1

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

ـیســاـیـسـ

گۆڤارێكی سیاسی و كولتووری گشتییە لەالیەن كۆمەڵەی دۆستایەتی كورد - تورك )KTFA( دەردەچێ.. )ژمارەی متمانە: 321(

دیزاین و گرافیك: شاخەوان جەعفەر

سەرۆكی ئەنجومەن و سەرنووسەر:Editor-in-Chief

شوان تاڤینگ

سەرۆكی كۆمەڵە و خاوەن ئیمتیاز:Concessioner

فەلەكەددین كاكەیی

ناونیشان: هەرێمی كوردستان/ عێراق ـ هەولێر، شەقامی گشتی ئازادی، بەرامبەر ئامادەیی بارزانی نەمر، ژمارە )27( Tel: 00964 66 451 4080 & 00964 770 235 6000 Email: turkiyenasi@yahoo.com

23

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

نەتەوەیەكی نوقم لە برینەكانیدا

دروشمەكانی »نەفرەت لە تیرۆر«، »ئاشتیمان دەوێت«، »با خوێن بوەستێت« و...، هەرگیز

بێ بەرامبەر نین.ئاشتی هی ئەوەیە كە مافیەتی.

ئاشتی مافی هیچ كامێكمان نییە.كوردیش مافی نییە، توركیش.

لەو رەوشەمان بڕوانن! لەو داماوییەمان بڕوانن!لــــە هــــەر الیەكمانەوە رق و قیــــن و نەفرەت و

خوێن دەبارێت.هەموومان لە ناو قڕێژیداین! وەك نەتەوەیەكی

نوقم لە برینەكەیدا دەچینە ناو مێژووەوە.هەرگیز بەم شێوەیە لە شیری سپی دەرمەچوو

و جادوو بە كەوچكی سپی مەكە!بێتاوان نی. جوان بڕوانە! دەســــتەكانت لە نێو

خوێندان.ســــەربازە گرتــــە گوللەیەكــــت تــــۆش

شەهیدەكانمان.تۆش بە دەستی خۆت گەریالی خۆتت كوشت.تۆی تورك مێژووی راســــتەقینەی ئەم واڵتەت زانــــی؟ نەتوانــــی. تەنانەت هەوڵیشــــت بۆی نــــەدا. نووســــینە بێواتاكانی فەیــــس بووكت خوێنــــدەوە، بەاڵم پەرتووكێكت بە دەســــتەوە نەگــــرت بیخوێنیتەوە. شــــاراوە و ماراوە نییە. ســــاڵی 1925، ســــاڵی 1934، ســــاڵی 1960، ســــاڵی 1980.. چی رووی داوە، ئایا زانیت؟ لە پەرتووكەكاندا نووسراوە. بۆ نموونە پەرتووكی »كوردەكان«ی حەســــەن جەمــــال بخوێنەوە. تەنانەت پەنجا الپەڕەی یەكەمیشی بخوێنیتەوە بەستە. بۆ تێگەیشتن لە هۆكاری رق و قینی ئەو

مرۆڤانە. بەڵی پەنجا الپەڕەی یەكەم بەستە.ناتوانی بڵێی »تواندنەوە سیاســــەتی دەوڵەت

بوو، تاوانی گەلی تورك چییە؟«.

هیچ سیاسەتێكی دەوڵەت بەبێ بەدەستهێنانی پشتگیریی زۆرینە، پێڕەو ناكرێت.

دەوڵەت هەتــــا دوا رادە تاوانبارە. بەڵێ، بەاڵم لە خۆشت بپرسە. تۆ چیت كرد؟ یانیش چیت

نەكرد؟واز لــــە دەوڵەت و پەكەكە بهێنــــە. یەكێكیان هەڵبگــــرە و بە ئەوی دیكەیاندا بكێشــــە.. تۆ

سەرەتا باسی خۆت بكە! پێم بڵێ بزانم چ كاتێك ئەو مافانەی بۆ خۆت بە رەوایان دەزانی، بۆ خەڵكیشت بە رەوا بینی؟

چ كاتێــــك تەواوی گەالنی ئــــەم واڵتەت لەگەڵ خۆت یەكسان بینی؟

چ كاتێــــك خۆبەگەورەزانیی توركیت وەالوە نا و وازت لە گوتنی »خۆ ئێمە هەموو شــــتێكمان پێ دات، ئیتر چیان دەوێ« هێنا؟ لە كاتێكدا كــــە رێگەوبــــان، ئــــاو، كارەبــــا، قوتابخانە و نەخۆشــــخانە مافی رەوا و یەكسانی هەموومان بن، دەستەواژەی »ئێمە«، »دامان«، »ئیتر چی؟« لە عەیبە زیاتــــر هیچ نییە، ئەوەی كە دەیــــدات تۆ نیت، بەڵكو ئەركی ســــەر شــــانی

دەوڵەتە.كاتێك دەوڵەت دەیگوت »شتێك بە ناوی كورد بوونی نییە، كاتێك لەســــەر بەفر رۆیشــــتوون دەنگــــی »كورت كورت« لە ژێر پێیان هاتووە، بۆیەش ئــــەو ناوەیان لێ نراوە«، توانیت بڵێی »منیــــش لەوێوەم«؟ یاخۆد تۆش وەك من لە

تاقیكردنەوەكاندا ئەو دێڕە سووكەت نووسی؟چ كاتێك لێپێچینەوەت لە سیاســــەتی دەوڵەت لە نێوان ســــاڵەكانی 1993 هەتا 1997 كرد كە بــــە كردەوەكانی بكەری نادیــــار ناو دەبرا و بە هۆیــــەوە هەزاران كەس گیانیان لەدەســــت دا؟ كاتێك گۆڕی بە كۆمەڵ و ئەو تەرمانەی دەخرانە

ناو تێزابەوە دەركەوتن، چ كاتێك گوتت »ئەوە چــــی روو دەدات؟ ئیتر بەســــە! با بێپێچینەوە

بكرێت«؟ رژایتە سەر شەقامەكان؟كاتێــــك هاوەن جەیالنی شــــوانی كــــردە 345 پارچــــە، ئایا ویژدانت جوواڵ؟ كاتێك بە ئۆغور كایمازی 12 ســــااڵنیان گوت تیرۆریســــت و 22

گوللەیان لێ دا تۆ چیت كرد؟چ كاتێك بەو رۆژنامانەی ئەوانەیان نووسیوەت نەگوت »جودا خواز« و لە وردی خوێندتەوە؟ كاتێــــك گوندەكانیــــان ســــووتێندران بۆچــــی هەڵوێستت نەبوو، كاتێك ئەو بێمااڵنە هاتنە بەر دەمت هیچ سەرت سوڕ ما؟ پێسترین كارەكانت پێیان دا و كاتێك بە كوردی گورانیان دەگوت،

تووڕە بووی و سووكایەتیت پێ كردن.كەمێك خۆشــــحاڵ بووی لەوەی كە توركەكان لــــە ئەڵمانیا و سویســــرا بە زمانــــی دایكیان پەروەردە دەبینن، بەاڵم كاتێك سویسرا گوتی »بەڵــــێ بۆ مزگەوت، نا بۆ منارە«، یەكســــەر هەستایە ســــەر پێ، ماشەڵاڵ گەیشتیە غەززە، فەڵەستین و بۆسنا، بەاڵم كاتێك گوتیان »ئەم مندااڵنە هیچ فێر نابن، بە النی كەمەوە با سێ ســــاڵی یەكەمیان بە كوردی بخوێنن«، بۆچی وەك باران بەســــەریان دا باری و وەك بروسك

بەسەریاندا هاتی؟كاتێك لــــە ئیزمیر كۆمەڵــــە خەڵكێك كاروانی پارتی ئاشــــتی و دیموكراسیان بەردەباران كرد و دەیانگوت »ڤێالی ئەحمەد توركیش لەســــەر كانییــــە. كوا پارەكەتان بەشــــی ئــــەو خانووە

ناكات...«، چ هەڵوێستێكت هەبوو؟هیچ.. نــــا؟ تەنانەت بە راكــــردن بەرەو رۆژی

واژۆكردن رۆیشتی.جگە لەو پزیشك و سەربازانەی بە زۆر خزمەت دەكەن، جارێك چوویتە وان، باتمان، قزلتەپە،

بین گۆل یان سێرت؟ئایا خاكی ئەوانەت ناســــی كــــە دەتگوت تاكە بستێكیشــــیان نادەیتێ؟ فێر بووی تەنیا چاك و چۆنییەك بكەیت؟ وازت لە ســــووكایەتیكردن

هێنا؟***

تۆی كورد! تا چەند بە پەكەكە وەفادار دەبیت؟ چەندی تر بەو رێكخستنەی گیان و خوێنی تۆی

چەوســــاندووەتەوە دەڵێی راســــتە؟ چەندی تر تاكە شتێك كە دەیزانی ئەوەیە كە خوێن رەوان دەبێــــت! تا چەند دەڵێی باج نادەم بە كۆماری توركیا؟ چەندی تر كــــچ و كوڕەكەت دەكەیتە قوربانی؟ نابینــــی توركیا لــــە گۆڕانكاریدایە! نابینیت، ئەم واڵتە ئیتر بێدەنگ نابێت، دەبینێت، هەوڵ دەدات راستییەكان نیشان بدات! چەندی تر مرۆڤە زاناكانت بێدەنگ دەكەیت و هەڕەشەی كوشــــتن دەكەیت؟ چەندی تر نازانیت كە ئەو خوێنەر دەڕژێ خوێنی تۆشە، ئەو نارنجۆكانەی دەیانهاوێی، بەرەو گەلی خۆشــــت دەچن، ئەو دووكانانەی دەیانشــــكێنیت، دووكانی خۆشتن؟ چەنــــدی تر دەبیتــــە »بیانــــی«، »دوژمن«، »قاچاخچیی ماددە هۆشبەرەكان«، »بازرگانی مرۆڤ«، »باوكی مافیا«، »ئامێری كوشتن« و »تیرۆریســــت«ی ئەم واڵتە؟ ئایا ئاشــــتیت حەق كردووە؟ ئایا دەتوانی لەگەڵ تاریكیی ناو خۆت رێك بكەویت؟ ئایا تۆ لەگەڵ ناســــنامەی خۆت ئاشت دەبیتەوە كە داوای ئاشتی لە ئێمە دەكەیت؟ ئایا بە راستی خاوەندارێتی لەو واڵتە دەكەیــــت؟ بەر لە كوردبــــوون دەتوانی مرۆڤ بیــــت؟ دەتوانی تاك بیت؟ چ كاتێك داهاتووی منداڵەكەت لە پێشــــەوەی كوردبوونت دێت؟ لە كاتێكدا نەتەوەپەرستیی تورك ئەوەندە ئێوەی لە ناو بــــردووە، ئایا ناچاری بڵێی »ئەم جارە ســــەرەی نەتەوەپەرســــتیی كوردە«؟ جگە لە منداڵــــی بەردهاوێژ، هیچ شــــتێكی ترت نابێت

پێشكەشی دنیای بكەیت؟ ***

تــــۆش تاوانباری! من بــــڕوام پێ كردی، دەنگم پــــێ دای، نەك بۆ حیزبەكەت، بۆ تۆ. ئەگەری سەربەخۆبوونیشــــتم لەبەر چاو گرت. نەك لە ژێر گوشــــاری پەكەكە یان گەڕەكەكەم، بەڵكو بە ویســــتی خــــۆم. قەرزداری من و كەســــانی وەك منــــی. دەنگم لەبەر ئــــەوە پێ نەدای كە قەیران دروست بكەیت. دام بۆ ئەوەی چارەسەر بهێنیــــت. بەاڵم پەیوەندیم بە حیزب و گروپەوە نییە. تۆم هەڵبژارد كە لە پەرلەمان وەك مرۆڤ قسە بكەیت نەك ئاگرباران. دەمەوێ دەموچاوت

لەوێ ببینم، نەك لە ستوونە رادیكاڵەكاندا؟)هیچ رامەكەنە دواوە! هەمووتان دەبینم.(

موتڵو تۆنبەكجی

45

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

رۆجــــه ر ئۆیــــن لێکۆڵه ره وه یه کــــی ئه كادیمــــی شــــاره زایه له بواری رۆژهه اڵتی ناوه راستدا، بۆ زیاتر له بیست ساڵ راوێژکاری ده زگای سیخوری ئه مریکا سی ئای ئه ی بوو. ده گێرێته وه ده ڵێت: جارێکیــــان کاتێک له گــــه ڵ هاوه لێکی تورکیدا دائه نیشــــێ باسی ئه وه ئه کات که ئه و شاره زای رۆژهه اڵتی ناوه راسته، هاوه ڵه که ی پێی ده ڵێت،

ئه ی چی ئه که ی له تورکیا! گه رچی له نوکته ئه چێت به اڵم ســــه ربورده یه كه که زۆرمــــان پێده ڵێت. یه که م ده رکه وته ئه وه یه که به الی هاوه ڵه تورکه که وه تورکیا به شێک نیه له رۆژهه اڵتی ناوه راست. ئه م ناسنامه یه یه کێکه له تۆێژاڵه زۆره کانی ناســــنامه جیاواز و هه ندێ جار دژه کانی وواڵتێکی وه ك تورکیا. ره گی ئه م رۆژهه اڵتــــی نه بوونه، ئه م پشــــت هه ڵکردنه له پانتاییه ک و شوناسێک و مێژوویه ک ده گه رێته وه بــــۆ رۆژگاری هاتنــــی ئه تاتــــورک، هه رچه نده ره گه کانی له بزوتنه وه کانــــی ئیتحاد و ته ره قی و الوانــــی تورکیا و ته نزیماتدا که له ســــه ده ی نۆزه ده له تورکیا به رێوه ئه چوون به شــــێوازی جیاواز ئاماده یه. ئه م شوناســــه له گه ڵ هاتنی ئه تاتورکــــدا ده بێته ده ســــه اڵت. به جۆرێک که هه تا ئێســــتا ئاماده ییه کــــی هێژه مونی هه یه به جۆرێک که سه رجه م بوار کانی ژیانی گرتوه ته وه لــــه رێــــگای هێز و میدیــــا و بیرۆکراســــیه ت و زمان و ئابوری و سیاســــه تی ده ره وه وه کاری بــــۆ ئه كرێــــت. ره گی ئه م شوناســــه له هه ناوی مۆدێرنــــه ی ئه ورپیدایه. له الیه که وه هه وڵیکه بۆ پچران، که تا سه ر ئێسقان رووداوێکی مۆدرێنه، له الیه کی تره وه، هه وڵیکه بۆ بوون به که سێکی تر، گۆڕانێکی رادیکااڵنه یه به ســــه ر ژیان و ژیار و هه ڵســــوک وت و پێک وه بــــوون و په یوه ندی و هه موو شتێکی تر. ره هه ندی تراژیدی ئه م هه وڵه له وه دایه که به بێ گوێدان به شوناسه جیاوازه کان ده خوازێت، به کۆپیکردنی مۆدێلی فه ره نســــی

وواڵتێکی تاک که لتوری، تاک ناســــنامه ی، تاک زمانی تاک سینته ری، تاک ئایده لۆژیا تاک ژیار بێنێته ئاراوه. ئه م رووداوه چاپته رێکی تره له سیاســــه تی خه ون، سیاسه تی به ها که هه میشه

دڵته نگانه کۆتایی دێت.الی رۆجه ر ئۆین، وه ک نوێنه ری به شــــێکی زۆر له رۆژئاواییه کان، تورکیا به شێکه له رۆژهه اڵتی ناوه راســــت. له دیدی ئه وانه وه رۆژان و سااڵن و سه ده کانیش تورکیا ئه و جێگایه بوو که هه موو رۆژهه اڵتــــی ناوه راســــتی له بــــن هه نگڵدا بوو، خه لیفه ی بــــوو، ئیمپراتۆریه تێکی فره نه ته وه ی فــــره زمانی، فره ناســــنامه ی به رێــــوه ده برد. ئێســــتاکه بڵێت ئه و مێژووه به هیچ شێوه یه ک له مندا ئاماده نیــــه، نکوڵیه کی کاریکاتێرانه یه. کــــه به جۆرێکــــه هه تا زیاتر نکوڵــــی لێبکرێت ئه مه ش ده رئه که وێــــت. کاریکاتێرانــــه زیاتــــر چاپته رێکی تــــری په یوه ندی نیوان رۆژهه اڵت و رۆژئاوایــــه. په یوه ندی نێوان ئه م دوو پێکهاته یه له په یوه ندیه کی عیشــــقی ئاڵۆزئه چێت که شه ر و شۆر و خوێنێکی زۆری تیا رژابێت. زۆر دیدی جیــــاواز هه یه لــــه ده ره وه ی رۆژئــــاوا که چۆن په یوه ســــت بیت بــــه رۆژئاواوه، چۆن الســــایی ئه وروپا بکه یته وه، چۆن پیانا بگه یت، چۆن وه ک ئه وانت لێبێت، چه نده ها چۆنی تر. له راســــتیا ئــــه م په یوه ندیه دونیای ئێمه شــــی گرتوه ته وه. ئێمه رۆژئــــاوا په رتکه ین و هه رچیه کی له گ ڵمان گونجــــا به کاریبهێنیــــن، وه ک خیتابــــی هێــــزه کۆنزێرڤه تیڤه کانی ئێمه بانگه شه ی بۆئه که ن، یان رۆژئاوا کۆپی که ن وه ک عه لمانیه کان بانگه شه ی بۆ ئه که ن، یــــان موتوربه یکه ن که هه ندێکی تر

بانگه شه ی بۆئه که ن. ئه م په یوه ندیه و ده رکه وته جیاوازه کانی ره نگه بابه تی ســــه ره کی نوســــه رێکی گ وره ی جیهانی وه ک ئۆرهــــان پامــــوک بێت. بــــوون به بابه تی چه قی پاموک، ئه وه ده رئه خات ئه م کێشــــه یه،

که له هه ناوی کۆمههڵگای تورکیدایه، که خۆی گه یاندوه ته شــــێوازه اکنی عیشــــق و سێکس و ژن و ژن هێنــــان که بــــه روونی له دوا رۆمانیدا

مۆزه خانه ی پاکیزه یی باسی لێوه ئه کات.ده بیننین له نێوان ئه م دوو دیده دا دوو ئاراسته ی پێچه وانه هه یه، یه که میان ده ڵێت من رۆژئاوایم، دووه میان که رۆژئاواییه و نوێنه ری بڕێکی زۆر له رۆژئاوا ئه کات ده ڵێت نه خێر تۆ رۆژئاوایی نیت.

ئه مه ده كرێت به شێوه یه کی تر لێکبدرێته وه.الی هاوه ڵه تورکه که تورک الیکین یان عه لمانین، بــــه اڵم الی لێکۆڵه ره وه ئه مریکیه که ئیســــالمن. هه ردوو توێژاڵی ناسنامه ی عه لمانی و ئیسالمی لــــه تورکیا مێژوویه کی درێــــژ و ئاڵۆزیان هه یه. الی موســــته فا ئاکیول ئه م دوو گروپه وه ک دوو نه ته وه سه یر ده كرێن. ئاکیول له نوسینێکیا که له الیه ن ئه نجومه نی ئه وروپی بۆ په یوه ندیه کانی

ده ره وه European Council on Foreign Relations

له ساڵی 2011 له چاپدراوه، ده پرسێت Who are the Turks?ئایا تورکه کان کێن. پرسیارێکی وه ها رۆژانێکی زۆر ده چووه خانه ی بڤــــه وه، کاتێک له تورکیا هه وڵ ئه درا که ئه و وواڵته کۆپی وواڵتێکی وه ک فه ره نســــا بکات، که یــــه ک ناوه ندی بێت، وه ک چۆن پاریس ناوه ندی هه موو شــــتێکه، ته نانه ت هه رچی هێڵی شــــه مه نده فه ر هه یــــه ده چێته وه پاریس، خاوه ن یه ک که لتور و یه ک زمان و یه ک نه ته وه بێت. هیچ هێنده ی الساییکردنه وه رۆژئاوا له الیــــه ن رۆژهه اڵتیه کانه وه تراژیدی نیه. ئه مه به و مانایه نیه که نابێ الســــاییکردنه وه هه بێت، به ڵکو الســــایی رێگایه کی فێربوونی مرۆڤه، له هه موو بوارێکا. به اڵم له بواری گه شه ی گه الن و شارستانیه ته کانا ته نها السایی به س نیه، ئه گه ر هاتوو ته نها السایی بوو ئه وا ئامانجی پێچه وانه ی

لێده که وێته وه.ئه مرۆ هیچ شتێک نیه له تورکیا ئاماژ ی ئه وه ت بداتێ که ئه م وواڵته یه ک نه ته وه و یه ک که لتور و یــــه ک زمان و یه ک مێــــژوو و یه ک یاده وه ری هه یه. کاتێک له شوێنێکی وه ك ناوه ندی شاری ئه ســــته مبول رێده که یــــت، ده بینیت له تاشــــه به ردێکــــی پیری گه وره نوســــراوه ئه مه هه موو ره نگه بێزه نتیه. ئیمپراتۆریه تــــی پاشــــماوه ی

ئه مه شانازی و به توانایی و جه نگاوه ری تورک ده رخات بــــۆ تورکه کان، به اڵم لــــه هه مانکاتدا نیشانه ی ئه وه یه که ئه م سه ر زه مینه یاده وه ری تری هه یه، خه ڵكی تــــری هه یه، که لتوری تری هه یه. کــــه تۆزێک زیاتر ده چیته نزیک ناوه ندی به رێوبردنی خه الفه ت له نزیک ئایا سوفیا ده بینی چۆن له ســــه ر دیواره کان بــــه زمانی عه ره بی و فارســــی و تورکی نوســــراوان. که نیشانه یه کی پێچه وانــــه ن بــــۆ هه موو ئــــه و به هایانه ی که له سه ره تای بیسته کانی ســــه ده ی رابوردوه وه ئه و

وواڵته هه وڵی بۆئه دا.ئه مرۆ ئیســــالمی و عه لمانیــــه کان زمانی خۆیان جیــــاوازی خۆیان هه یه له نێــــو زمانی تورکیدا، سه رده می زێرینی جودای خۆیان هه یه، مێژووی تایبه تی خۆیان هه یه، له هه مانکاتدا ئاراسته و

ره وتی جوادی خۆیان هه یه. ســــه فه رکردن بــــه تورکیادا و گوێ هه ڵخســــتن بۆ خه ڵكــــی ده بینی چه ندێک زمــــان و زاراو ی جیاواز به یه كدا ئااڵون. کاتێک له جلوبه رگه کان ده نواریــــت ده بینیــــت چ ره نگاڵه یه ئه م وواڵته. تورکیا هه تا ئێســــتا نه یتوانیوه ئه م ره نگاڵه ییه بکاته سه رچاوه ی هێزی. به ڵکو به پێچه وانه وه

بوه ته سه رچاوه ی الوازی. هیچ لۆژیلێک له وه دا نیه له سه ده ی بیست ویه کدا تورکیا به به هاکان و میتۆده کانی سه ده ی هه ژده ی ئه وروپا هه ڵســــوکه وت بکات. ئه مرۆ دانپایانان و جیاوازی و سیاســــه تێکی کــــراوه بنه ماکانی ئه م رۆژگاره ن. تورکیا کــــه رووی وه رچه رخان به ر هو رۆژئاوا هه موو مه به ســــتی گه شه بوو، به اڵم ئه و خه ونه له چه ند ده یه ی رابووردودا هه ر به خه ونیک مایه وه. روو وه رچه رخانــــی تورکیا بۆ رۆژهه اڵت به بێ دابڕان له رۆژئاوا زه مینه ره خســــێن بوو بۆ خه ونی گه شــــه یه کی باشــــتر. له میانه ی پێگه وه گرێدانــــی رۆژهه اڵت و رۆژئــــاوا وه ک چاودێرێکی سیاسی ئه مریکی ئاماژه ی پێکرد تورکیا ده توانێ بــــه ره و ســــه ر ه وه به رزبێتــــه وه. به رزبوونه وه بۆ سه ره وه، وه ک واقیع ده ریئه خات ته نها له رێگای هه بوونی ره گه وه یه له هه ردوو رۆژهه اڵت و رۆژئاوا. هاتنی تورکیا بۆ رۆژهه اڵت، چه ندین ئاست و چین و توێژی هه یه، که له بابه تی داهاتوودا قسه ی له ســــه ر ئه که ین. به تایبه ت به روناکی خسته سه ر

رۆڵی کورد له هاتنه وه ی تورکیا بۆ رۆژهه اڵت.

کام تورکیا؟

سەردار عەزيز

خوێندنەوەیەكی تر

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

67

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

محەمەد نورەددین

چەند ســـاڵێكە سیاســـەتی دەرەوەی توركیا هەڵگری كۆمەڵێك ناونیشـــانی سەرنجڕاكێشـــە، كـــە وەك ماركەیەكـــی تۆماركراو و مۆركـــداری لێهاتـــووە و سیاســـەتی دەرەوەی ئـــەو واڵتەی

پێدەناسرێتەوە.وەلێ ماوەیەكە سیاســـەتە دەرەكییەكـــەی حكومەتی ئەردۆغان لەهەمبـــەر كۆمەڵێـــك پێشـــهات و رووداودا ڕێـــك پێچەوانەی

ناونیشانە باوەكانی سیاسەتی دەرەوەی هەنگاو دەنێت.بە بۆچوونی زۆرینەی پســـپۆرانی كاروبـــاری دەرەوەی توركیا، ئێســـتا سیاسەتی »فرە رەهەند« لەسیاسەتی دەرەوەی توركیا بۆ سیاسەتی »فرە كێشە« و »فرە تەنگژە« گۆڕاوە و سیاسەتی »بەســـفركردنی سیاسەت«شوێنی سیاســـەتی »بەسفركردنی كێشـــەكان«ی گرتۆتەوە، لەمەش زیاتر ئەوەتا یەك لە كۆڵەگە سەرەكییەكانی سیاسەتی دەرەوە كە بە نەزەری عەبدوڵاڵ گویل ســـەرچاوەی ســـەرەكی هێزی توركیایە، ئەویش پەیڕەوكردنی »هێـــزی نـــەرم- Soft power«ە، كەوتۆتـــە بەر رەخنە و

گومانەوە لەالیەن بیرمەند و نووسەرانی توركیا.ســـەمیح ئیدیز چاودێری سیاسەتی دەرەوەی توركیا لەڕۆژنامەی میللییەت پێیوایە گوتارەكانی ئەم دواییەی حكومەتی ئەردۆغان بارودۆخێكی ئەوتۆیان خوڵقاندووە، كە پێویستە ئەنقەرە لەیەك

كاتدا خۆی بۆ دوو جەنگ ئامادە بكات.ئیدیز لەدرێژەی نووســـینەكەیدا باس لەوە دەكات كە ئەردۆغان لەمیانەی چاوپێكەوتنە رۆژنامەوانییەكەی لەگەڵ رۆژنامەنووسی ئەمریكی تشـــارتی رون، بەئاشـــكرا گوتوویەتی توركیا ئامادەیە

بچێتە شەڕ لەگەڵ ئیسرائیل گەر بارودۆخەكە ئەمە بخوازێ!!بوڵەنت ئارینج، كەسایەتییەكی دیكەی خودان نفوز و سیاسەتە لەحكومەتەكەی ئەردۆغان، كە وەك گوتەبێژی رەسمی حكومەت كار دەكات، لەمیانـــەی ســـەردانێكیدا بۆ بڕۆكســـڵ بە كەناڵی ئاسمانی )یورۆ نیوز(ی راگەیاند كە »هیوادارم ناكۆكییەكانمان لەگەڵ قوبرس ســـەبارەت بە گـــەڕان و دەرهێنانی نەوت نەگاتە

ئاستێك پەنا بۆ بژاری سەربازی ببەین«.ســـەمیح ئیدیز لەڕۆژنامـــەی میللییەت دەربـــارەی لێدوانەكانی ئەردۆغان و ئارینج دەڵێت: »لەوانەیە ئەوان ئەو لێدوانە توند و هەڕەشەئامێزانەیان بەئامانجی چارەسەری ئاشتیانە دابێت، بەاڵم گەیشتن بە ڕێگەچارەیەكی گونجاو بە لێدوانی لەمجۆرە نایەتەدی

و ئامانجی پێچەوانـــەی لێدەكەوێتەوە، هەروەها توركیا وەك هەر واڵتێكی دیكە مافی بەرگریكردنی لە بەرژەوەندییەكانی هەیە، ئەو سۆز و الیەنگیرییەی دەوڵەتی توركیاش دوای كوشتنی هاواڵتیانی لە كەشـــتیگەلی ماڤی مەڕمەڕە وەدەستیهێنا، ئەوەی لەسەر فەرز

دەكات كە تا كۆتایی داكۆكی لەمافی هاواڵتیانی بكات«.سەبارەت بە هەڵوێستی دەوڵەتیش بەرامبەر كەرتی غەززە و كێشەی فەڵەســـتین، ئیدیز بـــەردەوام دەبێت و دەڵێـــت: »هەژماركردنی كێشـــەی غەززە وەك مەســـەلەیەكی نیشتمانی پرســـیارگەلێكی زۆری لەالیەن هاواڵتیانەوە دروستكردووە، چونكە شەقامی توركی پێیوایە ئاســـاییە دەوڵەت بە بژاری دیپلۆماســـیانە پاڵپشـــتی لە غەززە بكات، بەاڵم بەرپابوونی شەڕ و رژانی خوێنیان بەالوە گرنگ نییە، بەتایبەتی لەو كاتەی كە ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی دوای چەندان ســـاڵ هێشتا لەگەڵ پەكەكە بەردەوامە، بۆیە كارێكی لەو

جۆرە جێی پشتگیری و رەزامەندی گشتی توركیا نابێت«.دەربارەی كێشـــەی قوبڕس-یش، ئیدیز درێژە بەقسەكانی دەدا و دەڵێت: »لەساڵی 1974 توركیا تەریك كرا و لەو كێشە هیچ الیەك پشـــتیوانی ناكات، هەر شـــەڕێكیش لەگەڵ قوبرس یان ئیسرائیل هەڵبگیرســـێ، رۆژئاوا پاڵپشتی توركیا ناكات، لوبنان و میسریش كـــە چەندین پرۆتۆكۆڵیان لەگەڵ قوبرســـی یۆنانـــی مۆركردووە، لەســـەنگەری توركیا ناوەستن. بۆیە لەحاڵەتی بەرپابوونی جەنگ لەگەڵ ئیســـرائیل زیانێكی گەورە بەر توركیا دەكەوێت، هەروەها بەهـــۆی بەرژەوەندی زۆرینەی واڵتانی عەرەبـــی لەگەڵ ئەمریكا، ناكرێ پێشـــبینی ئەوەش بكرێ كە چەند لـــەو واڵتانە هاریكاری

توركیا دەبن«.لەكۆتایی وتارەكەیدا، سەمیح ئیدیز شڕۆڤەكاری دەرەوەی توركیا لەڕۆژنامەی میللییەت هێما بۆ ئەوە دەكات كە گۆڕانی سیاســـەتی دەرەوەی توركیـــا لە »هێزی نـــەرم- Soft power«ەوە بۆ »هێزی ڕەق- Hard power« زیان بە بەرژەوەندییەكانی ئەو واڵتە دەگەیەنێت، هاوكات نابێ ئەوەشمان لەبیر بچێت كە دەوڵەت بەردەوامە لەشەڕكردن لەگەڵ پەكەكە دا و بارودۆخی ئەمڕۆ هێشتا ئاســـایی نییە، بۆیە لەم قۆناخەدا لەبەرژەوەندی توركیادا نییە كە كێرڤـــی گوتاری توند و شـــەڕانگێزانە لەمە زیاتـــر بەرز بكاتەوە، بەڵكو وا باشترە لەسەر سیاســـەتە میانڕەوەكەی »هێزی نەرم«

بەردەوام بێت.سەرچاوە: رۆژنامەی ئەلسەفیر-ی لوبنانی

توركیا؛ لەهێزی نەرمەوە بۆ هێزی ڕەق

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

89

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

یەكێـــك لە بروســـكە دیپلۆماســـییەكانی ئەمەریكا كـــە ماڵپەڕی ویكیلیكیس ئاشكرای كردووە، باس لەوە دەكات كە سوپای توركیا بۆ چارەكردنی كێشـــەی كـــورد بۆ ســـەرجەم بژارەكانی كراوەیە و رێگـــری لەوە نییە هەر بژارێك پەســـند بكات كـــە ببێتە هۆی چارەكردنی ئەو كێشـــە درێژخایەنەی توركیـــا، بەاڵم ئەم بابەتە بە بابەتێكی گەرم دادەنرێ و بەهۆی ئیعتیباری سیاســـی ســـوپا

دەترسێ لێی نزیك بێتەوە. ئەو بروســـكەیە لە باڵیۆزخانەی ئەمەریكا لە ئەنقەرە لەرێكەوتی 2009/3/27 دەرچووە و واژۆی باڵیۆزی ئەمریكا لەئەنقەرە جیمس جیفری لەسەرە. لە دیداری كاربەدەستێكی سەربازی ئەمریكی لەگەڵ بەرپرسێكی بااڵ لە هۆبەی هەواڵگری سەرۆكایەتی ئەركانی سوپای توركیا لە 2009/3/19 بەرپرسە توركیەكە ئەوەی خستۆتەڕوو كە ســـەرجەم بژارەكان شیاوی گفتوگۆی ســـەرمێزن. ئەو بروسكەیە دوای ئەوە نووســـراوە كە جەالل تاڵەبانی سەرۆك كۆماری عێراق چەند رۆژێك بەر لەنووسینی ئەو بروسكەیە لەمیانی سەردانەكەی PKK بۆ توركیا داوای كرد لێبوردنێكی گشتی بۆ چەكدارەكانیدەربخرێ كە چەندین ســـاڵە شـــەڕێكی پارتیزانی دژی حكومەتی

توركیا بەڕێوە دەبەن.پێشنیازێكی كۆن

بروســـكەكە ئاماژە بەوە دەكات كە داخوازی دەركردنی لێبوردنێك

بـــۆ چەكدارانی PKK بە رادەی كۆنی ملمالنێی ئەو حزبە لەگەڵ حكومەتی توركیا كۆنە، بەاڵم ســـەرجەم ئەو دەستپێشـــخەرییانە شكستیانهێنا، چونكە داخوازییەكانی كوردانی گەرەنتی نەدەكرد، ئەویش دەركردنی یاســـاگەلێكە كە ناسنامەی نەتەوەییان پەسند

بكات.وەكو بروســـكەكە ئاماژەی پێدەكات، لەم كاتەدا گۆڕانێك بەسەر هەڵوێســـتی توركیادا هاتووە، وەكو دەزانرێ كە سیاسەتمەدارانی توركیـــا بەتایبەتی ئەوانەی رۆژئـــاوای واڵت دەكردنی لێبوردن بۆ PKK بە هێڵی ســـوور دەزانن و ناكرێ دەستی بۆ ببرێ تاوەكو حكومەتی توركیا لەبەرامبـــەر PKK بە الواز نەكەوێتە بەرچاو. باڵیۆز جیمس جیفری دەڵێ: لە هاوسۆزان لەگەڵ كێشەی كوردەكان گوێی لەوە بووە كە دەرخســـتنی لێبوردنێك سەرەڕای ئەوەی بە »دۆڕانێكی ئابڕوومەند« دادەنـــرێ لەوانەیە ببێتە دەرچەیەك بۆ

ئەو قەیرانە.سێ توێژ

دەســـتگیركردنی عەبدوڵاڵ ئۆجەالن بەشـــێوەیەكی نیگەتیڤ كاری كردە سەر توانای شـــەڕكردنی PKK، بروسكەكە ئەو كەسانەی پەرۆشـــی دەرخســـتنی لێبوردنن بۆ چەكدارەكانی PKK بۆ سێ

توێژ دابەش دەكات.:یەكەم: چەكدارەكانی PKK و الیەنگرەكانیان، جگە لە پاراستنی

بەرژەوەندییەكانیـــان، دەرخســـتنی لێبـــوردن- لـــە روانگەی ئەو چەكدارانە- دەبێتە فاكتەرێك بۆ رەوایی دان بە »شەڕكردنیان« و پۆلێنكردنی PKK وەكو »ســـوپا« رەنگە بە ئاستی هەمان ئەو بایەخەی سەرەوە دەستەبژێرێكی چەكدارانی PKK ئومێدیان كە ئێستا بێت یان لەداهاتوودا ئەو لێبوردنە رێبەرە زیندانیكراوەكەشیان

»ئۆجەالن« بگرێتەوە.دووەم: كوردە پراگماتیزمەكان )واقیعبینەكان(، زۆرینەی كوردەكانی باشــــووری رۆژهەاڵتی توركیا لەنێویشــــیاندا واقیعبینەكان شێوازی زەبرو زەنگ رەتدەكەنەوە و دەرك بەوە دەكەن كە گرنگە رێگەیەك بۆ گەڕانەوەی چەكدارانی PKK بۆ ناو خێزانەكانیان بدۆزرێتەوە.

كۆڕبەنـــدی بازرگان و پیشەســـازانی توركیا ئەو وێنانەی لەیەكێك لە بەیاننامەكانیدا لەســـاڵی 2006 دا خســـتۆتەڕوو، كاتێك داوای ئاگربەســـت و دەركردنـــی لێبوردنی بـــۆ چەكدارانی PKK كرد. سەرۆكی كۆڕبەندەكە شا ئیسماعیل بەدرخان ئۆغڵو پێی ڕاگەیاندم )واتە بە باڵیۆزی ئەمەریكای راگەیاندووە( پێویســـتە لێبوردنەكە هەمەالیەنە و سەرتاســـەری بێ، چونكە بە هـــەزاران خێزان هەن

رۆڵەكانیان لەسەر چیاكان گیریان خواردووە.پراگماتیزمـــە كـــوردەكان دەرك دەكەن كـــە PKK بەدیهێنەری هیـــوا و ئامانجەكانیانـــە، بەاڵم لەوەش تێدەگەن كـــە چەكدانانی PKK گرنگـــە تا پەراوێز بخـــرێ و دواجار لـــە گۆڕەپانەكە بزر

ببێ، تەنانـــەت هەندێ لە سیاســـەتمەدارە كوردەكانی پارتی داد و گەشەپێدان )AKP(ی دەســـەاڵتداریش هەمان بیرو بۆچوونی

كوردە واقیعبینەكانیان هەیە.ســـێیەم: پراگماتیزمە توركەكان، زۆربەی كاربەدەستانی دامەزراوە بااڵدەســـتەكانی توركیـــا دەرك بـــەوە دەكەن، كـــە بەڕێوەبردنی شـــااڵوێكی دژ بە یاخیبووەكان پێویستی بەوە هەیە كە پێشوەخت

رێگەیەكی دەرچوون بۆ یاخیبووانی PKK دابنرێ.پرسی دانانی چەك لەوانەیە بكەوێتە خزمەت بەرژەوەندی كوردەكان كە خەباتكردنیان بە شێوازی ئاشتیانە بەالوە باشترە بۆ بەدیهێنانی

ئامانجەكانیان.ئەم رێگەیە لەبیركردنەوە، واتە ئەم بژارەیە، لە وتارێكی هەڵبژاردندا لەساڵی 2007 سیاسەتمەداری ناسراوی محەمەد ئاغار )كە یەكێكە PKK لە نەتەوەپەرســـتەكانی تورك( كەوتـــەڕوو، كاتێك گوتیلەجیاتـــی ئەوەی لەچیـــاكان چەك هەڵبگرێ دەبـــێ لەگۆڕەپانی

سیاسەت ئامادە بێت«.جێی باسە، كە PKK نەیتوانی بگەڕێتەوە ئەو ئاستەی شەڕكردن، كە پێش دەستگیركردنی ئۆجەالن لەساڵی 1999 هەیبوو، هەروەها باڵوبوونەوەی رێبازی سیاســـی AKP لەنێو كوردەكان بووە هۆی

الوازكردنی توانای PKK لە ملمالنێكانی توركیا و ناوچەكە.سەرچاوە: ئاژانسەكان + پێگەی ویكیلیكس

توركیا و بژارەكانی چــــــــــــــارەكردنی پرسی كورد

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

1011

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

جەنگیز چاندار*

دەنگدەران بە ئەردۆغانیان گوت »دەستووری نوێ بە سازشەوە دابڕێژە«

لە هەركوێیەكی دنیا ئەگەر رێژەی بەشداربووانی هەڵبژاردن 86% بێت و لە نێو 10 حیزبدا، یەكێكیان نیوەی كۆی دەنگەكان بەدەستبهێنێت، ئەوا پێی دەڵێن »سەركەوتنێكی مسۆگەر لەهەڵبژاردندا«. دەنگەكانی پارتی داد و گەشـــەپێدان لەگەڵ كۆی دانیشتوانی سووریا یەكسانە. ژمارەی ئەوانەی لە هەڵبژاردندا دەنگیانداوە، ئەوەندەی دانیشـــتوانی ســـوریا. لوبنان، ئســـرائیل، فەڵەســـتین و ئوردنە. بیر بكەنەوە كە ئـــەو حیزبەی نیـــوەی دەنگەكانی هەڵبژاردنێكی بەدەســـتهێناوە كە رێژەی بەشـــداریی خەڵك 87% بووە، لە هەڵبژاردنی 2002دا 24% و ســـاڵی 2007یش كە سێبەری سەربازەكان لەسەر رژێم الچوو 47%ی بەدەستهێنابوو، دووبارەش دەنگەكانی زیادیان كرد. بیر بكەنەوە ئەو حیزبە جیاوازیی دەنگەكانی لەگەڵ ئۆپۆزیســـیۆن لە شەش ملیۆنەوە گەیاندبێتە دە ملیۆن، لە كاتێكدا كە دەنگەكانی ئۆپۆزیسیۆنیش سێ

ملیۆن و 500 هەزار دەنگ زیادی كردووە.

ئەوانەی دەیانەوێ بزانن چۆن ئەنجامەكان بەم شێوەیە بوون، پێویستە لـــە پارتی داد بگـــەن و ئەگەر كاتی هەرە زۆریان بۆ تێگەیشـــتن لە كۆمەڵگەی توركیا و ئەو وزەیەی بۆ گۆڕانكاری هەیەتی و بەتایبەتیش بۆ ناسینی كەســـایەتیی ئەردۆغان تەرخان بكەن، دەتوانن لە واڵمی

راستی نزیك ببنەوە.

كەسایەتیی ئەردۆغانپێویســـتە لە رەجەب تەیب ئەردۆغان بگەین كە وەك لۆكۆمۆتیڤ لە پێشـــەوە پارتی داد و گەشەپێدان رادەكێشـــێت. ئەردۆغان دوای 9 ســـاڵ، سەدا پەنجا نوێگەری لە دەسەاڵتدا بەدەستهێناوە و هێزەكەی بـــۆ ئەودیو ســـنوورەكانی توركیـــا گواســـتووەتەوە، كردوویەتی بە ئەكتەرێكی كاریگەری نێودەوڵەتی و بە شـــێوەیەكی حاشـــاهەڵنەگر وەك كاریگەرتریـــن كەســـایەتیی سیاســـیی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســـت

دەركەوتووە.ســـەركەوتنی گەورەی ئەردۆغان لە هەڵبژاردنەكاندا، وەك مەتەڵێكی بێ وەاڵم، مووی كاربەدەســـتانی ئیســـرائیل و ســـووریای گڤ كرد. هەروەها لە ئەوروپا و ئەمریكاش كەســـێكی وا نییە بەو سەركەوتنە

گەورەیـــەی ئەردۆغـــان دڵخـــۆش بێـــت. وەك منداڵـــی خێزانێكی كەمدەرامەت، بە پاشـــخانێكی خۆنەویستانە، لە قاسم پاشاوە وەڕێ كـــەوت و بە تێپەڕین لـــە »ئیمام خەتیب«، لە ئەكادیمی زانســـتە ئابووری و بازرگانی بڕوانامەی بەدەســـتهێنا و سەركەوتووانە پلە بە پلە لە پەیژەی سیاســـەت وەســـەركەوت و تەنیا بە پشتبەســـتن بە

دەنگی خەڵك گەیشتە لوتكە.لە ســـەرۆكایەتیی شـــارەوانیی ئیســـتانبولەوە دەســـتی پێ كرد و ســـەرەڕای ئـــەوەی نێردرایە نێو چوار دیـــوارەوە، یارمەتیی خەڵكی لە هەڵبژاردنەكاندا زیاتر كرد و گەیشـــتە ئەو پێگەیەی ئێســـتای. بە

دڵنیاییەوە رێزێكی زۆر لە بەسەرهاتی ئەو دەگرن.هەروەها بۆ تێگەیشتن لە نهێنیی جادووی نێوان ئەو و خەڵكی توركیا، تووشـــی سەرئێشـــە دەبن. كاتێك ئەوەتان كـــرد، رەنگە لە گۆڕانی خەڵكی توركیا لەو ســـااڵنەدا و هەروەها داینەمۆی گۆڕانكارییەكانی

توركیا تێبگەن، خەڵكی توركیا و لە ئەنجامدا هێزی توركیاش.ڕەنگی هەمیشەیی نەخشە

هەڵبژاردن ســـوودێكی دیكەشی لێ كەوتەوە. كێ چی دەڵێ با بیڵێ، كێ چەندە پێی تووڕە دەبێت با ببێت. كێ لە قبووڵكردنیدا تووشـــی زەحمەتی دەبێت، باببێت، بەاڵم سوودی دووەم، هێڵی سیاسیی پارتی ئاشتی و دیموكراسی و پەكەكەیە. پێویست نییە كاتی خۆتان بەفیڕۆ بدەن و لە جیاوازیی پەكەكە و پارتی ئاشـــتی و دیموكراسی بگەڕێت و ئەگەریـــش نەتاندۆزییەوە، هەوڵ بدەن بۆیان دروســـت بكەن. ئەو دوو الیەنە، تەنیا وەك دیاردەیەكی سیاسی-كۆمەاڵیەتی لە نەخشەی

توركیادا جێیان نەگرتووە، بەڵكو جێیان قایم كردووە. ئەم هێڵە ئەگەر رێژەی دەنگەكانی هەڵبژاردنی پێشووی زیاد كردبێت و كورسییەكانی لە پەرلەمان لە 22وە بۆ 36 كورسی بەرز كردبێتەوە، بەتایبەتیـــش بێ ئەوەی یەك فلس لە خەزێنـــە یارمەتی وەربگرێت، هـــەزاران ئەندامی كە بە هۆی KCK )كۆما جڤاكێن كوردســـتانێ( لە زیندان دەرهێنابێت، هێزی نوێنەرایەتیكردنی و ئەوەشـــی سەلماند كە بووەتە دیاردەیەكی سیاســـی كە توركیا نابێ پشـــتگوێی بخات. ئەوەش نابێ لەبیر بكەین: ژمارەی 36، نەك لە رووی چەندێتییەوە، بەڵكو لـــە رووی چۆنیەتییەوە زۆر بەواتاترە. ئـــەو داینەمۆیەی ئەو ژمارەیەی دروســـت كردووە، بە هۆی ئەوەی كە الیەنی راســـتەوخۆی »پرس«ەكەیـــە وەهایـــە. راگەیاندنەكانـــی قەندیـــل، لـــە ماوەی پروپاگەندەكانـــی هەڵبژاردندا، رایانگەیاند كـــە هەڵبژاردنەكانی 12ی حوزەیران، »ریفراندۆمی ئازادی و دیموكراسی«ن. رەنگە بە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان بڵێن »ریفراندۆمەكەمان بردەوە« و تەنانەت دەستیان

بە لێدوانی لەم چەشنەی كردووە.هەڵبژاردن ئەنجامێكی دیكەشـــی دەرخست كە پێشتر حیسابیان بۆ نەكردبوو: پارتی داد و گەشەپێدان خاوەنی هێزێكی 50%یە و لە نێو

ئەو رێژەیەدا، دەنگی كوردیش هەیە. رۆژەڤی یەكەمی توركیا، دەستووری نوێیە كە پارتی داد و گەشەپێدان و رەجەب تەیب ئەردۆغانی ســـەرۆكی، بە خۆیەوە بەســـتووەتەوە و واتایـــان دەدایە ئـــەم هەڵبژاردنانە. دەنگدەرانی توركیا دەســـەاڵتی ئەوەیان داوەتـــە ئەردۆغان و حیزبەكەی كە »دەســـتووری نوێ بە دڵنیاییەوە دابڕێژە«، بەاڵم بە كەمكردنەوەی ژمارەی كورســـییەكانی

لە پەرلەمان هەتا 330، ئەوەشیان پێ گوت كە »بە گفتوگۆ و سازش لەگـــەڵ ئەوانی دیكـــە بیكە«. ناچارە بەم شـــێوەیە بكات. ئەوانەی پێویستە ســـەرەتا لە دەرگایان بدات، پارتی ئاشتی و دیموكراسی و هەروەهـــا پارتی كۆماریی گەلن. پارتـــی كۆماریی گەل هەرچەندە لە ئاســـتی چاوەڕوانییەكانیدا لە پەرلەمـــان نییە، بەاڵم پارتی كۆماریی گەلـــی دێنیز بایـــكاڵ نییە. واتە ئـــەو تایبەتمەندییـــەی تێدایە كە ئاســـتەنگ لە بەردەم دەســـتوورێكی نوێ و دیموكراتیانەدا دروست ناكات. تەنانەت ئەگەر گۆمانلێكراوەكانی ئەرگەنەكۆنیشـــی بردبێ بۆ

پەرلەمان، هیچ لەو راستییە ناگۆڕن.پارتی بزووتنەوەی رەگەزپەرست

پارتی بزووتنەوەی رەگەزپەرســـت، ئەركەكەی وەك »ســـتۆپ« لە بەردەم پێشـــڤەچوونی دیموكراتیانە و چارەكردنی پرســـی كورد بێ خوێنڕشتن بەكارهێناوە. رێژەی دەنگەكان و ژمارەی كورسییەكانیشی لـــە پەرلەمان دابەزیوە. هیچ پـــێ ناچێت بەم حاڵەیەوە لە داهاتووی توركیادا پێگەیەكی هەبێت. لەسەر زەمینێك دادەنیشێت كە لەنێوان

10% و 15%یە.لە دوای ئەم هەڵبژاردنەوە ئەردۆغان و حیزبەكەی بیانووی »كاریگەریی

رەگەزپەرستی«شیان نامێنێت.هەڵبەتە لە داڕشتنی دەستووری نوێدا بە هۆی »ئەدەبی سیاسییەوە« پارتی داد و گەشەپێدان لە دەرگای پارتی بزووتنەوەی رەگەزپەرستیش دەدات بەاڵم پێمان وا نەبێت »دەســـتوورێكی نـــوێ و دیموكراتیانە تەنیا لە ئەنجامی سازشـــی پارتی داد و گەشەپێدان، پارتی ئاشتی و

دیموكراسی و پارتی كۆماریی گەل دابڕێژرێت«.سەرەداوەكان

هۆشـــدارییەك بۆ ئەندامانی پارتی ئاشـــتی و دیموكراسی: هێزێكی نوێنەرایەتیی 36 كەســـی، گرینگ و جددییە. چۆنیەتیی بەكارهێنانی ئەو هێزە زۆر گرینگترە. ناچارن لەگەڵ الیەنێك كە 50%ی دەنگەكانی بەدەست هێناوە كە بەشێك لە دەنگەكانیشی لە رۆژهەاڵت و باشووری رۆژهەاڵتەوە پێ دراوە و بە خێرایی گەورە دەبێت و بە گەشبینییەوە دەڕوانێتە داهاتووی واڵت، هەڵسوكەوت بكەن، هەڵبەتە ئەگەر بیانەوێ لە چوارچێوەی یەكپارچەیی توركیادا كار بكەن. دۆزینەوەی رێگە بە داواكارییە »زۆرینەخوازییەكانیانەوە« ســـانا نییە و مەترسی ئەوەش هەیە كە »كۆســـە چوو بۆ ســـمێڵ ردێنیشی لەســـەر دانا«. دەبێ ئەو قســـە و دەســـتەواژانەی پارتی داد و گەشەپێدان و سەرۆكەكەی بەتایبەت لە دوارۆژەكانی بانگەشـــەی هەڵبژاردنـــدا بەرامبەر پارتی ئاشتی و دیموكراسی بەكاریان هێنا وەالوە بنێن و لە پێناو داڕشتنی دەستووری نوێدا بە هەستی بەرپرسیارێتییەوە لەگەڵ پارتی ئاشتی و

دیموكراسی و هەروەها پارتی كۆماریی گەلیش رێك بكەون.ســـەرەداوەكانی ئەمـــە لە قســـەكانی ئەردۆغاندا بەدیـــار دەكەون. ئێســـتا كاتی ئەوەیـــە »وتاری بالەكۆن«ی ئەردۆغان بۆ سیاســـەت وەربگێڕدرێـــت، هەروەهـــا پراكتیزەكردنی قســـەكانی ئەردۆغان لە »بالەكـــۆن« كە دەســـتووری نوێ چۆن دەبێت و بە چ شـــێوەیەك

جێبەجێ دەكرێن...

* نووسەر لەڕۆژنامەی )رادیكاڵ(ی توركی

سازشی CHP – AKP و BDP بۆ دەستووری نوێ

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

1213

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

ئۆتۆنۆمیی دیموكراتیكخاڵی هەرە گرینگ لە كۆنگرەی پارتی ئاشتی و دیموكراسی و خولی نوێی پەرلەمانی توركیادا

توركياناسی

پارتی ئاشتی و دیموكراســــی رۆژی یەكشەممە 5ی ئەیلوولی 2011 لە شاری ئەنقەرە دوویەمین كۆنگرەی ئاسایی خۆی بەست. ئەو مشتومڕانەی لەنــــاو كۆنگرەكەدا كران وا پیشــــان دەدەن كە لە خولی نوێــــی پەرلەمانی توركیــــادا رێگە لە بــــەردەم گفتوگۆی گرینگ دەكەنــــەوە. بابەتی سەرەكی كۆنگرەكە بریتی بوون لە »ئۆتۆنۆمیی دیموكراتیكك« و »بانگەوازی دەســــتپێكردنی دانوســــتانەكان لەگەڵ حكومەت«. دوای ئەوەی گوڵتــــان كیشــــاناك و ســــەالحەدین دەمیرتاش لــــە كۆنگرەكەدا بــــە هاوســــەرۆكی پارتەكەیان هەڵبژێردرانەوە لێدوانــــی گرینگیان دا. گوڵتان كیشــــاناك كاتێــــك »پرۆتۆكۆلــــی رێگاچارەی دیموكراتی« وەك نەخشــــەرێگای پارتی ئاشتی و دیموكراســــی بۆ چاالكی سیاسی خوێندەوە و كۆنگرە دەنگی لە سەردا، لە هەمانكاتدا مۆدێلی پارتەكەیان بۆ چارەســــەركردنی كێشەكەشــــی ئاشكرا كرد. ســــەالحەدین دەمیرتاش-یش الی خۆیەوە وەك بەستێنی چارەسەركردنی كێشەكە ســــەرنجی راكێشایە ســــەر گۆڕەپانی سیاسی و هەر یەك لە گەلی كورد، پەكەكە و ئۆجەالن كە

وەك ئەكتەری سەرەكی دەور دەبینن.پارتی ئاشتی و دیموكراسی وێڕای خستنەڕووی مۆدێلــــی چارەســــەری خــــۆی داواشــــی كــــرد دانوســــتانەكان لەگەڵ موخاتــــەب و بەردەنگی راستەقینەی خۆیان ئەنجام بدرێن و بۆ ئەمەش پێویستە گۆشەگیركردنی ئۆجەالن كۆتایی پێبێت و لە هەلومەرجێكی كراوەتر و گونجاوتردا لەگەڵ

سەرۆكی بەندكراوی پەكەكە دانوستان بكرێت.

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

1415

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

كیشاناك مادەكانی پرۆتۆكەلەكەی بەم جۆرە ریز كرد:»1- پێویســــتە دەســــتوور ســــەرجەم شوناس)ناســــنامە(، كەلتــــوور، زمان و ئایینەكان گەرەنتی بكات و بە ئاشــــكرایی لە ناو دەســــتووردا دان بە مافەكانیانــــدا بنرێت. نابێ لەنێوان شوناســــەكاندا قســــە لە شوناس)ناســــنامە(ی سەردەست و شوناسی ژێردەست بكرێت. لەم چوارچێوەیەدا پێویستە بە بێ تیشك خستنە سەر شوناســــێكی ئیتنیكی تایبەت، هاوواڵتیی

دەستووریی بە بنەما بگیرێت.2- پێویســــتە هەمــــوو كەس بۆی هەبێت بە ئــــازادی و بە بێ قەیدوبەند و لە هەموو شــــوێنێكدا زمانی زكماكی خۆی بەكار بێنێت و دەستووریش ئەمە گەرەنتی بكات. دەبێ پەروەردە بە

زمانی زكماكی وەك مافێكی دەستووری پێناسە بكرێت.3- دەبێ پاراســــتن و پێشخستنی ســــەرجەم كەلتوورەكان و فێركردنیــــان بە نەوەی نوێ وەك ئەرك و بەرپرســــیارێتیەكی گشتی پێناسە بكرێت. ئەو كار و چاالكییە مەدەنیانەش كە لە

پێناوی ئەمەدا دەكرێن دەبێ گەرەنتی دەستوورییان هەبێت.4- لە رێگــــەی بچووك كردنــــەوەی دامودەزگاكانی دەوڵەت و بەرفراوان كردنەوەی گۆڕەپانی مەدەنی و ئازادییەكان، كۆتایی بــــە هەر جــــۆرە دەســــتوەردانێك بێت و بەرەو سیســــتمێكی بەڕێوەبەرایەتــــی المەركــــەزی و كراوە هەنــــگاو بنرێت كە بە كردەوە رێز لە ئیرادەی جەمــــاوەر بگرێت. لەم چوارچێوەیەدا پێویستە دەســــەاڵتی ئەنجومەنەكانی شارو ناوچە و شارەوانی لە ئاســــتی ناوچەییدا زیاتر بكرێت و هــــەر جۆرە چاالكییەكی ئەنجومەنــــە مەدەنــــی و دیموكراتییەكانی گەل بە دەســــتوور

گەرەنتی بكرێن.5- دەبــــێ چیتــــر دەوڵەت و حكومەت دەســــت لــــە كاروباری ئــــەو رێكخراوانــــە وەرنەدەن كــــە بۆ پاراســــتنی رەنج و مافە كۆمەاڵیەتیەكانــــی زەحمەتكێشــــان كار دەكــــەن و بــــە مافی گرێبەســــتی گشتی ئەو كەسانەشەوە دەستوور مافی تێكۆشان و خۆرێكخســــتنی ئــــەو كەســــانە بخاتــــە ژێــــر گەرەنتیەوە. گرێبەســــتەكانیرێكخراوی كاری نێودەوڵەتــــی بــــە بــــێ بڕ و بیانوو هێنانەوە بە دەســــتوور گەرەنتیبكرێن و بكەونە بواری

جێبەجێكردنەوە.6- هەمــــوو ئەو كۆســــپانەی كە دەخرێنە بەردەم بەشــــداری ژنان لە ژیانی كۆمەاڵیەتی، سیاســــی، ئابــــووری و كەلتووری

ئۆتۆنۆمیی دیموكراتیك»ئۆتۆنۆمیی دیموكراتیك« كە مشــــتومڕێكی زۆری لە ســــەر كرا، لــــەم كۆنگرەیەدا لەناو پەیڕەوی ناوخۆی پارتی ئاشــــتی و دیموكراسیشــــدا جێگــــەی پێدرا. بڕگــــەی c لە مادەی 3ی پەیڕەوی ناوخۆی پێشــــوو لــــە »كۆمــــاری دیموكراتی«یەوە گۆڕدرا بۆ »ئۆتۆنۆمیی دیموكراتیك و كۆماری دیموكراتی«. لە كۆنگرەكەدا سەالحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پارتی بەدەپە بە جەخت كردنەوە لەســــەر »ئۆتۆنۆمیی دیموكراتیك« وتی: »پێویستە ئۆتۆنۆمیی دیموكراتیك وەك شێوازێكی بەڕێوەبردن و رێكخســــتنی كۆمەڵگا لەهەموو شــــوێنێك كە دەستمان پێی رادەگا پیادە بكەین«. ســــەلما گوركان سەرۆكی گشتی پارتی رەنج كە بە ســــفەتی میوان لــــەوێ ئامادە بوو ئاماژەی بەوەدا كە »پشتگیری لە بڕیاری ئۆتۆنۆمیی دیموكراتیك گەلی كورد دەكەین«، الی خۆشــــیەوە ئاڵپەڕ تاش سەرۆكی گشتی پارتی ئــــازادی و دیموكراســــی راگەیاندنی ئۆتۆنۆمیــــی دیموكراتیك بــــە »پرۆژەی گەلی كورد بۆ چارەســــەركردنی كێشــــەكەی«

لەقەڵەمدا.بابەتێكی گرینگی دیكەی مشتومڕەكانی ناو كۆنگرە بریتی بوو لە داواكاریی بۆ دەستپێكردنەوەی دانوستانەكانی ئیمرالی كە بە هۆی پەرەسەندنی ئۆپەراسیۆن و پێكدادانەكان پەكیكەوتبوو.

هەر دوو هاوســــەرۆكی پارتی ئاشــــتی و دیموكراســــی گوڵتان كیشاناك و سەالحەدین دەمیرتاش لە لێدوانەكانیاندا تیشكیان خستە سەر گرینگیی دەستپێكردنەوەی دانوستانەكانی ئیمرالی، لە سەر پێشــــنیارێكیش كۆنگرە بانگەوازی دەستپێكردنەوەی دانوســــتانەكانی لە حكومەت كرد. هاوكات كۆنگرە ئەوەشــــی روونكردەوە كە ئایا پارتی ئاشــــتی و دیموكراســــی رۆژی 1ی تشــــرینی یەكەم لە خولی نوێی پەرلەماندا بەشــــداری دەكات یاخود نا. دەمیرتاش لەمیانی وتەكانیدا سەرنجی راكێشایە سەر ئەو بابەتە و رایگەیاند كە ئەوان لە پەرلەمان نەكشــــاونەتەوە، بەاڵم بۆ ئەوەی لە دانیشتنە ئاسایی و گشتیەكانی پەرلەماندا بەشداری بكەن پێویستە النیكەم دەرفەتی سیاسەتی دیموكراتی برەخسێندرێت و بەوتەی خۆی لەم رۆژانەدا دەرفەتێكی وا بەدی ناكرێت. بەمەش پارتی ئاشــــتی و دیموكراسی پیشانیدا كە بە مەرج دەگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان و بەشــــداری لە دانیشتنەكانی

دا دەكات.

