Deicoli,

«Rhein. Vjbll.» 31 (1966/67) 42-63.

Comm. gen. M. RATHSACK, Fuldaforfalskningerne,

København 1980, pp. 219-221; H. THO M AS, Ein

kaisergleicher König und die Immunität der Trierer

Kirche. Der Mönch Theoderich als Fälscher des DO I

86, «Jahrbuch für westdeutsche Landesgeschichte» 19

(1993) 91-103; H. THOM AS, in Verf. Lex., IX (1995 )2

753-755; P. BECKER , Die Benediktinerabtei St.

Eucharius-St. Matthias vor Trier, in Germania Sacra,

N. F. 34, Berlin – New York 1996, pp. 681-682; K.

KRÖNERT, La construction du passé de la cité de

T r è v e s V I I I -X I s i è c l e . É t u d e d ’ u n c o r p se e

hagiograp hiq ue , L il le 2006 , pp . 304-351; M .

EM BACH, Trierer Literaturgeschichte. Das Mittelalter,

in Geschichte und Kultur des Trierer Landes, 8, Trier

2007, pp. 332-337.

Theodoricus abbas S. Trudonis

(PND 100962114, fehlerhafte Ansetzung durch

I d e n t i f i z i e r u n g m i t e in e m T h e o d e r i c u s a u s

Drondheim) Geboren um 1060, wurde Theodoricus

als Knabe dem Kloster Sint-Truiden / St.Trond

(Limburg, Belgique) übertragen. Er floh in das Kloster

St. Peter / St. Bavo in Gent (Belgique), dort bis 1099.

Seit 1099 war er Abt von St. Trond. Er starb 1107

April 25.

— Carmina

Die Gedichte I-III sind auch gemeinsam überliefert:

De mirabilibus mundi, auch als: Solinus metricus (I,

ca. 1200 Verse), De cane (II), Über den Turm der

Winde in Athen, inc. Effigies turris constructa refertur

Athenis (III), De fratre suo Nummo (IV = Walther

6867) . D ie T heodorich früher zugesc hriebene

Dichtung ‘Quid suum virtutis’ oder ‘De Nummo’,

q.v., stammt nicht von ihm.

Mss. MANITIUS, III (1931) 711-713; v. Comm. gen.

PREAUX, pp. 356-359; WORSTBROCK, coll. 756 sq.;

Brüssel, Bibl. Royale, Cod. 10615-10729, ff. 179ra-

183va (I, fragmentarisch), f. 183va (II), f. 183va-

183vb (III), saec. xii; Kopenhagen, Univ.-Bibl., Cod.

Page 21: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 21

Fabr. 8º 81, ff. 90r-92v, saec. xii ex. (IV); Leipzig,

Universitätsbibl., Cod. 349, ff. 139r-140v (I), ff. 140r-

140v (II), f. 140v (III), saec. xiii in.

Edd. v. Comm . MANITIUS, pp. 160 sq., 165, Auszüge

(I), pp. 161-163 (II), p. 163 (III); v. Comm. gen.

PREAUX, pp. 356-365; P. LEHMANN , Eine Sammlung

mittellateinischer Gedichte aus dem Ende des 12.

Jahrhunderts, «Hist. Vjschr.» 30 (1935) 20-58, hier 48-

53, erneut P. LEHMANN , Erforschung des Mittelalters

4, Stuttgart 1961, pp. 283-316, hier 307-311 (IV),

a llein nach der Kopenhagener Hs.; P. RU FFE L,

Theodorici abbatis carmen Vitruvianum, «Annales de

la Faculté des Lettres de T oulouse , Antiquité,

Linguistique, Préhistoire» 1 (1952) 83-99, hier 86 (III);

J. PRÉAUX, Du ‘Culex’ de Virgile à son pastiche par

Thierry de Saint-Trond, in Présence de Virgile. Actes

de Colloque des 9., 11 et 12 décembre 1976 (Paris

E.N.S., Tours), cur. R. CHEVALLIER, Paris 1979, pp.

195-208, hier 195-197 (II).

Transl. Deutsch: Tiere als Freunde im Mittelalter. Eine

Anthologie, cur. G. KOM PATSCHER – A. CLASSEN – P.

D INZELBACHER, Badenweiler 2010, pp. 81-87, mit

lateinischem Text (II). Englisch: J. ZIO LK O W S KI,

Talking animals. Medieval latin beast poetry 750-1150,

Philadelphia 1993, pp. 272-273 (II).

Comm. M. MANITIUS, Zur poetischen Literatur aus

Bruxell. 10615-10729, «N. Arch.» 39 (1914) 155-166.

—Vita s. Amalbergae

(B.H.L. 323). Leben der hl. Amalberg, Jungfrau aus

Gent, geboren in den Ardennen vii./viii. Jahrhundert.

Die Vita wurde im xi. Jahrhundert in St. Bavo verfaßt

und gelegentlich Theodoricus zugeschrieben.

Mss. Bruxelles, Bibl. royale, 3391-3399, 8751-8760;

D o u a i , B i b l . m u n i c . , 8 3 6 ; M e c h e l e n ,

Aartsbisschoppelijk Archief, 1428, t. II; Paris, Bibl.

Nat., lat. 5296 B, 5606, 9738; Saint-Omer, Bibl.

munic., 716, IV.

Edd. in AA. SS., Iul., 3 (1723) 90-102; P. DE ROO , De

wonderbare maagd sinte Amalberga, Bruxelles 1872,

pp. 429-461.

— Vita tertia s. Bavonis

( B .H .L . 1 0 5 1 ) . S t . B a v o ( P N D 1 3 8 5 7 2 1 9 4 ) ,

merowingischer Adliger, † vor 659, Mönch von St.

Peter / St. Bavo in Gent, Gefährte des hl. Amandus.

Die dritte Vita verfaßt in den Jahren 1083-1095 auf

Bitten der Mönchen von St. Bavo in Gent, erste Vita

vor 844.

Mss. «Anal. Boll.» 5 (1886) 332; B. KRU SCH , in

M.G.H., Script. rer. Mer., 4 (1902) 533.

Edd. in Surius, 5 (1574) 478-489; in Mabillon, Acta

SS. O.S.B., 2 (1669) 380-393; in AA. SS., Oct., l

(1765) 243-252; in Ghesquière, 2 (1785) 498, 511-

531; «Anal. Boll.» 14 (1895) 44; B. KRUSCH , in

M.G.H., Script. rer. Mer., 4 (1902) 534-546.

— Vita s. Landrade virginis

(B.H.L. 4711-4712). Die hl. Landrada war im vii.

Jahrhundert erste Äbtissin des Klosters Munsterbilzen

(Tongeren, Limburg, Belgique). Die Vita wurde

verfaßt nach einem Auszug aus der Vita Landoaldi in

zwei Fassungen.

Mss. Bruges, Bibl. de la ville, 404, ff. 103r-106r;

Bruxelles, Bibl. royale, 18644-18652, ff. 7v-l4; Gent,

Bibl. der Rijksuniv., 487, pp. 118-131; Paris, Bibl.

Mazarine, 1733, ehem. Korssendonck, ff. 71v und

sqq.; Wien, Österr. Nationalbibl., F.F. s.n. 12706-

12707, ff. 97-100v.

Edd. in Surius, 4 (1573) 134-139; in AA. SS., lul., 2

(1721) 623-624 nr. 27-29, Auszüge, und pp. 625-627

nr. 31-32, Auszüge; in Ghesquière, 5 (1789) 215-219

nr. 5-18.

Comm. G. KURTH, 'Landrada', in Biogr. nat. Belgique,

XI (1890) 257-260; v. Comm. gen. VAN DER ESSEN ,

pp. 173-177; MANITIUS, III (1931) 711, 713; D. A.

STRACKE, Oyer de Vita Landradae, «Ons Geestelijk

E r f» 7 (19 3 3 ) 4 2 3 -4 3 4 ; H . V A N D E W E E R D ,

"Munnsterbilzen en Wintershoven. Kanttekeningen

rond de wording der twee abdijen", «Limburg» 34

(1955) 151-155; A. D'HAENENS, in Bibl. Sanctorum,

VII (1966) 1099; J. M. VAN DER EYCKEN , "W achten

op de prins...": Negen eeuwen adellijk damesstift

Munsterbilzen, Bilzen 2000, pp. 15-21.

— Vita (seu passio) prima s. Rumoldi

(B.H.L. 7381). Rumold (PND 122587103), irischer

Bischof aus königlicher schottischer Familie, lebte um

750 der Legende nach als Einsiedler und Apostel in

Mecheln (Belgique), dessen Ortspatron er wurde (Sint

Rombaut).

Mss. Gent, Bibl. der Rijksuniv., 422, dazu Cat. Codd.

Hagiogr. Bibl. Publ. Gandavensis, «Anal. Boll.» 3

(1884) 193-194 nr. 1, 3; Liège, Bibl. Univ., 240, dazu

Page 22: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 22

J. FIESS – M. GRANDJEAN , Bibliothèque de l'université

de Liège. Catalogue des manuscrits, Liège 1875;

Liège, Bibl. Univ., 278, dazu Cat. Codd. Hagiogr. Bibl.

Ac. Leodiensis, «Anal. Boll.» 5 (1886) 358; Wien,

Ö s t e r r . N a t i o n a l b i b l . , S . N . 1 2 8 3 0 , e h e m .

Korssendonck, später Familien-Fideik. 7908; Wien,

Ö s t e r r . N a t i o n a l b i b l . , S . N . 1 2 7 5 4 , e h e m .

Korssendonck, postea Familien-Fideik. 9375a; Wien,

Österr. Nationalbibl., S.N. 12807, ehem. Rouge-cloître,

später Familien-Fideik. 9394, dazu Cat. Codd.

Hagiogr. qui Vindobonae asservantur in bibl. priv. Ser.

Caesaris Austriaci, «Anal. Boll.» 14 (1895) 237 n. 2,

249 n. 2, 261 n. 45-

Edd. in Surius, 7 (1581) 563-568; H. VARDAEU S, S.

Rumoldi archiepiscopi Dublinensis, Mechliniensium

apostoli Acta (Opus posthumum, ed. Th. Sirinus),

Lovanii 1662, pp. 1-11; J. B. Du SOLLIER, in AA.SS.,

Iul., l (1719) 241-247; BOUQUET, in Rec. hist. Gaules,

IX (1757) 150, Auszüge; J. LAENEN , Histoire de l'église

métropolitaine de Saint-Rombaut à Malines, I, Malines

1919, pp. 23-27.

Comm . CHEVALIER, II (1888) 4466; I (1901) 268-269

nr. 877; S. BALAU , Les sources de l'histoire de Liège au

Moyen Âge. Étude critique, Bruxelles 1903, pp. 357-

358; Ch. DE SM EDT, in Biogr. nat. Belgique, XIX

(1907) 895-899 und XXIV (1926-1929) 903; J.

LAENEN , Histoire de l'Eglise Métropolitaine de Saint-

Rombaut à Malines, I, Malines 1919, pp. 5-8; J.

LAENEN , Geschiedenis van Mechelen, Mechelen 1926,

pp. 24-25 und 39-40; J. F. KENNEY , The Sources for

the Early History of Ireland, I, New York 1928, p. 527;

WATTENBACH – HOLTZM ANN , I (1943) 244; v. Comm.

gen. DE M OREAU , I, pp. 106-107, 226 und II, pp. 29-

30, 172, 208, 280- 286; G. BOES, L'abbaye de Saint-

Trond. Des origines jusqu'à 1155, Tongeren 1970, pp.

146-160; v. Comm. gen. PIENYNS-RIGO , pp. 21, 38-40.

— Vita s. Trudonis

(B.H.L. 8323-8325). Die Vita von St. Trudo / Trond

entstand im Kloster St. Bavo in zwei Versionen aus

zwei älteren Viten und wurde dem Abt Gerard und den

M önchen von St. Trond gewidmet. Theodoricus

schrieb zudem eine Predigt 'De translatione SS.

Eucherii et Trudonis'.

Mss. Liège, Bibl. Univ., 12, saec. xii; 41, saec. xvi;

2 7 8 , sa e c . xv i, d a zu «A n a l . B o l l .» 5 (1 8 8 6 )

317,319,359 und 365-372; Namur, Mus. archéol.,

Fonds de la Ville, 15, dazu «Anal. Boll.» 1 (1882)

500; P. FAIDER, Catalogue des manuscrits conservés à

Namur, Gembloux 1934, p. 68 nr. 50.

Edd. in Surius, 6 (1575) 543-566; J. BARBIER, La vie

de Saint-Trond ou Trudon d'après un manuscrit de

XIII siècle, «Anal. hist. eccl.» 5 (1868) 431-459,e

Auszug.

Comm . F. MERTENS, Kritische Studie over Diederiks

leven van de H. Trudo, Leuven 1963.

Comm. gen. WATTENBACH , II (1894) 149; MOLINIER,

I (1901) 154, 156, 268 nr. 5, 533, 536, 551, 877;

BALAU (1903) 355-359; L. VAN DER ESSEN , Étude

cri t ique e t l i ttéraire sur les V itae des sa ints

mérovingiens de l'ancienne Belgique, Louvain-Paris

1907, pp. 91-96, 173-177,179-182, 349-357; U.

BERLIÈRE, Mabillon et la Belgique, «Rev. Mabillon»

(1908) 32-33; A. PONCELET, Les biographes de S.

Amalberge, «Anal. Boll.» 31 (1912) 403-425; U.

BERLIERE, in Biogr. nat. Belgique, XXIV (1926-1929)

903-904; M AN ITIU S , III (1931); W A TTEN B A CH –

HOLTZM ANN , I (1939) 743-745,748; E. DE MOREAU ,

Histoire de l'Église de Belgique, I-II, Bruxelles 1947 ;2

J. G. PREAU X , Thierry de Saint-Trond, auteur du

poème pseudo-ovidien "De Mirabilibus Mundi",

«Latomus» 6 (1947) 353-366; A. BOUTEM Y , Carmina

Trudonensia, in M élanges J . de Ghellinck, II,

Gembloux 1951, pp. 583-601; M. COENS, Les saints

particulièrement honorés à l'abbaye de Saint-Trond,

«Anal. Boll.» 72 (1954) 85-104; H. KESTERS, Notice

sur la Vita Trudonis, «Bull. Soc. dioc. Liège» 39

(1955) 187-204; M. COENS, Utriusque linguae peritus.

En marge d'un prologue de Thierry de Saint-Trond,

«Anal. Boll.» 76 (1958) 118-150; J. L. CHARLES, La

ville de Saint-Trond Des origines à la fin du XIVe

siècle, Paris-Liège 1965, pp. 10-11; J. H. AERTS, in

National Biografisch W oordenboek, III, Bruxelles

1968, pp. 272-276; G. BOES, L'abbaye de Saint-Trond,

Des origines jusqu'à 1155, Tongres 1970, pp. 146-

160; P. P IEY N S-RIGO , Abbaye de Saint-Trond, in

Monasticon belge, VI, Liège 1976, pp. 38-40; N.-N.

HUYGHEBAERT, Une translation de reliques à Gand en

944: le Sermo de Adventu Sanctorum Wandregisili,

Ansberti et Vulframmi in Blandinium, in Comm.

royale hist., (1978); Handschriften uit de abdij van

Sint-T ruiden, Leuven 1986, pp. 290-291; F. J .

WORSTBROCK, in Verf. Lex., IX (1995 ) 755-760; H.2

Page 23: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 23

L. COX, Die Kontextfunktion der Miracula in den

Gesta Abbatum Trudonensium (628-1558), der Vita

und dem Liber Miraculorum Sancti Trudonis, «Rhein.

Vjbll.» 60 (1996) 1-15.

Theodericus ep. Virdunensis

( P N D 1 1 5 7 2 7 0 5 1 ) A u s e i n e r v o r n e h m e n

alemannischen Familie stammend, wurde er Kaplan

Kaiser Heinrich III. (PND 118548263), Kanoniker in

Basel und seit 1046 Bischof von Verdun. Im Streit mit

Papst Gregor VII. (PND 118541862) hielt er sich auf

der Seite Kaiser Heinrichs IV. (PND 118548271). Er

starb 1089 April 28.

— Epistolae

An Papst Gregor VII. 1079 über die W ahl des

Erzbischofs Egilbert von Trier (PND 135902711), a);

an die deutschen Fürsten 1080 wegen der Absetzung

Papst Gregors VII., b); an Erzbischof Egilbert von

Trier 1080 (PND 135902711) wegen dessen Weihe

und der eigenen von Gregor verfügten Absetzung, c).

Edd. G. WAITZ, in M.G.H., SS., 8 (1848) 186, in den

Gesta Treverorum, q.v., zu a); in JAFFÉ, Bibl. rer.

Germ., 5 (1869) 129-133, im Codex Udalrici, q.v., zu

b) und c); J.-P. EVRARD , Actes des princes Lorrains,

2ème série: Princes ecclésiastiques, III. Les evèques de

Verdun, A: Des origines à 1107, Diss. Nancy 1977, pp.

141-146, zu a), b) und c).

Transl. Gallice: v. Comm . CLOUËT, pp. 124-125, zu a),

127, zu b); v. Comm . GABRIEL, pp. 346-348, zu a),

367-369, zu b), 374-378, zu c).

Comm . L. CLOUËT, Histoire de Verdun et du pays

Verdunois, 2, Verdun 1868 (Neudruck Marseille

1977), pp. 61-150; Ch.-N. GABRIEL, Verdun au XIe

siècle , V erdun 1891 (Neudruck Genève 1975);

WATTENBACH – HOLTZM ANN , I/4 (1943) 631-632; F.-

R . E R K E N S , D i e T r i e r e r K i r c h e n p r o v i n z i m

Investiturstreit, in Passauer Historische Forschungen,

4, Köln – Wien 1987, pp. 66-81; M. SANDMANN ,

T h e o d e r i c h v o n V e rd u n u n d d i e r e l i g i ö s e n

G emeinschaften seiner Diözese , in Person und

Gemeinschaft im Mittelalter. Karl Schmid zum 65.

Geburtstag, cur. G. ALTHOFF, Sigmaringen 1988, pp.

315-344; F.-R. ERKENS, Die Trierer Kirchenprovinz

am V orabend des Invest i turs t re i ts , «B lä t t . d t .

Landesgesch.» 125 (1989) 149-151; G. KREUZER , in

Biographisch-bibliographisches Kirchenlexikon, XI

(1996) 855-858; F. G. HIRSCH M A NN , Verdun im

hohen Mittelalter, in Trierer Historische Forschungen,

27, Trier 1996, pp. 393-399.

Theoduinus episcopus Leodiensis

(PND 115725059) Bischof von Lüttich seit 1048 Juli

8. † 1075 Juni 23.

— Epistola ad Imadum episcopum Paderbornensem

Der Brief an Bischof Imad von Paderborn (PND

104356707), verfaßt zwischen 1052-1075, berichtet

über die Geschichte der Klöster M almédy und

Stavelot (Liège, Belgique).

Edd. in Martène-Durand, Vet. script. coll., 1 (1724)

491; in Migne, PL, 146 coll. 1441-1444.

Theodulfus episcopus Aurelianensis

(PND 118621750) Geboren um 760 als Westgote. Abt

des Klosters St-Benoît-sur-Loire / Fleury und weiterer

Reichsklöster; 798 erstmals als Bischof von Orléans

bezeugt. Um 785 kam er an den Hof Karls d. Gr.

(PND 118560034) und gelangte dort in bedeutende

Stellung; er nahm als theologischer Sachverständiger

an den Synoden teil. 817 wurde er von Kaiser Ludwig

d. Frommen (PND 118640658) aller Ämter enthoben

und in Klosterhaft verbannt, † 821 in Le Mans. Die

Libri Carolini, q.v., wurden von ihm ausgearbeitet.

— Capitula

Zwei Kapitulare sind unter dem Namen Theodulfs

überliefert: das ältere (I), wohl um 800 auf Anregung

der ‘Admonitio generalis’ abgefaßte, erste greifbare

B i s c h o f s k a p i t u la r d e r G a t t u n g . E s g i b t i n

e ig e n s tä n d ig e r G e s t a l t u n g A n w e i su n g e n z u r

Kirchenzucht und Verwaltung des Bistums Orléans.

Die Überlieferung mit gegen 50 Handschriften und

die Rezeption sind reichhaltig; das Kapitular wurde

von Bischof Hildgar von Meaux (ca. 855-876) (PND

104356308) fast unverändert übernommen. Das

jüngere Kapitular (II) wurde vor dem Reformkonzil

von Châlon (813) verfaßt und hat den Charakter eines

B u ß b u c h s . S e i n e Q u e l l e s i n d v o r a l l e m

K o nz i lsbeschlüsse, entnommen der ‘C o l lec t io

Hispana’. Die überlieferte Gestalt ist nicht original,

Page 24: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 24

die Rezeption eher gering.

Mss. L. DELISLE, Notice sur les manuscrits originaux

d'Adémar de Chabannes, in Notices et extraits, 35/1

(1896) 248-250; A. WERM INGHOFF, Verzeichnis der

Akten fränkischer Synoden von 843-918, «N. Arch.»

26 (1901) 666-667; A. WERM INGHOFF, Reise nach

Italien im Jahre 1901, «N. Arch.» 27 (1902) 576-577;

v. Vet. transl. NAPIER, pp. x-xi und 112-113, mit Facs.;

v. Comm . SECKEL (1917-1920) 160-165; P. FOURNIER,

Notices sur trois collections canoniques inédites de

l'époque carolingienne, «Rev. sciences relig.» 6 (1926)

80 n.; v. Edd. DE CLERQ , pp. 259 n. 2 und 262-263; v.

Comm . DE CLERQ p. 431; v. Edd. BROM M ER, pp. 75-

100, zu (I), und 145-147, zu (II).

Vet. transl. Englisch: B. THORPE, Ancient Laws and

Institutes of England, II, London 1840, pp. 394-443; A.

S. NAPIER, An Old English Version of die Capitula of

Theodulf Together with the Latin Original: The Old

English Version of the Enlarged Rule of Chrodegang,

in E.E.T.S., 150 (1916) 102-118; H. SAUER, Theodulfi

capitula in England: Die altenglischen Übersetzungen

zusammen mit dem lateinischen Text, München 1978,

pp. 301-402, zu (I).

Edd. in Baronio, 9 (1600) 810-818, ad a. 835, (I); J.

SIRM O N D , Theodulfi Aurelianensis episcopi opera,

Parisiis 1646, pp. 1-28, (I), in Baluze, Miscell., 7

(1715) 21-47, (II); in Migne, PL, 105, coll. 191-224,

aus Hs. Oxford, Bodley 865; v. Vet. transl. NAPIER; Ch.

D E C LE R Q , La législat ion franque de Clovis à

Charlemagne, in Université de Louvain. Recueil de

travaux publiés par les membres des conférences

d'histoire et de philologie, Sér. II, 38, Louvain 1936,

pp. 321-351, (II), v. Vet. transl. SAUER; P. BROM M ER,

in M.G.H., Capit. episc., 1 (1984) 103-142, (I), und

149-184, (II).

Transl. Englisch: J. T. MCNEILL – H. M. GAM ER,

Medieval Handbooks of Penance, New York 1938, pp.

395-397, Teilübersetzung; v. Edd. BROM M ER, pp. 101-

102, zu (I).

Comm. v. Comm. gen. CUISSARD, pp. 263-310; L.

TRAUBE, Textgeschichte der Regula s. Benedicti,

«Abh. München» Ser. III, 21/3 (1898) 645-646, erneut

cur. H. PLENKERS, «Abh. München» Ser. III, 25/2

(1910) 45-46; E. SECKEL, Studien zu Benedictus

Levita, «N. Arch.» 26 (1901) 51-59,62-70 und 41

(1917-1920) 160-180, 262-263; v. Edd. DE CLERQ , pp.

259-274; v. Transl. MCNEILL – GAM ER, p. 395; Ch. DE

C L E R Q , D e s e c u n d o c a p i t u la r i a T h e o d u l fo

Aurelianensi, «Apollinaris» 3 (1939) 430-437; P.

BROM M ER, Eine unbekannte Diözesansynode. Zur

Rezeption Theodulfs von Orléans, «Arch. kath.

Kirchenrecht» 149 (1980) 467-487; T. GRAHAM , John

Joscelyn, Pioneer of Old English Lexicography, in

The Recovery of Old English. Anglo-saxon Studies in

the Sixteenth and Seventeenth Centuries, Kalamazoo

2000, pp. 83-140.