لە ناو ئەندامانی ئەنجومەنی پارتی ئاشــــتی و دیموكراسیدا كە كۆنگرە دەنگی پێدان ئەمجارەیان ســــیمای نوێ لەناو ئیتنیكە جیاوازەكان و ئەكادیمیسیەنەكان و پەرلەمانتارە بەندكراوەكان بــــەدی دەكرێن. محەمەد ئۆجەالن بــــرای عەبدوڵاڵ ئۆجەالن-ی رێبــــەری گەلی كورد، خەتیب دیجلــــە پەرلەمانتاری بەندكراو، جیهان ســــینجار هاوســــەری محەمەد ســــینجار پەرلەمانتاری كوژراوی سەر بە پارتی دیموكراسی لە شاری ماردین و ئەرۆڵ دۆرا پەرلەمانتاری سوریانی و هەر دوو مامۆستای زانكۆ بوشرا ئەرســــانلی و نازان ئوســــتونداغ بە ئەندامی ئەنجومەنی پارتی

هەڵبژێردران.سەالحەدین دەمیرتاش و گوڵتان كیشاناك سەرلەنوێ بە

هاوسەرۆكی پارتی بەدەپە هەڵبژێردرانەوەلە كۆتایی كارەكانی كۆنگرەی پارتی ئاشــــتی و دیموكراسیدا كە لە یاریگای وەرزشــــی ئەحمەد تانەر كشــــاڵلی بەڕێوەچوو، ســــەرۆكی گشــــتی و ئەنجومەنــــی پارتی و دەســــتەی بااڵی دیســــیپلین هەڵبژێردران. لە هەڵبژاردنەكانی سەرۆكی گشتیدا لەناو 1193 نوێنەردا 629 كەسیان دەنگیان دا. دەمیرتاش كە تاكە پاڵێوراوی پۆستی ســــەرۆكایەتی گشتی پارتی ئاشتی و دیموكراسی بوو لە كۆی 629 دەنگەكە 627 دەنگی بردەوە و بە سەرۆكی گشتی هەڵبژێردرا. بەهۆی ئەوەی لە یاسای پارتە سیاسییەكانی توركیادا سیستمی هاوسەرۆكایەتی بوونی نیە، گوڵتان كیشــــاناك بە ئەندامی ئەنجومەنــــی پارتی هەڵبژێردرا و بڕیــــارە دواتر وەك هاوســــەرۆكی پارتەكەیــــان ئەركی خۆی

جێبەجێ بكات.»پرۆتۆكۆلی چارەسەریی دیموكراتیك«

لە كۆنگرەی دوویەمینی پارتی ئاشــــتی و دیموكراسیدا گوڵتان كیشاناك پەرلەمانتاری شاری سیرت و پاڵێوراوی هاوسەرۆكایەتی پارتەكە »پرۆتۆكۆلی چارەسەری دیموكراتی« بۆ ئامادەبووان خوێنــــدەوە. لەمیانی خوێندنەوەی پرۆتۆكۆلەكەدا كیشــــاناك دەستنیشانی كرد كە دەستووری نوێی توركیا پێویستە دان بە

راستینەی فرە ئیتنیكی ئەو واڵتەدا بنێت.كیشــــاناك وتی؛ ئێمە وەك پارتی ئاشــــتی و دیموكراســــی و بلۆكەكەی)پارتــــە هاوپەیمانەكانــــی( ئامادەبوونی خۆمان بۆ لەئەستۆگرتنی بەرپرســــیارێتی و دەستپێكردنی دانوستانەكان ســــەبارەت بە پرۆســــەی بــــە دیموكراتیبــــوون رادەگەیەنین.

هەڵگیرێن، تا ئەو كاتەی بە كردەوە یەكســــانیەكی راستەقینە ســــەقامگیر ببێت رێوشــــوێنی تایبەت بگیرێنەبەر، هەاڵواردنی رەگــــەزی و بەكارهێنانــــی توندوتیژی دژی ژنــــان وەك تاوانی مرۆڤایەتی لەقەڵەم بدرێت و مافەكانی ژنان لە دەســــتووردا لە

ژێر سەردێڕێكی تایبەت رێكبخرێنەوە.7- ئازادی رادەربڕین، مافی رێكخســــتن، ئازادیی رۆژنامەوانی لــــە ســــەر بنەمــــای پەیمانەكانی نەتــــەوە یەكگرتــــوەكان و مافەكانــــی مرۆڤی ئەوروپا لە دەســــتووردا هەموار بكرێنەوە و

رێكبخرێنەوە.8- پاراســــتنی ژینگە و گرتنەبەری رێوشــــوێنی پێویســــت بۆ بەرگرتن لە تێكچوونی هاوسەنگی ئیكۆلۆژی لە ناو دەستووردا

گەرەنتی بكرێن.كیشــــاناك رایگەیاند كە تێكڕای ئەم پرۆســــەیە دەبێ لە سەر بنچینەیەكــــی دیموكراتیانــــە بــــەرەو پێش بچێــــت و قۆناغی داڕشــــتنەوەی دەســــتووری نوێ بە كراوەیی بەڕێوەبچێت، بۆ جێبەجێكردنی ئەمەش داواكارییەكانی خۆیانی بەم شــــێوەیە

خستەڕوو:»a- البردنی بەربەستی هەڵبژاردن، رێكخستنەوەی یاساكانی تایبەت بە هەڵبژاردن و پارتە سیاســــییەكان بە شێوەیەك كە مافی نوێنەرایەتی كردنی دیموكراتیانەی ئەو پارتیانە گەرەنتی

بكرێت.b: ئازادكردنــــی تێكــــڕای ئەو پەرلەمانتار و سیاســــەتمەدارە كوردانــــەی كــــە بەهــــۆی بڕیارێكی سیاســــییەوە دەســــتگیر كراون، بۆ ئەمەش یاســــاكان هەموار بكرێنەوە. بۆ كردنەوەی رێگای سیاســــەتی دیموكراتییاســــای ســــزای توركیا و یاسای دادگای سزادانســــەرلەنوێ هەموار بكرێنەوە ویاسای مەدەنیی توركنەمێنێت.چیتر كەس بە مەبەســــتی سیاســــی دەســــتگیر

نەكرێت.c- لە بەرامبەر لێســــەندنەوەی مافی پەرلەمانتاری لە محەمەد خەتیب دیجلە كە لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2011دا لە دیاربەكر دەنگــــی هێناوەتــــەوە، حكومەت لە بواری سیاســــییەوە ئەمە قەرەبــــوو بكاتەوە و بۆ گەڕانــــەوەی بەڕێز دیجلە بۆ پەرلەمان

هەڵوێستێكی ئاشكرا و روون لە خۆی پیشان بدات.d- بــــە بەشــــداری بــــەرەی رەنج و ئــــازادای و دیموكراســــی كۆمیســــیۆنی دەســــتووری دیموكراتی پێكبهێنرێت، بەاڵم بەر

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

دەمیرتاش دەڵێ؛ پارتی داد و

گەشەپێدان خۆی بۆ شەڕێكی گەورە ئامادە دەكات و بۆ ئەمەش لەگەڵ ئەمریكا و ئێران

رێككەوتووە

>>>بابەتێكی گرینگی مشتومڕەكانی ناو كۆنگرە بریتی بوو لە داواكاریی بۆ دەستپێكردنەوەی دانوستانەكانی ئیمرالی كە بە

هۆی پەرەسەندنی ئۆپەراسیۆن و پێكدادانەكان پەكیكەوتبوو

>>>

1617

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

سەر وتی؛ ئەوە جەماوەرە كە گوشاریان دەخاتە سەر و پێیان دەڵێــــن كە بچن یــــان نەچن و لە هەمــــوو جێگایەك گوێ لەو بۆچوونانە دەگرن. دەمیرتاش سەرنجی راكێشایە سەر ئەوەش كە ئەو زەخت و گوشــــارەی دەخرێتە سەر عەبدوڵاڵ ئۆجەالنی سەرۆكی پەكەكە لەالیەن ئەوانەوە پەسەند ناكرێت و دەوڵەت بــــۆی نیە رێبەری گەلێــــك بخاتە ناو كونێكــــی 10 مەترییەوە و گۆشــــەگیری بكات. بەوتەی خۆی؛ كورد لە ســــەر ئۆجەالن هەســــتیارن و بەم هــــۆكارە ئەو هەڵســــوكەوتەی لە بەرامبەر ئۆجەالن ئەنجام دەدرێــــت رەفتارێكی ورووژێنەرانەیە و ئاگری شەڕەكە خۆشتر دەكات، هیچ كوردێكیش ئەم رەفتارە نەشیاوە لــــە بەرامبەر ئۆجــــەالن قبوڵ ناكات و ئەوانیــــش وەك پارتی

ئاشتی و دیموكراسی قبوڵی ناكەن.دەمیرتاش دەســــت نیشــــانی كرد؛ ئەگەر دەوڵەت رەفتارێكی شایســــتە لە بەرامبەر ئۆجەالن بگرێتەبەر ئەوا دەســــبەجێ لە الیــــەن كورد و پەكەكەوە پێشــــوازی لێدەكرێــــت و وەاڵمێكی ئەرێنی بــــەم رەفتارە دەدرێتــــەوە، بۆیە پێویســــتە دەوڵەت هەنگاوی پێویســــت بنێت و وەاڵمی پرۆتۆكۆلەكان بداتەوە. بۆ ئــــەوەش كە ئۆجەالن بتوانێ رۆڵی خۆی بگێڕێت دەبێ بەپەلە رێوشوێنی پێویســــت بگیرێتەبەر و لە سەر ئەم بنەمایەش بۆ زیندانــــی ناومــــاڵ بگوازرێتەوە. دەمیرتــــاش بەبیری هێنایەوە كــــە پارتەكەیان داوای كردووە رێگەیــــان پێبدرێت چاویان بە ئۆجەالن بكەوێت و بە ئامــــاژەدان بە نیگەرانیەكانی جەماوەر

وتی؛ بۆ ئەمە سەردانی وەزیری داد دەكات.دەمیرتاش دەڵێ؛ پارتی داد و گەشــــەپێدان خۆی بۆ شەڕێكی گەورە ئامــــادە دەكات و بۆ ئەمەش لەگــــەڵ ئەمریكا و ئێران رێككەوتووە، بەو دەسەاڵتەش كە ئێستا لە دەستی حكومەتدایە ئۆپەراسیۆنێكی گەورە ئەنجام دەدەن، ئەمریكا پشتگیری لەمە دەكات. لەو بڕوایەشــــدایە كە وێڕای بوونــــی ناكۆكی لەنێوان ئەمریــــكا – ئێران و توركیادا بەاڵم بۆ مەســــەلەی پەكەكە و

كورد بە یەكەوە هاوكاری دەكەن.»هەرچیەكـــی بێـــت، ئەمـــە گەورەتریـــن و بەرفراوانترین ئۆپەراســـیۆنێك دەبێت كە تا رۆژی ئەمڕۆكە ئەنجام درابێت. بەاڵم ئەمەیان لەبیرچۆتەوە رێگای چارەسەرەكردنی كێشەی كورد بـــە قەندیل دا تێپەڕ نابێت، بە زەوی و ئاسمانیشـــدا هێرشـــی بكەنە سەر، كێشـــەی كورد لەوێ چارەسەر نابێت. خاڵـــی دووەم ئەوەیە كە ئێـــوە ئۆپەراســـیۆنێكی ئەوەندە گـــەورەش لە بەرامبـــەر بزووتنەوەیەكی 30 ســـاڵەی گەریال ئەنجام بدەن هیچ ئاكامێك بەدەست ناخەن، تەنها ژمارەیەك قوربانی لـــە هەر دوو ال دەكەوێتەوە و هیچ كامیان یەكتریان پـــێ لەناو نابردرێت. ســـێیەم؛ ئەوەی پێـــی دەڵێن پەكەكە بزووتنەوەیەكە پشتگیری زیاتر لە 10 ملیۆن كوردی لەپشتە. ئێوە قەندیل تەخت و پەخت بكەن و بیكەن بە پێدەشـــتێكی رەپ و رووتیش نە كێشەی كورد لەناو دەچێت و نە پەكەكە. هەرچیەكیـــش بیكەن ئەوا دوا پەلەقاژەیان دەبێت. واتا دوای ئەم شەڕە هیچكەس جارێكیتر خوازیاری شەڕ و پێكدادانێكی دیكە نابێت. ئەگەر دوای ئەم هەوڵەیان پەكەكەیان پێ پاكتاو نەكرێت ناچار دەبن لەگەڵی دابنیشـــن و دانوســـتانی لەگەڵ

بكەن«.

لــــەوە دەبێ پارتی داد و گەشــــەپێدان كە لە نــــاو پەرلەماندا زۆرینەی كورسیەكانی بەدەستەوە هەڵوێستی خۆی لە بەرامبەر پێشــــنیارەكانی بەرەی رەنج و ئازادی و دیموكراســــی ئاشكرا

بكات.e- كۆمیســــیۆنی دەســــتووری دیموكراتی باوەشی كراوە بێت بــــۆ بەشــــداری رێكخراوەكانــــی كۆمەڵگای مەدەنــــی و الیەنە

كۆمەاڵیەتیەكان و كەسایەتیە ناودارەكان.f- هاوتەریبــــی كۆمیســــیۆنی دەســــتووری دیموكراتــــی دەبێ كۆمیســــیۆنی دادپەروەری و حەقیقــــەت دابمەزرێت، دەبێ لە پشت ئەم كۆمیسیۆنەوە هەم ئیرادەی حكومەت و هەم ئیرادەی پەرلەمانی توركیا هەبێت. هەر دوو كۆمیســــیۆنەكە دەسەاڵتی ئەوەیان هەبێ كە لەناو پەرلەمان و لە دەرەوەی پەرلەمانیشدا درێــــژە بە كارەكانیان بــــدەن. جگە لە ئەندامانــــی پەرلەمان نوێنەرانی رێكخراوە مەدەنیەكان و كەســــانی پسپۆریش بۆیان

هەبێت لەم كۆمیسیۆنانەدا كار بكەن.g- بۆ ئەوەی ئەم پڕۆسەیە خزمەت بە ئاشتی بكات پێویستە شاندێك بە نوێنەرایەتی لە بەرەی رەنج و ئازادی و دیموكراسی بە شێوەیەكی راســــتەوخۆ لە ئیمرالی گفتوگۆ لەگەڵ ئۆجەالن بــــكات، دواتر بۆ ئەوەی دیدارەكان بە شــــێوەیەكی باشــــتر و كاریگەرتــــر ئەنجام بدرێن كۆتایی بــــە بەندكرانی ئۆجەالن لە زیندانــــی ئیمرالی بهێنرێت و لــــە ماوەیەكی كورتدا بۆ زیندانی ناومــــاڵ بگوزارێتەوە و لەوێشــــەوە پــــاش ماوەیەكی تر ئازاد

بكرێت.كیشــــاناك بە ئامــــاژەدان بەوەی پرۆتۆكەلەكــــە »دەقێكە بۆ دانوســــتان« بەمجۆرە بانگەوازی لــــە حكومەتی پارتی داد و گەشــــەپێدان كرد: »لە چارەســــەریی مەترســــە. لە ئاشــــتی مەترســــە. ئەگەر دەترسی لە سیاســــەتی بێ چارەسەری و لە شــــەڕ بترسە. چونكە سیاســــەتی بێ چارەسەری مەحكوم بە شكســــت و دۆڕانە. ئەوەی دەیباتەوە چارەسەری دیموكراتی،

ئاشتییەكی شەرافەتمەندانە و برایەتی گەالنە«.كیشــــاناك رایگەیاند؛ ئەو سیاســــەتەی كە ئەمڕۆ پارتی داد و گەشــــەپێدان بە ناوی »ستراتیژی ئەنتەگرە« بەڕێوەی دەبات ناوی تــــازەی هەمان پرۆژەیــــە كە لە ســــااڵنی 90 دا بەناوی »شــــەڕی هەمەالیەنــــە« پەیڕەو دەكرا، داواشــــی كرد هەموو كەســــێك لە بەرامبەر ئەمە بە هەستێكی بەرپرسیارانە رەفتار بكەن. كیشاناك داواشی كرد لە سەر ئەو رێگاچارانەی پێشنیار كراون گفتوگۆ بكرێن و پارتی داد و گەشەپێدان بۆ سەر مێزی

دانوستان پەلكێش بكرێت.كیشــــاناك وتی؛ لــــە بەرامبەر ئەو هەڕەشــــە و گوشــــارانەی دەخرێنە سەر پارتی ئاشتی و دیموكراسی و سیاسەتی كوردی بە شــــانازییەوە رێگەی بەرگری هەڵدەبژێرن، پێمان دەڵێن با هەمــــوو كەس ریزی خۆیان دیاری بكــــەن. ریزی ئێمە روون و ئاشــــكرایە. ئێمە لە بەرەی رێگاچارەی دیموكراتی، ئاشتیەكی

شەرافەتمەندانە و برایەتی گەالن داین.هاوكات بە تیشــــك خســــتنە ســــەر ئەوەی كــــە پرۆتۆكۆلی چارەســــەریی دیموكرای نەخشــــەی رێگای پارتەكەیانە وتی: »ئەگەر پارتی داد و گەشــــەپێدان رێگەی دیالۆگ و دانوستان هەڵبژێرێت، تەواوی توركیا قازانج دەكات. ئەگەریش لە ســــەر

شــــەڕ و چارەسەرنەكردنی كێشــــەكە پێداگری بكات ئێمە لەو رێگەیەی گرتوومانەبەر پاشــــگەز نابینەوە. شانبەشانی گەالنی توركیا و الیەنە دیموكرات و چەپ و شۆڕشگێڕەكانی ئەم واڵتە

درێژە بە رێگاكەمان دەدەین«.پەیامی گرینگ لە دەمیرتاش-ەوە

سەالحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پارتی ئاشتی و دیموكراسی دوای كۆتاییهاتنی كۆنگرە بە ئاماژەدان بەوە كە بۆ دانوستان و چارەسەرەی كێشەكە دەبێ لە بواری یاسایی و دەستوورییەوە كار بكەن، پەنجەی خســــتە ســــەر ئەوەی كە پارتی ئاشــــتی و دیموكراســــیش لەم الیەنەوە بەردەنگ)موخاتەب(ە. هاوكات رایگەیاند؛ ئەگەر ئەم هەنگاوانەی بەدەپە و گۆرەپانی سیاسی ســــەركەوتوو بن ئەوا دەرفەت و دەرەتانی ئەوە دەرەخســــێت كــــە چەكەكانیش بێدەنگ بكرێن، بــــۆ ئەمەش پێیوایە ئەوەی بەناوی پرۆتۆكۆلی چارەســــەری دیموكراتی ئامادەیان كردووە رێگاچارەیەكــــی ماقوواڵنەیــــە. دەمیرتاش وتیشــــی كە ئەوان گەڕانەوەیان بۆ پەرلەمان بە پەسەندكردنی پرۆتۆكەلەكەیانەوە نابەستنەوە و تێڕوانینێكی وەهایان نیە، بەاڵم ئەگەر حكومەت رێگەی گفتوگۆكردن لە ســــەر پرۆتۆكۆلەكەیان بكاتەوە، ئەوا لە پەرلەمان ئاســــانتر دەتوانن كار و خەباتی سیاســــی بكەن. ئەگەر حكومەت ئامادە بێت كە گفتوگۆ لە سەر خاڵ بە خاڵی پرۆتۆكۆلەكــــە بكات ئەوا دەبێتە هۆكارێــــك بۆ ئەوەی پارتی ئاشتی و دیموكراسیش بەشــــداری لەم گفتوگۆیانە و لە كاری

پەرلەماندا بكات.دەمیرتاش دەڵێ؛ لە ســــەر هەر قســــە و لێدوانێكیان ســــكااڵ تۆمار دەكرێت و تەنانەت داواكاری گشــــتی دەتوانێ لە ســــەر لێدوانەكانی كۆنگرە 30 سكااڵی لە سەر تۆمار بكات. ئاماژەی بەوەش كرد؛لەوێ بانگەوازی بۆ توندوتیژی نەكراوە بەاڵم ئەگەر داواكاری گشــــتی وازی لێبێت لە سەر ئەویش سكااڵیەك تۆمار دەكات. لەوانەیە ئەگەر سبەی چووینە ناو پەرلەمان داواكاری گشتی سكااڵیەكمان لە سەر تۆمار بكات و دادوەریش فەرمانی گرتنمان بدات، ئــــەو كات ئەمە دەكەن یان نا؟ دیارەدەیكەن، ســــوێندخواردنی من رێگــــە لەمە ناگرێت. دەتوانێ پشــــت بە مادەی 14 ببەســــتێت. ئەگەر من لــــە پەرلەمان دوورخرامەوە ئــــەوكات كێ پێــــش بەو ئاڵۆزی و كائۆســــە دەگرێت كە دێتە ئــــاراوە؟ ئایا حكومــــەت هیچ پەیامێكی داوە كە بیســــەلمێنێ رێگە لە شــــتێكی وا دەگرێت. دەمیرتاش ئاماژەی بەوەش كرد كە گەڕانەوەیــــان بۆ ناو پەرلەمان پەیوەندی بە هەڵوێســــتی پارتی داد و گەشەپێدانەوە نابێت و ئەگەر نیازی گەڕانەوەیان هەبێت ئەوا دەگەڕێنەوە و تەنها لەبەر ئەوەی كە سەرۆك وەزیر داوای لێكردوون ناگەڕێنەوە. وتیشــــی؛ حكومەت گوشاریان بۆ دێنێ تاكوو بگەڕێنەوە بۆ ناو پەرلەمان، بەاڵم بەڕێوەبەرایەتی

پارتەكەیانە كە دواجار بڕیار لە سەر ئەمە دەدات.دەمیرتاش بە ئاماژەدان بۆ ئەوەی كە بایكۆت كردنی پەرلەمان بڕیــــاری گرووپێكە و الی خۆیانــــەوە پەكەكە و ئۆجەالنیش بە رێزەوە لەو بڕیارە دەڕوانن وتی؛ ئەگەر لەو بڕیارە پاشگەزیش ببنەوە ئەوا دیســــان هەموو كەس رێز لە بڕیارەكەیان دەگرێت. دەمیرتــــاش وێڕای جەخت كردنەوە لە ســــەر ئــــەوەی كە لەم بابەتەوە هیچ گوشــــارێكیان لە الیــــەن حیزبەكەوە نەخراوەتە

دەمیرتاش هۆشداریشــــی دا كە كاردانەوەی كورد لە بەرامبەر ئەم ئۆپەراســــیۆنە زۆر گەورە دەبێت. »پێویســــتە حكومەت ئەمانــــە رەچاو بكات و لەم بــــوارەوە هەرگیز بیر لە هەنگاو و

سیاسەتێكی چەوت نەكاتەوە«.دەمیرتاش تەئكیدی كردەوە كە هەر ئەندامێكی پارتەكەیان و هەر كوردێكی نیشتمانپەروەر نوێنەری كێشە و دۆزێكی رەوایە و هەر هێرشێك بكرێتە سەریان مایەپووچ دەبێت. »هێرشەكان چەندە سەخت و دژواریش بن بەرەبەرەكانێی دەكەین. چونكە ئێمە توانای سەركەوتنمان هەیە. چەندی گرتن و راوەدوونانی ئەندام و الیەنگرانمان زیاتریش بكرێت هەر خۆیان دەیدۆڕێنن. بۆیــــە لە ژێر هەر هەلومەرجێكدا پێویســــتە هاوڕێكانمان تاكە هەنگاوێكیــــش بەرەو دواوە نەكشــــێنەوە و بە شــــێوەیەك كە شایستەی گەلەكەمان بێت خۆڕاگری پیشان بدەن. لە رابردوودا نەیانتوانیــــوە چۆكمان پێدابدەن و تێكمانبشــــكێنن، ئەمڕۆش

ناتوانن چۆكمان پێدابدەن.پارتی بەدەپە دەتوانێ لە پەرلەمان ببێت بە موخاتەبی

سیاسیلــــەم بارودۆخەدا پارتی ئاشــــتی و دیموكراســــی بە كۆنگرەی دوویەمینــــی خۆی مۆدێلێكی چارەســــەری خســــتۆتەڕوو و لە چوارچێوەی ئەمەشدا درێژە بە تێكۆشانەكەی دەدات. وادیارە لە ســــەر بنەمــــای كۆكردنەوەی پشــــتگیری جەماوەرەكەی لە پەرلەمــــان ئەمــــە دەخاتە بەر باس و هەر بە پشــــتگیری ئەم جەماوەرە لە دەرەوەی پەرلەمانیش كاری بۆ دەكات. لە رووی لێدوان و نرخاندنەكان دەتوانیــــن ئەمە بخوێنێنەوە كە پارتی ئاشــــتی و دیموكراسی بە خستنەڕووی پرۆتۆكۆلی چارەسەری دیموكراتــــی پیشــــانی دا كە بە گوێرەی پەیام و هەڵوێســــتی

حكومەت بڕیاری گەڕانەوە بۆ پەرلەمان دەدات.ئێســــتا تەنها پارتیەك نیــــە، بەڵكوو بەرەیەكی سیاســــی لە ئارادیە. ئەم بەرەیەش لە چەنــــد الیەنێكی دیموكراتی توركیا و پارتــــە كوردییەكانی دیكە پێكهاتووە. واتا ئەوەی لە گۆڕێیە هاوپەیمانی نێوان بزاڤە شۆڕشــــگێڕ و دیموكراســــیخوازەكانی توركیــــا و پارتــــە كوردییەكانە. بۆیە ئەگەر پارتی ئاشــــتی و دیموكراسی بچێتە ناو پەرلەمان مۆدێلێكی چارەسەری بەهێزی لە بەر دەســــت دەبێت كە لە الیەن »بەرەی رەنج و ئازادی و دیموكراسی«یەوە پەســــەند كراوە. ئەگەر بارودۆخی ئۆجەالن بەرەو باشی بڕوات و دانوســــتانەكان دەست پێبكەنەوە، ئەوا بلۆكــــی ناوبراو دەبێت بە موخاتــــەب و الیەنێكی گرینگ. واتا دەبێت بە ئەكتەرێكی سیاسی كە لە ناو پەرلەمان و گۆڕەپانی

سیاسیدا دەوری موخاتەبی دەكەوێتە سەر شان.لەمەوال چاوەكان دەكەونە ســــەر دەوڵەتی توركیا و حكومەتی پارتی داد و گەشــــەپێدان. ئەگەر وتەكــــە لەجێی خۆیدا بێت دەتوانین بڵێین تۆپەكــــە كەوتۆتە گۆڕەپانی حكومەتی پارتی داد و گەشەپێدانەوە. ئەگەر پارتی داد تۆپەكە نەخاتە ئاوتەوە ئەوا خولی نوێی پەرلەمان لە رۆژی 1ی تشــــرینی یەكەمەوە بە بەشداری پارتی ئاشتی و دیموكراسی، سەرەڕای پەرەسەندنی شەڕ و پێكدادانەكان دەتوانێ بەرەو قۆناغی چارەسەری هەنگاو بنێت. بــــە پێچەوانەش جگە لــــە دووبارەبوونەوەی ئەزموونی

سااڵنی 90 هیچی دیكە روونادات.

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

ئەگەر پارتی داد و گەشەپێدان

رێگەی دیالۆگ و دانوستان هەڵبژێرێت،

تەواوی توركیا قازانج دەكات. ئەگەریش لە سەر شەڕ و

چارەسەرنەكردنی كێشەكە پێداگری

بكات ئێمە لەو رێگەیەی گرتوومانەبەر پاشگەز نابینەوە

>>>كیشاناك

رایگەیاند؛ ئەو سیاسەتەی كە

ئەمڕۆ پارتی داد و گەشەپێدان بە ناوی »ستراتیژی

ئەنتەگرە« بەڕێوەی دەبات

ناوی تازەی هەمان پرۆژەیە كە لە سااڵنی 90 دا

بەناوی »شەڕی هەمەالیەنە« پەیڕەو دەكرا

>>>

1819

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

لەگەڵ ســـەالحەددین دەمیرتاش، سەرۆك گرووپی پارتی ئاشـــتی و دیموكراسی لەبارەی رووداوی سیلڤان، راگەیاندنی حوكمی زاتی و ماوەی بایكۆتكردن، گفتوگۆمان كرد. دەمیرتاش وێڕای ئاماژە بەوەی كە حوكمی زاتی، راگەیاندنی شـــەڕ نییە، بەڵكو راگەیاندنی ئاشـــتییە و گوتی: »ئەمە لە هەمان كاتدا بەڵێنە بە تەواوی

توركیا. گەلی كورد لەگەڵ راگەیاندنی حوكمی زاتی كەوتوونەتە ژێر بەڵێنی ژیانەوە«.دوای كوژرانی 13 سەرباز لە سیلڤان، حەساسییەتەكان دووبارە سەریان هەڵدایەوە. لە هەمان رۆژدا كۆنگرەی دیموكراســـیی گەل، حوكمی زاتی راگەیاند. لەم 10 رۆژەی كۆتاییدا لە شـــارە گەورەكان شـــایەتی جیاكاری بووین.. بەداخەوە هەڵوێستی دوور لە هەستی بەرپرسیارێتیی سیاسەتمەدار و ئەوانەی پێشڕەوی كۆمەڵگەن،

ئەو جیاكارییەی دووبارە ژیاندەوە.بەم شـــێوەیە ئەگەر الیەنەكانی پرسەكە نەخرێتە ســـەر مێزی دانوستان، نە گفتوگۆیەكی تەندروست ئەنجام دەدرێت، نـــە توندوتیژی رادەگیرێت. بەم هزرەوە لـــە ئورفاوە بەرەو دیاربەكر دەستمان پێ كرد، لەوێشەوە بۆ سیلڤان، بتلیس و دواتریش بەرەو وان

رێگەمان بڕی.ئەم وێنەیە كە بۆ نووسینەكەمان گرتووە، هی پردی ماالبادی لە سیلڤانە. ئەو پردە كە لە سەردەمی ئارتوكەكان دروست كراوە، بە هۆی ئەوەی بە گوێرەی ســـەردەمی خۆی بە شێوەیەكی پێشكەوتوانە بونیات نراوە، جێگەیەكی گرینگی لە مێژووی جیهانـــدا هەیە. ماالبادی كە بە كۆمەڵێك گۆرانی و چیرۆك و ئەفســـانە یادی لێ دەكرێتەوە، خاوەنماڵیی بۆ كولتوور و خەڵكی جیاواز كردووە و نزیكەی هەزار ســـاڵی لەســـەر پێ ماوە. پێویستە بڵێین كە زۆر شت هەیە لێی فێر بین. بەر لە

هەموو شتێكیش، دەتوانین گوێ لە یەكتری بگرین.ئەندامانی كۆنگرەی دیموكراســـیی گەل، بۆ هەڵســـەنگاندنی دوا پێشـــهاتەكان، كەمپێكی چوار رۆژەیان لە دەریاچەی وان لێدا. لەگەڵ سەالحەددین دەمیرتاش، سەرۆك گرووپی پارتی ئاشتی و دیموكراسی، گفتوگۆمان لەسەر رەوشی ئێستا و

دوا پێشهاتەكان كرد.

شەڕ مەكە، قسە بكە

حوكمی زاتی راگەیاندنی شەڕ نییە، راگەیاندنی ئاشتییە

سەاڵحەددین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پارتی ئاشتی و دیموكراسی:

مەهڤەش ئەڤین

مەهڤـــەش ئەڤین: گفتوگۆمان لەســـەر پرســـی كورد، چارە دیموكراتیكەكانی و دەستووری نوێ دەكرد، بەاڵم ئاماژەكان پێچەوانە بوونەوە. ئاڵۆزی لە كۆمەڵگەشدا رەنگی دایەوە. ئایا گەیشتینە خاڵی كۆتایی؟ باشنەبوونی تابلۆیەكە مسۆگەرە. هـــەر وردەكارییەكـــی ئەو وێنەیـــە، تـــەواوی قۆناخەكانی كرانەوەی دیموكراتیك، چارە و ئاشـــتی دەخاتە تەنگانەوە. بەاڵم ســـەرچاوەی ئەو پرس و تەنگژانەش یەكن. ئەگەر ئەو پرســـە لە ســـەرچاوەكەیەوە چارە بكرێت، لە خۆوە ئاسایی دەبێتەوە. بۆ ئەوانی چیا، ناو شارەكان، سیاسەتمەدارەكان و راگەیاندنكارەكانیش.. لە هەر كوێیەك بێت، سەرچاوەكانی

ناكۆكی یەكن. ئەو سەرچاوەیە چییە؟دەوڵەت نەگەیشـــتە ئەو خاڵەی بڵێ »بـــە دڵنیاییەوە ئەو پرســـە چارە دەكەم«. خاڵی بنەڕەتیی پرســـەكە ئەمەیە. چەندی دەمانەوێ پەكەكە تاوانبار بكەین، چەندی دەمانەوێ بڵێین »ئەوانە چارەیـــان ناوێ«.. كێ دەتوانێ لە بەرامبەر

حكوومەتێكدا كە دەڵێ »من بڕیارم لەسەر چارەكردن دا، ئەم هەنگاو و ئەو هەنگاوانەم ناوە«، بەرگە بگرێن؟ ئەگەر حكوومەت سیاســـەتی خۆی لە پێناو چارەكردنی پرســـی كورددا بە روونی بخاتە روو، لە هەمان كاتدا بۆ عەلەوی و ئافرەتانیـــش بڵێ ئەو كارانە رەشنووســـی وەك دەكەم.. دەســـتوور نـــا، بەڵكو وەك پڕۆژە و بیركردنەوە.. ئەگەر بڵێ تەواوی ئەوانە لە رێگەی

دیالۆگـــەوە ئەنجام دەدەم. كێ دەتوانـــێ لە بەردەمیدا خۆ بگرێت؟

مەهڤـــەش ئەڤین: بە بڕوای ئێـــوە، حكوومەت بۆچی ئەوانە ناڵێت؟

چونكە بەم شـــێوەیە بیر ناكاتەوە. ئەگـــەر مرۆڤ خاوەنی هزرێكـــی خۆی بێت، ئەوەی بـــۆ دەرناكەوێت؟ ئێمە تەواوی ئـــەو پڕۆژانەی بڕوامان پێیانە ئاشـــكرا دەكەین! حكوومەت بیركردنەوەیەكی وە های نییـــە. روانگەكانی دنیا بۆ خۆیان تووشـــی تەنگژە هاتوون و چەمكی دیموكراســـیش كێشەی هەیـــە.. روانگەی بەرامبەر كـــورد، ئافرەتان و عەلەوییەكان كێشـــەی هەیە. سەرچاوەی پاشكەوتنەكان ئەمانەن. یانیش ئایا ژینگەیەكمان هەیە كە لە بەرامبەر كۆڕانكاری و گەشەدان بەرگری دەكەن. لە ناو كوردیشدا هەیە! بەاڵم قورساییەكەیان

لە ناو دەوڵەتە.سەرەتا ئەو پرســـیارانەمان لە دەمیرتاش كرد كە پێمان وا

بوو رای گشتیش چاوەڕێی بیستنی وەاڵمەكانیانە.حكوومەت نەیتوانی

مەهڤەش ئەڤین: ئایا تاكە بەرپرســـیاری ئەو رەوشە پارتی داد و گەشەپێدانە؟

پارتی داد و گەشەپێدان كە گۆڕانكارییەكانی بە هەڵە ئەنجام

دا، لە بەرامبەر هەموو مەسەلەكاندا بەرپرسیارە. كێ دەتوانێ بەم شێوەیە لە توركیا دژی دیموكراسی بوەستێتەوە؟ بەاڵم لەجیاتی پێشـــنیاركردنی پڕۆژەیەكی لەم چەشـــنە، لە ئابی 2009وە دەڵێ »دەیكەمەوە. دەیكەم. براین، ئامۆزاین...«. هیچ شـــتێك جگە لەمە نییـــە. دەڵێن ئایـــا كوردیش هیچ بەرپرســـیارێتییەكی نییە؟ كێشەی ئێمە ئەوەیە كە ناتوانین بە شـــێوەیەكی دروســـت پڕۆژەكانمان بۆ رای گشتی روون

بكەینەوە. لـــەو كاتەوە كە ئەركەكانمان وەســـتۆ گرتووە، بارگرانییەك كە لە رابردووەوە ماوە كەوتووەتە ســـەر شـــانمان. كاتێك سیاسەتی كورد پەیدا بووە، توندوتیژی هەبوو. پێكدادانێك هەیـــە كە لـــە 84ەوە درێژەی هەیە. هەروەهـــا لە رۆژئاوای توركیاشەوە پێشدادوەرییەك لە بەرامبەر سیاسەتی كورددا

هەیە.مەهڤەش ئەڤین: بەاڵم ئەو پێشدادوەرییە گەیشتووەتە خاڵی لەناوچـــوون. ئیتـــر گفتوگۆ لەسەر ئەو تابۆیانە دەكرێت كە پەیوەندییان بە پرســـی

كوردەوە هەیە.هەلومەرجـــی ئەمڕۆ، لەگەڵ بـــەراورد 90ەكان و 80كان ناكرێت. كارەسات لێرەدایە: ئەگەر لـــە كاتی لێكۆڵینەوە لەسەر دیموكراسی و رەوشی مافی مـــرۆڤ لەگەڵ رابردوو بـــەراوردی بكەن، تووشـــی پێویســـتە دەبـــن. هەڵـــە لەگەڵ پێوەرە گەردوونییەكان

بەراورد بكرێت. مەهڤـــەش ئەڤیـــن: دەســـتووری 12ی ئەیلولیـــش لـــە

الیەكەوە...ئایا ئەمڕۆ هیچ ئاســـتەنگێك لە بەردەم حكوومەتێكدا هەیە كە خواســـتی گۆڕانـــكاری هەبێت؟ ئایا كەنـــان ئەڤرەن لە بەردەمیـــدا هەیە؟ نەخێر. گوتیـــان ئەرگەنەكۆن هەیە، خۆ هەموویان لـــە بەندیخانەن.. خۆیـــان دەڵێن كە حكوومەتی پشـــت پەردە نەماوە. دەســـەاڵتی دادوەری ئاستەنگ نییە، برۆكراسی و راگەیاندنیش ئاستەنگ نین. لە ئەدیرنەوە هەتا هەكاری، یارمەتی دەدرێت.. ئەی بۆ چی لە كاتێكدا كە ئەو هەلە گەورەیە هەیە، حكوومەت نایقۆزێتەوە؟ كلیل لێرەدایە.

ئەگەر حكوومەت هەنگاو بنێت، كێشەكانی چیاش نامێنن.رەوشی سەرۆك وەزیران

نامیق دوروكان: پارتی داد و گەشەپێدان دوای هەڵبژاردنەكان گوتی »من بەردەنگم« و پارتی ئاشتی و دیموكراسی خستە

پەڕاوێزەوە...بەڵێ. سەر سەر و سەر چاومان.. مادام نوێنەرایەتیی كورد دەكات، با هەر بۆخۆی لە دوو الی مێزی گفتوگۆ دابنیشێت. ئەگەر هەم نوێنەرایەتیی كورد و هەم نوێنەرایەتیی حكوومەت دەكات، با لەگەڵ خۆی قسە بكات، ئێمەش سەیری دەكەین!

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

نامیلكەكانمان لە بارەی حوكمیزاتی

دیموكراتی بۆ پەرلەمانتارانی تورك نارد،

بۆیان ناردینەوە. ئەگەر لە 500

پەرلەمانتار بپرسیت حوكمیزاتی چییە، نازانن. تاكە شتێك كە لە مێشكیاندایە

»واڵت دابەش ناكرێت«

>>>

2021

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

با رێگەچارەیـــەك بدۆزێتەوە، بەڵێن دەدەم یەكەم كەس كە چەپڵەی بۆ لێدەدات، من دەبم. بۆچی نەیكەم؟

نامیق دوروكان: دەڵێ پرسی كوردم چارە كرد...هەموو ئەمانە هەڵخەڵەتاندنی رای گشتین. كێ لە پەرلەمان زۆرینە پێـــك دەهێنێت؟ ئەو كات دەڵێن پارتی ئاشـــتی و دیموكراسی ئاســـتەنگە. دەڵێن TRT6، ئێمە یارمەتیمان

دا.مەهڤەش ئەڤین: ئایا خاڵی دابڕان ریفراندۆم بوو؟ ســـەرۆك وەزیـــران بەوە دەناســـرێت كە زۆر بە توندی لـــە بەرامبەر

ئەوانەدا دەوەستێتەوە كە یارمەتیی بیرۆكەكانی نادەن.زۆر گشـــتیانە بیر دەكاتەوە. دەڵێ »یان یارمەتیم دەدەن، یان لە من نین«. ئایا كەسایەتیی سەرۆك وەزیران داهاتووی واڵتێك دیاری دەكات؟ بە بڕوای ئێمە وایە. حاڵەتی رۆحیی ســـەرۆك وەزیران و هەڵســـوكەوتی لەگەڵ دارودەستەكەی، كاریگەرییەكی زۆریان لەســـەر داهاتووی واڵت هەیە. لەگەڵ ئـــەو الیەنانەی لە پێنـــاو دیموكراســـیدا كار دەكەن، هەوڵ دەدەین، بەاڵم ئێمەش كەسایەتییەكی سیاسی و هەڵوێستی خۆمان هەیە، كاتێك باســـی ئەمانە بكەیت، دەڵێ »نابێ«. بیرۆكەی رزگاركردنی كوردەكان لە كوردەكان، عەلەوییەكان لە عەلەوییـــەكان، كرێكارەكان لە كرێـــكارەكان و ئافرەتان لـــە ئافرەتانی هەیـــە. هەر بیرۆكەیەك كە بـــە دڵی نەبێت،

مەترسیدارە. خاڵی مەترسیش ئێرەیە.مەهڤەش ئەڤین: هیچ ئومێدێك بۆ دەربازبوون لەو ئاستەنگانە

هەیە؟ بە دڵنیاییەوە هەیە. لە هەموو الیەكی جیهان ئەو بیركردنەوەیە دەركەوت، كەسانێكیش دەردەكەون كە لە دژی ئەو چەمكەن كە »من باشـــترین دەزانم«. ئەگەر لە مێژووی مرۆڤایەتیدا پێشكەوتنێك هەبێت، بە هۆی سەركەوتنی خەباتكارەكانەوە بووە، نەك سەركەوتنی ئەوانەی دژی گۆڕانكارین. سەرۆك وەزیـــران لە كاتێكدا هەوڵی نەهێشـــتنی لەمپەرێكی دەدا، لەمپەرێكی دیكەی دروست كرد كە هەستیشی پێ نەكردووە. پەرلەمانتارێـــك گوتوویەكی »دەستلێدانیشـــی عیبادەتە«. هەموو شـــتێك دەكاتە هی خۆی. فراكســـیۆنی پارتی داد و گەشـــەپێدان ئەوەیە. لە حاڵی حـــازردا بیركردنەوەیەكی

ئازاد لەوێ سەرهەڵنادات.پەرلەمانمان بەجێ نەهێشت

مەهڤەش ئەڤین: یەكێك لە گەورەترین رەخنەكان كە لێتان دەگیرێت ئەوەیە كە نەچوونە پەرلەمان و لە دیاربەكرد كۆ بوونەوە.. هەتا پرۆتیستۆیەكانتان

بەردەوام بن، ئاڵۆزییەكانیش زیاتر دەبن. ئێمـــە پەرلەمانمان بەجێ نەهێشـــتووە. لە كۆتاییدا چـــارە دەكرێت. ئەگەر هەلومەرج لەبار بوو، دووبارە بڕیار دەدەین. ئەو كارە پەیوەندیی بە رێگەپێدانی پارتی داد و نەوە گەشەپێدانییە. مۆڵەتمان

ئەی ساڵی رابردوو نەگوترا »قسەی لەسەر ناكرێت«؟ بەاڵم سەرۆك وەزیران بوو كە دەستی بەوە كرد.

مەهڤەش ئەڤین: ئەگەر حوكمی زاتی ئەوەندە شتێكی باشە، بۆچی هەموو كەس لە دژیەتی؟

لەبـــەر ئەوەی نازانـــن. نامیلكەكانمان بـــۆ پەرلەمانتارەكان نارد، بۆیان ناردینەوە. ئەگەر لە 500 پەرلەمانتار بپرســـیت حوكمی زاتی چییە، نازانن. تاكە شتێك كە لە مێشكیاندایە »واڵت دابـــەش ناكرێت، تاكە زمانێكمـــان هەیە كە ناكرێت قســـەی لەسەر بكەین«. بەدەر لەمە هیچ گفتوگۆیەكی دیكە نییە. ئێمە 10 ســـاڵی باسی ئەوە دەكەین. هەموو میللەتێك حوكمێكی زاتی هەیە، دەوڵەت بیناسێت یان نەیناسێت. بڕۆن بڕواننە هەكاری، وان، لە چرومەوە هەتا كوتاهیا، شـــێوازی ژیان، زمان، خواردن، جلوبەرگ و كولتووری جیاوازیان هەیە. ئەمانە خۆبەخۆ تایبەتن، كولتووری تایبەت، ژیانی تایبەت و بڕوای تایبەتن. رەخنەگرەكان هیچ جددی نین. ببوورن بەاڵم ئێمە هەرگیز باس لە یەك زمان و یەك نەتەوە ناكەین. ئەگەر بەدیلێكی دیكە هەیە، با ئەو پێشـــكەش بكەن. بەڵكو ئێمە

رازی بكەن، رەنگە پڕۆژەیەكی باشتر بێت.بە ئێمە دەڵێن ئەوە خۆسەپاندنە. لە راستیدا پێچەوانەكەی ســـەپاندنە. یەك زمان و یەك نەتەوە خۆسەپاندنە. حوكمی زاتی، راگەیاندنی شەڕ نییە، راگەیاندنی ئاشتییە. لە هەمان كاتـــدا بەڵێنێكە بە تەواوی توركیـــا: ئێمە پارچەبوونمان لە مێژوودا تـــەواو كرد. گەلی كورد، لەگەڵ راگەیاندنی حوكمی

زاتی، كەوتوونەتە ژێر بەڵێنی پێكەوەژیان.مەهڤەش ئەڤیـــن: جوانە، بەاڵم كاتێك توندوتیژی ســـەری هەڵـــدا، بە شـــێوەیەكی دیكە لێك دەدرێتـــەوە. هیچ كەس

ئامادەی گفتوگۆ نابێت.راستە. هاوكێشەی كۆتاییهێنان بە توندوتیژیش زۆر سانایە: ئۆجەالن بانگەواز دەردەكات. ئەگەر پەكەكە دەڵێ كە گوێی لێ دەگرێت، سەرۆك وەزیرانیش كۆتایی بە كارەكە دەهێنێت.

با هەندێك تۆنی بلێر وەبیر خۆی بهێنێتەوە.نامیق دوروكان: لە ناو حیزبیشـــدا گەنگەشـــە هەیە، دەنگی

جیاواز دەردەكەوێت.بـــە بڕوای مـــن گەنگەشـــەكردنی تـــەواوی بیـــر و باوەڕە جیاوازەكان لە ناو یەك حیزبدا زۆر گرینگە. ئەگەر وەك ئەو پەرلەمانتارە بوایەن كە دەڵێ »دەستدان لە سەرۆك وەزیران عیبادەتـــە«، خوا دەزانێ چیمان دەكرد. ســـوپاس بۆ خوا كە گەنگەشـــە دەكەن، هزری خۆیان دەردەبڕن، ئێمە لەوێوە شـــتێك هەڵدەیەنجین. لەو كەســـانە نین كە بڵێین ئەو وای گوت و شمشـــێر لە یەكتری بكێشین. بەم شێوەیە دەستمان پێ كرد. توركیا بەم شێوەیە دەتوانێ بەردەوام بێت. سریانی هەیە، ئافـــرەت هەیە، عەلەوی هەیە، سۆسیالیســـت هەیە، كوحافەزەكار هەیـــە، هەموویان دەبێ رێز لە یەكتری بگرن.

هەمووشیان تایبەتمەندیی خۆیان هەیە.خۆزگە لەگەڵ رۆژێكی وەها هاوكات نەبوایە

نامیق دوروكان: لە بارەی كاتی راگەیاندنی حوكمی زاتییەوە چی دەڵێی؟

ســـەیر كە، خاتوو ئایسەلیش روونی كردەوە. خۆزگە لەگەڵ

لە خەڵك وەرگرت. ئەگەر رەوشەكە گونجاو بووەوە، بڕیاری گەڕانەوە بۆ پەرلەمان دەدەین. پارتی ئاشتی و دیموكراسی لـــە پەرلەمان دەبێت. ئەمەش مەرجـــی خۆی دەبێت، بەاڵم

ئەوە پیاوەتیی پارتی داد و گەشەپێدان نییە. بەڵـــێ، بەهێزكردنـــی پەرلەمان، تەنگژەكانـــی دەرەوە كەم دەكاتەوە. كاتێك دەنگمان پـــێ دەدرێت، بۆ ئەوە نییە كە واڵت دابەش بكرێت یان شەڕ بەردەوام بێت. بە پێچەوانەوە، بە مەبەستی رێگەچارەی دیموكراتیانە دەنگمان پێ دەدەن. بەاڵم پێمان ناڵێن بە رێگەچارەكەی پارتی داد و گەشەپێدان

رازی بن و چۆكی بۆ دابدەن.نامیـــق دوروكان: گفتوگۆكانتـــان لەگـــەڵ حكوومەت لە چ

ئاستێكدان؟ئێمە ویســـتمان ئەوە بزانین: ئێوە بـــۆ گۆڕانكارییەكی لەم شـــێوەیە كراوەن؟ ئێمە كێشـــەی ســـوێندخواردنمان نییە، ناشـــتوانین بڵێین بـــە هەموو شـــتێك رازی دەبین. ئایا بۆ گفتوگۆكردن لەسەر ئەم بابەتانە ئامادەن؟ لە هەڵسوكەوتی لیژنەكاندا هیچ خاڵێكی نەرێنی بوونی نەبوو. ئەمە گەیشتیشە رێككەوتنێـــك، بەاڵم لە نووســـینەكەدا رێك نەكەوتین. واتە دوای وەرگرتنی ئەو كارەبایە، ســـوێندخواردن مەسەلەیەك نییـــە. رەنگـــە چاوەڕوانی یەكـــی ئۆكتۆبەریـــش نەكەین، مەرج نییـــە. بەاڵم ئەگەر ئەو هـــزرە نەبینین، رەنگە دوای

ئۆكتۆبەریش لەسەر هەڵوێستەكەمان سوور بین.ســـەالحەددین دەمیرتاش روونی كـــردەوە كە بەدەر لە یەك

زمان و یەك نەتەوە، بۆ هەموو پێشنیارێك كراوەن. دابەشبوونمان وەك مێژوو تەواو كرد

مەهڤەش ئەڤین: هیچ كەس لە حوكمی زاتی تێنەگەیشـــت. بەتایبەتیش هاوكاتبوونی لەگەڵ هەواڵی كوژرانی سەربازەكان،

كاردانەوەی لێ كەوتەوە.راستە دەبێ سەرنج بدرێتە ئەمانە. بەاڵم لە توركیا ئەوەندە هەســـتیاریی جۆراوجۆر هەیە كە ئەگـــەر هەموویان رەچاو بكرێن، بوارێك بۆ سیاســـەتكردن نامێنێت. ئێمە دەمانەوێ راســـتییەكان وەك خۆیان و بێ هیچ رووپۆشـــێك ببیندرێن. نامانەوێ هیچ كەســـێك فریو بدەین. زۆر بە روونی دەڵێین، ئەگەر قەوارەیەكی سیاســـیی بوونی نەبێت، چارەیەكیش لە ئارادا نابێت و كوردەكان رازی ناكات. ئەو رەوشە سیاسییە،

رێگە بۆ دابەشبوونی توركیا خۆش ناكات.مەهڤـــەش ئەڤیـــن: بەاڵم بـــە پێچەوانـــەوە دەردەبڕدرێت. واتـــە هـــزری »قەوارەیەكی سیاســـی، خاڵی دەســـتپێكی

جیابوونەوەیە«، زاڵە. شـــتێك كە هەم كورد و هەم توركەكان رازی بكات، ئەمەیە: قەوارەی سیاســـی دروســـت دەكرێت، بەاڵم توركیا دابەش ناكات. با پێكەوە گەنگەشەی لەسەر بكەین. با لەگەڵ پارتی داد و گەشەپێدان، پارتی بزووتنەوەی رەگەزپەرست و پارتی كۆماریی گەل كۆ ببینەوە. با بڵێین »گەلی كورد رازی بكەین، بەاڵم چۆن پێكەوە بەردەوام بین؟ چ رێوشـــوێنێكی ئیداری بگرینە بەر؟ ماف و دەســـەاڵتەكان بە چ شـــێوەیەك دابەش بكەین كە هەلومەرجی پێكەوەژیان بڕەخســـێت؟«. كاتێك دەڵێین با گەنگەشە لەسەر ئەوانە بكەین، دنیا خراپ دەبێت.

رۆژێكـــی وەها هـــاوكات نەبوایە. بەاڵم چەنـــد رۆژ بەر لەو كۆبوونەوەیەی رۆژەڤەكەی حوكمی زاتی بوو، ئاشـــكرا كرا. كاتەكـــەی دیار بوو. زانیاری درابـــووە راگەیاندنیش. هەموو كەس ئـــەوەی دەزانی. ئەوەی كـــە نەماندەزانی، ئەوە بوو كە چ كاتێك ئۆپەراســـیۆنێكی ســـەربازی ئەنجام دەدرێت. بـــەاڵم ئەوانـــەی ئۆپەراســـیۆنەكەیان ئەنجـــام دا، ئاگایان لـــە كۆبوونەوەكەی ئێمە بوو. بۆیەش ئەگـــەر هەڵەیەك لە كاتبەندیـــدا هەبووبێت، ئەوانەی پالنی ئۆپەراســـیۆنەكەیان

داڕشت، كردیان.خاڵـــی دووەم دەگوترێـــت كە ئەمە كاتبەندیـــی پەكەكەیە. چەندین رۆژە ســـەربازەكان شـــوێنی پەكەكە دەستنیشـــان دەكەن و ئەو رۆژ و سەعاتە ئۆپەراسیۆن دەكەن. بەداخەوە قوربانیـــش زۆر دەبێت. ئەگەر پرســـیارێكیش هەیە، دەبێ

لەوێ بكرێت. ســـەرەڕای ئەمە ئایا دەكـــرا راینەگەیەنیـــن؟ بەڵێ، بەاڵم ئەو كاتەی خاتوو ئایســـەل چووە بـــەردەم كامێرا و ئەوەی ئاشـــكرا كرد، لەگەڵ ئەو كاتەی ئەو هەواڵەمان بیست، یەك خولەكیان بەین بوو. ئەگەر پێشتر بیستبامان، بە دڵنیاییەوە

بۆ كاتێكی دیكەمان دوا دەخست. منیش لەوە ناڕەحەتم.خاڵی سێیەم، پارێزگار بۆچی ئەو روونكردنەوەیە لەو كاتەدا دەدات؟ نیوەڕۆ بوو كە قوربانییەكان دران. بۆچی لەو كاتەدا ئاشكرا نەكرا؟ ئەگەر یەكێك لە هەڵەی كاتبەندی دەگەڕێت، با لـــەوێ لێی بگەڕێـــت. ناڵێم نییەتی خـــراپ هەیە. بەاڵم خۆزگە هەلی ئەوەمان هەبا گفتوگۆ لەسەر كاتبەندی بكەین. هاوكاتبوونی رووداوێكی تاڵ و پێشكەوتنێكی سیاسی، هیچ ســـوودێكی نەبـــوو. حوكمی زاتی بە مەبەســـتی زیادكردنی

پێكدادان رانەگەیەندرا. بەاڵم بەم شێوەیە لێك درایەوە. كێشە، لەگەڵ كورد و تورك نییە، ناسنامەی جیاوازە

لە دیاربەكر دەرچووین و لە بتلیســـەوە لەسەر رێگەی وانین. لە هەر هەلێكدا، لەگەڵ خەڵك لە چین و توێژی جیا قسەمان كرد. بەاڵم ئەوەی ســـەرنجی راكێشام، ئەوە بوو كە زۆربەی

كوردەكان ئارەزووی قسەكردنیان نەبوو.رەوشـــی وان زۆر فێنك و ئارام بوو. دوای گەرمای دیاربەكر، فێنكایی كەنار دەریاچە، وەك دەرمانە.. یەكەم وێستگەمان، فێســـتیڤالی هونەریـــی قەاڵی وان بوو كە پارتی ئاشـــتی و دیموكراسی كردبوویەوە. ئافرەتێكی دەنگخۆش كە ئۆپێرای كوردی دەڵێ، لەسەر شـــانۆیە. هەندێك لە ناوەكانی پارتی ئاشـــتی و دیموكراسی و كۆنگرەی دیموكراسیی كۆمەڵگە لە پێشەوە دانیشـــتوون. دوای گۆرانییەكە چەقڵە لێ دەدرێت. كاتێك منداڵێك هاوار دەكات »بژی ســـەرۆك ئاپۆ«، دایكی

پێی دەڵێ »لێرە نا«.. ئەو فێســـتیڤالە كە ناوی »بەحـــرا وانێ«ی لێ نراوە، رۆژی دواتر لە نێو شـــار بـــەردەوام دەبێت. لە نێو شـــەقامەكان هەموو كەس بەرەو دەنگـــی موزیك دەڕوات. دوای گەنجێك كە كەمانچە لێ دەدات، كچێكی گەنج كە شەبقەی لەسەرە و

كەمان دەژەنێت، دێتە سەر شانۆ. بە كوردی قسە بكە

لـــە ناوەنـــدی وان لە چایخانەیـــەك دادەنیشـــین. خەڵكی

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

AKP مادام دەڵێ من نوێنەرایەتیی كورد دەكەم، با هەر بۆخۆی لە دوو الی

مێزی گفتوگۆ دابنیشێت. ئەگەر هەم نوێنەرایەتیی

كورد و هەم نوێنەرایەتیی

حكوومەت دەكات، با لەگەڵ خۆی

قسە بكات، ئێمەش سەیری دەكەین!

>>>

2223

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

رۆژهـــەاڵت، لـــە قەرەدێنیزیـــش چاخۆرترن. لـــەو مێزانەی لەســـەریان دانیشتووین، تەنیا چا داوا دەكرێت. مێزەكە هی هەر كەســـێك بێت، پارە وەرناگیرێـــت. پیاوێك كە نایەوێ ناوی بڵێت، دەپرســـێت »كوردی نازانن؟«. دەڵێم »چەند وشەیەك دەزانم، بەاڵم ئایا ناچارم بزانم؟«. ئەویش سەیری چاوەكانـــم دەكات و دەڵێ »ئێمە بە توركی قســـە دەكەین،

ئێوەش ناچارن بە كوردی قسە بكەن«.پێم گوت كە ئێمە قسە لەسەر كوردی ناكەین، بەڵكو پرسیار لەسەر چارەی دیموكراتیك دەكەین. ئەو پیاوە، فەرمانبەری خانەنشینە و دەڵێ كە لە رووداوەكانی جیاخوازی دەترسێت و دەڵـــێ »ئەگـــەر خەڵكی رۆژهەاڵت ئـــەو كارە بكەن چی دەبێـــت؟«. دەڵێ كە ئاواڵ زاواكەی شـــۆفێرە و دواجار كە چووەتە سامسۆن، كاری دەست نەكەوتووە. روونی دەكاتەوە كە كوردەكان ئەو جیاوازییەیان دروســـت نەكردووە، بەڵكو خەڵكی ئێگـــە و قەرەدێنیز بە كوردی قســـە ناكەن، لەبەر

ئەوەی بە چاوێكی خراپ سەیر دەكرێن.نەوەی نوێ میانڕەوترن

لەسەر مێزێكی دیكە چەند گەنجێكی تونجەلیمان بینی. مراد لەبەر كاركردن و فاتمەی پوریشی بۆ خوێندن لە وانن. مراد دەڵـــێ »كرانەوە دەكرێت، ســـەرباز دەمرێت«. ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە كە لە زانكۆكەی، تەنانەت هاوڕێكانیشـــی لە

یەكتریان داوە و لە رۆژئاوا جیاوازی دادەنرێت.»كاتێك دەڵـــێ مـــراد

ی ا و ا د

لە دوكانی وەســــتا سدیق كە لە باشــــترین شیرنیخانەكانی دیاربەكــــر یەكتریمان بینی. پرســــیاری ئەو كەشــــەی دوا رووداوەكان خوڵقاندوویانە و ئەوەی كە زەمینەی كرانەوەی

دیموكراتیك دوای ئەوە چۆن دەبێتی لێ دەكەم:- دوا رووداوەكان شــــێوێندراون. گوتە سیاسییەكان كە بە هۆی رووداوە جیاجیاكانــــەوە دەكرێن، وەك مۆتەكەیان لێ هاتووە. بەرژەوەندیی هاوبەشــــی پارتی داد و گەشەپێدان، پارتی كۆماریی گەل و پارتی بزووتنەوەی رەگەزپەرســــت، خەڵكی ناوچەكەیان شــــكاند. پرســــی كورد، لەگەڵ خودی

كورد دەبێ چارە بكرێت.- ئازادنەكردنــــی خەتیب دیجلەش مەســــەلەیەكی دیكەیە، برینێكی ویژدانە. بێبڕوایی بەرامبەر دەوڵەت دروســــت كرد. لــــە رووی یاســــاوە چاوەڕوانی لە پەرلەمــــان هەبوو، بەاڵم

نەیتوانی هەنگاو بنێت.- رێكخراوی مافی مــــرۆڤ راپۆرتێكی لەبارەی رووداوەكەی سیلڤانەوە ئامادە كرد. ئاشكرایان كرد كە جگە لە سەربازێك، ئەوانی دیكە بە هۆی ئەو بۆمبانەی لە هەلیكۆپتەرەوە فڕێ دراون، كــــوژراون. خەڵكــــی ئەم ناوچەیــــەش بڕوایان بەمە

هەیە.- هەردوو الیەن بە هەڵەدا چوونە. لە الیەكەوە ئیدعا دەكرێت كە لە ناو پەكەكەدا پێكدادان هەیە، لە الیەكی دیكەشــــەوە

ئیدعای ئەوەی سەربازەكان بۆردومانیان كردووە.- پیاوی كارم. ســــەرمایەگوزاریم لــــە ناوچەكە كرد. هەموو شــــتێك دەتوانــــێ بگاتە خاڵــــی كۆتایی، بــــەاڵم لەمەودوا

گوتەكان ناگۆڕێن.- زۆر جــــار بە سیاســــەت هیــــوادار بوویــــن. ئەوانە لە ناو دۆاڵبــــەكان مانەوە. كردنەوەی TRT6 وەك شــــتێكی زۆر گرینگ لێك درایەوە، بەاڵم داواكارییە گشــــتییەكان تەنیا بە

ئەوەوە سنووردار كران.

ناســـنامەت لێ دەكەن، ئەگەر بزانن كـــوردی، تێدا دەچی. ئەگەر بڵێی كوردی، مرۆڤەكان بە چاوێكی جیاواز ســـەیرت دەكەن«. ئەو كاتێك بە هۆی خوێندن لە دیاربەكر بووە، زۆر رازی بوو، بەاڵم دەڵێ كە خەڵكی رۆژئاوا پێیان وایە »خەڵكی

ئەوێ هەموویان بە كاڵشینكۆفەوە دەسووڕێنەوە«. ســـەرەڕای هەموو شتێك هیوای هەیە.. »ئەو كارە دەكرێت، بەاڵم 20-30 ســـاڵ دەخایەنێـــت. زۆر رێگەمان بڕی. نەوەی نـــوێ زۆر میانڕەوترن. ناتوانی ئەو شـــتە لە پیاوێكی پیری دیاربەكری بگەیەنیت. كەســـانێك هەن كە هەلومەرجی شەڕ و پێكدادان دەخوڵقێنن. رووداوەكان بەســـەر تەواوی كورددا

دەكەنە ماڵ«.كێشە ناسنامەی جیاوازە

فاتمەی پوری مرادیش دەڵێ »پێویســــتە بڕوانینە دواوەی وێنەكان. لــــە توركیا كێ چ دەزانێت؟ لــــە مێژوودا چیمان

بەسەر هات؟«.كاتێك تەمەنی 11 سااڵن بووە، بنەماڵەكەی لە دێرسیمەوە بەرەو ئیزمیــــر كۆچیان كردووە. لەبیریەتــــی كاتێك پۆلی پێنجەم بووە، بەڕێوەبەری قوتابخانەكەشــــی چووەتە سەر وانەی دین كە مامۆستاكەی عەلەوی بووە. دواتر توانیویەتی

مانایەك بەمە بدات.فاتمــــە ئەوەمان وەبیــــر دەهێنێتەوە كە ئەمڕۆ ئاســــتەنگی دەخرێتە بەردەم یادكردنەوەی كوشتاری مەرعەش و مادماك و دەڵــــێ »بۆ ئــــەو خەڵكە چووبوونە چیــــا؟ رووداوێكیش نەبوو. كەواتە مەسەلە كێشەی كورد-تورك نییە. مەســــەلەكە ئەوەیە كە ناتوانن ناسنامەی جیاواز

قبووڵ بكەن«.ئێوە جیاوازی دروست دەكەن

حوســــنی پەروانی، ســــەرۆكی رێكخــــراوی پیاوانی خاوەنكار و پیشەوەرانی گەنجی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستە.