— Carmina

Die Überlieferung der Gedichte, reiche Quelle für das

Leben am Hof Karls d. Gr. (PND 118560034) und

zum Leben des Autors, geht auf die Edition des

Jacques Sirmond (PND 124387187) zurück, dessen

inzwischen verlorene Handschrift von einem Verehrer

Theodulfs aus dem ix. Jahrhundert zusammengestellt

worden war. Ein zweites, ebenfalls verschollenes

Exemplar dieser Sammlung benutzte Jean Mabillon

(PND 118780921) 1675. Sirmonds Grundstock wurde

Grundlage der Edition von Ernst Dümmler. Für über

das Sirmondsche Corpus hinausgehende 28 Gedichte

gibt es Sonderüberlieferungen.

Mss. v. Edd. DÜM M LER, pp. 440-442; L. TRAUBE,

K a r o l in g is c h e D i c h t u n g e n , in S c h r i f te n z u r

germanischen Philologie, I, Berlin 1888, pp. 64-67;

M. MANITIUS, Geschichtliches aus mittelalterlichen

Bibliothekskatalogen, «N. Arch.» 32 (1907) 663; v.

Comm . TAFEL (1914).

Edd. in Canisius, Am. lect., 5 (1605) 879-887 und 6

(1604) 504-505, drei Gedichte; J. SIRM OND, Theodulfi

Aurelianensis episcopi opera, Parisiis 1646, pp. 61-

272; in Migne, PL, 105, coll. 283-380; E. DÜM M LER,

in M.G.H., Pöetae, 1/2 (1881) 445-569,573-581,629-

630,633, und 2/2 (1884) 694-697, fünf weitere

Gedichte; G. M. DREVES, Hymnographi latini, II, in

Anal. hymn., 50 (1907) 160-166, weitere Lesarten; v.

Comm . SC H A LLE R (1962) 43-51, carmen 72 an

Modoin, und 68-91, Emendationen.

Transl. Deutsch: H. KU SCH , Einführung in das

lateinische Mittelalter, I: Dichtung, Berlin 1957, pp.

54-73, carm. 46 De septem liberalibus artibus, carm.

25, Ad Carolum regem ; Lateinische Lyrik des

Mittelalters. Lateinisch / Deutsch, cur. P. KLOPSCH ,

Reclam Univ.bibl. 8088, Stuttgart 1985, pp. 114-131,

carm 45, 44, 72. Englisch: N. A. ALEXANDRENKO ,

The Poetry of Theodulf of Orléans. A translation and

Page 25: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 25

critical study, New Orleans 1970; P. GODM AN , Poetry

of the Carolingian Renaissance, London 1985, pp. 150-

175, carm. 25, 51, 45, 72,III; J. M. ZIOLKOW SKI,

Talking Animals. Medieval Latin Beast Poetry, 750-

1150, Philadelphia 1993, pp. 265-272, carm. 72,III, 50,

2 7 . F ra n zö s isc h : A . J A C O B , D e ux ép ître s d e

Théodulphe, ancien abbé de Saint-Benoît-sur-Loire et

évêque d'Orléans, traduites du latin, «Mémoires de la

Société des sciences, belles lettres et arts d'Orléans» 10

(1852) 164-184, zwei Gedichte; v. Comm. LEDRU , pp.

85-89, carmen 72,II ‘De siccitate cuiusdam fluvii’; G.

T E S SIE R , Charlemagne. Textes de Charlemagne,

É ginhard , H inc m a r , T h é g a n , A lcu in , N o tker ,

Théodulphe et les Annales royales, Paris 1982, carm.

2 5 Ad Caro lum regem . I ta lienisch : La poesia

carolingia, cur. Fr. STELLA, Firenze 1995, pp. 134-141,

carm 27, 140-143, carm. 44, 180-185, carm. 72,III.IV.

Comm. K. LIERSCH , Die Gedichte Theodulfs Bischofs

von Orléans, Diss. Halle 1880; v. Edd. DÜM M LER, pp.

437-445; E . D Ü M M LE R , Zu den carolingischen

Formelsammlungen, «N. Arch.» 7 (1882) 401; G. B.

D E Rossi, I carmi di S. Damaso, «Bullettino di

archeologia cristiana» Ser. IV, 3 (1884-1885) 11; M.

MANITIUS, Zu karolingischen Gedichten, «N. Arch.»

11 (1886) 561-563; M . M A N IT IU S , Beiträge zur

G e sc h ich te röm ischer D ich te r im M itte la l te r ,

«Philologus» N. Ser., 49 (1890) 561-562 und 51 (1892)

159,160, 171, 530, 706-707; v. Comm. gen. CUISSARD;

M. MANITIUS, Beiträge zur Geschichte des Ovidius

und andere römischer Schriftsteller in Mittelalter,

«Philologus» Suppl. 7 (1899) 730; W. PÜCKERT,

Aniane und Celione, Leipzig 1899, pp. 256-257; A.

LEDRU , Théodulfe, évêque d'Orléans et prisonnier au

Mans de 817 à 821, l'hymne Gloria Laus, «Prov.

Maine» 7 (1899) 81-93; G. KIRNER, Due vite inedite di

s. Marcello vescovo di Die, «Studi stor.» 9 (1900) 301;

S. TAFEL, Die vordere bisher verloren geglaubte Hälfte

des Vossianischen Ausoniuskodex, «Rhein. Mus.» N.

Ser., 69 (1914) 638-640; K. STRECKER , Studien zu

karolingischen Dichtern, «N. Arch.» 44 (1922) 222; R.

FA U LH A B E R , D er Reichseinheitsgedanke in der

Literatur der Karolingerzeit bis zum Vertrag von

Verdun, «Historische Studien» 204 (1931) 21; A. E.

AN SPACH , Das Fortleben Isidors im VII. bis IX.

Jahrhundert, in Miscellanea Isidoriana, Romae 1936, p.

351; S. T. COLLINS, Sur quelques vers de Théodulfe,

«Rev. bénéd.» 60 (1950) 214-218; P. M. ARCARI, Un

goto critico delle legislazioni barbariche, «Arch, stor.

ital.» 110 (1952) 3-37; B. BISCHOFF, Theodulf und der

Ire Cadac-Andreas, «Hist. Jahrb.» 74 (1955) 92-98;

M. L. PORTM ANN , Die Darstellung der Frau in der

Geschichtsschreibung des früheren Mittelalters,

«Basler Beiträge zur Geschichtswissenschaft» 69

(1958) 52-53, zu carmen 25 Ad Carolum regem; D.

SCHALLER , Philologische Untersuchungen zu den

Gedichten Theodulfs von Orleans, «Dt. Arch.» 18

(1962) 13-91; D. SCHALLER, Lateinische Tierdichtung

in frühkarolingischer Zeit , in D as T ier in der

Dichtung, cur. U. SCHW AB, Heidelberg 1970, pp. 91-

113, 272-276; H. W ITKE, Aspects of Roman Poetic

Technique in a Carolingian Latin Satiric Text,

«Illinois Classical Studies. Urbana» 4 (1979) 220-31,

zu carmen 10 ; H. W ITKE, The Roman Norm in

Merovingian and Carolingian Latin Poetry, in Saints,

Scholars and Heroes. Studies in Medieval Culture in

Honour of Charles W. Jones, cur. M. H. KING – W.

M. STEVEN S, in Carolingian Studies, Collegeville

Minn. 1979, pp. 1-26; A. DE RIOJJER, El árbol de las

siete artes liberales descrito por Teodulfo de Orleans,

in Las Abreviaturas en la ensenanza medieval y la

transmisión del saber, in Rubrica: Paleographica et

diplomatica studia, 4, «Barcelona» 3 (1990) 347-354,

zu carm en 46 ; U . E R N S T , Carmen figura tum .

Geschichte des Figurengedichts von den antiken

Ursprüngen bis zum Ausgang des Mittelalters, Köln

1991; M. DE RIQUER, El "Scottus-sottus" en Teodulfo

de Orleans: un ejemplo de burla e invectiva en la

literatura carolingia, «Cultura neolat.» 52 (1992) 201-

229; K . S ID W E LL, Theodulf of Orléans, Cadac-

Andreas and Old Irish Phonology: a conundrum,

«Journal of Medieval Latin» 2 (1992) 55-62, zu

carmen 25 ad C aro lum regem; D. SC H A LLE R ,

B riefgedichte a ls Zei tzeugen: T heodulfs Sturz

8 1 7 /81 8 , in A us A rch iven und B ib lio theken.

Festschrift für Raymund Kottje zum 65. Geburtstag,

cur. H. MORDEK, Frankfurt /Main u.a. 1992, pp. 107-

119; D. SCHALLER, Studien zur lateinischen Dichtung

des Frühmittelalters, Stuttgart 1995, pp. 1-26, 110-

128, 399-403, 415-419, besonders carmen 27; D.

SCHALLER, Karl der Grosse im Licht zeitgenössischer

politischer Dichtung, in Karl der Grosse und sein

Nachwirken. 1200 Jahre Kultur und Wissenschaft in

Europa, I: Wissen und Weltbild, cur. P. L. BUTZER –

M. KERNER – W. OBERSCHELP, Turnhout 1997, pp.

Page 26: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 26

193-219; P. LENDINARA, Mixed Attitudes to Ovid: the

Carolingian Poets and the Glossographers, in Alcuin of

York: Scholar at the Carolingian Court. Proceedings of

the Third Germania Latina Conference held at the

University of Groningen, May 1995, cur. L. A. J. R.

HOUWEN – A. A. MACDONALD , Groningen 1998, pp.

171-213; Th. EHLEN , Bilder des Exils – das Exil als

Bild. Ästhetik und Bewältigung in lyrischen Texten, in

Exil, Fremdheit und Ausgrenzung in Mittelalter und

früher Neuzeit, cur. A. BIHRER – Sv. LIM BECK – P. G.

SCHMIDT, in Identitäten und Alteritäten, 4, Würzburg

2000 , pp . 151–232, hier 167-177; T . AD A M IK ,

Theodulfs Palmsonntagshymnus, «Acta Antiqua

Academiae Scientiarum Hungaricae» 41 (2001) 165-

174; Th. GÄRTNER, Zu Theodulf von Orléans (?) carm.

7 4 D üm m ler, «M aia» 5 3 (2 00 1) 6 45 -6 48 ; C .

PERRICONE, Theodulph of Orleans (760-821). On the

Seven Liberal Arts as Shown in a Certain Picture,

«Philosophical Forum» 33 (2002) 220-227, zu carmen

46; P. MEYVAERT – A. DAVRIL, Théodulfe et Bède au

sujet des blessures du Christ, «Rev. bénéd.» 113

(2003) 71-79, zu carmen 11 ; G. L. SEM PER AN A ,

Teodulfo de Orléans y las Artes libérales, «Veleia» 20

(2003) 459-476.

— Contra iudices

auch: Paraenesis ad iudices (Sirmond), in den älteren

Handschriften ohne Titel. Verfaßt 798 als Schilderung

einer mit Leidrad (später Erzbischof von Lyon) (PND

1 0 2 4 9 8 4 1 5 ) g e m e i n s a m u n t e r n o m m e n e n

Inspektionsreise als missus dominicus im südlichen

Gallien. Das W erk umfaßt 596 Verse (elegische

Distichen).

Mss. v. Edd. DÜM M LER, pp. 440-442, carm. 28; L.

TRAUBE, Karolingische Dichtungen, in Schriften zur

germanischen Philologie, I, Berlin 1888, pp. 64-67; M.

M A N IT IU S , Geschichtliches aus mittelalterlichen

Bibliothekskatalogen, «N. Arch.» 32 (1907) 663; v.

Edd. HAGEN , pp. vi-vii.

Edd. Paraenesis ad iudices, cur. P. DANIEL, o.O.

(P a r is ) 1 5 9 8 ; P a raenesis ad Iud ices , cu r . G .

ELM ENHORST, Lugduni Batavorum 1619; J. SIRM OND,

Theodulfi Aurelianensis episcopi opera, Parisiis 1646,

pp. 237-245; in Migne, PL, 105, coll. 283-300; E.

DÜM M LER, in M.G.H., Pöetae, 1/2 (1881) 493-517,

carmen 28 und M.G.H., Poet. 2, p. 695; H. HAGEN ,

Theodulfi episcopi Aurelianensis de iudicibus versus,

in Solemnia anniversaria conditae universitatis, Bern

1882, dazu «N. Arch.» 8 (1883) 422; S. T. COLLINS,

Sur quelques vers de Théodulfe, «Rev. bénéd.» 60

(1950) 214-218, hier 217-218, Emendationen. –

Weitere Editionen bei HAGEN , pp. v-viii.

Transl. Englisch : P . G O D M A N , P oetry of the

Carolingian Renaissance, London 1985, pp. 162-167,

Auszüge.

Comm. v. Edd. HAGEN , pp. v-xiii; G. MONOD , Les

moeurs judiciaires au VIII siècle d'après la Paraenesise

ad judices de Theodulf, «Rev. hist.» 35 (1887) 1-20,

erneut in «Mélanges Renier», in Bibl. Éc. hautes ét.,

74 (1887) 193-215; P. M. ARCARI, Un goto critico

delle legislazioni barbariche, «Arch, stor. ital.» 110

( 1 9 5 2 ) 3 -3 7 ; M . F U H R M A N N , P h i lo lo g i s c h e

Bemerkungen zu Theodulfs Paraenesis ad iudices, in

Das Profil des Juristen in der europäischen Tradition.

Symposion aus Anlaß des 70. Geburtstages von F.

Wieacker, cur. K. LUIG – D. LIEBS, Ebelsbach 1980,

pp. 257-277; L. NEES , Theodulfs Mythical Silver

Hercules Vase, "Poetica vanitas", and the Augustinian

Critique of the Roman Heritage, «Dumbarton Oaks

Papers» 41 (1987) 443-451; L. NEES , A Tainted

Mantle: Hercules and the Classical Tradition at the

Carolingian Court, P hiladelphia 1991, dazu J.

M EYERS, Hercule à la cour carolingienne, «Moyen

Âge» 98 (1992) 447-454; N. STAUBACH, Herkules in

der Karolingerzeit, in Gli umanesimi medievali. Atti

d e l I I C o n g r e s s o d e l l ' " I n t e r n a t i o n a l e s

Mittellateinerkomitee", Firenze, Certosa del Galluzzo,

11–15 Settembre 1993, cur. Cl. LEO N A R D I, in

Millennio Medievale 4 = Atti di Convegni, 1, Firenze

1998, pp. 673–690; E. MAGNOU-NORTIER, La mission

financière de Théodulf en Gaule méridionale d'après

les "Contra iudices", in Papauté, monachisme et

diéories politiques. Mélanges Marcel Pacaut, I, Lyon

1994 , pp . 89 – 11 0 ; G . B R E T ZIG H E IM E R , D er

Herkules-Mythos als Gefässdekor: Eine "descriptio"

des Theudulf von Orléans, «Mittellat. Jahrb.» 39

(2004) 183-205.

— De ordine baptismi

Gutachten über Taufritus und Taufunterricht, gestützt

auf biblische Zeugnisse, wahrscheinlich um 812

verfaßt als Antwort auf eine Anforderung Karls d. Gr.

(PND 118560034).

Edd. in Migne, PL, 105, coll. 223-240.

Page 27: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 27

C o m m . J . C H E LIN I, Les " remplo is" liturgiques

carolingiens, in Ideologie e pratiche del reimpiego

nell'Alto Medioevo, in Sett. Spoleto, XLVI/1 (1999)

321 – 357.

— Expositio missae "Dominus vobiscum"

Die Erklärung des Meßkanons wurde in der Forschung

versch ie d e n e n f rüh k a ro l ing isc h e n Li tu rg ikern

zugeschrieben: Hrabanus Maurus (PND 118553909),

Theodulf von Orléans (zu Unrecht) und Amalarius von

Metz (PND 118502379) (HANSSENS); zuletzt wurde

auch Alkuin (PND 118502026) ins Spiel gebracht

(NASON).

Mss. v. Edd., pp. 108-114, 283; H. SCHNEIDER, Roman

Liturgy and Frankish Allegory, in Early Medieval

Rome and the Christian West. Essays in Honour of

Donald A. Bullough, cur. J. M. H. SM ITH , in The

Medieval Mediterranean, 28, Leiden u.a. 2000, pp.

341-379, hier 358-361 die Textfragmente Büdingen,

Kulturgut Fürst zu Ysenburg, Fragmente I/1.

Edd. J . M . H A N S S E N S , Amalarii episcopi opera

liturgica omnia, I, in St. e testi, 138, Città del Vaticano

1948, pp. 284-338.

Com m . C . M . N A S O N , T he M ass Commentary

Dominus vobiscum: its Textual Transmission and the

Question of Authorship, «Rev. bénéd.» 114 (2004)75-

89; J.-P. BO U HO T, Les explications catéchistiques

attribuées à Théodulfe d’Orléans, «Revue d’histoire

des textes» N. S. 2 (2007) 299-318.

— (Libellus) De processione Spiritus Sancti

Gutachten zur filioque-Frage für das Aachener Konzil

von 809. D as W erk besteht aus 68 Exzerpten

untersch ied licher A uto ren . B eigegeben ist e in

Widmungsgedicht Theodulfs an Karl d. Gr. (PND

118560034), Inc.: ‘Perge, libelle, celer Caroli ad

vestig ia celsi’ (21 elegische Distichen). In der

Handschrift London, British Libr., Harley 3024 liegt

nach W ILLJU N G die Originalüberlieferung für die

Synode 809 vor.

Mss. v. Edd. W ILLJUNG, pp. 170-193.

Edd. in Migne, PL, 105, coll. 239-276; H. W ILLJUNG,

Das Konzil von Aachen, in M.G.H., Conc., 2, Suppl. II

(1998) 315-382.

Comm. G. FOLLIET, Théodulfe d'Orléans (mort en

8 2 1 ) , in té re ssa n t té m o in d u P s -A u g u s t in D e

Incarnatione (Mai 174), «Rev. bénéd.» 108/3-4 (1998)

240-244; v. Edd. W ILLJUNG, pp. 193-213.

— Mappa mundi

Es handelt sich um eine Weltkarte in der Handschrift

Città del Vaticano, Bibl. Apost., Reg. lat. 123, die mit

Versen aus T heodulfs Ekphrasis-Gedicht einer

Weltkarte (Carm. 47) versehen ist.

Mss. v. Comm. V IDIER, pp. 293-305.

Facs. v. Comm. V IDIER, pp. 290-291.

Edd. E. DÜM M LER, in M.G.H., Poëtae, l (1881) 547-

548.

Comm . A. VIDIER, La mappemonde de Théodulfe et

la mappemonde de Ripoll (IX -XI siècle), «Bull,e e

géogr. hist. Comité trav. hist.» (1911) 285-313, dazu

«N. Arch.» 39 (1914) 589-591; P. GAUTIER DALCHÉ,

Notes sur la "carte de Théodose II" et sur la

"mappemonde de Théodulf d'Orléans", «Geographia

Antiqua» 3 -4 (1 9 9 4 -19 9 5 ) 9 1 -10 8 , ern eu t in

Géographie et culture: la représentation de l'espace du

VI au XII siècle, Aldershot 1997, LX, pp. 91-108.e e

— Sermones

D ie Pred igten "Ad virtutes" (I) und "Q uando

peccatum" (II) sind häufig zusammen mit dem

Capitulum I, q.v., überliefert. Eine Synodalpredigt

(III) ist bei Migne, PL 105, coll. 275-280 als cap. 46

an das Capitulum I angehängt.

Mss. P. BROM M ER, in M.G.H., Capit. episc., 1 (1984)

pp. 80-99, mit den Hss. nr. 6, 22, 25, 30, 33, 36-38,

49.

Edd. in Migne, PL, 105, coll. 206-208 (III), 275-280

(I), 280-282 (II).

Comm . T. N. HALL, The Early Medieval Sermon, in

The Sermon, cur. B. M. ZIENZLE, in Typologie des

sources du moyen âge occidental, 81-83, Turnhout

2000, p. 245.

Comm. gen. Ph. HEDDE, Théodulphe évêque et ses

œuvres, «Société agricole et scientifique de la Haute-

Loire. Mémoires et procès-verbaux» 7 (1891-1893)

155-162; Ch. CUISSARD, Théo-dulfe évêque d'Orléans,

sa vie et ses œuvres, «Mém. Soc. Orléanais» 24

(1892) 1-361; MANITIUS, I (1911) 537-543; RABY,

Sec. Lat. Poetry, 1 (1934) 180-181, 187-197; H.

PETTIER, in Dict. théol. cath., XV/l (1946) 330-334;

R . D ’A B A D A D Y D E V IG N A L S , La ba ta lla de l

adopcianismo a la desintegracion de la Iglesia

Page 28: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 28

visigoda, Barcelona 1949; RABY, Christ. Lat. Poetry

(1953 ) 171-177, 476; WATTEN BACH – LEVISO N –2

LÖ W E , II (1953) 195-196; M. L. W . LAISTNER ,

Thought and Letters in W estern Europe A.D. 500 to

900, London 1957 , pp. 213, 339-341; P. LEHMANN ,2

Das Problem der karolingischen Renaissance, in P.

LEHMANN , Erforschung des Mittelalters, II, Stuttgart

1959, pp. 129-130; Ch. DE CLERQ , in Dict. droit can.,

VII (1965) 1246-1247; J.-H. BAUCHY , Un différend

Orléans-T ours sous l 'a rb itrage de Charlemagne

(Alcuin, abbé de Saint-Martin et Théodulfe, évêque

d'Orléans), «Bulletin de la Société archéologique et

historique de l'Orléanais» 5/37 (1968) 178-180; R.

LOUIS, Le "titulus" et l' "epitaphium" métriques de

Théodulfe dans un monastère d'Angers, in Études

ligériennes d'histoire et d'archéologie médiévales.

Mémoires et exposés présentés à la Semaine d'études

médiévales de Saint-Benoit-sur-Loire du 3 au 10 juillet

1969, cur. R. LOUIS, Auxerre 1975, pp. 436-441; M.

V IEILLARD-TROÏEKOUROFF, Les bibles de Théodulfe et

leur décor aniconique, in Études ligériennes d'histoire

et d'archéologie médiévales. Mémoires et exposés

présentés à la Semaine d'études médiévales de Saint-

Benoit-sur-Loire du 3 au 10 juillet 1969, cur. R. LOUIS,

Auxerre 1975, pp. 345-360; Brunhölzl, I (1975) 288-

299, 549-550; M. SCHMAUS, Die Trinitätslehre des

Theodulf von Orléans auf dem W ege zwischen

Augustinus und Anselm von Canterbury, in Saint

Anselme, ses précurseurs et ses contemporains.

Journées intern. d'étude. Aoste-Turin 28-30 Juin 1973,

cur. H. K. KOHLENBERGER, «Bulletin de la Société

académique, religieuse et scientifique de l'ancien duché

d'Aoste» 47 (1974-75) 221-243, erneut in «Analecta

Anselmiana» 5 (1976) 221-243; M . V IE ILLA R D -

TROÏEKOUROFF, Germigny-des-Prés. L'oratoire privé

de l'abbé Théodulphe, «Dossiers de l'archéologie» 30

(1978) 40-49; J. VEZIN , Manuscrits présentant des

traces de l'activité en Gaule de Théodulphe d'Orléans,

Claude de Turin, Agobard de Lyon et Prudence de

Troyes, in Coloquio sobre circulacion de codices y

escritos entre Europa y la Peninsula en los siglos VIII-

XIII (16-19 de septiembre, 19.82), Santiago de

Compostela 1988, pp. 157-171; A. FREEM AN , Theodulf

of Orleans: a Visigoth at Charlemagne's Court, in

L'Europe héritière de l'Espagne wisigothique: Colloque

international du C.N.R.S. tenu à la Fondation Singer-

Polignac (Paris, 14-16 mai 1990), cur. J. FONTAINE –

C. PELLISTRAN D I, Madrid 1992, pp. 185-194; F.

GASPARRI, in Dict. lettres fr. M. A. (1992 ) 1419-2

1421; O. SZERWINIACK, Les recueils d'interprétations

de noms hébreux chez les Irlandais et le Wisigoth

Theodulf, «Scriptorium» 48 (1994) 187-258; D.

SCHALLER – P. BROM M ER , in Verf. Lex., IX (1995 )2

764-772; B.-S. ALBERT, Adversus Iudaeos in the

Carolingian Empire, in Contra Iudaeos: Ancient and

Medieval Polemics between Christians and Jews, cur.