- شــــێوازی سیاســــەتكردن روون كرایەوە. ئەو قســــەیەی قڵچدار ئۆغڵو كە دەڵێ »فەرماندەكان لە ژوورەوەن، ورەی ســــەربازەكان دابەزیــــوە«، بە واتای مەشــــروعییەتدان بە

رووداوەكە بە هۆی ورەوەیە، ئەمە زۆر مەترسیدارە.- لــــە دیاربەكر زیاتر لە 100 هەزار تورك دەژین. هەرگیز لە دژی ئەوان هەڵوێست وەرنەگیرا. خەڵكی ناوچەكە هەوڵیان دا لەگــــەڵ دەوڵەت پرســــەكە چــــارە بكەن، نــــەك لەگەڵ

یەكتری.- بڕواننــــە دامەزراندنــــی مامۆســــتایان. كاتێــــك دەكەونە رۆژهەاڵت، دەگرین. لە راســــتیدا ئێوە جیاكاری دەكەن. ئایا

دەتانەوێ پێكەوە بژین یان نا؟ناتوانن پاكەتەكە بكەنەوە

لە چایخانەیەكی تاتوان كە سەربە بتلیسە، پشوو دەدەین...ئەو پیرەمێردانەی بۆ الیان دەچین و ســــاڵویان لێ دەكەین، خۆیان لە قســــەكردن دەپارێزن. لە كاتێكدا ســــاڵی رابردوو كــــە لە هەمان كاتدا بەرەو ناوچەكانی باشــــووری رۆژهەاڵت

چووین، هەموو كەس زیاتر بۆ گفتوگۆ ئامادە بوو.كوردیشمان لەگەڵە بەاڵم یەكێك دەڵێ »من توركی نازانم« و دەڕوات. مستەفای هاوڕێی لە راستیدا خەڵكی دیاربەكرە. بە مەبەستی پشــــوودان هاتووەتە ئێرە. بە »پەرێشانین« دەست بە قسە دەكات.. هیوایەكی ئەوتۆی بە ئاشتی نییە. بــــۆ ئۆجەالنیش دەڵێ »ســــەرۆكمانە، تەنیا ئــــازاد بكرێت

بەسە«.كاك مستەفا دەڵێ »هیچ شتێك نەگۆڕاوە، هەر وەك جاران ناسنامە كۆنتڕۆڵ دەكرێت و گەڕانەكان بەردەوامن، لێبوردنی گشــــتی دەبێ دەربكرێت. كاتێك مرۆڤەكان لە ناو بەندیخانە بن، هیچ شــــتێك لە قۆناخەكــــە ناگۆڕێت. كرانەوە بە رووی

كورد چییە؟ ناتوانن پاكەتەكە بكەنەوە«.

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

لێبوردنی گشتی دەبێ دەربكرێت. كاتێك مرۆڤەكان لە ناو بەندیخانە

بن، هیچ شتێك لە قۆناخەكە ناگۆڕێت

ئازادنەكردنی خەتیب دیجلە بۆ ئێمە مەسەلەیەكی گرنگە، برینێكی

ویژدانە

>>> >>>

2425

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

ـیـــــــ

ســـــنـــا

ارـــــــ

ـــــــشــــــ

لە ساڵی 1996ەوە ناوبژیوانی لەنێوان

دەوڵەت و پەكەكە دەكەم

»دەوڵەت بە ئۆجەالنی گوت: مەسەلەی كورد بۆ من وەك مەسەلەی خێزانێكە، بۆ چارەكردنی ئەو

مەسەلەیە پێویستمان بەتۆیە«

باڵكچی كێیە؟باڵكچی:باڵكچـــی لە رێگـــەی نووســـین و هەواڵە رۆژەڤـــی كەوتـــە برووسكئاســـاكانی، توركیـــاوە. ئەو ناوەی لـــەوەوە پێ بڕاوە كـــە لە ژێر پردی باڵكچی لە ئیســـتانبۆل چاوی بە بەردەنگەكانی كەوتووە. باڵكچی ناوبژیوانـــی یاخود نێوانگیـــری لە نێوان عەبدوڵاڵ ئۆجـــەالن و دەوڵەتدا كردووە و نەیویســـتووە ناوی ئاشـــكرا بكرێت. ئەو لە نێـــوان دەوڵەت و پەكەكـــەدا پەیامی هێناوە و بـــردووە و جیاوازییەكەی لەگەڵ ناوبژیوانەكانی دیكە ئەوەیە كە پێشنیاری گرینگ و ســـتراتیژیكی خســـتووەتە روو. خۆی رۆشـــنبیرێكی كوردە و هیچ كاتێك نەبووەتە ئەندامی پەكەكە، بە پێچەوانەوە لـــە هێڵی پەكەكـــە زۆر دوورە و لە كۆندا لـــە نێو پارتی كۆمۆنیســـتی توركیا كاری كردووە. دوو جاران لـــە الیەن پەكەكەوە لێی دراوە. ماوەیـــەك لە ریزەكانی پارتی رەنجی گەلـــدا كاری كـــردووە. عەبدوڵاڵ ئۆجەالن بڕوای پێـــی هەیە، ئەو ئاگاداری ئەو شتانەیە كە لە پشت پەردەوە ئەنجام دەدرێن، هەروەها ئەوەی جێگەی سەرنجە، ئەوەیـــە كە ئەو شـــتانەی دەیانڵێ، دواتر

روو دەدەن.كۆمەڵێـــك بابەتـــی گرینگـــی وەك چۆن دەســـتی بـــە ناوبژیوانـــی كـــردووە؟ لە كاتـــی ناوبژیوانیدا راســـتی چی هاتووە؟ دەوڵـــەت چی لـــە ئۆجـــەالن و پەكەكە چاوەڕێ دەكات بۆ ئاشـــتی؟ چۆن سەیری گفتوگۆكانـــی ئۆجەالن و دەوڵەت دەكات؟ چاوپێكەوتنەكان لە چ ئاســـتێكدان؟ ئەو هەنگاوانە چین كە بۆ چارەسەری دەنرێن؟ بیر لەچی كراوەتەوە بـــۆ ئەوەی پەكەكە لە چیـــاكان بێتە خـــوارەوە؟ دەوڵەت لە چارەســـەری پرســـی كورددا بە چ خاڵێك گەیشتووەو ...هتد لەگەڵ باڵكچی تاوتوێ

كران.نەشە دوزەل/ رۆژنامەی تەرەف-ی توركی

نەشەدوزەل: ئێوە ناوبژیوانیتان لە نێوان دەوڵەت و ئۆجەالندا كردووە؟

باڵقچـــی: بەڵێ كردوومە، هەم لە ســـاڵی 1996-1998 هەم ئاگربەستی رەمەزان، سیاسەت و ستراتیژییەكەی پەیوەندیی بە منەوە هەیە. پێویســـتە ئاگربەســـت هەبێت، بۆ ئەمەش هەم دەوڵەت و هەم پەكەكە دەبێ گۆڕانكاری ئەنجام بدەن. لەبارەی ئەو سوودانەی ئەو وەرچەرخانە بە كورد و دەوڵەتی دەگەیەنن، بۆچوونەكانی خۆم لە چەندین ماددەدا كۆ كردەوە و گوتم ئەگەر ئەمانە جێبەجێ بكرێن، ئەم وێنەیە دەردەچێت.

ئەمەیان بەراستی بینی و كەوتنە جێەجێكردنی.نەشەدوزەل: ئێوە ئەمانەتان بە كێ گوت؟

باڵقچـــی: بە دەوڵەت، بەوانەی كـــە ئۆجەالن دەبینن، بەاڵم ئەمەش بڵێم كە لە سااڵنی 1996 هەتا 1998، ئەو كارەمان بە شـــێوەیەكی شـــاراوە ئەنجام دا، دواتر ئەنجامەكانی ئەو

شاراوەییەشمان بینی.نەشـــەدوزەل: ناوبژیوانیی نهێنی، چ ئاستەنگێكی لە بەردەم

بوو؟باڵقچـــی: یەكێكیان شـــتێك دەڵێـــت و دوایـــی دەڵێ من نەمگوتووە، بەاڵم ئەم جارە لە میدیاكاندا ئاشـــكرا دەكرێت، ئێستا هەموو شـــتێك ئاشكرایە. ئیدی هەردوو الیان ناتوانن

بڵێن من ئەوەم نەگوت یان ئەوەم نەكرد. نەشـــەدوزەل: كێ لە الیەن دەوڵەتـــەوە ئێوەی بۆ ئەو كارە

راسپارد؟باڵقچی: كەس لە الیەن دەوڵەتەوە منی رانەســـپارد، با بەم شێوەیە باسی بكەم، ســـاڵی 1996 بوو، رۆژێك كەسانێكی ســـەر بە دەوڵەت بە ناوی دەوڵەتەوە هاتن گوتیان لەمڕۆوە وازمان لەو سیاسەتە هێناوە كە تا ئێستا پەیڕەومان دەكرد، ئێمە دەمانەوێت لەگەڵ كورد گفتوگۆ بكەین و مرۆڤە ئاقڵەكان

ببینین، ئایا لەم بابەتەدا هاوكاریمان دەكەیت؟نەشەدوزەل: كێ ئەو تەكلیفەی لە ئێوە كرد؟

باڵقچی: ســـێ كەس قســـەیان لەگەڵ كردم. لە ژێر پرد لە بالقچی یەكترمان بینی. بەو پاســـەوانانەی راست و چەپیان گرتبوو، 2-3 كەس هاتن، بەو سێ كەسەم گوت كە قسەیان

لەگەڵدا كردم، بۆچی من؟نەشەدوزەل: بەڵێ بۆچی تۆ؟

باڵقچـــی: دەوڵەت لە رابردوودا چاودێـــری منی كردبوو، بۆ نموونە لە هیلتۆن گوتم یەكەم دیموكراســـی بە سەرۆكایەتی یاشـــار كەمال لەگەڵ كورد دابمەزرێنـــن، من هیچ نەكەوتمە پالنی یەكەم، نەمگوت من كردوومە، من لە رابردوودا دوو جار لێـــم دراوە. لەبەر خۆم لێم نەدراوە، كەوتوومەتە بەندیخانە، بەاڵم لەبەر خـــۆم نەكەوتوومەتە بەندیخانە، خاڵێكی تریش ئەوەیە كە من پەیوەندییەكانم لەگەڵ مرۆڤەكان باشە، دیارە

لەبەر ئەم تایبەتمەندیانە باوەڕیان پێ هێناوم.نەشەدوزەل: بە چ ناسناوێك هاتن لەگەڵ تۆ دانیشتن؟

باڵقچـــی: من رۆشـــنبیرێكی كـــورد بووم، لە رابردووشـــدا سیاســـەتم كردبوو، لە نێو پارتی رەنجی گەل كارم كردبوو، توانای ئەوەشم هەبوو لەگەڵ پەكەكە و سیاسەتی ئاشكرای

كورد قسە بكەم.

نەشـــەدوزەل: تۆ هیـــچ كاتێـــك چوویەتە نێـــو ریزەكانی پەكەكەوە؟

باڵقچی: نەخێر هیـــچ كاتێك پەكەكە نەبوومە، من لە كۆندا لـــە نێو پارتی كۆمۆنیســـتی توركیا سیاســـەتم كردووە، لە جێگەیەكی گرینگی رێكخســـتنی الواندا جێگەم دەگرت. لەو كاتەدا پەكەكە دوو جار لێی دام. ئەوەی یەكەم جاریش لێی دام، مەعسوم قۆرقماز بوو كە دواتر بووە فەرماندەی گەریال،

من مرۆڤێكی خوێن گەرم بووم.نەشـــەدوزەل: لە كاتێكدا نەبوویەتە پەكەكە، چۆن ئۆجەالن

بڕوات پێ دەكات؟باڵقچی: لە ســـاڵی 1999ەوە ئـــەم دیالۆگە بەردەوامە. هیچ كاتێـــك هەڵمنەخەڵەتانـــد، منیش زۆر بـــاوەڕی پێ دەكەم و ئەویـــش هیچ كاتێك منـــی هەڵنەخەڵەتاند. بۆ نموونە لە زانیارییەكدا كە بۆم رەوانە كردووە، گوتوومە »رەوشەكە بەم شێوەیەیە، هێزەكان ئەمەن، ئەگەر باوەڕ ناكەیت و ناتەوێت، ئاگربەست رامەگەیەنە، ئەگەر باوەڕت بەوەیە كە پرسی كورد بە شێوەیەكی ئاشتیانە چارە بكەیت، ئاگربەست رابگەیەنە.

نەشەدوزەل: لە كەیەوە ناوبژیوانی دەكەیت؟باڵقچی: لە ساڵی 1996ەوە.

نەشـــەدوزەل: دەوڵـــەت و رۆشـــنبیرانی كـــوردت بە یەك گەیاند؟

باڵقچـــی: لە ســـاڵی 1996 هەتا 1998 لـــە هەندێ ماوەی دیاریكـــراودا یەكتریان بینی، بـــەاڵم پەیوەندیی دەوڵەت بە رۆشنبیرانی كورد تاسەر نەبوو. هەم لە دیدارەكاندا دڵەراوكێ هەبوو، هەم دەگوترا ئایا دەبێ دەوڵەت راست بڵێت، بەهەر حاڵ مێشـــك پڕ بوو لە ئایا. هەڵبەتـــە فایلی دەوڵەت پاك نەبوو، لە ســـاڵی 96 وەك 93 بـــە قۆناخێكدا تێپەڕیبوون، كـــوردەكان برینێكی قوڵیـــان هەبوو، لەمـــەوە بە مافێكی خۆیاندەزانی پێشبینی خراپ بكەن، ئەمەش كەموكورتییەك

بوو.نەشەدوزەل: باوەڕیان بە دەوڵەت نەكرد؟

باڵقچـــی: باوەڕیان نەكرد، بۆیە دەوڵەت راســـتەوخۆ لەگەڵ پەكەكە دەستی بە دانوستاندن كرد، ئەو كاتە ئیمرالی نەبوو، عەبدوڵاڵ ئۆجەالن لە ســـووریا بوو، سەرەتا دەوڵەت لەگەڵ بەرپرسانی پەكەكە لە زیندانی ئیبراهیم پاشا چاوپێكەوتنی ئەنجام دا، بەاڵم لە تێگەیشتنی ئەوانیشدا زەحمەتی بینی.

نەشەدوزەل: دەوڵەت دەیویست چییان پێ بڵێت؟ باڵقچی: دەوڵەت دەیویســـت بڵێت »من نامەوێت رەوشـــی 1993 هەتـــا 1996 نـــە لەســـەر خۆم و نە لەســـەر غەیری خۆم بســـەپێنم، من رووم لە رۆهەاڵت نییە، دەمەوێت رووم وەرگێڕمە رۆژئاوا«. ئەو كات لە رای گشـــتییان دەشاردەوە، بەاڵم دەوڵەت دەیزانی كە كێشـــەی كورد چۆن پێشكەوتنی

توركیای وەستاند.نەشـــەدوزەل: ئەوانەی بـــە دەوڵەت ناویـــان دەبەن كێن؟

توێژێكن كە دەیانەوێت دەوڵەت بگۆڕن؟باڵقچی: باڵێك كە دەیانەوێت دەوڵەت بگۆڕن، ســـەیر كەن ئەو هێزە ســـەرەڕای هەموو شـــتێك توركیای خســـتە نێو قۆناخـــی بەئەندامبوون لە یەكیەتیـــی ئەوروپادا. ئەو باڵەی

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

دەوڵەت بە ئۆجەالنی گوت

»ئیدی پێویستم بە ئێوە هەیە«

>>>

2627

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

دەیویست رووی توركیا بەرەو ئەوروپا وەرگێڕن، لەگەڵ ئەو باڵەی كە ئەمەیان نەدەویست ملمالنێیەكی گەورەیان بەڕێوە دەبرد. پرســـی كورد كۆســـپی هەرە گەورەی بەردەم ئەوان بوو كە دەیانویست قۆناخی ئەندامێتیی توركیا لە یەكیەتیی ئەوروپادا بەرەو پێشەوە ببەن. راستەڕێبوونی پرسی كورد، دەســـتی ئەوانی بەهێز دەكرد كە گۆڕانیان دەویست. خۆی لـــە خۆیدا ئەو كاتە هەلومەرجی دنیا لەبـــار بوو، لە دنیادا گوشارێك بەم ئاراستەیە هەبوو. لە ئەمریكا، كلینتۆن سەرۆك

بوو، هێشتا فەالكەتی بوش نەهاتبووە سەر دەسەاڵت.نەشەدوزەل: ئەو كاتەی ئۆجەالن لە شام بوو، چاوپێكەوتن

لە ئارادا بوو؟باڵقچـــی: بەڵێ لە ئارادا بوو، لە ئیمرالیش چاوپێكەوتنەكان

بەردەوام بوون.نەشەدوزەل: ناوبژیوانی ئێوەش بەردەوام بوو؟

باڵقچی: بەردەوام بوو، بەاڵم ماوەیەك بە هۆی دەستتێوەردانی ئەرگەنەكۆن تووشی پچڕان بوو، كۆتایی ساڵی 1999 منیان خســـتە زیندانەوە، ئـــەو كاتە عەبدوڵاڵ ئۆجـــەالن گیرابوو، پاراســـتنی خۆی دەكرد، لە پارێزنامەی خۆیدا ئاماژەی بەوە دا كە دەوڵەتی بینیوە، واتە چاوی پێیان كەوتووە، لەوانەیە هەندێ كەس گومانیان هەبوو كە منیش قســـە دەكەم، بۆیە ماوەی پێنج مانگ و نیو منیان خستە ژوورەوە، كاتێكی زۆر

زەحمەتمان بەسەر برد.نەشەدوزەل: ئایا ئەرگەنەكۆن بەسەر دەوڵەتدا زاڵ بوو؟

باڵقچـــی: هەڵبەتـــە زاڵ بـــوو، بەاڵم وەك هـــزر نەك وەك رێكخســـتن، چونكە كەســـێكی وەك بوش بوو بە سەرۆك و پڕۆژەی ئەمریكا بۆ رۆژهەاڵتی ناوەڕاســـت كەوتە روو، هزری ئەرگەنەكۆن لەو پڕۆژەیە زۆر نزیك بوو، ئەگەرچی لە دواییدا

ئەرگەنەكۆن كەوتە ملمالنێ لەگەڵ ئەمریكا، بەاڵم...نەشەدوزەل: ئێوە لە ئیمرالی رووبەڕوو ئۆجەالنتان بینیوە؟

باڵقچـــی وەاڵمی ئەمـــە نادەمەوە، چوونی مـــن بۆ ئیمرالی گرینگیی من زیاد ناكات، نەچوونیشـــم لە گرینگیی من كەم

ناكاتەوە، بەاڵم چوون لە خزمەت ئاشتیدایە.نەشەدوزەل: كێ پەیوەندیی ئێوەی لەگەڵ ئۆجەالن دروست

كرد؟باڵقچی: دەوڵەت ویستی.

نەشەدوزەل: ئێستا لە نێوان دەوڵەت و ئۆجەالندا ناوبژیوانی دەكرێت، وا نیشان دەدرێت كە باوەڕی هەردووالیانت بەدەست

هێناوە، ئەو باوەڕییەت چۆن بەدەست هێنا.باڵقچـــی: من هیچ كاتێك دڵی خۆم لـــە دوای عەقڵم بەكار نەهێناوە، چووبم بۆ هەر شـــوێنێك بەردەوام خۆم بردووە و خۆم بووم، بەردەوام هەســـت و ترس و گومان و هەیەجانم

لەبیر كردووە، من مرۆڤێكی دڵگەرم و لە رووم.نەشەدوزەل: جگە لە تۆ، كەسی تر هەیە ناوبژیوانی بكات؟

باڵقچی: بە شـــێوەیەكی ســـتراتیژیانە، نەخێـــر، بۆ نموونە ســـەبارەت بە نانی هەنگاوەكان، لە سەرەتادا كەسی تر نییە ئەو كارە بكات و بڵێت ئەمە راســـتە یـــان چەوتە. ئەگەرنا دەوڵـــەت بۆ هێنـــان و بردنـــی هـــەواڵ و كاری تەكنیكیی چاوپێكەوتنـــەكان، مـــرۆڤ و دەزگای هەیـــە. یەكێـــك بۆ

یەكێكی تـــر نامە دێنێ یا دەبات، ئەمە شـــتێكی جیاوازە. بۆ نموونە ســـەبارەت بەو بۆچوونەی كە دەیگوت »پێویستە ئاگربەست بێت« و هۆكارەكانی زەرورەتی ئەو ئاگربەستەی دەهێنایەوە، هیچ ناوبژیوانێكی تر نەبوو كە لە بەرامبەر ئەو

رایە بوەستێن.نەشەدوزەل: ئەگەر بەر لە ریفراندۆم ئاگربەست رانەگەیەندرابا،

چی رووی دەدا؟ باڵقچـــی: ئەنجامـــی ریفراندۆمەكە )نەخێـــر( دەبوو، ئەگەر توندوتیـــژی بـــە دژواریـــی مانگەكانی حوزەیـــران و تەموز بـــەردەوام بوایە، ئەوا مەحال بـــوو خەڵك بە )بەڵێ( دەنگ بدات. بایكۆتـــی كوردەكانیش دەگۆڕا بـــۆ )نەخێر(، خۆی لەخۆیدا ئامانجی یەكەمی كوشـــتنی نـــۆ گەریال، ئەوە بوو بایكوت بگۆڕن بۆ )نەخێـــر(. دەوڵەت ئەمە باش دەزانێت. رەوشی بێ چاالكی، )بەڵێ(ی هێنایە كایەوە. ئەوەش بەدیار

كەوت كە )بەڵێ( بۆ ئایندەی توركیا چەند گرینگ بوو. نەشـــەدوزەل: ئێوە لەگەڵ ئەوانەی قەندیلیش چاوپێكەوتن

دەكەن؟باڵقچـــی: نەخێـــر چـــاوم پێیـــان ناكەوێت. مـــن خەریكی بەماددەكردنی سیاســـەت و پێشبنییەكانم. با بڵێین پەكەكە سەرنجی لەســـەر بابەتێك هەیە، كاتێك ئەو سەرنجە راست

بوو، دەڵێم راستە، ئەگەر چەوت بوو، دەڵێم چەوتە. ئەمەش زیاتـــر لە رێگەی میدیاوە ئەنجـــام دەدەم، ئەمەش بە واتای

ئەوە دێت كە بزانن ئەو كارە بە نهێنی و داخراو نەبێت.نەشەدوزەل: ئۆجەالن چ چاوەڕوانییەكی لەو چاوپێكەوتنانە

هەیە؟باڵقچـــی: هەندێك دەیانەوێ كورد بچـــوك بكەنەوە. دەڵێن ئۆجـــەالن تەنیـــا دەیەوێت خۆی رزگار بكات، ئەمە راســـت نییە، ئۆجەالن دەڵێ لە پێشـــەوە پاراســـتنی ئەوانەی چیا مســـۆگەر بكرێت، ئینجا پاراستنی من. خۆی لەخۆیدا ئەگەر پاراستنی ئەوانەی چیا مسۆگەر بكرێت، ئەوا واتای پاراستنی ئۆجەالنیش دەگەیەنێت. چاوەڕوانیی یەكەمی ئۆجەالن ئەوەیە كـــە ئەوانەی چیا نەكوژرێن و لەناو نەچن و بە ســـەالمەتی

بكەونە نێو كاری سیاسی و قۆناخی سیاسی.نەشەدوزەل: كادیرە سەركردەكانیش لە نێو ئەماندان؟

باڵقچی: هەڵبەتە.نەشـــەدوزەل: پڕۆژەی وەها نییە كە كادیرە ســـەركردەكان

رەوانەی ئەوروپا بكەن؟باڵقچی: ئەگەر ویژدانی كۆمەڵگە، »ئاشتی« وەك سوودێكی گرینگ بۆ خۆی بەرجەســـتە بكات، ئەوا پێویست بە شتی وا ناكات، خۆ كادیرە ســـەركردەكان لە سەرووی ئۆجەالن نین!

كۆمەڵگە لەو ریفراندۆمە چاوپێكەوتنی لەگەڵ ئۆجەالن هەزم كرد یا نا؟

نەشەدوزەل: بە رای ئێوە هەزمی كرد؟باڵقچـــی: هەڵبەتە هەزمی كـــرد. نەتەوەپەرەســـتەكان لە ریفراندۆمدا هیچ قسەیەكیان لە دەرەوەی ئەم بابەتە نەكرد، بەاڵم ئەنجامەكەی 58% بوو. كەواتە ئەگەر راستیان دەوێت،

ئەوا ویژدانی كۆمەڵگە بۆ ئاشتی ئامادەیە.نەشەدوزەل: تورك بۆ ئاشتی ئامادەنە؟

باڵقچی: ئامادەن، من لەو باوەڕەدام كە ئامادەن، بەاڵم هیچ لە ترسی رۆشنبیران و سیاسەتمەدارانی تورك تێناگەم. ئەوانە تا ئێستاش ترسێكیان هەیە لەوەی كە داواكارییەكانی كورد تا بێتو زیاتر بێت. داڕێژەرانی ســـتراتیژی و پرۆفیسیۆرەكان دێنە ســـەر تەلەڤزیـــۆن و دەڵێن كـــوردەكان هەوڵ دەدەن ئێمە هەڵخەڵەتێنن. نییەتی خۆیان دەشارنەوە، لە بنەڕەتدا نیەتیان دامەزراندنی دەوڵەتی ســـەربەخۆیە. بەڵێ لەوانەیە داواكارییەكانـــی كورد تا بێتو گەورەتر بێت، ئەمە شـــتێكی نامۆ نییـــە، ئەوەی نامۆیـــە، ئەوەیە كە سیاســـەتمەدار و

رۆشنبیرانی تورك وا سەیری ناكەن.نەشەدوزەل: سەیری چی ناكەن؟

باڵقچی: لەم جوگرافیایەدا، جوداخوازی لە كۆدی ژێنێتیكیی

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

هەندێك دەیانەوێ كورد بچوك

بكەنەوە، دەڵێن ئۆجەالن تەنیا دەیەوێت خۆی

رزگار بكات، ئەمە راست نییە

>>>

پەیوەندیی دەوڵەت بە

رۆشنبیرانی كورد تاسەر نەبوو

>>>

2829

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

كوردەكاندا بوونـــی نەبووە، نەك تەنیا بـــۆ توركیا، بەڵكو بۆ ســـووریا و ئێرانیش چانســـێكە. كـــوردەكان هەرچەندە ئازاری زۆریـــان بینیوە، بەاڵم لەگەڵ ئەوەشـــدا لەگەڵ ئەو جوگرافیایەدا بوونەتە یەك. كوردەكان داواكاری جوگرافیایان نییە، ســـەریان هەڵداوە، بەاڵم ئەم سەرهەڵدانە لە ئەنجامی هەڵخەڵەتانـــدن بـــووە و لەســـەر مێـــزی گفتوگـــۆ خۆیان نەدۆزیوەتـــەوە. لە رابردوودا پەكەكە داوای كوردســـتانێكی سەربەخۆ و یەكگرتووی دەكرد. پەكەكە ئەوەی لە سەردەمی شەڕی سارددا گوت. ئەگەر خۆی بە پارتێكی ماركسیستی-لینینیســـتی دابنێت و بەرگریی لە مافی چارەی خۆنووســـی نەیگوتبایە كوردستانێكی سەربەخۆ، ئەوا شتێكی عەیب بوو، تا ئێستاش ئەوەیان بە روودا دەدەنەوە. ئەمەش لە بنەڕەتدا

بچوككردنەوەی كوردە.نەشەدوزەل: وەبیرهێنانەوەی رابردووە؟

باڵقچی: بۆ خۆیان دەڵێن »دەتوانم بگۆڕێم«. ماف بە خۆیان دەدەن لە كۆمۆنیســـتەوە بەرەو ئیسالمی بگۆڕێن و ئەمەش وەك مافێـــك بۆ خۆیـــان دەبینن، بەاڵم كاتێك دێتە ســـەر كورد، دەڵێن »ئەفەندم ناگۆڕێت«. لە سروشـــتدا تەنانەت مێرووش توانـــای خۆگونجاندنی هەیە، جا لە مرۆڤ بگەڕێ. پرســـیارتان لێ كردم ئۆجـــەالن چاوەڕوانـــی چی دەكات؟ ئۆجەالن بۆ خۆی چاوەڕوانی هەڵوێستێكی مرۆڤانەیە. حقوق تۆڵەســـەندنەوە نییە، هیچ پاساوێك بۆ تەنیاكردنی مرۆڤێك بـــۆ ماوەی دوازدە ســـاڵ و نیو نییـــە. ویژدانی من بۆ ئەمە دەڵێت »نەخێر«. تا ئێستاش دەگوترێت كە دوو سێ ملیۆن مرۆڤ لە ژێر سەرۆكایەتیی ئەودا دەجووڵێنەوە، ناتوانین ئەو

بابەتە فەرامۆش بكەین.نەشەدوزەل: دەوڵەت چ پێشنیارێكی بۆ ئۆجەالن هەبوو؟

باڵقچی: دەوڵەت بە ئاشكرا بە ئۆجەالنی گوت »ئیدی پرسی كورد بۆ من وەك مەسەلەی خێزانێكە، ئەمە كێشەی ناوخۆیی منە. بۆ چارەكردنی ئەو مەسەلەیەش دەوڵەت پێویستیی بە

كورد هەیە. پێشتر پرسەكەی بەم شێوەیە نەدەبینی.نەشەدوزەل: دەوڵەت ئەمەی پێشنیار كرد؟

باڵقچـــی: بـــە ئۆجەالنی گـــوت »ئیدی پێویســـتم بە ئێوە هەیە«، گوتـــی »چاوپێكەوتنی لەگەڵـــدا ئەنجام دەدەم و ئەو چاوپێكەوتنەش بۆ رای گشتی رادەگەیەنم« و ئەمەشی

كرد.نەشەدوزەل: ئایا ئەمە بە واتای ناسینی ئۆجەالن نایەت؟

باڵقچـــی: هەڵبەتە، چاوی پێی دەكەوێت و قســـەی لەگەڵدا دەكات، وەك سەركردەیەك، واتا وەك كەسایەتییەكی ژیری كورد قبووڵی كرد. ئیدی كوردیش پێویستە واز لەو بۆچوونە بهێنێت كە دەڵێ »دەوڵەت هیچمان بۆ ناكات و هیچمان پێ نادات«. ئەمە بۆ دەوڵەتیش وەك سەرەتای سایكۆلۆژیایەكی گـــەورە بوو. ئەمە بـــۆ دەوڵەتێكی گـــەورەی وەك توركیا،

سەرەتایەكی زۆر گرینگ بوو، ئەم سەرەتایەی تێپەڕاند.نەشەدوزەل: ئۆجەالن چ پێشنیارێكی بۆ دەوڵەت هەبوو؟

باڵقچی: ئەوەی ئەو پێشـــنیاری كرد، پاراســـتن و ئاسایش بوو، گوتی »ئێوە ئۆپەراســـیۆن مەكەن« پێویستە ناسینی پەكەكە وەك ئاســـایش بە تـــەواوی نەمێنێت. ئەمە مەرجی

یەكەمە. ئەگەر كورد هەســـت بەوە بكات كە هێزی چەكداری لە ناو دەبرێت، ئەوا ئاشـــتی نایەتە كایەوە. پێویســـتە ئەو ئومێـــدە بە كورد بدەیـــن، دوای ئەوە، خۆی لە خۆیدا دیارە لەسەرچی قسە دەكرێت. لە قۆناخی هەڵبژاردندا گەلێك شت

قسەی لەسەر دەكرێت.نەشەدوزەل: چی دەگوترێت؟

باڵقچی: لەسەر دەستوور قسە دەكرێت. تا ئێستا لە توركیا چی ماوە ســـەبارەت بە كوردەكان قســـەی لەسەر نەكرێت. پەروەردە بـــە زمانی دایـــك، لـــە هەڵبژاردنەكاندا مەرجی بەدەســـتهێنانی رێژەی لە سەدا دە بهێنرێتە خوارەوە، مافی خۆبەڕێوەبردنی دیموكراتیانە، هەموو شـــتێك قسەی لەسەر كراوە. هیچ شـــتێك نەماوە كە لەگەڵ ئۆجەالنیش قســـەی لەســـەر نەكرێت. لەم واڵتەدا 30 ساڵە خوێن دەڕژێ، بەاڵم ئەوە ســـێ مانگە لەو ســـی ساڵە زیاتر قســـەمان كردووە و قسە دەكەین، دەستپێكردن لە جێگایەكەوە بۆ هەر كەسێك

مایەی یادەوەرییە.نەشـــەدوزەل: ئۆجەالن چەند سوورە لەسەر خۆبەڕێوەبردنی

دیموكراتیانە؟باڵقچی: ئەم بابەتە وەك قسە هەیە، بەاڵم تا ئێستا ژێرەوەی پڕ نەكراوەتەوە. خۆی لەخۆیـــدا بەڕێوەبردنی دیموكراتیانە

لەسەر بنەمای جوگرافیا هیچ چانسێكی نییە.نەشەدوزەل: تێنەگەیشتم؟

باڵقچی: هەندێ جار لەو كەســـایەتییە ستراتیژییە بە شان و شكۆیانە توڕە دەبم كە لە میدیاكاندا دەبینرێن. نەخشەیەك دابنێنـــە پێش خۆتان، ئەگـــەر دەتوانن خـــۆ بەڕێوەبردنی دیموكراتیانە لەســـەر بنەمای جوگرافیا دیـــاری بكەن. ئایا ئەمە رێگەی تێدەچێت؟ ئەنتالیا دەخەنە كوێوە؟ 600 هەزار كوردی لێیە، مێرســـین دەخەنە كوێـــوە؟ 800 هەزار كوردی هەیە، ئادانا دەخوێنە كوێـــوە كە یەك ملیۆن كوردی لێیە. ئیزمیر و ئیستانبول دەخەنە كوێوە، سێ چوار ملیۆن كوردی لێیە. ئیدی چانسی ئەوەتان نەماوە خشتەیەك بگرنە دەست و كوردستان دیاری بكەن. بە نەتەوەپەرستانی كورد و تورك دەڵێن سەری خۆتان خۆش. تا 1950 ئەمە رێگەی تێدەچوو، بەاڵم لە دوای ســـاڵی 1950 بە هـــۆی كۆچكردنی خەڵك لە ناوخۆوە، چانسی ئەمە لەدەســـت چوو. ئیدی سۆسیۆلۆژیا

رێگە بە دامەزراندنی كوردستان نادات.نەشـــەدوزەل: بۆچی؟ ئیـــدی جێگەیەك نییـــە پێی بڵێین

كوردستان؟باڵقچی: وەك رەمز، بەڵێ هەیە. هەڵبەتە وەك ناوچە ئەوێ ناوچەی كوردستانە، بەاڵم ئیدی كوردەكان تەنیا لەوێ نین، من لێرەدا لە واتای دیاریكردنی ســـنوروی كوردســـتان ئەمە دەڵێـــم. ئەو جێگایانەی كورد تێیاندا دەژین، ئەوەندە زۆر و جیاجیایـــە كە ئیتر لۆژیكی نییە كـــورد لە خەڵكی ناوەندی جیا بكەیتەوە و جوگرافیایەكی دیاریكراوی بۆ ســـنووربەند بكەیت، لۆژیكیبوونی ئەم كارە بەســـەر چووە. كوردەكان تا

ئەدرنە هاتوون.نەشەدوزەل: پەكەكە دوای هەڵبژاردن چی دەكات؟

باڵقچـــی: ئەوەی دوای هەڵبژاردن قســـەی لەســـەر بكرێت،

چەكداماڵینـــی پەكەكەیە. چونكە لـــە قۆناخی هەڵبژاردندا، زۆر شـــت قســـە و گفتوگـــۆی لەســـەر دەكرێـــت، ئەگەر بەدیموكراسیبوونی توركیا داوا یاساییەكانی كورد لە ئاستێكی گونجاودا بەرجەستە بكات و دیموكراسییەكەی بە رادەیەكی بـــاش پێ بگات و لـــەو قۆناخەدا ئـــەو گفتوگۆیانەی كراون لە ویژداندا جێگیر بن، ئەوا هەموو ئەمانە دەبنە ســـەرەتای دەســـتپێكردنی چەكدانانی پەكەكە بە شێوەیەكی سروشتی. خۆی لە خۆیدا ئەو كاتە لە چیاكاندا رێكخســـتنێكی چەكدار ددان چیر دەكاتەوە، دەتوانێ هەموو قسەیەك بكەیت، بەاڵم

رێكخستنێكی چەكدار لە چیاكاندا هەیە، ئەمەش نابێت.نەشەدوزەل: لە نێو ئەوانەی بینیوتانن، كەسی سەر بە سوپا

هەیە؟باڵقچی: هەمووكەســـێك دەبینین، تەنانەت كەسانی دەزگای

هەواڵگریش، لەگەڵ هەموو كەسێك چاوپێكەوتن دەكەین.نەشـــەدوزەل: ســـوپا لە بەرامبەر ئەو پێشكەوتنانەدا چۆن

بیر دەكاتەوە.باڵقچی: هەڵبەتە كۆماری توركیا هەندێك تێبینی و گومانی لـــە مانای دامەزراوەكاندا هەیە وەك یەكیەتی و یەكپارچەیی

دەوڵەت.نەشـــەدوزەل: رێككەوتنێكی چۆن بۆ چارەكردنی پرسەكانی

دەوڵەت لەگەڵ پەكەكە هەبوو؟باڵقچـــی: رێككەوتنێـــك هەبـــوو، بەاڵم لە پەكەكـــە زیاتر، لەبـــارەی ئۆجـــەالن و دەوڵەتدا بوو. لـــە الیەكەوە پەكەكە داواكاری هەبـــوو، لە الیەكیشـــەوە هەندێـــك داواكاریی لە پەكەكە هەبوون، بەاڵم وای دەبینـــم پەكەكە داواكارییەكان

جێبەجێ بكات.نەشەدوزەل: چی لە پەكەكە داوا دەكرێت؟

باڵقچـــی: دەخوازرێت بچێتە دەرەوەی ســـنوور. پەكەكەش سێ داواكاری هەیە كە كاتێك دەكشێتەوە دەرەوەی سنوور،

دەوڵەت ئۆپەراسیۆن ئەنجام نەدات.نەشـــەدوزەل: ئۆپەراسیۆن رادەوەســـتێت و پەكەكەش بۆ دەرەوەی سنوور دەكشـــێتەوە، سەبارەت بەم بابەتە لەگەڵ

ئۆجەالن گەیشتوونەتە رێككەوتن؟باڵقچی: بەڵێ.

نەشەدوزەل: پەكەكە لە چیاكان دێتە خوارەوە؟باڵقچی: لە دنیادا گەلێ ئەزموون سەبارەت بەم بابەتە هەن، ئەوانـــەی لە چیان زۆر نین، ئەگـــەر ئێمە نەتوانین 5 هەزار مرۆڤ لە ژێر ناوی ئاشـــتی لە ناوخۆماندا قبووڵ بكەین، ئەو كاتە ئاشـــتییەكی پێكەنیناویمان دەبێت. ئیتر با ویژدانێكی لەم شێوەیە لە كۆمەڵگەدا پێ بگەیەنین، وا بزانم بە راستیش

رووەو ئەو ئاراستەیە دەچین.

نەشەدوزەل: كادیرە سەركردەكانی پەكەكە دوای رێككەوتن چی دەكەن؟

باڵقچـــی: لە نموونەكانی دنیادا هەر كەس بە ویســـتی خۆی دەكات، كـــێ لە واڵتدا دەمێنێتەوە كێ دەچێتە واڵتێكی تر. لـــە نێو ئەوانەدا لەوانەیە هەبن لە دژی ئاشـــتیش دەركەون و بیانەوێت درێژە بە شـــەڕی چەكـــداری بدەن، لە ئینگلتەرا

ئەمەمـــان لە رێكخراوی IRAدا بینـــی، گروپێكی چەكداری بە ناوی IRAی راســـتەقینە دەركەوت، دابەزین لە چیاكان بە سەركەوتوویی باڵی ئاشـــتی فراوان دەكات، كاتێك باڵی ئاشـــتی فراوان بێت، تێپەڕاندنی ئەو كێشەیە ئاسان دەبێت، ئەمە خاڵێكـــی گرینگە. بوونی ئۆجـــەالن هاتنەخوارەوە لە

چیاكان بە كەمترین گرفت و زیان فەراهەم دەكات. نەشەدوزەل: ئۆجەالن چۆن ئەو كارە ئاسان دەكات؟

باڵقچی: ســـەیر كەن، ئەمە ناگوترێت بەڵكو دەشاردرێتەوە كە ئۆجەالن كاریگەرییەكی زۆر گەورەی لەســـەر كورد هەیە، هەبوونی ئۆجەالن دەبێتە هۆی یەكیەتیی ئەقڵ و تاكەكان لە نێو كورددا. بەمەش لە نێو گەلی كورددا شەرعییەتی ئەوانە نامێنێ كە لەسەر توندوتیژی سوورن، ئەمەش هاتنەخوارەوە

لە چیاكان ئاسان دەكات.نەشەدوزەل: ملیتانانی پەكەكە چیان بەسەر دێت؟

باڵقچی: دێنە خوارەوە.. ئێســـتاش هەزاران ملیتانی پەكەكە لـــە نێو ئێمـــەدا و لەگەڵ ئێمە دەژیـــن، كەوتوونەتە زیندان 15-20 ســـاڵ زیندانـــی كـــراون، دوای ئەوە ئـــازاد كراون و ئێســـتا ژیانی مەدەنیانـــەی خۆیان لە نێو ئێمەدا بەســـەر دەبـــەن. ئەوانەی لە چیاكانیش دادەبـــەزن، لەوانە جیاوازتر نابن هەڵبەتە، ئـــەوەی ئەم جارە جیاوازە، ئەوەیە كە بەبێ ئەوەی بیانخەینە زیندانـــەوە، دەكەونە نێو ژیانی مەدەنی و سیاسییەوە، رەنگە كەسانێك نەیانەوێ ببن بە سیاسەتمەدار و بیانـــەوێ ببنـــە پیـــاوی كار، بەاڵم بە مســـۆگەری مافی سیاســـەتكردنیان پێ دەدرێت. نابێ ئەوانە جیا بكەنەوە كە چەكیان بەكار هێناوە یان بەكاریان نەهێناوە. پێویستە ئەوە لـــە یاد نەكەین: لـــە 1980 بە دواوە نزیكەی 3 ملیۆن كەس لـــە دژی پەكەكە چەكیان بەكار هێناوە، واتە ســـەربازییان كردووە، ئەو مرۆڤانەش ئێستا سڤیلن، هەیە پارێزەرە، هەیە

دكتۆرە، هەیە رۆژنامەنووسە.نەشـــەدوزەل: با بێینە سەر باسی KCK كە رێكخستنێكی

پەكەكەیە، ئایا داوای ئەوانیش بەردەوام دەبێت؟باڵقچی: ئێستا دانیشتنەكانی داوای KCK بەردەوامن، ئەمە داوایەكی زۆر مەترســـیدارە، هەندێك KCK بە چەوتی بە دەوڵەت و حكوومەت ناساند. خۆی لەخۆیدا ئەگەر كارێك بە چەوتی دەست پێ بكات، ئەوا بە چەوتیش بەردەوام دەبێت. ئەمەش بەم شـــێوەیە بـــوو. هەندێـــك گوتوویانە دەوڵەت، ئەرگەنەكۆنـــی كوردان هەیـــە. بە ئەرگەنەكۆنـــی كوردیان گوت KCK، لە وەاڵمی پرســـیاری چۆنە؟ دەڵێن سەرۆكی KCK، سەیری ئۆمە، ئەو پیاوی 28ی شوباتەكان )28ی شـــوباتەكان گروپێكن- وەرگێڕی كوردی( ئەگەر ســـەرۆكی KCK پیاوی ئەرگەنەكۆن بێت، ئەوا KCK ئەرگەنەكۆنە، بەم شـــێوەیە بوونە هۆی ئـــەوەی حكوومەت الیەنی كەم لە بەرامبەر ئۆپەراسیۆنی KCK بێدەنگ بێت، چونكە دەوڵەت و حكوومەت لە بەرامبەر ئەرگەنەكۆن هەڵوێستێكی دیاریكراوی هەبوو. راستە زیهنیەتی ئەرگەنەكۆن، حكوومەت و حقوق و میدیا لەو واڵتە هەموو شتێكی پیس كرد، بەاڵم ئەوەی هەیە،

ئەوەیە كە داوای KCK داوایەكی زۆر هەڵەیە.نەشـــەدوزەل: بە بۆچوونی ئێوە، كێ ســـەبارەت بە بابەتی

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

من هیچ كاتێك دڵی خۆم لە

دوای عەقڵم بەكار نەهێناوە، چووبم بۆ هەر شوێنێك بەردەوام خۆم بردووە و خۆم

بووم

هیچ لە ترسی رۆشنبیران و

سیاسەتمەدارانی تورك تێناگەم.

ئەوانە تا ئێستاش ترسێكیان هەیە

لەوەی كە داواكارییەكانی

كورد تا بێتو زیاتر بێت

>>>>>>

3031

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

KCK دەوڵەت و حكوومەتی بە الڕێدا برد؟باڵقچـــی: زۆر كەس لـــە برۆكراتەكانی ئاســـایش، ئەوانەی ناویان لە پێشـــەوەی كارە ئەكادیمییەكاندایە، حكوومەتیان بە هەڵەدا برد. ســـەیری ئۆمە لە قۆناخی 28ی شوباتدا هیچ كاتێك چاوی بە جەنەراڵەكان نەكەوت، ئێمە چاوپێكەوتنمان كرد، پێش ئێســـتاش گوتم ئەو ناوبژیوانییە ســـاڵی 1996 دەستی پێ كرد، بۆیە ئەو قۆناخە لەگەڵ 28 شوبات هاوكات بوو. ســـەیری ئۆمە لە زیندان بوو. ئێمە بەوە دەگەیشتین، واتە لـــە رێگەی پەیوەندمەندانی ســـڤیلەوە ســـەبارەت بە وەرچەرخانی دەوڵەت زانیاری دەگەیەندرایە ســـەیری ئۆمە. سەیری ئۆمیش شتەكانی سەبارەت بە بیركردنەوەی دەوڵەت دەگەیاندە ئۆجەالن و ئەوروپا. ئەو كاتە لە زینداندا تەلەفۆن هەبوو، سەیری ئۆمە بە تەلەفۆن قسەی دەكرد و هیچ كاتێك

دەرنەكەوتە دەرەوەی زیندان.نەشـــەدوزەل: ئێســـتا دەربـــارەی KCK بیـــر لـــە چی

دەكرێتەوە؟باڵقچـــی: ئەقڵـــی هاوبـــەش لـــە توركیـــا ســـەبارەت بەو ئۆپەراســـیۆنە هاوڕا بوون، بەاڵم لەبەر ئـــەوەی كارەكەیان خستە ســـەر حقوق، ئێستا حقوق لەنێو كارەكە دەرناچێت. چونكـــە چاوپێكەوتن لەگەڵ كەســـانی PKK بە گوێرەی حقوق تاوانە. بەاڵم پێویستە حقوق هاوكێشەیەك بدۆزێتەوە، لێـــرەدا تەنگەتاویەك هەیە. لە راســـتیدا KCK ئامرازێكی بەســـڤیلبوونە. KCK خاڵی نێوان پەكەكە و پارتی ئاشتی و دیموكراســـییە، بۆ ئەوەی پەكەكە ببێتە پارتی ئاشـــتی و دیموكراســـی، واتە ئامرازی گواستنەوەیە. بە پەكەكە دەڵێن KCK ببە ســـڤیل. باشە چۆن ببێتە ســـڤیل؟ پردی وەكپێویســـت بوو. پێویســـتە ئەوانـــە ئازاد بكرێن كە لەســـەر

مەسەلەی KCK گیراون. KCK نەشـــەدوزەل: ئایـــا دەتوانـــن هاوكێشـــەیەك بـــۆ

بدۆزنەوە؟باڵقچی: مســـۆگەرە كـــە كێشـــەی KCK )كۆما جڤاكێن كوردستانێ( دەبێ چارە بكرێت. چەك نەگیراوە، ئەو تاوانەی بەسەر KCKدا سەپاوە، ئێوە یەكتێكتان بینیوە، فەرمانتان داوە، ئەوانەی دەركەوتوونەتە سەر تەلەڤزیۆن دەڵێن »فاڵن فەرمانی داوەتە ســـەرۆكی شـــارەوانی«، هەڵبەتە فەرمان دەدات. چۆن فەرمانی پێنادات. ئەو ســـەرۆكی شارەوانییە. ئەو سەرۆكی شـــارەوانییە بەو ناســـنامەیە هەڵبژێردراوە و خەڵك دەنگی پـــێ داوە، خەڵك لەبەر ئـــەوە دەنگیان پێ داوە گوتوویەتی نزیكـــی پەكەكەم، بۆیە دەنگیان پێ داوە. هەڵبەتە دیالۆگیان لەگەڵ یەكتر دەبێت. ئەو فەرمانەی پێی دراوە، فەرمانی كوشـــتنی مرۆڤ نییـــە، ئێمە لێرە گفتوگۆ لەســـەر بـــۆدروم ناكەین، تا رادەیەك نامۆبـــوون لە بینینی كەسانی پەكەكە هەیە لە الیەن سەرۆكی شارەوانی بۆدروم، بەاڵم سەرۆكی شـــارەوانی دیاربەكر خۆ توانای ئەوەی نییە كە نەیانبینێ. كوڕی سەرۆكی شارەوانی سوور چوو بۆ چیا، كابرا دەڵێ »نەمتوانی قەناعەت بە كوڕەكەم بهێنم، ئەوانەی دەردەكەونـــە تەلەڤزیۆن و بە ناوی KCK قســـە دەكەن، تكایە بە راســـتی پێمان بڵێن لـــە كام جوگرافیا لەگەڵ كێ

قســـەیان كردووە، بە تایبەتی ئەمڕۆ دەوڵەت لەگەڵ پەكەكە دەكەوێتـــە پەیوەندییـــەوە، ئۆجەالن فەرمانی ئاگربەســـت

وچوونە دەرەوەی سنوور دەر دەكات. ئایا فەرمان نادات؟نەشەدوزەل: بە گوێرەی رێككەوتن، دەشێ رۆژێك ئۆجەالن

ئازاد بكرێت؟ باڵقچی: ئەگەر یاسا ئامرازێكی تۆڵەسەندنەوە نییە، ئەو واڵتە شـــێوازی ژیانی دیموكراتیانەی هاوچەرخ بەپێی پێوەرەكانی یەكیەتیی ئەوروپا پەســـەند بكات و جێبەجێیان بكات، ئەوا

ئۆجەالنیش وەك هەر كەسێكی تر رۆژێك ئازاد دەكرێت.نەشەدوزەل: ئەمڕۆ راوێژكردن لە نێوان ئۆجەالن و دەوڵەتدا

لە چ ئاستێكدایە؟باڵقچـــی: قۆناخێكی لە یەكتر گەیشـــتن لەگـــەڵ ئۆجەالن بەڕێوە چوو، ئێســـتا گەیشتووەتە خاڵێك كە ناوەرۆكی ئەم لەیەكترگەیشتنە پڕ بكرێتەوە. با بەم شێوەیە باسی بكەین، ئۆجەالن لە مەســـەلەی وەرچەرخاندن و هێنانەدی ئاشتی و چەكدانان بـــە ماوەیەكی زۆر لە پێش دەوڵەتەوە بوو، هێزە چەكدارەكانی كێشـــایەوە دەرەوەی ســـنووری توركیا، ناوی پەكەكەی گۆڕی و لە ئەنجامدا لەم واڵتە پێنج شـــەش ساڵ

چەك دەنگی نەما.نەشەدوزەل: دەوڵەت لە چی نەگەیشت؟

باڵقچـــی: دەوڵەت وا بیری دەكردەوە كە ئەگەر ئەوان چەك بـــەكار نەهێنن، تەنگاو دەبن و دەكەونـــە گیانی یەكتری و بـــاڵو دەبنەوە، هەریەكەو دەچنە جێیەك. وای لێك نەدایەوە كە كێشـــەیەك بە ناوی پرسی كورد لە ئارادایە. لەو كاتەدا ئۆجەالن لە گوزارشـــت كردن لە خۆی، تەنگەتاویی گەورەی بینی، بـــە تایبەت ئەو كاتە رووداوێكی ترســـناك لە دنیادا رووی دا. دنیا فەالكەتی بوشـــی بەســـەردا هات. سیاسەتی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بە بەڕێوەبەرایەتیی بوش، تێگەیشتنی ئەوەی دوا خســـت كە ئۆجەالن ویستوویەتی چەك دابنێت و لە رێگەی سیاســـەتەوە درێژە بە خەبـــات بدات. جگەلەمە، خواســـتی ئۆجەالن بۆ ئاشـــتی لەو كاتدا بـــووە قوربانیی ملمالنێی دەســـەاڵت لە توركیا. هەوڵەكانی كودەتا لە 2004 و رەتكردنەوەی مۆڵەتدان بە بەشداریی هێزەكانی توركیا لە عێـــراق لە یەكی ئاداردا و گومانەكان لـــە دژی ئەمریكا، لە

كۆتاییدا ئێمەی گەیاندە ئەمڕۆ.نەشـــەدوزەل: گوتت دەوڵەت و ئۆجەالن ئەو كاتە یەكتریان

بینی، چاوپێكەوتنەكە لەسەر چی بوو؟باڵقچی: ئەو كاتە بەرپرسانی دەوڵەت لە ئاستی تێگەیشتنی ئـــەوەدا نەبوون كە بڵێن »با توندوتیژی نەمێنێت«، چونكە ئەو كاتـــە ملمالنێی دەســـەاڵت و دامەزراوەیـــەك بە ناوی ئەرگەنەكـــۆن بوونیان هەبوو، جگەلەمـــە ئەمریكاییەكانیش تێڕوانینێكیان بۆ ســـوپا هەبـــوو. خاڵێكی تریش ئەوەیە كە پارتی داد و گەشـــەپێدان ئەو كاتە بە تەواوی گوزارشـــتی لە خـــۆی نەدەكرد. لەم واڵتەدا ئۆجـــەالن لەمێژ بوو خاڵی پێشخســـتنی سیاسەتی سڤیلی تێپەڕاندبوو كە هەندێك پێی گەیشتبوون. كاتێك گەیشتنە ساڵی 2010، ئۆجەالن هەم بە دەوڵـــەت و هەم بە پەكەكەی گوت »من ئەوەی لە دەســـتم دەهـــات كردم، بەاڵم هیچ وەاڵمێكـــی دیاریكراو لە بەرامبەر

ئەوانەی كردوومن لە ئارادا نییە، بۆیە من لە 31ی مایســـەوە لە مەسەلەكە دەكشێمەوە«.

نەشـــەدوزەل: هەروەها دووبارە پێكـــدادان و توندوتیژی لە توركیا بە خێرایی پەرەی سەندەوە..

باڵقچی: لە حوزەیران تا كۆتایی تەمووز لە هەموو شـــوێنێك بە بەردەوامی تەقینەوە و هێرشـــكردنە ســـەر سەربازگەكان بـــەردەوام بـــوو، رۆژانە 10 تا 15 كـــەس دەبوونە قوربانی، ئەم توندوتیژییە، كەسایەتییەكانی خستە جووڵە. ئەگەر بە شێوەیەكی كرداری سیاسەتەكە نەدرێتەوە، ئەوا دەبێتە هۆی ئەوەی توركیا بكەوێتە رەوشـــی ملمالنێی ناوخۆییەوە. بۆیە عەقڵی دەوڵەتان لەگەڵ تێگەیشـــتنی ئۆجەالن یەكانگیر بوو

و لەگەڵ ئۆجەالندا كەوتە دیالۆگەوە.نەشـــەدوزەل: ئێســـتا راوێژی دەوڵەت لەگەڵ ئۆجەالن لە چ

خاڵێكدایە؟باڵقچـــی: یەكەم جار راوێژێك جێگەی باســـە كە نە كورد و نە توركـــەكان نەرەنجێنێت و ئەمە دیـــاری بكات كە دۆڕاو یان براوە لەم مەســـەلەیەدا بوونیان نییە. ئێســـتا دەوڵەت دەڵێ »من ئامادەم گفتوگۆ لەســـەر هەر شـــتێك بكەم كە لـــە چوارچێوەی یەكیەتی و یەكپارچەیی ئەم واڵتەدا بێت«، بەاڵم مەبەستی لە هەموو شتێك، ئەوە نییە كە گفتوگۆیەك بێت خەڵك شـــۆك بكات، دەوڵەت دەڵێ »داواكارییەكانتان یەكە یەكە بێننە ســـەر زمان«. پێویســـتە داواكارییەكانیش

واقیعی و راست بن.نەشـــەدوزەل: بە گوێرەی دەوڵەت، داواكارییەكان پێویستە

چۆن ریز بكرێن؟باڵقچی: پێویســـتە ســـەرەتا بەو داواكارییانە دەســـت پێ بكرێت كـــە ویژدانی هەردووال قبووڵی دەكات، چونكە ئەگەر داواكارییەكـــی بچوكیش هەبێت كە ویژدانی هاوبەش قبووڵی نـــەكات، ئـــەوا لەوانەیە زۆر بـــە جیاوازی لێـــك بدرێتەوە. ئێســـتا داواكاریی هەرە گرینگ ئەوەیە كە دیالۆگ بكرێت و لێكتێگەیشتن هەبێت. دووەم خاڵ ئەوەیە كە بە شێوەیەك بێ ئەوەی نە كوردەكان و نە توركەكان بڕەنجێن، لە دەستووردا مەسەلەی هاوواڵتیبوون پێناسە بكرێت. كوردەكان دەیانەوێت لە دەســـتووری نوێدا هەست بە هاوواڵتیبوونی خۆیان بكەن، رێگەی ئەمەش ئەوەیـــە كە دوای هەڵبژاردن قۆناخی دانانی دەســـتووری نوێ دەســـت پێ بكات، لەو كاتـــەدا دووالیەنە گفتوگۆ لەســـەر ئەم مەســـەلەیە بكرێت. خاڵی سێیەمیش ئەوەیـــە كە گفتوگۆكانی ســـەبارەت بە زمانـــی دایك قووڵ

بكرێنەوە و بگەنە هاوكێشەیەكی پەسندكراو.نەشەدوزەل: مەبەســـت لە هاوكێشەی پەسندكراو فێربوونی زمانی دایكە لە قوتابخانەكان یان مەبەســـت پەروەردەیە بە

زمانی دایك لە قوتابخانەكان؟باڵقچی: وەك ســـەرەتا بیر لە فێربوون دەكرێتەوە. چونكە پێویســـتە نەبێتە هۆی شـــكان، ئەوەش بڵێم كە ئێســـتاكە هاوڕاییـــەك ســـەبارەت بـــە رێگەگرتن لـــە چاالكیی وەك دابەشـــكردن هەیە كە دەبێتە هۆی كۆســـپ خستنە بەردەم دیالۆگ. بۆ ئەمەش تا دوای هەڵبژاردن، قۆناخی بێ چاالكی

درێژ كراوەتەوە و گرێنتی كراوە.

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

ئیدی كوردیش پێویستە واز لەو بۆچوونە بهێنێت كە

دەڵێ »دەوڵەت هیچمان بۆ ناكات

و هیچمان پێ نادات«

>>>

3233

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

نەشـــەدوزەل: چاوپێكەوتـــن لەســـەرچی دەكرێـــت كە لە چاوپێكەوتنەكانی پێشوو جیاواز بێت؟

باڵقچی: لە راســـتیدا ســـەرەتا هەمان شت گفتوگۆی لەسەر دەكرا، بەاڵم جیاوازیی ئێســـتا، ئەوەیە كە دەبێ ئیرادە یەك بخرێت. پێشـــتر لە نێو دەوڵەتدا یەكڕایـــی نەبوو، با بڵێین پێشـــتر سەرۆك كۆمار ئۆزال قسەی دەكرد، بەاڵم ئەوانی تر

لە دژی چاوپێكەوتنێكی وەها بوون.نەشـــەدوزەل: ئایا ئێســـتا لە نێو دەوڵەتدا یەكپارچەییەك سەبارەت بە چارەكردنی پرسی كورد و پەكەكە و وەدیهێنانی

ئاشتی هەیە؟باڵقچی: بەڵێ هەیە، ئەو شـــاندەی چوو، توانای چارەكردنی پرســـی كوردی هەیە. ئەمە یەكەم جارە مەســـەلەی كورد و پەكەكە لەیەك جیا ناكەنەوە، بۆ نموونە پێشتر بەم شێوەیە سەیری مەســـەلەكەیان دەكرد، ئەگەر پەكەكە واز لە چەك بهێنێ، ئەوا پرســـی كورد چارە دەبێت. ئێســـتا بەم سەیر ناكەن. پرســـی پەكەكە و كورد بەیەكـــەوە چارە دەكرێت، ئەوانەی چوونەتە ئیمیرالی دەڵێـــن »ئێمە توانای ئەوەمان

هەیە«.نەشـــەدوزەل: ســـەبارەت بە لێبوردن دەڵێن ئێمە توانامان

هەیە؟باڵقچـــی: بەڵـــێ، كە لـــە تواناماندا هەیە گفتوگۆ لەســـەر نوێنەرایەتیـــی خودی كورد و گرێنتیكردنی لە دەســـتووردا گفتوگـــۆ بكەین، توانای ئەوەشـــمان هەیە پرســـی كورد بە شـــێوەیەك چارە بكەین كە بێ ئەوەی تـــورك بڕەنجێنێت، بگەیەنینە ئاستێكی ماقوڵ. ئێمە توانامان هەیە گفتوگۆ لەسەر هەموو ئەم بابەتانە بكەین.. ئێمە دەوڵەتین.. پێویســـتیمان بە ئێـــوە هەیە، ئەمە بـــە ئۆجەالن دەڵێن. ئەمە شـــتێكی میراســـی دەوڵەتانە. لە دنیادا بـــەردەوام چاوپێكەوتنەكان لـــە زینداندا لەگەڵ مرۆڤە ئاقڵەكان و ســـەركردەكان ئەنجام

دەدرێ و پێدەگەن.نەشـــەدوزەل: حكوومـــەت و برۆكراتەكانـــی ئاســـایش بە

سەربازەكانیشەوە لەسەر چارەكردنی پرسی كورد هاوڕان؟باڵقچی: بەڵێ، هەموویان یەكدەنگن كە ئەو مەسەلەیە دەبێ بە شـــێوازێكی ماقوڵ چارە بكرێت. ئێستا دەڵێن راوێژێكی ماقول! جگە لەمە سەبارەت بە بەكارهێنانی زمانی ئاشتیش لـــەو گفتوگۆ چڕوپڕانـــەدا هاوڕایی هەیە، پێویســـتە واز لە بەكارهێنانی پێناســـەی وەك »بكوژی منداڵ«، »سەرۆكی

جیاخوازەكان« بهێنرێت. نەشـــەدوزەل: وا دیـــارە ئیتر ئۆجەالن بـــڕوای بە دەوڵەت

هێناوە، كێ ئەو باوەڕییەی الی ئۆجەالن دروست كردووە؟باڵقچـــی: دەوڵـــەت خۆی پێـــی دا، ئەوانـــەی دەڵێن »من دەوڵەتم« پێیان دا. پێشـــتریش ئەوانـــەی چاوپێكەوتنیان دەكرد و دەیانگوت ئێمە نوێنەرایەتیی دەوڵەت دەكەین، بەاڵم ئەوانەی ئێستا دەڵێن »من دەوڵەتم« لەبەر ئەوەی كێشەی كورد كۆسپی هەرە گەورەیە لە بەردەم ئەوەی توركیا ببێتە

واڵتێكی هاوچەرخ بەپێی ستانداردی رۆژئاوا.نەشەدوزەل: دڵنیاییەكی چۆن بە ئۆجەالن دراوە؟

باڵقچی: لە دنیادا ئەو جۆرە رووداوە كۆمەاڵیەتی و پێكدادانانە

تاســـەر بە درێژایی تەمەن بە كیـــن و نەفرەتەوە بەردەوام نابـــن. دوای ئـــەوەی گفتوگۆ و دیالـــۆگ و راوێژ بە ئەنجام گەیشـــت، دەبەخشـــرێ. ئەگەر ئۆجەالن هۆكارێكی گرینگی بەدەســـتهێنانی ئاشتی و پاراستنی ئاشـــتی لەم قۆناخەدا بێت، ئەوا ئاشـــكرایە بە شێوەیەكی سروشتی لە سیستەمی

حقووقیدا راستەرێبوونێك فەراهەم دەبێت. نەشـــەدوزەل: لە زیندانیبوونی ئۆجەالندا راستكردنەوەیەك

دەبێت؟باڵقچی: ئەمە مسۆگەرە، ئەو ویژدانەی ئاشتی لە كۆمەڵگەدا دروســـتی دەكات، ئـــەو ویژدانە تێپەڕێنێ كـــە لە ئەنجامی پێكداداندا زیانبار بووە، ئەوا بۆ ئۆجەالنیش باشە و لە ئیمرالی درەدەهێندرێ و لە ماڵ زیندانی دەكرێت، ئەمە شـــێوازێكی كالســـیكە كە لە جیهاندا پەیڕەو كـــراوە. میدیای توركی لە ماوەی ســـااڵنی 1993 هەتا 1996، چاوی لەو كارەســـاتانە پۆشـــی كە لەم واڵتەدا هەبوون. وای نیشان دا كە نایبینێت، لەو ســـەردەمەدا دەوڵەمەند بوون، دەوڵەت گوتی »من ئەم كارە بەم شـــێوەیە چارە دەكەم و ئێـــوەش چاوتان بگرن، هەرچی بتانەوێت پێتـــان دەدەم«. دەوڵەت چاوی لەوان و ئەوانیش چاویان لە دەوڵەت داخست. لە سااڵنی 1993 هەتا 1996، دەوڵەت ئەوەی هونەرمەند نەبوو، كردیە هونەرمەند، ئەوەی رۆژنامەنووس نەبوو، كردیە رۆژنامەنووس، ئەو پیاوی كار نەبوو، كردی بـــە پیای كار، ئەوەی مافیا نەبوو، كردی بـــە مافیا. پارەیەكی خەیاڵی پێدان و رێزێكی وای لێ گرتن كە شایەنی نەبوون. 17 هەزار جەنایەتی بكەری نادیار رووی دا. چاویان لە كوشـــتنی 17 هەزار مرۆڤ پۆشـــی، میدیای توركیـــا و پیاوانی كار قەرزداری ئـــەم واڵتەن بەوەی داوای

لێبوردنی لێ بكەن.نەشەدوزەل: چۆن پێویستە داوای لێبوردن بكەن؟

باڵقچی: بۆ ئەوەی لەو گوناهانە ببەخشـــرێن كە لە ســـااڵنی 1993 هەتا 1996 ئەنجامیان داوە، پێویســـتە بۆ ئاشتی كار بكـــەن و هاوكار بن! خاوەندارێتی لە ئاشـــتی بكەن، ئەگەر ئاشـــتی فەراهەم بكرێت و ئۆجەالنیـــش ببێت بە یەكێك لە فاكتەرە سەرەكییەكانی ئەو ئاشتییە، ئەوا هەڵبەتە سوود لە

نیعمەتی ئاشتی دەبینێت، ئەمە رەوشێكی ئەخالقییە.نەشەدوزەل: ئێســـتا راوێژ لەگەڵ ئۆجەالندا گەیشتووەتە چ

خاڵێك، لەمەودوا چی روو دەدات؟باڵقچـــی: ئیتر ئەوە روون بووەتەوە كە خەباتی چەكداری لە بەردەم پرســـی كورد و وەرچەرخانی دەوڵەتیشـــدا كۆسپە، لێرەدا هاوڕاییەك بەدی هێنـــرا. دەوڵەت دەیەوێت بگۆڕێت، بەاڵم پرســـی كورد رێگە لەمە دەگرێت، ئەگەر توندوتیژی لە ئـــارادا نەمێنێت، ئەوا ئەو وەرچەرخانەكە دەبێت، جگە لەمە دەوڵەت لە تێگەیشـــتنی ئەوەدایە كە لـــە ژێنێتیكی كورددا جیاخوازییەك بوونی نییە. چونكە ســـەرەڕای زیانباربوون و چەوســـانەوە، رووەو عێراق و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست نەچوون،

بەڵكو چوونەتە ئیستانبول و ترابۆزۆن.نەشەدوزەل: چ كاتێك پەكەكە هێزەكانی دەكشێنەوە ئەودیو

سنوور؟باڵقچی: ئۆجەالن پێش ریفراندۆم فەرمانێكی مەرجداری دا.

گوتی ئەگەر دەوڵەت رەوشی ساڵی 1999 دووبارە نەكاتەوە و ئۆپەراســـیۆن ئەنجام نەدات، ئەوا هێزەكان دەكشـــێنەوە

دەرەوەی سنوور.نەشـــەدوزەل: ئێســـتا دەوڵەت بـــە چ شـــێوەیەك وەاڵمی

مەرجەكەی ئۆجەالن دەداتەوە؟باڵقچی: دەوڵەت دەڵێ »ئێستا ئێمە ئەوە نیشان دەدەین كە سەمیمین و راستگۆین، سەرۆك وەزیرانیش ئاماژەی بەوە دا كە ئەگەر هەواڵی بۆ نەیەت كە دەیانەوێت هێرش بكەنە سەر

شوێنێك، ئەوا ئۆپەراسیۆن ئەنجام نادرێت؟نەشەدوزەل: لە توركیادا نزیكەی دوو هەزار ملیتانی پەكەكە

هەن، ئایا دەست بە كشانەوە كراوە؟باڵقچی: ئێســـتا بەكەكە لە دەرەوەی گۆڕەپانی پێكدادانە، بـــەاڵم هێشـــتا نەكشـــاوەتەوە دەرەوەی ســـنوور.. داوای دڵنیابوون دەكات لەوەی كە كاتێك هێزەكانی دەكشـــێتەوە نابێ ئۆپەراســـیۆنی لەناوبردن ئەنجام بدرێـــت. وا بزانم بۆ وەرگرتنی ئەم دڵنیاییەش، مەسەلەكە تەنیا مەسەلەی كاتە. ئەگەر ئەو دڵنیابوونە مســـۆگەر بكرێت، ئـــەوا بەم نزیكانە

پەكەكە دەكشێتەوە بنارەكانی قەندیل.نەشەدوزەل: ئێستا لەگەڵ قەندیلیش چاوپێكەوتن دەكرێت؟باڵقچـــی: لەگەڵ قەندیـــل و بەڕێوەبەرانی كۆنگرەی گەل كە شێوە رێكخستنێكی پەكەكەیە لە ئەوروپا چاوپێكەوتن هەیە. بە لۆژیكی دەوڵەتێكی هاوچـــەرخ چاوپێكەوتنەكان ئەنجام دەدرێن، بەاڵم نابێ ئەوە لەبیر بكەین كە ئەمە كێشـــەیەكە كـــە 50 هەزار مرۆڤی كۆمەڵگە لەناو چوونە و بە ملیۆنان بە زۆرەملی كۆچیان كردووە، ئەمە گرفتێكە كە لە هەموو شتێك زیاتر كۆسپ دەخاتە بەردەم گۆڕان و وەرچەرخانی توركیا. كێشـــەیەكی وا گەورە زەحمەتە چارەیەكەی بە شـــێوەیەكی زۆر ورد و سیســـتەماتیك بەڕێـــوە بچێـــت. ئەگـــەر لە نێو چاوەڕوانییەكی لەم شێوەیەشدا بین، ئەوا ناهەقییە بەرامبەر

كێشەكە. ئەم پرسە، بە شێوەیەكە كە كاتی پێویستە.نەشەدوزەل: لە نێو پەكەكە و دەوڵەتدا كەسانی وا هەن كە

بیانەوێت شەڕ بەردەوام بێت؟باڵچی: هەڵبەتە كەسانی لەم شێوەیە بوونیان هەیە.

نەشەدوزەل: ئەمانە چیان بەسەر دێت؟باڵقچی: كاتێك سەیری رابردوو دەكەین، ئەوانەی سوودمەند

بوون، بەردەوام ئەوانە بوون كە شەڕیان ویستووە.نەشـــەدوزەل: وەك دەزانـــن لـــەم رۆژانـــەدا یەكێك خۆی بـــە هێزەكانی پۆلیســـدا تەقاندەوە، ئەمـــەش رۆژێك پێش وەرگرتنـــی بڕیاری بێ چاالكی لەالیـــەن پەكەكە بوو، ئەمە

چۆن روون دەكەیتەوە؟باڵقچی: ئەمە گوزراشتە لەوەی هەندێك لە ئاشتی نارەحەتن. خۆتەقاندنەوە مەیـــدان خوێندنێك بوو كە هەم بۆ ئۆجەالن و هـــەم بۆ KCK و هەم بۆ هێزەكانی ئاسایشـــی توركیا. چونكـــە هەموو كەســـێك دەیزانی كە ســـەرۆكی پەكەكە لە ئیمرالی سێ رۆژ پێش چاالكییەكە پەیمانی ئەوەی دابوو كە لە دژی كەسانی سڤیل چاالكی ئەنجام نادەین. لێرە بەدواوە هێزەكانمان بەم شـــێوەیە پەروەردە دەكەین. یەكسەر دوای ئـــەوە ئەو چاالكییە ئەنجام درا. لە كاتێكدا TAK )تەیرێن

بازێ كوردستانێ( بەرپرسیارێتیی ئەو خۆتەقاندنەوەی گرتە ئەستۆ.

نەشەدوزەل: ئەو كاتە رەوش گۆڕانی بەسەردا هات؟پەكەكـــە بەڕێوەبەرایەتیـــی لێهـــات، وەهـــای باڵقچـــی: لەمانـــە تونـــدی »بـــە دا وەهـــای روونكردنەوەیەكـــی دەپرسینەوە«، ئیدی ئەو روونكردنەوەیە ئەمە نیشان دەدات كە بەڕێوەبەرایەتیی پەكەكە سوورە لەسەر خەباتكردن لەسەر ئەو بنچینەیەی سەردەمێك چاالكی ئەنجام داوە، لەمەودوا لە ژێر ناوی TAK راگەیاندن و ئەنجامدانی چاالكی نابیســـتن،

چاالكی تاكسیم، دوا چاالكیی TAK بوو.نەشەدوزەل: TAK چییە و كێن؟

باڵقچی: ئەمڕۆ TAK وەك رێكخستنێك كە لە پەكەكە جیا بووەتەوە دەناسرێت، ئەگەر وا بێت، ئەوا TAK گروپێك نییە كە لە پەكەكە جیا بووەتەوە، بەڵكو پێكهاتەیەكی پەكەكەیە، بەاڵم چیتر پەكەكە پێوســـتیی بەو هەموو رێكخســـتنە نییە، بەتایبەتی بوونی رێكخستنی لە شێوەی TAK، سووربوونی پەكەكە لەســـەر ئاشـــتی لە بەردەم رای گشتیدا دەخاتە ژێر پرسارەوە. ئەگەر ئۆجەالن و پەكەكە چاالكییەكی وەها رەت دەكەنەوە، تەنانەت ئەگـــەر دەڵێن ئەوانەی ئەو چاالكییەیان ئەنجـــام داوە ســـزا دەدەین، ئـــەوا پێویســـتە ئەوانەی ئەو چاالكییەیان رێك خســـتووە، لە پەكەكـــە دەربكرێن. چونكە ئەنجامدانـــی ئەو چاالكییە لە رۆژێكدا كە لە هەموو كاتێك لە ئاشتی و سیاسەتكردن نزیكین، رەوشێكی تاریك و لێڵە. هەر پەیوەســـت بە TAK رێی تێدەچێت رێكەوتی زانیاری 180

پلە پێچەوانەی ئەوە بكەین كە دەیزانین.نەشەدوزەل: ئەوەی ســـەبارەت بە TAK دەیزانین، رەنگی

چی بە پێچەوانە دەربكەوێت؟باڵقچی: ئەو رێكخســـتنانەی لە میانی یاســـای بەم شێوەیە نهێنی بەڕێوە دەبرێـــن هەندێك جار بە تەواوی دەكەونە ژێر دەســـەاڵتی هێزە تاریكەكانەوە، ئەمڕۆكـــە لەم واڵتەدا تەنیا ئەرگەنەكـــۆن وەك هێزێكـــی تاریكی لە ئـــارادا نییە، بەڵكو گەلێكـــی دیكەش هەن. لەوانەیە یەكێك لەو هێزانە یان چەند هێزێك لە پشـــت ئەو چاالكیـــەوە بن، زۆر كەس لە ناوەوە و

دەرەوە هەن كە چاویان بە ئاشتی هەڵنایەت.نەشەدوزەل: بە رای ئێوە لەو چاالكییەدا كێ TAKی بەكار

هێنا؟باڵقچـــی: من گومانـــی ئەوەم هەیـــە كە هێـــزە تاریكەكان دەستیان لەو چاالكییەدا هەبێت. ئەگەر باس لەوە دەكەن كە لە چاالكییەكەی TAKدا كێ هەرە زیاتر سوودمەند دەبێت، ئەو چاالكییە لە ئەنجامدا لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی هێزەكانی وەك ئەرگەنەكـــۆن یەك دەگرێتەوە و قســـەكانی ســـەرۆكی پەكەكـــە و بەڕێوەبەرایەتیی KCK بەتاڵ دەكاتەوە. ئەمانە هەڕەشەن بۆ ســـەر ئەو رێزەی سیاســـەتی كورد بەدەستی

هێناون.نەشـــەدوزەل: دەگوترێت TAK دەماری ئەرگەنەكۆنە لە ناو

پەكەكەدا؟باڵقچی: من ئەو دەســـتەواژەیە بەكار ناهێنم، بەاڵم ئەوەش هەیە كە رێكخستنی وەك TAK چانسی ئەوەیان نەماوە لە

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

لەگەڵ قەندیل و بەڕێوەبەرانی

كۆنگرەی گەل كە شێوە رێكخستنێكی

پەكەكەیە لە ئەوروپا

چاوپێكەوتن هەیە. بە لۆژیكی

دەوڵەتێكی هاوچەرخ

چاوپێكەوتنەكان ئەنجام دەدرێن

قۆناخێكی لە یەكتر گەیشتن لەگەڵ ئۆجەالن بەڕێوە چوو،

ئێستا گەیشتووەتە خاڵێك كە

ناوەرۆكی ئەم لەیەكترگەیشتنە پڕ

بكرێتەوە

>>>

>>>

3435

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

ژێـــر ناوی پەكەكە چاالكی ئەنجام بدەن. یەكەم ئیدی هێزی وا لە الیەن خەڵكەوە بە شـــەرعی نابینرێن. دووەم پەكەكە ئەو كات رێگەی بەو هێزانە دا، بەاڵم ئێستا پێویستیی بەوە نییە! بە الی منەوە رووداوی تاكســـیم لـــە بری رووداوێكی

زیانبەخشن، خێری لێ كەوتەوە.نەشـــەدوزەل: چـــۆن ئەنجامدانی خێر لـــە خۆتەقاندنەوەدا

دەردەكەوێت؟باڵقچـــی: هیـــچ الیەنێكی چاالكـــی لەم جـــۆرە نەماوە كە پارێزگاری لێ بكرێت. ئیدی لە ناو پەكەكەدا عەقڵی هاوبەش بەو ئاراستەیەدا دەڕوات كە نەبێتە زەمینی هیچ چاالكییەكی چەكـــداری. ئەمە زۆر گرینگە! ئەوانـــەی بڕوایان بە پەكەكە یان ناوەرۆكی مەسەلەی كورد نییە، لە ناو پەكەكەدا ئاشكرا دەبن. ئەمە لـــە هەموو الیەك دەبێت، دەوڵەتی ئێمەش لەم رووەوە زۆر پاك نییە، ئێمە ئەوە دەزانین، رووداوی تاكسیم دەبێتە هۆی ئەوەی لە بەرامبەر هێرشی ئەوانەی نارەحەتن،

بە ئاگا بێین.نەشەدوزەل: مەبەستتان ئەوەیە پەكەكە بە بنكەیەكی قووڵ

و فراوان پەیوەندیدارە، ئەمە ئاشكرا دەبێت؟باڵقچی: هەڵبەتە.

نەشـــەدوزەل: لە چاالكییەكەی تاكســـیمدا ویسترا پەیام بە كێ بدرێت؟

باڵقچی: راســـتەوخۆ ئـــەو پەیامە بە ســـەرۆكی پەكەكە و بەڕێوەبەرایەتییەكـــەی درا. »ئێمە هـــەر كاتێك بمانەوێت دەتوانین هەوڵەكانی ئێوە بێ ئەنجام بكەین. تۆ گوتت ئێمە چاالكی لە دژی كەســـانی مەدەنی ناكەیـــن، بەاڵم ئێمە ئەو كاتەی بمانەوێت ئەو كاتە بۆ گفتوگۆ و قسەكانی تۆ زەمینە خۆش دەكەین«. پێویستە پەكەكە ئەو مەیدانخوێندنەی روون بكاتەوە و ئاشكرای بكات. كوردەكان ئەو چاوەڕوانییەیان لە پەكەكە هەیە. پەكەكە ناچارە ئەوە بۆ كۆمەڵگە روون بكاتەوە كە TAK چییە؟ ســـەیر بكەن لە بنەڕەتدا كێشەكە ئەوەیە كـــە هەندێك دەیانەوێت پەكەكە بكشـــێنە نێو ملمالنێیەكی

ناوخۆیی زۆر گەورە.نەشەدوزەل: ئەگەر شەڕێك یان پێكدادانێكی ناوخۆیی لەنێو

پەكەكەدا روو بدات ئەوا پەكەكە لەناو دەچێت؟باڵقچـــی: نەخێر. پێكدادانـــی ناوخۆیی پەكەكـــە، بە هیچ شـــێوەیەك خزمەت بە ئاشتی ناكات، پێویستە شتێكی لەم چەشـــنە روو نەدات. ئەگەر روو بدات، زۆر مەترسیدارە، بە تەواوی بە پێچەوانەوە پێویســـتە پەكەكە گۆڕانی بەســـەردا بێت، پێویستە وای لێ بێت كە وەك ئامرازێكی خەبات، چەك بەكار نەهێنێت، بەاڵم لەالیەن هەندێك كەسەوە دەخوازرێت

پێكدادانی ناوخۆیی بێتە كایەوە.نەشەدوزەل: ئەوانەی دەیانەوێت پەكەكە تووشی پێكدادانی

ناوخۆیی بكەن كێن؟ ئەوانە لە نێو پەكەكەدان؟باڵقچـــی: نەخێر، لـــە دەرەوەی پەكەكە هەندێك ئەمە تاقی دەكەنەوە، لە رابردووشدا لە رێگەی چەندین ئۆپەراسیۆنەوە

ئەمەیان تاقی كردەوە.نەشـــەدوزەل: مەترسیی پێكدادانی ناوخۆیی لە پەكەكەدا لە

ئارادایە؟

باڵقچی: مەترســـی هەیە، بـــەاڵم ئەوانەتان خۆش نەوێت كە چاوەڕوانی پێكدادانی ناوخۆیی پەكەكە دەكەن، هەرچەندە بۆ ئەوانەی چاوەڕوانیشن، ئەوە هەواڵێكی باش نییە. ئۆجەالن تەنیا بەو هێـــزەی لە چەكدارەكانی پەكەكـــە وەریگرتووە، نەبووەتە ئۆجەالن. ئۆجەالن بەو رێزەی ئێستا لە گۆڕەپانی سیاســـەتی كوردیدا هەیەتی ئۆجەالنـــە. هەروەها ئۆجەالن كەسێكی ســـڤیلە و لە ســـایەی دڵنیایی یاسادایە، شتێكی زۆر هەڵەیە كە بویسترێت پەكەكە الواز بێت و پارچە پارچە بێت، چونكە ئەگەر پەكەكە پارچە بێت، ئەوا پارچەكانی زۆر

لە TAK بەهێزتر دەبن.نەشەدوزەل: باشە ئێستا پەكەكە گۆڕاوە؟

باڵقچـــی: بەڵێ دەگۆڕێـــت، ئەو بنكەیە لـــە 1993 بەدواوە هێواش هێواش دەســـتی بە شـــكان كرد، سەرەتا ئۆجەالن هەســـتی بەوە كرد كە لە رێگەی خەباتی چەكداری دەتوانن بگەنە ئاســـتێك، ناچارم ئەمە بڵێم كـــە زوڵمێكی گەورە لە ئارادایە. پێویســـتە پەكەكەییەكانیش وەك مرۆڤ ببیندرێن، هەیە برای، دایكی، باوكی و خوشكی كوژراوە. لە ناخیدا كین و نەفرەت كۆ بووەتەوە. خۆ ئەوانەی پەكەكەن رۆبۆت نین.

ئەو مرۆڤانە بە گوێرەی خۆیان خەون و خەیاڵیان هەیە.نەشـــەدوزەل: ئایا درزێك لە نێو بەڕێوەبەرایەتیی پەكەكەدا هەیە. ئەوەی لە نێـــو دەوڵەتدا هەیە، لەوێش دووالیەنییەك

هەیە؟باڵقچی: لەنێو پەكەكەدا جیاوازیی بیر و بۆچوون هەیە، بەاڵم ئەو جیاوازییە وەك ئەو دووالیەنە كە لە نێو دەوڵەتدا هەیە، لە نێو پەكەكەدا ســـەبارەت بە قۆناخی ئاشتی، جیاوازی لە گومان و سەرنجەكاندا هەیە. ئاشتی چی دێنێ و چی دەبات. ســـەبارەت بەم قۆناخە زیاتر یا كەمتر هی وا هەن كە گومان

دەكەن.نەشـــەدوزەل: شـــەڕێكی زۆر پیس بەڕێوە چوو. لە هەموو كونجێكی ئەم واڵتەدا لە هەموو تەمەنێك هەموو پیشـــەیەك مرۆڤمان لێ كوژرا، ئایا پەكەكەش قەرزی ئەوەی لەسەر نییە

داوای لێبوردن لە مرۆڤەكان بكات؟باڵقچـــی: چۆن قـــەرزدار نییە، چۆن دەبێ قـــەرزار نەبێت؟ ئەگەر داوای لێبوردن نەكات، ئەوا ئاشتی پێ فەراهەم نابێت،

بەاڵم دەوڵەتیش داوای لێبوردن دەكات.نەشەدوزەل: جارجار دەترسێی؟

باڵقچـــی: هەڵبەتە دەترســـم، بەردەوامیش ترســـاوم، بەاڵم بشترسێم دیسان قسە دەكەم، ترسم بەوەی بەرامبەر دەڵێم،

بەاڵم دیسان قسە دەكەم. نەشـــەدوزەل: لە كاتی ناوبژیوانیدا هیچ كێشـــەیەكت تووش

هاتووە؟باڵقچـــی: ئایا دەبێ تووشـــی نەبووبم، گیانـــم رووبەڕووی مەترســـی بووەتەوە. مەترسیی هەرە گەورەش ئەوە بوو كە ئیعتیبارم لەدەســـت بدەم. لە رووی ئابوورییەوە زەحمەتیم زۆر بینیـــوە. تەنیا من زیانـــم بەر نەكەوتـــووە. پارێزەری هاوڕێشـــم زۆر زەحمەتی بینیوە كە زۆر رێز لە پیشـــەكەی خـــۆی دەگرێت. خۆی و خێزانەكـــەی زەحمەتی وایان بینی

كە باوەڕ ناكرێت.

نەشـــەدوزەل: ئایا ئێوە هیـــچ چاوپێكەوتنتـــان لەگەڵ بەرپرسانی باكووری عێراق ئەنجام داوە؟

باڵقچی: نەخێر نەمبینیون، بەاڵم عێراق الیەنێكی گرینگی چارەســـەرییە. عێراق بۆ هێنانە خـــوارەوەی پەكەكە لە چیاكان بەشـــدارییەكی گرینگی كـــردووە. نزیكەی 3500 كەس لە پەكەكە لە چیاكان هاتوونەتە خوارەوە و ئێستا

لە عێراقدا دەژین.نەشـــەدوزەل: ســـەبارەت بە رێككەوتنی بەڕێوەبەرایەتی پارتـــی كۆماریی گەل لەگەڵ پەكەكـــە، ئێوە بیر لە چی

دەكەنەوە؟باڵقچـــی: كەمال قلچدار ئۆغلو، بە باشـــی هاتنەخوارەوە لە چیاكان هەڵدەســـەنگێنێت. كەسایەتیی قلچدار ئۆغلو لەگەڵ قۆناخی ئاشتی گونجاوە. چونكە بیر لە دەسەاڵت دەكاتەوە، ئەو كەســـانەی بیر لە دەســـەاڵت دەكەنەوە، بە هەســـتی خاوەندارێتی لە كێشـــەكان دەڕوانن. قلچدار ئۆغلو مێشـــكی سافە ســـەبارەت بەوەی پرسی كورد لە چوارچێـــوەی یەكپارچەیی توركیادا چـــارە بكرێت بەبێ ئەوەی ئـــازاری كەرامەتی مرۆڤی تـــورك بدرێت. بایكال مێشك ساف نەبوو. گومان و ترس بەردەوام تێڕانینەكانی

تەسك دەكردەوە.نەشـــەدوزەل: ســـەرۆك وەزیـــران ئەردۆغـــان دەیەوێت

رێككەوتن بكرێت؟ باڵقچـــی: بەڵێ. ســـەرۆك وەزیران لە سیاســـەتمەدارە كالســـیكەكان ناچێت. باشە كە بەوان ناچێت، ئەردۆغان

زۆر حەز لە دەستپێشخەری دەكات. نەشەدوزەل: ئەردۆغان رێككەوتنێكی چۆنی دەوێت؟

باڵقچـــی: لەو بـــاوەڕەدا نیم كە ئەردۆغان ســـەبارەت بە دانی مافە بنەڕەتییەكانی كـــورد هیچ گومانێكی هەبێت، ئەردۆغان بە تەواوی خۆی یەكالیی كردووەتەوە، سەبارەت بـــە كۆتاییهێنان بـــە توندوتیژی، و هەروەها ســـەبارەت بە بابەتـــی هێنانە خـــوارەوەی پەكەكە لـــە چیاكانیش زۆر راســـتگۆیە، ئایـــا رێگەی تێدەچێت كەســـێك كە لە هەلومەرجێكی وا مەترسیداردا پشتگیری لە چاوپێكەوتن لەگەڵ ئۆجەالن بكات، لە چارەســـەری پرسی كوردیشدا

راستگۆ و سەمیمی نەبێت؟نەشـــەدوزەل: بە بۆچوونی ئێوە كاتی دەركردنی لێبوردن بۆ ئەوانەی چیا، كاردانەوەی هەرە گەورەی لە الیەن كێ

و لە كوێوە دەبێت؟باڵقچـــی: لە خەڵكی نەتەوەپەرســـتەوە دێت، دەگوترێت كاردانـــەوەی هـــەرە گـــەورە لـــە پارتـــی بزووتنەوەی رەگەزپەرستەوە دەبێت، بەاڵم وا نییە، كاردانەوەی هەرە گەورە لە كەمالیســـتەكانەوە دێت، ئەوان موحافەزەكارن، دەنگیـــان زیاتـــر دەردەكەوێت. ئەگەر قلچـــدار ئۆغلۆ لە ســـەرۆكایەتیی پارتـــی كۆماریی گەلـــدا بمێنێتەوە، ئەوا موحافەزەكاریی نەتەوەپەرەستەكان تا دوا رادە دادەبەزێت. بە بۆچوونی من، قلچدار ئۆغلو چانســـێكە. پارتی داد و گەشەپێدان و كوردەكانیش پێویستە سەرۆكایەتیی ئەو بۆ

حیزبەكەی وەك چانسێك ببینن.

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

ئیدی لە ناو پەكەكەدا عەقڵی

هاوبەش بەو ئاراستەیەدا دەڕوات كە

نەبێتە زەمینی هیچ چاالكییەكی

چەكداری

>>>

هەندێك دەیانەوێت

پەكەكە بكشێنە نێو ملمالنێیەكی ناوخۆیی زۆر

گەورە

>>>

3637

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

ســـەرەڕای ئـــەو نەفرەتەی بـــەردەوام فـــووی تێدەكرێت، ئـــەو هەوااڵنەی لە ئۆجەالنـــەوە دێن، ســـەرنجی میدیاكان

رادەكێشن. هەركە قســـە هاتە ســـەر ئۆجەالن، دەتوانم لەو كاردانەوەیە تێبگەم كە لەالیەن هەندێكەوە دروست دەبێت. ئەو چەمكەی ئۆجەالنـــی وەك »بكوژی منداڵ« ناســـاندووە، ســـاڵیانە بەرژەوەندیی ئەو الیەنانەی هێز لە رەگەزپەرستی وەردەگرن، فەراهەم كردووە. ئەرگەنەكۆن لەم 30 ساڵەی دواییدا لەسەر بێچارەهێشـــتنەوەی پرســـی كوردی ژیا و بۆ شـــەرعیەتدان بە خۆی، زیاتر لە هەموو شـــتێك، ســـوودی لە پرسی كورد وەرگرت. ئەو روانگەیەی لە قۆناخە ئاڵۆزەكاندا دەستەواژەی »بكـــوژی مندااڵنی« هێنایە كایەوە، بووە هۆی ئەوەی واڵت زیاتـــر خەڵتانی خوێن بێـــت و دەوڵەتیش لەســـەر رێگەی

نایاسایی و ناحقووقی سوور بێت.كێشـــەی كورد هێشتا پارێزگاری لەو تایبەتمەندییەی دەكات كە وەك كۆســـپی هەرە گەورەی ئیدعای »توركیای گەورە« دادەنرێت. ئەگەر دەوڵەت ئەم بابەتە كە بە »داوای خوێن« ناوزەد دەكرێت چارە نەكات و رێگە لەو رەوشـــە نەگرێت كە كۆمەڵگە لە دواكەوتووییدا دەهێڵێتەوە، ئەوا سانا نابێت كە بچێتە ریزی »واڵتە گەورەكان«ەوە. سەرەڕای ئەو نەفرەتەی بـــەردەوام فووی تێدەكرێت، ئـــەو هەوااڵنەی لە ئۆجەالنەوە دێن، سەرنجی میدیاكان رادەكێشن. تا دێت زیاتر هەڵوەستە لەســـەر ئەو بابەتە دەكرێت كە ئۆجەالن یەكیك لە فاكتەرە ســـەرەكییەكانی چارەســـەرە. لە ئەنجامدا دەتوانین بڵێین سیاســـیەت تا ســـەر بە كاردانەوەی رووكەشیانە و نەفرەتی وشـــك بەڕێوە ناچێت. بۆیە ئەو روانگانەی هاوسەنگیی هێز

لەبەر چاو دەگرن، سەنگی زیاتریان دەبێت.ســـەرەڕای ئەوەی ئۆجـــەالن لە ئیمرالی لە ژێـــر چاودێریدا دەژی، بەاڵم دەتوانین بە سانایی ئەوە ببینین كە كاریگەریی

لەسەر بزووتنەوەی سیاسیی كورد بەردەوامە.ئۆجەالن لەم دواییەدا ئەم پەیامەی دا:

»نازانم ئەم قەیرانە چارە دەكرێت یان نا. پێویســـتە پارتی ئاشـــتی و دیموكراســـی وەك جاران خۆی نەداتە دەستەوە. هەروەك پێشـــتر گوتمـــان، دەتوانن بـــە رێككەوتن لەگەڵ حكوومەت، سوێند بخۆن. بۆ نموونە دەتوانن رەوشی خەتیب دیجلـــە و ئازادكردنی پێنچ پەرلەمانتارەكەی تر، ئازادكردنی گیراوەكانی KCK، تەنانەت ئازادكردنی تەواوی گیراوەكان، دابەزاندنـــی رێـــژەی 10% و گۆڕینی یاســـای دژە تیرۆر بەو پرۆتۆكۆالنە زیاد بكەن. رەنگە بەم شـــێوەیە پرسی خەتیب دیجلە و پرســـەكانی دیكە یەكســـەر چـــارە نەكرێن، رەنگە یەكسەر ئازاد نەكرێن. بەم شێوەیە، رێككەوتنێك دەستەبەر دەبێت كە لە داهاتوودا رێگە بۆ چارەكردنی پرسەكان خۆش

دەكات«.لە راســـتیدا بابەتی گیراوەكانی KCK و یاسای دژە تیرۆر،

پەیوەندیی بە فراوانكردنی ئازادیی رادەربڕینەوە هەیە. یاسای دژە تیرۆر، میراتی توركیای كۆنە. زۆرمان گوت كە ئەو میراتە هەڕەشـــەی لە دەربڕینی بیر و را لەمەڕ پرسی كورد دەكات. ئەگەر ئامانجمان دووركەوتنەوە لە زەینییەتی ئەرگەنەكۆن و بەرزكردنەوەی ستانداردەكانی ئازادیی رادەبڕین بە شێوەیەك كە لە دەوڵەتێكی ســـەردەمیانە بوەشێتەوە بێت، پێویستە یان ئەو یاسایە بە تەواوی هەڵبگرێت یان بە شێوەیەك رێك

بخرێتەوە كە مافی بیركردنەوە و رێكخستن نەكاتە ئامانج.كڵچـــدار ئۆغڵو دەڵـــێ »ئێمە دەزانین چ قســـەیەك لەگەڵ ئۆجەالن كـــراوە« بەمەش رەخنە لـــە حكوومەت دەگرێت. هەڵبەتە دەتوانین لەوە تێبگەین كە لە ســـەرەتادا پێویستە هەندێـــك بابەت بە نهێنی و دوور لە رای گشـــتی قســـەیان

لەسەر بكرێت.بەاڵم لەو باوەڕەدام لەم خاڵە بەدواوە پێویســـتە حكوومەت نەخشـــە رێگـــەی خۆی بۆ ئۆپۆزیســـیۆن ئاشـــكرا بكات و

بەیەكەوە كاری لەسەر بكەن.رەنگە كەسانێك هەبن بڵێن »ئێستا قەیرانی سوێندخواردن لەئارادایـــە، ئەم مەســـەالنە دواتر دەبـــێ تاوتوێ بكرێن«. بەاڵم راســـتی ئەوەیە كە ئەم مەســـەالنە لە پشت قەیرانی ســـوێندخواردن و گەلێك قەیرانی دەروونی دیكەوەن. ئەگەر كۆمەڵێـــك حوكمی بێ واتای یاســـای دژە تیرۆر نەبوایەن، ئەوا مافی پەرلەمانتارێتی لە خەتیب دجلە نەدەســـەنرایەوە. دەستبەســـەركردن و زیندانییەكانیـــش ئەوەنـــدە درێژەیان

نەدەكێشا و قەیرانیش ئەوەندە قوڵ نەدەبوونەوە.ئاپۆیەڤماتینی دەبێ بەردەوام بێت

میخائیـــل ڤاســـیلیادیس، هـــاوكار و هاورێی 35 ســـاڵەم، بەرخۆدانێكـــی رۆژنامەوانی ئەنجـــام دەدات. بەرخۆدانێكی زۆر دەكات هەتا بتوانـــێ درێژە بە رۆژنامەی ئاپۆیەڤماتینی بدات كە ماوەی 85 ساڵە كۆمەڵەی رۆمییەكان كە ژمارەیان لـــە كەمبوونەوەدایـــە دەری دەكەن. 34 ســـاڵ لەمەوبەر لە ئایدنلكەوە دەســـتمان بـــە كاری رۆژنامەوانـــی كرد. دوای 12ی ئەیلـــول من بەند كرام، ئەویش چـــووە یۆنان. من لە زیندان دەرچووم، ئەویش بۆ درێژەدان بە ئاپۆیەڤماتینی كە

یادگاریی باپیری بوو، گەڕایەوە. پێشنیارم پێ دا بە مەبەستی وەرگرتنی یارمەتییەكی دارایی بـــۆ ئەوەی رۆژنامەكە دەربكات، ســـەردانی دامەزراوی چاپ و راگەیاندن بكات. لەگەڵ كاربەدەســـتەكانیش دیدارم كرد. گوتیـــان »دەبێ«. دواتر بە بیانـــووی گەورویی و قەبارەی رۆژنامەكەوە رەتیان كـــردەوە. میخائیل كە بە ئابونەكردنی 580 خێـــزان لە كـــۆی 600 خێزانی رۆمـــی هەوڵێكی زۆری بۆ لەسەرپێ هێشـــتنەوەی ئەو رۆژنامەیە دا، دەبێ یارمەتی بدرێت. بەرامبەر كاربەدەست و بێ دەسەاڵتەكان هاوار دەكەم:

ئاپۆیەڤماتینی دەبێ بژی، ئەم واڵتە دەبێ بیژێنێت.* رۆژنامەی رادیكاڵ -ی توركی

هەموو كەسێكی ئاقڵمەند دەڵێت شەڕ چارەسەری نییە، جەواد ئۆنەش جێگری راوێژكاری پێشووی دەزگای هەواڵگـــری نیشـــتمانی توركیا )میت( دەڵێت: »لەســـااڵنی حەفتاكانـــەوە لەنێو ئەم كارەدام، تاكـــە رێگەی چارەســـەری ئەوەیە كە

كرانەوەی دیموكراسی بەردەوام بكرێت«.سەرەڕای ئەم راستییەش وا دیار دەبێت جارێكی تریش شـــەڕێكی خوێناوی روودەدات، هیوادارم ئەم شـــەڕە كـــەم بخایەنێت و رێگـــە لەبەردەم

ئەنجامی سیاسی قوڵیش نەكاتەوە.لێرەدا پرســـیاری هەرە دیار ئەوەیە كە پێویستە

چی بكرێت؟AKP لەم دە ساڵەی دوایی هەنگاوی مێژوویی سەبارەت بە مەسەلەی كورد هاوێشتووە، لەمیانی پرۆژەی كرانەوەی دیموكراتی ئەگەر بەتەواویش كێشـــەكەی نەخســـتبێتەڕوو، ئـــەوا كاریكرد بۆ ئەوەی بیكات بەماڵی كۆمەڵگە، روانگەی دەوڵەت و كۆمەڵگای سەبارەت بەمەسەلەی كورد گۆڕی. بەاڵم بەس نییە، تا ئێستاش كێشەكە چارەسەر

نەكراوە.دەكرێت لە وەاڵمی پرســـیارەكە لەنێو قسەكانی وەزیری گومرگ و بازرگانی )حەیاتی یازیجی(دا بگەڕێین، بەگوێرەی هەواڵەكانی هەواڵگری رێژەی بەشداربووان بۆ ریزەكانی رێكخستنی پەكەكە كەم نەبۆتەوە و لەزیادبووندایـــە. لەبەرچی؟! لێرەدا كێشەیەكی گەورە هەیە، ئەو خزمەتگوزارییانەی

كە تا ئەمڕۆ نەچووبوون بۆ ناوچەكە، چوون.ژێرخـــان، تەندروســـتی، گەیانـــدن، هـــاوكاری كۆمەاڵیەتـــی و...تـــد هەمـــوو تووڕەبوونەكانی ســـەرۆكوەزیران لەبەر ئەمەیە. بۆچی تا ئێستا وەك ئەوەی دەچنە سەربازی روو لەوان دەكەن؟ ئەگەر بەشـــێوەیەكی راست وەاڵمی ئەو پرسیارە

بدرێتەوە ئەوا رێگای چارەسەری دەكرێتەوە.چەند رۆژێك بەر لەهەڵبژاردن چووم بۆ شارۆچكەی

»بەرواری« ســـەر بە »ســـێرت« كە كەوتبووە بەر هێرشـــەكانی PKK، لەگـــەڵ گرووپێك كە تەمەنیان لەنێوان 8 تا 12 ساڵی دابوون هەندێك گفتوگۆم كرد. پرسیاری ئەوەم لێكردن كە چۆن ســـەیری )ئەنقەرە( دەكەن و چـــی لەحكومەت چاوەڕوان دەكەن. ســـەرەڕای ئەوەی تەمەنیان بچووك بوو بەاڵم لەمیانی رســـتە و دەستەواژەی راستەوە هەموویان یەك شتیان دەگوت: »ئێمە

دەمانەوێت بەزمانی دایك پەروەردە بین«.ئەگەر ئـــەو داواكارییانەی لەالیـــەن كۆمەڵگەوە دەكرێن لەكاتـــی خۆی جێبەجـــێ نەكرێن ئەوا دوای ئەوە ئەنجامیـــش بدرێت لەوانەیە بەكەڵك

نەیەت. باشە ئەو كێشەیە بە توندوتیژی چارە دەكرێت؟ خۆی لەخۆیدا ئەو راســـتییەی كە بە PKK و دەوروبەرەكەی نابینـــن ئەوەیە، ئەم دەوروبەرە لەبەرئەوەی ئەو هەنگاوانەی توركیا ســـەبارەت بـــە گـــۆڕان و دیموكراتیزە بوون هاوێشـــتی بە بەرهەمێكـــی شـــەڕیان دانا، ناتوانـــن لە داوی توندوتیژی رزگار بـــن، لەوانەیە لەبەر ئەم هۆیە بەهیچ شێوەیەك چاوەڕوانی ئۆپەراسیۆنەی ئەم دواییەی قەندیلیـــان نەدەكرد. ئـــەم كاردانەوە توندەی دەوڵەتیش ئەنجامی چۆنی لێدەكەوتەوە

ئەوا لە رۆژانی داهاتوودا وەاڵمەكەی دەبینن.بەاڵم پێویســـتە ئەم شیمانەیە لەبەرچاو بگرین، ئەگەر هاندانی گەورە دروســـت نەبێت بۆ شەڕ، ئەوا لەوانەیە پاییزی ئەمســـاڵ بە بێدەنگبوونی تەواوەتی چەك دەگۆڕێت بۆ )بەهار(، بۆ ئەوەی ئەمەش بەدەستبێت پێویستە سیاسەتی مەدەنی كـــورد زیاتر ئاكتیڤ بكرێ و رێگایان لەبەردەمدا بكرێتەوە. بەمەش دەتوانین سەركەوتن فەراهەم

بكەین.

* رۆژنامەی سەباح-ی توركی

دەشێ »پاییز«ی ئەمساڵ بە بێدەنگبوونی ئۆجەالن دەیەوێت بڵێ چیتەواوەتی چەك بگۆڕێت بۆ »بەهار«

مەحمود ئۆڤور* ئۆراڵ چاڵشار*

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

3839

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

پێشبینی شەڕی نێوان لیبراڵەكان و ئیسالمییەكان دەكەم

جەم تۆكەر ســـەرۆكی پارتـــی دیموكراتـــی لیبراڵی توركـــی )Liberal Demokrat Parti(بـــە ڕاگەیاندنـــی »پێـــوەری نەتەوەیەكگرتـــووەكان بـــۆ پۆلێنكردنی دۆخـــی دیموكراســـییەت لەواڵتدا« هەرایەكـــی دروســـتكرد، لەبەرئـــەوەی توركیـــا لەو پۆلێنكردنـــەدا بە دەوڵەتێكی »نیـــوە ئازاد« دانراوە و لەسەر ئاستی جیهان لەبواری ئازادییەكاندا لەپلەی )89(دا هاتووە، ئـــەوەش رووندەكاتەوە كە لەبواری ئـــازادی رۆژنامەگەری توركیا بۆ پلەی 138 دابەزیوە، بەواتایەكی دیكە لەواڵتانی بەنگالدیش، ســـەنیگال و دەســـەاڵتی فەڵەســـتین خراپترە و دەڵێ: »قەبارەی ئەو سەرســـامی و سەرســـوڕمانە دەزانم كە دووچاری دەبن كاتێك گوێبیســـتی ئەزموونـــی توركیا دەبن كە وەكو النكەی دیموكراســـی رۆژهەاڵتی ناوین ستایشی

دەكەن«.تۆكـــەر لەمیانـــەی كۆنگـــرەی »گواســـتنەوە بـــۆ دیموكراســـییەت لەجیهانـــی عەرەبـــی. تەحەددیاتی مێژوویـــی و چارەســـەری لیبراڵـــی« كـــە تـــۆڕی لیبراڵیەكانی عەرەب و رێكخراوی فریدریش ناومان بۆ ماوەی 2 رۆژ لە قاهیرە سازیانكرد، ئاشكرای كرد كە دیموكراســـییەت بە لۆژیكی ئەمەریكی فەردە گەنمێك نییە كە بەدەستتهێنا بەئاســـانی دەتوانی دایبڕێژی. ئەو سیاســـەتمەدارە توركە ئـــەوەش دەخاتەڕوو كە دیموكراسییەت تەنیا واتای گۆڕینی هزر و عەقڵییەت، بونیادنانـــی دامەزراوەكانـــی دەوڵـــەت نییە لەســـەر بنەمایەكی تەندروســـت، بەڵكو دیموكراسییەت واتای رێزگرتـــن دێت لـــەو كەمینانەی كە جیـــاوازن لەگەڵ زۆرینەی دەسەاڵتدار. جەم تۆكەر ئاماژەی بە سەختی جێبەجێكردنـــی عەلمانییەت لە كۆمەڵگای میســـری كرد كـــە بە پەیوەســـتبوون بە بەهـــا و كەلەپووری رۆشـــنبیری تایبەت بە خۆی ناسراوە، روونیشكردەوە كە دیموكراسییەت بەشێك نییە لە رۆشنبیری عەرەبی و ئیســـالمی كە ئایین تێیدا ئامادەیە و دەستنیشانی دەكات مرۆڤ لە بەیانییەوە تا خەوتن چی بكات. ئەو سیاســـەتمەدارەی توركیا ئاماژەی دا بە لێدوانەكانی هیالری كلینتۆن وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا كە داوای لە واڵتانی عەرەبی كردووە لە بارودۆخی سەركوتكردن وەربچەرخێن بۆ دۆخی دیموكراسی و گرنگە لە زاراوەی دیموكراســـی تێبگەن، هەروەها روونیشـــیكردەوە كە عەلمانییـــەت واتای ئازادی و رووبەڕووی جیاكەرەوەی نێوان مزگەوت یان كلێســـە لەالیەك و نووســـینگەی

كاركردن لەالی دووەم.هەروەها ئەوەشــــی خســــتەڕوو كە بانگەشــــەكردن بۆ لیبراڵیەت لە كۆمەڵگای ئیســــالمی كارێكی ســــەخت و دژوارە، پێشبینی كرد لەماوەی داهاتوو شەڕێكی توند لەنێوان لیبراڵەكان و ئیسالمییەكان رووبدات، هەر الیەنێك

هەوڵبدات پرەنســــیپەكانی جێبەجێ بــــكات، ئاماژەی بەوەشدا كە چەمكی ئازادییەكان و جێبەجێكردنی ئەو شــــتەیە كە لیبراڵیەت لە ئایدیۆلۆژییەكانی دیكەی جیا دەكاتەوە. جەم تۆكەر داوای لە میســــرییەكان كرد كە بەشــــداری لە داڕشتنی دەســــتووردا بكەن و گرنگی بە وردەكارییەكان بدەن چونكە ئەوانە سەنگی مەحەكن بۆ

دیاریكردنی چارەنووس.تۆكەر هێرشێكی توندی كردە سەر حكومەتی توركیا كـــە چاوی بڕیوەتـــە ئەندامێتی لەیەكێتـــی ئەوروپا، سەرەڕای جێبەجێ نەكردنی دیموكراسییەت بە چەمكە تەواوەكەی لەناوخۆی توركیـــا، گوتی »كاتێك گوێم لێبوو كە باســـی لیبراڵیزمی توركیـــا دەكەن بەخۆم گوت ئەوانە باسی توركیایەكی دیكە دەكەن ئەوە نییە كە من دەیناســـم و لێی دەژیم، توركیا هێشتا لەسەر واتای دیموكراســـییەت مشتومڕ دەكات«. جەم تۆكەر سیستمی هەڵبژاردنی لەتوركیا بە شورەیی وەسفكرد و روونیكـــردەوە ئەوەی كەمتر لـــە 10%ی دەنگەكان بەدەســـتبهێنێ فەرامۆش دەكرێ و حكومەتی خاوەن مەیلی ئیســـالمی بایەخی پێنادات و گرتووخانەكانی بە رۆژنامەنووســـان و خاوەنی بیروڕا پڕكردەوە بەبێ

ئەوەی بە تۆمەتێكی روون و ئاشكرا تاوانبار بكرێن.ئیفوفایجل ئەندامـــی پەرلەمانی ئەورپا و هاوپەیمانی لیبراڵـــەكان و دیموكراتەكان لەپێنـــاو ئەوروپا گوتی كە گەشـــەكردنی هۆیەكانی گەیانـــدن دەرفەتێكی بۆ گۆڕانـــی جیهانی دروســـتكردووە، روونیشـــیكردەوە كە میســـرییەكان رژێمێكی ســـەركوتكەریان رووخاند كە لەچەند كەســـایەتییەكی دیكتاتۆری بەرجەســـتە ببوو، جەختـــی كردەوە كە دەبێ گەنجانی شـــۆڕش بەشـــداربن لەهەڵبژاردنـــە پەرلەمانییەكـــەی داهاتوو تا لەدروســـتكردنی بڕیار و پاراســـتنی ئەو شۆڕشەی بەرپایـــان كرد بەشـــداری بكەن، گوتیشـــی: »مافی خۆتانە رەخنەی توندمان ئاراستە بكەن وەكو یەكێتی ئەوروپا كە پشتگیریمان لەو كەسایەتییانە كردووە كە خەڵكیان سەركوت كرد، جەختیشی كردەوە كە دەبێ سەركردەكانی یەكێتی ئەوروپا شێوازی بیركردنەوەیان دەربـــارەی رۆژهەاڵتـــی ناوین بگۆڕن كـــە بەردەوام تۆمەتی تیرۆریزمی پێوە دەلكێنن، ئاماژەی بەوەشـــدا كە هاوكاری بۆ بنیاتنانی دەوڵەتێكی دیموكراســـی و دامـــەزراوەی هاوچەرخ زۆر لە هـــاوكاری بۆ بنیاتنانی وێســـتگەیەكی وزەی ناوكـــی گرنگترە، داواشـــی لە ئیسرائیل كرد ئەو هەلە مێژووییە بقۆزێتەوە كە الوانی عەرەب دروســـتیان كردووە تا پێشكەوتنێكی بەرچاو بێتە دی و ئاشتییەكی هەمیشەیی لە ناوچەكە بەرقەرار بێ و گوتی: »دەزانم كە ئێستا سەركردەكانی عەرەب ئامادەن بۆ دانوســـتاندن، بەاڵم ئارەزووی ئیســـرائیل

نازانم«.

سەرۆكی پارتی لیبراڵ- دیموكراتی توركیا:

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

4041

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

د. تاریق عەبدولجەلیل

»لە نێــــوان سیاســــەت و جلوبەرگی ســــەربازیدا یەكیان هەڵبژێــــرە، چونكە هەردووكیان بە یەكەوە كۆنابنەوە« لەسەر ئەم پرەنسیپە سیستمی حوكمڕانی

لە كۆماری توركیا دامەزراوە.گــــەر كەمال ئەتاتــــورك رۆژێك لە رۆژان ئەم بنەمایــــەی كردبێتە مۆتۆیەك بۆ رزگاربوون لە بااڵدەســــتی عەسكەر، ئەوا ئیمڕۆ رەجەب تەیب ئەردۆغان هەوڵی جێبەجێكردنی ئەم پرەنســــیپە ئەتاتوركیە دەدات لەپێناو دامەزراندنی كۆماری نوێی توریكا لەســــەر بنەمای دیموكراسی و ئازادی تەواوی رادەربڕین، دوور لە

بااڵدەستی سوپا لە ژیانی مەدەنیدا.دەستلەكاركێشانەوەی ژەنڕاڵەكان و هەڵوێستی ئەردۆغان

شــــتێكی چاوەڕاننەكراو نەبوو كاتێك میدیاكان هەواڵی دەستلەكاركێشانەوەی ئیشــــك كۆشانەر-ی ســــەرەك ئەركانی ســــوپا و ژەنڕاڵە پایەبەرزەكانی هێزی

دەریایی و وشــــكانی و ئاســــمانیان گواســــتەوە، چونكە نزیكەی دوو مانگ بەر لــــەو رووداوە هەواڵی لەو جۆرە ناوەناوە دزەیان دەكرد و لە رۆژنامە و گۆڤارە سیاسییەكان باڵودەكرانەوە، بەاڵم ئەوەی چاوەڕواننەكراو بوو خێرا رازی بوونی ئەردۆغان بوو. )تەنها لەماوەی ســــێ كاتژمێردا( لەســــەر دەستلەكاركێشانەوە جەماعیەكــــە و بەرزكرانەوەی بۆ بەردەم عەبدوڵاڵ گویــــل ئەویش بەو خێراییە موســــادەقەی بكات، لەوەش چاوەڕاننەكراوتر دانانی ژەنڕاڵ )نەژدەت ئۆزال(ی ســــەركردەی هێزە ئەمنییەكانی ناوخۆ بوو وەك سەركردەی هێزەكانی وشكانی

و جێگری سەرەك ئەركانی سوپا!!كاردانــــەوەی ئەردۆغــــان لەهەمبەر ئەو دەستلەكاركێشــــانەوە جەماعیە خێرا و حەكیمانــــە بوو، چونكە توانی پرۆژەی ژەنڕاڵە دەستلەكاركێشــــاوەكان پوچەڵ بكاتەوە كە گەرەكیان بوو بەم كردارە تەنگژەیەكی سیاسی بنێنەوە بە ئامانجی

سەردانەواندنی ئەردۆغان بۆ داواكارییەكانیان.دەمێك بوو ژەنڕاڵەكانی سوپا گوشاریان خستبووە سەر ئەردۆغان و بەو پێیەی

ئەو ســــەرۆكی ئەنجومەنی بااڵی عەســــكەری و تا مەلەفی پلە بەرزكردنەوە یان البردنی ئەو ژەنەرااڵنە یــــەكال بكاتەوە كە بە تۆمەتی ئەنجامدانی كودەتا دژی حكومەت لەكەیســــی )ئەرگەنەكۆن( لــــەدادگاكان لێكۆڵینەوەیان لەگەڵ دەكرا، ژەنڕاڵە دەستلەكاركێشــــاوەكان نزیكبوونــــەوەی كۆبوونەوەی ئەنجومەنی بااڵی سەربازییان بەهەل زانی و لە هەنگاوێكی كتوپڕدا بڕیاری دەستلەكاركێشانەوەی جەماعیان راگەیاند، بەاڵم ئەردۆغان حەكیمانە مامەڵەی لەگەڵ پێشهاتەكە كردو

و خێرا و لەبڕیارێكی كتوپڕدا دەستلەكاركێشانەوەكانیان قەبووڵ كرد!ژەنڕاڵەكانی ســـوپا دیسان ویســـتیان هەمان رووداوی كۆبوونەوەی ئەنجومەنی ســـەربازی ســـاڵی 2010 دووبـــارە بكەنەوە كاتێـــك ئەردۆغـــان رازی نەبوو بە دامەزراندن و پۆســـت وەرگرتنی ســـێ لەو دەیان ژەنەراڵە ســـەربازییەی كە لە كەیســـی )ئەرگەنەكۆن( تیوەگاڵبوون، بۆ كۆبوونەوەكەی ئەمســـاڵ ژەنڕاڵەكان لیســـتێكیان بەنێوی )14( ژەنڕاڵ ئامادە كردبوو، تا پلەی سەربازی بەرزتریان پێبدرێـــت لەكاتێكدا هـــەر هەموویـــان تێـــوەگاڵوی كەیســـی )ئەرگەنەكۆن(

ن و هێشـــتا مەلەفـــی لێكۆڵینەوەیان لە دادگاكان یەكالیـــی نەبۆتەوە، ژەنڕاڵە دەستلەكاركێشـــاوەكان لەســـەرووی هەمووشـــیانەوە ســـەرەك ئەركانی سوپا پێیانوابوو بڕیاری دەستلەكاركێشانەوەیان لەو تەوقیتەدا گوشار لەسەر ئەردۆغان دروستدەكا و بەناچاری مل بۆ داوكارییەكەیان دەدا، بەاڵم نەیانزانی ئەو مانۆڕە فێاڵوییە بەسەر خۆیاندا دەشكێتەوە، لەبری ئەوەی ئااڵی سەركەوتنی عەسكەری بەســـەر ســـەری ئەردۆغان و حكومەت بەرزبكەنەوە، دەبـــێ رێگەی ماڵەكانیان بگرنەبەر تا لەوێدا دوور لە پۆســـتەكانیان دابنیشـــن و پەنجەی پەشیمانی ئەو

بڕیارەیان بگەزن.ئەنجومەنـــی بااڵی ســـەربازی لە دیمەنێكـــی ناوازە و بێ وێنـــەدا لە 1ی ئابی 2011 بەسەركردایەتی ئەردۆغان، كۆبوونەوەی سااڵنەی ئەنجامدا، كۆبوونەوەیەك بێئەوەی ســـەرەك ئەركانی ســـوپا هاوتا لەگەڵ ســـەرەكوەزیران دابنیشێ، بۆ شەقامی توركی و ســـەرجەم چاودێرانی كاروباری توركیا ئەو دیمەنە دیمەنێكی ســـەیر و دەگمەن بوو، چونكە ســـەرباری ئەوەی بەپێی الئعە ســـەربازییەكان ئەنجومەنی بااڵی ســـەربازی یەك ســـەرۆكی هەیە ئەویش سەرۆكوەزیرانە بەاڵم لەســـااڵنی 1972 عەسكەر هاوتا دانیشتنی ســـەرەك ئەركانی سوپایان لەتەك سەرۆكی بااڵی ئەنجومەنەكە وەك عورف و عادەت ناساندووە، لەو ساوە سەرجەم كۆبوونەوەكان بەســـەركردایەتی و لە تەنیشت یەك دانیشتن، سەرەكوەزیران و ســـەرەك ئەركانی ســـوپا بەڕێوە دەچوون و وەك ئـــەوەی ئەنجومەنی نێوبراو ســـەرۆكێكی مەدەنی و یەكێكی ســـەربازی هەبێ، هەربۆیە دەكرێ دیمەنی ئەو كۆبوونەوەیە وەك ســـەرەتای قۆناخێكی نوێ لەمێژووی پەیوەندییە ئاڵۆزەكانی نێوان سوپا و حكومەت وەسف بكرێ و سەرەتای كۆتاهاتنی دەوری بااڵدەستی عەســـكەر بێ لەسەر حكومەت و جومگەكانی ژیانی مەدەنی لە توركیا، هاوكات AKP لەوانەشە سەرەتای فەسڵێكی نوێی رووبەڕووبوونەوە و ئاڵۆز حكومەتی

و موئەسەسەی سەربازی بێ.توركیای نوێ. دووری عەسكەر لە سیاسەتدا

وتارەكــــەی ئەردۆغــــان بــــە بۆنــــەی ســــەركەوتنی پارتەكەی لــــە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی حوزەیرانی 2011 هەڵگری چەندین دەاللەت و ئیماژی جۆراوجۆر بوو، گرنگترینیان جەختكردنەوە بوو لەسەر بەردەوامیدان بە هەوڵەكانی لەپێناو چەسپاندنی زیاتری دیموكراسی و پەرەدان بە هەیكەلی دامودەزگا مەدەنییەكان تا ئاســــتی گەیشــــتن بە پێوەرەكانی یەكێتی ئەوروپا، قسەكانی ئەردۆغان ئەو وتــــارەی بەبیری هەموو الیەك هێنایەوە كە لەســــاڵڕۆژی راگەیاندنی پارتەكەی خوێندییەوە و ئاماژەی بەوەدا كە داد و گەشەپێدان لەداهاتوودا دەبێتە پارتێكی جیهانی و ناوچەكە وەك ســــیمبولێكی ســــەركەوتووی سیاسەتكردن سوود لە پرەنســــیپەكانی وەردەگرن. ئەردۆغان دوای سەركەوتنی لە هەڵبژاردنەكان كە نیــــوەی دەنگەكانی دەنگدەرانی وەدەســــتهێنا، هەروەها لەمیانی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنــــی پارتەكــــەی، ئاماژەی بەوەدا كــــە كۆماری توركیــــای نوێ دێتە لەدایكبوون و لەئێســــتاوە تا ســــاڵی 2023 كار بــــۆ جێبەجێكردنی پرۆژەیەكی

هەڵسانەوە دەكات كە الیەق بێ بە مەكانەتی مێژوویی و ژیاری توركیا.لەســـاڵی 2002 تا ئیمڕۆ میحوەری كارەكانی AKP كاركردنە لەسەر الوازكردنی سوپا و كاولكردنەوەی بااڵدەستی عەســـكەر لەژیانی مەدەنیدا، چونكە یەكێتی ئەوروپا بەردەوام رەخنە لەو بوارە دەگرێ و بەئاستەنگی سەرەكی ئەندامبوونی توركیای لەیەكێتی ئەوروپا هەژمار دەكات، ئەردۆغان و پارتەكەش لە سەرەتاوە دەركیان بە هەستیاری ئەو مەسەلەیە الی ئەوروپییەكان كردووە، حكومەتی دادو گەشـــەپێدانی چەند هەنگاوێكی سەرنجڕاكێشـــی لەم رووەوە ناوە، گرنگترینیان هەمواركردنە دەســـتوورییەكەیە كە رۆڵی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی تەنها بۆ رۆڵی راوێژكاری گۆڕی، هەروەها سەرەكوەزیران مەرسومێكی سەرۆكایەتیشی دەركـــرد تێیدا بڕیاری قەدەغەكردنی لێدوانـــی ژەنڕاڵەكانی دا لەو بارودۆخانەی پەیوەندیان بەكاروباری سیاسییەوە هەیە، لەمانەش گرنگتر راپرسییە مێژوویەكەی

گۆڕانكاری لە هەیكەلی دامودەزگا سەربـــــــــــازییەكانی توركیادەســــتلەكـــاركێشانەوەی ژەنەراڵەكانی سوپا.. دەاللەت و ئاسەوارەكان

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

4243

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

ئەنجامیدابوو، كودەتای سپی جێبەجێ بكات بەهۆی فەرزكردنی چەندین بڕیار لەڕێگەی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانییەوە.