O. LIM OR – G. G. STROUSM A, Tübingen 1996, pp.

119-142; J. J. CONTRENI, Carolingian Biblical Culture,

in Iohannes Sco ttus E riugena: T he B ib le and

Hermeneutics. Proceedings of the Ninth International

Colloquium of the Society for the Promotion of

Eriugenian Studies held at Leuven and Louvain-la-

Neuve, June 7-10, 1995, cur. G. VAN RIEL – C. STEEL

– M. RICHTER, Leuven 1996, pp. 1-23; A. KRÄNZLE,

in Biographisch-bibliographisches Kirchenlexikon, XI

(1996) 1003-1008; S. A. RABE, The Mind's Eye:

Theological Controversy and Religious Architecture

in the Reign of Charlemagne, in Medieval Liturgy: A

Book of Essays, cur. L. LARSON-M ILLER, New York

1997, pp. 235-266; H. SAUER, in Lex. MA, VIII

(1997) 647-648; M. DE JONG, Imitatio Morum. The

Cloister and Clerical Purity in the Carolingian World,

in Medieval Purity and Piety. Essays on Medieval

Clerical Celibacy and Religious Reform, cur. M.

FRASSETTO , New York 1998, pp. 49-80; E. REVEL-

NEHER, Antiquus populus, novus populus: Jerusalem

and the People of God in the Germigny-des-Prés

Carolingian Mosaic, in The Real and Ideal Jerusalem

in Jewish, Christian and Islamic Art. Studies in Honor

of Bezalel Narkiss on the Occasion of his Seventieth

Birthday, cur. B. KÜHNEL, «Jewish Art» 23-24 (1998)

54-66; M. GORM AN , Theodulf of Orleans and the

Exegetical Miscellany in Paris lat. 15679, «Rev.

bénéd.» 109 (1999) 278-323; A. D’URS I PEREZ-PEIX,

Teodulfo de Zaragoza, arzobispo de Orléans entre san

Isidore y Rabano Mauro, in "Tempus implendi

promissa". Homenaje al Prof. Domingo Ramos-

Lissón, cur. E. REINHARDT, Baranain-Pampiona 2000,

pp. 773-799; W. OTTEN, Carolingian Theology, in The

Medieval Theologians, cur. G. R. EVANS, Oxford

2000, pp. 65-82; A. FREEM AN – P. MEYVAERT, The

Meaning of Theodulf s Apse Mosaic at Germigny-

des-Prés, «Gesta» 40/2 (2001) 125-139; C. MENAGE,

in Hist. litt. Fr., XLII/2 (2002) 237-267; R. MEENS,

Page 29: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 29

Tumult in Tours. Alcuin en Theodulf van Orléans in

conflict over een asielzoeker, «Madoc: Tijdschrift over

de Middeleeuwen» 17/2 (2003) 104-113; A. FREEM AN ,

Theodulf of Orleans: Charlemagne's Spokesman

Against the Second Council of Nicaea, Aldershot

2003.

Theophilus presbyter

(PND 119057980) Der Benediktinermönch, der

wahrscheinlich mit Rogerus von Helmarshausen

i d e n t i s c h i s t ( I L G u n d F R E I S E ) , l e r n t e d i e

Goldschmiedekunst im ausgehenden xi. Jahrhundert im

Kloster Stavelot, ging darauf nach Konstantinopel,

lebte nach 1100 in Köln (Kloster St. Pantaleon) und

hielt sich ab 1107 im Kloster Helmarshausen auf, wo

er als Goldschmied und Buchkünstler wirkte. † nach

1125.

— De diversis artibus

Überlieferungsgerechter Titel; "Schedula diversarum

artium" geht auf den Entdecker Lessing zurück. Traktat

ü b e r d i v e r s e T e c h n i k e n m i t t e l a l t e r l i c h e n

Kunsthandwerks (Goldschmiedekunst, B uch- und

Wandmalerei, Glastechnik und Glockenguß) aus der

Praxis, in drei Büchern. Der Text ist insgesamt

unvollständig überliefert und basiert wahrscheinlich

auf dem Konzept des Autors. Die Gruppe HL hat im

zeitlichen A blauf der Ü berlieferung vermutlich

Priorität vor VG.

M ss. W olfenbüttel, H erzog A ugust B ibliothek,

Gudianus lat. 2º 69, saec. xii, aus St. Pantaleon / Köln,

mehrfach kopiert (G); Wien, Nat.Bibl., 2527, saec. xii

1/2 (V); London British Library, Harley 3915, saec.

xiii in. (H), Leipzig, Univ.bibl., Hs. 1157, saec. xiv aus

Altzelle (L); B. B ISCHOFF, Die Überlieferung des

Theophilus-Rugerus nach den ältesten Handschriften,

«Münchener Jahrbuch der bildende Kunst. München»

Ser. III, 3-4 (1952-1953) 145-149, erneut in B .

B ISC H O FF , M ittelalterliche Studien. Ausgewählte

Aufsätze zur Schriftkunde und Literaturgeschichte, II,

S t u t t g a r t 1 9 6 7 , p p . 1 7 5 – 1 8 2 , z u r

Überlieferungsgeschichte; v. Edd. DODWELL, pp. lvii-

lxx und CAFFARO, pp. 7-8 n. 2.

Edd . G. E. LESSING, Theophili Presbyteri Diversarum

Artium Schedula, in G. E. LESSIN G, Zur Geschichte

und Litteratur, VI. Aus den Schätzen der Herzoglichen

Bibliothek zu Wolfenbüttel, Braunschweig 1781, pp.

291-424; J.-J. BOURASSÉ, Essai sur divers arts, en

trois livres, par Théophile, prêtre et moine, Paris

1863; A. ILG , Theophilus Presbyter, Diversarum

ar tium S ched ula , W ien 1 8 7 4 , p p . 3-357; W .

THEOBALD , Technik des Kunsthandwerks im zwölften

Jahrhundert: Des Theophilus Presbyter Diversarum

artium Schedula, Berlin 1933, Neuauflage Düsseldorf

1984; C. R. DO D W ELL, Theophilus, De diversis

artibus, New York 1961, Neudruck 2004, pp. 1-171;

E . B R E P O H L , T h e o p h i lu s P r e s b y t e r u n d d i e

mittelalterliche Goldschmiedekunst, W ien – Köln –

Graz 1987, nur lib. III, vollständig in zwei Bänden

Köln u.a. 1999; A. CAFFARO, Teofilo monaco. Le

varie arti, Salerno 2000, pp. 42-419. – Am Thomas-

Institut der Universität Köln wird eine digitale Edition

des Textes vorbereitet.

Transl. Deutsch: v. Edd. ILG, parallel; BREPOHL; D.

B Ä N S C H – S . L IN S C H E ID -B U R D IC H , in Com m .

Ornamenta Ecclesiae (1985) 363-374, Auszüge .

Englisch: v. Edd. DODWELL, parallel. Französisch: v.

Edd . B O U R A S S É , para lle l. I talienisch: v . Edd .

CAFFARO, parallel. Polnisch: T. ZEBRAWSKI, Teofila

Kaplana i zakonnika o sztukach rozmaitych ksi¹g

troje prze³o¿y³ z ³aciñskiego, Kraków 1880.

Comm. v. Edd. DODWELL, pp. lx-lvii, lxx-lxxiii; J.

VAN ENGEN , Theophilus Presbyter and Rupert of

Deutz. The Manual Arts and Benedictine Theology in

the Early Twelfth Century, «Viator» 11 (1980) 147-

163; E. FREISE, Roger von Heimarshausen in seiner

monastischen Umwelt, «Frümittelalterliche Studien»

1 5 ( 1 9 8 1 ) 1 8 0 - 2 9 3 ; E . F R E I S E , R o g e r v o n

Heimarshausen – ein maasländischer Künstler und

Mönch in Westfalen, in Monastisches Westfalen.

Klöster und Stifte 800 – 1000, cur. G. JÁ SZAI,

Münster 1982, pp. 287-307; E. FREISE, Zur Person des

Theophilus und seiner monastischen Umwelt, in

Ornamenta Ecclesiae. K unst und K ünstler der

Romanik, cur. A. LEGNER , I, Köln 1985, pp. 357-362;

H . F IL L IT Z , R o g e rus von H elam rsha u se n , in

Helmarshausen und das Evangeliar Heinrichs des

Löwen, cur. M. GOSEBRUCH , in Schriftenreihe der

K o m m iss io n fü r N ie d e r sä c h s is c h e B a u - u n d

K uns tge sch ich te be i de r B raunschwe ig ischen

Wissenschatflichen Gesellschaft, 4, Göttingen 1992,

pp. pp. 43-62; H. WESTERM ANN-ANGERHAUSEN, Die

Tragaltäre des Rogerus in Paderborn. Der Wandel

Page 30: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 30

eines mittelalterlichen Künstlerbildes zwischen Alois

Fuchs und Eckhart Freise, in Helmarshausen und das

Evangeliar Heinrichs des Löwen, cur. M. GOSEBRUCH ,

in Schriftenreihe der Kommission für Niedersächsische

Bau- und Kunstgeschichte bei der Braunschweigischen

Wissenschatflichen Gesellschaft, 4, Göttingen 1992,

pp. 63-78; B. REUDENBACH , in Verf. Lex., IX (1995 )2

782-785; R.-H. LUDW IG, in Lex. MA, VIII (1997) 667-

668; v. Edd . CAFFA R O , pp. 7-39; Helmarshausen:

B u c h k u l t u r u n d G o l d s c h m i e d e k u n s t i m

Hochmittelalter, cur. I. BAUM GÄRTNER, Kassel 2003;

E. NERI, De campanis fundendis. La produzione di

campane nel medioevo tra fonti scritte ed evidenze

archeologiche. Introduzione di S. LUSUARDI SIENA,

M ilano 2006; H . W E S T E R M A N N -AN G E R H A U S E N ,

S c h r i f t q u e l l e n z u r G e s c h i c h t e d e r

G o ldschm ied e tec h n ik e n b is zur R o gerze i t , in

S c h a tz k u n s t a m A u f g a n g d e r R o m a n ik . D e r

Paderborner Dom-Tragaltar und sein Umkreis, cur. C.

STIE G EM AN N – H. W ESTER M AN N -AN GERH AU SEN ,

M ü n c h e n 2 0 0 6 , p p . 2 2 2 - 2 4 2 ;

http://www.thomasinstitut.uni-koeln.de/en/forschung/

theophilus/bibliography.html [30-04-2010].

Theotmarus aep. Salisburgensis

(PND 119455382) Erzbischof von Salzburg seit 873, †

907 Juli 4 in der Schlacht von Preßburg/Bratislava.

— Epistola ad Iohannem (IX) papam

Brief des Erzbischofs und seiner Suffragane an einem

Papst Johannes, vermutlich IX . († 900) (P ND

119455404), verfaßt vielleicht auf einer Synode in

Reisbach (Bayern) im Juli 900. Der Brief wendet sich

g e g e n d i e E t a b l i e r u n g e i n e r s e l b s t ä n d i g e n

Kirchenprovinz in Mähren und berichtet zu diesem

Zweck die Geschichte der Missionierung dieses

Raumes. Die Echtheit des Briefs wurde gelegentlich

bezweifelt, zuletzt von E. BO SH O F, dürfte jedoch

gesichert sein. Das Werk ist zusammen mit dem Brief

des Erzbischofs Hatto von Mainz (891-913) (PND

104351713) an einen nicht genannten Papst unter den

nur abschriftlich erhaltenen Lorcher Fälschungen des

B ischofs P ilgrim von P assau (971-9 91 ) (P N D

118792202) überliefert.

Mss. W ien, Österr. Nationalbibl., 1051, fol. 79,

Passauer Proven ienz, saec. x ii, davon weitere

Abschriften nach dem xiv. Jahrhundert; Köln,

Stadtarchiv, W* 19, fol. 9, fragmentar. Überlieferung

aus Reichersberg, saec. xii; v. Edd. LOŠEK, pp. 60-69.

Edd. M . FLACIU S ILLY RIC U S , Catalogus testium

veritatis, II, Lyon 1607, pp. 26-29; in Mansi, 17A

(1772) 253-256; in Mansi, 18A (1773) 205-208; in

Fejer, 1 (1829) 229-235; A. BOCZEK, in Cod. dipl.

epist. Morav., 1 (1836) 60-64; in Migne, PL 131, coll.

34-38; C. J. ERBEN , in Reg. dipl. Bohemiae Moraviae,

1 (1855) 22-24; J. A. G IN ZE L, Geschichte der

Slawnapostel Cyrill und Method und der slawischen

Liturgie, Leitmeritz 1857, pp. 68-72; H. MARCZALI,

E n c h i r id io n fo n t iu m h i s to r i a e H u n g a r o r u m ,

Budapestini 1901/02, pp. 21-26; F. PASTRNEK, Dìjiny

slovanských apoštolu Cyrilla a Methoda, Praha 1902,

pp. 274-278; G. FRIEDRICH , in Cod. dipl. epist.

Bohem., 1 (1904/07) 29-33; H. BR ES SLA U , Der

angebliche Brief des Erzbischofs Hatto von Mainz an

Papst Johann IX., in H istorische Aufsätze Karl

Zeumer zum sechzigsten Geburtstag als Festgabe

dargebracht von Freunden und Schülern, Weimar

1910, pp. 9-30, hier 22-26; H. LÖW E, Der Streit um

Methodius, Köln 1947, pp. 36-40, aus ed. Bresslau; L.

HAVLÍK, Magnae Moraviae fontes historici, III, Brno

1969, pp. 233-244, mit tschechischer Übers.; R.

M A R S IN A , C o d e x d ip lom aticus e t ep is to la r is

Slovaciae, I, Bratislavae 1971, pp. 32-35, nr. 39; F.

LOŠEK, Die Conversio Bagoariorum et Carantanorum

und der Brief des Erzbischofs Theotmar von Salzburg,

in M.G.H., Studien und Texte, 15, Hannover 1997,

pp. 138-156, mit dt. Übers. parallel dazu.

Com m . J . FLE C K E N S T E IN , D ie Hofkapelle der

deutschen Könige. I: Grundlegung: Die karolingische

Hofkapelle, in M.G.H., Schriften, 16,1, Stuttgart

1 9 5 9 , pp . 18 7 -1 8 9 , 198-199 und passim ; U .

PENNDORF, Das Problem der „Reichseinheitsidee nach

der Teilung von Verdun (843), in Münchener Beiträge

zur Mediävistik und Renaissance-Forschung, 20,

München 1974, pp. 166-174; H. BEU M A NN , Die

E inhe it d es o s t f r än k i sche n R e ich es un d d e r

Kaisergedanke bei der Königserhebung Ludwigs des

Kindes, «Arch. Diplomatik» 23 (1977) 142-163, hier

148-154; H. JAKOBS, Eugen III. und die Anfänge

europäischer Stadtsiegel nebst Anmerkungen zum

Bande IV der Germania Pontificia, in Studien und

Vorarbeiten zur Germania Pontificia, 7, Köln – Wien

1980, pp. 35-37, zum Hatto-Brief; H. DOPSCH , in

Page 31: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 31

Geschichte Salzburgs. Stadt und Land, cur. H .

DOPSCH , I,1, Salzburg 1983 , p. 195; W. HARTM ANN ,2

Die Synoden der Karolingerzeit im Frankenreich und

in Italien, Paderborn u.a. 1989, p. 372; WATTENBACH

– LEVISON – LÖW E, VI (1990) 809; G. GYÖRFFY , Der

Donauraum zwischen Bayern, Mähren und Ungarn im

10. Jahrhundert, in Baiern, Ungarn und Slawen im

Donauraum, cur. W. KATZINGER – G. MARCKHGOTT,

in Forschungen zur Geschichte der Städte und Märkte

Österreichs, 4, Linz / Donau 1991, pp. 41-554; H.

Koller, Quellenlage und Stand der Forschung zur

Landnahme der Ungarn aus der Sicht des Abendlandes,

in Baiern, Ungarn und Slawen im Donauraum, cur. W.

KATZINGER – G. MARCKHGOTT, in Forschungen zur

Geschichte der Städte und Märkte Österreichs, 4, Linz

/ Donau 1991, pp. 77-93; E. BOSHOF, Das Schreiben

der bayerischen Bischöfe an einen Papst Johannes –

eine Fälschung Pilgrims?, in Papstgeschichte und

Landesgeschichte. Festschrift für Hermann Jakobs zum

65. Geburtstag, Köln – Weimar – Wien 1995, pp. 37-

67; Ch. R. BOW LUS, Franks, Moravians and Magyars.

The Struggle for the Middle Danube, 788-907,

Philadelphia 1995, pp. 254-255, 336-339, engl.

Übersetzung eines Auszugs; H. WOLFRAM , Grenzen

und Räume. Geschichte Österre ichs vor se iner

Entstehung 378-907, in Österreichische Geschichte, 1,

Wien 1995, pp. 185-187; v. Edd. LOŠEK, pp. 55-60, 70-

87; E. BO SH O F, Das ostfränkische Reich und die

Slawenmission im 9. Jahrhundert: die Rolle Passaus, in

Mönchtum – Kirche – Herrschaft 750-1000, cur. D. R.

BAUER, Sigmaringen 1998, pp. 51-76; Ch. R. BOWLUS,

Archbishop Theotmar of Salzburg‘s Letter to Pope

John IX. A Forgery of Bishop Pilgrim of Passau?,

«Südostforschungen» 57 (1998) 1-11; D. TØEŠTÍK,

Großmähren, Passau und die Ungarn um das Jahr 900.

Zu den neuen Zweifeln an der Authentizität des Briefes

der bayerischen Bischöfe an Papst Johann IX. aus dem

Jahr 900, «Byzantinoslavica» 59 (1998) 137-160; K.

H E R B E R S , P äp s tl iche Autoritä t und päp s tl iche

Entscheidungen an der W ende vom 9. zum 10.

Jahrhundert, in Recht und Gericht in Kirche und Welt

um 900, cur. W . H A R T M A N N , in Schriften des

Historischen Kollegs. Kolloquien, 69, München 2007,

pp. 7-30, hier 25-27.

Thietmarus magister

(PND 100962742) Von Herkunft Sachse, unternahm

1217 eine Reise ins Heilige Land, in den Sinai und

nach Ägypten.

— Liber peregrinationis

Neben der Ursprungsfassung des Pilgerberichts, a),

gibt es eine interpolierte, b).

Mss. v. Edd . LAU REN T 1857/1873, pp. 55-60; v.

Comm . RÖHRICHT, p. 47; v. Comm . WORSTBROCK,

col. 794.

Edd. T. TOBLER, Magistri Thetmari iter ad Terram

Sanctam anno 1217, St. Gallen – Bern 1851, zu b); J.

DE SAINT-GENOIS, Voyages faits en Terre Sainte par

Thetmar en 1217 et par Burchard d‘Strasbourg en

1175 au 1225, «Mém. Ac. Belge» 26 (1851) 19-58, zu

b); J. C. M. LAURENT, Magistri Thietmari historia de

d i s p o s i t i o n e t e r r e s a n c t e , H a m b u r g i 1 8 5 2 ,

u n vo lls tänd ig ; M . L A U R E N T , M ag . T hie tm ar i

p e re g r in a t io , H a m b u rg i 1 8 5 7 , a ls A p p e n d ix

nachgedruckt in Laurent (1873), zu a).

Comm. M. LAURENT, Nachträgliches über Burchard

von Strassburg, «Serapeum» 20 (1859) 174-176; K. E.

H. KRAUSE, Zu Magister Thetmarus (Thietmarus)

«F orsch . d t. G esch.» 15 (1 87 5) 1 53 -1 56 ; R .

RÖ H RIC H T , Bibliotheca geographica Palaestinae,

Berlin 1890, pp. 47-48; P. DEVOS, Les premières

versions occidentales de la légende de Saïdnaia,

«Anal. Boll.» 65 (1947) 247-259; F. J. W ORSTBROCK,

in Verf. Lex., IX (1995 ) 793-795.2

Thietmarus ep. Merseburgensis

(PND 118757083) Geboren 975 in eine vornehme

sächsische Familie; Kanoniker in Magdeburg, 1002

zugleich Propst von St. Maria in Walbeck (dioec.

Halberstadt), 1009 Bischof von Merseburg; † 1018

Dez.1.

— Chronicon sive Gesta Saxonum

Berichtet vom Beginn des x. Jahrhunderts bis zum

Tod des Verfassers 1018, begonnen 1012. Von

besonderem W ert für die Zeit Ottos III. (PND

118590766) und Heinrichs II. (PND 118548255). Das

Werk ist in zwei Fassungen überliefert, deren zweite

im Kloster Corvey (dioec. Paderborn) interpoliert

wurde.

Mss. Dresden, Landesbibl., Msc. R 147, teilweise

Page 32: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 32

Autograph; Bruxelles, Bibl. royale, Ms. 7503-7518, ff.

211-278, saec. xiv, Corveyer Fassung; Fragmente

dieser Fassung sind Charlottesville, Collection Colker,

Thietmar-Fragment und Gotha, Forschungs- und

Landesbibl., Membr. I 140; Edd. HOLTZM ANN , pp.

xxxiii-xxxvi; L . SC H M ID T , Zur G eschichte der

Dresdner Thietmarhandschrift, «Dt. Arch.» 1 (1937)

195-196; v. Transl. TRILLM ICH , pp. xxviii-xxx; M. L.

COLKER, The Earliest Manuscript Representing the

K o r v e i R e v i s i o n o f T h i e t m a r ‘ s C h r o n i c l e ,

«Scriptorium» 25 (1971) 62-67; v. Comm . BEUM AN N ,

coll. 796-797; v. Comm . NASS, pp. 429-437.

Facs. Die Dresdner Handschrift der Chronik des

Bischofs Thietmar von Merseburg. Mit Unterstützung

der Generaldirektion der Kgl. Sächs. Sammlungen für

Kunst und Wissenschaft, der König-Johann-Stiftung

und der Zentraldirektion der Monumenta Germaniae

historica in Faksimile, cur. L. SCH M ID T, 2 voll.,

Dresden 1905.

Edd. Chronici Ditmari Episcopi Mersepurgii libri VII

nunc primum in lucem editi, cur. R. REIN ECCIU S,

F r a n c o f u r t i a d M o e n u m 1 5 8 0 , d i g i t a l

http://daten.digitale-sammlungen.de/~db/0001/bsb00

0 1 3 3 8 0 /im ag e s / ; C h ro n ic i D i th m a r i E p isc o p i

M erseburgensis l ib ri IIX , cur. J. J. M A D ER U S ,

Helmstadium 1667; in LEIBNIZ, Script. rer. Brunsvic.,

1 (1707) 323-427; Dithmari episcopi Merseburgensis

Chronicon, cur. J. A. WAGNER, Norimbergae 1807,

digital urn:nbn:de:bvb:12-bsb10002625-7; J. M .

LAPPENBERG, in M.G.H., SS., 3 (1839) 733-871; in

Migne, PL 139, coll. 1183-1422; F. KURZE, in M.G.H.,

Script. rer. Germ. (1889); R. HOLTZM ANN , in M.G.H.,

Script. rer. Germ., N.S., 9 (1935), erste Ed. mit beiden

Fassungen, dazu N . FICKERM AN N , Thietmar von

Merseburg in der lateinischen Sprachtradition, «Jahrb.

Gesch. Mittel-Ostdeutschlands» 6 (1957) 21-76.

Transl. Deutsch: G. HAHN , Historia Martisburgica

Darinnen Chronica Ditmari, Bischoffs zu Marßburg,

Leipzig 1606 (VD17 3:640690Z); Dithmars, Bischofs

zu Merseburg, Chronik in Acht Büchern, nebst dessen

Lebensbeschreibung, cur. J. Fr. URSIN U S, Dresden

1790; Die Chronik des Thietmar von Merseburg, cur.

J. C. M. LAURENT, in Geschschr. dt. Vorz., 39 (1848)

(1879 ) (1892 ) (1939 ) (2007 ); T hietmar von2 3 4 5

Merseburg, Chronik, cur. W. TRILLM ICH , in Ausgew.

Quell., 9 (1957), mit lateinischem Text aus ed.

HOLTZM ANN parallel; F. HUF, Kettwig 1990, 2 voll.

Englisch : D . A. W A R N E R , O ttonian Germany,

M ancheste r 2001 . Polnisch : Z . K O M O R N IC K I,

¯ytomiérz 1862; M. Z. JEDLICKI, Kronika Thietmara,

Poznán 1953 , m it la te in ischem Text nach ed .