كودەتای ســــپی تا ســــاڵی 2002 بەردەوام بوو، ســــاتەوەختی ســــەركەوتنی پارتی داد و گەشەپێدان لەهەڵبژاردنەكانی 2002 بەســــەرەتای مێژوویەكی یەكالكەرەوە دادەنرێت، لە ملمالنێی نێوان عەســــكەر و حكومەت، چونكە لەو ساوە AKP كاری لەسەر بەرتەسككردنەوەی هورژم و بااڵدەستی سوپا دەكا، تا رادەیەكی بەرچاویشی لەو گەمەیە سەركەوتوو بووە، هەنووكە پارتی نێوبراو بەهاریكاری نێوەندە سەربەخۆكانی لێكۆڵینەوە و گــــەورە بیرمەند و پیاوانی فیكر لە توركیا لە هەوڵی دانانی نەخشــــە ڕێگەی كۆتاییە تا بەیەكجاری هێزی عەسكەر لە كایە مەدەنییەكانــــی دەوڵەت بێ پەڕ و باڵ بــــكات، هەوڵەكان لەم پێناوەدا كۆمەڵێك پێشــــنیار و راسپاردەیان لەالدا گەاڵڵە بووە

كە دەكرێ لەمانەی خوارەوەدا كۆیانبكەینەوە:بكرێتــــە دەســــتەیەكی بــــااڵی ســــەربازی ئەنجومەنــــی -1

راوێژكاری!!ئـــەو ئەنجومەنە لە 14 ئەندام پێكدێت، تەنها دوو لەو ئەندامانە مەدەنین، ئەوانیش ســـەرەكوەزیران و وەزیـــری بەرگرییە، 12 ئەندامەكەی دیكە هەموویان ژەنڕاڵی سەربازین، بڕیارەكانی بە زۆرینەی دەنگ دەردەچن، واتە نفوزی عەسكەر لەو ئەنجومەنە تەواو بااڵدەســـتە، جێبەجێكردنـــی بڕیارەكانیـــش دەكەوێتە ئەســـتۆی حكومەتـــەوە، بـــەاڵم بێئـــەوەی ئەنجومەنی بااڵی سەربازی بەرپرسیارییەتی دەرەنجامی بڕیارە جێبەجێكراوەكانی

بكەوێتە ئەستۆ!!ئەركەكانــــی ئەنجومەنی نێوبراو بریتین لە: موناقەشــــەكردنی كاروباری سەربازی، موســــادەقەكردنی بڕیارەكانی تایبەت بە بەرزكردنەوەی پلەی ســــەربازی و بڕیــــار دەركردنی بەالبردنی ئەو ژەنڕااڵنەی لە مەســــەلەی ئەخاڵقی تێوە دەگلێنی یان وەال بۆ فیكرێكی تایبەت رادەگەیەنــــن، هەروەها هەموو بڕیارەكان بڕیاری كۆتایین و قابیلی پێداچوونەوە نین، تەنها ئەوانە نەبێت

كە تایبەت بە پلە بەزركردنەوەی ژەنڕاڵەكانە.پارتی دادو گەشەپێدان ئەمڕۆ لە هەوڵی هەمواركردنی یاساكانی ئەنجومەنی بااڵیە بە جۆرێك ئەندامییەتی حكومەت و كەسانی مەدەنــــی لــــە راوێژكار و پســــپۆران زیاد بكات، بــــە ئامانجی هاوسەنگی دروستكردن لەنێوان باڵی سەربازی و باڵی مەدەنی وەك ئەوەی لەئەنجومەنی ئاسایشــــی نەتەوەیــــی ئەنجامیدا. هەروەها هەوڵدەدات وابەســــتەبوونی ئیــــداری ئەنجومەنی بااڵ لە ئەنجومەنــــی وەزیرانەوە بۆ وەزارەتی بەرگری بگوازێتەوە و

دواجار ئەنجومەنەكە بكات بە دەستەیەكی راوێژكاری.2- سەرۆكایەتی ئەمنی گشتی بكرێت بە دەزگایەكی مەدەنی

AKP هەوڵدەدات وابەســــتەیی ئیداری ســــەرۆكایەتی ئەمنی گشتی لە ئەنجومەنی بااڵی ســــەربازیییەوە بۆ سەر وەزارەتی ناوخــــۆ بگوازێتــــەوە تا بەشــــێوەیەكی تەدریجــــی بكرێت بە دەزگایەكی مەدەنی ئەركی تەنها پاراســــتنی ئەمن و ئاسایشی

دەبێ لەژێر چەتری وەزارەتی ناوخۆ.لەئێســــتادا سەرۆكایەتی ئەمنی گشتی ناسراو بە »جەندرمە« پاراســــتنی ئەمن و ئاسایشــــی ناوچە ســــنووری و دوورەكانی لەئەســــتۆیە كە 90%ی رووبەری توركیا پێكدەهێنێ، بێگومان

12ی ســـێپتەمبەری 2010 بوو كاتێـــك گەلی توركیا دەنگی بۆ گۆڕینی چەند بڕگەیەكی دەســـتوور دا، ئەم راپرسییە بەخاڵی گۆڕان لەبااڵدەســـتی سوپا بەســـەر ژیانی مەدەنی دادەندرێ، چونكـــە لەوێوە ســـەرەتاكانی تێكشـــكانی ویســـایەی نیزامی عەسكەری وەدیار كەوتن، جووڵەی عەسكەری لەژیانی سیاسیدا نیمچە ئیفلیج كرد، حەسانەشی لەسەر ژەنەراڵە سەربازییەكانی هەڵگرت، تا بتواندرێ لەمـــەودوا لەبەردەم دادگا مەدەنییەكان دادگایی بكرێن، هەروەها رێگاشی لەبەردەم كردنەوەی دۆسیەی

موحاكەمە كردنی سەرانی ئیقیالبەكەی ساڵی 1980 وااڵكرد.هەر لە چوارچێوەی دەرهاوێشــــتە ئیجابیەكانی هەمواركردنی دەســــتوور، خانەنشــــینكردن و بەندكردنی زیاتــــر لە )250( ژەنەڕاڵی ســــەربازی پلە جیاواز بەهۆی تێوەگاڵنیان لە كەیسی

ئەرگەنەكۆن.ئەردۆغان بەهۆی كەیسی ئەرگەنەكۆنەوە توانی گوزری كوشندە لەســــوپا بدات، عەسكەر هەر لەگەڵ ئاشــــكرابوونی كودەتاكە بێبەری بوونی خۆی راگەیاند و بەشــــێوازی جۆراوجۆر هەوڵی خۆدزینەوەی لە مەســــەلەكەدا لەكاتی دانیشــــتنەكانی لەگەڵ نوێنەرانی یەكێتی ئەوروپا خۆی وەك پارێزەری دیموكراســــی و مافەكانــــی مــــرۆڤ نیشــــاندەدا، وەك ئەوەی بڵێی هێتشــــا سەردەم ســــەردەمی جیهانی دوو جەمســــەرە و شەڕی سارد بــــە كۆتا نەهاتووە و ئەوروپــــا و رۆژئاوا بە دوعاكانیان دەڵێن ئامین، لەڕاســــتیدا چەند هەڵوێســــت نیشانەیەك هەن ئاماژەن بۆ تێوەگاڵنی موئەسەســــاتی ســــەربازی لە كودەتاكە، لەوانە دەستلەكاركێشــــانەوەی )ئیشك كۆشانەر(ی سەرەك ئەركانی پێشــــووی ســــوپا و پەیوەندداركردنــــی هــــۆكاری بڕیارەكەی بە دەســــتگیركردنی ژەنڕاڵەكانی ســــوپا، نیشــــانەیەكی دیكە لەنیشانەكان دەستلەكاركێشانەوەی جەماعی سەرۆك ئەركان و ئەندامانی ئەنجومەنی بااڵی سەربازی دژی پێداگیری ئەردۆغان لە راگرتنــــی پلە بەرزكردنەوەی ژەنەراڵە دەســــتگیركراوەكان تا دۆســــییەكانیان لەدادگا یەكالیی نەكرێتەوە، دوا نیشانەش مەســــەلەی ئەو هاندان و ورژاندنە بوو كە ساڵی 2009 پێگەی ئەلیكترۆنــــی ســــوپا دژی ئەردۆغــــان و گویــــل ئەنجامیاندا، حكومەتــــی ئەردۆغــــان ئەو مەســــەلەیەی وەك بەشــــێك لە پیالنەكــــەی ئەرگەنەكۆن لەقەڵەمدا، هەربۆیە داوای یاســــایی دژی پێگە ئەلیكترۆنییەكە و ســــەرۆكایەتی ئەركان تۆمار كرد، دەرەنجامی لێكۆڵینەوەكانی دادگا تێوەگاڵنی ژمارەیەك ژەنڕاڵی ســــەربازیان دەرخست و بڕیای دەستگیركردنی 22 ژەنڕاڵ درا، دواجاریش كێشــــەكە لكێندرا بە مەسەلەی كودەتاكە و خرایە نێو كەیســــی ئەرگەنەكۆنەوە. هەمــــوو ئەمانە دەریدەخەن كە ســــوپا چەند زەرەرمەند بوو لە كەیسی ئەرگەنەكۆن، هەروەها ئەوەش دەردەخەن قەبارەی هەنووكەیی سوپا لە چ ئاستێكدایە

لەمەودوا ناتوانێ كودەتا دژی حكومەت ئەنجامبدا.رەنگدانەوەی ئەو مەسەلەیە لەسەر كێشەی كورد لەتوركیا

راســــتییەكی حاشــــاهەڵنەگرە كــــە ســــەرۆكایەتی ئەركانــــی ســــوپا لەماوەی )30( ســــاڵی رابردوودا ســــەركەوتوو نەبووە لەبەرەنگاربوونەوەی پەكەكە، ســــەرباری هێرشــــە سەربازییە زەبەالحەكانی سوپای توركیا كە زەبەالحەترین هێزی سەربازی ناتۆیە، كەچی PKK و كێشــــەی كورد لەتوركیا رۆژ لەدوای

ئەنجامدانی ئەو ئەركە لەو جۆرە ناوچانە تایبەتمەندی سوپایە نەك ئەمنی ناوخۆ.

3- هەڵگرتنی ماددەی 35 لەیاسای خزمەتی سەربازیئەو ماددەیە جەخت لەسەر ئەركی راستەقینەی سوپای توركیا دەكات و لەوەی كۆدەكاتەوە كە شانبەشــــانی پارێزگاریكردن لــــە ئەرز و ئاســــمان و ئــــاوی توركیــــا پێویســــتە پارێزەری پرەنســــیپەكانی كۆمــــاری توركیاش بێ، بێگومان عەســــكەر هەركاتێك بیانەوێت ئەو بڕگە یاســــایە وەك مەشــــروعیەتێكی دەستووری بەكاردێنن بۆ لێدانی حكومەت و ئەنجامدانی كودەتا

بەنێوی پارێزگاریكردن لەكۆمار.4- گۆڕانكاری كردن لە پێكهاتەی دامودەزگا سەربازییەكان

ئــــەو گۆڕانكارییە هەڵوەشــــاندنەوەی دادگا ســــەربازییەكان و كورتكردنەوەی دەســــەاڵتی دادوەری و ســــەربازی و داخستنی ئامادەییە ســــەربازییەكان دەگرێتەوە، لەگــــەڵ پابەند كردنی بودجەی هێزە ســــەربازییەكان بە وردبینی و دەرخســــتەكانی

دەزگای ناوەندی دارایی.لەراستیدا ئەوەی زۆر گرنگ و مایەی ئاماژە بۆ كردنە، لەپرۆسەی داڕشتنەوەی هەیكەلی ســـوپا و هەمواركردنە دەستوورییەكان، كاركردنە لەســـەر الیەنی هـــزری و مەعنەوی ژەنـــڕاڵ و هێزە چەكدارەكان، چونكە تەنها ئەو كردارە پراكتیكیانەی ئاماژەمان پێـــدا بەس نین بۆ سەرخســـتنی ئامانجێكـــی وا گەورە، دەبێ حكومـــەت شانبەشـــانی گۆڕانكارییـــەكان هەوڵـــی دووبـــارە تەئهیلی كەســـایەتی پیاوانی ســـوپا بدا و لەو گۆشـــەگیرییە دەریانبهێنێ كە بەهۆی سیاســـەتی چەندین ســـاڵەوە تووشی هاتوون، پێویســـتە لەئاســـتی پـــەروەردەی ســـەربازیش ئەو ئایدیا و بۆچوونە ئەتاتوركیانە رەش بكرێنەوە كە ســـوپا وەك پارێزەری كۆماری توركیا تەماشـــا دەكات. لەكۆتاییدا دەكرێ مەشـــهەدی ژیانی سیاســـی و بارودۆخـــی هەنووكەیی توركیا بەم شـــێوەیە وێنا بكەین، دەیان ژەنڕاڵی ســـەربازی تۆمەتبار بـــە ئەنجامدانی كودەتـــا و پیالن، چاوەڕوانـــی حوكمی دادگا دەكەن، حكومەت و كایـــە مەدەنییەكانی دەوڵەتیش لەهەموو كاتێك زیاتر موكڕن لەســـەر راگواســـتنی توركیـــا بۆ قۆناخی دیموكراسی راســـتەقینە، قۆناخێك دەسەاڵتی سەربازی تەواو پابەند و ملكەچی بڕیارەكانی حكومەت دەكا و باڵی پیالنگێڕان و كودەتاچییەكان تەواو تێدەكۆشـــێ، بەاڵم ســـەرباری هەموو ئەم ســـەركەوتن و چاكســـازیانە هێشتا پێویســـتە پارتی دادو گەشەپێدان بە ئاگاییەوە مامەڵە لەگەڵ قۆناخەكە بكا و هەڵپە و خێرایـــی نەكات لە بڕیاردانـــدا، چونكە تا هەنووكەش ناكرێ بڵێین ســـەردەمی تەدەخولی عەسكەر لەژیانی مەدەنی سیاسی تەواو كۆتایی پێهاتووە، چونكە هێشتا دەستووری ساڵی 1982 رێگـــەی تەدەخولی پێدەدات، بەاڵم ئـــەوەی ئەمڕۆ بۆتە واقیع ئەوەیە كە ســـەردەمی كودەتای ســـەربازی بەسەرچوو و بووە بەشـــێك لەمێژوو، بەاڵم تا پارتی دادو گەشـــەپێدان نەتوانێ دەســـتوورێكی نوێی مەدەنی دابڕێژێتەوە، ئەوا AKP و ژیانی دیموكراسی و سەرجەم دەستكەوتەكان بە ناكامڵی لەمەترسیدا

دەمێننەوە.* بەڕێوەبەری ســــەنتەری قاهیرە بۆ توێژینــــەوە لەكاروباری

توركیا

رۆژ لەگەورەبــــوون و باڵوبوونەوەدایــــە و لەئاســــتی ناوخۆ و دەرەوەی توركیادا دۆســــت و الیەنگری بەهێزی راكێشكردووە، سیاســــەتەكانی دەســــتەی ئەركان و ژەنڕاڵە ســــەربازییەكان لەماوەی شــــەڕی )30( ساڵەدا مایەی فەشــــەل و كورتهێنان بووە، ئەو سیاســــەتە دەمانگەیەنێتە راســــتییەك بڵێین سوپا نــــەك هەر تەنها هۆكاری الوازكردنی PKK و كێشــــەی كورد نەبووە، بەڵكو فاكتەرێكی پۆزەتیڤ بووە بۆ بەهێزكردنی تەرح و ئایدیای PKK و توانا سەربازییەكەی لەالیەك و بەهێزبوونی كێشــــەی كورد لەالیەكــــی دیكە، كاتێــــك AKP پرۆژەیەكی چاكســــازی بەمەبەستی چارەكردنی كێشــــەی كورد خستەڕوو تێیدا بەپێی روئیای خۆی چارەسەری قۆناخبەندیانەی بۆ الیەنە سیاســــی و كۆمەاڵیەتی و ئابوورییەكانی دەستنیشــــانكردووە، عەسكەر زۆر بە ساردی و بێ ئەهمییەت مامەڵەی لەگەڵ پرۆژە كرد و هەر بەردەوام بوو لەســــەر نەهجی جارانی كە نەهجێكی تاك جەمســــەرە و خۆی لەچارەسەری ســــەربازی دەبنێتەوە، ســــەرەك ئەركانی پێشووی سوپا دوای دەستلەكاركێشانەوەی لەچاوپێكەوتنێكی رۆژنامەنووســــیدا هانــــی ژەنڕاڵەكانی دا كە بەردەوام بن لەسەر ئەو نەهجە تاك جەمسەرە و لێی پەشیمان نەبنــــەوە. پێشــــبینی چاودێــــران هێما بۆ ئــــەو دەكات دوای دەستلەكاركێشــــانەوە جەماعیەكە دەروازەیەكی نوێ لەبەردەم پرۆژەكەی دادو گەشــــەپێدان كراوەتەوە، ئەمڕۆ پارتی نێوبراو لەهەمو كاتێك زیاتر لە چارەكردنی كێشەی كورد نزیكبۆتەوە، چونكە دوای رووداوی دەستلەكاركێشــــانەوەكە نەوەیەكی نوێ لە ژەنڕاڵە ســــەربازییەكان پۆستە بەتاڵەكانیان پڕكردۆتەوە لە قۆناخێكدا كە سەركردایەتی سیاســــی جڵەوی نیمچە رەهایی بارودۆخــــی توركیــــای گرتۆتە دەســــت، هەروەها پێشــــبینی ئــــەوەش دەكرێت لەمەودوا سیاســــەتی دەرەوەی توركیا زیاتر دەستكراوەبێ لە پرســــە ئیقلیمییە ئاڵۆزەكانی وەك سوریا و

عێراق و ئێران.ئەگەری دووبارە داڕشتنەوەی پێكهاتەی دامودەزگا

سەربازییەكانلەوەتای دامەزراندنی كۆماری توركیا تاكە شــــت كە زۆرینەی كۆمەڵگەی توركی لەســــەری كۆكە مەسەلەی دووركەوتنەوەی عەســــكەرە لەژیانــــی سیاســــیدا، ملمالنێــــی نێــــوان ژەنڕاڵە سەربازییەكان و سیاسی و پیاوانی ئیدارەی دەوڵەت لەو كاتەوە زۆر زۆر روون و توندە كە )عیسمەت ئینینۆ(ی سەرەكوەزیرانی ئەوســــا لەســــاڵی 1946 بڕیاری كۆتاهێنانی بە سیستمی تاك هێزی دا و دەرگەی لەبەردەم فرە حزبی وااڵ كرد، لەو ســــاوە سوپا چوار كودەتای سەربازی گەورەی ئەنجامداوە، بە بیانووی پارێزگاریكردن لە عەلمانییەتی دەوڵەت و سیســــتمی كۆماری، عەســــكەر لەهەریەك لەو كودەتایانە توانی نفوزی خۆی لەنێو كایە و دامودەزگا سیاســــی و مەدەنییەكانی دەوڵەت بەهێزتر بكا و هــــەر جارەش بە بیانوویەك بەپێــــی بەرژەوەندییەكانی

گۆڕانكاری لەدەستوور ئەنجامبدات.دوا كودەتای عەســــكەرەكان ســــاڵی 1997 بوو، كودەتایەك بێئــــەوەی كردەی ســــەربازی و هەتا جوڵــــەی تەنها تانكێكی ســــەربازیش تێبینی بكرێ، ســــەرۆكایەتی ئــــەركان توانی بە ســــوود وەرگرتن لەو گۆڕانكارییانەی لە كودەتای ساڵی 1982

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

سوپا نەك هەر تەنها هۆكاری الوازكردنی

PKK و كێشەی كورد نەبووە،

بەڵكو فاكتەرێكی پۆزەتیڤ بووە

بۆ بەهێزكردنی تەرح و ئایدیای PKK و توانا سەربازییەكەی

لەالیەك و بەهێزبوونی كێشەی كورد لەالیەكی دیكە

كاردانەوەی ئەردۆغان

لەهەمبەر ئەو دەستلەكاركێشانەوە

جەماعیە خێرا و حەكیمانە بوو، چونكە توانی

پرۆژەی ژەنڕاڵە دەستلەكاركێشاوەكان

پوچەڵ بكاتەوە كە گەرەكیان

بوو بەم كردارە تەنگژەیەكی سیاسی بنێنەوە بە ئامانجی

سەردانەواندنی ئەردۆغان بۆ

داواكارییەكانیان

>>>

>>>

4445

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

ناوین جیاوازە لەگەڵ ناوچەكانی دیكەی جیهان، لە توركیا و جەزائیر دوو سوپا هـــەن كـــە هەریەكـــە دەوڵەتی خۆی هەیە، ســـوپای توركیا كاتێك سوڵتان وەحیدەددین لەكۆتایی شەڕی یەكەمی جیهان خۆبەدەستەوەدانی واڵتەكەی بە واڵتی راگەیاند، هاوپەیمان دەوڵەتانی لە رووخان و هەڵوەشانەوە رزگار كرد. ئەوكاتە توركیـــا كەوتە ژێر رەحمەتی هێزە فەرەنسی و بەریتانی و ئیتاڵی و

یۆنانییەكان، بەاڵم ژەنڕاڵ مستەفا عەلی رەزا سەركردایەتی بەرخۆدانێكی نهێنی گرتە ئەســـتۆ و لـــەو رووبەڕووبونەوەیەدا لەگەڵ هێزە بیانییەكان ســـەركەوتنی بەدەســـتهێنا و ناچاریكردن بۆ دواوە پاشەكشـــێ بكەن، دواجار لەساڵی 1923 بەیەكجاری پاشەكشێیان كرد، لەو ماوەیەدا خەالفەتی عوسمانی هەڵوەشاندنەوە و قیبلەی واڵتەكەی لە رۆژهەاڵتەوە بۆ رۆژئاوا گۆڕی و لەمەشدا پشتی بەزۆربەی بەهاكانی سیســـتمی رۆژئاوا لەپێش هەمووشیانەوە عەلمانیەت بەست، هەروەها گرنگییەكی تایبەتی بە سوپا بەخشی كە بەرگری لە ئابڕوو و كەرامەتی میللەتی تورك كردبوو، لـــەو كاتەوە عەلمانیەت وەرچەرخا بۆ بیروباوەڕێك كە نزیك بێ

لە ئایین، سوپاش بووە جڵەو بەدەستی ئیشوكارەكانی دنیا.لەبەرئەوەی دەوڵەتی عوســـمانی رێگەی بە یاسای فرە ئایینی دابوو، ئەزموونی رۆژئاواش بۆ رێگەخۆشـــكردن لەبەردەم فرەیی سیاسی سوودی لێوەرگرت، ئەوا كۆمەڵگای توركی نەچووە ژێر باری بااڵدەســـتی ســـەربازەكان ســـەرەڕای ئەو پیرۆزیەی پێیاندرابوو، بەردەوام دژی ئەو بااڵدەســـتیەی سەربازەكان دەوەستا، هـــەر لـــە ئەنجامدانی یەكەم هەڵبژاردنـــی پەرلەمانی لەســـاڵی 1950 كە تێیدا پارتی گەلی كۆماری، ئەو پارتەی مســـتەفا كەمال دایمەزراند، لەبەرامبەر پارتی

دیموكراتی شكستیخوارد تا دەگاتە ئەمڕۆ.ئەمجـــۆرە پێشـــكەوتنە لەجەزائیر رووینەدا، ئەمەش لەبـــەر چەندین هۆكار كە باســـكردنیان زۆری دەوێ، تا ئێستا سوپا سیاسەتی كۆنترۆڵ كردووەو چەپۆكی بەســـەر كاروبارەكانی واڵتدا گیركردووە، لەمەشـــدا پشـــت بە شـــەرعییەت و دەســـكەوتەكانی بەرەی رزگاری دەبەستێ، هەر لەكاتی رزگاركردنی جەزائیر لە

)1962(ەوە تا دەگاتە ئەم ساتەوەختە.ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە لە بەدواداچوونی رەوتی ئەزموونی توركیا ئەوەیە كە بڕگەیەك لەدەســـتوور ئاماژە بەوە دەكات كە سوپا دابینكەری سەالمەتی واڵتە لەناوخۆ و دەرەوە، ئەمەش ســـوپای كردووە بە دەســـەاڵتێكی بااڵتر لە حكومەت و ئەركی پاراستنی كۆمەڵگای پێ ســـپێردراوە، ئەمەش لەژێر پەردەی پارێزگاریكردن لە عەلمانییەت و بەرگری لێكردنی ئەنجامداوە، لەژێر ئەم پاساوە سوپا سێ كودەتای لەسااڵنی 1960، 1970 و 1980 و كودەتایەكی ئاشتیانەی لە 1997 ئەنجامداوە، لەوەی كۆتایشی حكومەتەكەی پرۆفیسۆر نەجمەدین ئەربەكانی پێشەوای پارتی رەفای خاوەن بیروبۆچوونی ئیســـالمی ناچار كرد دەستلەكاربكێشێتەوە. كاتێك AKP لەساڵی 2002 گەیشتە دەسەاڵت و كردنەوەی دۆسیەی »ئەرگەنەكۆن« كـــە وەكو حكومەتێكی نهێنـــی بەهاوكاری عەلمانیە توندڕە و رقئەســـتورەكان لەپێش هەمووشـــیانەوە هەندێ سەركردەی ســـەربازی كاروباری واڵتی بەڕێوە دەبرد، هەوڵی ئەنجامدانی كودەتایەك كە بڕیاربوو لە 2003 ئەنجامبدرێ ئاشكرا بوو. لەبەرامبەر دووبارەبوونەوەی كودەتاكان، كاتێك رۆڵی هەندێ ســـەركردەی سەربازی لەپرۆسەی »چەكوش« ئاشكرا دەبێ، ئەمە بووە ناوزڕاندنی ناوبانگی هێزە چەكدارەكان، بەمەش ئەو رۆڵە سیاســـیەی نمایشی دەكات دەبێتە كۆسپ و رێگـــر لەبەردەم رەوتی كاروانی دیموكراســـی، كاتێك زۆرینەی دەنگدەران بۆ قازانجی AKP دەنگبدەن، دواتر ئاشـــكرا ببێ كە هەندێ سەركردەی سەربازی

پالن دژ بـــە حكومەتێكی هەڵبژێردراو و قەدەغەكردنـــی پارتی براوە دابنێن، ئـــەوەش بـــەو واتایە دێت كـــە هێزە چەكدارەكانی نەك تەنیا بۆتە الیەنێك لەملمالنێی سیاســـی ناوخـــۆ، بەڵكو دژ بە بژاری گەل دەوســـتێ و هەوڵی زەوتكردنـــی دەدات، جگـــە لەمـــەش سەرقاڵبوونی ســـەربازەكان بەگەمەی هێزیـــان بەفیڕۆدانـــی و سیاســـی لەبەرامبەر وایكـــرد ناوخۆ، لەچەنگی رووبەڕووبونەوەی هێرشـــەكانی یاخیبووانی كورد كەمتەرخەم بن، كە لەم چەند مانگەی دوایی هێرشەكانیان چڕتر كردۆتەوە، وەكو »نیویۆرك تایمز« ئاماژەی پێكردوووەو لەڕۆژنامەی »ئەلشـــەرق ئەلئەوسەت« لە 2011/8/1 لەسەر زاری

كاربەدەستێكی تورك باڵویكردۆتەوە.ئەم باگگراوەندە پێگەی ئەردۆگانی ســـەرۆك وەزیری بەهێزتر كرد لەهەوڵەكانی بۆ داڕشـــتنی دەستوورێكی نوێ كە پەیكەری سوپا بخاتە ژێر ركێفی دەسەاڵتی مەدەنی بەشـــێوەیەك كە ســـوپا وەربچەرخێ بۆ هێزێكی پرۆفیشـــناڵی تایبەت بەكاروباری ســـەربازی و دوور بێ لەگێڕانی هەر رۆڵێكی سیاســـی، بگرە ئێستا حكومەت سەرقاڵی ئامادەكردنی قانوونێكە كە رێگە لە هێزە چەكدارەكان بگرێ هیچ بەیاننامەیەكی سیاســـی دەربكات، لەم چوارچێوەیەدا رۆژنامەی »یەدیعوت ئەحرۆنوت« لە 2011/8/31 رایگەیاندووە كە بەرپرســـانی ئیســـرائیلی بەترس و نیگەرانییەوە ســـەیری دەستلەكاركێشانەوەی ســـەركردەكانی سوپای توركیا دەكەن، لە یەكێك لەو بەرپرســـە ئیسرائیلیانە گواستویەتیەوە كە ئەو هەنگاوە

بەواتای »رووخانی دواسەنگەری دژ بە ئیسالم لە توركیا« دێت.)3(

ئەزموون و مۆدێلی توركیا پێویســـتە لەچەندین الوە هەرس بكرێ، تێوەگاڵندنی ســـوپا )یان راكێشانی سوپا( بۆ ناو سیاســـەتی ناوخۆ كە چەند رۆشنبیرێكی میســـری داوا دەكەن لەدەستووردا باسی لێوە بكرێ، تەنگوچەڵەمەیەكە توركیا 40 ســـاڵی پێویستبوو تا لێی رزگار بێت، ئەو عەلمانیەتەی ئەتاتورك سەپاندی و هەندێك پێیانوابوو تەوقـــی رزگاربوون و رێگەیەكە بۆ بەدیهێنانی كۆمەڵگەی مەدەنـــی خـــوازراوە، نەیتوانی دیموكراســـییەت بەرقەرار بـــكات و كۆمەڵگا لە بااڵدەســـتی ســـەربازەكان رزگاری نەبوو، بەڵكو ئـــەم هیوایانەی گەل لەڕێگەی تێكۆشـــانی دیموكراتی بەدیهاتن، دوای ئەوەی 80 ســـاڵ بەســـەر ســـەپاندنی عەلمانییـــەت لەتوركیا )ئەتاتورك لـــە 1938 كۆچی دوایی كرد( تێپەڕی. دوای دەستلەكاركێشـــانەوەی ســـەركردەكانی ســـوپا كلك و گوێ كردنیان، وتارێكی هاوكارمان مامۆستا )جەمیل مەتەر(م لەرۆژنامەی »ئەلشروق« لەژێر ناونیشانی »خەونەكـــە بەدیهـــات و توركیا بووە دەوڵەتێكی مەدەنـــی« خوێندەوە، وەكو ئاماژەیەك بۆ ئەوەی كە دیموكراســـییەت ســـەركەوت و عەلمانییەت هەرەســـی

هێنا.ســـیاقی سوود وەرگرتن لە ئەزموونی توركیا رێگەم پێدەدات ئەو واتایە دووبارە بكەمـــەوە كە پێشـــتر ئاماژەم پێـــدا و بایەخی بۆ گـــروپ و پارتەكانی خاوەن مەرجەعییەتی ئیســـالمی هەیە، كورت و پوختەكەی ئەوەیە ئەو سەركەوتنانەی AKP لەتوركیـــا بەدەســـتیهێنا تەنیـــا بـــەوە بەدینەهاتووە كـــە ئامۆژگاری خەڵـــك بكات، بەڵكو لەبەرئەوەی خزمەتی كـــردوون و لەبایەخدان بە كاروباری قیامەت نەوەســـتاوە، بەاڵم پێیوابووە كە ئاوەدانكردنـــەوەی دنیا رێگەیەكە بۆ ئاوەدانكردنـــەوەی دواڕۆژ )قیامـــەت(. پەندەكان زۆرن، بـــەاڵم كەمن ئەوانەی

پەندەكان هەرس دەكەن و سوودی لێوەردەگرن.سەرچاوە: پێگەی )ئیالف(ی عەرەبی.

ئێمە پەندمان لـە توركیا وەرنەگرت!! فەهمی هویدی

یەكێك لەسەیروســـەمەرەكانی ئەم سەردەمە ئەوەیە لەكاتێكدا توركیا هەنگاوی بوێر و یەكالكەرەوە دەنێت بۆ دەرخستنی سەربازەكان لەسیاسەت، ئەوا هەندێ

رۆشنبیری میسر پەرۆشن بۆ هێنانی سەربازەكان بۆ ناو سیاسەت.)1(

نوێترین هەنگاوی یەكالكەرەوە لەتوركیا مانگی رابردوو روویدا، كاتێك بە كتوپڕی سەركردەكانی سوپا دەستلەكاركێشانەوەی خۆیان لەپۆستەكانیان راگەیاند وەكو ناڕەزاییەك بەرامبەر دەســـتوەردانی حكومەت لەكاروبـــاری هێزە چەكدارەكان،

ئەمەش لە زۆربەی پایتەختەكانی جیهان دەنگ و سەدایەكی زۆری دایەوە.یەكێـــك لەهۆیەكانی ئـــەو دەنگدانەوەیە ئەوەیە كە ســـەركردەكانی ســـوپای توركیا پێشـــتر زمانێكی جیاوازیان هەبوو بۆ قسەكردن لەگەڵ حكومەت، ئەوان خەڵكیان لە پۆســـتەكان الدەدا و دەســـتیان لەكار نەدەكێشایەوە، هۆشداریان دەدا و زریپۆشەكانیان لە شەقامەكان باڵودەكردەوە و دەستیان لە پۆستەكانیان هەڵنەدەگـــرت و بۆ ماڵەكانیان پاشەكشـــێیان نەدەكرد، ئـــەم واتایە چاودێری سیاســـی ناسراوی توركیا جەنگیز چاندار باسی لێوە كرد و گوتی ئەو سەردەمە بەسەرچوو كە سوپا فەرمان دەربكات، ئەوانەی گرەویان لەسەر ئەوە دەكرد كە سوپا دەتوانێ خاڵ لە كاروباری سیاسی دابنێت، دەبێ ئەوە لەبیر بكات، چونكە

هاوكێشەكە زۆر جیاوازە لەگەڵ رابردوو.لەبەرئـــەوەی سەرســـوڕمانەكە گـــەورە بـــوو، بۆیـــە هەموو الیـــەك چاودێری دەرهاویشـــتەكانی دەكـــرد، هـــەر الیەنێـــك لـــە گۆشـــەنیگای حیســـابات و بەرژەوەندییەكانـــی خوێندنـــەوەی بۆ دۆخەكە دەكرد. هەرچەنـــدە لە روانگەی میســـرییەوە ئەوە كاروبارێكی ناوخۆی توركیایە، بەاڵم بە پێویســـتم بینی ئەو دۆخە لـــە قاهیرە لەالیەن ئەوانەی دەیانەوێ سیســـتمی نوێی واڵت دابڕێژن بە وردی شەن و كەو بكرێت، ئەمەش لەبەر هۆیەكی تەواو جیاواز، چونكە لەچەند هەفتەی رابردوو چەندین دەنگ بەرزبۆتەوە كە داوای بەســـەربازكردنی سیســـتم دەكەن، داوا دەكەن لە بەندێكی دەستووردا دەسەاڵتی هێزە چەكدارەكان فراوان بكرێ، بەشـــێوەیەك رۆڵی پارێزەری سیستمی دیموكراسی و دەوڵەتی مەدەنی بگێڕێ، دواتریش لە قەڵغانی نیشـــتمانی وەربچەرخێ بۆ خاوەنی نیشـــتمان، لە پاسەوانی ئاسایش و سنوورەكانی بگۆڕێ بۆ دەسەاڵتداری سیاسەت و دارێژەری بڕیارەكان. »بومەلەرزەی چوار ئەستێرەكە« ئەمە مانشێتی سەرەكی رۆژنامەی »ســـەباح«ی الیەنگری حكومەت بوو لە رۆژی 2011/7/30 بۆ وەسفكردنی ئەو

رووداوە ناوازە و كەم وێنەی مێژووی هاوچەرخی توركیا.بەپێی ئەوە ســــەرۆكی دەســــتەی ئەركانی ســــوپا ژەنڕاڵ ئیشــــك كوشانیر و سەركردەی هێزە وشــــكانی و دەریایی و ئاسمانییەكان و سەرۆكی ئەكادیمیای سەربازی دەستیانلەكاركێشایەوە، بۆنی جیاوازییەكانی نێوان حكومەت و سوپا ســــاڵێك لەمەوبەر باڵوبۆوە، ئەمەش بەهۆی تاوانباركردنی گەورە ئەفســــەران لەپیالنگێــــڕی رووخاندنــــی حكومەت، بۆیە هــــەر زوو چاودێــــران گوتیان كە پەرەســــەندنی دۆسیەی ئەو ئەفســــەرانە بۆتە هۆی تەقینەوەی قەیرانەكە و تا

گەیاندییە ئەو كۆتاییە.راپۆرتـــە رۆژنامەوانییـــەكان ئامـــاژە بەوە دەكـــەن كە 43 ژەنـــڕاڵ بە تاوانی ئەنجامدانی پیالنگێڕی دەســـتگیركراون، ئەمە جگە لە 165 ئەفسەر و سەربازی دیكـــە كە بەهەمان تۆمەت لە زیندان ئاخێنـــراون، زیندانیكردنی ئەو ژەنڕااڵنەو ئەنجامدانـــی لێكۆڵینەوە لەالیەن داواكاری گشـــتی لەتوركیا شـــتێكی باو نییە،

چونكە تایبەتمەندی و پێگەی سەربازەكان بەجۆرێكە كە هەر حكومەتێك نایەوێ بكەوێتـــە ملمالنێ و ئەو سەركێشـــییە بكات. بۆیە هەموو الیەك لەســـەر ئەوە كۆكن كە بارگرژی نێوان حكومەت و ســـوپا لەم ســـااڵنەی دواییدا زیادیكردووە، ئەگەرچی ئەم كێشـــەیە لەوەتای AKP لە 2002 دەســـەاڵتی گرتۆتە دەســـت هەبووە، بەاڵم هەوڵیداوە رۆڵی ســـەربازەكان كـــەم بكاتەوە كە جاران لەڕێگەی ئەنجومەنی ئاسایشـــی نەتەوەیی كە زۆرینەی ئەندامەكانی سەربازبوون بڕیاری خۆیان بەســـەر حكومەتدا دەسەپاند، بەاڵم ئەردۆغانی سەرۆكوەزیران بڕیارێكی دەركـــرد كە مەدەنیەیكان زۆرینەی ئەنجومەنی ئاسایشـــی نەتەوەیی پێكبهێنن. ئـــەوەی چاودێری بارودۆخەكەی كردبـــێ دەزانێ كە توڕەیی ســـەربازەكان بە شـــاراوەیی مایەوە، هەتا دوای دەســـتگیركردنی ژەنڕاڵەكان و لێپرســـینەوەیان لەالیەن دەسەاڵتی مەدەنی، بەاڵم پەیوەندییەكە بەم دواییە بەهۆی هاتنی وادەی

پلە بەرزكردنەوەی ئەفسەران تەقییەوە و ئاڵۆز بوو.ســـەرۆكایەتی ئەركان داوای پلە بەرزكردنەوەی هەندێ ژەنڕاڵی دەستگیركراوی كـــرد بە بیانووی ئەوەی بڕیـــاری تۆمەتباركردنیان دەرنەچووە، ئەمەش لەالیەن سەرۆكوەزیران رەتكرایەوە تا پلەی ئەو ئەفسەرانە بەرز بكاتەوە كە بە پالندانان بۆ ئەنجامدانی كودەتا و رووخاندنی حكومەت تاوانبار كراون، كارێكی دروســـت

نییە بەتایبەتیش كە تۆمەتباركردنەكە گەورەیە.دوو رۆژ دوای راگەیاندنـــی دەستلەكاركێشـــانەوەكە )لـــە 7/31( رۆژنامـــەی »حورییەت«ی توركی چیرۆكێكی سەرســـوڕهێنەری بەم شێوەیەی باڵوكردەوە: »لەساڵی 2000 سەرۆكایەتی ئەركان ژمارەیەك پێگەی ئەلیكترۆنی هەواڵی كڕی و دواتـــر بەكاریهێنا بۆ باڵوكردنوەی هەواڵی درۆ و هەڵمەتی چەواشـــەكاری كە حكومەتەكەی AKPی كردبووە ئامانج كە لە 2002 پێكهێنرا، بە پشتبەســـتن بەو هەوااڵنە داواكاری گشتی لەدادگای دەستووری بە پاساوی دوژمنایەتیكردنی عەلمانییـــەت داوایەكی بۆ قەدەغەكردنی AKP پێشكەشـــكرد. دادگا پێیوابوو ئەوەی پێگەكان باڵویانكردۆتەوە بەڵگەیەكن گومانیان لەســـەر نییە، بە تۆمەتی دژایەتیكردنی عەلمانییەت AKP ســـەركۆنە و شەرمەزار كرد. بەاڵم پارتەكەی قەدەغە نەكرد. دوای دوو ساڵ ئیشوكاری ئەو پێگە ئەلیكترۆنیانە و پەیوەندییان بە ســـەرۆكایەتی ئەركان ئاشكرابوو، بەاڵم ســـەربازەكان هەر زوو بابەتەكەیان

داپۆشی و پەردەپۆشیان كرد.هەوڵی كودەتاكە ناوی لێنرابوو »چەكوش«، دانرابوو لەساڵی 2003 ئەنجامبدرێ، واتا دوای ساڵێك لەگرتنەدەســـتی دەسەاڵت لەالیەن AKP بەخراپترین هەوڵ دادەنرێ، لێكۆڵینەوەكان ســـەلماندیان كە ئامانجی ئـــەو هەوڵە باڵوكردنەوەی پشـــێوی و ئاژاوەگێڕی بوو بەشێوەیەكی كتوپڕ، ئەمەش وا دەكات بە پەلە داوا لەســـوپا بكرێ بێتە نـــاو بابەتەكە، لەم چوارچێوەیە ئـــەوەی لەپالن دانرابوو، تەقاندنەوەی هەندێ مزگەوتی مێژوویی لەشاری ئەستەنبوڵ، بەرپاكردنی جەنگ لەگەڵ یۆنان، ئامادەباشی هێزە توندڕەوە عەلمانییەكان بڕژێنە سەر شەقامەكان و داوای رزگاركردنـــی واڵت بكەن لەپشـــێوی و رووخان. ئـــەم پالنانە لەالیەن ئەفسەرە دەســـتگیركراوەكان رەتنەكرایەوە، وەكو رێوشوێن و مانۆڕی سەربازی بۆ رووبەڕووبوونەوەی رەوشی تەنگەتاوی پاساوی بۆ هێنرایەوە و رەتیانكردەوە

ئامانجیان سازكردنی كودەتایەك بێ لەواڵت.)2(

یەكێـــك لە گوتە بەرباڵوەكانی نێـــو چینی سیاســـییەكان ئەوەیە ئەگەر وەكو رێسایەك هەر واڵتێك ســـوپایەكی هەبێت، ئەوا لەم رووەوە ناوچەی رۆژهەاڵتی

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

4647

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

لە وەتەی 17ی شـــوباتی ســـاڵی 2011ەوە تا ئیمڕۆ لیبیا و ناوچەی رۆژهەاڵتی ناویـــن بە گۆڕانكاری خێرا و دینامیكی چاوەڕوانكراو گوزەر دەكەن، ســـەرەتاكە چەخماخەی یەكەمین شـــۆڕش بە ئاگر لەخۆبەردانی محەمەد بوعەزیزی تونسی دەســـتی پێكرد و كۆتایی بە حوكمی تاكڕەوانەی بن عەلی هێنا، لە مەزەندەی كەســـدا نەبوو، رەشەبای شـــۆڕش و گۆڕانكاری بەو شـــێوە خێراییە سەرجەم دەســـەاڵتدارە شـــمولیەكانی ناوچەكە بگرێتەوە، پاش رابوونی گەلی میسر دژی موبارەك و پارتەكەی هەر لە رۆژانی ســـەرەتای شۆڕشـــەكە یەكەمین واڵت كە بە ئاشـــكرا و بە راشكاوی پشـــتگیری خۆی بۆ گەلی راپەڕیوی میسر راگەیاند و داوای لـــە موبـــارەك كرد گۆڕەپانەكـــە چۆل بكات، توركیا بوو، هەڵوێســـت راگەیاندنی توركیا بەرامبەر رووداوەكانی میســـر بە بەراوردكردن بە هەڵوێســـت وەرگرتن بەرامبەر رووداوەكانی تونس و یەمەن و ســـوریا و لیبیا، كتوپڕ و خێرا و لەناكاوبوو، چونكە دوای زیاتر لەمانگێك لە شۆڕشی گەالنی لیبیا دژی قەزافی هێشتا توركیا هەڵوێســـتی سیاسی خۆی بەرامبەر رووداوەكان بەیان نەكردبوو، بەڵكو بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ لە لێدوانە رۆژنامەوانییەكانی بەرپرسانی توركیا ئەوە دەخوێندرایەوە كە پشـــتگیری قەزافـــی دەكەن، بەاڵم كاتێك رووداوەكانی ئاراســـتەی دیكەیان وەرگرت و لە ئـــەرزی واقیع و لە نێوەندە نێودەوڵەتییەكان رژێمـــی قەزافی رووی لـــە گڵۆڵەبوونەوە و بێ هێزی كرد، توركیا پێشـــنیازی دانوستان و گفتوگۆی لەنێوان قەزافی و شۆڕشگێڕان خستەڕوو، كاتێكیش مەلەفی لیبیا خرایە بەردەم ئەنجوومەنی ئاسایشـــی نێودەوڵەتی و هاوپەیمانییەتی ناتۆ بڕیاری كردەی سەربازی دا، توركیا سەرباری ئەندامییەتی لەو هاوپەیمانییەتییە، ناڕەزایـــی خۆی بەرامبەر ئـــەو كردانە راگەیاند و بڕیاری بەشـــداری نەكردنیدا، توركیا بەم كردارەی هەڵوێســـتی جارانی بەرامبـــەر داگیركردنی عێراق لە 2003 دووپاتكـــردەوە و دووبارە بانگی الیەنە ناكۆكەكانی كـــرد، تا لەڕێگەی گفتوگۆ و دانوســـتانەوە كێشەكە چارەســـەر بكەن، ئەوەبوو رەجەب تەیب ئەردۆغان لە نیســـانی رابردوو پرۆژەیەكی خســـتەڕوو بە ئامانجی كۆتایی هێنان بە شـــەڕ و كوشـــتار، ســـەرەتا هەردووال رەزامەندی خۆیان دەربڕی، بەاڵم پاشـــان بەهۆی تەدەخولی دەرەكییەوە پرۆژەكە لەبار بردرا، دوای ســـەرنەكەوتنی ئەو پرۆژەیە

توركیا گەیشـــتە قەناعەتێك كە رۆژئاوا بەتایبەتی فەرەنســـا كاری جیددی بۆ لەناوبردنی رژێمی قەزافی دەكەن و تا بەدیهێنانی ئەو ئامانجە ناتۆ هێرشـــەكانی ناوەســـتێنێ، تا ئێرە قەزافی و بەرپرســـانی تەڕابلوس رازی و ئاســـوودەبوون بەرامبەر كردار و لێدوانەكانی ئەنقەرە و خودی قەزافی هەڵوێســـتی توركیای بە

ئەرێنی وەسفكردبوو.بێگومـــان هەڵوێســـتی نەرم و ناڕاســـتەوخۆی ئەنقەرە بەرامبـــەر رووداوەكانی لیبیا وابەســـتە بە كۆمەڵێك بەرژەوەندی و ئیعتیباری سیاســـی بوون، توركیا لەمێژە هاوبەشـــێكی گرنگی ئابووری و بازرگانی لیبیایە، قەبارەی وەبەرهێنانی توركیـــا لەو واڵتە بە )15( ملیار دۆالر مەزەندە دەكرێ، چەندین ســـاڵە نەوت لـــەوێ هاوردە دەكات، نزیكەی )200( كۆمپانیـــای بەناوبانگی توركی لە ناوچە جیاجیاكانی لیبیا باڵوبوونەتەوە، ئەمە وێڕای ئەو دەیان هەزار كرێكارە توركەی كە چەندین ساڵە لە كەرتە جیاجیاكان كار دەكەن، توركیا بەهۆی رووداوەكانی لیبیـــا زەرەر و و زیانێكی گـــەورەی لێكەوت، وەزیری بازرگانـــی لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیـــدا ئەوەی ئاشـــكرا كرد كە هەناردەی واڵتەكەی بـــۆ لیبیا بەڕێژەی 87% دابەزیوە!! ســـەبارەت بە الیەنە سیاســـییەكەی هەڵوێســـتی توركیاش، ئەنقەرە پێیوابوو كە پاش چەكداربوونی خۆنیشاندەران بارودۆخەكە سروشتێكی دیكەی وەرگرتووە، تەدەخولی ســـەربازی ناتۆ لەوانەیە لەكۆتاییدا ئەنجامەكەی پارچەپارچەبوونی لیبیای لێبكەوێتەوە، بۆیە هەركە باس لە كردەی ســـەربازی هێرشـــەكانی ناتۆ دەكرا، داود ئۆغڵو و بەرپرســـانی دیكـــەی ئەنقەرە تەجروبە و بارودۆخـــی عێراقیان بـــە نموونە دەهێنایەوە و بە ئاشـــكرا ناڕەزایی و هێڵی سووری خۆیان بەرامبەر كردەی لەو جۆرە دەردەبڕی، بەشێكی زۆر لە چاودێرانی سیاسی پێیانوایە بەشدارنەبوونی توركیا لەهێرشكردنە سەر عێراق لەساڵی 2003 هەڵوێســـتێكی مێژوویی بوو، لەوێوە سەرەتاكانی ئیستقالل بوون لە هەڵوێستی سیاسی و رزگاربوون لە پاشكۆیەتی سەریهەڵدا، داد و گەشەپێدان بە رێبەرایەتی ئەردۆغان لەئاستی میللیدا چ لەناوخۆ و چ لەئاستی جیهانی عەرەبی و ئیسالمیدا دەســـكەوتێكی فرەیـــی دوورییـــەوە و بەهۆیەوە یەكەمین بنچینەی سیاســـەتە نوێیەكـــەی دانا، كـــە بریتییە لە رۆڵ بینینی قووڵ و زیاتری توریكا لە پرســـە

ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكاندا.هەڵوێســـتی توركیا بەرامبەر رووداوەكانی لیبیا بەتایبەت پاش تەدەخولی ناتۆ بە رادەیەكی زۆر بەو مەبەســـتە بوو كە شـــەقامی عەرەبی لەخۆی زوێر نەكات، پـــاش ئەوەی توانیبـــووی بەهۆی هەڵوێســـتی بەرامبـــەر داگیركردنی عێراق و گەمارۆدانی كەرتی غەززە، تەعاتوفێكی بێ وێنە لەشـــەقامی عەرەبیدا مسۆگەر بكات. توركیا بەهۆی هەڵوێســـتە نادیار و ناڕاستەوخۆكانی رووبەڕووی رەخنەی توندی ئەنجوومەنەكانی شۆڕشـــگێڕانی لیبیا و چەنـــد واڵتێكی رۆژئاوا بووەوە، بەاڵم ســـەرباری ئەو رەخنانە هەر پێداگیر بوو لەسەر رەتكردنەوەی تەدەخولی

سەربازی و بەشداری نەكردنی لە هێرشەكان.دەكـــرێ تا كۆتایی مانگی نیســـان هەڵوێســـتی سیاســـی ئەنقـــەرە، بەرامبەر رووداوەكان بەم شـــێوەیە وێنا بكەین، سەرەتا بێدەنگی و لێدوان نەدان، پاشان پشتگیریكردنی ناڕاســـتەوخۆ بۆ قەزافی، دواتر هاوسەنگی نواندن لەهەوڵوێست وەرگرتـــن و كرانـــەوەی دیاریكراو بەرامبەر ئەنجومەنی راگـــوزاری، بە وتەیەكی دیكە تا ناوەڕاســـتی بەهـــاری عەرەبی توركیا گەیشـــتە قەناعەتێك كە دارەكە لەناوەڕاســـتەوە بگرێ و چیتر تەرەفداری لە رووداوەكان نەكات، بەاڵم پاشـــان گۆڕانێكی دراماتیكی و تارادەیەك خێرا لە هەڵوێستی ئەنقەرە، روویدا بەتایبەت دوای ئەوەی شۆڕشـــگێان توانیان لەســـەر ئەرز و لەبەرەكانی شەڕدا پێشڕەوی بكەن، هەنگاوە ســـەرەتاییەكانی ئـــەو گۆڕانە لەناردنی یارمەتی دارایی و مرۆیی بۆ بەنغازی و پێشـــوازیكردن و لەخۆگرتنی چارەسەری شەڕوانە شۆڕشگێڕەكان دەســـتی پێكرد، بـــەدوای ئەودا ئەنقەرە سیاســـەتی كرانـــەوە و لەئامێزگرتنی ئەنجوومەنـــی راگوزەری پەیڕەو كرد، چەند جارێـــك میوانداریكردن، جۆرێك لە پەیوەندی دیپلۆماســـی و هەماهەنگی لەنێوان ئەنقەرە و بەنغازی دروســـتبوو، لەكۆتایی مانگی حوزەیران دواد ئۆغڵو بۆ جاری دووەم ســـەردانی بەنغازی كرد و چاوی بە بەرپرســـە سەربازی و سیاســـییەكانی شۆڕشگێڕان كەوت، بەشداری ئـــەو كۆبوونەوە نێودەوڵەتی و ئیقلیمیانەی كرد كە لەدەرەوەی پایتەختی قەتەر و چەنـــد پایتەختێكی دێكە گرێـــدران، جگە لە یارمەتی مرۆیـــی هەزاران تەن ســـووتەمەنی بۆ دانیشـــتوانی بەنغازی و میســـراتە رەوانە كرد، هەموو ئەمانە

لەكاتێكدا بوون كە رژێمی قەزافی بەهۆی هێرشەكانی ناتۆوە تەواو شپرزە و الواز ببوو، گوشارە نێودەوڵەتییەكانیش بۆ دەستلەكاركێشانەوەی قەزافی رۆژ لەدوای رۆژ توندتر دەبوون تا ئەو رادەیەی ئەنقەرەش بوو بە بەشێك لە هێزی گوشاری نێودەوڵەتی و ئەردۆغان بەئاشـــكرا داوای دەستلەكاركێشـــانەوەی قەزافی كرد، پاشـــان بەڕەســـمی دانی بە ئەنجومەنی ئینتیقالی لە بەنغازی ناو وەك نوێنەری

شەرعی گەلی لیبیای ناساند.ئازادكردنی شـــاری زاوێتە-ی ســـتراتیژی لەالیەن شۆڕشـــگێڕانەوە وەك خاڵی وەچەرخـــان لەملمالنێی نێـــوان رژێمی قەزافی و شۆڕشـــگێڕان هەژمار دەكرێ، چونكە ئەو شـــارە خـــودان بایەخێكـــی جوگرافی گرنگە، تەنیـــا )100 كم( لە تەرابوڵسی پایتەختەوە دوورە، كەوتنی ئەو شارە بەجۆرێك لەجۆرەكان كەوتنی پایتەخـــت دەگەیەنـــێ، پاش هەاڵتی هێزەكانی قەزافی لە زاوێتە، شـــپرزەیی و الوازی زیاتـــر كەوتە نێو كەتیبەكانی قەزافی، شـــورەی پۆاڵینی بەرگریكردن لە پایتەخت تێكشـــكا، لە بەرەیەكی گرنگ پەیوەندی و گەیاندنی یارمەتی خۆراك و لۆجســـتی لەنێـــوان كەتیبەكانی قەزافی لـــە تەرابڵوس و شـــارەكانی دیكە پچڕا، نەنگی و پەشـــێوی كەوتـــە نێو چەكدارانی قەزافـــی لەپایتەخت، دەیان چەكداری شۆڕشگێڕ توانیان دزە بكەنە نێو پایتەخت و لەگەڵ تەنزیماتی نهێنی پایتەخت یەكبگرن و دەســـت بە خۆنیشـــاندان بكەن، كەوتنـــی زاوێتە، گەورە ســـەركردەی راســـپێدراو بە بەرگریكردنی لەپایتەخت هێنا و ئەو قەناعەتەی كە كەوتنی تەرابلوس واقیعە و تەنها مەســـەلەی رۆژ و كاتە، هەروەها شەڕكردن لە تەرابڵوس جگە لە كوشـــت و كوشـــتاری زۆر و زەرەرمەندبوونی خەڵكی سڤیل چیتری لێناكەوێتەوە، بۆیە ئەو ســـەركردە ســـەربازییە لەهەنگاوێكی عاقاڵنەدا پەیوەنـــدی بە ئەنجومەنـــی ئینتیقالی كرد و بڕیاری رادەســـتكردنی پایتەختی بە شۆڕشـــگێڕاندا، لێرەوەش مێژوویەكی نوێ لە ملمالنێی نێوان شۆڕشـــگێڕان و قەزافی لەالیەك و جیهان بەگشـــتی و توركیـــا و جیهانی رۆژئاواش لەالیەكی دیكـــە لەگەڵ لیبییا دەســـتی پێكرد. هـــەر دوو رۆژ دوای رووداوی ئازادكردنی تەرابڵوس ئەنقەرە لە بڕیارێكی بوێر و دیپلۆماســـیانەدا دوور لە رێكارە یاسایی و رێنماییە بیروكراتییە نێودەوڵەتییەكان بڕیای ئازادكردنی سەرجەم پارە بلۆك كراوەكانـــی لیبیای دا و یەكڕاســـت بە فڕۆكە زیاتر لە ملیارێك و دوو ســـەد و پەنجا ملیۆن دۆالری رادەستی ئەنجوومەنی ئینتقالی كرد، ئەم كارەی توركیا بە ســـابیقە و هەڵوێستێكی ناوازە دێت لە پرۆتۆكۆلە نێودەوڵەتییەكان، بڕیارەكەی ئەنقەرە بووە جێگەی دەستخۆشـــی و دڵخۆشـــی گەل و ئەنجومەنی ئینتیقالی لیبیا بەو رادەیەی لەئاستی میللی و رەسمیدا كاردانەوەی ئەرێنی بەدوای خۆیدا هێنا و موستەفا عەبدوجەلیل ســـەرۆكی ئەنجومەنی ئینتیقالیش لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا نەیتوانی دڵخۆشـــی خۆی بشـــارێتەوە، كاتێك بە پێكەنینەوە بە رۆژنامەوانانی گوت: »ئەم هەڵوێســـتەی لیبیا لەبیر ناكرێ، دەتوانم بە شێوازی توركیـــای لە ئازادكردنی پـــارەی بلۆك كراو لەقەڵەم بدەم كـــە دوور لە رێكار و رۆتینی یاســـایی و بەمەبەســـتی كورتكردنەوەی كات، خێرا پارەی پێویستی گەیاندە دەســـتی شۆڕشـــگێڕان، هیوادارم واڵتانی دیكەش سوود لەو شێوازەی

توركیا وەربگرن و السایی بكەنەوە«.سیاســـەت و هەڵوێســـتی ئەنقەرە بەرامبەر بە رووداوەكانی لیبیا، هەڵوێستێكی سیاســـیانەی قۆناخبەندیانە بوو، قۆناخ بە قۆناخ لەگەڵ ئاراستەی رووداوەكان گەشـــەی دەكرد تا گەیشتە هەڵوێستێكی پێگەیشتوو، حكومەتی ئەنقەرە لەهەر قۆناخێك ســـەركەوتوو بوو، لەگەمەكردن، بەپێی ویســـت و بەرژەوەندییەكانی بەرادەیـــەك رێگەی نەدا بە دۆڕاوی لە هاوكێشـــەكە بێتە دەرەوە، تا نزیكانێك لـــە ڕووخانی رژێمی قەزافی هەر پارێزگاری لە بەرژەوەندییەكانی كرد، دواتریش دروستانە مامەڵەی لەگەڵ ویست و داوای شۆڕشگێڕان كرد، بەشێوەیەك دەتوانێ لە لیبیای نۆیدا بەردەوامی و پارێزگاری لە بەرژەوەندییەكانی بكا، لەوانەشە ببێتە

یەكێك لە یاریزانە سەرەكییەكانی قۆناخی بونیادنانەوەی ئابووری توركیا.

گەمەی توركیا لە رووداوەكانــــــــــــی لیبیادا

ن!!ێڕا

شگشۆڕ

ی مڕۆ

ئەری

یكاهار

و فی

ەزای ق

ێنێ دو

تیۆس

< د>>

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

4849

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

ئــــەو كاتەی رەجەب تەیب ئەردۆغان لە هەڵبژاردنەكانی 12ی حوزەیراندا بۆ جاری سێیەم لەسەریەك بردیەوە، دیار بوو شانازیكردنی بەو سەركەوتنە بێ سنوور بوو و گوتی »ئەو ئەنجامە سەركەوتنە بۆ بۆسنە بە رادەی ئیستانبول، وەك چۆن ســــەركەوتنە بۆ ئزمیر ئەوهاش بۆ بەیروت، بە رادەی ئەنقەرەش ســــەركەوتنە بۆ دیمەشق«. بە واتایەكی دیكە توركیا لە ژێر سەركردایەتیی ئەردۆغاندا دەبێتە چەســــپێنەری ســــەقامگیریی واڵتانی دراوســــێی، بەاڵم ســــەرهەڵدانی الفاوی راپەڕینەكانی واڵتانی عەرەبی دژ بە ســــتەم، هەروەها هەاڵتنی ســــوورییەكان لە شااڵوی سەركوتكردنی دڕندانەی رژێمەكەی بەشار ئەسەد و دۆزینەوەی پەناگەیەكی ئارام لە توركیا، جۆرێك لە رەزامەندیی لە پایتەختی واڵتانی عەرەبیدا سەبارەت بە سیاسەتی دەرەوەی توركیا دروست كردووە، بە تایبەتیش نەبوونی گرفت لەگەڵ دەوڵەتانی درواسێ كە ئەحمەد

داود ئۆغڵو، وەزیری دەرەوەی توركیا رایگەیاندووە. دیارە شــــێوازی مامەڵەكردنی حكوومەتەكەی ئەردۆغــــان لەگەڵ خراپترین قەیرانی ســــووریا، ئەو دەوڵەتەی ئەردۆغان لە چواردەورەی روانگەی )ئەو دراوســــێیانەی یەكتری تەواو دەكەن و ســــەقامگیریی زیاتر بەدی دەهێنن(، بایەخێكی سیاسیی تایبەتی پێ دەدات و كاریگەرییەكەی یەگالكەرەوەی بۆ

سەرلەنوێ داڕشتنەوەی رۆژهەاڵتی ناوین دەبێت. بەپێی گوتەی بەرپرســــێكی گــــەورەی ئەوروپی كــــە ئەزموونێكی زۆری لە رۆژهەاڵتی ناویندا هەیە، ئەو سیاســــەتەی داود ئۆغڵو خەونی پێوە دەبینێ، سووریا دەبێتە نموونەیەكی رەق و توندی بیرخستنەوەی ئەو واقیعەی هەیە، داود ئۆغڵــــو لــــەو بڕوایەدایە كە هزر و بیری دەتوانێ هەموو شــــتێك چارە بكات، بەاڵم ئەو سیاســــەتە فەرامۆش دەكات. یەكێك لەبەپرســــە بااڵكانی پارتــــی داد و گەشــــەپێداان دان بەوەدا دەنێ كە »رووداوەكانی ســــووریا، دەروازەیەكی راســــتەقینەی توركیان بەرەو سیاســــەتی رۆژهەاڵتی ناوین كە

واقیعێكی سارد و سڕ رووبەڕوومان دەبێتەوە«.