HOLTZM ANN parallel, dazu St. ROSIK, Zur polnischen

Ü b e rse tzung d e r C h ro n ik d e s T h ie tm a r vo n

M e r s e b u r g , i n H i s to r io g r a p h i e , B r ie f e u n d

K o r r e s p o n d e n z e n , e d i t o r i s c h e M e t h o d e n .

Editionswissenschaftliche Kolloquien 2003/2004, cur.

M. THUM SER – J. TANDECKI – A. THUM SER, in

P u b l i k a t i o n e n d e s D e u t s c h - P o l n i s c h e n

Gesprächskreises für Quellenedition 3, Toruñ 2005,

pp. 27–37.

Comm. WATTENBACH , I (1904 ) 390-394; MANITIUS,7

II (1923) 265-268; v. Edd. HOLTZM ANN , pp. VII-

XLII; R. HOLTZM ANN , Über die Chronik Thietmars

von Merseburg, «N. Arch.» 50 (1935) 159-209;

W attenbach – Holtzmann, I/1 (1938) 52-58; A.

B R A C K M A N N , W i d u k i n d s v o n K o r v e i

Sachsengeschichte und die Chronik des Thietmar von

M erseburg in neue r A usga b e und d ie le tz ten

Forschungen über ihren Quellenwert, «Deutsches

Archiv für Landes- und Volksforschung» 5 (1941)

162-174; K. LANGOSCH , in Verf. Lex., IV (1953) 433-

442; v. Edd. JEDLICKI, pp. vii-xciv; A. SCHNEIDER,

Studien zu Thietmar von Merseburg, Diss. Halle

1954; A. SCHNEIDER , Thietmar von Merseburg über

kirchliche, politische und ständische Fragen seiner

Zeit, «Arch. Kulturgesch.» 44 (1962) 34-71; A.

SCH NEIDER , Zum Stil Thietmars von Merseburg,

«Forschungen und Fortschritte» 37 (1963) 148-152; L.

BORNSCHEUER, Miseriae regum. Untersuchungen zum

K r i s e n - u n d T o d e s g e d a n k e n i n d e n

herrschaftstheologischen Vorstellungen der ottonisch-

s a l i s c h e n Z e i t , i n A r b e i t e n z u r

Frühmittelalterforschung, 4, Berlin 1968, pp. 103-121;

WATTENBACH – HOLTZM ANN – SCHM ALE, III (1971)

21*-23*; H. LIPP E LT , T hietmar von M erseburg,

Reichsb ischof und Chronist, in M itteldeutsche

F o rschungen , 7 2 , K ö ln – W ie n 1 9 7 3 ; G . -P .

H A N D S C H U H , B is tumsgeschich tsschre ibung im

ottonisch-salischen Reichskirchensystem. Studien zu

den sächsischen Gesta episcoporum des 11. bis frühen

13. Jahrhunderts, Tübingen 1982, pp. 66-78; W.

EGGERT – B. PÄTZO LD , Wir-Gefühl und regnum

S a x o n u m b e i f r ü h m i t t e l a l t e r l i c h e n

G e s c h i c h t s s c h r e i b e r n , i n F o r s c h u n g e n z u r

Page 33: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 33

mittelalterlichen Geschichte, 31, Weimar 1984, pp. 98-

1 1 9 , 2 7 3 - 2 7 5 ; E . K A R P F , V o n W i d u k i n d s

Sachsengeschichte bis zu Thietmars Chronicon, in

Settimane Spoleto, 32 (1986) 547-584; Brunhölzl, II

(1992) 430-433; H. HOFFM ANN , Mönchskönig und rex

idiota. Studien zur Kirchenpolitik Heinrichs II. und

Konrads II ., in M .G.H., Studien und Texte , 8 ,

Hannover 1993, pp. 151-176; K. GÖRICH , Otto III.

Romanus Saxonicus et Italicus. Kaiserliche Rompolitik

und sächsische Historiographie, Sigmaringen 1993

(1995 ), pp. 62-86; H. BEUMANN , in Verf. Lex., IX2

(1995 ) 795-801; D . A. W A R N E R , T hietmar of2

Merseburg on rituals of kingship, «Viator» 26 (1995)

53-76; K. NASS, Die Reichschronik des Annalista Saxo

und die sächsische Geschichtsschreibung im 12.

Jahrhundert, in M.G.H., Schriften, 41, Hannover 1996,

pp. 143-178; G. ALTHOFF, in Lex. MA, VIII (1997)

6 9 4 - 6 9 6 ; P . J O H A N E K , i n H a u p t w e r k e d e r

Geschichtsschreibung, cur. V. REINHARDT, Stuttgart

1997, pp. 632-636; W. GOEZ, Lebensbilder aus dem

Mittelalter, Darmstadt 1998, pp. 106-117; K. H.

K R Ü G E R , S t u d i e n z u r C o r v e y e r

Gründungsüberlieferung, in Veröffentlichungen der

H isto r ischen Kommission für W estfalen, 10 =

Abhandlungen zur Corveyer Geschichtsschreibung, 9,

M ünster 2001, pp. 219-293; S. RO SIK , „Sponsa

Christi“ oraz „dii manu facti“ w „Kronice Thietmara“.

E lementy ko nwenc j i d z ie jo p isa rkiej w slusb ie

historiografii, in Viae historicae. «Ksiega jubileuszowa

dedykowana Profesorowi Lechowi A. Tyszkiewicz»,

cur. M. GOLINSKI – S. ROSIK, Wroclaw 2001, pp. 415-

421; J. PETERSOHN, Der Akt von Gnesen im Jahre

1000 und die Errichtung des Bistums Salz-Kolberg.

Zur historischen Substanz eines Jubiläums, «Baltische

Studien» N. F. 87 (2001) 24–35, zu Chron 4,45; P.

ENGELBERT, Das Papsttum in der Chronik Thietmars

von Merseburg, «Röm. Quartalschr.» 97 (2002) 89-

122; S. BAGGE, Kings, Politics, and the Right Order of

the World in German Historiography c. 950-1150,

Leiden – Boston – Köln 2002, pp. 95-188; G. BÜHRER-

T H IE R R Y , Un évêque d‘Empire face aux païens:

Thietmar de Mersebourg et les Liutizes, in Retour aux

sources. «Textes, études et documents d‘historie

médiévale offerts à Michel Parisse», Paris 2004, pp.

591-599; D. FRAESDORFF, Der barbarische Norden.

Vorstellungen und Fremdheitskategorien bei Rimbert,

Thietmar von Merseburg, Adam von Bremen und

Helmold von Bosau, in Orbis mediaevalis, 5, Berlin

2005; A. THIEM E, Nisan oder Neußen. Bemerkungen

zu Thietmar VI,10 über den Feldzug König Heinrichs

II. nach Böhmen im Jahre 1004, «N. Arch. sächs.

Gesch.» 76 (2005) 211-219; R. LE JAN , La vengeance

d’Adèle ou la construction d’une légende noire, in La

Vengeance 400–1200, cur. D. BARTHÉLEM Y , Fr.

BOUGARD – R. LE JAN , in Collection de l’École

française de Rome 357, Rome 2006, pp. 325–340; J.

BAN ASZKIEWICZ, Ein Ritter flieht oder wie Kaiser

Otto II. sich vom Schlachtfeld bei Cotrone rettete,

«Frühmittelalterliche Studien» 40 (2006) 145–165; D.

S. BA C H R A C H , Memory, Epistemology, and the

Writing of Early Medieval Military History: The

Example of Bishop Thietmar of Merseburg (1009-

1018), «Viator» 38/1 (2007) 63-90; P. LAND AU ,

Thietmar von Merseburg im Zusammenhang der

Ü b e r l i e f e r u n g v o n L e x S a x o n u m u n d L e x

T huringorum – Eine Studie zum Eherecht der

Ottonenzeit, «Zs. Rechtsgesch. German. Abt.» 124

(2007) 296-300; K. SCHULM EYER-AHL, Der Anfang

vom Ende der Ottonen. Konstitutionsbedingungen

historiographischer Nachrichten in der Chronik

Thietmars von Merseburg, in Millenium-Studien, 26,

Berlin 2009.

Thiodericus Tuitiensis

( P N D 1 1 9 4 5 8 2 5 X ) M ö n c h u n d K u s t o s i m

Benediktiner-Kloster St. Maria und St. Heribert in

Deutz (Nordrhein-Westfalen, dioec. Köln); † um

1164.

— Codex Thioderici

Zusammengestellt um 1163. Der Codex enthält

verschiedenen histor iographische T exte : e inen

Nekrolog des Klosters, einen Äbtekatalog, einen

Bericht über die Translation des hl. Heribert (PND

118549618) von 1147, eine Weltchronik von Adam

bis 1163 und einen Katalog der Erzbischöfe von Köln.

Mss. Das Original ist verloren;Abschrift des 19.

Jahrhunderts: Köln, Historisches Archiv der Stadt

K öln, Abte i D eutz , R H , N r. 2 ; d azu Com m .

SINDERHAUF, pp. 26-38.

Edd. Vollständige Ed. des Codex existiert nicht.

Auszüge bei Comm . KRAUS; v. Comm . LACOM BLET,

pp. 265-322; in AA. SS., Oct., IX (1868) 243-246; O.

Page 34: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 34

HOLDER-EGGER, in M.G.H., SS., 13 (1881) 285-287;

O. HOLDER-EGGER, in M.G.H., SS., 14 (1883) 562-

577; B. ALBERS, Das Verbrüderungsbuch der Abtei

Deutz, «Stud. Mitt. Benediktinerord.» 16 (1895) 96-

104; v. Comm . SINDERHAUF, pp. 283-352.

Comm. F. X. KRAUS, Notizen aus und über den Codex

Theodorici aus der Abtei Deutz, «Jahrbb. Alterthumsfr.

Rheinlande» 41 (1866) 43-49; Th. J. LACOM BLET, Die

Benediktiner-Abtei zu Deutz, «Arch. Niederrheins» 5

(1866) 251-322; v. Edd. HOLDER-EGGER (1883), pp.

560-562; WATTENBACH – SCHM ALE, 1 (1976) 370-

371; F. J. W ORSTBROCK, in Verf. Lex., IX (1995 )2

801-802; M. SINDERHAUF, Die Abtei Deutz und ihre

innere Erneuerung. Klostergeschichte im Spiegel des

verschollenen Codex Thioderici, in Veröffentlichungen

des Kölnischen Geschichtsvereins, 39, Vierow 1996;

U. BRUNN, Des contestataires aux „cathares”. Discours

de réforme et propagande antihérétique dans les pays

du Rhin et de la Meuse avant l’Inquisition, Paris 2006,

pp. 200-207.

Thiofridus Epternacensis

(PND 119133326) Ungewisser Herkunft, scheint

Thiofried von Kindheit an im Benediktiner-Kloster

Echternach (Luxembourg) erzogen worden zu sein.

Seit 1081 war er Abt ebendort, er starb 1110. Zu den

hier nicht aufgenommenen Sermones und Gedichten

Comm. gen. WORSTBROCK, col. 806.

— Flores epitaphii sanctorum

Vier Bücher über die Verehrung der Heiligen und ihrer

Reliquien, verfaßt zwischen 1098 und 1105.

Mss. v. Comm. gen. LAM PEN , pp. 21-25; v. Edd.

FERRARI, pp. lxxx-lxxxviii.

Edd . J . R O B E R T I, F lores E pytaphii Sanctorum,

Luxemburgi 1619, dazu M. C. FERRARI, Jean Robertis

Ausgabe der „Flores Epytaphii Sanctorum” von

Thiofrid von Echternach (Luxemburg 1619), in

T e m p u s e d a x r e r u m . L e b i c e n t e n a i r e d e l a

Bibliothèque nationale de Luxembourg (1798-1998),

Luxembourg 2001, pp. 41-54; in Migne, PL 157, coll.

313-404; T hiofridi Abbatis Epternacensis Flores

epytaphii sanctorum, cur. M. C. FERRARI, in Corp.

Christ. mediaevalis, 133 (1996) 3-106.

Comm. v. Comm. gen. LAM PEN, pp. 19-84; M. C.

FERRARI, Lemmata sanctorum. Thiofrid d‘Echternach

et le discours sur les reliques au XII siècle, «Cahierse

civil. méd.» 38 (1995) 215-225; v. Edd. FERRARI, pp.

viii-lxxix.

— Vita s. Irminae

(B .H .L. 4471/4472). Leben der Irmina (P N D

118555782) Äbtissin des Klosters Oeren (dioec. Trier)

des ausgehenden vii. Jahrhunderts, verfaßt vor 1081,

auch eingefügt in das Chronicon des Theodericus

Epternacensis (PND 100962076), q.v. Von geringer

historischer Glaubwürdigkeit.

Mss. Paris, Bibl. nat., lat. 9741, ff. 139r-140r; v. Edd.

KRUSCH , pp. 619-621; v. Comm. gen. LAM PEN, pp. 5-

6.

Edd . J. A. J. HANSEN, «Treviris oder Trierisches

Archiv für Vaterlandskunde» 2 (1841) 281-285,

interpolierte Fassung «Treviris oder Trierisches

Archiv für Vaterlandskunde» 2 (1841) pp. 256-263; J.

A. J. HANSEN, Lebensgeschichte der hl. Jungfrau und

Äbtissin Irmina, Trier 1842, pp. 5-11; L. WEILAND , in

M.G.H., SS., 23 (1874) 48-50, als Teil der Chronik

des Theodericus Epternacensis (PND 100962076); B.

KRUSCH , «N. Arch.» 18 (1892) 620, nur Prolog.

Com m . A. PONCELET, De fontibus vitae sanctae

Irminae, «Anal. Boll.» 8 (1889) 285-286; v. Comm.

gen. LAM PEN, pp. 5-7; Th. ZIM M ER, Das Kloster St.

Irminen-Oeren in Trier von seinen Anfängen bis ins

13. Jahrhundert, Trier 1956, pp. 38-40; M. WERNER,

Zu den Anfängen des Klosters St. Irminen-Oeren in

Trier, «Rhein. Vjbll.» 42 (1978) 1-51; M. KNICHEL,

Irmina von Oeren. Stationen eines Kultes, in Studien

z u m K a n o n i s s e n s t i f t , c u r . I . C R U S I U S , i n

Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für

Geschichte, 167 = Studien zur Germania Sacra, 24,

Göttingen 2001, pp. 185-200.

— Vita s. Liutwini

(B.H.L. 4956). Leben des Liutwin, Bischof von Trier

(PN D 136993974) aus dem beginnenden viii.

Jahrhundert, begraben im Kloster Mettlach (dioec.

Trier). Auf Wunsch des Abtes dieses Klosters namens

Nithard oder N izo verfaßte Thiofried die Vita

zwischen 1072 und 1078. Quelle war eine anonyme

Vita s. Liutwini aus Mettlach (B.H.L. 4955).

Mss. v. Comm. gen. LAM PEN, pp. 7-9; v. Comm.

gen.W INHELLER, p. 85.

Edd. W. LAM PEN, Thiofrid van Echternach en zijn

Page 35: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 35

V ita s . L iu tw in i , in C o lle c ta ne a F ra nc isc a n a

Neerlandica, 3, 6, s'-Hertogenbosch 1936, 1-46.

Comm. v. Comm. gen. LAM PEN, pp. 7-16; v. Comm.

gen. W INHELLER, pp. 84-86, 96-105.

— Vitae s. Willibrordi

(B.H.L. 8940 und 8941). Zwei Viten Willibrords, des

ersten Abtes von Echternach (PND 11863335X), die

erste in Prosa, a), die zweite metrisch, b), beide verfaßt

um 1103/04. Thiofried folgte seiner Quelle Alkuin

(PND 118502026) fast in allem und schmückte

lediglich die Erzählung aus. Thiofried werden auch die

angefügte Wunderberichte zugeschrieben, c).

Mss. v. Comm. gen. LAM PEN, pp. 12-14; v. Comm. gen.

WORSTBROCK, coll. 805-806.

Edd. zu a): in Migne, PL 157, 411-412, Auszüge; L.

WEILAND , in M.G.H., SS., 23 (1874) 23-30, Auszüge;

J . S C H M I T Z , «P r o g r . G ym n a s iu m L u x e m b u r g

1897/98», Luxembourg 1898; A . PO N C E LE T , in

AA.SS., Nov. III (1910) 459-483. Zu b): R. DECKER,

«Progr. Gymnasium Trier 1880/81», Trier 1881;

Thiofridi Epternacensis Vita Willibrordi metrica, cur.

K. ROSSBERG, Lipsiae 1883, pp. 3-65; A. PONCELET,

in AA.SS., Nov. III (1910) 483-500. Zu c): A.

PONCELET, in AA. SS., Nov. III (1910) 458-459; W.

LEVISON , in M.G.H., SS., 30/2 (1926-1934) 1369-

1371.

Transl. Deutsch: H.-J. REISCH M A NN , Willibrord –

Apostel der Friesen, Sigmaringendorf 1989, pp. 106-

123, lateinischer Text parallel.

Comm . A. PONCELET, Les miracles de s. Willibrord,

«Anal. Boll.» 26 (1906) 73-77; v. Comm. gen .

LAM PEN, pp. 12-16; WATTENBACH – HOLTZM ANN , I/1

(1938) 120-121; J. LECLERCQ , Théofroi, témoin de la

culture à Echternach et de la dévotion à S. Willibrord,

in Willibrord. Apostel der Niederlande, Gründer der

Abtei Echternach, cur. G. KIESEL – J. SCHROEDER ,

L u x e m b o u r g 1 9 8 9 , p p . 1 9 4 - 1 9 9 ; v . T r a n s l .

REISCH M A NN , pp. 91-103; M. C. FERRARI, „Dum

profluit est lutulentus“. Thiofrido, Alcuino e la metrica

della „V ita S . W illibro rd i“, in G li umanesimi

medievali, cur. C. LEONARDI, Firenze 1998, pp. 128-

141; G. R. W IELAN D , The Hermeneutic Style of

Thiofrid of Echternach, in Anglo-Latin and its

Heritage. Essays in Honour of A. G. Rigg, Turnhout

2001, pp. 27-47; W. K IRSCH , Laudes sanctorum.

Geschichte der hagiographischen Versepik vom IV. bis

zum X . J ahrhunde r t . 1 -2 : A nsätze (IV .-V III .

Jahrhundert), in Quellen und Untersuchungen zur

lateinischen Philologie des Mittelalters, 14/1, Stuttgart

2004.

Comm. gen. W . LAM PEN, Thiofried von Echternach,

in Kirchengeschichtliche Abhandlungen, 11, Breslau

1920; Manitius, III (1931) 93-96; E. W INHELLER, Die

L e b e n sb eschre ib ungen d er vo rk a ro l in g isc h en

Bischöfe von Trier, in Rheinisches Archiv, 27, Bonn

1935, pp. 96-106; M. C. FERRARI, Sancti Willibrordi

venerantes memoriam. Echternacher Schreiber und

Schriftsteller von den Angelsachsen bis Johann

B ertels, Luxembourg 1994, pp. 49-68; M . C .

FERRARI, Die Rezeption von Thiofrids Hauptwerken.

Von den Handschriften des XII. Jahrhunderts bis zur

heutigen Forschung, «Sacris erudiri» 34 (1994) 239-

271; F. J. WORSTBROCK, in Verf. Lex., IX (1995 )2

8 0 1 - 8 0 2 ; W . K O H L , i n B i o g r a p h i s c h -

bibliographisches Kirchenlexikon, XI (1996) 1233-

1234; M. EM BACH, Trierer Literaturgeschichte. Das

Mittelalter, in Geschichte und Kultur des Trierer

Landes, 8, Trier 2007, pp. 341-345.

Thomas a Caieta

(PND 115599258) (Gaeta, Lazio). Notar und Diktator

am Hof des König Tankred von Sizilien (PND

118620703); 1202 Justitiar König Friedrich II. (PND

118535765). Thomas von Gaeta setzte sich in seinen

Briefen an König Friedrich aus dem 1220er Jahren

(Ep. x, xi, xv) für einen Ausgleich mit der päpstlichen

Kurie ein.

— [Liber epistularum]

Das Briefbuch enthält neben einzelnen Briefen Papst

Gregors I. (PND 118541838) Briefe, Aktenstücke und

Urkunden der Normannenkönige, König Friedrichs II.

von Hohenstaufen (PND 118535765) und der Päpste

der Zeit.

Mss. Città del Vaticano, Bibl. Apostol., Archivio del

Capitolo di S. Pietro, ms. G 44, fol. 56-73, v. Edd., p.

2-5.

Edd. P. KEHR, Das Briefbuch des Thomas von Gaeta,

Justitiars Friedrichs II., «Quell. Forsch. ital. Arch.» 8

(1905) 55-56, 61-63. – Weitere Überlieferungen der

Urkunden Friedrichs II.: Ep. xxxv: DDFr.II 148;

Page 36: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 36

xxxiii: 149; xxxiv: 150, in M.G.H., Dipl. reg. imp.

Germ., XIV,1 (2002).

Comm . H. N IESE, Zur Geschichte des geistigen Lebens

am Hofe Kaiser Friedrich II., «Hist. Zs.» 108 (1912)

524, 530; E. HELLER, Die Ars dictandi des Thomas von

Capua, «Sitzungsber. Heidelberg», 4 (1928-1929) 51-

53; K. PIVEC, Der Diktator Nicolaus von Rocca. Zur

Geschichte der Sprachschule von Capua, «Innsbrucker

Beiträge zur Kulturwissenschaft» l (1953) 135-152; H.

M . SCH ALLER , Die Kanzlei Kaiser Friedrichs II.,

«Arch. Diplomatik» 4 (1958) 284; H. ZIELINSKI, Zu

den Urkunden der beiden letzten Normannenkönige

Siziliens, Tankreds und Wilhelms III. (l 190-1194),

«D t. A rch.» 36 (1980) 451-452; R. N E U M A N N ,

Parteibildungen im Königreich Sizilien während der

Unmündigkeit Friedrichs II. (1198-1208), Frankfurt /

Main u.a. 1986, pp. 178-180; P. MORPURGO , in Lett.

ital. Autori, Diz., II (1991) 1732; C. REISINGER ,

Tankred von Lecce, normannischer König von Sizilien

1190-1194, Köln – Weimar – Wien 1992, passim, M.

S. CALÒ M ARIANI, L'arte al servizio dello Stato, in

Federico II e il mondo Mediterraneo, cur. P. TOUBERT

– A. PARAVICIN I BAGLIANI, Palermo 1994, p. 124; H.

M. SCHALLER, in Lex. MA, VIII (1997) 718-719; W.

STÜRNER, Friedrich II., 2, Darmstadt 2003 , pp. 59-60.2

Thomas Capuanus

(PND 10096298X) Geboren um 1185 in Capua

(Campania); studierte und lehrte in Vicenza (Veneto)

etwa 1200-1210; 1215 Erzbischof von Neapel (Napoli,

Campania); 1216 Kardinalpriester von S. Sabina;

Kanzler von Papst Innocenz III. (PND 100948154). †

1239 August 18.

— Summa dictaminis

Die Briefstillehre besteht aus zwei Teilen, deren erster

rhetorischen Fragen gewidmet ist und 1209/1210

abgefaßt wurde (von E. HELLER als 'Ars dictandi seu

dictaminis' ediert), deren zweiter aus Musterbriefen

besteht. Diese Briefsammlung ist in einer geordneten

und redigierten Form nach 1268 zusammengestellt und

mit der Ars dictandi verbunden worden; sie besteht aus

ca. 622 Briefen in 10 Büchern, die auch Stücke anderer

Verfasser und aus der Zeit nach Thomas’ Tod enthält;

sie ist in vielen Handschriften verbreitet. Sie ist als

g a n z e b i s l a n g u n e d ie r t . D a n e b e n e x i s t i e r e n

u n g e o r d n e t e , z . T . w e i t e r e B r i e fe b i e t e n d e

Sammlungen.

Mss. F. HAHN , Collectio monumentorum veterum et

recentium, I, Brunsvigae 1724, p. 280; v. Edd .

HELLER, pp. 5-9; v. Comm . SCHALLER, (1965) 468-

494 und BENSCH , col. 1499.