وەك بەرگری لەخۆكردن، داود ئۆغڵو مانگی تەموزی ئەمساڵ لە لێدوانێكیدا بۆ رۆژنامەی فاینانشــــیال تایمز رایگەیاند كە ئامانجی سفركردنی كێشەكان كــــە دوای وەرگرتنی پۆســــتی وەزیری دەرەوە لە ســــاڵی 2007 گرتوویەتە بەر، دووەم پرەنســــیپە، پرەنسیپی یەكەمیش، ســــەقامگیریی ناوچەكە بێ دەســــتەبەركردنی ئازادی بەدی نایــــەت. بەپێی لێدوانەكــــەی داود ئۆغڵو، سیاسەتی توركیا ئەوەیە كە تواناكانی بۆ گەیشتن بە كاربەدەستانی عەرەب بەكار بهێنێت و هێزی راكێشــــەری پارتی داد و گەشــــەپێدان بۆ گەیشتن بە جەماوەری عەرەبی بخاتە گەڕ بە مەبەســــتی بانگەشــــەكردن بۆ گۆڕانكاری

ئاشتیانە.داود ئۆغڵو لە قسەكانی بەردەوام دەبێت »پرەنسیپی راستەقینەی سیاسەتی دەرەوەمان دۆزیەوە كە ئەویش هاوســــەنگییە لە نێوان ئاسایش و ئازادیدا، توركیا ســــەلماندی كە دیموكراســــییەت ئاژاوەگێری دروست ناكات، بەڵكو ئازادی، گەشــــەی ئابووری و ســــەقامگیری بەرهەم دەهێنێت و بێ ئازادی، ســــەقامگیری بەدی نایەت. لە كاتێكدا ئەم روانگەیە پێشــــتر و ئێســــتاش راستە، بەاڵم توركیا خۆی لە پێگەیەكدا دۆزییەوە كە بە تەواوی ئامادە نەبێ

وەك ئەوەی ئەمریكا و ئەوروپا لە سەرجەم بوارەكاندا ئامادەییان هەیە.هەفتەیــــەك بەر لە هەڵگیرســــانی شۆڕشــــی تونــــس لە مانگــــی كانوونی یەكەمی ســــاڵی رابردوودا لەسەر دەســــتی محەممەد ئەلبوعەزیزی كە دوای ســــەركۆنەكردنی ئاگری لە جەســــتەی خۆی بەردا، ئەردۆغان بۆ وەرگرتنی خەاڵتــــی نێودەوڵەتیی قەزافی بۆ مافەكانی مــــرۆڤ لە تڕابلۆس بوو، بەاڵم ئەوەش راســــتە كە توركیا لە بەیروت تا بەغدا بە هێزێك بۆ ســــەقامگیری دادەنرێت، چونكە ئەو واڵتە كە زۆرینەی دانیشتووەكانی سوننەن، لە عێراق

لەگەڵ شیعەكان و كوردەكان و كەمینەی سوننە كار دەكات. بەرلە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا كە لە كۆتایی ئەمساڵدا دەبێت، توركیا دەســــتی بە راهێنانی زۆربەی پەرلەمانتارانی فراكسیۆنی سەدر كردووە كە

ژمارەیان چل كەســــە كە الیەنگری موقتەدا سەدری پێشەوای شیعەكانن كە دوو جار ســــەركردایەتیی شــــااڵوی یاخیبوونی لە دژی داگیركاریی ئەمریكا كردووە. ئەو كاربەدەستە بااڵیەی پارتی داد و گەشەپێدان دەڵێ »سیاسەتی دەرەوەمــــان لە رۆژهەاڵتی ناویندا، وەك لە عێــــراق دەبیندرێ، تایەفەگەری نییە، ئەمەش راســــتگۆییمان پێ دەبەخشــــێت. كاتێك كشانەوەی ئەمریكا تــــەواو دەبێت، رۆڵی توركیا لە جاران زیاتــــر دەبێت. توركیا لە ناوچەكەدا

بووەتە ركابەرێكی گرینگ و پێشەنگێكی بەدیلی ئێران. كاتێك ئەردۆغان مانگی تشــــرینی دووەمی ساڵی رابردوو سەردانی لوبنانی كرد، هەڵگری بۆچوونێكی ســــەرنجڕاكێش بوو دەربارەی ســــنووری كراوە و بازرگانیی ئــــازاد و تەواوكاریی بازرگانی، بەاڵم كاتێــــك مانگی حوزەیرانی ئەمســــاڵ ئەحمەدی نەژاد، ســــەرۆك كۆماری ئێران، سەردانی لوبنانی كرد، جەختی لەســــەر مووشــــەك و بزاڤەكانی حیزبوڵاڵی شــــیعە كردەوە كە لە كەوانــــی زێڕیندا بە بریكاری ئێــــران دادەنرێت. ئــــەو بۆچوونە توندوتیژیی زیاتــــر بۆ لوبنــــان دەهێننە كایەوە. پەیوەندییــــە پتەوەكانی توركیا لەگەڵ ئیســــرائیل كە بە هۆی شەڕی غەززە )2008 - 2009( تووشی داڕمان هات، لە دیدی بەرپرســــانی ئەمریكا و ئیســــرائیل، بە ملكەچبوونی ئەردۆغان بۆ خواســــتەكانی شەقامی عەرەبی لێك درایەوە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر ئێستا فەڵەســــتینییەكان پاڵەوانێكیــــان لە توركیا هەبێت، ئــــەوا وایان لێ دەكات كەمتر ببنە قوربانیی پالنەكانی ئێران و سووریای هاوپەیمانی، بەاڵم توركیا لەگەڵ ســــووریا كەمتر بەختی هەیە. لە پێنج مانگی رابردوودا ئەردۆغان و داود ئۆغڵو بە شــــێوەیەكی بەردەوام داوایان لە ســــەرۆكی سووریا كردووە ئەو چاكســــازیانە ئەنجام بدات كە لەمێژە چاوەڕوان دەكرێن كە لە نێوانیاندا هەنگاونانــــە بــــەرەو ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی فــــرە حیزبیانە. لەو كاتەیدا رژێمەكەی ئەســــەد لە بەرپاكردنی شەڕ لە دژی گەلەكەی بەردەوامە، دەنگی توركەكان بەرز بووەتەوە و سەرۆك وەزیرانی سووریایان ئاگادار كردووەتەوە

كە بەرگەی دووبارەبوونەوەی كارەســــاتی حەما ناگرن، ئەو رەشــــەكوژییەی حافز ئەســــەد ســــاڵی 1982 لە دژی سوننەكانی ئەو شــــارە ئەنجامی دا، كاربەدەســــتان نیگەرانن كە شــــەڕێكی تایەفەگەری لە سووریا روو بدات و رژێمی كەمینەی عەلەوی بەسەر زۆرینەی سوننە و هەروەها بەسەر كەمینەی كوردیشدا بااڵدەست بێت. ئەمەش مەترسیی بۆ سەر توركیا هەیە و دەبێتە هۆی ورووژاندنی بارگرژیی لە نێوان زۆرینەی ســــوننە و كەمینەكانی كورد و

عەلەوییەكان. ئێستا گوشارەكان بۆ سەر رژێمی سووریا بۆ وەرگرتنی رێوشوێنی كۆنكریتی زیاتر بوون، لە كاتێكدا شــــااڵوی سووتاندنی خاك پێ بەپێ لە سنوورەكانی توركیــــا نزیك دەبێتەوە، ئەمەش وای كردووە رێبەرانی تورك زیاتر دەنگیان بەرز بكەنەوە و تووڕە ببن. ئەردۆغان ســــەركوتكردنەكانی سەركۆنە كرد و بە دڕندەی وەسف كردن. لە الیەن خۆشیەوە داود ئۆغڵو دەڵێ »سێ جۆر پێشــــەوا لە ناوچەكەدا هەن، یەكەم پێیان وایــــە گۆڕانكاری بووەتە ئەمری واقع و و دەیانەێ خۆیان رابەرایەتیی ئەو گۆڕانكاریانە بكەن، دووەم گرووپ گۆڕانكاری پەسند دەكەن، بەاڵم رێبەرایەتیی ناكەن، بەڵكو بە دوایدا دەڕۆن و بە نیازی سوودوەرگرتن لە كاتن. گرووپی سێیەمیش دژی گۆڕانكارین«. داود ئۆغڵو بەردەوام دەبێ و دەڵێ »ئەوەی ســــێیەم، بزر دەبن، ئەوەم بە بەشار ئەســــەد گوت، ئەوەی دووەمیش دەتوانن بۆ ماوەیەك بەردەوام بن، بەاڵم تەنیا جۆری یەكەمن كە دەتوانن درێژە بە هەبوونی خۆیان بدەن. ئێمە بە دۆســــتەكانی خۆمان لە ناوچەكە دەڵێین كە دەمانەوێ لە جۆری یەكەم بین«. وەوزیری دەرەوەی توركیا بەردەوام دەبێ »بۆ نموونە سەیری دۆخی توركیا بكەن، دوای ئەوەی پارتی داد و گەشــــەپێدان ســــاڵی 2002 گەیشتە دەســــەاڵت، دەســــتمان بەو جۆرە گۆڕانكاریانە كرد، تەنانەت پێش ئەوەی

خەڵك داوا بكەن«..سەرچاوە: ئاژانسەكان

توركیا هێزێكی ئەلتەرناتیڤـــــــــــــــی پەسندكراوە لە ناوچەكەدا؟

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

5051

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

خەلیل حەرب

قســـەكردن لەگەڵ رۆژنامەوانان تام و چێژ و تایبەتمەندی خۆی هەیە بەتایبـــەت گـــەر گفتوگۆكە دەربارەی مەســـەلەیەكی گـــەرم و گوڕ و هەنووكەیی وەك سوریا بێ، چونكە ئەوان بە پێچەوانەی سیاسەتوانان بـــێ پێچ و پەنا و خۆدزینەوە لە راســـتییەكان هەقیقەتی رووداوەكان

شیدەكەنەوە و بیروبۆچوونەكانیان ئاشكرا بەیان دەكەن.لە قاوەخانەیەكی نزیك شـــەقامی )تاقســـیم( لە ئیستانبوڵ چاوم بە رۆژنامەنووس و شـــرۆڤەكار لە رۆژنامەی )رادیكال(ی توركی جەنگیز چانـــدار كەوت، چاندار رۆژنامەوانێكی بە ئاگا و وردە، ئەو كەســـێكی نزیكە لە ســـەنتەری بڕیاردان لە توركیا، شـــرۆڤەكانی ورد و واقیعین، زانیـــاری زۆری دەربارەی عەرەب و كـــورد هەیە، بەتایبەتی دەربارەی بارودۆخـــی لوبنان، لەو دیدارەدا چانـــدار چەند زانیاری و تێبینییەكی

پێڕاگەیاندم دەربارەی روووداوە هەنووكەییەكانی سوریا.چاندار گوتی: »ئەردۆغان گەمەی مەزهەبی لەسوریا ناكات« هەڵوێست و لێدوانەكانی پەیوەندی بە بارودۆخی زۆرینەی سوننە مەزهەب نییە، هەروەها پەیوەندی بە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنیشـــەوە نییە. بە بڕوای چاندار ئەردۆغان هێشـــتا وەرەقەی بەشـــار ئەسەدی نەسووتاندووە و پشـــتی تێنەكردووە، ئەو دەڵێت: »ئەردۆغان كەســـێكی هەســـتیارە سەبارەت بە مەســـەلەی مەزهەبی، كاتێك چەند مانگێك پێش ئێستا ســـەردانی عێراقی كـــرد یەكەمجار چووە مەقامی ئیمـــام كازم ئینجا ســـەردانی مەقامی ئەبو حەنیفەی نوعمانـــی كرد، هەروەها لە حزوری گەورە مەرجەعی شیعەكان عەلی سیستانی ئاشكرا گوتی: »پێویستە رێگە لە پارچەپارچەبوونی ئایینی موسڵمانان بگرین تا رێگە لەبەردەم

رۆژئاوا خۆشنەكەین یاریمان پێبكەن«.بەاڵم بەبۆچوونی رۆژنامەنووس مستەفا ئۆزجان هەڵوێستی ئەردۆغان بەرامبەر رووداوەكانی ســـوریا بەشـــێوەیەكی رێژەیی كاریگەر بووە بە

هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن.ئۆزجان، كە لەڕۆژنامەی )میللی گەزەتە( كار دەكات، باســـی لەوەش كرد لە توركیا عەرەب و تورك بە گشـــتی وەالئیان بۆ حزبە ئیسالمی و نەتەوەییەكانـــە بـــە پێچەوانەی كوردەكان كە سروشـــتی كێشـــە نەتەوەییەكەیـــان وایكردووە وەالئێكی جیاوازتریان هەبێ، بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا لە رووی كۆمەاڵیەتییەوە تێكەاڵوی ژن و ژنخوازی بە رێژەیەكی

بەرچاو لەنێوان كورد و تورك و عەرەب تێبینی دەكرێت.سەبارەت بەو دەستپێشخەرییەش كە دوو ساڵ بەر لە ئێستا ئەردۆغان بۆ چارەســـەركردنی كێشـــەی كورد خســـتیەڕوو ئۆزجان پێیوایە ئەو پرۆژەیە فەشەلی هێنا، چونكە پارتی ئاشتی و دیموكراسی كوردی بە توندی بەرامبەری وەستا، لەبەرامبەریشدا ئەردۆغان هەوڵیدا لە رێگەی وروژاندنی هەستی ئاینییەوە كار لە ڕای دەنگدەرانی كورد لە باشووری واڵت بكات كاتێك تەرح و بۆچوونەكانی پارتی ئاشـــتی و دیموكراسی

بە دژی ئایینی ئیسالم وەسفكرد.ئۆزجان باس لەوەش دەكات كە ئیتر لەمەودوا وا باشـــە ئەردۆغان كار بۆ زامنكردنی دەنگی ئەو دوو ملیۆن عەرەبە بكات كە لە توركیا دەژین چونكە ئینتمای ئـــەوان بۆ پارتە توركەكان لـــە ئینتیمای كوردەكان

زیاترە.هەروەهـــا ئۆزجان هێمـــا بۆ ئـــەوەش دەكات كە جیـــاوازی لەنێوان

ئیســـالمییەكانی توركیا هەیە سەبارەت بە بارودۆخی ئێستای سوریا، ئەو دەڵێت: »زۆرینەی ئیسالمییەكان هاوسۆزن لەگەڵ سوریا و هاوڕان لەگـــەڵ بۆچوونەكانی ئێرانی كە گوایە دەســـتی ئەمەریكا و رۆژئاواش لە پشت ئاڵۆزییەكانی ســـوریایە، هەروەها رۆژنامەنووسانی سوریاش

بەهەمان شێوە بەسەر دوو بەرە دابەش بووینە«.توركیا لەڕووی سیاسییەوە بە پلەی دووەم دێت لە هاوكێشەی سیاسی سوریا بەاڵم بە پلەی یەكەم دێت لە رووی جوگرافییەوە بۆیە بەبڕوای ئۆزجان پێویستە توركیا لەمەودوا گەرموگوڕتر بایەخ بە ئاڵۆزییەكانی

سوری بدا و خۆی وەك بەشێك لە چارەسەری فەرز بكات.بەبڕوای جەنگیز چاندار توركیا هاوشێوەی ئێران بایەخ بە رووداوەكانی ســـوریا دەدا و مەبەستییەتی ئارامی و ئاسایش بۆ سوریا بگەڕێتەوە، چونكە توركیا ترسی ئەوەی هەیە خۆپیشاندانەكان ئاراستەیەكی دیكە وەربگرن و دەرەنجـــام ملمالنێی نێوان كورد و عەرەبی لێبكەوێتەوە و لە كۆتاییـــدا دووبارە بزاڤی چەكداری كورد لـــە توركیا دژی دەوڵەت پەرە بسەنێتەوە، چاندار بەردەوامی بە قسەكانی دەدا و د ەڵێت: »تا ئێستا هەڵوێستی ســـەركردایەتی كورد دەربارەی رووداوەكانی سوریا هەڵوێستێكی بەرپرســـیارانەیە، ئەوان دەیانەوێت خۆیان لەسەركێشی دووربگرن، لە ناوەڕاســـتی گەمەكە بوەستن، واتە نە لەگەڵ دۆڕاودابن

نە لەگەڵ سەركەوتوو«.دەربـــارەی ئەو راپۆرتە هەوااڵنەش كە باس لە گەیاندنی چەك دەكەن لەناوچەی )جســـر الشفور( بۆ چەكدارە ســـورییەكان، چاندار گوتی: »ئـــەوە گەمەی توركیا نییە، ئەنقەرە چەك بەهیچ الیەنێك نادات دژی دیمەشـــق، لەوانەیە ئەمە گەمەیەكی عێراقی یان سعودی بێ، ئاساییە توركیـــا گەمەیەكی لەو جۆرە لەگەڵ ملمالنێی )ئەرمینیا- ئازەربایجان یان ملمالنێی قوبرســـدا بكات، بەاڵم هەرگیز گەمەی لەو جۆرە لەگەڵ

سوریادا ناكات«.بە بڕوای )یۆســـت لێگەندیك(ی راوێژكار لەســـەنتەری ئیســـتانبوڵ بـــۆ لێكۆڵینەوەی سیاســـی و ئەندام لەپەرلەمانی ئەورپا هەڵوێســـتە توندەكـــەی ئەردۆغـــان بەرامبەر ئەســـەد وابەســـتەی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن نەبوو، بەڵكو بۆ ئەو خەمســـاردی و گوێنەدانەی ئەســـەد دەگەڕێتەوە كە ناوبراو نواندی بەرامبەر پێشـــنیار و ئامۆژگاریەیكانی

ئەردۆغان بۆ چارەسەركردنی كێشەكە.لیگیندیك لەدوابەشی قسەكانیدا بەدووری زانی كە ئەوروپا و ئەمەریكا پەنا بۆ بەكارهێنانی چەك دژی دیمەشـــق ببەن، چونكە بە بۆچوونی ئەو هێشتا هێرشە ســـەربازییەكانی ناتۆ دژی لیبیا بە كۆتا نەهاتووە و ئەندامانـــی ناتۆ پارەیەكی زۆریان لەو هێرشـــانە خـــەرج كردووە، ئەمەریكاش تا ئێســـتا بەشێوەیەك لەشێوەكان خۆی تەریك كردووە و

راستەوخۆ بەشداری هەڵمەتەكان ناكات.ســـەركردایەتی سیاســـی لە ئەنقەرە دوابـــەدوای راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان بـــە وردی چاودێری جێبەجێكردنی ئەو چاكســـازیانە دەكات كە بەشار ئەســـەد لەدوا وتارەكەیدا رایگەیاند. لەچەند مانگی داهاتوودا رەوتی رووداوەكانی لەسوریا بەتەواوی بەدیار دەكەوێ، ئایا بەشـــێوەیەك دەبێ نەخشەی سیاســـی ناوچەكە بە تەواوی دەگۆڕێ یان وەك خۆی دەمێنێتەوە لەگەڵ ئەنجامدانی چەند چاكســـازییەكانی

شكڵی لەسوریا.سەرچاوە: رۆژنامەی )السفیر(ی لوبنانی

ئەردۆگان و دیمەشق..یارییەكی شەیتانانە!!

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

5253

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

توركیا ماوەیەكی درێژە هاوهەڵوێســــت و وەفادارە لەگەڵ ڕژێمی بەعس لەسوریا، بەاڵم لەم ماوەیەی دواییدا ڕەجەب تەیب ئەردۆگان ڕەخنەی توندی ئاراســــتەی ڕژێمی ئەسەدو پێشێلكاریەكانی سوپا سوریای كرد، بەڕای ئێوە

قۆناخی پشتتێكردنی توركیا لەسوریا دەستی پێكردووە؟- توركیا لەچەند مانگی ڕابردوودا سەرقاڵی كاروبارە ناوخۆیەكانی خۆی بوو بەتایبەت پرسی هەڵبژاردنەكان و بانگەشەی هەڵبژاردن، بۆیە لەداهاتوویەكی نزیكــــدا توركیا چاالكانەتــــر دەگەڕێتەوە گۆڕەپانــــی ئیقلیمی و تیژتر خۆی لەڕووداوە هەنوكەییەكانی سوریا دەدات، لەوەتەی مایسی ڕابردووەوە توركیا لــــەدوورەوە تەماشــــای ڕووداوەكان دەكات، ئەردۆگان و گویل پێشــــنیاری چەند چاكسازیەكان خستە بەردەم سوریا، ڕاستە كێشەكە وەك كێشەیەكی نێوخۆیی تەماشــــادەكرێت بەاڵم گەر بەڕێژەیەكی دیاریكراویش بێت خەریكە توركیــــا لــــەڕووداوەكان دەئاڵێ بەتایبەت پــــاش ئــــەوەی ژمارەیەكی زۆر لەپەنابەرانی سوریا ڕوویان لەخاكی توركیا كرد، بۆیە پێناچێ چیتر توركیا

لەدەرەوە وەك تەماشاكار سەیری ڕووداوەكان بكات. بەاڵم توركیا دەتوانێت چ رۆلێك بگێڕێت، چی لەتوانادایە كە بیكات؟

- لــــەم قۆناخەدا توركیا هەوڵدەدات رءڵێكــــی میانڕەو و هەماهەنگ لەنێوان ئەمریــــكا و یەكێتی و ئەوروپا لەالیەك و، ســــوریا لەالیەكی دیكەوە ببینێ، بەاڵم پێناچێ ئەم رۆڵە ئاســــان و ساكاربێ چونكە سوریا داوای لێدوانەكانی

ئەردۆگان توركیا وەك میانڕەو و بێ الیەن تەماشاناكات. هەزاران پەنابەری سوری لەخاكی توركیا گیرساونەتەوە، پێناچێ وا زوو تەوژمی پەنابردن بۆ توركیا بوەســــتێ، بەڕای ئێوە گرفتی ئەو پەنابەرانە چ

كاریگەریەك جێدەهێلێ؟- بەڵێ هێشتا تەوژمی پەنابردنی ڕووەو توركیا بەردەوامە، توركیاش بەنیاز نییە دەروازە ســــنووریەكانی بەڕووی پەنابەراندا دابخات، یەكێتی ئەوروپاش لــــەالی خۆیــــەوە ئامادەیی دەربڕیوە تا لە دۆســــێی پەنابەرانــــدا هاریكاری پێشــــكەش بەتوركیا بــــكات، بێگومــــان بەردەوامبوونی بارودۆخی ســــوریا بەمشــــێوەیە گرفتێكی گەورەیە، بەاڵم تائێستا هیچ ئیماژێكی موژدە بەخش لەئارادانییــــە، خاڵێكی دیكەی پەیوەســــت بەقەبوڵنەكردنی توركیا لەالیەن ســــوریاوە وەك هەماهەنگیكار بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە لەسوریادا كەمینەی عەلەوی بااڵدەســــت و حوكمڕانی زۆری ســــوننەیە، لەبەرامبەریشدا زۆرینەی حوكمڕانە و لەئاستی میللیشدا خەڵك هاوسۆزی گەلی سوریایە، بۆیە سوریا پێیوایە دەســــەاڵتدارانی سوریا الیەنگری ئۆپۆزسیۆنن و ناكرێ وەك بێالیەن

تەماشابكرێت.

چۆن لەهەڵوێســــتی موحافیزكارانەی كۆمەڵگــــەی نێودەوڵەتی دەڕوانی بەرامبەر بەوەی لەســــوریا ڕوودەدات لەكاتێكدا لەلیبیا هەڵوێســــتەكە ڕێك

پێچەوانەیە؟- بەبۆچوونی من، هۆكاری ئەم هەڵوێستە بە پلە یەك بۆ هەڵوێستی تووندی هەریەك لەچین و ڕووســــیا دەگەڕێتــــەوە بەرامبەر بەهەر پرۆژە بڕیارێك كە ئیدانەی ســــوریا بكات لەئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، هەروەك چۆن بینیمان چین و ســــوریا هەڕەشەی بەكارهێنانی )ڤیتۆ(یان دەكرد بەرامبەر ئەو پرۆژە بڕیارەی كە لەالیەن فەرەنسا و پورتوگال و ئەڵمانیا و ئینگلتەرا خرایەڕوو، لەڕاستیدا كاتی ئەوە هاتووە ئیتر ڕوسیا و چین چاو بەهەڵوێستی خۆیان بخشــــێننەوە، پێویســــتە الیەنە ئینسانیەكان بەســــەر بەرژەوەندیە سیاســــییەكان زاڵ ببێ بەتایبەت پاش ئەوەی ژمارەی قوربانیان لە )1500(

كوژراو ڕەتیدا و ڕۆژ بەڕۆژ ئەو ژمارەیە لەزیادبووندایە. بەڕای ئێوە هەڵوێســــتی توركیا چۆن دەبێ؟ ئایا پشــــتگیری بڕیارێك

دەكات كە دژی سوریا دەربچێت؟- بــــەڕای من توركیا بێ دوودڵی پشــــتگیری لەبڕیارێكــــی لەمجۆرە دەكات چونكە كێشــــەكە گەیشــــتۆتە ناو خاكی توركیا. هەروەها لەالیەكی دیكەوە بەردەوامبوونی بارودۆخی ســــوریا بەمشێوەیە هەڕەشەیەكە بۆ سەر ئەمن و

ئاسایشی ناوچەكە بەگشتی دەكات. ئایا تاچ مەودایەك ســــەرۆك بەشــــار ئەسەد لەتوانایدایە خۆی بەرامبەر

هەڕەشە و پاڵەپەستۆی نێودەوڵەتی ڕابگرێ؟- پێموانییە تا ماوەیەكی درێژ خۆڕاگربێ چونكە دوای هەڵهاتنی هاواڵتیانی ســــوریا بۆ توركیا گرفتەكــــە لەقاڵبی نێوخۆی هاتــــە دەرەوە رەهەندێكی نێودەوڵەتی وەرگرت، پێویستە )بەشار ئەسەد( هەنگاوی چاكسازی بەباشی بگرێتەبەر، پێویســــتە ســــوپا لەنێو شــــارەكان بێتە دەرەوە و بگەڕێتەوەی سەبازگەكانی، چاكسازی لەسوریا پێویستی بەگۆڕانكاری سیاسی - قۆناخدار

هەیە. نەخشــــەی سیاســــی و هێزە سیاســــیەكانی ســــوریا لەداهاتوودا چۆن

دەبینی؟- ئەوەی جێگەی تێبینە لەگۆڕەپانی سیاسی سوریادا تائێستا هیچ كەسایەتی و الیــــەن و بەرەیەكــــی دیاریكراو نییە نوێنەرایەتی شوۆڕشــــگێڕان بكات و بەناوی ئەوانەوە قســــەبكات، ئۆپۆزسیۆنی ســــوری بوونی هەیە بەاڵم لەنێو هێزی ئۆپۆزســــیۆندا كەســــایەتی ئەوتۆ بەدیارنەكەوتووە بتوانێ لەقۆناخی

داهاتوودا ڕابەرایەتی واڵت بكات.

ســــەنتەری لێكۆڵینەوەی عەرەبی، توێژینەوەیەكی لە بارەی هەڵوێســــتی توركیا لەمەڕ رەوشــــی سووریا لە ژێر ناونیشانی »هەڵوێستی توركیا لەمەڕ قەیرانی سووریا: رەهەندە هەنووكەییەكان و رەنگدانەوەكانی لە ئایندەدا« كە لەالیەن عەلی حوســــێن باكیــــر ئەنجام دراوە، باڵو كــــردەوە. توێژەی لە هەڵوێســــتی توركیا بەرامبەر قەیرانی ســــووریا و بــــارودۆخ و فاكتەرە تێكئااڵوەكانی دیاریكردنی ئەو هەڵوێستە دەكۆڵێتەوە، هەروەها لە رەهەند و رەنگدانەوەكانی ئەو هەڵوێســــتە لەسەر پەیوەندیی هەردوو واڵت لە كاتی

قەیرانەكە و دوای قەیرانەكە دەكۆڵێتەوە.گرینگیی ئەو توێژینەوەیە، لەوەدایە كە هەوڵ دەدات وەاڵمی ئەو پرسیارانە

گشــــتیی رای كە بداتــــەوە عەرەبی دەیكەن و بەســــەر دوو مەیلــــدا دابــــەش بووە، یەكێكیان گومانیان لە رۆڵی توركیا هەیە، دووەمیشــــیان دەكەن وەسف دووڕووی بە

و لێی بێئومێد بوونە.توێژینەوەكــــە هەروەهــــا چاوەڕوانكراوەكانی سیناریۆ گەورەبوونــــی قەیرانەكــــە و هەڵوێســــتی چاوەڕوانكراوی

توركیا روون دەكاتەوە.توێــــژەر پێچەوانــــەی ئــــەو پێیوایە تێگەیشتنەی هەیە،

كە هەڵوێســــتی توركیا سەبارەت بە قەیرانی سووریا بە شێوەیەكی هێواش دەجووڵێتەوە، بەاڵم پلە بە پلە توندتر دەبێ تا گوشــــار بخاتە سەر بەشار ئەسەد. پاڵنانی ئەو هەڵوێســــتە بە ئاراستەی بەرزبوونەوە، چەندین ترس و نیگەرانیی الی توركیا دروســــت كردووە، لەوانە ترس لە رووخانی رژێم و ئاژاوەگێڕی، دەســــتوەردانی نێودەوڵەتی و دابەشكردنی سووریا، دۆسیەی كورد، گوشــــاری میللیی توركی و دۆســــییەی كۆچكبەران یان پەنابەران. توێژینەوەكە ئاماژە بەوە دەدات كە بۆ رێگەگرتن لە تەقینەوەی ئەو هەموو دۆســــیانە، توركیا لەو بڕوایەدایە كە ئاستی پەیوەندییەكانی لەگەڵ سووریا و ئەو بەهایەی كە لەالی بەشــــار ئەســــەد هەیە، هانی دەدات قەناعەت بە رژێمی سووریا بهێنێت بە دەنگ داوا رەواكانی گەلەكەیەوە بێت، جا ئەوە چ ئامۆژگاری بێت یان گوشــــار، بۆ ئەوەیە كۆتایی بەو قەیرانە ناوخۆییە بێت و دەوڵەتی سووریا و توركیا لەو تەنگژە گەورەیە رزگار بكات پێش ئەوەی

قەیرانێكی خراپتری لێ بكەوێتەوە.توێژەر پێی وایە پەیوەندیی هەردوو واڵت لەم قۆناخەدا بە هۆی قەیرانەكە درزێكــــی گەورەی تێكەوتووە و هەردوو الیەنی بەرەو ئاقارێك بردووە كە لە بەرامبەر یەكتری هەست بە شەرمەزاری بكەن. سەرەڕای ئەوەی هەڵوێستی توركیــــا بەو جۆرە توند و بەهێز نەبووە وەك ئەوەی زۆر الیەن چاوەڕوانی بوون. بێگومان ئەمەش هۆكاری بابەتیی خۆی هەیە، بەاڵم رژێمی ســــووریا لە هەڵوێستی توركیا تووڕە و نیگەرانە، بە تایبەتیش ئەوەی پەیوەندیی بە بەدرۆخستنەوەی چیرۆكی فەرمیی سووریا هەیە و قسەكردن لە هەڵەبجە و

حومسێكی نوێ و میوانداریی كۆنگرەی ئۆپۆزیسیۆنی سووریا.توێژینەوەكە ســــەرنج بۆ ئەوە رادەكێشــــێ كە ئەنقەرە بەرەو ئاراستەیەكی

دووالیەنەدا دەدات كە لە قۆناخی یەكەمدا رێگەی بۆ خۆش بكات گوشاری زیاتر بخاتە ســــەر رژێمی ســــووریا، لە قۆناخی دووەمیشدا یارمەتی بدات رۆڵی ناوبژیوان لە نێوان رژێمی سووریا و ئۆپۆزسیۆنی ئەو واڵتەدا بگێڕێت. رەنگە لە قۆناخی سێەمیشــــدا -ئەگەر گوشــــار بە ئاراســــتەی چاكسازیدا ئەنجامی نەبوو- خۆی بۆ ئەو چارەســــەرە ئامادە بكات كە رووخانی رژێمی

سووریا لە خۆ دەگرێت.عەلی حوســــێن هەروەها ئاماژەی بەوەش داوە كــــە ئەنقەرە هەوڵ دەدات پارێــــزگاری لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ رژێمی ســــووریا بكات بەو ئومێدەی درك بكات كە تێزەكەی توركیا تاكە بژاری دەرچوونە لەو قەیرانە، بەاڵم لە لەسەر كاتدا جەخت هەمان ئەوە دەكاتەوە كە دژی هیچ رژێمێــــك نییە و لەگەڵ هیچ رژێمێكیــــش نییــــە، بەڵكو هەمیشــــە لەگەڵ گەالندایە، ئەنقــــەرە هەروەها پێی وایە گۆڕانكاری ئەوەی لەجیاتی لــــە دەرەوە بســــەپێندرێ، ئەنجام ناوخۆوە لە باشترە بدرێت، دووپاتیشی دەكاتەوە كە ترسی لە گۆڕینی رژێمی

سووریا نییە.بەپێی ئــــەو لێكۆڵینەوەیە، كە دەكرێت ئەوە پێشبینی لەمەودوا توركیا گوشــــارەكانی بۆ سەر سەرۆكی سووریا زیاتر بكات، بەاڵم لــــە هەموو دۆخەكاندا بە كۆمەڵێك فاكتــــەرەوە بندن. گرینگترین فاكتەری بەردەوامیــــی راپەڕینەكانی خەڵكی ســــووریا وەك بنەمایەك بۆ ســــەرجەم هاوكێشە ناوخۆیی و دەرەكییەكانە، هەروەها دەرهاوێشتە نێودەوڵەتیەكان

و هەڵوێستی جەماوەری توركیا و هەڵوێستی فەرمیی عەرەبی.ســــەبارەت بــــە ســــیناریۆ چاوەڕوانكراوەكانیش، ئەوا ئامــــاژە بەوە دراوە كە كات رەگەزی ســــەرەكیی هاوكێشــــەكەیە. لەوانەیە بەشــــار ئەسەد بە پشتبەســــتن بە بژاری ئێرانی روو لە ســــەركوتكردنی ناڕەزاییەكان بكات، بەو هیوایەی كە سیاســــەتی ئەمری واقیع بەسەر هەموو الیەك لە ناوخۆ و دەرەوەدا بسەپێنێت. بێگومان ئەم بژارە، توركیا دەخاتە نێو هەڵوێستێكی شەرمنانەوە، بەاڵم ئەگەر ســــەرۆكی سووریا رەچاوكردنی ئامۆژگارییەكانی توركیا رەت بكاتەوە، هاوكات خۆشــــی لە سەركوتكردنی خۆپیشاندانەكان شكست بخوات، ئەوا رووبەڕووی گوشاری زیاتری ناوخۆ و دەرەوە دەبێتەوە. ئەو كاتە هەڵوێستی توركیا لەگەڵ ئەو گوشارانە كۆك و هەماهەنگ دەبێت. ئەگەر رژێمی ســــووریا لــــە دۆخێكی وەهادا كارتەكانی بــــۆ تەقاندونەوەی بارودۆخــــی ناوچەكە، بەتایبەتیش لە لوبنــــان و عێراق بەكار بهێنێت، ئەوا رەنگە بە ســــوودی ئەو نەشــــكێتەوە و بە پێچەوانەوە رەنگە خێرایی بداتە

میكانیزمی لە ناوبردنی.

سەرچاوە: ئەلجەزیرە نێت.حمس: شارێكی سووریایە و لە سەردەمی حافز ئەسەدی سەرۆكی پێشووی

سووریادا، بە هۆی ناڕەزایی خەڵكەكەی، كۆمەڵكوژی تێدا ئەنجام درا.

نایل ئەلكان مامۆستای زانستە سیاسیەكان لەزانكۆی )گازی( لەئەنقەرە:

ناكرێ چیتر توركیا وەك تەماشاكار سەیری ڕووداوەكانی سوریا بكات

توێژینەوە: هەڵوێستی توركیا لەمەڕ قەیرانی سوریا

لەم دیمانەیەدا كە ڕادیۆی )دۆیچالند كولتوور(ی ئەڵمانی لەگەڵ )نایل ئەلكان( مامۆستای زانستە سیاسیەكان لەزانكۆی )غازی( لەئەنقەرە سازیداوە، )ئەلكان( پێیوابوو كە دوای ڕاگەیاندنی دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكان و پەنابردنی هاواڵتیانی سوریا بۆ توركیا دەسەاڵتدارانی ئەو واڵتە هەڵوێستیان بەرامبەر

ڕووداوەكانی سوریا دەگۆڕن، ئەمەش دەقی چاوپێكەوتنەكەیە:

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

5455

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

د. وەحید عەبدولمەجید

ســـەركەوتنی AKP لـــە هەڵبژاردنەكانی حوزەیرانـــدا بەس نییە بۆ گەڕاندنـــەوەی باوەڕبەخۆبوون و خۆشـــی بـــۆ دڵ و دەروونی رەجەب تەیب ئەردۆگان و ئەندامانی پارتەكەی، چونكە پارتی نێوبراو، بەهۆی ئاڵۆزییەكانی لەسنووری باشووریدا تووشی دڵەڕاوكێ و نیگەرانی بووە، بارودۆخی ئێستای توركیا گەڤی جیدین لەسەر پرۆژە ستراتیژییەكەی

AKP كە دەرگا گەورەكەی لە سوریاوە دەستپێدەكات.پێشـــتر توركیا لەو دەرگایەوە خۆی گەیاندە لوبنان و ئەردەن، توانی بازاڕێكی بچووكی هاوبەش لەگەڵ ئەو واڵتانە دابمەزرێنێ و دواتر رێگە لەبـــەردەم پرۆژەی ئابووری گەورەتـــر و ئازادكردنی بازاڕ و هەڵگرتنی

ڤیزا و دواجار پەیوەندی دیپلۆماسی و سیاسی خۆش بكات.توركیا هەر لەپێنـــاو جێبەجێكردنی پرۆژە ســـتراتیژییەكەی هاوكات لەگەڵ كرانەوەی بەڕووی لوبنان و ئەردەن بەرووی عێراق و كوردەكانی ئـــەو واڵتەش گۆڕانكاری لەدیسكۆرســـی سیاســـی خۆیـــدا ئەنجامدا، پەیوەندییە بازرگانی و سیاســـییەكانیش لەگـــەڵ واڵتانی كەنداو هێما و ئاماژەن لەســـەر مكوڕ بوون و جددییەتی AKP بۆ سەرخســـتنی پرۆژە ســـتراتیژییەكەی، بەاڵم ئەم پرۆژەیە بەهۆی بارودۆخی ئەمڕۆی سوریا رووبەڕووی بەربەســـت و قەیرانێكی گەورەی مێژوویی بۆتەوە، توركیا گەرەكیەتی ئەو دەروازە گرنگە لەدەســـتنەدات و ئاڵۆزییەكانی ســـوریا رێگر دەبن لەبەردەم پرۆژەكەی چونكە داخرانی ئەو دەرگایە واتـــەی ئیفلیجبوونی پرۆژە ئیقلمییەكەی توركیایە، بۆیە ســـەیر نییە كە دەبینین توركیا بە هەموو قورســـایی و هێزی خۆی و بە شـــێوازی جۆراوجۆر هەوڵی ئاســـاییكردنەوەی بارودۆخی ئەمنی توركیا بدات بە

ئاشكرا و بەنهێنی هانی بەشار ئەسەد دەدات چاكسازی ریشەیی ئەنجام بدا، تا ئەو رادەیەی نەخشـــە ڕێگەیەكی سیاســـی ئامادەكراوی خستە بەردەم ســـەرانی ســـوریا، بەاڵم دوای نزیكبوونەوەی خۆنیشاندانەكان لەمانگـــی چوارەم و تێبینـــی نەكردنی ریفۆرمێكـــی ئەوتۆ لە ئەرزی واقیعـــدا، وردە وردە هیـــوا و باوەڕی ئەردۆگان بە ئەســـەد بزر دەبێ و رایەڵەكانی بەیەكەوە بەســـتنەوەیان الوازتـــر دەبێ، بەاڵم بێئەوەی ئەردۆگان بارودۆخەكە بگەیەنێتە ئاســـتی پچڕاندنی پەیوەندییەكان و ســـووتاندنی پردەكانی بەیەكگەیشـــتن. لە قۆناخی داهاتوودا ژمارەی رایەڵە و كەناڵەكانی بەیەكگەیشـــتنی وابەستەی ئەو هەواڵنەی توركیا دەبن كە دەیەوێت ناوچەیەكی ئارام لەناو خاكی ســـوریا بۆ ئاوارەكان دابمەزرێنـــێ )گەر بێتو ژمارەی ئاوارەبووان زیاد بكات(. راســـتە گەر بڕیارێكی لەوجۆرەش لەالیەن ئەنجومەنی ئاسایشـــەوە دەربچێ توركیا لەرووی سەربازییەوە بەشـــدار نابێ تێیدا، بەاڵم خۆ دەبێ رابەرایەتی و ئیـــدارەی كاروباری مرۆیـــی و خزمەتگوزارییەكان بـــكات، داخرانی دەرگای ســـوریا بەڕووی توركیا بێگومـــان زەرەرێكی گەورە لە پرۆژە ئیقلیمییەكـــەی دەدات، لێرەوە توركیا پێویســـتی بە بەدیلێك دەبێ، لەوانەیە باشترین بەدیلیش میسر بێ، بۆیە سەیر نییە كاتێك دەبنینی )عەبدوڵاڵ گویل(ی ســـەرۆك كۆماری توركیا هەر ســـێ هەفتە دوای لەكارالدانی موبارەك یەكەمین ســـەرەك كۆمار بوو گەیشـــتە میسر و باوەشی بۆ رابەرانی میسری دوای موبارەك كردەوە، توركیا هەر لەگەڵ دەستپێكی رابوونی گەنجانی میســـر پشتگیری خۆی بۆ بزووتنەوەكە راگەیاند، لە نیســـانی رابردووش پێشوازی لە وەفدێكی گەنجانی میسر كرد، هەروەها بیرۆكەی بەستنی كۆنگرەیەكی نێودەوڵەتیشی لە پێناو

پشتگیری كردنی ئابووری میسر خستەڕوو.داود ئۆغڵو لەكتێبەكەی »قوواڵیی ســـتراتیژی« رۆڵی میسر جیاوازتر لەرۆڵی ســـوریا دەبینی لەگەڵ ئەوەی كە پێیوایە هەریەك لە )میسر و ئێران و ســـوریا( كۆڵەگە ستراتیژییەكەی پرۆژەكەی توركیان، بەاڵم چاودێران پێیانوایە میسر ناتوانێ گرنگی لەدەستدانی سوریا بۆ توركیا قەرەبوو بكاتەوە، چونكە سوریا پردی گەیاندنی توركیایە بە رۆژهەاڵتی عەرەبی )ئەردەن و لوبنان(، بۆیە لەكاركەوتنی دەرگای ســـوریا واتە پچڕان و بۆشـــایی كەوتنـــە پەیوەندییەكانی توریـــكا لەگەڵ هەریەك لـــە )ئەردەن و لوبنـــان( دەگەینێ و بناغەی ئەو بـــازاڕ و بازرگانییە

هاوبەشەش دادەڕمێنێ، كە لەنێوان هەر سێ الدا بونیاد نراوە.بێگومان نزیكبوونەوەی توركیا لەمیسر خزمەتێكی بەرچاو بە پرۆژەی ئیقلیمی توركیا دەكات بەتایبەتی لەبارودۆخی ئێســـتادا كە مەترسی

داخرانی دەرگای سوریا لەئارادایە.رژێمەكـــەی موبـــارەك زۆر گەرموگـــوڕ نەبوو لە بەســـتنی پەیوەندی سیاسی و ئابووری و بازرگانی بەتین لەگەڵ توركیا، توركیا هەرچەندە هەوڵـــی خۆنزیككردنەوەی دەدات لە میســـر، بەاڵم دەســـەاڵتدارانی ئەوكاتی میسر بەخەمساردیەوە لەو هەواڵنەیان دەڕوانی، لەوانەیە ئەم خەمساردییەش بۆ دوو هۆكاری سەرەكی بگەڕێتەوە، یەكەمیان: رژێمی پێشووی میســـر حەزی لە رۆڵ بینینی سیاسی لە دەرەوەی سنووری میســـر نەدەكرد، هەروەها لەالیەكی دیكەش سیاسەتەكانی ئەردۆگانی بەرامبەر ئیســـرائیل و فەڵەســـتنییەكان وەك موزایەدەكردن لەســـەر میسر دەزانی، دووەمیشیان پەیوەستە بە هۆكاری ئەمنییەوە، چونكە قاهیرە زۆر نیگەران بوو بەرامبەر پەیوەندی و رایەڵەی ئابووری نێوان

)ئیخوان موسلیمین(ی میسر و هەندێ گروپ و نێوەند و چەند گەورە بازرگانێكی توركیا كە ئەندام و الیەنگری AKP بوون.

پێدەچێ قۆناخی دوای موبارەك گۆڕانكاری گەورە لە پەیوەندیەیكانی توركیـــا و میســـر بێنێتە كایـــەوە، ئەمڕۆ بە پێچەوانەی ســـەردەمی موبارەك )ئیخوان موسلمین(ی میسر قەدەغەی كاری سیاسیان لەسەر هەڵگیراوە و حزبی دەسەاڵتداری پێشوو قەدەخەكراو، گۆڕانكارییەكی بەرچاویش لەسیاســـەتی دەرەكی میسردا تێبینی دەكرێت و وەزارەتی دەرەوەی میسر لە بزاڤی دیپلۆماسی و سیاسیدایە، دوای هەڵبژاردنەكان و دەنگدانی لەسەر دەستووری نوێ و دامەزراندنی حكومەت، چاوەڕوان دەكرێ )ئیخوان موسلمین( و پارتە ئیسالمییەكانی پشكداری بەرچاو

لەو حكومەتە و ژیانی سیاسی میسردا بكەن.لەوانەیـــە لەمەودوا بۆ توركیا ســـوودمەندتر بێ هەوڵـــی دامەزراندنی پەیوەنـــدی تایبـــەت لە بوارە سیاســـی و دیپلۆماســـی و ئابووری و بازرگانییەكانی لەگەڵ میسردا بدات، بۆ توركیا باشترە هێز و قودرەتی پەیوەندییەكانی لەئێرانەوە رووەو میسر بگوازێتەوە، چونكە وەك دیارە جیاوازی جەوهەری لە هەندێ پرســـی سیاســـیدا لە نێوان ئەنقەرە و تاراندا هەیـــە، هاوكات ئێران هەرگیز بـــەو پەیوەندییە رازی نابێ كە

لەسەر حیسابی پێگە ئیقلمییەكەی بێ.چاودێرانی سیاســـی بە پشـــت بەســـتن بەو گۆڕانكاری و پێشهاتانە پێیانوایە ئاسۆیەكی گەش چاوەڕێی پەیوەندییەكانی قاهیرە و ئەنقەرە دەكات و لە دوو ســـێ ســـاڵی داهاتوودا مەوداكانی ئـــەو پەیوەندییە

بەدیار دەكەوێ.سەرچاوە: رۆژنامەی »ئەلئتیحاد«ی ئیماراتی

پـرۆژەكـەی تــوركــیا لـــــــــــــە نێوان سوریا و میسردا

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

5657

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

لەكاتێكدا توركیا سااڵنێكە هەوڵی پەیڕەوكردنی دیموكراســـی دەدا و دە ســـاڵێكە لـــە قۆناخی پەرەپێدانی دیموكراســـی رووەو گەشەكردنێكی دیموكراســـی هەنـــگاو دەنێـــت، ئا لـــەوكات و شوێنەدا هاوسێی واڵتێكە كە هێشتا سەرەتاكانی دیموكراســـی لێ بـــەدی ناكـــرێ، بەجۆرێك تا ئێســـتا ماوەیەكی دوور و درێژ لەنێوان سوریا و

دیموكراسیدا هەیە.لەمانگی حوزەیرانی رابردوودا، لەو كاتەی توركیا ســـەرقاڵی ئاهەنگ گێڕان بوو بە بۆنەی بووكی دیموكراسییەوە كە خۆی لەهەڵبژاردنی پەرلەمانی بینیەوە، هەر لەو ئان و ساتەدا رژێمە شمولیەكەی بەعس لە ســـوریا ســـەرقاڵی ســـەركوتكردن و گوللەبارانكردنی ئەو خۆپیشاندەرە ئاشتیخوازانە بوو كە بەشـــێوەیەكی مەدەنیانە داوای ریفۆرمی سیاســـی و گۆڕانكارییان دەكرد، ســـورییەكان ســـێ دەیەیە بەدەست حوكمی سەركوتكەرانە و تاكڕەوانەی بەعس و بنەماڵەییەوە دەناڵێنن، كە پێدەچێ رۆژ لەدوای رۆژ رۆژەكانی حوكمڕانیان كەمتر و دیاریكراوتر بێ، بەتایبەتی پاش ئەوەی گەلی سوریا دوای چەندین مانگ لەخۆپیشاندان و قوربانـــی، هەر مكـــوڕە لەســـەر ناڕەزایی و چاالكی نواندن تا ئەو رۆژەی بەعس و ئەســـەد

دەستبەرداری حوكمڕانی دەبن.توركیای خودان گەشەی ئابووری و دیموكراسی زۆر بـــە بایەخ و نیگەرانییـــەوە لە رووداوەكانی هاوسێ ســـورییەكەی دەڕوانێ، چونكە پێیوایە بەردەوامبوونی بارودۆخی ســـوریا بەم شێوەیە تەنها كێشەیەكی كاتی سنووردار نابێ كە چەند هەزار پەناهەندەیـــەك پەنا بۆ خاكەكەی ببەن، بەڵكو گۆڕانكاری لە رژێمی سیاسی ئەو واڵتە تا ماوەیەكی درێژخایەن ئاســـەواری لەسەر توركیا دەبـــێ و دەرگا لەبەردەم هەر پێشـــهاتێك وااڵ دەكا كـــە لەوانەیـــە هەندێكیان بە ئـــارەزوو لە

بەرژەوەندیدا نەبن.دووری و جیاوازی نێوان ســـوریا و توركیا تەنها وابەستەی گەشەی دیموكراسی و نەبوونی ئازادی رادەربڕیـــن لەمەیان و بەرجەســـتەبوونی وەك واقیعێك لەوەی دیكەیان نییە، بەڵكو وابەستەی ئەو سیاسەتە ئابووری و داراییەشە كە هەردووال وەك فەلســـەفەی بەڕێوەبردنـــی ئابووری واڵت پەیـــڕەوی دەكەن، پێشـــكەوتنە ئابوورییەكانی توركیا لـــە دەیەی یەكەمی ســـەدەیەدا مایەی سەرســـوڕمان و بایەخی واڵتان و شـــارەزایانی سیاسییە، سیاسەتێكی ئابووری كە كەڕامەت و لەناوبردنی بێـــكاری بۆ توركەكان گەڕاندۆتەوە، لەكاتێكدا ســـوریای هاوســـێی هێشتا گرێدراوی لە ئیشـــتراكیەتە فەلســـەفەی پەیڕەوكردنـــی ئاراســـتەكردنی ئابووری و بەهۆیەوە زەڕبەیەكی گـــەورەی لـــە هاوواڵتی و كەرتـــە جیاجیاكانی بازرگانی و كشـــتوكاڵی و پیشەســـازی داوە و رێژەی بێكاری گەیاندۆتە ئاستێكی مەترسیدار.

نەنگی و شـــەرمەزارییە واڵتێكـــی خودان مێژوو شارستانی وەك سوریا بەدەست رژێمێكی شمولی و ئابوورییەكی داتەپیوەوە بناڵێنێ، رژیمێك كە هێشـــتا بە ئەقڵییەتی سەدەكانی ناوەڕاست كار دەكا و بـــە گوللە و تۆپ و تانك وەاڵمی هاوار و

ناڕەزایی خەڵكی سڤیل دەداتەوە.پێناچێ رژێمی ســـوریا بیەوێت ســـوود و پەند لـــە رووداوەكانی تونـــس و میســـر وەربگرێ، گەشـــەی الســـاییكردنەوەی هەوڵی پێناچـــێ ئابووری و دیموكراســـی هاوسێ توركەكەی بدا، بە دڵنیاییەوە پێدەچێ خـــۆی یەكالكردبێتەوە لەسەر پەیڕەوكردنی شـــمولیەت و تاكڕەوی كە دەمێكـــە كەوتۆتە دەرەوەی جوڵـــەی مێژوو و جگـــە لە ماڵوێرانی و نەهامەتی چیتر بۆ گەالنی

نادوورێتەوە. سەرچاوە: ئەلعەرەب ئۆنالین

لەسەروبەندی ئەو برســـێتی و قاتوقوڕییەی رووی لە واڵتی ســـۆماڵ كردووە، توركیای داد و گەشـــەپێدان وەك پیشەی هەمیشەیی خۆی گەرەكیەتی لە سۆمالی دوورە جوگرافیا و برســـی، حزور و دەستپێشـــخەری خۆی نیشـــانبدا، چ لە رێگەی سەردانی داود ئۆغڵوی وەزیـــری دەرەوە بۆ نێـــو خێزان و منداڵە برســـی و هەژارەكان و پێشكەشـــكردنی یارمەتـــی پێیان، یان لە رێگەی لەخۆگرتنی كۆنگرەیەكـــی نێونەتەوەیی تا بتواندرێ كۆمەك و یارمەتـــی بۆ ئەو واڵتە لێقەوماوە

كۆبكاتەوە.لەماوەی رابـــردوودا میدیاكانی توركیا زۆر بەبایەخەوە هەواڵی ئەو كۆنگرەیان خستەڕوو، داود ئۆغڵۆی وەزیری دەرەوەش بە حەماس و جۆش و خرۆشەوە لە هەوڵی گرێدان و سەرخســـتنی كۆنگرەكە بـــوو، بەگرنگییەوە لە بەشـــداری میسری دەڕوانی و بەشێوازی جۆراوجۆر خەریكی قەناعەت پێهێنانی میســـر بوو تا پاڵپشـــتی لـــە كۆنگـــرەی نێوبراو بكات، ئەمـــەش زۆر بە روونی لـــە دیداری نێـــوان ئۆغڵو و محەمـــەد كاملی وەزیری

دەرەوەی میسر بەدی دەكرا.ئەم هەواڵنەی توكیا هەر لەسەردانی ئۆغڵۆ بۆ سۆمال و ئامادەكاری بۆ بەستنی كۆنگرەكە و هاندانی واڵتانی ئیســـالمی و عەرەبی بۆ بەشداریكردن وێنە و خیتابی نوێی توركیامان نیشاندەدات كە زۆر جیاوازە لە وێنەی میسر و واڵتانی دیكەی عەرەبی، وێنەیەك گەرەكیەتی وێنە كۆنەكەی توركیا بســـڕێتەوە كە تەنها رووبەرێكی جوگرافـــی گەیەنـــەرە لەنێـــوان ئاســـیا و ئەوروپا، لەبەرامبەردا ئەو وێنـــە نوێیەی بگەیەنێ كە توركیای ئەمڕۆ خودان قورســـایی ئیقلیمـــی و نێودەوڵەتییە و

چیتر ناكرێ وەك پاشكۆی رۆژئاوا تەماشا بكرێت.دادو گەشەپێدان بەڕابەرایەتی ئەردۆغان لەوەتەی ساڵی 2002 بەشداری سەركەوتنە چارەنووسسازەكەی پارتی نێوبــــراو لەهەڵبژاردنەكانی ئەو ســــاڵەدا، لەو كاتەوە كەوتۆتــــە خۆ بــــۆ گەڕاندنەوەی هەیبەت و قورســــایی لەدەستچووی توركیا بەهۆی هەرەسهێنانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ئەردۆغان و تیمی حكومەتەكەی لەو پێناوەدا هەنــــگاوی بەرچاویان ناوە، یەكەمین هەنگاو بریتی بوو لەخاڵیكردنــــەوە یــــان كاڵكردنەوەی ئــــەو فاكتەرانەی كە ســــەرچاوەی كێشــــە و گرژی توركیا و هاوسێكانی

بوون، ئینجا بە دوای ئــــەودا هەنگاوەكانی ئازادكردنی بازرگانی لەگەڵ هاوســــێ عەرەب و غەیرە عەرەبەكان و هەڵگرتنی ڤێزای هاتوچۆكردن لەگەڵ شــــەش واڵتی عەرەبی و گەیاندنــــی پەیوەندییــــە بازرگانییەكانی تا ئەفریقــــا و ئەمەریــــكا، لەڕووی سیاسیشــــەوە هەموو الیــــەك هەڵوێســــتەكەی ئەردۆغانیان لەبیــــرە كاتێك لــــە كۆنگرەی داڤۆســــی ئابووری بەرپەرچی شــــیمون پێرسی سەركۆماری ئیسرائیلی دایەوە و ئیسرائیلی بە قەتڵوعامكردنی فەڵەستینییەكان تۆمەتبار كرد و وەك ناڕەزایی دەربڕین دانیشــــتنەكەی جێهێشت، لەئاستی نێودەوڵەتیشدا شانبەشــــانی بەڕازیل سەركەوتوو بوو لە گەاڵڵەكردنی رێگەچارەیەك دەربارەی فایلی ئەتۆمی ئێــــران، هەروەها زۆر بەتوندیش وەاڵمی هێرشــــەكەی ئیسرائیلی دایەوە بۆ سەر كەشتیگەلی ئاشتی توركیا و

داوای پۆزش هێنانەوەی كرد.بەكورتی توركیای ئەمـــڕۆ جیاوازە لەتوركیای دوێنێ، حزوری لەسەرجەم كێشە و پێشهات و كۆڕ و كۆبەندە ئیقلیمـــی و نێودەوڵەتییەكان هەیـــە، رۆژ لەدوای رۆژ قەبـــارە و قورســـایی ڕوو لەزیادبـــوون دەكات، ئەمە لەكاتێكدا قەبارە و پێگەی میســـری خودانی جوگرافیا و كولتوور و شارســـتانییەتی روو لە پوكانەوە و كزی دەچـــێ، بێگومان ئەمەش گرێـــدراوی چەند هۆكارێكە لەوانـــە، سیاســـەتی رابـــردووی رژێمی موبـــارەك و گوشاری هەریەك لە واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا و ئیســـرائیل و.. تد. بەاڵم ئەوەی ئەمڕۆ تێبینی دەكرێ ســـەبارەت بە میســـر، ئەنجامنەدانـــی گۆڕانكارییە لە سیاســـەتی دەرەوەیدا ســـەرباری رووخانی رژێمەكەی موبارەك، هەندێـــك هۆكارەكان بـــۆ جێگیر نەبوونی بارودۆخی نێوخۆیی میســـر دەگەڕێننـــەوە، هەروەها لەرووی ئیداریشـــەوە حكومەتی ئێستا لەدەسەاڵتێكی كاتـــی دەچێ و وەزیری دەرەوە رێپێـــدراو نییە چۆن و بە چ شـــێوازێك سیاســـەتی دەرەوە یان سیاسەتە دزە هەواڵـــە دەكات، ئاراســـتە ســـتراتیژییەكان كردووەكانیش لە ئەنجومەنی ســـەربازی میسر ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە گوشارێكی زۆر لەسەر ئەنجومەنی ناوبراو هەیە تا سیاســـەتی دەرەوەی وەك خۆی و بێ

دەستكاری جێگیر بكات!!سەرچاوە: رۆژنامەی )الشرق(ی قەتەری

توركیا و سوریا.. دوو هاوسێی جیاوازەكە

ئەوان گەورە دەبن و میسریش بچووك دەبێتەوە

د. فەهمی هوەیدید. ئوسامە عەبدولرەحمان

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

5859

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

كاتێـــك ئەنقـــەرە لە رازیكردنی ســـووریا بـــۆ پەلەكردن لە پڕۆسەی چاكســـازی و دیالۆگ و گوێگرتن لە دەنگی خەڵك شكستی هێنا، ناچار بوو هەنگاوێكی گوشاراوی بنێت، ئەویش لەباوەشگرتنی بەرفراوانترین كۆنگرەی ئۆپۆزیسیۆنی سووریا لە شـــاری ئەنتالیـــا بوو. ئەو ناوەی هەندێـــك كەس لەگەڵ نـــاوی ئەنتاكیە لێیان تێك چوو كە لـــە ناوچەگەریی لیوای ئەســـكەندەروونەدایە و سااڵنی سییەكانی سەدەی رابردوو بە

توركیاوە لكێندرا. ســـووریا ئەو شـــارە بە هی خۆی دەزانێت، هەر لە ئەنتاكیە الیەنگرانی رژێمی سووریا كۆبوونەوەیەكیان دژی هەڵوێستی توركی رێك خســـت. زیاتر لە 300 كەســـایەتیی سووریا لە شاری ئەنتالیا كۆ بوونەوە، ئەو شارەی لەم وەرزەدا زۆرترین گەشـــتیار رووی تێ دەكەن. كۆبوونەوەكە بە ئامانجی دانانی پـــالن و بەرنامە بە مەبەســـتی ئەنجامدانـــی گۆڕانكاری لە ســـووریا بەڕێوە چوو و بە داواكردنی رۆیشتنی بەشار ئەسەد هەڵوێستی خۆیان یەكالیی كردەوە، ئەمەش لە كاتێكدایە كە ئەنقەرە دووپاتی دەكردەوە كە هێشـــتا بۆ دەرخستنی واڵت لەو تەنگژەیە، گرەو لەسەر توانای سەرۆكی سووریا دەكات.

ســـەركردەكانی ئۆپۆزیسیۆنی ســـووریا كە بەشدارییان لەو كۆبوونەوەیەدا كرد، گوتیان كە توركیا تەنیا دەرگای لە بەردەم بەشـــدارانی كۆنگرەدا كردووەتەوە، بەاڵم ئەو قەناعەتەی الی زۆر كەس دروست بووە، ئەوەیە كە حكوومەتەكەی ئەردۆغان بووەتە یاریزان و هاوبەشێكی ســـەرەكیی لەوەی لە سووریا روو دەدات. ســـەرەڕای ئەوەی ســـەركردەكانی پارتی داد و گەشەپێدان گوتیان ئەوەی كردوویانە هەنگاوێكە بە ئاراستەی چارەكردنی رەوشـــی ســـووریا و دیمەشق، تا ئێستا جگە لە گوتەی باش، شـــتێكی دیكە لە ئەردۆغان نەبیستراوە، بەاڵم بـــە دڵنیاییەوە بەردەوامی و گەورەبوونی قەیرانی ســـووریا، ئەنقـــەرە ناچار دەكات بـــۆ پاراســـتنی بەرژەوەندییەكانی، ســـەرلەنوێ كارتەكانـــی خۆی لـــە ئاســـتی هەرێمایەتی و

نێودەوڵەتیدا رێك بخاتەوە.ئـــەو جموجۆڵـــە نوێیەی توركیـــا، ســـەرەڕای گوتەی داود ئۆغڵو كە دەڵێ لە بنەڕەتدا بۆ پاراســـتنی بەرژەوەندییەكانی ســـووریایە و توركیا دەســـت لـــە كاروباری دراوســـێیەكەی وەرنادات و دەرگاش بۆ سەرجەم گرووپەكانی سووریا لەسەر پشـــتە، بەاڵم هەڵوێست و رێوشـــوێن و كردارەكان شتێكی دیكە دەڵێن. سەرنجێكی سەرپێیانە لە دروشم و بەیاننامەی كۆتایی كۆنگرەی ئەنتالیا و بڕیارەكانی، قەبارەی كارئاسانیی

توركیا لەم بوارەدا دەخەنە روو.