Edd. G. MARI, I trattati medievali di ritmica latina,

Milano 1899, Neudruck Bologna 1971, pp. 373-496;

E. HELLER, Die 'Ars Dictandi' des Thomas von Capua,

«Sitzungsber. Heidelberg» 1928/29,4, Heidelberg

1929, pp. 10-44. – Aus der Briefsammlung sind

einzelne Teile ediert worden, siehe die Nachweise in

Comm. SCHALLER (1965) 394-397, so von K. HAM PE,

Die Aktenstücke zum Frieden von S. Germano 1230,

in M.G.H., Epist. sel., 4, Berlin 1926, pp. 1-23; E.

HELLER, Der kuriale Geschäftsgang in den Briefen

des Thomas v. Capua, «Arch. Urkundenforsch.» 13

(1935) 198-318. Eine Gesamtausgabe bereitet M.

Thumser für die M.G.H. vor.

Comm. v. Edd. HELLER, pp. 45-59; H. M. SCHALLER,

Studien zur Briefsammlung des Kardinals Thomas

von Capua, «Dt. Arch.» 21 (1965) 371-518; D’ARCO

SILVIO AVALLE, Dalla metrica alla ritmica, in Spazio

letterario MEL, I, Firenze 1992, pp. 433-434, 472; H.

M. SCHALLER, in Lex. MA, VIII (1997) 714; R. J.

B E N S C H , i n B io g r a p h i s c h -b i b l i o g r a p h i s c h e s

Kirchenlexikon, XXIII (2004) 1496-1499.

Thomas (Hemerken) a Kempis

(PND 118642766) Geboren in Kempen (dioec. Köln)

1379 oder 1380, verbrachte er sein Leben in Deventer,

anschließend im Kloster Agnietenberg bei Zwolle, wo

er 1425 und 1448 Subprior war. Er starb in St.

Agnietenberg 1471. Thomas von Kempen verfaßte

eine Reihe geistlicher Werke, dazu wird ihm der

Traktat ‘De imitatione Christi’, q.v. (Repertorium, VI

(1990) 230-232, s.v. 'Imitatio Christi et contemptus

omnium vanitatum mundi') zugeschrieben. Außer den

unten behandelten Werken stammt von ihm eine

Kurzfassung der Vita secunda sanctae Lidwinae

(B .H .L. 4927) des Johannes B rugmann (P ND

118943332).

— Chronica Montis Sanctae Agnetae

Chronicon des Klosters Agnietenberg von den

Anfängen (1386) bis 1471.

Page 37: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 37

Mss. Bruxelles, Bibl. royale, 8849-8859, ff. 75-80v,

87-89; U. BO D EM AN N -KO R N H A A S , Die Kleineren

Werke des Thomas von Kempen. Eine Liste der

handschriftlichen Überlieferung, «Ons geestelijk erf»

76 (2002) 116–154, hier 153.

E d d . H . R O S W E Y D E , C h ro n ic o n C a no nic o ru m

r e g u l a r i u m o r d i n i s S . A u g u s t i n i C a p i t u l i

Windesemensis auctore Ioanne Buschio Can. Reg.

Accedit Chronicon Montis S. Agnetis auctore Thoma à

Kempis Can. Reg., Antwerpen 1621, pp. 2-136; M. I.

POHL, Thomae Hemerken a Kempis Opera omnia, VII,

Freiburg im Breisgau 1922, pp. 331-466, 479-525, aus

ed. Rosweyde.

Transl. Deutsch: J. P. SILBERT, Sämtliche Werke des

gottseligen Thomas von Kempis, IV, Wien 1840, pp.

366-492. Englisch: J. P. ARTHUR, The Chronicle of the

Canons Regular of Mount St. Agnes written by

T h o m a s a K e m p is , L o nd o n 1 9 0 6 , p p . 1 -1 4 2 .

Niederländisch: U. DE KRUIJF – J. KUM M ER – F.

PEREBOOM , Een klooster ontsloten. De kroniek van

Sint-Agnietenberg bij Zwolle door Thomas van

Kempen, Kampen 2000, pp. 127-196.

Comm . K. H IRSCH E, Prolegomena zu einer neuen

Ausgabe der Imitatio Christi nach dem Autograph des

Thomas von Kempen, I, Berlin 1873, p. 265; J. G. R.

ACQUOY , Het klooster te Windesheim en zijn invloed,

II, Utrecht 1875, und erneut Amsterdam 1968, pp. 212-

213; CHEVALIER, I (1876) 1734; S. MULLER, Lijst van

Noord-Nederlandse Kronijken, Utrecht 1880, pp. 84-

85; K. HIRSCHE, K. H IRSCHE, Prolegomena zu einer

neuen Ausgabe der Imita tio C hristi nach dem

Autograph des Thomas von Kempen, II, Berlin 1883,

pp. 522-527; CHEVALIER, II (1886) 4507-4510; v. Edd.

POHL, p. 599; W. J. KÜHLER , De betrouwbaarheid der

geschiedschrijving van Thomas a Kempis, «Nederl.

Arch. Kerkgesch.» N. Ser., 25 (1932) 67-68; ROM EIN

(1932), pp. 181-184; S. AXTERS, Geschiedenis van de

vroomheid in de Nederlanden, II, Antwerpen 1953, p.

282 und III, Antwerpen 1956, pp. 27-31, 85, 87, 175,

186; W. J. ALBERTS, Zur Historiographie der Devotio

Moderna und ihrer Erforschung, «Westfäl. Forsch.» 11

(1958) 59, erneut in F. PETR I – W . J. ALBERTS,

Gemeinsame P rob leme deutsch-niederländischer

Landes- und Volksforschung, Groningen 1962, p. 160;

H. J. JEDIN , Thomas von Kempen als Biograph und

Chronist, in Universitas. Festschrift Dr. A. Stohr, II,

Mainz 1960, pp. 69-77; Petri Trudonensis Catalogus

scriptorum Windeshemensium, cur. W. LOURDAUX –

E. PERSOONS, Leuven 1968, pp. 202-211; R. R. POST,

T h e M o d e r n D e v o t i o n . C o n f r o n t a t i o n w i t h

Reformation and Humanism, Leiden 1968, p. 522; K.

EGGER , De taal van Thomas a Kempis, in Bijdragen

over Thomas a Kempis en de Moderne Devotie,

uitgegeven ter gelegenheid van de vijfhonderdste

sterfdag van Thomas a Kempis (+ 1471), Brussel-

Zwolle 1971, pp. 67-78; J. W. M. PEIJNENBURG , De

kroniek van het klooster St. Agnietenberg 1398-1477,

«Overijsselse Historische Bijdragen» 94 (1979) 11-

20; M. CARASSO-KOK, Repertorium van verhalende

histo rische b ro nnen u it d e m id d e leeuwen, 's-

Gravenhage 1981, pp. 408-409 nr. 372; P. J. J. VAN

GEEST, Thomas a Kempis (1379/80-1471). Een studie

van zijn mens- en godsbeeld. Analyse en tekstuitgave

van de Hortulus Rosarum en de Vallis Liliorum,

K ampen 1996; W . SC H E E P S M A , "V erzamelt de

overgebleven brokken, opdat niets verloren ga". Over

Latijnse en Middelnederlandse levensbeschrijvingen

uit de sfeer van de Moderne Devotie, in Verraders en

bruggenbouwers. Verkenningen naar de relatie tussen

Latinitas en Middelnederlandse letterkunde, cur. P.

WACKERS u.a., Amsterdam 1996, pp. 211-238,334-

346; W . SC H E E P S M A , Deemoed en devotie. De

koorvrouwen van Windesheim en hun geschriften,

Amsterdam 1997, pp. 122, 265 n. 2, 267-268 n. 33; A.

G. WEILER, Volgens de norm van de vroege kerk. De

geschiedenis van de huizen van de broeders van het

Gemene leven in Nederland, Nijmegen 1997, pp. 55-

58; R. Th. M. VAN D IJK, De Agnietenbergkroniek in

het licht van de Moderne Devotie, v. Transl. DE

KRUIJF – KUM M ER – PEREBO O M , pp. 9-55; B. J.

THÜSS, De geschiedenis van het klooster op de

Agnietenberg, v. Transl. DE KRUIJF – KUM M ER –

PEREBOOM , pp. 81-111.

— Dialogus Noviciorum

Lebensbeschreibungen von Geert Groote (PND

118639404), dem Begründer der Devotio Moderna,

von Florens Radewijns (PND 100941346), dem ersten

Rektor des Hauses der Brüder vom Gemeinsamen

Leben in Deventer und der Schüler des Florens.

Mss. Bruxelles, Bibl. royale, 11915-11919, ff. 241v-

280, Auszüge; København, Kgl. Bibl., Kall. 299 4o, ff.

17-48, Auszug; Köln, Hist. Stadtarch., GB 4o 134, f.

104-177; Liège, Grand Séminaire, Section historique

Page 38: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 38

6 L 23; Liège, Grand Séminaire, Section historique * 6

H 1 2 ; M ü n s t e r , U n i v b i b l . , 3 4 3 ; O s n a b r ü c k ,

Bischöfliches Archiv, BA-OS Frenswegen 8, ff. 115-

186v; Paris, Bibl. Nat., nouv. acq. lat. 728, ff. l-124v;

Paris, Bibl. Nat., lat. 14586, ff. 270-285, Auszug; 's-

Gravenhage, Kon. Bibl., 75 G 70, ff. 1-136; Wien,

Österr. Nationalbibl., S. N. 12835, ehem. Fid. Comm.

7913, ff. 1-112v; Wien, Österr. Nationalbibl., S. N.

12708, ehem. Fid. Comm. 9364, ff. 162-169, 173v-

185v, kürzere Fassung; U. BODEM ANN-KORNHAAS,

Die Kleineren Werke des Thomas von Kempen. Eine

Liste der handschriftlichen Überlieferung, «Ons

geestelijk erf» 76 (2002) 116–154, hier 151-153; St.

SUDMANN , Der ‘Dialogus Noviciorum’ des Thomas

von Kempen. Textgestalt und Textüberlieferung, in

Comm . Aus dem Winkel (2006) 188-201.

Edd. Opera et libri vite fratris Thome de Kempis ... ,

Nuremberg 1494, ff. xxlx-lxx (H AIN 9769; ISTC

it00352000; Gesamtkatalog M46672; BSB-Inc T-195);

Opera Thomae a Campis ..., Paris 1549, ff. 129v-193;

Opera Thomae a Campis ..., Antwerpen 1574, pp. 299-

361; H. SOMM ALIUS, Thomae Malleoli a Kempis Opera

omnia ..., Antwerpen 1607 , pp. 765-854; M. I. POHL,2

Thomae Hemerken a Kempis Opera omnia, VII,

Freiburg im Breisgau 1922, pp. pp. 31-83, 116-195,

211-329.

Transl. Deutsch: J. P. SILBERT, Sämtliche Werke des

gottseligen Thomas von Kempis, IV, Wien 1840, pp.

10-266. Englisch: J. P. ARTHUR, The Founders of the

New Devotion. Being the Lives of Gerard Groote,

Florentius Radewin and their Followers by Thomas a

Kempis, London 1905. Niederländisch: Het leven van

Geen Groote door Thomas van Kempen, in Geert-

Groote Genootschap, 155, 's-Hertogenbosch 1926.

Comm. CHEVALIER, I (1876) 1734; S. MULLER, Lijst

van Noord-Nederlandse Kronijken, Utrecht 1880, p. 95

und K. HIRSCHE, Prolegomena zu einer neuen Ausgabe

der Imitatio Christi nach dem Autograph des Thomas

v o n K e m p en , I I , B e r l in 1 8 8 3 , p p . 5 1 8 -5 2 2 ;

CHEVALIER, II (1886) 4507-4510; J. H. GERRETSEN ,

Florentius Radewijns, Nijmegen 1891; G. KALFF,

G eschiedenis der Nederlandse Letterkunde , I I,

Groningen 1907, pp. 434-446; M. I. POHL, Thomae

Hemerken a Kempis Opera omnia, VII, Freiburg im

Breisgau 1922, pp. 540-544; W . J. KÜ H LER , De

betrouwbaarheid der geschiedschrijving van Thomas a

Kempis, «Nederl. Arch. Kerkgesch.» N. Ser., 25

(1932) 49-64; ROMEIN (1932) 181-184; J. TESSER, Is

Dier de Muden de oudste biograaf van Geert Groote?,

«Historisch Tijdschrift» 11 (1932) 29-37; W . J.

KÜHLER, De oorspronkelijke vita Gerardi Magni en

haar schrijver, «Studiën» N. Ser., 119 (1933) pp. 66-

105; J. VAN ROOT, Gerard Zerbolt van Zutphen, I:

Leven en geschriften, Nijmegen-Utrecht-Antwerpen

1936, pp. 1-16; J. G. J. T IECKE, De werken van Geert

Groote, Utrecht-Nijmegen 1941, pp. 1-10; J. VAN

G INNEKEN, Geert Groote's levensbeeld naar de oudste

gegevens bewerkt, Amsterdam 1942; R. R. POST, De

onderlinge verhouding van de vier oude vitae Gerardi

Magni en haar betrouwbaarheid, «Studia cath.» 18

(1942) 313-316 und 19 (1943) 9-20; J. VAN M IERLO ,

Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, II,

's -H er to genb o sch 1 9 4 9 , p p . 7 8 -7 9 ; M . V A N2

WOERKUM , Florentius Radewijns: leven, geschriften,

persoonlijkheid en ideeën, «Ons geestelijk Erf» 24

(1950) 351-364; S. AXTERS, Geschiedenis van de

vroomheid in de Nederlanden, III. De Moderne

Devotie 1380-1550, Antwerpen 1953, pp. 27-31, 85,

87, 175, 186; H. J. JEDIN , Thomas von Kempen als

Biograph und Chronist, in Universitas. Festschrift Dr.

A. Stohr, II, Mainz 1960, pp. 69-77; Petri Trudonensis

Catalogus scriptorum Windeshemensium, cur. W.

LOU RDAUX – E. PERSOONS, Leuven 1968, pp. 202-

211; R. R. POST, The Modern Devotion. Confrontation

with Reformation and Humanism, Leiden 1968, pp.

176-194; G. EPINEY-BURGARD, Gérard Grote (1340-

1384) et les débuts de la Dévotion Moderne, in

Veröffentlichungen des Instituts für europäische

Geschichte Mainz, 54, Mainz-Wiesbaden 1970, pp. 6-

7; Thomas a Kempis en de Moderne Devotie. (Zwolle,

22 aug. – 7 sept. 1971, Brussel, 30 okt. -18 dec.

1971), Brussel-Zwolle 1971, pp. 38-55; K. EGGER, De

taal van Thomas a Kempis, in Bijdragen over Thomas

a Kempis en de Moderne Devotie, uitgegeven ter

gelegenheid van de vijfhonderdste sterfdag van

Thomas a Kempis (+ 1471), Brussel-Zwolle 1971, pp.

6 7 -7 8 ; M . C A R A S S O - K O K , R e p e r t o r i u m v a n

verhalende historische bronnen uit de middeleeuwen,

's-Gravenhage 1981, pp. 406-408 nr. 371; L. BREURE,

Doodsbeleving en levenshouding. Een historisch-

psychologische studie betreffende de M oderne

Devotie in het Ijsselgebied in de 14 en 15 eeuw,e e

Hilversum 1987, pp. 68-76, 92; P. VAN GEEST – E.

BAUER – B. WACHINGER, in Verf. Lex., IX (1995 )2

Page 39: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 39

862-882; P. J. J. VAN GEEST, Thomas a Kempis

(1379/80-1471). Een studie van z ijn mens- en

godsbeeld. Analyse en tekstuitgave van de Hortulus

Rosarum en de Vallis Liliorum, Kampen 1996, pp. 25

n. 55, 85, 100, 107; W. SCHEEPSM A , "Verzamelt de

overgebleven brokken, opdat niets verloren ga". Over

Latijnse en Middelnederlandse levensbeschrijvingen

uit de sfeer van de Moderne Devotie, in Verraders en

bruggenbouwers. Verkenningen naar de relatie tussen

Latinitas en Middelnederlandse letterkunde, cur. P.

WACKERS u.a., Amsterdam 1996, pp. 211-238, 334-

346; W . SC H E E P S M A , Deemoed en devotie. De

koorvrouwen van W indesheim en hun geschriften,

Amsterdam 1997, pp. 122, 265 n. 2, 267-268 n. 33; K.

GOU DRIAAN , De derde orde als onderdeel van de

Moderne Devotie, «Ons geestelijk Erf» 74 (2000) 9-

32; N. STAUBACH , Von der Nachfolge Christi und

ihren Folgen: Oder warum wurde Thomas von Kempen

so berühmt?, in Kempener Thomas-Vorträge, cur. U.

B O D E M A N N , K em p en 2 0 02 , pp . 85 -104; «O ns

geestelijk Erf» 77/1.2 (2003); W. J. HOFFM ANN , in

Verf. Lex., XI (2004 ) 1528-1538; Aus dem Winkel in2

die Welt. Die Bücher des Thomas von Kempen und

ihre Schicksale, cur. U. BODEM ANN – N. STAUBACH ,

in Tradition – Reform – Innovation, 11, Frankfurt a. M.

u.a. 2006.

Thomas cantor Vìllariensis

(PND !) Geboren in Löwen (Leuven / Louvain,

Vlaams-Brabant) im ausgehenden xii. Jahrhundert;

Augustiner-Chorherr von St. Geretrudis in Löwen, ab

1216 Z isterz iensermönch zusammen mit seinen

Brüdern Gottfrid und Renier und seinem Vater Renier,

Sekretär des Herzogs von Brabant, im Kloster Villers-

la-Ville (Brabant-Wallon), später als Kantor daselbst

bis 1262.

— Vita Godefridi Pachomii

Lebensbeschreibung des Bruders Gottfried, Mönch in

Villers († 1262), verfaßt auf Bitten ihrer Schwester

Aelida, Nonne im Kloster Parche (Park, Heverlée,

Leuven), und der Mönche von Villers.

Mss. v. Edd., p. 243.

Edd. R. P. PONCELET, De venerabili viro Godefrido

Pachomio, monacho Villariensi, «Anal. Boll.» 14

(1895) 263-268, unvollständig.

Com m . E. DE M O R E AU , L'abbaye de Villers-en-

Brabant aux XII et XIII siècles, Bruxelles 1909, p.e e

XXXIV; S. ROISIN , L'hagiographie cistercienne dans

le diocèse de Liège au XIII siècle, Louvain-Bruxellese

1947, pp. 43-44; E. M IKKERS, Deux lettres inédites de

T h o m a s , c h a n t re d e V i l l e r s , in C o l le c ta n ea

Cisterciensium Reformatorum, 10, Roma 1968, p.

372; www.narrative-sources.be (T036).

Thommendorf, Venceslaus

(PND !) Geboren um 1460, deutscher Herkunft, †

1522 April 11. 1484 war W enzel Thommendorf

Schöffe, 1486 Bürgermeister der Stadt Schweidnitz

(Swidnica, Schlesien). Er verfaßte eine Chronik über

die Ereignisse der Stadt und seiner Familie auf

D eutsch und La te in, d ie zunächs t se in So hn

Hieronymus 1522-1570, dann Daniel Scheps 1574-

1608 fortsetzten. Die Chronik ist wertvoll zur

Kenntnis des Lebens im xv. und xvi. Jahrhundert.

Mss. v. Edd., pp. xxv-xxviii; H. M ARKGRAF, Die

Handschrift Wenzel Thommendorfs, «Zs. Schlesiens»

1412 (1879) 572.

Edd. A. SCHIMM ELPFENNIG, Die Thommendorfsche

Familienchronik alias Schweidnitzer Annalen, in

Script. rer. Siles., 11 (1878) 1-14 und 15-116, zu den

Fortsetzungen. saec. xvi-xvii.

Comm. C. GRÜNHAGEN , Ein archivalischer Ausflug

nach Bolkenhain, Jauer und Lebris, «Zs. Schlesiens»

11 (1873) 352, dazu E. WERNICKE, «Zs. Schlesiens»

12/1 (1874) 218-219; v. Edd., pp. V-VI, LX-XXVIII;

K . W E IN H O LD , Anmerkungen zu dem T ext der

Schweidnitzer Chronisten im XI. Bande der Scriptores

rerum Silesiacarum, «Zs. Schlesiens» 14/2 (1879)

573-578; v. Mss. MARKGRAF; [J.A.] KOPIETZ, Noch

ein Wort über den Schweidnitzer Chronisten Usler,

«Zs. Schlesiens» 15/1 (1880) 248-252; E. WERNICKE,

Zu Wenzel Thommendorf und seinen Fortsetzern,

«Zs. Schlesiens» 15/1 (1880) 257-264; E. WERNICKE,

Nachrichten über die Schweidnitzer Chronisten Isler

und Seiler, «Zs. Schlesiens» 19/2 (1885) 473-475; E.

W E R N IC K E , Stanislai e t Abrahami Stopletorum

Schlesische Chronica ab An. 1173 usque ad An. 1585,

«Zs. Schlesiens» 21 (1887) 415-423; GRÜNHAGEN

(1889 )16.2

Page 40: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 40

Tichtel, Johann

(PND 104350423) Aus der Stadt Grein (Oberösterr.)

gebürtig nach 1440, studierte seit 1463 in Wien, wo er

1476 zum Dr. med. promoviert wurde. Tichtel gehörte

zu den Förderern des Humanismus in Wien und durch

die Sodalitas litteraria Danubiana zu den Freunden des

Konrad Celtis (PND 118519891). T ichtel starb

zwischen 1501-1503. Seine Aufzeichnungen finden

sich in weiteren Büchern v. Comm . STELZER.

— [Diarium]

Aufzeichnungen von 1477-1494, eigenhändig in einen

Druck von Avicennas (PND 118505254) ‘Canon’

eingetragen (jetzt Wien, Österr. Nationalbibl., Ink. Ill

A 5).

Facs. v. Comm. UHLIRZ, p. 90.

Edd. in Rauch, 2 (1793) 533-563, ed. minor, T. G. VON

KARAJAN , in Font. rer. Austr., 1 (1855) 3-61; O.

M A Z E L , N otiz ien des D r. Johannes T ich t l zur

Geschichte der Auseinandersetzung Friedrichs III. mit

Matthias Corvinus (1477-1485), «Mitt. Inst. österr.

Geschforsch.» 69 (1961) 97-99.

T r a n s l . D e u t s c h : J . S C H M I D T , W i e n u n t e r

Fremdherrschaft. Die Aufzeichnungen des Greiner

Arztes Johann Tichtel, «Oberösterr. Heimatbll.» l

(1947) 220-234.

Comm. A. HORAW ITZ, Johannes Tichtel, ein Wiener

A r z t d e s 1 5 . J a h r h u n d e r t s , « B e r i c h t e u n d

Mittheilungen des Alterthums-Vereines zu Wien» 10

(1869) 25-34; K. UHLIRZ, in Geschichte der Stadt

Wien, 2, Wien 1900, pp. 90-91; K. GROSSM ANN , Die

Frühzeit des Humanismus in W ien bis zu Celtis

Berufung 1497, «Jahrb. Landesk. Niederösterr.» N.

Ser., 22 (1929) 306-307; LHOTSKY (1963) 426-427; W.

STELZER , in Verf. Lex., IX (1995 ) 920-922; H.2

T E R S C H , Ö ste r r e ic h isc h e S e lb s tz e ug nisse d e s

Spätmittelalters und der frühen Neuzeit (1400-1650),

Wien 1998, pp. 99-110.

Tilemann Elhen von Wolfhagen

(PND 100970001) Geboren um 1347/48 in Wolfhagen

(Hessen); von 1370 bis 1398 Notar in Limburg/Lahn

(Hessen); er verstarb nach 1411. 55 von Tilemann

geschriebene Urkunden sind ediert in Edd. WYSS, pp.

119-148.

— Limburger Chronik

Berichtet auf Deutsch über die Jahre 1336 (genauer

1335) – 1398; begonnen um 1378 und um 1402

redigiert, wenn auch unvollständig.

Mss. v. Edd. WYSS, pp. 2-9; v. Comm . UHLHORN , coll.

547-548, und JOHANEK, coll. 474-475.

Edd. J. F. FAUST, Fasti Limpurgensis, Heidelberg

1617; Die Limburger Chronik des Tilemann Elhen

von Wolfhagen, cur. A. WYSS, in M.G.H., Dt. Chron.,

4/1 (1883) 25-95, dorrt p. 1 sq. weitere ältere Edd.; F.

ZU R B O N SEN , Die Limburger Chronik nach dem

ältesten Drucke von 1617, Düsseldorf 1910.

Transl. Neuhochdeutsch : T ilemann, Elhen von

W olfhagen, Die Limburger Chronik, cur. O. H.

BRANDT, Jena 1922; Die Limburger Chronik des

Tilemann Elhen von Wolfhagen, cur. G. ZEDLER,

Limburg/Lahn 1930; Die Limburger Chronik des

Tilemann Elhen von Wolfhagen, cur. K. REUSS ,

Limburg/Lahn 1961 (1995 ).2

Comm. A. WYSS, Kritische Erörterungen über die

Limburger Chronik, Marburg 1875; A. WYSS, Die

Limburger Chronik, Marburg 1875; v. Edd. WYSS, pp.

10-23; Lorenz, I (1886 ) 143-145; J. GOEBEL, Poetry3

in the Limburger Chronik, «Amer. Journ. Philol.» 8

(1887) 158-178, 448-466; E. SC H AU S , Über das

Todesjahr des Limburger Chronisten Tilemann, «N.

Arch.» 32 (1907) 722-727; E . SC H R Ö D E R , Die

Abfassungszeit der Limburger Chronik, «Zs. dt.

Altertum» 53 (1912) 207-208; E. SCHRÖDER, Zur

„Limburger Chronik“, «Zs. dt. Altertum» 53 (1912)

335-336; E. SC H AU S , Zur „Limburger Chronik“,

«Mitt. des Vereins für Nassauische Altertumskunde

und Geschichtsforschung» 16 (1913) 132; H. OTTO ,

Zur Frage nach der Entstehung der Limburger

C hro nik , «N . A rch .» 43 (1 9 22 ) 39 7 -4 0 1 ; E .

SCHRÖDER, Zur Textkritik der Limburger Chronik,

«N. Arch..» 45 (1924) 126-131; G. ZEDLER, Die

Quellen der Limburger Chronik und ihre Verwertung

durch Tilemannn, «Hist. Vjschr.» 23 (1926) 289-324;

G. ZEDLER, Die Hessenchronik, ihr Umfang und

Inhalt, sowie ihr Verfasser, «Zs. hess. Gesch.» 55

(1926) 176-228; G. ZEDLER , Zur Erklärung und

Textkritik der Limburger Chronik, «Münchn. Mus.» 5

(1932) 210-250; F. UHLHORN , in Verf. Lex., I (1933)

547-551; G. GR O H , Die Limburger Chronik des

T ilemann Elhen von W olfhagen, D iss. masch.

München 1951; H. BRACK, Die Geschichtsauffassung

Page 41: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 41

der Limburger Chronik: Vergleichende Studien zur

spätmittelalterlichen Geschichtsschreibung, Diss.

masch. München 1953; H. GENSICKE, Zur Limburger

Chronik, «Nassauische Annalen» 73 (1962) 263-267;

H. MAIBACH, Limburg in der Literatur, «Nassauische

Annalen.» 88 (1977) 169-180; P. JOHANEK, in Verf.

Lex., II (1980 ) 474-478; W. HAUBRICHS, "Habitus2

Corporis". Leiblichkeit als Problem einer historischen

S e m a n t i k d e s M i t t e l a l t e r s . E i n B e i s p i e l

p h y s io g n o m i s c h e r K ö r p e r d a r s t e l l u n g in d e r

"Limburger Chronik", in Körperinszenierungen in

mittelalterlicher Literatur. Kolloquium am Zentrum für

interdisziplinäre Forschung der Universität Bielefeld,

18. bis 20. März 1999 , cur. Kl. RIDDER – O. LANGER,

Berlin 2002, pp. 15-43; F.-K. NIEDER, Der Anhang zur

L im b urge r C h r o n i k d e s T i le m a n n E lh e n vo n

Wolfhagen, «Nassauische Annalen» 118 (2007) 195-

208; M. EM BACH, Trierer Literaturgeschichte. Das

Mittelalter, in Geschichte und Kultur des Trierer

Landes, 8, Trier 2007, pp. 423-425.

Tractatus a. 1415

Verfaßt von einem anonymen Theologen gegen

Jakobell von Mies (PND 118775758) und seine Lehre

vom Abendmahl unter beiderlei Gestalten.

Mss. v. Edd., p. 658.

Edd. in Hardt, 3 (1698) 658.

Tractatus de aetatibus ecclesiae

Kurzer Traktat aus dem xiv. Jahrhundert vor allem

über die verdorbenen Sitten der Kleriker.

Edd. in Goldast, Monarchia, 1 (1611) 25.

Comm . S. RIEZLER, Die literarischen Widersacher der

Päpste, Leipzig 1874, p. 153 n. 2.

Tractatus de Hussitis

Mss. Ljubljana, Narodna in univerzitetna Knijznica,

14l, ff. l-84v, einzige Handschrift, der Anfang fehlt.

Comm. I. GRAFENAUER, Stiški (liubljanski) rokopis,

«Dom in svet. Ljubljana» 29 (1916) 239-243, 311-316,

erneut in I. GRAFENAUER, Literarno-zgodovinski spisi,

Ljubljana 1980; M. KO S , Srednjveški rokopisi v

S l o v e n i j i ( M i t te l a l t e r l i c h e H a n d s c h r i f t e n i n

Slowenien), Ljubljana 1931, pp. 43-47, nr. 24.

Tractatus de investitura episcoporum

Memorandum zur Laieninvestitur, verfaßt 1109 in

Lüttich, möglicherweise auf Anfrage Kaiser Heinrichs

V. (PND 11854828X). D as W erk begrüßt die

B i s c h o f s i n v e s t i t u r d u r c h d e n K ö n i g u n t e r

Berücksichtigung der Trennung von Temporalia und

Spiritualia und stützt sich bei der kirchenrechtlichen

Argumentation auf die sog. Ravennater Fälschungen

(die "falschen Investiturprivilegien"). Argumentation

und Quellenbenutzung berührt sich so stark mit den

W e rk e n d e s S ig e b e r t v o n G e m b lo u x (P N D

118614142), daß er als Autor vorgeschlagen wurde.

Der Traktat bereitete die Einigung zwischen Heinrich

V. und Papst Paschalis II. (PND 11859186X) von

1111 vor.

Mss. v. Edd. BERNHEIM , pp. 495-497 und KRIM M -

BEUMANN , pp. 57-60.

Edd. E. BERNHEIM , in M.G.H., Libelli, 2 (1892) 498-

504; J. KRIMM-BEUMANN , Der Traktat "De investitura

episcoporum" von 1109, «Dt. Arch.» 33 (1977) 37-83,

Ed. 66-83, erneut in I. SCHM ALE-OTT, Quellen zum

Investiturstreit, II: Schriften über den Streit zwischen

Regnum und Sacerdotium, in Ausgew. Quell., 12b,

Darmstadt 1984.

Transl. Deutsch: v. Edd. SCHM ALE-OTT.

Comm . E. BERNHEIM , Über den Traktat De investitura

episcoporum, «Forsch. dt. Gesch.» 16 (1876) 281-

295; MANITIUS, III (1931) p. 48; J. ZIESE, Historische

Beweisführung in Streitschriften des Investiturstreites,

i n M ü n c h n e r B e i t r ä ge z ur M e d iä v is t i k u n d

R e n a is sa n ce -F o r sc h un g 8 (1 9 7 2 ) 9 6 -2 2 4 ; J .

BEUMANN , Sigebert von Gembloux und der Traktat

"De investitura episcoporum", Sigmaringen 1976, pp.

44-57, dazu H. SILVESTRE, «Scriptorium» 34 (1980)

324-326; v. Edd. KRIM M-BEUMANN , pp. 37-66; M. DE

W A H A , À propos de l'expression "in regem et

imperatorem unxit" du "Tractatus de investitura

episcoporum", «Latomus» 38 (1979) 695-698; A. J.

STOCLET, Le sacre de Pépin le Bref dans la Chronique

universelle de Sigebert de Gembloux et dans le

Tractatus de investitura episcoporum: le problème des

sources, «Latomus» 40 (1981) 618-623; A. J .

STOCLET, Une nouvelle pièce au dossier du "Tractatus

de investitura episcoporum", «Latomus» 43/2 (1984)

454-459; T. STRUVE, Die Stellung des Königtums in

der politischen Theorie der Salierzeit, in Die Salier

Page 42: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 42

u n d d a s R e ic h , I I I , G e s e l l s c h a f t l i c h e r u n d

ideengeschichtlicher Wandel im Reich der Salier, cur.

St. WEINFURTER, Sigmaringen 1991, pp. 217-244; M.

CHAZAN , L'empire et l'histoire universelle de Sigebert

de Gembloux à Jean de Saint-Victor (XII -XIVe e

siècles), Paris 1999, pp. 92, 116-119; J. W. BUSCH ,

Certi et veri cupidus. Geschichtliche Zweifelsfälle und

ihre Behandlung um 1100, um 1300 und um1475. Drei

Fallstudien, M ünchen 2001, pp. 80-84 ; J. V A N

W IJN E N D A E LE , U n exemple de l’u t i l isa tion de

l’histoire: Les empereurs ottoniens (962-1002) dans la

polémique des Investitures, «Revue belge philol. hist.»

79 (2001) 1095-1132.

Tractatus de potestate ecclesiae

Anonym überliefert, verfaßt zwischen 1324 und 1332

gegen den ‘Defensor pacis’ des Marsilius von Padua

(PND 118578170), q.v.; stimmt in manchem mit ‘De

Monarchia’ von Dante Alighieri (PND 118523708)

überein. Ein Teil des Tractatus ist wörtlich in den

Planctus des Alvarus Pelagius (PND 100936199), q.v.,

übernommen.

Mss. Paris, Bibl. Nat., lat. 4046, ff. 118v-121.

Edd. v. Comm ., pp. 251-256, passim, Auszüge.

Comm. R. SCHOLZ, Eine anonyme Abhandlung de

potestate ecclesiae und Alvarus Pelagius, Planctus cap.

40, in R. SC H O LZ, Unbekannte kirchenpolitische

Streitschriften aus der Zeit Ludwigs des Bayern (1327-

1354), Rom 1911, pp. 251-256.

Tractatus de scismaticis

Traktat für die Partei Papst Alexanders III. (PND

118819712) gegen die Anhänger des Gegenpapstes

Paschalis (III.) (PND 100957048) und die Neutralen,

verfaßt 1165/66 von einem Anonymus der Provinz

Salzburg.

Mss. Wien, Österr. Nationalbibl., cod. 2195, ff. 136r-

147v, saec. xiii.

Edd. J. DIETERICH – H. BÖHM ER, in M.G.H., Libelli, 3

(1897) 110-130.

Comm . MANITIUS, III (1931) 60-61; W. STELZER,

Gelehrtes Recht in Österreich. Von den Anfängen bis

zum frühen 14. Jahrhundert, in Mitt. Inst. österr.

Geschforsch., Ergänzungsband 26, Wien – Köln –

Graz 1982, pp. 60-61.

Tractatus anonymi ad ideas Hussitarum spectantes

Traktat eines anonymen Theologen, verfaßt 1415

gegen Jakobell von Mies (PND 118775758), vor

allem gegen dessen Lehre vom Abendmahl der Laien

unter beiderlei Gestalten.

Mss. Praha, Archiv Pražského Hradu, Knihovna

metropol, kapituly, D 75, ff. 85-136; Praha, Archiv

Pražského Hradu, Knihovna metropol, kapituly, D 48,

ff. 1-104; Praha, Národní knih., IF 18, ff. 35-86v;

Tøeboò, Stát. archiv, A 11, ff. 101-122; v. Edd., p.

658.

Edd. in Hardt, 3 (1698) 658-762.

Comm. J. SEDLÁK, Poèátkové kalicha, «Èas. katol.

duchov.» 55 (1914) 75-80; H. KAMYNSKI, A History

of the Hussite Revolution, Los Angeles 1967, pp. 495-

499; H. KRM ÍÈKOVÁ , K poèátkùm kalicha v Èechách.

Studie a texty, Brno 1997, p. 53.

Triumphus s. Lamberti de castro Bullonio

Über den Anschluß der Burg Bouillon (Luxembourg,

Belgique) an das Bistum Lüttich 1099-1153 nach der

Verpfändung des Gottfried von Bouillon. Das Werk

liegt in zwei Fassungen vor, beide anonym überliefert:

a und b). Zum gleichen Thema gehört ein Werk des

Reiner von Lüttich (St-Laurent) (PND 100959091)

q.v., unter dem T itel ‘T riumphale Bulonicum’,

www.narrative-sources.be R035.

Mss. v. Edd. ARNDT, pp. 497, zu a) und 512, zu b).

Edd. in Chapeavillus 1 (1612) 577-602, zu a); W.

ARNDT, in M.G.H., SS., 20 (1869) 497-511, zu a) und

512-514, zu b).

Comm. v. Edd. ARNDT, pp. 497, 512; WATTENBACH,

II (1894) 420-421; B A LA U (1903) 324-325; F.

ROUSSEAU , Henri l'Aveugle, comte de Namur et de

Luxembourg (1136-1196), Liège-Paris 1921, pp. 27-

31; K. HANQUET, "Triumphus" et "Triumphale", deux

oeuvres de Renier de Saint-Laurent, in Mélanges

d'histoire offerts à Henri Pirenne, II, Bruxelles 1926,

pp. 181-188; A. JORIS, Remarques sur les clauses

militaires des privilèges urbains liégeois, «Rev. belge

philol. hist.» 37 (1959) 307-308; H. S ILVES TRE,

Renier de Saint-Laurent, «Moyen Âge» 71 (1965) 14;

Cl. GAIER , Le rôle militaire des reliques et de

l'étendard de Saint-Lambert dans la principauté de

Liège, «Moyen Âge» 72 (1966) 235-249; J. VAN DER

Page 43: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 43

ST R A E T E N , Les manuscrits hagiographiques de

Charleville, Verdun et Saint-Mihiel, Bruxelles 1974.

Tractatus super statu monasterii Salem

Geschichte des Zisterzienser-Klosters Salem (Baden,

füher dioec. Konstanz) von der Gründung 1134 bis

1337, verfaß t kurz nach 1337. Gegenstand der

Darstellung sind besonders das Goldene Zeitalter unter

Abt Ulrich von Seelfingen (1282-1311) und der Verfall

der Klosterzucht unter seinem Nachfolger Konrad von

Enslingen (1311-1337).

Mss. Karlsruhe, Generallandesarchiv, Hs. 435, saec.

xvi in.; dazu Edd., p. 18.

Edd. in Mone, Quell., 3 (1863) 25-41, unter dem Titel

„Chronik von Salmannsweiler“.

Transl. A. BÜ H LER , Klosterleben im Mittelalter,

Frankfurt/Main 1989, pp. 300-312, Auszüge.

Comm. v. Edd., pp. 18-24, 663-666; P. ZINSMAIER, Die

Geschichtsschreibung des Zisterzienserklosters Salem,

«Freiburg. Diözarch.» 62 (1934) 4-5; W. RÖSENER,

Die Entwicklung des Zisterzienserklosters Salem im

Spannungsfeld von normativer Zielsetzung und

gesellschaftlicher Anpassung während des 12. bis 14.

Jahrhunderts, «Zs. Gesch. Oberrheins.» 133 (1985) 43-

65.

Traditiones et notae Isnenses

Traditionsnotizen der Güter, die dem Benediktiner-

Kloster Isny (Württemberg, einst dioec. Konstanz)

zwisc h e n 1 1 6 6 u n d 11 8 9 übe rgebe n wurden ,

annalenmäß ig chronologisch aufgeführt. H inzu

kommen: eine Weihenotiz der Kirche von Isny zu

1042, ein kurzer Gründungsbericht des Klosters zu

1096 und diverse Nachrichten von Ereignissen des

ausgehenden xii. Jahrhunderts.

Mss. v. Edd. BAUMANN , pp. 149-151, und GIEFEL, pp.

31-32.

Edd. in Hess, Mon. Guelf. (1784) 275-277, Auszüge; F.

L. BAUMANN , Isnyer Geschichtsquellen des zwölften

Jahrhunderts, «N. Arch.» 8 (1883) 151-161; J. A.

G IEFEL, in Württemb. Geschquell. (A), 4 (1891) 32-38;

F. BAETHGEN , in M.G.H., SS., 30/2 (1934) 774, nur

d i e W e i h e n o t i z ; H . T Ü C H L E , D e d i c a t i o n e s

Constantienses. Kirch- und Altarweihen im Bistum

Konstanz bis zum Jahre 1250, Freiburg 1949, p. 16,

nur die Weihenotiz.

Comm . F. GRÜ NER , Schwäbische Urkunden und

Traditionsbücher. Ein Beitrag zur Privaturkundenlehre

des früheren M itte la l ter s , «M it t . Inst . ö s terr .

Geschforsch.» 33 (1912) 53-55; J. KERKHOFF, Die

Grafen von Altshausen-Veringen, «Hohenzollerische

Jahreshefte» 24 (1964) 32-51.

Translatio sanctorum Geminorum Ellwangensis et

Ratisbonensis

Ü b e r a u s k u r z e r B e r ic h t ü b e r d ie z w e i fa c h e

Translation der Gebeine der Heiligen Speusippus,

Eleusippus und Meleusippus, zuerst um 764 von der

Stadt Langres zum Benediktiner-Kloster Ellwangen

(Württemberg, einst dioec. Augsburg), danach im

ausgehenden x. Jahrhundert zum Benediktiner-Kloster

St. Emmeram in Regensburg.

Mss. Augsburg, Univbibl., I.2. 4 . 6, saec. xii, ehem.o

Maihingen bzw. Harburg.

Edd. W. WATTENBACH , «N. Arch.» 7 (1882) 621; W.

LEVISON , in M.G.H., SS., 30/2 (1934) 1348-1349.

Comm . W. WATTENBACH, «N. Arch.» 8 (1883) 369;

WATTENBACH – LEVISON – LÖW E, 6 (1990) 762.

Translatio sanguinis Domini in Augiam

oder: De pretioso sanguine domini nostri (B.H.L.

4152). Geschichte der zur Zeit Karl d. Gr. (PND

118560034) vom Orient ins Frankenreich verbrachten

Heiligblutreliquie, die 925 Nov. 7 nach Reichenau

(Baden, einst dioec. Konstanz) gelangte. Verfaßt vor

950, jedoch unvollständig.

Mss. Karlsruhe, Landesbibl., Aug. 84, ff. 124vb-

135vb, saec. x; Karlsruhe, Generallandesarchiv,

65/1102, saec. xviii; Linz, Studienbibl., 503 (191),

saec . xv ; dazu Edd . K LÜ P P E L , pp. 89-90 und

BERSCHIN – KLÜPPEL, pp. 9-12.

Edd. in Mabillon, Annales O.S.B., 3 (1706) 699-704,

(1739 ) 648-653, unvollständig; G. WAITZ, in M.G.H.,2

SS., 4 (1841) 446*-449, unvollständig; in Mone,

Quell., 1 (1846) 68-77; K. STRECKER, in M.G.H.,

Poëtae, 5 (1939) 523-524, nur die Verse ; Th.

K LÜ P P E L , Reichenauer H agiographie zwischen

Walahfrid und Berno, Sigmaringen 1980, pp. 152-

164; W. BERSCHIN – Th. KLÜPPEL, Die Reichenauer

Heiligblut-Reliquie, Konstanz 1988 (1999 ), pp. 22-2

Page 44: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 44

46, aus ed. KLÜPPEL.

Vet. Transl. Deutsch: K. BRANDI, in Quell. Gesch.

Reichenau, 2 (1893) 66-72, als Teil der Chronik des

Gallus Öhem (PND 119202913), q.v.

Transl. Deutsch : v. Edd . B E R S C H IN – K LÜ PP EL,

parallel.

Comm . K. BEYERLE, Aus dem liturgischen Leben der

Reichenau, in Die Kultur der Abtei Reichenau, cur. K.

BEYERLE, München 1925, pp. 361-374; Wattenbach –

Holtzmann, I/2 (1939) 244; H. SCHWARZM AIER, Lucca

und das Reich bis zum Ende des 11. Jahrhunderts, in

Bibliothek des deutschen historischen Instituts in Rom,

41, Tübingen 1972, pp. 356-359; v. Edd. KLÜPPEL, pp.

106-118; v. Edd. BERSCHIN – KLÜPPEL, pp. 9-18; D.

W A L Z , D ie R e ic h e n aue r H e il igb lu te r z ä h lu n g ,

«Freiburg. Diözarch.» 108 (1988) 483-486; B. PABST,

P r o s i m e t r u m . T r a d i t i o n u n d W a n d e l e i n e r

Literaturform zwischen Spätantike und Spätmittelalter,

Köln – Weimar – Wien 1994, pp. 634-636; D. WALZ,

Karl der Große – ein verhinderter Seefahrer. Die

R e ic he na ue r H e il igb lu te rz äh lung aus dem 10 .

Jahrhundert, in Karl der Große und das Erbe der

Kulturen, cur. F.-R. ERKENS, Berlin 2001, pp. 234-

245.

Tribbe, Henricus

(PND 104374659) Kanoniker in Minden (Nordrhein-

Westfalen), geboren um 1410, † 1464 Juli 4.

— Chronica episcoporum Mindensium iunior

Die jüngere Mindener Bischofschronik reicht vom

Bischof Erkanbert aus dem viii. Jahrhundert bis 1458;

sie wurde früher Hermann von Lerbeke (P ND

100852378), q.v., zugeschrieben, jedoch wurde sie von

Tribbe aus verschiedenen Quellen kompiliert.

Mss. v. Edd. LÖFFLER, pp. xxx-xxxv.

Edd. in LEIBNIZ, Script. rer. Brunsvic., 2 (1710) 157-

211; K. LÖFFLER, in Mindener Geschichtsquellen, 1,

Münster 1917, pp. 91-258, mit zwei Fortsetzungen bis

1473 pp. 259-263.

Comm. v. Edd. LÖFFLER, pp. xxxvi-xlvi.

— Descriptio urbis et episcopatus Mindensis

Die Beschreibung von Stadt und Bistum Minden

wurde um 1460 abgefaßt.

Mss. Berlin, Staatsbibl., Ms. boruss. quart. 147.

Edd. K. LÖFFLER, in Mindener Geschichtsquellen, 2,

Münster 1932, pp. 1-148.

T r a n s l . D e u t s c h : M . K R I E G , « M i n d e n e r

Heimatblätter» 13 (1935) nr. 8, 10-12; 14 (1936) nr.

1-5, 7-12; 15 (1937) nr. 1; 16 (1938) nr. 2-7, 9, 11-12;

17 (1939) nr. 1-6, 8-12.

Comm. v. Edd., pp. x-xiii; M. M. SCHULTE, Macht auf

Zeit. Ratsherrschaft im mittelalterlichen Minden, in

B e i t r ä g e u n d Q u e l l e n z u r S t a d t g e s c h i c h t e

Niederdeutschlands, 4, Warendorf 1997, passim .

Trithemius, Johannes

(PND 118642960) auch: Johannes von Heidenheim.

G e b o r en 1 46 2 Feb r . 1 in T r i t tenhe im /M o se l

(Rheinland-Pfalz); nach dem Studium in Heidelberg

1483-1505 Abt des Benediktiner-Klosters Sponheim

(Rheinland-Pfalz, dioec. Mainz); seit 1506 bis zum

Tode 1516 Dez. 13 Abt von St. Jakob in Würzburg.

Z u d e n h ie r n ic h t b e h a n d e l t e n z a h l r e ic h e n

mo nastischen , the o lo g i sche n un d m ystischen

Schriften Comm. gen. ARNOLD (1991 ) 229-260.2

— Annales Hirsaugienses

G e s c h i c h t e d e r B e n e d i k t i n e r - A b t e i H i r s a u

(Württemberg, früher dioec. Konstanz), die daneben

noch manch anderes behandelt, verfaßt 1509-1514

gle ichsam a ls weite re Fassung des Chronicon

Hirsaugiense, q.v. unten.

M ss . M ü n c h e n , B a y e r . S ta a t s b ib l . , la t. 7 0 3 ,

Autograph; v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , p. 243.2

Edd. Annales Hirsaugienses, cur. J. G. SCHLEGEL, St.