داوایەكـــی كۆنگرەی ئەنتالیـــا بە پێكهێنانـــی ئەنجوومەنە راوێژكارییەكانی شۆڕش بۆ بەڕێوەبردنی كارەكان و رێكخستنی جموجۆڵەكان بە بەشـــداریی زۆربەی هێزە سیاسی و حیزبی و هزرییەكانـــی كاریگـــەر لە دەرەوەی ســـووریا، بەتایبەتی خەاڵتێكە كە ئەنقەرە پێشكەشـــی ســـەركردایەتیی ئەسەدی

كردووە و ناكرێ بێ دەستخۆشی وەاڵم بدرێتەوە.سەردانی وەلید ئەلموعەلیم، وەزیری دەرەوەی سووریا بۆ بەغدا و دیدار و یەكخســـتنی هەڵوێستەكان لەگەڵ نووری مالیكی، ســـەرۆك وەزیرانی عێراق، لەوانەیە لە هەر ئان و ســـاتێكدا بـــۆ ســـتراتیژییەكی دووالیەنە بۆ وەاڵمدانـــەوەی زێدەڕۆیی توركیا وەربســـووڕێتەوە. رەنگە بە بەشداریی ئێرانیش ببێتە هاوپەیمانییەكی ســـێ قۆڵی وەك هەوڵێـــك بۆ ناچاركردنی توركیا تا لە بابەتی گۆڕانكاری و ئازادییەكان بە هەڵوێســـت و لێكدانەوەكانی خۆیدا بچێتەوە و ئاگاداركردنەوەشی لەوەی كە بەرژەوەندییەكانی لەم واڵتانەدا دەكەونە مەترســـییەوە. هەڵوێســـتی كتوپڕی ئەم دواییەی عێراق بە بەستنەوەی ئەو بەڵێنانـــەی توركیا لە بورای ئاوی دیجلـــە و فورات داونی، لەگەڵ چارەنووسی پەیماننامەی هاوكاریی ستراتیژی لەگەڵ توركیا، پەیامێكە ناكرێ لە پرســـەكانی ســـەرلەنوێ دانانی چوارچێـــوەكان لە پەیوەندیی نێـــوان ئەم هەركە بڕیارەكانی

كۆنگرە ئەنتالیا راگەیەنرا، جیا بكرێتەوە. ســـەدان الیەنگری حیزبوڵاڵ و بزووتنەوەی ئەمەل لە گەڕەكی سەلم لە باشـــووری بەیروت خۆپیشاندانێكیان بۆ پشتگیریی بەشـــار ئەســـەد ئەنجام دا و دروشـــمی »كۆنگرەی ئەنتالیا و ســـەرجەم خیانەتكاران بۆ زبڵدانی مێژوو« بەرز كرایەوە. ئەمەش ئاماژەیەكـــی دیكەیە كـــە پەیوەندییەكانی تاران و ئەنقـــەرە لە الیـــەك و پەیوەندییەكانی بەغـــدا و ئەنقەرە لە الیەكی دیكەوە، لە قۆناخی داهاتوودا دەكەونە ژێر رەحمەتی ئاراســـتەی پەیوەندییەكانـــی توركیا و ســـووریا. جیاوازیی هەڵوێستەكان سەبارەت بە تەنگژەكانی سووریای هاوپەیمانی توركیا و ئێران، ئێستا بێت یان دواتر، ئەگەر سەركردایەتیی ســـووریا لە یەكالییكردنەوەی هەڵوێســـتەكەیدا پەلە نەكات، دەبێتـــە هۆی دووركەوتنەوەی ئەو دوو واڵتە. خەریكە بڵێین ســـازكردنی لوتكەیەكی بەپەلەی توركی-ســـووری لە هەموو كاتێـــك زیاتر، بووەتە پێویســـتییەكی مێژوویـــی، بەاڵم وا دیارە دیمەشـــق خۆی بە ئاراستەی یاریكردن بە كارتی ئێران لەگەڵ هەوڵێكی جدی بۆ بەشداریكردنی عێراقی دراوسێ لەو

یارییەدا یەكالیی كردبێتەوە.سەرچاوە: رۆژنامەی ئەلشەرقولئەوسەت

حوسنی موبارەك كەماوەی )30( ساڵ حوكمڕانی واڵتی میسری كـــرد، لەماوەی حوكمڕانیدا تا هەڵگیرســـانی شۆڕشـــی 25ی كانوونـــی دووەم كەس جورئەتی ئەوەی نەبوو بەدەنگی بەرز و ئاشكرا باس لە )موبارەك( و بنەماڵەكەی بكات، كەچی ئیمڕۆ )موبارەك( و هەردوو كوڕەكەی )عەالء( و )جەمال( بەتۆمەتی بەهەدەردان و دزینی سامان و موڵكی گشتی بەبڕیاری داواكاری

گشتی دەسگیركران.لەالیەكی دیكەوە، لە )تونس(ی هاوڕێی میسر پۆلیس )سەاڵح بن عەلی( برای )زەینولعابدین بن عەلی( ســـەرۆكی لەكارالدراو )محەمەد ئەلفریانی( ئەمینداری گشـــتی حزبەكەی )بن عەلی(

دەستگیركرد.لەلیبیاش چاوەڕواندەكرا شۆڕشـــی جەماوەری لیبیا هاوشێوەی شۆڕشـــی گەالنی تونـــس و میســـر بگاتە ئامانـــج و كەناری ســـەركەوتن وەلێ پیداگیری قەزافی لەســـەر بـــەردەوام بوون لەدەسەاڵت و بەكارهێنانی هێزی ســـەربازی بارودۆخی لیبیای بەئاقارێكی خوێناوی ئاراستەكرد، قەزافی لەوتارەكانیدا تۆمەت و ناو و ناتۆرەی ســـەیری بە بااڵی شۆڕشـــگێڕانی لیبیا دابڕی جارێك بەحەشیشـــە خۆر و جارێكی دیكە بەمشـــكی هەڵهاتوو

ناوی بردن.لەمالشەوە كوڕە گەورەكەی )سەیفوئیسالم( گەفی بەكارهێنانی )چەكـــی نەوت(ی دژ بە واڵتانی ئەوروپا بەكارهێنا و ئاشـــكرا

بەئەوروپای ڕاگەیاند كە )نەوتی لیبیا لەبیربكەن(.لەڕۆژانی یەكەمی هەڵگیرســـانی ڕاپەڕینـــی جەماوەری گەالنی لیبیـــا )قەزافی( لەڕێگەی بەكارهێنانی تۆپ و تانك و فڕۆكەی جەنگییەوە هەوڵی كۆتاهێنان و سەركوتكردنی گەلی ڕاپەڕیوی لیبیـــای دا، بـــەاڵم جیابوونـــەوەی بەشـــی هـــەرەزۆری یەكە ســـەربازییەكانی لەئاوی )بەنغازی( و نیشتنەوەی دوو فڕۆكەی سەربازی لەدورگەی )ماڵتا( و ڕەتكردنەوەی فڕۆكەوانەكانی بە بۆردومانكردنی شـــاری بەنغازی، قەزافی و ڕژێمەكەی تووشی

شۆك و بێ ئومێدی كرد.لەڕووی دیپلۆماسیشەوە گورزی بەهێز بەر قەزافی كەوت كاتێك نوێنـــەری لیبیا لەنەتەوە یەكگرتووەكان و دەیان باڵیۆزی دیكە لەواڵتانـــی عەرەبی و ئەوروپا بڕیـــاری جیابوونەوەیان لەڕژێمی قەزافـــی دا، بەاڵم ســـەرباری هەموو ئەمانـــە قەزافی هەرملی نـــەدا بەڵكـــە بەدڕندانەتر بەهێزی ســـەربازی و چەكی قورس كەوتـــە وێزەی هاواڵتیانی مەدەنی و شۆڕشـــگێڕان، بەهێزێكی ســـەربازی ســـەبەالح كە بەمەودای )148(كم لەنێوان شـــاری )ئەجدابیا(و )بەنغازی( درێژ بووبۆوە هەڵیكوتایە ســـەر شاری )بەنغازی(، هێزە سەربازییەكانی بەناو )كەتائیبی قەزافی( كە خەڵكی لیبیایە )بەكرێگراوانی قەزافی( ناویاندەبات لەهێرش و

پەالماردانەكانیاندا چەندین تاوانیشی دژ بەمرۆڤایەتیان ئەنجامدا تـــا ئەو ڕادەیەی كۆمكاری واڵتانی عەرەبی هاتە قســـەكردن و ئاشـــكرا داوای لەئەوروپا كرد ناوچـــەی دژە فڕین ڕابگەیەنێ، هاتنە مەیدانی هێزی )ناتۆ( پارســـەنگی بەهێزی شورشگێڕانی گۆڕی و شـــاری )بەنغازی(یشـــی لەكۆمەڵكوژی چاوەڕوانكراو

قوتاركرد.لێرەدا ئـــەوەی جێگەی بایەخ و گرنگیە هەڵوێســـتی توركیایە بەرامبەر بەوەی ئەمڕۆ لە لیبیا ڕوودەدات، لەسەرەتادا هەڵوێستی ڕەسمی توركیا بەجۆرێك بوو كە پشتیوانی لەقەزافی دەكات.

پرۆژەی )نەخشـــە ڕێگەی لیبیا( كە لەالیەن دیپلۆماســـیەتی توركیاوە بۆ چارەســـەری كێشە خڕایەڕوو، لەالیەن ئەنجومەنی ئینتیقالی و شـــەقامی عەرەبیەوە وا خوێندرایەوە كە هەوڵێكە بۆ ڕزگاركردنی ڕژێمی قەزافی لەداڕمان و هێشـــتنەوەی قەزافی یان كوڕەكەی لەهەڕەمی دەســـەاڵت. ناڕەزایی شەقامی لیبیا و شۆڕشـــگێڕانی ڕوونتر دەركەوت كاتێك بەشێك لە )ئیئتیالفی گەنجانـــی لیبیـــا( لەبەردەم كونســـوڵخانەی توركیا لەشـــاری ئەسكەندەرییە كۆبوونەوە و سەركۆنەی سەردانی )داود ئۆغڵو(یان بۆ واڵتی میسر كرد و وناڕەزاییان بەرامبەر )نەخشە ڕێگە(

كەی توركیا دەربڕی.گوتەبێژی فەرمی )ئیئتیالفی گەنجانی لیبیا(ش )ئاسۆ هەوار( بەمیدیاكانی ڕاگەیان: »گەلی لیبیا دەستپێشـــخەریەكی گەلی توركیا ڕەتدەكاتـــەوە چونكە داوای خوێنـــڕژان و قوربانیەكی زۆر هێشـــتا توركیا بەهۆی ئەو )نەخشـــەڕێگە(یەوە دەیەوێت بەردەوامی بەدەسەاڵتی قەزافی و بنەماڵەكەی بدات، بۆیە گەلی لیبیا داوا لەتوركیا دەكات پشتگیری لەشۆڕشگێڕان بكات و دان

بەئەنجومەنی ئینتیقالی لەبەنغازیدا بنێت«.ســـەبارەت بەڕووداو بارودۆخی هەنووكەیی ســـوریاش تائێستا هەڵوێســـتی توركیـــا هەڵوێســـتێكی ورد و نادیـــارە، توركیا هەوڵدەدات سیاســـەتی دەرەكـــی وائاشـــكرا دەرنەكەوێت كە پشـــتیوانی لەڕژێمی ئەســـەد دەكات، پێدەچێ توركیا هەمان ئەو سیاسەتە لەسوریا دووبارە بكاتەوە كە بەرامبەر بارودۆخی

یەمەن پەیڕەوی كرد.توركیا بەهۆی ئەو چاكســـازییانەی كە لەڕابـــردوودا ئەنجامدا توانـــی واڵتەكەی لەو نائارامی و ڕابوونـــە جەماوەرییە بەدوور بگرێت كە ئەمڕۆ رۆژهەاڵتی ناوینی گرتۆتەوە بەاڵم ناشـــبێت وا هەڵسوكەوت بكات كە گەالنی ناوچەكە وەك داكۆكیكار لەڕژێمە ســـەركوتكارەكان سەیربكەن، چونكە ئەمڕۆ بێ یان سبەی ئەو ژەمی چاكســـازی و هێزی ناڕەزایی جەماوەر ســـەرجەم ڕژێمە ســـەركوتكارەكان ڕادەماڵێ، بۆیە هەڵوێستی ئاقاڵنە وەستانە

لەبەرەی گەل نەك بەرەی دەسەاڵت.

تەنگژەكانی سووریا و پەیوەندیی توركیا و ئێران

ئایا توركیا الیەنگری ڕژێمە سەركوتكارەكانە؟

عەبدوڵاڵ ئایدۆغانسەمیر ساڵحە

ســـیــاســــــیســـیــاســــــی

6061

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

تێــــــ

ـــررتــــ

ـــۆـــــــ

پــــــ

كۆمەڵناس و نووســـەر و شاعیر و سیاسەتمەدار محەمەد زیا گوێكئالپـــی كورد یەكێكە لەو بیرمەندانـــەی كە گۆڕانكارییە سیاســـی و ســـەربازی و ئاینی و ئابوورییەكانی سەروبەندی هەڵوەشـــاندنەوەی دەوڵەتی عوســـمانی ڕۆڵی ســـەرەكییان هەبـــووە لە پێكهاتنی بیر و بۆچوونەكانیـــدا. لەم ڕۆژگارەدا گوێكئالپ هێندەی ئـــەوەی لە ناو توركدا ڕێزی لێ دەگیرێت و بـــە باوكی بیری توركایەتی دادەنرێـــت، ئەوەندەش لە ناو كورددا بێزراوە، چونكە وەك كوردێك یەكێكە لە دامەزرێنەرە هەرە گەورە و لە پێشەكانی بیری توركایەتی و ناسیۆنالیزمی توركی. واتا ئەو ناســـیۆنالیزمەی كە ماوەی زیاتر لە هەشتا ســـاڵ خۆی لەســـەر حســـابی نكۆڵیكردن لە هەبوونی گەلی كورد پەروەردە كـــرد. بەدرێژایی مێژووی كۆمار هەوڵ دراوە زیـــا گوێكئالپ وەك تـــورك لە قەڵەم دەدرێـــت و كوردیش لەو الیەنەوە بێخەم بووە. زۆربەی ســـەرچاوەكان پێشـــناوی “دیاربەكرلی” دەخەنە پێش ناوی زیا گوێكئالپەوە و ئەمەش لـــە خۆیدا بەهێزترین ئاماژەیە بۆ كوردبوونی ناوبراو، چونكە

هیچ دیاربەكرییەكی ڕەسەن تورك نییە. ژیان و پەروەردەبوونی

محەمەد زیا گوێكئالپ ڕۆژی 23 ئاداری ســـاڵی 1876 لە ناوچەی چەرمكی ســـەر بە دیاربەكر لـــە دایك بووە. تۆفیق بەگی چەرمكیی باوكی زیا گوێكئالپ لە ڕۆژنامەیەكی لۆكالدا كاری دەكرد. ساڵی 1886 لە دیاربەكر نراوەتە قوتابخانەی ڕوشدیەی ســـەربازی. لەوێ كەوتووەتە ژێر كاریگەریی بیر و بۆچوونەكانی ئیسماعیل حەقی بەگەوە )1865-1927(. ســـاڵی 1891 كاتێك لە پۆلی دووەمـــی ناوەندی دەبێت، لەبری دروشـــمی “بژی سوڵتانم”، دروشـــمی “بژی میللەتم” دەڵێتەوە و لەو ســـۆنگەیەوە لێكۆڵینەوەی لەگەڵدا دەكرێت. ئەو ســـااڵنە لە دیاربەكر نەخۆشـــی كۆلێرا باڵو دەبێتەوە و پزیشكی كورد عەبدواڵ جەودەت بەگ بۆ ئەوێ دەگوازرێتەوە. زیا گوێكئالپ لە نزیكەوە دەیناسێت و دەكەوێتە ژێر كاریگەریی بیر و بۆچوونەكانی ئەویشـــەوە. محەمەد زیای 18 ســـااڵن لەو ســـەروبەندەدا لەبەر نەبوونی توانای دارایی ناتوانێت بۆ خوێندن ڕوو لە ئیستانبوڵ بكات و هەمان كاتیش كەسوكاری گوشار دەخەنە سەری تا ژیانی هاوسەری پێكەوە بنێت. ئەم هۆكارانـــە وای لێ دەكەن هەوڵی خۆكوشـــتن بدات و بۆ ئەو مەبەستە فیشەكێك بە سەری خۆیەوە دەنێت. دكتۆر عەبدواڵ جەودەت و نەشـــتەرگەرێكی گەنجی ڕووس لە هەلومەرجێكی دژوار و لە نەشـــتەرگەرییەكی بێ بەنجدا گوولەكە لە سەری دەردەهێنن. دوای ئەوە دیســـانەوە خوو دەداتەوە و خوێندن و كۆمەڵێك شیعری زۆر لە دژی دژبەرانی ئازادی دەنووسێت. ســـاڵی 1896 هەلی بۆ دەڕەخسێت و بۆ خوێندن دەچێتە ئیســـتانبوڵ. لەوێ دەكەوێتە ژێر كاریگەریی جۆن توركەكان و دەبێـــت بە ئەندامی كۆمەڵەی ئیتیحاد و تەرەقی. ســـاڵی 1898 بەتۆمەتـــی “خوێندنـــەوەی باڵوكـــراوەی قەدەغە و ئەندامەتـــی لە كۆمەڵە مۆڵەت پێ نەدراوەكاندا” دەســـتگیر دەكرێت و ســـاڵێك لە زینداندا دەمێنێتەوە. ســـاڵی 1900 لـــە زیندان ئـــازاد دەكرێت و دووردەخرێتـــەوە بۆ دیاربەكر. كاتێك دەگاتەوە، لەســـەر وەسیەتی مامی، وەجیهە خاتوونی

ئەگەر كورد، عەرەب یان چەركەزیش بوومایەیەكەم ئامانجم هەر میللەتی تورك دەبوو

چونكە ئەگەر تورك بەهێز بێتبێ هیچ گومانێك هەموو میللەتانی موسڵمان ڕزگار دەكات...)كۆپلەیەك لە شیعرێكی زیا گوێكئالپ(

ئامۆزای دەخوازێت و كوڕێك )سەدات( و سێ كچ )سەنیحا، حوڕییـــەت، توركان(ی لێ دەبێت. تا ســـاڵی 1908 وەك فەرمانبـــەری بچووك لە دیاربەكـــر كار دەكات. لەو ماوەیەدا بەتۆمەتـــی دزی و جەردەیـــی دەكەوێتـــە دژایەتیكردنـــی یەكینەكانـــی ســـوارەی حەمیدییە كە بەبیانووی پاراســـتنی ئاسایشـــی هەرێمەكە هاتبووە دامەزراندن و ئیبراهیم پاشای كورد كرابـــوو بە فەرماندەی. زیا گوێكئالپ خەڵكی دیاربەكر دەداتە دوای خۆی، ماوەی 3 ڕۆژ تەلەگرافخانەی شـــار داگیر دەكەن و لەوێوە تەلەگراف بۆ كۆشـــكی ســـوڵتان دەنێرن و داوای ســـزادانی ئیبراهیم پاشـــا و پیاوەكانیان دەكەن. زیا گوێكئالپ لە شیعرێكدا بەسەردێری “بەیتی ئیبراهیمی چەتە” باس لە ڕەفتارەكانی سوارەی حەمیدییە لە دژی دانیشتووان

دەكات.كاری سیاسی

دوای مەشـــرووتەی دووەم كۆمەڵەی ئیتیحـــاد و تەرەقی لە دیاربەكـــر لقـــی كردەوە و زیـــا گوێكئالپ بوو بـــە نوێنەری كۆمەڵـــە و ڕۆژنامـــەی “پەیام”ی دەركرد. ســـاڵی 1909 وەك سەرۆكی شاندی دیاربەكر ئامادەی كۆنگرەی كۆمەڵەی ئیتیحاد و تەرەقی بوو كە لە شـــاری ســـالۆنیك بەسترا. لە كۆنگـــرە بە ئەندامی ئەنجوومەنی ناوەنـــدی هەڵبژێردرا و لە ســـالۆنیك مایەوە. لە ناو گەنجەكانـــی كۆمەڵەی ئیتیحاد و تەرەقیـــدا كەوتە كار و دەســـتی كرد بـــە گوتنەوەی وانەی زانستی كۆمەاڵیەتی و فەلسەفە. هەر لەو ماوەیەدا “داستانی زێڕ”ی نووســـی كە تیایـــدا داوا دەكات هەمـــوو توركەكانی جیهان یەكبگـــرن و دەوڵەتێكی توركی بەهێـــز دابمەزرێنن. ســـاڵی 1911 ئەو داســـتانەی لە گۆڤاری “گەنج قەالمالر – پێنووســـە الوەكان”دا كە لە ســـالۆنیك دەردەچوو، باڵو كـــردەوە. ســـاڵی 1912 بارەگای كۆمەڵـــە گوێزرایەوە بۆ ئیســـتانبوڵ و زیا گوێكئالپیش گەڕایەوە بۆ ئەو شـــارە. هەر لەو ساڵەدا وەك نوێنەری دیاربەكر و ئەرگانی بۆ “مەجلیسی مەبعووسان” هاتە هەڵبژاردن. ساڵی 1915 وەك مامۆستا لە كۆلێژی فەلسەفەی زانكۆی ئیستانبوڵ دەست بەكار بوو و لە سایەی ئەودا زانستی كۆمەاڵیەتی خرایە بەرنامەی خوێندنی زانكۆوە. زیا گوێكئالپ كە خەون و خوولیای برەوپێدانی بیری توركایەتـــی بوو، لەگەڵ گەڕانەوەیدا بۆ ئیســـتانبوڵ، یەكێك بوو لە دامەزرێنەرانـــی “خانەی تورك” و گۆڤارێكی بە ناوی “تورك یوردو – نیشـــتمانی تورك” دەركرد و هەموو كات و توانای خۆی بۆ ســـەپاندنی بیری توركایەتی و ناسیۆنالیزمی

توركی تەرخان كرد.سااڵنی كۆتایی ژیانی

دوای شـــەڕی یەكەمی جیهانـــی و لەگـــەڵ نۆژەنكردنەوەی دەوڵەتی عوســـمانیدا هەموو پلە و پایەكان لە زیا گوێكئالپ وەرگیرایـــەوە. ســـاڵی 1919 لەالیـــەن ئینگلیزەكانـــەوە دەستگیر كرا و بەتۆمەتی هەبوونی پەیوەندی بە جینۆسایدی ئەرمەنییەوە دادگایی كرا. زیـــا گوێئالپ هەموو تۆمەتەكانی ڕەت كـــردەوە و پێداگیری لـــەوە دەكرد كـــە توركەكان لە چوارچێوەی بەرگری لە خۆكردندا دەستیان لە ئەرمەنییەكان كردووەتەوە. دواتر بە بڕیاری دادگا لەگەڵ لێپرســـراوانی تری

كۆمەڵەی ئیتیحاد و تەرەقی دووخرانەوە بۆ دوورگەی ماڵتا. دوای 2 ساڵ لە تاراوگە گەڕایەوە و خوازیار بوو لە زانكۆ وانە بڵێتەوە. بەاڵم داواكـــەی ڕەت كرایەوە و لەگەڵ خێزانەكەیدا بۆ دیاربەكر گەڕایەوە. ســـاڵی 1923 گەڕایەوە بۆ ئەنقەرە و لە هەمان ساڵدا كتێبی “بنەماكانی توركایەتی” كە یەكێكە لە كتێبە ناودارەكانی، بە چاپ گەیاند. لەو ســـاڵەدا لەالیەن ئەتاتوركـــەوە وەك نوێنەری دیاربەكر كرا بە ئەندامی خوولی دووەمـــی پەرلەمان. دوای نەخۆشـــییەكی كورتخایەن ڕۆژی 25 ئەیلوولی ساڵی 1924 مرد و تەرمەكەی لە گۆڕستانی سوڵتان مەحموودی دووەم لە ئیستانبوڵ بە خاك سپێردرا.

بیر و بۆچوونەكانیلەگەڵ هەڵوەشـــاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانیدا زیا كوێكئالپ كەوتە گەڕان بەدوای ناسنامەیەكی نوێدا بۆ نەتەوەی تورك. كرۆكـــی بیركردنەوەی ئەو بریتی بوو لـــە ئاوێتەكردنی بەها ڕەوشـــتی و كولتوورییەكانی تورك لەگـــەڵ هەندێك بەهای ڕۆژئاواییـــدا و بۆچوونەكانی خۆی لەو بوارەدا لە كتێبێكدا بە ناوونیشانی “بە تورككردن، بە ئیسالمكردن، هاوچەرخكردن”دا كـــۆ كردەوە. پێی وابوو كولتـــووری نێونەتەوەیی بریتییە لە كـــۆی كولتووری نەتەوەكان. ئەدەبیاتـــی میللی لە بەرامبەر ئەدەبیاتی كۆشكدا قووت كردەوە، الیەنە ئەرێنییەكانی زانست و تەكنەلۆژیای ڕۆژئاوای پەسەند كرد و لەو باوەڕەدا بوو ئاین دەتوانێت بناغەی یەكگرتنی كۆمەاڵیەتیی دابین بكات. بیر و بۆچوونە كۆمەاڵیەتی و سیاســـی و فەلسەفییەكانی خۆی لە ســـەدان وتاردا باڵو كردووەتەوە. بیری توركیایەتیی كرد بە سیستەم و سەرەتا پشتیوانی لە توركایەتیی توركیا و دواتر

لە تورانیزم كرد.بەرهەمەكانی

بەرهەمەكانی زیا گوێكئالپ كـــە هەندێكیان لە ماوەی ژیانی خۆی و بەشێكیشـــیان لە دوای مردنی چاپ كراون، بەســـەر دوو بەشی ئەدەبیات )شیعر( و بابەتی تیۆریدا دابەش دەبن.

سەرجەم بەرهەمەكانی ئەمانەن:- نامەكانی لیمنی و مالتا )كۆی ئەو نامانەیە كە لە تاراوگەی

لیمنی و ماڵتاوە بۆ كەسوكار و برادەرانی خۆی ناردووە.(- سێوی سوور – 1924

- بە تورككردن، بە ئیسالمكردن، هاوچەرخكردن – 1929- ژیانی نوێ – 1930

- تیشكی زێڕین – 1927- نەریتی تورك – 1923- ڕێگای ڕاست – 1923

- بنەماكانی بیری توركیایەتی – 1923- مێژووی شارستانیی تورك – 1926

- لێكۆڵینـــەوەی كۆمەاڵیەتـــی لەبـــارەی عەشـــیرەتەكانی كوردەوە

- داستانی زێڕین- سێ ڕەوت.

تێبینی: لە ئامادەكردنی ئەم بابەتەدا سوود لە كۆمەڵێك وتار و سەرچاوە لە ئینتەرنێتدا وەرگیراوە.

كوردەكەی باوكی بیری توركایەتی

محەمەد زیا گوێكئالپ

بەكر شوانی

كولتــــــــــــــــــــــــــــووریكولتــــــــــــــــــــــــــــووری

6263

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

پیتی التینی لە زمانی توركیدازۆرێك لـــە لێكۆڵەرەوان و شـــرۆڤەكارانی بارودۆخی توركیا پێیانوایە كە لێكۆڵینەوەو دیراســـاتی عەرەبی دەربارەی توركیا چ دەربارەی سەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوســـمانی چ دەربارەی ئەمڕۆ لەئاستێكی سەرەتایی و دەگمـــەن دایـــە بەبـــەراورد لەگەڵ ئـــەو گرنگی و قواڵییە مێژووییەی توركیا لەگـــەڵ جیهانی عەرەبیدا هەیەتی، توركەكان ماوەیەكی دوور و درێژ بەدرێژایی دەســـەاڵتدارێتی عوسمانیەكان ئەلف و بێی عەرەبیان ڕوونتـــر بڵێین پیتـــی عەرەبی كە رێنوســـی قورئانە بەكاردەهێنا، بەاڵم دوای هەرەسهێنانی ئیمپراتۆریەتی عوســـمانی و دامەزراندنی كۆمـــاری توركیای عیلمانی بەرابەرایەتی )كەمال ئەتاتورك( ڕێنووس لەتوركیادا

لەپیتی عەرەبیەوە بۆ التینی گۆڕا.هەردوو توێژەری عێراقـــی )د. عەبدوالجەبار غەفور( و )د. شـــامل عەالف( كە پســـپۆڕن لەزمانی توركی و چەندیـــن لێكۆڵینەوەیـــان دەربـــارەی پیتی التینی پێشكەشـــكردووە، ئاماژە بـــەوە دەدەن كە لەمانگی ئابی ســـاڵی 1928 ئـــەو كۆنگـــرە زمانەوانییەی كە لەئیستانبۆڵ بەســـترا بڕیاری ئەبجەدیەتێكی نوێی بۆ زمانـــی توركی دا ئەویش ئەلف و بێـــی التینی بوو، لەسەرەتای سییەكانی سەدەی ڕابردووش پیتی التینی

لەزمانی نووسیندا بەفەرمی بەكارهێنانی سەپێنرا.ئـــەو دوو توێژەرە عێراقییە باس لەوەش دەكەن كـــە زمانـــی توركـــی چەندین وشـــە و دەســـتەواژەی عەرەبی و فارسی لەخۆدەگرێت هاوكات دوای درێژبوونـــەوەی

ئیمپراتۆریەتی عوســـمانی بۆ ئەوروپا چەندین وشەی ئەوروپـــی وەك فەرەنســـی و یۆنانـــی و ئەڵمانـــی و بولگاری تێكەوتووە هەروەهـــا دوای جەنگی جیهانی دووەمیش بەهۆی تێكەاڵوی توركەكان لەگەڵ ئەمریكا وشـــەی ئینگلیزیش هاتۆتە نێو زمانی توركی. توركیا لەپێناو پاراســـتنی زمانی توركی و دەوڵەمەندكردنی كەوتە ڕادانان لەبەردەم بەكارهێنانی وشـــەی بێگانە، )كۆمەڵـــەی زمانی توركی( كە بەو هەواڵنە هەڵســـا چەندین وشەی نوێی لەدیالێكتە جیاجیاكانی لەزمانی توركی داتاشـــی بەاڵم هاواڵتیان لەئاستی میللیدا هەر وشە بێگانەكانیان بەتایبەت بەتایبەت وشەی عەرەبیان بەكاردەهێنا، لەساڵی 1970 )كۆمەڵەی پارێزگاریكردن لەزمانـــی توركی( دامەزرا، بەاڵم پێدەچێ ئەو هەواڵنە ســـوودێكی ئەوتۆیان نەبووبـــێ چونكە وەك ئەو دوو توێژەرە عێراقییە دەڵێن هێشتا زمانی توركی پڕیەتی

لەهەزاران وشەی عەرەبی.بێگومان تێكهەڵكێشـــی و تێكەاڵوی لەنێوان زمانەكان هەیە، بەتایبەت لەنێوان زمانە هاوسێكاندا، مێژوونووسی تورك )یڵماز ئۆزتۆن( لەكتێبەكەیدا)مێژووی دەوڵەتی عوســـمانی( دەڵێت: »ژمـــارەی وشـــە عەرەبیەكان لەهەردوو زمانی فارسی و توركی نزیكەی )10( هەزار وشەیە، هەروەها ژمارەی وشە فارسیەكانیش لەزمانی توركی لەو ژمارەیە نزیكە، هـــاوكات لەنێوان هەردوو زمانـــی توركی و یۆنانیش وشـــەی هـــەردوو زمانەكە هەیە، لەزمانی سویدیش 900 وشە، لەزمانی بولگاریش 6778 وشـــەی توركی هەیـــە، زمانەكانی ئەرمەن و

ئەلبانیش سێ بەشی وشەكانیان توركین«.وەنەبـــێ تەنها زمانـــی توركی كاریگـــەر بێ بەزمانی عەرەبـــی، ئەوەتا لەزمانی عەرەبیشـــدا هەمان شـــت دەبینرێت دیالێكتە ناوچەییەكانی عێراق، سوریا و لوبنان ژمارەیەكی بەرچاو لە وشـــەی

توركی تێدایە.ڕۆژهەاڵتناس )لویس ) د ر نـــا بر

پێیوایە كە لەئەســـڵدا پیتەكانی زمانـــی عەرەبی بۆ دەربڕین و خۆئەتنیكی زمانـــی توركی ناگونجێ بۆیە نابراو داوای چاكسازی لەزمانی توركیدا كرد، )محەمەد مونیك پاشـــا( یەكەمین بەرپرسی دەوڵەتی عوسمانی بوو كە ساڵی 1862 داوای چاكسازی لەزمانی توركیدا كـــرد، دوای چەند مانگێكیـــش ئازەربێجانی )ئاخوند زادە عەلی( پرۆژەیەكی زمانەوانی چاكسازی پێشكەش بەســـوڵتان كرد بەاڵم )كۆمەڵەی زانستی عوسمانی(

پرۆژەكەیان ڕەتكردەوە.دوابەدوای ئەمانەش ئەندامێكی )كۆمەڵەی توركیا الو(وتارێكی لەڕۆژنامەی )حدیت( باڵوكردەوە تیایدا باسی لەوە كردبوو كە لەكاتێكدا قوتابیانی ئەرمەن و یۆنانی لەقوتابخانە ئایینیەكاندا لەمـــاوەی )6( مانگ فێری خوێندنەوەی ڕۆژنامە دەبن و لەماوەی ساڵێكدا توانای

نامە نووسینی پەیدادەكەن.گەرچی قوتابییە موســـڵمانەكان دوای چەندین ســـاڵ هێشـــتا ناتوانن ڕۆژنامەیەك بخوێننـــەوە!! ئەو وتارە كاردانـــەوەی جۆراوجـــۆری لێكەوتـــەوە لەوانـــە ئەو نامەیەی كە)مالكۆلم خـــان( باڵیۆزی ئێران لە )باب العلی(بۆ ســـوڵتانی ناردبوو تێیـــدا گوتبووی هۆكاری سەرەكی ئەو پاشـــەگەردانیە زانستی و پەروەردەییە

خۆی لەبەكارهێنانی پیتی التینی دەبینێتەوەو باســـی لەوەش كردبوو كە ڕۆژئاوا بۆیە

الیەنـــی زانســـتی و پەروەردەیـــی

پیتی چونكـــە پێشـــكەوتووە التینی بەكاردەهێنێت.

عوسمانیش ناوداری نووسەری )نامیـــق كەمال( لەالی خۆیەوە ڕەتی ئەو بۆچوونانەی باڵیۆزی ئێرانـــی كـــردەوە و لەوتارێكدا ئاماژەی بەوەدابوو كە زۆر واڵت پیتی ئیســـپانیا لەوانە هەیـــە كەچی بەكاردەهێنـــن التینـــی سیســـتمی پەروەردەییان الوازە تێیاندا نەخوێندەواری ڕێژەی و

بەرزە.بەهەرشێوەیەك بێ بەكارهێنانی توركیدا لەزمانی عەرەبی پیتی تـــا)10( ســـاڵ دوای ڕووخانی هەر عوســـمانی ئیمپراتۆریەتی بەخۆڕایـــی مایەوە تـــا ئەوەی كەمال ئەتاتورك لەساڵی 1928 پیتـــی التینی لەجێـــگا دانا و بەڕەسمی چووە 1930 لەساڵی

واری جێبەجێكردنەوە.

خەلیل عەلی حەیدەر

كولتــــــــــــــــــــــــــــووریكولتــــــــــــــــــــــــــــووری

6465

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

بی بازاڕی..سیمبۆلی زیندووی كــولتووری توركیا

بی بـــازاڕی دەكەوێتـــە باكووری رۆژئـــاوای ئەنقەرە، لەسەر رێگەی حەریر كە لە میانەی مێژوودا هەریەك لە حسیەكان، فریكەكان، كاالتەكان، رۆمەكان، بێزنتییەكان، سەلجقوقیەكان و دواجاریش عوسمانییەكان دەستیان بەســـەرداگرتووە، ناوچەیەكی چڕوپڕ بە دانیشتوان و بە چەندین گردۆڵكە دەورە دراوە، خاكێكی بە پیت و سەرچاوەی ئاوی دەوڵەمەندی هەیە، هەروەها چەندین

ناوچەی شوێنەواری كەم وێنەی هەیە. تا رۆژگاری ئەمڕۆشمان بی بازاڕی سەرجەم الیەنەكانی كولتووری توركیا بـــە وردەكارییەوە زیندوو دەكاتەوە، لەو ناوچەیەدا چەندین شـــوێنەواری مێژوویی لەســـەر شێوازی عوسمانی و خانووی نایاب و بازاڕی جۆراوجۆر دەبینین كـــە مێژووەكەی بۆ 600 ســـاڵ دەگەڕێتەوە، ئەمە جگە لەوەی لەو هەرێمەدا چەندین پیشـــەی باو و چێشتخانەی شاهانە، هەروەها خواردنی خۆجێی بەدی

دەكەین.خانووە مێژووییەكانی بی بازاڕی

كاتێك قسە لەسەر بی بازاڕی دەكەین، ناچارین ئاماژە بە خانووە مێژوییەكانـــی بكەین، وەكو گەڕیدە ئەولیا چەلەبی لە پەرتوكەكەی »سیاحەتنامە« باسیكردووە، خانووەكانی پەنجەرەی بەرزی هەیە و لە چەند نهومێك پێك دێت )دوو یان ســـێ نهۆم( پەیكەرەكەی لە دار دروســـت دەكرێ، كە لە دەرەوە بە گەچ داپۆشـــراوە، ئەو جـــۆرە ماددەیە تایبەتە بـــە ناوچەكە و دەتوانێ شـــێ و هەوای پیســـی ژوورەكان بمژێ، هەرچی بان )ســـقف(ی خانووەكانە یان لە بەرد دروســـت دەكرێ یان لە دار دروست دەكرێ، كۆگاكانی ئەو خانووانەش كە دەرگاكانیان لە ئاســـن دروســـت دەكرێ دەكەونە

دەروازەی خانووەكان.بی بازاری بەهەشتی گەشتیارییە

لەم سااڵنەی دواییدا بی بازاڕی بۆتە جێگەی بایەخپێدانی هەریـــەك لـــە گەشـــتیارە ناوخۆیـــی و بیانییەكان، بەهـــۆی زیادبوونـــی ژمـــارەی گەشـــتیاران كۆمەڵگە گەشـــتیارییەكانیش پەرەیان سەندووە تا لە كەشێكی ئارامدا بتوانن گەشـــتیارەكان لەخۆ بگرن، ئەو شوێنە گەشـــتیاریانە كە ژمارە 16ی تێپەڕ كردووە، كۆمەڵگە گەشتیارییەكان كە ژمارەیان 25 تێپەڕ كردووە جگە لە

خواردن، شوێنی خەوتنیش دابین دەكەن.ناودارترین شوێنەكانی بی بازاڕی

گـــردی خزرلـــك: ئەو شـــوێنە كە دەكەوێتە بەشـــی پێشەوەی بی بازاڕی، لەوێوە دەتوانی سەیری سەرجەم ناوچە دڵگیرەكانی چوار دەوری بكەیت، لەنێویشیاندا

خانووە مێژووییەكان.جـــادەی عەالئەددیـــن: ژمارەیەكـــی زۆری خانـــووە

مێژووییەكان لە خۆ دەگرێ كە دوای نۆژەنكردنەوەیان دەگـــرن، لەبـــاوەش گەشـــتیار زۆر ژمارەیەكـــی كارگوزارەكانی ئـــەو خانووانە بـــە تامترین خواردنی ماڵەوەت پێشـــكەش دەكـــەن، هەروەها لـــە بازاڕ و دوكانەكانیـــش دەتوانی كەلوپەلەكانـــی خۆت بكڕیت

بەتایبەتیش ئەوانەی تایبەتن بە ناوچەكە.مۆزەخانە: ئەو كۆشكە بچوكەیە كە بەڕێز نورەدین قەرە ئۆغز ساڵی 1996 پێشكەشی كرد تا وەكو سەنتەرێكی مێژوویـــی و كولتووری لە بی بـــازاڕی بەكار بهێنرێ، چەندین كەلوپەلی مێژوویی و بەڵگەی مێژوویی تێدایە،

بەڕاستی شوێنێكە شایەنی ئەوەیە سەردانی بكەیت.بەڕێوەبەرایەتی ســـەنتەری ئامادەســـازی جەماوەری: بەڕێوەبەرایەتی ناوچەكە بەهـــاوكاری لەگەڵ ئەوقافی هاوكاری و تەكامولی كۆمەاڵیەتی پیشەگەرانی ناوچەكە هانـــدەدات تا بەرهەمە دەســـتییەكان بەرهەم بێنن كە رەنگدانەوەی كولتـــوور و كەلەپووری ناوچەكەیە، ئەو بەرهەمانەی لە شـــوێنی تایبەت لە سەنتەرەكە نمایش

دەكرێن.دوكانەكانی زیو: ئەوەی راستی بێت گرنگترین شت كە بی بازاڕی لەناوچەكانی دیكە جیا دەكاتەوە پیشەسازی دەســـتی زیوە، لە دوكانەكانی زیودا جوانترین ملوانكە و بازن و خشڵ بەدی دەكرێن كە سەرنجی گەشتیاران بەتایبەتیش ژنان بۆ خۆی رادەكێشـــێت، ئەم دوكانانە

لە تەالری شارەوانی و سەنتەری شار باڵوبوونەتەوە.تەنورەكانـــی كورو لـــە بی بازاڕی: كـــورو یەكێكە لە كێكە دەگمەنـــەكان كە بۆ ماوەی ســـاڵێك بەتازەیی دەمێنێتـــەوە، ئەمـــەش جگە لە بی بـــازاڕی لە هیچ شـــوێنێكی دیكە پەیدا نابێ، ئەو كێكە لەگەڵ كوپێك چا پێشـــكەش دەكـــرێ، هاوواڵتییانی ئـــەو ناوچەیە بـــاس لەوە دەكـــەن كە تامی خواردنـــەوەی چا بەبێ خواردنی پارچە كێكێی كـــورو تەواو نابێ. ئەو جۆرە كێكە لە تەنورە )فرن( بەردینەكان دروست دەكرێ كە

تاموچێژێكی تایبەتی هەیە.لە بی بازاڕی چ بخۆین؟!

ئەوانـــەی ســـەردانی بی بازاڕی دەكـــەن دەتوانن ئەو خواردنانە بخۆن كە تایبەتن بە ناوچەی بی بازاڕی كە گرێدراوی ئەنقەرەیە، لە خانووە دێرینە مێژووییەكاندا كە كراونەتە كۆمەڵگەی گەشتیاری كابانەكان شانازی بەو خواردنانە دەكەن كە لەو مااڵنەدا دروســـت دەكەن وەك: ســـەوزەی لێنـــراو )كواڵو( تێكەڵەی ســـەوزە و گۆشـــت، ئەمە جگە لە شـــیرینی »هۆشـــماریم«ی بەناوبانـــگ كـــە لە پەنیر و ئارد و شـــەكر دروســـت دەكرێ، هەروەها پاقاڵوەی بەتام كە لە 80 چین هەویر

پێكدێت.

ـیـــــــ

ســـــنـــا

ارـــــــ

ـــــــشــــــ

كولتــــــــــــــــــــــــــــووریكولتــــــــــــــــــــــــــــووری

6667

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

دؤســــــــــــــــــــــــــيـــــــــــــــــــــةدؤســــــــــــــــــــــــــيـــــــــــــــــــــة

خوێندنەوەی: سیروان رەحیم

پێنج منارە لە نیویۆرك»دەجال«

فیلمێك سەبارەت بە تێڕوانینەكانی ئیمڕۆ بۆ ئیسالم

هـــــــــــــــــــــــــــونةریهـــــــــــــــــــــــــــونةری

ناوی فیلم:پێنج منارە لە نیویۆرك

ناوی ئۆرژینال: New York’taBeş Minare

سیناریۆ:ماحسون كرمزیگویل

دەرهێنان:ماحسون كرمزیگویل

بەرهەمهێنەر:جەرەن ئاساڵن، موراد

تۆكات وەاڵتی بەرهەمهێنەر:

توركیا شوێنی وێنەگرتن:ئەمەریكا، توركیا ساڵی پێشاندان:

2010كامێرا:

جەیمس گوچیاردۆ موزیك:

ماحسون كرمزیگویل، یڵدرای گویرگەن، تۆفیق

ئاكباسلی مۆنتاژ:

مستەفا پرێسهەفا116خولەك، 35 ملیم،

رەنگاوڕەنگزمان: توركی

هەر جارەی فیلمێك

سەرەتا:ئیتر كەس گومانی لەوە نییە كە ماحسون كرمزیگویل دەرهێنەرێك������ی نێودار و گەورەی بواری س������ینەمایە. ماحس������ون كرمزیگویل ساڵی 1969 لە شاری بینگوێل لە دایك بووە. ئەو بە گۆرانی پۆپ دەس������تی پێكرد و ناوبانگی دەكرد. لە ناو كورد و توركەكاندا خۆشەویست ب������وو، گوێ ل������ە دەنگی دەگی������را. تەنان������ەت لە ناو ك������ورد و توركەكانی ئەوروپایش������دا هەروەها بوو. بەاڵم ماحس������ون كرمزیگویل وا بۆ نزیكەی پێنج ساڵ دەچێت دەستبەرداری گۆرانی گوتن و مۆزیك دانان بووە. ئەو راس������تە دەستبەرداری گۆرانی چڕین بوو، بەاڵم ناوبراو لە س������اڵی 2007 بە دواوە وەكو دەرهێن������ەر، ئەكتەر و بەهەمهێنەرێكی گەورەی بواری س������ینەما دەركەوت. كاتێ������ك س������اڵی 2007 زۆر كەس فیلمی فریش������تەی س������پی )بەیاز مەلەك( یان بینی و پاش������ان رۆژم بینی )گوینەیش������ی گوێردوم(، لە گوماندا بوون كە ئەو كارە گەورانە بەرهەمی ماحسون كرمزیگویل بن. لە ئەوروپا ئەو دوو فیلمەی دەرهێنەر پێش������تر لە پەردە گەورەكانی سینەما بە چەشنی بەرهەمەكانی هۆلیود پێشان دران. ئێس������تایش پاش ئەو كارە نایابانە، ماحسون كرمزیگویل بە فیلمی پێنج منارە لە نیویۆرك دێتەوە دیداری بینەر

و كارێكی تایبەت پێشكەش دەكات. پێنج منارە لە نیویۆرك:

فیلمەكە بە دیمەنی چوونە سەر ماڵێك دەست پێدەكات. ماڵێك كە بە رواڵەت ش������وێنی عیب������ادەت و فێربوونی وانەكانی ئیسالم و قورئان خوێندنە. بەاڵم راستییەكەی بنكەیەكی ترس������ناكی كەس������انی توندڕەوە. لەو ماڵەدا مرۆڤ������ەكان ئەش������كەنجە دەدرێ������ن و دی������ارە بنكەیەكە سەرچاوەی هەڕەشە بۆ سەر خەڵك و ئاسایشی واڵتەكە. پۆلیس������ی تایبەت هەڵدەكوتێتە س������ەریان و لە شەرێكی دەستەویەخەدا رووبەڕووی یەكتر دەبنەوە. پاش كوشتار لە هەردوو ال، پۆلیس������ەكانی دەس������ت بەسەر بنكەكەدا دەگ������رن، بەاڵم تا كۆتایی فیلمەكە ئاش������كرا نابێت كە لەو ماڵەدا چ پیاوێكی توندڕەوی ترسناكیان دەستگیر كردووە. پیاوێك خەڵك بە ناوی ئیسالمەوە بۆ تۆقاندن و بۆ كوشتن هان دەدات. ماحسون كرمزیگویل فیلمەكەی بە دوو وێنەی جودا دەس������ت پێ������دەكات. وێنەیەكی ئەو ماڵ/بنكەی������ەی توندەڕەو و پەڕگی������ران، بەرانبەر بەوان و دنیابینی ئ������ەو بیركردنەوەیە وێنەی كۆمەڵێ پۆلیس كە سوێند دەخۆن وەاڵتەكەیان لە هەموو دەستدرێژییەك بپارێزن. ش������وێنی بەرهەمهێنانی فیلمەكە ئەمەریكا و توركیایە. توركیا وەكو سیس������تەمێكی خۆ بە عیلمانی زان، دوژمنی سەرس������ەختی ئیس������المی سیاسی و بە تایبەتیش توندڕەوانن. بەاڵم كێشەكە ئەوەیە رەنگەكانی

ئیس������الم زۆرن، یەك و دووان نین. ئ������ەو گروپانەی بە ن������اوی ئیس������المەوە كار و كاران گەل������ێ زۆرن، لە ناو خۆیش������یاندا ناتەبان و هەر یەكێكی������ان وێنەیەكی زۆر جیاوازی لەوی دیكەیان بە ئیس������الم بەخشیوە. هەروەها ئەمەریكا رووبەرەك������ەی دیكەیە بۆ بەرهەمهێنانی ئەم فیلمە. ئەمەریكا و پەیوەندی ئەو وەاڵتە بە ئیس������المی سیاس������ییەوە، بە تایبەتیش پاش یازدەی ئەیلول. دیارە تێڕوانین������ەكان ل������ە ئەمەریكایش بەرانبەر بە ئیس������الم

جیاوازن.ماحسون كرمزیگویل لە فیلمی پێنج منارە لە نیویۆرك ئەو جیاوازیانەمان بۆ دەخات بەردەست و بواری ئەوە بۆ بینەر دەهێڵێتەوە تا بەراوردی بكەن یان خۆیان بڕیار لە بارەی وێنەكانی ئیسالمەوە بدەن. بۆ ماحسون كرمزیگویل-ی دەرهێنەر تاكە كەس نوێنەرایەتی راس������تەقینەی ئیسالم دەكات، ئیس������المێك كە بڕوای بە ئاشتی، لێبوردەیی و لێكگەیشتن هەیە، حاجی گومویشە. ئەو پیاوە لە شاری نیویۆرك-ئەمەری������كا دەژی. بەاڵم ل������ە پای ئەوەی لە تەمەنێكی زۆر زوودا بێ گوناهانە بە كوشتنی كەسێك لە شاری بدلیس تاوانبار كراوە، چۆتە ئەمەریكا و لەوێ ژیانێكی س������ەركەتووی بۆ خۆی مەیسەر كردووە. ئەو كەسەی لە شاری بدلیس كوژراوە و حاجی گومویش-ی پێ تاوانبار دەكرێت، باوكی فراتە )ماحسون كرمزیگویل ئەو رۆڵە دەبینێت(. فرات لە پای هێنانەوەی ئەو پیاوەدا و تۆڵە س������ەندنەوەی خوێنی باوكی لێی، كاری نەكردە دەكات، ب������ەاڵم لە ئەنجامدا دەگات ب������ەو بڕوایەی ئەو پی������اوە، واتە حاجی گومویش ب������ێ تاوانە و پیاوێكە لە دڵەوە موس������وڵمانە و باوەڕی بە ئاش������تیخوازیی ئیسالم هەیە. ئەوەی كاتی خۆی باوكی ئەمی كوشتووە، فرات ئیتر بەرچاو روونە حاجی گومویش ئەو پیاوە نییە باوكی ئەمی كوش������تووە. فرات وەكو پۆلیسێكی گرنگ و بە هاوڕێیەتی پۆلیس������ێكی هاوكاری بۆ هێنانەوەی حاجی گوموی������ش دەچنە نیویۆرك. حاجی گومویش كە لەوێ لە زیندان������ی ئەمەریكییەكان دایە دەیانەوێ وەریبگرن و بیبەنەوە توركیا. لە الی ئەوان وەها زانراوە ئەو پیاوە، واتە حاجی گومویش، ناوە نهێنییەكەی )دەجال(ە و خۆیەتی كە ئەو هەم������وو كاری تۆقاندنانە لە دژی دەوڵەت لەو

دوورەوە بەڕێوە دەبات و كۆنترۆڵی دەكات. ب������ەاڵم پاش هێنانەوەی حاج������ی گومویش بۆ توركیا و پاش ئەوەی فرات خۆی لێكۆڵینەوەی لەگەڵ دەكات، ب������ۆی دەردەكەوێ�ت س������ەرجەم كارەكە ب������ە رێی هەڵەدا تێپەڕیوە و حاجی گومویش كەس������ێكی بێ تاوانە. ئەو پیاوە موسوڵمانێكی بێ وەیە و دێوانە و دەروێشێكی رێ و باوەڕی خۆیەتی. تەنانەت حاجی گومویش، ژنەكەی كریستیانە و جلی كراوە دەپۆشێت و ملوانكەی خاچێكی

6869

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

بە رۆژنامەوانان و راگەیاندنی كوردی دەكرێــــت. بێگومــــان دەوڵــــەت ئەو دژایەتییە دەكات. دەوڵەت كێشــــە بۆ راگەیاندنی كوردی دروســــت دەكات. هەرچەندە دەسەاڵتدارانی ئەو دەوڵەتە پەیتا پەیتا باس لــــە )ئازاد-كردنی( زمانــــی كوردییش بكــــەن، بەاڵم ئەوە هیچ لەو راســــتییە ناگۆڕێت كە كاری راگەیاندن بە زمانی كوردی لە توركیا تــــا ئێســــتایش مەترســــی گــــەورەی لێدەكەوێتــــەوە. بە پێی ئاماری الیەنە توركیا لــــە بێت، پەیوەندیــــدارەكان ئێستە بە دەیان رۆژنامەوان لە گرتیگە دان و بە هەزارانیش رووبەڕوون لەگەڵ ئــــەو دۆزانەی لــــە دادگا لــــە دژیان كراونەتــــەوە. ئــــەو رەوشــــە ترس و خەمێكی گەورە لە كن ئەوانە دروست دەكات كــــە چاوەڕوانی داهاتووییەكی روون بۆ توركیا دەكەن. بێگومان ئەو كەسانە دیموكراتخوازانی كورد و تورك و گەالنی تریشی تێدایە. دیارە ئەمە كێشەیەكی گەورەیە بۆ ئەو وەاڵتە، وەاڵتێك وای پێشان دەدات كە ئامادەیە ببێــــت بە ئەندام لە یەكێتی وەاڵتانی ئەوروپا. ئامادەبوون، واتە بەجێهێنانی

بنەما و ستانداردەكانی وەاڵتانی ئەوروپا لە بواری ماف و ئازادییەكاندا. راســــتییەكەی كاتێك لە دەرەوە تەماشــــای تابلۆكە بكەین، یان تەنانەت لە ناوخۆی وەاڵتەكەیشــــدا، ئەگەر تەماشــــایەكی رووكەشانە بكەین، وا هەست دەكەین هیچ خەوشــــێك لە رووبەری كار راگەیاندنــــدا نییە و ئازادی تەواو دەستەبەرە. بەاڵم كاتێك بچینە ناو كارەكەوە و رۆژنامەوانان بدوێنین، حاڵی دەبین ئاســــتەنگەكان چەند دژوارن و چ سەختییەك لەبەردەم میدیاكاران دا هەیە. بە تایبەتی ئەوانەی جیاواز لە سیســــتەم بیردەكەنەوە، یان ئەوانەی

كوردن و بە زمانی كوردی كاری میدیا دەكەن. هەنــــدێ جار دادگاكانی ئەو وەاڵتە بڕیاری وەها لە دژی رۆژنامەوانانی كورد وەردەگرن، كە هاوكات مایەی غەمگینی و پێكەنینە، پێكەنین بە ئاوەزی ئەو دەسەاڵتدارانە. ئەو رەوشەی »وەداد كورشون« یەكێكە لەو نمونانە. وەداد كورشــــون، خاوەنی ئیمتیازی رۆژنامەی ئازادیــــا وەاڵت-ە. رۆژنامەكە تاكە رۆژنامەی كوردی رۆژانەیە لە توركیا. لە دیاربەكر دەردەچێت. لە ســــۆنگەی كۆمەڵێ دۆزی جۆراوجۆر لە دژی ئەو رۆژنامەوانە، بە نزیكەی 600 )شەش سەت( ساڵ زیندانی سزایان دا. بەاڵم بە هەوڵی پارێزەرانی وەداد كورشون، تواندار ســــزاكان بۆ 125 )ســــەت و بیست و پێنج( ســــاڵ كەم بكرێتەوە. وەداد كورشــــون-ی رۆژنامەوان كە ئێستە لە زیندانی دیاربەكر دایە، رەوشی

تەندروستی خراپە و لە هەولومەرجێكی نالەباردا ژیان بەسەر دەبات.لە دنیای ئیمڕۆدا، دەســــەاڵتدارنی هیچ دەوڵەتێك رێگە بە گاڵتەجاڕییەكی وەها سووك نادەن، ئەگەر كەمێك ئاوەز و هەندێك رێزی دەوڵەتداری و ماف

و ئازادی مرۆڤیان لە كن هەبێت.

بێگومان ئاســــتی ئــــازادی راگەیاندن لە هەموو وەاڵتێك پێوەرە بۆ ئاســــت و چۆنیەتــــی ســــەرجەم ئازادییەكانی تــــر و سیســــتەمی دیموكراســــی لەو ســــەرزەوینە. لــــە دنیای نوێــــدا، بێ ئــــازادی راگەیانــــدن، باســــكردنی لە رۆشنایی و رووبەدەری قسەی پوچن. بــــێ رووناكی راگەیاندن تاریكســــتان ســــەروەرە. لە تاریكستانیشــــدا نەك راســــتی، بەڵكو هەموو شــــتەكان بزر دەبــــن. ئەوروپاییگــــەل بــــە قۆناغی جۆراوجــــۆردا تێپەڕیــــوون، تێپەڕینی ترسناك و خوێناوی تا گەیشتوون بە ئیمڕۆ. ئیمڕۆیەكی روون و رووبەدەر. بە شــــێوەیەك میدیا دەتوانێت راستی بگوێزێتەوە و خەڵك لە راســــتییەكان ئاگادار بكاتــــەوە. لە ناوچەكەی ئێمە

میدیا لە ئاستی سەرجەم كەرەستەكانی تر دایە. دەسەاڵتدار و سیاسەتڤانی رۆژهەاڵت تا ئێستا ناتوانن میدیا وەكو هەیە پەسەند بكەن. كاری راگەیاندن بــــە سروشــــت و تایبەتمەندێتی خۆی بۆ ئەوان هێشــــتا وەرناگیرێت. ئەوان دەیانەوێت شــــتێك لە نێــــوان راگەیاندنی سروشــــتی و راگەیاندێنك خۆیان مەبەســــتایەنە بدۆزنەوە، دیارە ئەوەیش كاری نەكردەیە. راگەیاندن دەبێت راگەیانــــدن بێــــت، هیچ شــــێوەیەكی دیكە لە باركردن پەســــەند ناكات. لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست تائێستەیش، سیاسی و دەسەاڵتداران وزە و سەرمایەی زۆر بۆ ئەوە تەرخان دەكەن كە میدیا وەكو ئەوەی ئەوان ئارەزووی دەكەن هەبێت و بەڕێوە بچێت. بەاڵم نازانن ئەوە رەنجێكە بێ بەر و كارێكە بێهودە. چونكە لە ئەنجامدا هەموو شــــتێكی دەبێت بە رێڕەوی راســــتەقینەی خۆیدا

گوزەر بكات. بەاڵم هەر لەو تاریكســــتانەی ئێمە، وەاڵتی وەهایش هەیە تا ئاستێكی باش میدیــــا تێیدا چاالكە. توركیا یەكێكە لــــەو وەاڵتانە. لەوێ میدیا گرنگییەكی گەورەی هەس، تا ئاستێكی باش میدیا دەتوانێت هەڵسوڕاو بێت. كاری میدیا لەوێ رێك وەكو هەڵكەوتەی وەاڵتەكە خۆیەتی، كەوتۆتە نێوان رۆژهەاڵت و رۆژئاواوە. ئاست و ستانداردی میدیا لە توركیا، نە وەكو زۆرینەی وەاڵتانی رۆژهــــەاڵت بێ نوزەیــــە، نە وەكو وەاڵتانی رۆژئاوایش چرایەكی گەشــــە. لە روانگەی كاری راگەیاندنەوە لەو وەاڵتە دەكرێت تیشــــك بخرێتە ســــەر زۆر بابەت و زۆر راستی ئاشكرا بكرێت. بەاڵم تا ئێستایش لە توركیا زۆر بابەت و زۆر مژاری گرنگ هەن بۆ ئەو میدیایە، میدیایەك كە دەوڵەت لە پشتییەوە بــــە چاوی كراوەوە بەردەوام ئامادەیە، بڤەن و دەســــت بــــۆ بردنیان كاری نەكردەیە. ئەوە نەك هەر خەمی رۆژنامەوانان و رۆشنبیرانە، بەڵكو یەكێكە

لە رەخنە توندەكانی یەكێتی ئەوروپایش بەرانبەر بە توركیا. جگە لە تەنگەژەی گشتی میدیا لە توركیا، دژایەتییەكی سەختیش بەرانبەر

لە مل دایە، ئەمانە بۆ فرات و دەوروبەرەكەی س������ەرەتا زۆر ناجۆر دێنە نرخاندن. بەاڵم پاش������ان لە لێبوردەیی و

كراوەیی حاجی گومویش حاڵی دەبن.پ������اش ئەوەی حاج������ی گومویش ل������ە لێكۆڵینەوەكانی پۆلیس������ی توركیا رزگاری دەبێ������ت. دەبێت بە هاوڕێی ه������ەردوو پۆلیس، فرات و هاوكارەك������ەی، ئەوان داوای لێبوردن������ی لێدەكەن و پێی دەڵێ������ن، ناچار بوونە ئەركی خۆیان بە جێبهێننن، ئەویش دەڵێت: »تەقدیری ئیالهی

بوو« واتە هیچم لە دڵدا نییە بەرانبەرتان. هەر ئەو دەمە فیلمەكە دەگەڕێتەوە س������ەر هێرشەكەی سەرەتا لە بنكەی توندڕەوەكاندا، ئەوانەی نوێنەرایەتی تی������رۆر دەكەن بە ناوی ئاین و ئیس������المەوە. لەو ماڵەدا )دەجال( دێتە گرتن. دەجال، ئەو پیاوەی هەموو دەوڵەت بە دوویدا وێڵە دەست بەست دەكرێ�ت و راپێچی زیندانی

دەكەن. بەر لە كۆتایی فیلمەكە، كاتێك فرات پێش������نیازی ئەوە بۆ حاجی گومویش دەكات، پێكەوە س������ەرێك لە شاری بدلیس بدەن، حاجی گومویش پێشنیازەكە پەسەند دەكات و دەكەون������ە رێ. حاجی گومویش س������اڵی 1973 ئەو شارەی بە جێ هێشتووە بۆ؟ چونكە بە كوشتنی باوكی فرات تاوانبار كراوە. نزیكەی 34 س������اڵە نەگەڕاوەتەوە ئەو ش������ارە. كاتێك دەگەنە شاری بدلیس، باپیری فرات زۆر خۆش������حاڵە و بە فرات دەڵێت، نەتهێش������ت خوێنی باوكت بە فیڕۆ بڕوات، بكوژەكەیت هێنایەوە بەردەستمان و ئێستە كاتی ئەوەیە دەس������تی خۆت بوەشێنیت. بەاڵم فرات بە باپیری دەڵێت »ئەو پیاوە كەس������ی نەكوشتووە،

ئەو پیاوە بێ تاوانە.( باپیری س������ەرەتا لە فرات دەدات و سوكایەتی پێدەكات، بەاڵم پاش������ان دەڵێت باش������ە تۆ راستە دەكەیت و بڕۆ بۆ الی حاج������ی گومویش. باپیری ف������رات پاش كەمێك خۆی دەچێتە س������ەر ماڵەكە، لە كاتێكدا هەموو پێكەوە دانیشتوون فراتیش لە ناویاندا و هاوڕێ پۆلیسەكەیشی، باپیری فرات دێتە س������ەریان، تەقە لە حاجی گومویش

دەكات و دەكوژێت. دیارە هاوڕێ پۆلیسەكەی فراتیش یەكسەر ئەو پیاوە پیرە، باپیری فرات، دەكوژێتەوە. بەاڵم

پاش چی؟ بەر لەوەی حاجی گومویش گیان بس������پێرێت رووداوی كوشتنی باوكی فرات بۆ فرات دەگێڕێتەوە. فرات زۆر دەگری و دەڵێت: »دەزانم و بۆم دەركەوت تۆ كەسێكی

بێ گوناهیت«. حاجی گومویش لە وەاڵمدا دەڵێت:

»تەقدی������ری ئیالهی«یە. لە ت������او جەهالەت رام كرد و گەڕامەوە ب������ۆ ناو جەهەلەت، ئەوەی������ش ئەنجامەكەی

بوو. پێنج منارە لە نیویۆرك:

جەهال������ەت، بێ گومان جەهالەتە س������ەرچاوەی هەموو نەگبەتی و نەهامەتییەكان. ماحس������ون كرمزیگویل لە فیلمی پێنج منارە لە نیویۆرك دا، دەیەوێت ئەوە بڵێت، ك������ە جەهالەتە وا دەكات هەم������وو ئاین و بیروڕاكان بەد بەكاربهێندرێن. جەهالەتە وای كردووە مرۆڤەكان پێكەوە هەڵنەكەن و یەكتری پەس������ەند نەكەن. ئ������ەو دەرهێنەرە مەبەس������تێتی ئەو پەیام������ە بگەیەنێ������ت. جەهالەت و ترسناكی رەهەندەكانی جەهالەت. )دەجال( كە سەركێشی گروپێك������ی پەڕگیر و توندڕەو ب������وو هاتە گرتن، بەاڵم كوشتنەكان، تۆقاندن و دەس������تدرێژییەكان تەواو نەبوون و كۆتاییان نەهات، ب������ۆ؟ چونكە جاهیلەكان زۆرن. تا ژم������ارەی جاهیالن زۆر بن، ژی������ان دوورە لە دڵنیایی و

ئاساییشەوە.ماحسون كرمزیگویل فیلمێكی بەرهەمهێناوە شایستەی بینی������ن و مایەی رام������ان و بیركردنەوەیە. فیلمی پێنج

منارە لە نیویۆرك،پێمان دەڵێت پێویستە ئاگادار بین لەو هەموو خراپ بە كارهێنان������ەی دین و گەمەكردنی بازرگانەكانی دین بە باوەڕەمەندەكان. ماحس������ون كرمزیگویل كارێكی كردووە شایس������تە رێزێكی گەورە، هەروەه������ا فیلمێكی بەرهەم

هێناوە شایانی زۆرتر لە یەك جار تەماشا كردنە.