Gallen 1690, 2 voll. Zu den Edd. von Auszügen unter

dem Titel „Friderici Palatini electoris huius nominis

primi res gestae“ zu den Jahren 1437-1477 und unter

dem Titel „Historia belli bavarici“ zu den Jahren

1503-1505 Comm. gen. ARNOLD (1991 ) 244.2

Comm . Kl. SCHREINER , Abt Johannes Trithemius

(1462-1516) als Geschichtsschreiber des Klosters

H i r s a u . Ü b e r l i e f e r u n g s g e s c h i c h t l i c h e u n d

quellenkritische Bemerkungen zu den „Annales

Hirsaugienses“, «Rhein. Vjbll.» 31 (1966/67) 72-138;

H. BÜTTNER, Trithemius und ein Privileg Urbans II.

für Hirsau, «Zs. württ. Landesgesch.» 26 (1967) 132-

141; K . SC H R E IN E R , Geschichtsschre ib ung im

Interesse der Reform. Die „Hirsauer Jahrbücher“ des

Johannes Trithemius (1462-1516), in Hirsau St. Peter

Page 45: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 45

und Paul 1091-1991, 2, Stuttgart 1991, pp. 291-324; v.

Comm. gen. ARNOLD 1991 , pp. 149-157; O. HERDING,2

Trithemius (1462-1516) als Geschichtsschreiber des

Klosters Hirsau, in Beiträge zur südwestdeutschen

Historiographie, cur. O. HERDING – D. MERTENS – H.

SCHWARZM AIER, Stuttgart 2005, pp. 63-69.

— Catalogus illustrium virorum Germaniae

D as in zwei Fassungen 14 9 1 -95 ge schriebene

Verzeichnis berühmter Männer Deutschlands enthält

die Lebensbeschreibungen von 100 Männern und 3

Frauen, die durch ihre W erke hervorragten; die

Z e i t sp a n n e re ich t vo m 3 . Jahr h u n d e r t b i s in

Trithemius’ eigene Zeit, das Werk schließt ihn selbst

auch ein.

Mss. v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , p. 244.2

Edd . o.O. o.J., jedoch Mainz bei Peter von Friedberg

1495 (Hain *15615; ISTC it00432800, it00433000;

GW M 47515, M 47516); M . FR E H E R , Johannis

T rithemii O pera historica, 1 , Francofurti 1601

(Neudruck Frankfurt 1966) (VD17 23:231165H), pp.

121-183.

— Chronicon Hirsaugiense

Verfaßt 1495-1503, doch unvollendet, da es 1370

schließt. Es ist gleichsam die erste Fassung der

Annales Hirsaugienses q.v. oben.

Mss. Città del Vaticano, Bibl. Apost., Pal. lat. 929, fol.

1r-258r, Autograph.

Edd. Chronicon insigne Monasterii Hirsaugiensis

Ordinis S. Benedicti, Basel 1559; v. Edd. Catalogus

FREHER, 2, pp. 1-235.

Comm . Kl. SC H R EINER , Abt Johannes Trithemius

(1462-1516) als Geschichtsschreiber des Klosters

H i r s a u . Ü b e r l i e f e r u n g s g e s c h i c h t l i c h e u n d

quellenkritische Bemerkungen zu den „Annales

Hirsaugienses“, «Rhein. Vjbll.» 31 (1966/67) 72-138;

H. BÜTTNER, Trithemius und ein Privileg Urbans II.

für Hirsau, «Zs. württ. Landesgesch.» 26 (1967) 132-

141; K. SCHREINER, Geschichtsschreibung im Interesse

der Reform. Die „Hirsauer Jahrbücher“ des Johannes

Trithemius (1462-1516), in Hirsau St. Peter und Paul

1091-1991, 2, Stuttgart 1991, pp. 291-324; v. Comm.

gen. AR N O LD 1991 , pp. 149-157; O. HER D IN G ,2

Trithemius (1462-1516) als Geschichtsschreiber des

Klosters Hirsau, in Beiträge zur südwestdeutschen

Historiographie, cur. O. HERDING – D. MERTENS – H.

SCHWARZM AIER, Stuttgart 2005, pp. 63-69.

— Chronicon Sponheimense

Geschichte der Benediktiner-Abtei Sponheim, verfaßt

1495-1509. Enthält viele Nachrichten über Abt

Trithemius selbst.

Mss. Würzburg, Univbibl., M. ch. f. 126, ff. 4r-124r,

Autograph; v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , p. 245.2

Edd. M. FREHER, Johannis Trithemii Opera historica,

2, Francofurti 1601 (Neudruck Frankfurt 1966), pp.

236-435.

Transl. Deutsch: C. VELTEN , Des Abtes Johannes

Trithemius Chronik des Klosters Sponheim, Bad

Kreuznach 1969.

Comm . H. BÜTTNER, Abt Trithemius und das Privileg

Honorius II. für Sponheim, «Zs. Gesch. Oberrheins»

107 (1959) 496-501; v. Comm. gen. ARNOLD 1991 ,2

pp. 146-147; J. MÖTSCH , Die Äbte und Prioren des

Benediktinerklosters St. Martin zu Sponheim, «Arch.

mittelrhein. Kirchengesch.» 51 (1999) 383-391.

— Chronicon successionis ducum Bavariae et

comitum Palatinorum

N a m e n a l l e r b a y e r i s c h e n F ü r s t e n , v o n d e n

sagenhaften Anfängen bis zur Lebenszeit des Autors,

verfaßt um 1500-1506 und entnommen der Chronica

de principibus terrae Bavarorum des Andreas von

Regensburg (PND 11951737X), q.v.

Mss. v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , p. 245.2

Edd. Francofurti 1544; Francofurti 1549 (VD16 T

1993), unter dem Titel De origine gentis principumque

Bavarorum; M. FREHER, Johannis Trithemii Opera

historica, 1, Francofurti 1601 (Neudruck Frankfurt

1966) (VD17 23:231165H), pp. 100-119.

Transl. Deutsch: Ph. E. VÖGELIN , o.O. 1616 (VD17

23:238573B ), u n ter dem Tite l Chronicon des

hochlöblichen Hauß der Pfaltzgrafschafft bey Rhein

und Herzogthum in Bayern.

— Compendium breve fundationis et reformationis

monasterii sancti Iacobi ordinis s. Benedicti in

suburbio Herbipolensi

Die kurzgefaßte Geschichte des Würzburger Klosters

St. Jakob reicht von der Gründung 1140 bis 1509 und

wurde in letzterem Jahr verfaßt.

Mss. Würzburg, Univbibl., M. ch. f. 126, ff. 145r-

153v, Autgraph; v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , p.2

Page 46: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 46

246.

Edd. I. BUSAEUS, Ioannis Trithemii Spanhemensis ...

opera pia et spiritualia, Moguntiae 1604 (VD17

1:047096E), pp. 3-16; in Ludewig, Gesch. Wirtzburg

(1713) 993-1004.

— Compendium de origine gentis Francorum

Die Geschichte des fränkischen Volkes ist größtenteils

erfunden. Die beiden Fassungen sind im Jahre 1514

entstanden, die erste unter dem Titel „Compendium

sive Breviarium primi voluminis Chronicorum sive

Annalium“, a), eine Erzählung von 440 v. Chr. bis 749

n. Chr., die zweite unter dem Titel „De origine gentis

Francorum compendium“, b), sie reicht bis zur

Reichsteilung von 843.

Edd. Zu a): Joannes Tritemius, Compendium, sive

B r e v i a r i u m p r i m i v o lu m in i s A n n a l iu m s iv e

historiarium de origine regum et gentis Francorum,

Mainz 1515, bei Johannes Haselperg , Nachweis

http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb31497340t/PUBL

IC; Joannes Tritemius, Compendium, sive Breviarium

primi voluminis Annalium sive historiarum de origine

regum et gentis Francorum, Paris 1539, Nachweis

http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb314973415/PUB

LIC; M. FREHER, Johannis Trithemii Opera historica,

1, Francofurti 1601 (Neudruck Frankfurt 1966) (VD17

23:231165H), pp. 1-62. Zu b): in Schardius, Hist. opus,

1 (1574) 301-348; M. FREHER , Johannis Trithemii

Opera historica, 1 , Francofurti 1601 (Neudruck

Frankfurt 1966) (VD17 23:231165H), pp. 63-99; in

Ludewig, Gesch. W irtzburg (1713) 1011-1046;

Johannes Trithemius, De Origine Gentis Francorum

Compendium – An Abridged History of the Franks,

cur. M. KUELBS – R. P. SONKOW SKY , in Bibliotheca

Germanica, 4 , Dudweiler 1987 , m it eng lischer

Übersetzung.

Transl. Deutsch: Zu b): J. SCH EN K , Speyer 1522

(VD16 T 1974) unter dem Titel Eyn schone Cronica

und Frankfurt 1563 (VD16 T 1977) unter dem Titel

Chronica. Vom vrsprung, herkommen vnd zunemen

der Francken, und Franckfurt 1605, unter dem Titel

Chronicon von der Franken Ursprung, Herkommen

und Zunemen; S. FRANCK, o.J. o.O. (um 1540) unter

dem Titel Chronica.

Com m . F. L. BO RC H AR D T , German antiquity in

renaissance myth, Baltimore – London 1971, pp. 127-

135.

— De laude scriptorum

Lob des Schreibers, verfaßt 1492, verteidigt diesen

gegen den Drucker.

Mss. v. Edd. ARNOLD , pp. 20-23; v. Comm. gen.

ARNOLD 1991 , p. 247.2

Edd. Mainz 1494 bei Peter von Friedberg (Hain *

15617; BSB-Ink T-446; ISTC it00442000) unter dem

Tite l D e laude scrip torum manualium, dig ita l

http://mdzx.bib-bvb.de/bsbink/Ausgabe_T-446.html;

I. BUSAEUS, Ioannis Trithemii Spanhemensis ... opera

pia et spiritualia, Moguntiae 1604 (VD17 1:047096E),

p p . 7 4 1 -7 6 4 ; Jo ha nne s T r ithemius, D e la ud e

scriptorum, cur. K. AR N O LD , in Mainfränkische

Hefte, 60, Würzburg 1973, mit deutscher Übersetzung

parallel.

Transl. Englisch: Johannes Trithemius, In praise of

scribes, cur. R. BEHRENDT, Lawrence/Kansas 1974,

mit lateinischem Text aus ed. ARNOLD; Johannes

Trithemius (John of Trittenheim), In praise of scribes

– De laude scriptorum, cur. M. S. BATTS – E. BRYSON

BO N GIE , Vancouver 1977. Italienisch: Giovanni

T r i t e m i o , E l o g i o d e g l i a m a n u e n s i , c u r . A .

BERNARDELLI, in Il divano, 124, Palermo 1997.

Comm. v. Edd. ARNOLD , pp. 11-20; D. I. HO W IE,

Benedictine Monks, Manuscript Copying and the

Rena issance: Johannes T rithemius‘ „D e laude

scriptorum“, «Rev. bénéd.» 86 (1976) 129-154; N. L.

BRANN , A Monastic Dilemma Posed by the Invention

of Printing: the Context of De laude scriptorum

manualium by Abbot Johann Trithemius, «Visible

Language» 13 (1979) 150-167; R. B. MARKS , A

Cologne Benedictine Scriptorium ca. 1490 and

Trithemius‘ „De laude scriptorum“, «Mittellat. Jahrb.»

15 (1980) 162-171; v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , pp.2

6 2 - 6 4 ; M . E M B A C H , S k r ip to g r a p h i e v e r s u s

Typographie: Johannes Trithemius‘ Schrift „De laude

scriptorum“, «Gutenberg-Jahrbuch» 75 (2000) 132-

144.

— De origine, progressu et laudibus ordinis fratrum

Carmelitarum

Geschichte des Karmeliterordens, in zwei Büchern

1 4 9 2 a b g e fa ß t , d e r e n e r s te s d ie e ig e n t l ic h e

G eschichte, das zweite e inen K ata log von 75

berühmten Ordensmitgliedern enthält.

Mss. v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , p. 249.2

Edd. Mainz o.J., jedoch 1494 (Hain *15628; ISTC

Page 47: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 47

it00443000: BSB-Ink T-447); weitere Edd. bei Comm.

gen. ARNOLD 1991 , p. 249, dazu Köln 1643 (VD172

12:654536W), unter dem Titel Tractatus de ortu et

progressu ordinis V. M. de Carmelo.

Transl. Deutsch: M. A S. JO SEPH , Stadt am Hof

[Regensburg] 1747, unter dem Titel Abhandlungen

Von dem Ursprung, und Fortgang des Ordens Der

seeligisten Jungfrauen, und Gottes Gebährerin Mariae

V o m B e r g C a r m e l o , d i g i t a l :

urn:nbn:de:bvb:12-bsb10007135-2.

— De scriptoribus ecclesiasticis

Trithemius schrieb drei Fassungen, von denen die erste

lange verloren geglaubt war, jedoch vor kurzem in der

der Badischen Landesbibliothek Karlsruhe gefunden

wurde, die zweite vom Jahr 1492 vollständig als

Autograph in der Handschrift New Haven, Yale

University Library, The Library of Th. E. Marston cod.

143 überliefert ist, die dritte vollständig im Basler

Druck von 1494 vorliegt. Die letzte Version umfaßt

963 Autoren vom 1. Jahrhundert bis zur Zeit des

Autors, der sich selbst mit eingeschlossen hat.

Mss. v. Comm. gen. ARNOLD (1991 ) 250.2

Edd . Basel 1494 bei Johannes Amerbach (PND

123073189) (Hain *15613; ISTC it00452000; BSB-Ink

T-459); Paris 1497 (Hain 15614, Hain-Copinger 5879;

GW M47585); Paris 1512; Köln 1531, 1540, 1546; M.

FR E H E R , Johannis Trithemii Opera historica, 1 ,

Francofurti 1601 (Neudruck Frankfurt 1966) (VD17

23:231165H), pp. 184-400; in Fabricius, Bibl. eccl.

(1718) 1 -231; CD -RO M : E . R A U N E R , Oudinus

C a s i m i r u s . C o m m e n t a r i u s d e s c r i p t o r i b u s

ecclesia st ic is . T r i the m ius Io hannes. Catalogus

scriptorum ecclesiasticorum 1531, in Bibliotheca

scriptorum Latinorum medii aevi digitalis, 1, Augsburg

2000, aus ed. 1531.

Comm . Ch. STEFFEN , Untersuchungen zum „Liber de

scriptoribus ecclesiasticis“ des Johannes Trithemius.

Ein Beitrag zu den Anfängen der theologischen

B i b l io g r a p h ie , «A r c h iv fü r G e s c h i c h t e d e s

Buchwesens» 10 (1970) 1247-1354; U. BUBENHEIM ER,

Der Aufenthalt Burchards von Worms im Kloster

Lobbes als Erfindung des Johannes Trithemius. Zur

literarischen Arbeitsweise und Quellenkenntnis des

Sponheimer Abtes, «Zs. Rechtsgesch. Kanon. Abt.» 58

(1972) 320-337; v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , pp.2

117-132; K. ARNOLD , De viris illustribus. Aus den

A n f ä n g e n d e r h u m a n i s t i s c h e n

Literaturgeschichtsschreibung: Johannes Trithemius

u n d a n d e r e S c h r i f t s t e l l e r k a t a l o g e d e s 1 5 .

Jahrhunderts, «Humanistica Lovaniensia» 42 (1993)

52-70; A. SCH LECH TER , Der Kathalogus brevis

ecclesiasticorum scriptorum in K arlsruhe, Cod.

Schwarzach 4 und Johannes Trithemius, in Scripturus

Vitam. Lateinische Biographie von der Antike bis in

die Gegenwart. Festgabe für Walter Berschin zum 65.

Geburtstag, cur. D. W ALZ, Heidelberg 2002, pp.

1057-1075.

— De viris illustribus ordinis sancti Benedicti

Das Werk über berühmte Benediktiner entstand um

1492 in vier Büchern, deren erstes die Geschichte des

Ordens und seiner Erneuerungen umfaßt, das zweite

die Schriftsteller, das dritte die heiligen, das vierte die

aus dem Orden hervorgegangenen Päpste, Kardinäle

und Bischöfe.

Mss. v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , p. 233.2

Edd. in Benedicti regula cum commentariis, Coloniae

1575, pp. 427-615; I. BUSAEUS, Ioannis Trithemii

Spanhemensis ... opera pia et spiritualia, Moguntiae

1604 (VD17 1:047096E), pp. 16-149.

— Epistolae

Ein Überblick über die 1485-1516 geschriebenen

Briefe bei Comm. gen. ARNOLD 1991 , pp. 262-285.2

Der größte Teil von 79 Briefen ist ediert von M.

FR E H E R , Johannis Trithemii Opera historica, 2 ,

Francofurti 1601 (Neudruck Frankfurt 1966) (VD17

23:231165H), pp. 438-504; darüber hinaus hat 12

B rie fe ed ie r t K . A R N O L D , E rg ä nzungen zum

Briefwechsel des Johannes Trithemius, «Stud. Mitt.

Benediktinerord.» 83 (1972) 187-204.

— Nepiachus

a uc h : L uc u b r a t io n u m m e aru m re ca p i tu la t io ,

Verzeichnis der eigenen Studien und Werke, 1507

abgefaßt.

Edd. in Eckhart, Corp., 2 (1723, 1743 ) 1825-1844.2

— Vita beati Maximi episcopi Moguntini

(B.H.L. fehlt). Gewidmet Albrecht von Brandenburg,

Erzbischof von Mainz (PND 118647733), im Jahr

1516, größtenteils erfunden. Maximus soll den

Mainzer Bischofsstuhl im beginnenden v. Jahrhundert

Page 48: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 48

innegehabt haben, doch außer dem Namen ist nichts

über ihn bekannt.

Mss. Città del Vaticnao, Bibl. Apost., Pal. lat. 850, ff.

110r-121v, Autograph.

Edd. in Surius, 6 (1581) 407-414.

Comm . U. GOERLITZ, Wissen und Repräsentation: Zur

Auseinandersetzung des H ermannus Piscator mit

Johannes T rithemius um die Rekonstruktion der

Vergangenheit, in Artes im M ittelalter, cur. U.

SCHAEFER, Berlin 1999, pp. 198-212.

— Vita beati Rabani Mauri

(B.H.L. fehlt). Die Lebensbeschreibung des Hrabanus

M aurus, E rzb ischof von M ainz 847-856 (P ND

118553909), q.v., ist in drei Bücher eingeteilt und

wurde 1515 Albrecht von Brandenburg, Erzbischof

von Mainz (PND 118647733), gewidmet.

Mss. Pal. lat. 850, ff. 754-108v, Autograph; v. Comm.

gen. ARNOLD 1991 , p. 251-252.2

Edd. in AA. SS., Feb. 1 (1658) 524-538, (1863 ) 528-3

544.

Comm. gen. F. X. VON WEGELE, in Allg. dt. Biogr., 38

(1894) 626-630; J. J. HERM ES, Über das Leben und die

Schriften des Johannes von Trittenheim, genannt

T r i t h e m iu s . B e i l a g e z u m J a h r e s b e r i c h t d e s

Gymnasiums zu Prüm 1901; P. LEHMANN , Nachrichten

von der Sponheimer Bibliothek des Abtes Johannes

Trithemius, in Festgabe zum 7. September 1910.

H e r m a n n G r a u e r t z u r V o l l e n d u n g d e s 6 0 .

Lebensjahres, cur. M. JANSEN, Freiburg i. Br. 1910,

pp. 205-220; F. W. E. ROTH , Studien zum Johann

Trithemius-Jubeljahr (1516) 1916, «Stud . M itt.

Benediktinerord.» 37 (1916) 265-301 und separatim

Salzburg 1916; I. FISCHER, Der Nachlaß des Abtes

Johannes Trithemius von St. Jakob in Würzburg,

«Archiv des Historischen Vereins von Unterfranken

und Aschaffenburg» 67 (1928) 41-82; P. VOLK, Der

Familienname des Abtes Johannes Trithemius, «Arch.

mittelrhein. Kirchengesch.» 2 (1950) 309-311; H. VON

J A N , J o hannes T ri themius, e in H isto r iker und

G e s c h i c h t s f ä l s c h e r , « B l ä t t e r fü r P f ä lz i s c h e

Kirchengeschichte und Religiöse Volkskunde» 18

(1951) 33-42; R. BEHRENDT, The Library of Abbot

Trithemius, «The American Benedictine Review» 10

(1959) 67-85; P. LEHM AN N , Merkwürdigkeiten des

Abtes Johannes Trithemius, «Sitzungsber. München»

1961/2, pp. 1-81; P. VOLK, Abt Johannes Trithemius,

«Rhein. Vjbll.» 27 (1962) 37-49; P. CHACORNAC,

Grandeur et adversité de Jean Trithème. Bénédictin,

abbé de Spanheim et de Wurtzbourg (1462-1516),

Paris 1963; K. ARNOLD , in Fränkische Lebensbilder,

5, cur. G. PFEIFFER , W ürzburg 1973, 45-63; R.

BEH REN D T, Abbot John Trithemius (1462-1516),

Monk and Humanist, «Rev. bénéd.» 84 (1974) 212-

229; W. B. KAISER, Aus der Frühzeit des Johannes

Trithemius, »Kurtrierisches Jahrbuch» 14 (1974) 74-

82; K. ARNOLD , Additamenta Trithemiana. Nachträge

zu Leben und W erk des Johannes T rithemius,

insbesondere zu seiner Schrift „De demonibus“,

«W ürzburger D iözesangeschichtsblätter» 37 /38

(1975) 239-267; N. L. BRANN , The Abbot Trithemius

( 1 4 6 2 - 1 5 1 6 ) . T h e R e n a is sa n c e o f M o n a s t ic

Humanism, in Studies in the History of Christian

Thought, 24, Leiden 1981; B. SCH Ü RM AN N , Die

Rezeption der Werke Ottos von Freising im 15. und

frühen 16. Jahrhundert, in Historische Forschungen,

12, Wiesbaden 1986, pp. 86-90; N. STAU BACH , Auf

d e r S u c h e n a c h d e r v e r l o r e n e n Z e i t : D i e

h i s to r io g ra p h isc h e n F ik t io ne n d es J o h a n n e s

Trithemius im Lichte seines wissenschaftlichen

Selbstverständnisses, in Fälschungen im Mittelalter, in

M.G.H., Schriften, 33/1, Hannover 1988, pp. 263-316;

K. ARNOLD , Johannes Trithemius (1462-1516), in

Quellen und Forschungen zur Geschichte des Bistums

und Hochstifts Würzburg, 23, Würzburg 1991 ; K.2

ARNOLD , in Lex. MA, V (1991) 608-609; K. GANZER,

in Dict. spirit., 15 (1991) 1325-1328; Johannes

T r i t h e m i u s . H u m a n i s m u s u n d M a g i e i m

v o r r e f o r m a t o r i s c h e n D e u t s c h l a n d , c u r . R .

AUERNHEIM ER – F. BARO N , in Bad Kreuznacher

Symposien, 1, München – Wien 1991; K. ARNOLD , in

Rheinische Lebensbilder, 16, cur. F.-J. HEYEN , Köln

1997, pp. 53-64; M. KUPER, Johannes Trithemius: der

schwarze Abt, Berlin 1998; K. ARNOLD , Warum

schrieben und sammelten Humanisten ihre Briefe?

B e o b a c h t u n g e n z u m B r i e f w e c h s e l d e s

Benediktinerabtes Johannes Trithemius (1462-1516),

in Adel – Geistlichkeit – Militär. Festschrift für

Eckardt Opitz zum 60. Geburtstag, cur. M. BUSCH ,

Bochum 1999, pp. 19-32; M. EM BACH , Johannes

Trithemius (1462-1516) als Propagator Hildegards

von Bingen, in Hildegard von Bingen in ihrem

historischen Umfeld, cur. A. HAVERKAM P, Mainz

Page 49: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 49

2000, pp. 561-598; R. BEHRENDT, The Library of

Abbot T rithemius, «T he American B enedictine

R e v i e w » 5 0 ( 2 0 0 0 ) 3 - 2 3 ; C h . S C H M I T T , i n

Biographisch-bibliographisches Kirchenlexikon, 19

(2001) 1446-1454; K.-U. NORDMANN, Des Johannes

Trithemius Lebenskrise von 1504 bis 1508 und sein

„Faust-Brief“ vom 20.8.1507, «Landeskundliche

Vierteljahrsblätter» 47 (2001) 173-190; H. MÜLLER,

Graecus et fabulator. Johannes Trithemius als Leitfigur

u n d Z e r r b i l d d e s s p ä t m i t t e l a l t e r l i c h e n

„Klosterhumanisten“, in Inquirens subtilia diversa.

Dietrich Lohrmann zum 65. Geburtstag, cur. H.

KRANZ – L. FALKENSTEIN , Aachen 2002, pp. 201-

223;H. MÜLLER, Bericht aus Berlin. Abt Johannes

Trithemius im Jahre 1505 über die Mark Brandenburg,

Mönchtum und Wissenschaft, «Arch. Kulturgesch.» 86

(2004) 315-340; S. KH O LI u.a., Ein Besuch bei

Johannes Trithemius: der Brief des Matthäus Herbenus

an Jodokus Beissel vom 14. August 1495, «Arch.

mittelrhein. Kirchengesch.» 56 (2004) 143-157; Kl.

ARNOLD , in Verf. Lex., XI (2004 ) 1560-1565; A.2

GRAFTON , Johannes Trithemius: Magie, Geschichte

und Phantasie, in Erzählende Vernunft, cur. G. FRANK

u.a., Berlin 2006, pp. 77-90; M. EM BACH, Trierer

Literaturgeschichte. Das Mittelalter, in Geschichte und

Kultur des Trierer Landes, 8, Trier 2007, pp. 462-465,

558-561; M. EM BACH , Johannes Trithemius OSB

(1462-1516) und die Bibliothek von Kloster Sponheim

- mit einem Blick auf die Vita Juttas von Sponheim

(1092-1136), in Zur Erforschung mittelalterlicher

B i b l i o t h e k e n . C h a n c e n - E n t w i c k l u n g e n -

Perspektiven, cur. A. RAPP, Frankfurt a. Main 2009,

pp. 101-136.

Trutwinus magister

(PN D 115450440) Als Arzt in der Reichsstadt

E s s l ingen (W ürttem b erg) vo n 1 2 7 9 b is 1 3 1 4

urkundlich belegt; verstarb nach 1314.

— Carmen de bello urbium imperialium contra

Eberhardum comitem de Württemberg a. 1311/12

Gedicht in leoninischen Hexametern von ursprünglich

77 Versen, die Fortsetzung bricht nach Vers 84

unvermittelt ab. Das Werk, dessen Verfasser sich VV.

76 f. selbst nennt, preist die Esslinger Leistungen im

Reichskrieg gegen Graf Eberhard II. von Württemberg

(PND 135899591).

Mss. Lindau, Stadtbibl., cod. P I 1, ff. 124vb-126ra,

saec. xv ex.

E d d . P . F . S T Ä L IN , Z we i G e d ic h te d e s 1 4 .

J ahrhund e rts zur G e sc hic hte d e r G ra fe n vo n

Württemberg, «Württemberg. Vijh.» 6 (1883) 2-5; W.

LU D W IG , Der Esslinger Arzt Trutwein und sein

Siegesgedicht von 1312, «Esslinger Studien» 34

(1995) 11-16, deutsche Übersetzung parallel.

Comm . H. HAERING, Der Reichskrieg gegen Graf

Eberhard den Erlauchten von Württemberg in den

Jahren 1310-1316, «Württemberg. Jahrbb.» 1910, pp.

43-70; K. GRAF, in Verf. Lex. IX (1995 ) 1109-1111;2

v. Edd. LUDW IG, pp. 1-19.

Tschachtlan, Bendicht und Dittlinger, Heinrich

Bendicht T schachtlan (ca . 1420-14893) (PND

118846191); Heinrich Dittlinger † 1479 (PND

115497072); beide waren Bürger von Bern (Conf.

Helvetica) und im Laufe ihres Lebens Mitglieder des

Großen und Kleinen Rats der Stadt.

— Berner Chronik

Die privat angelegte Stadtchronik der beiden Autoren

schöpft bis 1424 aus der Chronik des Konrad

Justinger (PND 118558951), q.v., weitere Quellen

s in d d ie C h r o n ik e n v o n H a n s F rü n d (P N D

118935518) und Diebold Schilling (PND 127929193);

das Werk reicht bis 1470. Die Chronik ist aufgrund

ihrer 230 farbigen Illustrationen eine wichtige Quelle

für die Burgunderkriege.

Mss. Zürich, Zentral Bibl., cod. A 120, Original; G.

STUDER, Die Handschriften der Berner Stadtchronik

von Conrad Justinger, Dittlinger-Tschachtlan, Diebold

Schilling und der Berner Stadchronik im Anschluss an

Königshofen, «Arch. Hist. Ver. Bern» 4/4 (1860) 1-

71; v. Edd. STUDER, pp. 194-195; N. H. OTT, Zum

Ausstattungsanspruch illustrierter Städtechroniken.

Sigismund Meisterlin und die Schweizer Chronistik

als Beispiele, in Poesis et pictura. Studien zum

Verhältnis von Text und Bild in Handschriften und

alten Drucken. Festschrift für Dieter Wuttke zum 60.

Geburtstag, cur. S. FÜSSEL – J. KNAPE, Baden-Baden

1989, pp. 77-106; Katalog der deutschsprachigen

illustrierten Handschriften des Mittelalters, cur. N. H.

OTT – U. BODEM ANN , III; München 2001, pp. 318

Page 50: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 50

sqq., Nr. 26A.18.

Facs. Tschachtlan Berner Chronik 1470. Handschrift

A 120 der Zentralbibliothek Zürich, introd. H.

BLOESCH – L. FORRER – P. H ILBER , pres. R. DURRER,

Genf – Zürich 1933, tabb. 231; B. TSCHACHTLAN ,

Tschachtlans Bilderchronik, cur. A. SCHM ID , Luzern

1986.

Edd. E. STIERLIN – J. R. WYSS, Bendicht Tschachtlan

Berner Chronik, Bern 1820, nach dem Exemplar von

Diebold Schillings Chronik, G. STU DER , Bendicht

Tschachtlan Berner Chronik, in Quell. Schweiz.

Gesch., l (1877) 199-291, mit Ergänzungen von

Diebold Schilling.

Comm . G. STUDER, Die Chronik von Tschachtlan,

«Arch. Hist. Ver. Bern» 6 (1867) 627-653; v. Edd.

STUDER, pp. 191-198; G. TOBLER, Die Chronisten und

Geschichtsschreiber des alten Bern, in Festschrift zur

VII. Säcularfeier der Gründung Berns, Bern 1891, pp.

19-20; Th. VO N LIEBEN AU – W.F. VO N M ÜLINEN ,

Diebold Schillings Bernerchronik von 1424-1468,

«Arch. Hist. Ver. Bern» 13 (1892) 431-600; G.

TOBLER, in Allg. Dt. Biogr., 38 (1894) 697-698; G.

T O B L E R , S c h i l l i n g s c h e V a r i a n t e n z u r

Tschachtlanchronik, «Anz. Schweiz. Gesch.» 7 (1895)

1 8 9 - 1 9 2 ; G . V O N W Y S S , G e s c h i c h t e d e r

Historiographie in der Schweiz, Zürich 1895, pp. 129-

130; J. ZEM P , Die schweizerischen Bilderchronikon

und ihre Architekturdarstellungen, Zürich 1897, pp.

23-35; H. TR[IROLET], in Dict. hist. biogr. Suisse, VI

(1932) 688; H. BLOESCH , Die Tschachtlan-Chronik als

Kulturdokument, v. Facs. Tschachtlan Berner Chronik,

pp. 1-6; L. FORRER, Der Text der Chronik, v. Facs.

Tschactlan Berner Chronik, pp. 7-12; P. H ILBER ,

Kunstgeschichtliche Würdigung, v. Facs. Tschachdan

Berner Chronik, pp. 13-22; C. G. BAUMANN , Über die

Entstehung der ältesten Schweizer Bilderchroniken

(1468-1485), Bern 1971; FELLER – BONJOUR, I (1979 )2

14-16; v. Facs . T S C H A C H T LA N ; Kommentar zur

Faksimile-Ausgabe, cur. A. SCHM ID , Luzern 1988; C.

PFAFF, Die W elt der Schweizer Bilderchroniken,

Zürich 1991, pp. 9-13; U. M. ZAHND, in Verf. Lex., IX

(1995 ) 1113-1115; R. SCHM ID , Reden, rufen, Zeichen2

setzen. Politisches Handeln während des Berner

Twingherrenstreits 1469-1471, Zürich 1995, pp. 31-34;

U. M. ZAHND, Stadtchroniken und autobiographische

M i t t e i lu n g e n . S t u d i e n z u r S e lb s td a r s t e l l u n g

spätmittelalterlicher Bürger, in Das dargestellte Ich.

Studien zu Selbstzeugnissen des späteren Mittelalters

und der frühen Neuzeit, cur. K. ARNOLD , Bochum

1999, pp. 34-36, 46-51; U. M. ZAHND, «... zu ewigen

zitten angedenck...» Einige Bemerkungen zu den

bernischen Stadtchroniken aus dem 15. Jahrhundert,

in Berns grosse Zeit. Das 15. Jahrhundert neu

entdeckt, Bern 1999, pp. 187-195.

— Zeitregister (1451-1477)

F r ü h e r w u r d e d i e s e s R e g i s t e r T s c h a c h t l a n

zugeschrieben; später Michael Stettler aus dem 17.

Jahrhundert zugewiesen: R . FE T S C H E R IN , D as

sogenannte Zeitregister von Tschachtlan gehört dem

XVII. nicht aber dem XV. Jahrhundert an, «Arch.

Schweiz. Gesch.» 10 (1855) 1- 63.

Tucher, Endres iunior

(PND 10434993X) Sohn des Andreas (Endres) Tucher

senior (PND 104357789), q.v. Geboren 1423 April 5

in Nürnberg, 1454 als Alter Genannter in den Rat der

Stadt kooptiert, seit 1461 städtischer Baumeister, trat

e r 1 4 7 6 a n ge s ic h t s k in d e r l o s e r E h e in d e n

Kartäuserorden ein. Er starb 1507 April 14.

— Tuchersches Memorialbuch 1386-1454

Memorialbuch, das Endres mutmaßlich auf Bitten

seiner Onkels Berthold Tucher (PND 115497943)

begonnen hat und das dessen M itteilungen viel

verdankt. Begonnen 1440 endet es 1454 mit dem Tod

B e r th o ld s , b e ric hte t üb e r d e s se n L e b e n u n d

Nürnberger Ereignisse.

Mss. v. Comm. gen. ULM SCHNEIDER, col. 1123.

Edd. Th. VO N KERN , in Chron. dt. Städte, 10 (1872,

Neudruck 1961) 14-26.

— Baumeisterbuch

B e sc h re ib u n g d e r A u fg a b e n d e s s tä d t i sc h en

Baumeisters in Nürnberg, die auch die Aufsicht über

Steinbrüche, Brunnen, Wasserleitungen und Gewässer

und dergleichen umfaßten, zwischen 1464 und 1470

abgefaßt und 1475 ergänzt.

Mss. Nürnberg, Germ. Nat. Mus., Hs. Merkel 1;

Nürnberg, Staatsarch., Reichsstadt Nürnberg, Amts-

und S tand b ücher 3 2 3 ; N ürnb erg , S taatsarch.,

Reichsstadt Nürnberg, Amts- und Standbücher 323a.

Edd . Endres Tuchers Baumeisterbuch der Stadt

Page 51: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 51

Nürnberg 1464 - 1475, cur. F. VON WEECH , in Bibl. lit.

Ver. Stuttgart, 64 (1862, Neudruck 1968).

Comm. gen. E. MUM M ENHOFF, in Allgem. dt. Biogr.,

X X X V I I I ( 1 8 9 8 ) 7 6 4 s q . , d i g i t a l

http://www.deutsche-biographie.de/artikelADB_pnd1

0434993X.html; J. DEUTSCH , in Verf. Lex., IV (1953)

509-511; H. ULM SCHNEIDER, in Verf. Lex., IX (1995 )2

1121-1125.

Tucher, Endres senior

(PND 104357789) Patrizier und H andelsherr in

Nürnberg, 1422 in den Rat der Stadt kooptiert, er

verstarb 1440 August 13. Er war der Vater von

Andreas (Endres) Tucher iunior (PND 10434993X)

und Hans Tucher (PND 104357800), qq. v..

— Memorial

Memorialbuch, auf Deutsch jahrweise geführt von

1420 bis zum Tod des Verfassers 1440, handelt vor

allem von Nürnberger Ereignissen.

Mss. Nürnberg, Scheurl-Bibl., Collectaneenband F, ff.

39v-46v, saec. xvi.

Edd. Th. VON KERN , in Chron. dt. Städte, 2 (1864,

Neudruck 1961) 9-30.

Comm. v. Edd., pp. 3-8; H. ULM SCHNEIDER, in Verf.

Lex., IX (1995 ) 1125-1127.2

Tucher, Hans

(PND 104357800) Patrizier und Handelsherr in

Nürnberg, Sohn von Andreas (Endres) Tucher senior

(PND 104357789), q.v. Geboren 1428 April 10, 1476

in den Rat der Stadt berufen, verstarb er 1491 Febr. 24.

— Reyß ins Heylig Land

Deutsche Beschreibung der Reise ins Heilige Land,

zum Berg Sinai und nach Ägypten, unternommen

1479/80 zusammen mit Sebald Rieter dem Jüngeren

(PND 131600877), q.v. s.v. „Reisebuch der Familie

Rieter“.

Mss. v. Comm . BAUSEWEIN , p. 142, und HALM , pp.

190-191; v. Edd. HERZ, pp. 29-148 und 257-286.

Facss. E. PASCHER, Das Reisebuch des Hans Tucher,

in Armarium, 3, Klagenfurt 1978, aus ed. Strassburg

1484; Hans Tucher, Reyß ins Heylig Land, 1479/80,

cur. O . V O N ST R E IT B E R G , Erlangen 1991 , aus

derselben Ed.

Edd. Die mit BSB-Ink nachgewiesenen Inkunabeln

sind bei der Bayerischen Staatsbibliothek München

als Volldigitalisate einzusehen. Weitere Inkunabeln in

ISTC. – Augsburg 1482 bei Hans Schönsperger (Hain

*1 5 6 6 3 ; IST C it0 0 4 9 0 0 0 0 ; B SB -Ink T -4 8 7 ) ,

fehlerhaft; Augsburg 1482 (Hain *15665; ISTC

it00491000; BSB-Ink T-489; GW M47728); Nürnberg

1482 bei Konrad Zeninger (Hain *15664; ISTC

it00492000; BSB-Ink T-488), desgleichen 1483 (ISTC

it00492500; BSB-Ink T-490); R. HERZ, Die ‚Reise ins

Gelobte Land‘ Hans Tuchers des Älteren (1479-

1480) . Untersuchungen zur Ü berlieferung und

k r i t i sc h e E d i t io n e in e s sp ä tm it te la l te r l ic h e n

Reiseberichts, in Wissensliteratur im Mittelalter, 38,

Wiesbaden 2002, pp. 337-638, mit Zusätzen pp. 639-

6 6 4 . – W eite re A u sg a b en des xv i . u n d xv i i .

Jahrhunderts bei Comm. BAUSEWEIN , pp. 143-144,

und HALM , p. 192, und Edd. HERZ, pp. 163-188.

T r a n s l . M o d e r n e s D e u t s c h : v . F a c s s . V O N

STR EITB ERG , parallel; v. Comm. ALB ER TI – VO N

TUCHER, pp. 74-180.

Comm. J. DEUTSCH , in Verf. Lex., IV (1953) 511-

514; C. ZRENNER, Die Berichte der europäischen

Jerusa lempilger (1475-1500). E in literarischer

Vergleich im historischen Kontext, Frankfurt/Main

u.a. 1981, pp. 20-35; H. KÄSTNER , Nilfahrt mit

Pyramidenblick. Altvertraute Wunder und fremde

Lebenswelt in abendländischen Reiseberichten an der

Wende zur Neuzeit, in Akten des VIII. internationalen

Germanistenkongresses Tokyo 1990. Begegnung mit

dem ‚Fremden’: Grenzen – Traditionen – Vergleiche,

cur. E. IWASAKI, VII, München 1991, pp. 307-316; U.

B A U S E W E IN u.a., Deutsche und niederländische

Pilgerberichte von Palästina-Reisenden im späten

M i t te l a l t e r u n d i n d e r F r ü h e n N e u z e i t , i n

Wissensliteratur im Mittelalter und in der Frühen

Neuzeit. Bedingungen, Typen, Publikum, Sprache,

cur. H. BRU NNER – N. R. WOLF, in Wissensliteratur

im Mittelalter, 13, Wiesbaden 1993, pp. 142-155; H.

H E LLE R , Nürnberger Jerusalempilger in K airo .

Bemerkungen zur historischen Fremdenverkehrs- und

Stadtgeographie in den Reiseberichten des Hans

Tucher (1479) und Christoph Fürer, in Festschrift für

Wigand Ritter zum 60. Geburtstag, cur. R. RUPPERT –

K.-L. STORCH , Nürnberg 1993, pp. 210-233; H.

Page 52: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 52

ULM SCHNEIDER, in Verf. Lex., IX (1995 ) 1127-1132;2

R . H E R Z , in B io g r a p h i s c h -B ib l io g ra p h isc h es

Kirchenlexikon, XII (1997) 672-678; R. HERZ, Briefe

Hans Tuchers d. Ä. aus dem Heiligen Land und andere

Aufzeichnungen, «Mitt. Nürnberg» 84 (1997) 61-92;

ALBERTI – B. VO N TU CH ER , Von Nürnberg nach

Jerusalem. Die Pilgerreise des reichsstädtischen

Patriziers Hans Tucher 1479 bis 1480, Simmelsdorf

2000; Ch. HALM , Europäische Reiseberichte des späten

Mittelalters, 1, Frankfurt/Main u.a. 2001 , pp. 189-194;2

R. HERZ, Hans Tuchers d. Ä. ‚Reise ins Gelobte Land‘,

«Pirckheimer Jahrbuch» 17 (2002) 79-104; v. Edd.

H E R Z , p p . 1 9 5 -2 5 6 ; M . E . D O R N IN G E R , Z u r

T o p o grap hie des H l . Land es. P i lge rre isen im

M it te la lte r a m B e isp ie l vo n H ans T ucher , in

Ring-Vorlesung WS 2002/2003: Orient und Okzident

im Mittelalter. Kontakte und Konflikte. Universität

S a l z b u r g , 2 0 0 3 , i m N e t z

http://www.sbg.ac.at/ger/samson/rvws2002-03/dornin

ger2002.pdf; R. HERZ, Studien zur Drucküberlieferung

der „Reise ins gelobte Land“ Hans Tuchers des

Ä l t e r e n : B e s t a n d s a u fn a h m e u n d h i s to r i s c h e

Auswertung der Inkunablen unter Berücksichtigung

der späteren Drucküberlieferung, in Quellen und

Forschungen zur Gescchichte der Stadt Nürnberg, 34,

N ürnberg 2005; J. M A R T IN , E in B aedeker für

P i l g e r f a h r t e n : S p ä t m i t t e l a l t e r l i c h e

Reisebeschreibungen der Pilgerfahrten von Hans

T u c h e r u n d C h r i s to p h F ü re r , in G e sc h ic h te ,

Friedensgeschichte, Lebensgeschichte. Festschrift für

P e te r Schulz-Hageleit , cur. J . M A R T IN – C hr .

HAM ANN , Herbholzheim 2007, pp. 167-181.

Türst, Conrad

(PND 115571345) Geboren in Zürich (Conf. Helv.)

nach 1450, absolvierte ein Studium in Basel, darauf in

Pavia, dort 1482 zum Doktor der Medizin promoviert.

1489 Stadtarzt von Zürich, 1499 Leibarzt Kaiser

Maximilians I. (PND 118579371), er verstarb 1503

A u g u s t 1 8 . Z u s e i n e n a s t r o l o g i s c h e n u n d

medizinischen Werken Comm. JOHANNEK.

— De situ Confoederatorum descriptio – Beschreibung

gemeiner Eydgnosschaft

Landesbeschreibung der zehn Orte der Schweizer

Eidgenossenschaft auf Latein und Deutsch, verfaßt

1495-1497. Türst lehnt sich dabei an die Schrift des

Alber t von B onste tten "Sup er io r is G ermaniae

Confoederationis Descriptio" an, doch überwiegt die

Topographie vor der Geschichtsbetrachtung. Von der

l a t e i n i s c h e n F a s s u n g g i b t e s z w e i

Widmungsexemplare für Kaiser Maximilian.

Mss. v. Comm. JOHANNEK, col. 1172.

Edd. G. v. WYSS – H. WARTM ANN , Conrad Türst, De

situ Confoederatorum descriptio, in Quellen Schweiz.

Gesch., 6 (1884) 1-21, 311-333, die lateinische

Fassung, 22-43, die deutsche Fassung.

Comm. E. IM HOF, Die älteste gedruckte Karte der

Schweiz, «Mitt. der Geographisch-Ethnographischen

Gesellschaft Zürich» 39 (1938/39) 51-74; T. ISCHER,

Die ältesten Karten der Eidgenossenschaft, Bern

1945; H. BALM ER, Konrad Türst und seine Karte der

Schweiz , «G esnerus» 29 (1972) 79-102; J .-P .

B O D M E R , C h r o n i k e n u n d C h r o n i s t e n i m

Spätmittelalter, Bern 1976, pp. 35-36; FELLER –

BONJOUR, I (1979 ) 57-59; P. JOHANNEK, in Verf.2

Lex., IX (1995 ) 1170-1174; H.-P. HÖHENER, Konrad2

Türst in Bern und seine Beziehungen zu Rudolf von

Erlach, in Berns grosse Zeit. Das 15. Jahrhundert neu

entdeckt, Bern 1999, pp. 323-326; M. BITSCHNAU ,

Konrad Türst und die ältesten Landkarten der

Schweiz. Aspekte e iner frühen B ildquelle aus

Vorarlberger Sicht, in Kunst Beziehung: Festschrift

für Gert Ammann zum 65. Geburtstag, cur. B. BRAUN

– L. ANDERGASSEN, Innsbruck 2008, pp. 93-110.

Tüsch, Hans Erhart

(PND 104357975) auch: Düsch. Über das Leben des

Hans Tüsch ist kaum sicheres bekannt; er war Bürger

der Stadt Straßburg (Strasbourg) und nahm vermutlich

m i t d e m S t r a ß b u r g e r K o n t i n g e n t a n d e n

Burgunderkriegen und der Belagerung von Neuß 1475

teil.Er starb nach 1482.

— Die burgundisch hystorie

Rhythmische Chronik von 639 Vierzeilerstrophen mit

Kreuzreim über Karl den Kühnen, Herzog von

Burgund (PND 118560026), und seine Kriege in

Deutschland bis zu seinem Tod 1477.

Edd. Straßburg 1477, in quarto (BSB-Ink T-531; GW

M48077; ISTC it00495100); Straßburg 1477, in folio

mit 8 Holzschnitten (GW M48074; ISTC it00495000),

Page 53: Tüsch, Hans Erhart

Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters

Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 53

d i g i t a l

http://daten.digitale-sammlungen.de/~db/0003/bsb00

034822/images; E. W EN D LIN G – A. STÖBER , Die

burgundisch Hystorie, eine Reim-Chronik von Hans

Erhart Tüsch, 1477, «Alsatia» (1875/76) 341-451 und

separat Colmar 1876.

Facs. in E. PICOT – H. STEIN , Recueil de pièces

historiques, imprimées sous le règne de Louis XI, 2,

Paris 1923, pp. 87-140, aus Ed. in folio.

Transl. Französisch: v. Facs., 1, pp. 127-212.

Comm. G. ROETHE, in Allg. dt. Biogr., 39 (1895) 26-

2 7 , d i g i t a l

http://www.deutsche-biographie.de/artikelADB_pnd1

04357975.html; K. SCHNEIDER, Untersuchungen zur

Burgundischen Hystorie des H. E. Düsch, Diss.

Straßburg 1910; K. SCHNEIDER, Die burgundische

Hystorie und ihr Verfasser, «Jahrb. Elsass-Lothring.»

26 (1910) 95-164; K. HANNEM ANN , in Verf. Lex., IV

(1953) 517-529; K. OHLY , Nicolaus: De preliis et

occasu duc is B urgund ie h is to r ia , «Zs . G esch .

Oberrheins» 106 (1958) 333-342; F. SCHANZE, in Verf.

L e x . , I X ( 1 9 9 5 ) 1 1 7 4 - 1 1 7 9 ; N . W A R K E N ,2

Mittelalterliche Geschichtsschreibung in Straßburg.

Studien zu ihrer Funktion und Rezeption bis zur frühen

Neuzeit, Diss. Saarbrücken 1995, pp. 381-386.