وەداد كورشون.. ئەو رۆژنامەوانەی بە 600 ساڵ زیندانی سزا درا

هـــــــــــــــــــــــــــونةری

سیروان رەحیم

هـــــــــــــــــــــــــــونةری

ماحسون كرمزیگویل فیلمێكی

بەرهەمهێناوە شایستەی بینین و مایەی رامان و بیركردنەوەیە

>>>

7071

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

كۆماری نوێی توركیا)توركیا.. یاریزانێكی هەرێمی پەرەسەندوو(

ئا: توركیاناسی

پاساوەكەشــــیەوە دەڵص »بە تێپەربوونی كات هەموو شــــتێك دەگۆڕێــــت، گۆڕانــــكاری بەســــەر را و بۆچوونەكانی منیشــــدا هاتووە.. تكاتان لێ دەكەم پەرتووكەكە بەو جۆرە نەخوێننەوە كە ئامانجێكی تایبەتی لەپشــــت بێت.. ئەوەی لە پەرتووكەكەدا هاتــــووە بە جددی وەریبگرن، چونكە تەنیا ئەوەی ویســــتوومە بیڵێم نووســــیومە.. ئەم پەرتووكە ئامانجی ئەوە نییە قەڵەمباز و گۆڕانكارییەكی دیاریكراو لە سیاسەتی ئەمریكا یان ئاراستەی ئاژانســــە هەواڵگرییەكەی بە دەست بیهێنێت«. فۆلەر هەروەها ئامــــاژەی بــــەوەش داوە كە ئــــەو دید و تێزانــــەی پەرتووكەكە پێشكەشــــیان دەكات، رەنگــــە بــــە دڵی زۆربــــەی داڕێژەرەانی

سیاسەتی ویالیەتە یەكگرتووەكان نەبێت.خاڵێكــــی دیكە كە پەیوەندیــــی بە ناونیشــــانی پەرتووكەكەوە هەیە و فۆلەر لە پێشــــەكی چاپە توركییەكەدا جەختی لەســــەر كردووەتەوە، ئەوەیە كە ناونیشــــانی سەر بەرگی پەرتووكەكە لە چاپی ئینگلیزی و توركییەكەدا هەمان ئەو ناو نیشــــانە نییە كە لەسەر دەستنووسەكە دایناوە، بەڵكو ناونیشانێكە لەالیەن خانەی باڵوكردنەوە دانــــراوە. فۆلەر ئەوە دەخاتە روو كە ناونیشــــانی راستەقینەی پەرتووكەكە كە گوزارشت لە ناوەڕۆكەكەی دەكات ئەمەیە »پێگەی نوێی توركیا لە جیهاندا« چونكە پەرتووكەكە باس لە ســــەردەمێكی نوێ لــــە مێژوویی كۆماری توركیا دەكات

نەك قسەكردن لەسەر لەدایكبوونی كۆمارێكی نوێ.و سوپاســــگوزاری و زەمینەخۆشــــكردن دوای پەرتووكەكــــە پێشەكی، لە ســــێ بەش پێك دێت. بەندی یەكەم بەناونیشانی »رێڕەوی مێژوویی توركیا« كە لە شەش بەش پێك هاتووە و لە چوارچێوەیەكی مێژووییدا سیاســــەتە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی توركەكان هەر لە سەردەمی عوســــمانییەوە تا دەگاتە قۆناخی وەرچەرخان بەرەو كۆماری توركیا شــــی دەكاتــــەوە، هەروەها گۆڕانكارییەكــــی ماددی شــــەڕی ســــارد و كاردانەوەی لەســــەر ئاراســــتەی سیاســــەتی دەرەوەی توركیا و كرانەوەی بە رووی جیهانی ئیســــالمیدا، تــــا دەگاتە دەركەوتنی ئیســــالمی توركی لەسەر گۆڕەپانی سیاسی، پێشكەشكردنی تێزێكی نوێ كە خۆی

لە بەرنامەی پارتی داد و گەشەپێداندا دەبینێتەوە.هەرچی بەندی دووەمە كە بە ناونیشانی »پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ جیهانی ئیسالمی و دەوڵەتانی دیكە« لە 10 بەش پێك دێت كە سیاســــەتەكانی پارتی داد و گەشەپێدان لەگەڵ جیهانی ئیســــالمی و دەوڵەتانی دیكە شــــی دەكاتــــەوە، هەروەها خاڵە بەهێزەكانــــی نفووزی هەرێمیی توركیا، دواتر لە هەر بەشــــێكدا بــــە جیا پەیوەندیی توركیــــا لەگەڵ ئەم واڵتانــــە دەخاتە روو؛ ســــووریا، عێراق، ئێران، ئیسرائیل، میسر، شانشینی سعودییە، دەوڵەتانی كەنداو، ئەفغانســــتان، ئۆراسیا، ئەوروپا و ئەمریكا. بەندی سێیەمیش كە دوا بەندە، بە ناونیشانی »رێڕەوی ئایندەی توركیا«یــــە كە لە دووبەش پێك دێت، لەبەشــــی یەكەمدا باس

)توركیا، ئەو توركیایەی جاران نییە كە ناسیومانە، ئێستا ئەو توركیایە كە دەســــتبەرداری ئەو رۆڵەی بووە كە هاوپەیمانێكی دڵســــۆزی ئەمریكا بێت، دەســــتی بەوە كردووە بە شێوەیەكی عەقاڵنیتر كارتەكانی سیاسەتی دەرەوە بەكار بهێنێ.. ئێستا ئەو یەكێكە لە هێــــزە دامەزرێنەرەكانی تەرازووی هێز لە رۆژهەاڵتی

ناوین(.گراهــــام ئــــی فۆلەر لــــە دوا پەرتووكیدا كە دەربــــارەی توركیا بە ناونیشــــانی »كۆمــــاری نوێی توركیا.. توركیــــا: یاریزانێكی هەرێمیی پەرەســــەندوو« نووسیویەتی بەم ئەنجامە گەیشتووە. ئــــەو پەرتووكە ســــاڵی 2008 لەالیەن پەیمانگــــەی ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ ئاشتی لە واشنتۆن باڵو كراوەتەوە. هــــەر لە هەمان ســــاڵ و لە مانگی ئــــاداردا لە الیــــەن خانەی باڵوكردنەوەی تیماش لە ئیســــتانبول وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی

توركی.نووسەر و توركیا

گراهام فۆلەر تەنیا شارەزا و شیكەرەوەیەكی كاروباری رۆژهەاڵتی ناوین بە گشــــتی و كاروباری توركیا بەتایبەتی نییە، بەڵكو لە توێژینەوەكانیدا پشت بە مێژوو و ئەزموونە قووڵەكەی، ئەویش لە رێگەی پۆســــتەكەی كە سەرۆكی یەكەمی كاروباری توریكا لە دەزگای هەواڵگریی ئەمریكا بوو دەبەستێت، هەروەها بڕوانامەی بەكالۆریــــۆس و ماســــتەری لەزانكۆی هارڤارد لــــە توێژینەوەی روســــیا و رۆژهەاڵتی ناوین بەدەســــت هێنــــاوە. بۆ ماوەی 15 ســــاڵ پلەكانی كاروباری هەواڵگری بڕیــــوە و لەم واڵتانە كاری

كردووە: توركیا، ئەفغانســــتان، شانشــــینی سعودییە، لوبنان و یەمەن، دواتر وەك شیكەرەوەی سیاسیی یەكەم لە دامەزراوەی

راند كاری كردووە.لە میانەی كاروانە زانســــتی و پیشەییەكەیدا چەند پەرتووكێكی نووسیوە، لەوانە؛ سیاســــەتی نوێی دەرەوەی توركیا لە باڵكان تا چینی رۆژئاوا، كێشــــەی كورد لە توركیا بە هاوبەشی لەگەڵ هێنری پاركێر، موســــڵمانە لەبیركراوەكان، شــــیعە عەرەبەكان،

ئایندەی ئیسالمی سیاسی.لە راســــتیدا ئەم باســــەی پێشــــتر دەربارەی نووســــەر دەبێتە زەمینەیەكی باش بۆ تێگەیشــــتن لــــە ناوەڕۆكی پەرتووكەكە و رێبازی كاركردنەكەی كە رێبازێكی شــــیكاری بە رەگ و ریشەیە بــــۆ یەك بابەت، بنەڕەتیانە دەچێتە خوارەوە و روخســــارەكەی دەخاتە روو، لــــە رێگەی توێژینەوەی الیەنــــە جۆراوجۆرەكانی دەرئەنجەمەكانــــی ئایندە پێشــــبینی دەكات، وەك لە داهاتوودا دەیبینیــــن ئەو پەرتووكە لەوانی دیكە چڕتر زانیاری و ژمارەكان و شیكردنەوەی قووڵ كە پشت بە دیدێكی ستراتیژیی دەبەستێت

جیا دەكرێتەوە.بــــەر لەوەی توێژینەوە و دیدی فۆلەر بــــۆ رۆڵی توركیا و پێگە نوێیەكەی لــــە ســــایەی گۆڕانكارییە ناوخۆییەكانــــی توركیا و وەرچەرخانە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكانی ئەو ســــااڵنەی دوایی بخەینە روو، ئەمانەتی زانســــتی لە ســــەرمان فــــەڕز دەكات بە شێوەیەكی تایبەت ئەو پێشەكییە تایبەتە بخەینە روو كە فۆلەر بۆ چاپە توركییەكەی نووســــیویەتی، كــــە داوای لە خوێنەرانی تــــورك كردووە ئەوە لە بیــــر نەكەن كە بۆ ســــااڵنێكی دوور و درێژ لە ئاژانســــی هەواڵگریی ئەمریــــكا كاری كردووە، لەبارەی

لە سیناریۆكانی سیاســــەتی دەرەوەی توركیای ئایندە دەكات، دواتر لە دوا بەشــــدا كە بە ناونیشانی »واشنتۆن دەتوانێ چی

بیكات؟« كۆتایی بە پەرتووكەكە دێنێت.پەرتووكەكە بە گشتی توركیای سەردەمی حكومەتەكەی پارتی ددا و گەشــــەپێدان شــــی دەكاتەوە، ئەو وەرچەرخانەی بەسەر سیاســــەتی توركیادا هاتووە بە تایبەتیش سیاســــەتی دەرەوە. فۆلەر پێی وایە مســــتەفا كەمال ئاتاتــــورك هەموو رایەڵەیەكی كۆماری تــــازەی توركیا لەگــــەڵ رۆژهەاڵتی ناویــــن و هەروەها دەوڵەتانی عەرەبی و ئیســــالمی پچڕاندووە. رۆژئاوا و دەوڵەتانی ئەوروپــــی كردووەتە نموونە و ئامانج بۆ خۆی، سیاســــەتەكانی دەوڵەت، بەتایبەتیش سیاســــەتی فێركردنــــی بۆ دژایەتیكردنی نەتەوەی عەرەب و ئوممەتی ئیسالم و چاندنی خەونی ئەوروپی لە خەیاڵی نەتەوەكانی توركیادا وەگەڕ خستووە، ئەو پڕۆسەیە فۆلــــەر بە بڕیــــن و لێكۆڵینەوەی رابردووی عوســــمانییەكان بە مێــــژووی توركەكان. ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی بەپێی گوتەی فۆلــــەر »چوار نــــەوەی دوای یەكی توركەكان لــــەو بڕوایەدا بن كــــە توركیا دەوڵەتێكــــی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســــت نییە«. فۆلەر جەخت لەسەر راستییەكی مێژوویی دەكاتەوە كە كۆماری توركیا تا كۆتایی شــــەڕی ســــارد دۆستێكی دڵســــۆزی ئەمریكا بووە، بەرژەوەندییەكانــــی زۆر لە بەرژەوەندییەكانــــی ئەمریكا جیاواز نەبوونــــە، توركیا بــــەردەوام لە ئامادەییدا بووە خۆبەخشــــانە خزمەتی ئامانجــــە ژیۆپۆلێتیكییەكانی ئەمریــــكا لە ناوچەكەدا بكات، بەاڵم وای دەبینێ لەســــایەی سەركەوتنی لەچەسپاندنی پایەكانــــی دیموكراســــییەتدا تــــا رادەیەكی زۆر لە سیاســــەتە ناوخۆیــــی و دەرەكییەكانیدا قەڵەمبازی گەورەی تۆمار كردووە، ئەمەش وای كردووە درك بە بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی بكات و كار بكات تا بەپێی ســــتراتیژییەكی ســــەربەخۆ مســــۆگەریان بــــكات، هەندێك جار لەگەڵ واشــــتنۆن دەكەوێتــــە كێبڕكێ، لە دەســــتوەردانی ئەمریكا لەجیهانی ئیســــالمی هەست بە بێزاری دەكات و بەرژەوەندیی دەستپێشخەرییەكانی لەگەڵ ئامانجەكانی ئەمریكا ناكۆك دەبێت. فۆلەر لە سەرسوڕمانی خۆی لە گۆڕانی بارودۆخەكــــە بەردەوام دەبێت و دەڵێ »توركیای ئەمڕۆ پێیوایە كە ئەمریكا هۆكار و فاكتەری ســــەرەكیی نەبوونی سەقامگیریی لــــە ڕۆژهەاڵتی ناوینە«. ئەو بۆچوونەی خۆشــــی بۆ ســــێ هۆ

دەگەڕێنێتەوە:یەكەم: هەڵوەشــــانەوەی یەكیەتیی ســــۆڤییەت و ســــەرلەنوێ بونیاتنانەوەی سیاسەتی ئەوروپا و نەمانی مەترسی و هەڕەشەی ســــتراتیژی و ژیۆپۆلێتیكییەكان كە پێشــــتر توركیای دەكردە

ئامانج.لەگــــەڵ ئەمریــــكا بەرژەوەندییەكانــــی ناكۆكیــــی دووەم:

بەرژەوەندییەكانی توركیا لە ناوچەكەدا.ســــێیەم: سەركەوتنی ئەنقەرە لە دروســــتكردنی پەیوەندییەكی

د. تارق عەبدولجەلیل*

بكتێ

ی ـــــــ

ــــــــــــــ

انــران

كــــــــــــتـــــــــيـــَبكــــــــــــتـــــــــيـــَب

7273

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

پێناســــە كردووە و زاراوەی ئیســــالمی و ئیسالمیانەی لە خۆی داماڵیوە. تایبەتمەندییەكی گرینگی دیكە كە پێی دەناسرێتەوە، بەڕێوەبردنی سیاســــەتێكی دەرەكی دووســــەرەیە كە لە الیەك هــــەوڵ دەدات مافی ئەندامێتیی تەواو لــــە یەكیەتیی ئەوروپادا بەدەســــت بهێنێت، لە الیەكی دیكەشەوە هەوڵ دەدات باشترین رایەڵەی پەیوەندیی لەگەڵ جیهانی ئیســــالمی دروســــت بكات. نووســــەر پرســــیار دەكات »دەكرێ پارتی داد و گەشەپێدان بە

حیزبێكی ئیسالمی دابنرێت یان نا؟«.چونكە نووســــەر پێی وایــــە »كەســــایەتیی حیزبەكە الدانێكی هۆشیارانەیە لە كەسایەتیی حیزبە ئیسالمییەكانی رابردوو، نەك شــــاردنەوەی ئەجێندایەكی ئایینی«. خۆی وەاڵمی پرسیارەكە دەداتەوە »پارتی داد و گەشــــەپێدان، تەنیا حیزبێكی میانڕەو نییە، بەڵكو حیزبێكی ئیسالمییە كە بەها ئایینییەكان تێكەڵ بە ژیانی سیاسی دەكات«. لەو بۆچوونەشدا پشت بەو قەناعەتەی كە »حیزبی ئیســــالمی، ئەو حیزبەیە كە بتوانێ فەرموودەكانی قورئان و ســــوننەتی پێغەمبەر لە شێوەی پرەنسیپی بااڵ بەسەر بەڕێوەبردنــــی دەوڵەت و كۆمەڵگەدا بســــەپێنێت، ئەمەش ئەو ئامانجەیــــە كە پارتی داد و گەشــــەپێدان شــــێلگیرانە كاری بۆ دەكات لە پێناو بەدیهێنانی دادپەروەریی كۆمەاڵیەتی و رێزگرتن لــــە نەریتە و داننــــان بە بەهــــا ئایینییەكان، مســــۆگەركردنی خۆشگوزەرانیی بۆ كۆمەڵگە، دابینكردنی پێداویستییە تەندروستی

و پەروەردەییەكان و بەهێزكردنی هێزە نیشتمانییەكەی(.بزاڤی فەتحوڵاڵ گولەن

بزاڤی شــــێخ فەتحوڵــــاڵ گولەن بە دووەم پێشــــكەوتنی گرینگ دادەنرێ كە لە ئاســــتی بیر و كاری ئیسالمی توركیا بە خۆیەوە دەبینێ. ئەو بزاڤە بەپێی لێكۆڵینەوەی نووسەر »بە گەورەترین گرووپەكانــــی بزاڤی نامەكانی رووناكی لە توركیا دادەنرێت. ئەو بزاڤە لە سایەی رێنماییەكانی شێخ فەتحوڵاڵ گولەنی رێبەریەوە پێشــــكەوتنی بەرچــــاوی تۆمار كردووە. ئەمڕۆكــــە لە نێو بزاڤە ئیســــالمییەكانی توركیادا، زیاترین كاریگــــەری و تازەگەری بە گیانی سەردەمیانەی هەیە«. ئەو بزاڤە، بەوە لە بزووتنەوەكانی دیكەی توركیا جیا دەكرێتەوە كە جەخت ســــەر دروســــتكردنی جوڵــــە و گۆڕانكاریی كۆمەاڵیەتی بە شــــێوەیەكی پلە بە پلەیی لە نێــــو كۆمەڵگەی توركی لە رێگــــەی باڵوكردنەوەی بەهاكانی

ئیسالم دەكاتە.بزاڤــــی گولەن پــــەروەردەو فێركــــردن بەئامرازێكی ســــەرەكی بــــۆ بەدیهێنانــــی گۆڕانكاریی كۆمەاڵیەتی و هەڵوەشــــاندنەوەی بونیــــادی هــــزر و بیری كۆمەڵگە و ســــەرلەنوێ داڕشــــتنەوەی بەپێی فەرموودەكانی ئیســــالم دادەنرێت، بۆیە بایەخێكی زۆری بــــە دروســــتكردنی قوتابخانــــە و زانكۆكان دەدات و باشــــترین ئامرازەكانی فێربوونی زانست و تەكنەلۆژیا بۆ قوتابییەكان دابین دەكات تا زانســــت و ئیسالم پێكەوە ببەســــتێتەوە بەو پێیەی

ستراتیژیی نوێ لەگەڵ جیهانی ئیسالمی و ئۆراسیا و چین.بەشــــی شەشــــەم لەبەندی یەكەم كە بە ناونیشــــانی »دووبارە دەركەوتنــــی ئیســــالمی توركی«یە، بە گرینگترین بەشــــی ئەو بەندە دادەنرێت، چونكە رەنگدانەوی ئەو حاڵەتە ئیســــالمییەی توركیا بەسەر دەوڵەت و كۆمەڵدا شی دەكاتەوە و دەیخاتە بەر باس، ئەمەش لە هەمان كاتدا زەمینەخۆشــــكردنە بۆ تێگەیشتن لە ناوەڕۆكی بەندی دووەم. نووســــەر بە راشــــكاوی دان بەوەدا دەنێــــت كــــە هەڵبژاردنەكانــــی 3/11/2002 بــــووە خاڵی وەرچەرخان و قەڵەمبازێكی نوێ بۆ دروســــتكردنی سەردەمێكی نــــوێ لە مێژووی كۆمــــاری توركیادا. ئەو پێی وایە گەیشــــتنی پارتی داد و گەشــــەپێدان بە دەســــەاڵت بە زۆرینەیەكی بەرچاو لە رێگەی ســــندووقەكانی دەنگدان و پاراستنی ئەو سەركەوتنە لە هەڵبژاردنەكانی 2007دا، گوزارشــــت لە ســــوودوەرگرتنی

كادیرەكانی ئەو پارتە دەكات.لە ئەزموونی پارتە سیاسییە خاوەن مەیلە ئیسالمییەكانی وەك پارتی سیستەمی نیشــــتمانی، پارتی سەالمەت، پارتی رەفاە و پارتی فەزیلە و هەروەها گوزارشــــت لە پەرۆشــــی و سووربوونی دەنگدەری توركیا دەكات لە یەك كاتدا بۆ ئاشتبوونەوەی لەگەڵ

رابردووە عوسمانییەكەی و مانەوەی دەوڵەتی عەلمانی.توركیا و كولتووری عوسمانی

فۆلەر دووپاتــــی دەكاتەوە كە دەوڵەتی عوســــمانی لە مێژووی دەوڵەتی ئیســــالمیدا لــــە رووی تەمەنــــەوە درێژترین دەوڵەتی ئیســــالمی ســــوننە بووە، نموونەیەك بووە بۆ فرە كولتووری و فرە ئەتنیكی لەســــەر خاكەكەیدا، دواتــــر توركەكان نەوە دوای نەوە ئــــەم كولتوورەیان وەرگرتووە. ئەو ژینگــــە كولتوورییەی توركیای عوســــمانی لە ســــااڵنی یەكەمی دامەزراندنی كۆماری توركیادا رووبەڕووی جۆرێك شــــڵەزان بووەوە، چونكە بنیاتنانی كۆماری توركیا لەســــەر بیــــری نەتەوەیی توركی و دابڕان و خۆ رووتكردنەوە لە رابردوو و كولتووری عوســــمانی، وای لە توركیا كــــرد بۆ یەكەم جــــار لە مێژووی خۆیدا بێ رەگ و ڕیشــــە بێت و ئاراســــتەی رووەو رۆژئــــاوا بێت، بێ ئــــەوەی رۆژئاوا بەڵێنی

وەرگرتن و بەستنەوەی پێ بدات.نووســــەر وای دەبینێــــت كــــە »حكومەتەكــــەی پارتــــی داد و گەشــــەپێدان لەوەتەی هاتووەتە ســــەر دەسەاڵت، هەوڵ دەدات جۆرە گونجان و پێكەوەهەڵكردنێك لە نێوان بەرهەمی كولتووری و كۆمەاڵیەتیــــی بیری كەمالیزم و رێڕەوی ناچاری توركیا رووەو رۆژئاوا لەالیەك و كولتووری ئیســــالمی لەالیەكی دیكە دروست بكات. ئەمەش لەوەدا دەستی پێ كرد كە توركیا ئامادەیی خۆی نیشــــان دا رۆلێكی نێودەوڵەتی بەرفراوان لە نێوان رۆژهەاڵت و رۆژئــــاوادا ببینێت، هەروەها هەوڵەكانــــی بۆ جیاكردنەوەی بەها

باوەكان و بەها هاوچەرخەكان«.فۆلــــەر پێــــی وایە ئــــەو وەرچەرخانــــەی توركیا لــــە ناوخۆ و

دەرەوە لە ســــەردەمی حكومەتەكەی پارتی داد و گەشــــەپێدان بــــە خۆیــــەوە دەبینێ، وەرچەرخانــــی كتوپڕ نیــــن، ئەوەندەی بەرهەمێكی سیستەماتیكی خێرای كەڵەكەبوونی ئەزموونی بزاڤە

ئیسالمییەكان لە توركیایە.سەرەتای كاریگەریی راســــتەقینەی بزاڤە ئیسالمییەكان لە نێو كۆمەڵگە و سیاسەتی توركیا بۆ سەردەمی سەرۆكی كۆچكردوو تۆرگوت ئۆزال دەگەڕێنێتەوە، چونكە ئۆزال لە رووی گرێنتی قانونی و تەشریعییەوە زۆری پێشكەش بە بزاڤ و گرووپە ئیسالمییەكان كرد، ئەمەش وای كرد ئیســــالمییەكان لــــە كاری بانگخوازیدا لە سایەی ئەوقاف و كۆمەڵە زانستی و خێرخوازییەكاندا زیاتر كارا و گورجوگۆڵ بن. نووســــەر یاسای بانكەكانی ساڵی 1983 بە نموونە دەهێنێتەوە كە لە رێگەی ئەو یاســــایەوە، ئیسالمییەكان لە توركیا توانیان بێنە نێو جیهانی موڵك و پڕۆژە زەبەالحەكان، بەو شێوەیە بانكی بەرەكەی توركی، فەیسەڵ فینانسی سعودی و بانكــــی توركی – كوێتی دامەزرێندران، ئەمەش پێگەی دارایی بزاڤە ئیسالمییەكانی بەهێزتر كرد و چەندین پڕۆژەی پیشەسازی و بازرگانیان دامەزراند و لە دەرگای ئابوورییەوە خۆیان گەیاندە

هەردوو جیهانی عەرەبی و ئیسالمی.پارتی داد و گەشەپێدان

نووســــەر، پارتــــی داد و گەشــــەپێدان كە بە ســــەرۆكایەاتیی ئەردۆغان لە ئابی 2001 دامەزراوە، بە میانڕەوترین پارتەكانی ئیسالمییەكانی توركیا هەڵدەسەنگێنێ كە لە چل ساڵی رابردوودا دەركەوتوون، تەنانەت پصی وایە لە نێوان پارتە سیاســــییەكاندا بە گشتی لە هەموویان ســــەركەوتووتر بووە، ئەویش لە رێگەی بەڕێوەبردنی سیاســــەتی دەرەكی و لە هەردوو بورای ئابووری و بازرگانیدا. هەروەها ئەو جیاكارییەی پارتی داد و گەشــــەپێدان لە پارتە ئیســــالمییەكانی دیكە بــــۆ وەرگرتنی پەندی مێژوویی و سیاســــی بــــە شــــێوەیەكی عەقاڵنــــی و خۆگونجاندنی لەگەڵ پێویستییەكانی ســــەردەمدا دەگەڕێنێتەوە، بە رادەیەك كە بەم شــــێوەیە پێناســــەی بۆ دەكات »پارتێكــــی نموونەیی لە الیەن

ئیسالمییەكانی سەرتاپای جیهان«.یەكێك لە گرینگترین تایبەتمەندییەكان كە بە لێكدانەوەی نووسەر پارتی داد و گەشەپێدان لە پارتەكانی دیكە جیا دەكاتەوە، ئەوەیە كە لە سەرەتای دامەزراندنیەوە لەوە دوور كەوتەوە كە بچێتە ژێر باری هەر هاوكێشــــەیەكی ئیسالمی، ئەمە جگە لە پەسندكردنی عەلمانییەت وەك مەرجێكی ســــەرەكیی بۆ دیموكراســــییەت و ئازادی. هەروەها حیزبەكە بە شــــێوەیەكی هۆشیارانە پێناسەی عەلمانییەت دەكات »بێالیەنیی دەوڵەت لە ئاســــت سەرجەم بیر و باوەڕە ئایینی و بۆچوونە فەلســــەفییەكاندا«، دواتر پێناسەی ئایدیۆلۆژیكیــــی كەمالیزم بۆ عەلمانییەت رەت دەكاتەوە كە پێی وایە دەوڵەت دەبێ بەســــەر ئاییندا بااڵدەست بێت، هەروەها ئەو حیزبە هەر لە سەرتاوە وەك پارتێكی دیموكراتی پارێزگار خۆی

زانســــت ئامرازێكە بۆ باوەڕ. نووســــەر پێی وایــــە بزاڤی گولەن لەگەڵ حیزبە ئیســــالمییەكانی توركیا و پارتەكانی نەجمەددین ئەربــــەكان كۆك و تەبا نەبــــووە، بانگــــەوازی دووركەوتنەوەی بزاڤە ئیســــالمییەكان لەكاری سیاسی دەكات، بگرە لەوانەش كە بە بزاڤی ئیســــالمی ناوزەدی دەكەن ناڕازییــــە. ئاماژە بەوەش دەدات كــــە پەیوەندیی لەگەڵ حیزبە سیاســــییەكان، بەندە بە ئاســــتی ئەو خزمەتەی ئەو حیزبە پێشكەشی بەژەوەندییەكانی توركیای دەكات، زۆر جاریش هەیە كە ئەو جیزبە نائیسالمییە، بەاڵم بزاڤی گولەن لەگەڵ گەیشــــتنی پارتی داد و گەشــــەپێدان بە كورســــیی دەســــەاڵت، هەڵوێســــتی توندی بەرامبەر حیزبە ئیســــالمییەكان، نەرم و رەخنەكانــــی كەمتر كردووەتەوە، دواتر بەرەبــــەرە پەیوەندییەكان باش بوون، بە رادەیەك كە لە هەندێ بواردا گەیشتووەتە ئاســــتی هاوكاری، ئەمەش بەپێی بۆچوونی نووســــەر بووەتە هۆی زیادبوونی ترس و نیگەرانیی كەمالیستە

توندڕەوەكان لە هەردووكیان )AKP و بزاڤی گولەن(.فۆلــــەر لە كۆتایی بەنــــدی یەكەمدا دەگاتە ئــــەو ئەنجامەی كە »ئیســــالمییەكان لە توركیا نوێنەرایەتیی ئەو هێزە رۆشــــنبیرە دەكــــەن كە لە نێو توركیا زۆرترین داهێنــــان و ئافراندی هەیە، لەبەر ئەوەی توركیا هــــەر بە دەوڵەتێكی عەلمانی دەمێنێتەوە، بەاڵم توانیویانە گەشــــە بە چەمكی عەلمانییەتی توركیا بدەن، پەیوەندیی نوێیان لە نێوان رابردووی عوســــمانییەكان و نەریتە كولتــــووری و ئایینییەكانــــدا دروســــت بكەن«. فۆلــــەر الیەنە هاوبەشــــەكانی پارتی داد و گەشــــەپێدان و بزاڤــــی گولەن بە

ئاماژەیەكی زەق و بەرچاوی ئەو دیاردەیە دادەنێت.پەیوەندیی توركیا لەگەڵ جیهانی ئیسالمی و دەوڵەتانی دیكە

فۆلــــەر لە بەندی دووەمدا باس لە سیاســــەتەكانی پارتی داد و گەشەپێدان بەرامبەر جیهانی ئیسالمی و هەریەك لە ئیسرائیل، ئۆراسیا، یەكیەتیی ئەوروپا و ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەكات. سیاســــەتی لێك نزیكبوونەوەی ئێستای توركیا لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە كە بەسیاســــەتی سفركردنەوەی كێشەكان ناسراوە، بەگەڕانەوە بۆ سیاسەتی بێ الیەنی كەمالیزم لە قەڵەم دەدات، ئەو سیاســــەتەی بە ئاشتی لەناوخۆ و ئاشتی لەدەرەوە

دەناسرا.باشــــترە ســــەیری هەمــــوو بەنــــدی دووەم بكرێت كــــە نیوەی پەرتووكەكەیــــە، چونكــــە كورتكردنــــەوەی مەبەســــتی هەموو بەشــــەكانی نەپێكێ كە باس لە سەرجەم پرسە هەستیارەكانی پەیوەندیــــی توركیا لەگەڵ ســــەرجەم دەوڵەتانی ئیســــالمی و دەوڵەتانی دیكە لەچەند ســــاڵی رابردوودا دەكات، بەاڵم دەكرێ بگوترێ كە نووسور زانیارییەكانی بە شێوەیەكی باش خستووەتە خزمەت مەبەستەكانی ئەو بەندەی پەرتووكەكە. داتای سەبارەت بە قەبــــارەی بازرگانیی دەرەكی توركیا لەگەڵ رۆژهەالتی ناوین لە بــــواری وزە و گازی سروشــــتی و هێلەكانی بــــۆڕی نەوت و

كــــــــــــتـــــــــيـــَبكــــــــــــتـــــــــيـــَب

7475

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

لە رێگــــەی بوناتنانــــی رایەڵەیەكی پتەو لەگەڵ واشــــنتۆن بە پاســــاوی ئاسایشــــی توركیا، دواتر گەاڵڵەبوونی رەتكردنەوەی ئایدیۆلۆژی لە نێو توركیا بۆ دەســــتوەردانی توركیا لە كاروباری رۆژهەاڵتی ناوەڕاســــت، دەكرێ هاوكات لەگەڵ ئەو ســــیناریۆیە دامەرزاوەی ســــەربازیی دەستكەوتەكانی سیاسەتی ئیسالمی لە توركیا لەناو ببات، لەوانەیە ئەمە سیاســــەتی ئیسالمی تووشی شكســــتێكی گەورە بكات، یان رێكخراوێكی ئیســــالمی توندڕەو

سەر هەڵبدات.هەرچی سیناریۆی تایبەت بە یەكیەتیی ئەوروپاشە، ئەوا فۆلەر وای دەبینێ كــــە كاروانی توركیا بــــەرەو یەكیەتیی ئەوروپا بە هێواشــــی و لەســــەر رێچكەیەك بە كەند و كۆسپی زۆردا بەڕێوە دەچێت، ئەمەش وا دەكات لــــە ناوخۆی توركیا پەرچەكردارێك دژ بە یەكیەتیی ئەوروپا دروســــت بێت، بەاڵم بە دووری نازانێ لە كاتێكی دیكەدا توركیــــا بچێتە یەكیەتیی ئەوروپاوە و دەڵێ »لەگــــەڵ ئەوەی ئاینــــدەی توركیا لە یەكیەتیــــی ئەوروپا لەم كاتەدا ڵێڵ و شێلووە، بەاڵم هەندێ لە فاكترەكان لە 10 ساڵی داهاتوودا بە مسۆگەری گۆڕانیان بەسەردا دێت و بەتێپەڕبوونی كات پاســــاوی وەرگرتنی توركیا لە یەكیەتیــــی ئەوروپادا زیاتر

دەبن«.هەرچــــی دوا سیناریۆشــــە، ئەوا فۆلەر پێی وایــــە بە رادەیەكی زۆر پەیوەندیــــی بە متامانە بەخۆبوون و ســــەربەخۆیی ئیرادەی توركیاوە هەیە بۆ گەشەپێدانی پەیوەندییە كارا و ئەرێنییەكانی لەگــــەڵ ســــەرجەم دەوڵەتانی جیهان، دوو روانیــــن و دیدەگای

ستراتیژیی لە پشت ئەو سیناریۆیەوە هەن:یەكەم: دیدی قواڵیی ســــتراتیژیی ئەحمەد داود ئۆغڵو، ئەمەش ئەو تیۆرە سیاسییە كە پڕۆفیسۆر ئەحمەد داود ئۆغڵو، وەزیری دەرەوەی ئێستای توركیا لە پەرتووكەكەی )قواڵیی ستراتیژی: پێگەی توركیا لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا( باسی كردووە، یەكەم چاپی پەرتووكەكە لەســــاڵی 2001 بــــاڵو كراوەتەوە. لەگەڵ گەیشتنی پارتی داد و گەشــــەپێدان بە دەسەاڵت، ئەو تیۆرەی بــــە بنەما وەگرتووە و كردوویەتی بە دەســــتووری سیاســــەتی نوێــــی دەرەوەی توركیا. فۆلەر بەم شــــێوەیە دەینرخێنێت كە سیاســــەتێكی لە پێگەی ژیۆستراتیژی توركیا و قواڵیی مێژوویی و كولتــــووری هەڵقــــواڵو بــــۆ دروســــتكردنی پێگەیەكی نوێ لە

سیاسەتی نێودەوڵەتیدا.دووەم: دیدی هەرێمایەتیی ســــادات الچینەر كە پشت بە توانای دەوڵەتانــــی ناوچەكە بــــۆ تەواوكردنی یەكتــــری و دابینكردنی پێویســــتییە كۆمەاڵیەتــــی، ئابــــووری و كولتوورییەكانیــــان و چارەسەركردنی كێشــــە ئەمنییەكانیانەوە دەبەستێت. ئەو دیدە داوای بەفراوانكردنی كەناڵەكانــــی پەیوەندی و دیالۆگ دەكات، نەك تەنیا لەگەڵ حكومەتەكانی ناوچەكە، بەڵكو لەگەڵ گەالنی رۆژهەاڵتی ناوینیــــش، هەروەها كاركردن بۆ گەاڵڵەكردنی هزر و

سیاســــەتی ئاو خستووەتە روو، دواتر بەشــــێوەیەكی شیكاری پێشــــكەوتنی پەیوەندییەكانی توركیا لەسیاســــەتی حكومەتی پارتی داد و گەشــــەپێدان لەگەڵ هەریەك لە ســــووریا، عێراق، ئێران، ئیسرائیل، میسر، شانشینی عەرەبی سعودییە، دەوڵەتانی كەنداو، ئەفغانســــتان، ئۆراسیا، ئەوروپا و ئەمریكا دەخاتە روو. لە كۆتایی ئــــەو بەندەدا فۆلەر شــــیكردنەوە تایبەتەكەی خۆی دەخاتە روو - بەپێی لێكدانــــەوەی فۆلەر- دیدەگای ئەنقەرە بۆ سیاســــەتەكانی ئەمریكا لە هەردوو جیهانی عەرەبی و ئیسالمی، ئەنقــــەرە پێی وایە كــــە ئەمریكا بووەتە هــــۆكاری ئەنجامدانی گۆڕانكاریــــی زۆرەملیانە لە بارودۆخی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســــتدا، رێزی لەدامەرزاوە نێودەوڵەتییەكان نەگرتووە، بگرە سەروەریی دەوڵەتانیشی بە هەند وەرنەگرتووە، دەكرێ ئەو دیدەی ئەنقەرە

لەو خااڵنەدا كورت بكرێتەوە:* جەنگی جیهانیــــی دژ بە تیرۆر بە رێبەرایەتیی ئەمریكا بووە كەڵەكەبوون و ئاڵۆزكردنی گیروگرفتەكانی لەجیهانی ئیسالمیدا، هەروەها بارگرژی پەیوەندییەكانی رۆژئاوا و جیهانی ئیســــالمی

زیاتر كرد.* شــــەڕی دژ بــــە عێــــراق لــــە ناوچەكــــە زیانــــی زۆری بــــە بەرژەوەندییەكانــــی توركیا گەیانــــد، هانی كوردەكانی دا تا جیا ببنەوە، دواجار ناوەندێكی نوێی بۆ تیرۆری ئیسالمی رادیكاڵ لە

ناوچەكە هێنایە كایەوە.* واشــــنتۆن بــــووە رێگر لــــە بــــەردەم ئازادیــــی جموجۆڵ و

دەستپێشخەرییەكانی توركیا لە عێراق.* سیاسەتەكانی ئەمریكا بەرامبەر ئێران كەشێكی ئاڵۆزی هێنایە كایەوە كە بووە كۆســــپ لە بەردەم تێپەڕبوونی وزەی ئێران بۆ توركیــــا، تەنیا خزمەتكردنی بە بەهێزكردنــــی نەتەوەپەروەریی

ئێرانی و گیانی بەرەنگاربوونەوەی دژ بە رۆژئاوا كرد.* دەستپێشــــخەرییەكی ئەمریكا بۆ چارەسەركردنی دۆسییەی ئەتۆمیــــی ئێران كە رێگەچارەی ســــەربازیی بە ئامانج دەگرێ، كاریگەرییەكی ئەرێنی نابێ، بەڵكو تەنیا بە شێوەیەكی نەرێنی

كار دەكاتە سەر بەرژەوەندییەكانی توركیا.* ئەمریــــكا وەك پێویســــت ئاكار و رەفتاری شــــیا و بەرامبەر توركیــــا پیادە ناكات، بە شــــێوەیەكی جــــددی راوێژ بە توركیا ناكات سەبارەت بە پڕۆسە ستراتیژی و سەربازییە سەرەكییەكان لە ناوچەكەدا كە لەوانەیە كاریگەریی بكاتە ســــەر ئاســــایش و

بەرژەوەندییەكانی توركیا.* سیاســــەتی پاڵپشــــتیكارانەی ئەمریكا بێ شــــەرت و مەرج بۆ ئیســــرائیل بەردەوام كێشەی فەڵەســــتین گەورەتر دەكات و دووبەرەكیی نێوان موسڵمانانی ناوچەكە و ئەمریكا زیاتر دەكات،

ئەمەش زیان بە بەرژەوەندییەكانی توركیا دەگەیەنێت.* سیاسەتی چەسپاندی دیموكراســــیی كە ئەمریكا لە جیهانی ئیسالمیدا بانگەشــــەی بۆ دەكات، جگە لە ناسەقامگیریی زیاتر

بۆ ناوچەكە شتێكی دیكەی لێ بەرهەم نەهاتووە.سەرەڕای ئەو دیدە نەرێنییەی توركیا بۆ سیاسەتەكانی ئەمریكا هەیەتی، بەاڵم پارتی داد و گەشــــەپێدان پەرۆشــــی پاراستنی بەرژەوەندییەكانــــی لەگــــەڵ ئەمریكایــــە، بێ ئــــەوەی زیان بە بەرژەوەندییــــە تایبەتەكانــــی توركیا لە ناوچەكــــە بگەیەنێت - هــــەروەك فۆلەر پێیوایە - چونكە ئەو حیزبە دەزانێ پەیوەندیی باش لەگەڵ ئەمریكا، گرێنتی ســــەرەكییە لە مانەوەی لەســــەر

دەسەاڵت دوور لە دەستوەردانی سوپا و كودەتای سەربازی.لە كۆتای ئەو بەنــــدەدا فۆلەر دەگاتە ئەو ئەنجامەی »دیاردەی یەكتر بڕینی بەرژەوەندییەكانی توركیا و ئەمریكا كە لە ســــایەی سیاســــەتی نوێی دەرەوەی توركیادا گەشەی كردووە، سەرەڕای ئەو نیگەرانی و بێزارییەی بۆ ئەمریكای دروســــت كردووە، بەاڵم ئەمریكا ناچارە بەرگەی زیاتری ئەنجامی ئەو سیاسەتە بگرێت، چونكە توركیا بووەتە خاوەن سیاسەت و لێكدانەوەی ستراتیژیی

تایبەت بەخۆی«.رێڕەوی ئایندەی توركیا

سەبارەت بە ئایندەی سیاســــەتی دەرەوەی توركیا، فۆلەر سێ سیناریۆ دەخاتە روو و پێی وایە كە لەوانە تێپەڕنابێت:

1. سیاسەتێكی دەرەكی لە شێوە و رەنگی ئەمریكا.

2. سیاسەتێكی دەرەكی لە شێوە و رەنگی ئەوروپا.3. سیاسەتێكی درەركی لە شێوە و رەنگی پوخت و سەربەخۆی توركیا كە تێیدا میحوەر و رەهەندەكانی ئاراستە دەرەكییەكانی

توركیا فرە جۆر و فرەالیەن دەبن.ســــەبارەت بە ســــیناریۆی یەكەم، فۆلەر دان بەوەدا دەنێت كە كۆتایی بە هاوپەیمانێتیی دڵسۆزانەی توركیا و ئەمریكا هاتووە، بەاڵم هێشــــتا كۆمەڵێك فاكتەر هەن كە پاڵ بە توركیاوە دەنێن

بۆ باوەشی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بگەڕێتەوە، لەوانە:* هەســــتكردنی توركیــــا بــــە مەترســــیی ئاسایشــــی نوێــــی

هەرێمایەتی.* وەرچەرخانی توركیا بۆ ئامانجێكی ستراتیژیی لە الیەن هێزە

جیهادكارە نێودەوڵەتییەكان.* رەتكردنــــەوەی ئاشــــكرای یەكیەتیــــی ئەوروپا بــــۆ پێدانی

ئەندامێتی بە توركیا.* هەستكردنی توركیا بە پێویستیی خۆ پڕچەككردنی بە چەكی ئەمریكــــی، لەم دۆخەدا دەبێ ئەمریكا هەموو پێویســــتییەكانی

توركیا لە رووی چەك و جبەخانەوە دابین بكات.* ئەگــــەر رۆژهەاڵتــــی ناویــــن رووبەڕووی شــــڵەژانێكی توند و

رادیكااڵنە ببێتەوە راستەوخۆ هەڕەشە لە توركیا دەكات.* توركیا پێویستیی بە پاڵپشتیی ئەمریكا لە بەرامبەر سندوقی دراوی نێودەوڵەتیدا هەیە بۆ باشكردنی بارودۆخە ئابوورییەكەی

)بەاڵم رەوشی ئێستا بە ئاراستەیەكی پێچەوانەدا دەڕوات(.* ســــەرلەنوێ زیندووكردنــــەوەی هــــزری كەمالیزمــــی میانڕەو

بیرێكی هەرێمایەتیی هاوبەش.واشــــنتۆن دەتوانێت چ كارێــــك بكات؟ ئەمە ئەو پرســــیارەیە كــــە فۆلــــەر وەك ناونیشــــانێك بــــۆ كۆتایــــی توێژینەوەكەی هەڵیبژاردووە، قەناعەتی خۆی وا خستووەتە روو كە باشتربوونی پەیوەندییەكانــــی توركیــــا و ئەمریــــكا، پەیوەســــتە بەوەی كە واشــــنتۆن پێداچوونەوەیەك بە سیاســــەتەكانی خۆی بەرامبەر ناوچەكە بكات، دواتر پێشــــنیارەكانی بۆ ئەمریكا دەخاتە روو و داوای لێ دەكات بەپەلە لە سیاســــەتەكانی خۆی لە رۆژهەاڵتی

ناوین سێ هەمواركردنی گرینگ ئەنجام بدات كە ئەمانەن:* گوشارخســــتنە ســــەر حكوومەتی كوردی لە باكوری عێراق بــــۆ داخســــتنی دەرگاكان لە بــــەردەم هێزەكانــــی پارتی داد و گەشەپێدان بە شــــێوەیەكی هەمیشــــەیی، ئەمە هەنگاوێكە كە دەتوانێ بەشــــدارییەكی باشــــی لە گێڕانەوەی متمانە لە نێوان

توركیا و ئەمریكادا هەبێت.* پاشەكشــــەی ئەمریكا لە سیاســــەتی دوژمنكارانەی بەرامبەر ئێران و ســــووریا و كاركردن بۆ دۆزینــــەوەی كەناڵی گفتوگۆ و

دیالۆگ.* بەشــــداریی شــــێلگیرانەی ئەمریكا لە چارەكردنی كێشــــەی فەڵەســــتین و بەدیهێنانی دادپەروەری و جێبەجێكردنی یاســــا نێودەوڵەتییــــەكان، ئەمــــەش وا دەكات كەشــــی ئاڵۆز و بارگرژ خاو ببێتەوە و كاریگەری دەخاتە ســــەر رۆژهەاڵتی ناوین و رای

گشتیی توركیا.نووســــەر وای دەبینێ كە ئەنجامدانی ئەو سێ گۆڕانكارییە نەك تەنیا بە شێوەیەكی ئەرێنی كار دەكاتە سەر سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر توركیا، بەڵكو رۆڵێكی كارای لەســــەر سیاســــەتەكانی ئەمریكا لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاســــت و جیهانی ئیسالمیدا دەبێت. فۆلەر داوا لە واشــــنتۆن دەكات میكانیزمی راوێژ و هەماهەنگیی لەگەڵ ئەنقەرە دروســــت بكات لەو پالنانەی بەرامبەر رۆژهەاڵتی ناویــــن جێبەجێیــــان دەكات، هۆشــــدرایی دەداتــــە داڕێژەرانی سیاســــەتی ئەمریــــكاش لەوەی كە توركیا لە رووی سیاســــی و ســــەربازییەوە لە ناوچەكە رۆڵی كلیل دەبینێت، بۆیە پێویستە

بەشێكی گرینگ لە پالنەكانی ئەمریكا لە ناوچەكە بێت.نووســــەر تا رادەیەكــــی باش لە بەدواداچوون و شــــیكردنەوەی ئاراســــتەی سیاســــەتی دەرەوەی توركیا لە ســــەردەمی پارتی داد و گەشــــەپێداندا ســــەركەوتوو بــــووە. پەرۆشــــیی خۆی بۆ باشــــبوونی پەیوەندییەكانی توركیا و ئەمریكا خستووەتە روو. ئەو پسپۆڕە لە كاروباری توركیا پێی وایە كە توركیا گەڕاوەتەوە بۆ خودی خۆی و دەســــتبەرداری پاشكۆیەتیی ئەمریكا بووە و بووەتــــە خاوەنی دید و بۆچوونێكــــی تایبەت بە خۆی و ركێفی

سیاسەتەكانی دەرەوەی خستووەتە دەست خۆی.

* توێژەر و ئەكادیمستی عەرەبی

كــــــــــــتـــــــــيـــَبكــــــــــــتـــــــــيـــَب

7677

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

پێشەكی وەرگێڕ))كە دەس������تم ب������ە وەرگێڕانی ئ������ەم كتێبەی دكتۆر ئەحم������ەد داوود ئۆغلۆ ك������رد، دەمێك بوو، ئەو پیاوە لە گۆڕەپانی سیاس������ەتی توركیاو خۆرهەالتی ناوەڕاست و جیهانیشدا، وەك داهێنەری سیاسەتی نوێی توركیاو، داڕێژەری س������تراتیژی كرانەوە بە رووی ناوخۆو دەرەوەداو، بادانەوە بەالی خۆرهەالت و، بە سفركردنی كێش������ەكانی توركیا لەگەڵ دراوسێكانی، ناسرا بوو، سەبارەت بە هەرێمی كوردس������تانیش، دووجار وەك وەزیری دەرەوەی توركیا س������ەردانی هەولێری پایتەختی كردبوو، هەربۆیە لە پێناسەكردنی ئەو زاتەدا زۆر ماندوو نەبووم، بەالم هێشتا هەستم دەكرد لە تێگەیشتنی ئەم رۆڵە نوێیەی توركیادا، تەموومژێك مابوو، بە تایبەتی لە تەماش������ەكردنی توركیا، لە س������ۆنگەی هاوكێش������ەكانی سەردەمی عوسمانییەكان و سەفەوییەكان و، تێنەگەیشتن لە رۆڵی كارو نوێی ئابوری، لە س������ەرلەنوێ داڕشتنەوەی هاوكێشە تازەكانی، دەیەی یەكەمی سەدەی بیس������تویەكەمین و، بەكارهێنانی مێژوو كەڵچەری هاوبەش و جوگرافیاو هاوس������ێتی و خزمایەتی مرۆڤ������ەكان، لە پتەوكردنی پەیوەندییە سیاس������یەكاندا، بۆ زیاتر رۆش������ن كردنی ئەو تێگەیش������تنە نوێیە، تەرجەمەكردن������ی ئەم كتێبەم بە ب������اش زانی. كە س������ەنتەری ئەلجەزیرە بۆ

دیراسات، لە توركییەوە بۆ زمانی عەرەبی وەریگێڕاوە. دكتۆر ئەحم������ەد داوود ئۆغل������ۆ، وەزیزی دەرەوەی توركی������او، ئەندازیاری سیاس������ەتەكانی دەرەوەی ئ������ەو والتە، لە زانكۆی بۆس������فۆردا، لە زانس������تە سیاس������یەكان و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا، دكتۆرای هێناوە، وەك سەرۆكی بەش������ی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانك������ۆی »بایكنت« كاری كردووە، بەرلەوەی بكرێتە راوێژكاری سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، پاش ئەوەی س������اڵی 2002 پارتی دادو گەش������ەپێدان، كابینەی حكومەتی گرتە دەست. ئەم كتێبەش������ی كە دەس������تمان بە وەرگێرانی كردووە ل������ە زمانی عەرەبییەوە، بریتیی������ە لە خس������تننە رووی دیدە نوێیەك������ەی داود ئۆغلۆ بۆ پێگەو رۆڵی توركیایەكی نوێ، كە بە وتەی زۆربەی چاودێران و كارناسان، ئەم كتێبەی داوود ئۆغلۆ زەمینەی س������ەرەكی داڕشتنی سیاس������ەتی نوێی توركیایە لە جیه������ان و ناوچەكەش، هەربەو هۆیەوە بوو، كە تێڕوانینی توركیا بۆ یەكێتی

ئەوروپاو بۆ والتانی خۆرهەالتی ناوەڕاس������تیش گۆڕانی ریش������ەیی بەسەردا هات، و بێگومان سیاس������ەتی كرانەوەش بەس������ەر دۆزی ك������ورد لە توركیاو لەبەرانب������ەر هەرێمی كوردس������تانی عێراقیش هەرلەم س������ونگەیەوە بوو، لەم كتێبەیدا ئەحم������ەد داوود ئۆغلۆ دەیەوێت دەریبخات كە، لە دەیەی یەكەمی س������ەدەی بیس������تویەكەمدا، توركیا سیاس������ەت و تێڕوانینی خۆی بە جۆرێك گۆڕی تا لەگەڵ پێش������هات و رووداوەكانی سەدەی بیستویەكەمیندا بێتەوە، هەوڵێكی زۆریش������یدا تا ئەو تێڕوانینە نوێیە لە سەر زەمینەیەكی پتەوو قایم گەاڵلە بكات، بە نمونەیترین ش������ێوە، میرات و كەڵچەرو مێژوو جوگرافیای خۆی بۆ بخاتەگەڕ، بۆ ئەوەی توركیا بتوانێت سیاسەتێكی دەرەكی ئیجابی و كاریگەر جێبەجێ بكات، پێویس������تە بە شەش پرانس������یپەوە پێ بەند بێ�ت، یەكەمیان: لە نێوان ئازادی و ئاس������ایش دا، هاوسەنگییەكی دروست بكات. دوەمیان: لەگەڵ والتانی دراوس������ێیدا، كێش������ەكان بە س������فر، یەكسان بكات. سێیەم: لەس������ەر هەرێمە ناوخۆیی و دەرەكیەكان، دەوڵەت كاریگەری هەبێت. چوارەم: گرتنەبەری سیاس������ەتێكی دەرەكی فرە رەهەند. پێنجەم: گرتنەبەری پرانس������یپی دیبلۆماسێتی هاودەنگ. هەرچی شەش������ەمین پرانسیپ و دوا

یەمینیانە بریتییە لە: گرتنەبەری شێوازی دیبلۆماسێتی نوێ. بۆ ماوەیەكی دورودرێ������ژی مێژوو، جیهان وەك پردێك لە دەوڵەتی توركیایان دەڕوان������ی، كە خودان هیچ پەیامێك نیەو، قبوڵێت������ی لە نێوان الیەنە بەهێزو زەبەالحەكان������دا، رێڕەوێك بێت و ب������ەس، بەبێ ئەوەی لە نێو ئەواندا چاالك و بەگوڕ بێت، هەربۆیە، توركیا، لەالی خۆرئاوایەكان، دەوڵەتێكی خۆرهەالتی ب������وو، لەالی خۆرهەالتییەكانی������ش، دەوڵەتێكی خۆرئاوای ب������وو، لەبەر ئەو هۆكارانە، پێویست بوو نەخشەیەكی نوێ بۆ توركیا بكێشرێت، تا وایلێبكرێت، بۆ بینینی رۆڵێكی سەنتڕاڵی، پاڵیوراو بێ�ت و، لە گۆڕەپانەكانی خۆرهەالت و س������ەكۆكانیدا، دەوڵەتێك بێت، بتوانێ چارەسەریی و دیدو بۆچوون، بەرهەم بهێنێ������ت، دوور لە بێزاركردن، ناس������نامە خۆرهەالتییەك������ەی بەرزبكاتەوەو، لەڕێگ������ەی تێڕوانینە ئەوروپییەكەش������یەوە، لە ناو گۆرەپان و س������ەكۆكانی

ئەوروپاشەوە، لەسەر ئایندەی ئەوروپا، باس وخواس بكات((.وەرگێڕ: نەریمان تاڵیب

نوسینی : ئەحمەد داوود ئۆغلۆ وەرگێرانی: نەریمان تاڵیب

2. پێدراوە گۆڕاوەكان: ئابووری، تەكنەلۆژیاو توانای سەربازی پێدراوەكانی هێزیكی گۆڕاووی والتێك، ئەو رەگەزانەن كە دەكرێت لە مەودای نزیك و ناوەنجیـــدا، چاالك بكرێن، رەگەزگەلێكیشـــن رەنگدەرەوەی مەودای هێزی دەوڵەتن، لە بەكارهێنانی ئەو هێزە شـــاراوانەی كە خۆی هەڵیگرتوون، هەریەك لە ماددە ئابورییەكانی دەوڵەت و، بونیاتی ژێرخانە تەكنەلۆژییەكان و، كەڵەكەبوونـــی ســـەربازی لەالی خۆی، لە هاوكێشـــەكانی هێزی دەوڵەت رەگەزی گۆڕاوون، بەكارهێنانی ئەو رەگەزە گۆڕاوانەش بە شێوەیەكی گونجاوو رێك و بەرهەمهێن، لە بیناكردنی سیاسەتی دەرەكی، دەبێتە هۆی زیاتر بوونی قوورســـایی دەوڵەت لە هاوسەنگیی هێزە نێودەوڵەتییەكاندا، لە بەرانبەریشدا ئەو دەوڵەتانەی ناتوانن ســـەرلەنوێ بە شـــێوەیەكی رێكوپێك و كاریگەر ئەو رەگەزانە بینابكەنەوە، لە هێزو كاریگەربوون لە پەیوەندیە نێودەوڵەتییەكاندا،

الواز دەبن. گۆڕەپانی جیۆسیاسی و گۆڕەپانی ئابوری سیاسیی، كە لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانـــدا لە پاش جەنگی ســـاردەوە، بوونـــە گرنگترین گۆڕەپانی پشـــێوی، ئەو رێگە چارە ئابورییە سیاســـییەی كە پەیوەندییە ئابورییەكانی دەوڵەتەكانی ئاڕاستە دەكرد، بوونە رەگەزێكی گرنگی توخمە ستراتیژییەكان، ئەوە حاڵی ئەو هێزە مەزنانەش بوو، كە چیدی لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی، لە كێبڕكێ ئابورییە سیاسیەكاندا نەدەبوونە الیەنێك. یان نەدەبوونە نوێنەری ئـــەو كێبڕكێیـــە، ئەوە حاڵی ئەو هێزە ئیقلیمییانەش بـــوو كە دەكەوتنە ژێر كاریگەری ئەو كێبڕكێیەوە، ئەو هێزە ئیقلیمییانەی ناومان بردن، كە لە پاش جەنگی دووەمی جیهانیەوە ســـەربەخۆییان بەدەست هێنا، بە درێژای شەڕی ســـارد، هەوڵیاندا بنەمای ئابورییەكی نیشـــتیمانی سەربەخۆ بنیات بنێن، لە رێگەی سیاسەتی بە پیشەسازی كردنی ئەو ماددانەی كە لە دەرەوە هاوردەیان دەكرد، لە ساالنی هەشتاكانی سەدەی رابردووشەوە، بە شێوەیەكی مەزنتر لە پاش شەڕی ساردەوە، ئەو دەوڵەتانە كاریان بۆ ئەوە دەكرد، سیاسەتەكانیان بەرەو گرتنی شوێنێك لە ناو هاوسەنگییە ئابورییە نێودەوڵەتییەكاندا ئاڕاستە بكەن، ئەویـــش لە رێگەی ئەو نموونانەی پەرەپێدانەوە، كە بە شـــێوەیەكی بنەڕەتی پشـــتیان بە پرۆسەی هەناردەكردن دەبەست، ئەو پرۆسەی گۆڕانەی باســـمان كرد، پەیوەســـتەگی نێوان ئابوری سیاسیی و ستراتیژێتی دەوڵەتی چاالكتر كرد، واشیكرد لە رەگەزە بنەڕەتییەكانی پەیوەندیە دیبلۆماسیەكانەوە بەرژەوەندییە ئابورییەكان پێك بێن، دۆزی گونجاوێتی نێوان سیاســـەتەكانی ئابوری ناوخۆیی و دەرەكی وایكرد بونیاتی سیاسەتی دەرەكی و، ئۆپەراسێۆنە پراكتیكییەكانی كە پێوەی پەیوەستە، لە رێڕەوی دیبلۆماسیی كالسیكی بچنە

دەرەوە. روونترین نموونە لەســـەر ئەو رەوشە ژاپۆنە، كە وەك پێوانەیەكی ستراتیژی ئابووری خســـتۆتە شـــوێنی سیاســـەتی دەرەكییەوە، پاش ئەوەی لە پاش جەنگی دووەمی جیهانیەوە، گۆڕەپانی ســـەربازی/ دیبلۆماســـیی بەرتەسك بـــۆوە، هەرلەو كاتەوەی ژەنراڵ دیگۆل )De Gaulle( یش، لە بنیاتنانی سیاســـەتی دەرەكیـــدا هێزی فرەنكی فرەنســـیی وەك توخمێكـــی بنەڕەتی دانـــا،، هەر ئەو كێبڕكێیەی لە نێوان هێزە ئابوریو سیاســـییە مەزنەكاندا لە گۆڕەپانـــی دراودا بەڕێوەچوو، وایكرد بە بەردەوامی رەوشـــی ســـتراتیژی بۆ كێبڕكێیەكـــی دراوی لە نێوان دۆالرو یۆرۆدا درێژەی هەبێت، كە وادەردەكەوت لە قۆناغەكانی داهاتوودا، دەتوانێت هاوســـەنگێتی ئابوری و سیاسیی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دەستنیشان بكات، دەرەنجامیش بووە بەشێكی سروشتی

لە پەیوەندییە ستراتیژییەكانی نێوان یەكێتی ئەورپا و ئەمریكا. لە پاش شەڕی ساردەوە توانای ئابووری لە پێوانەكانی هێزە نیشتیمانییەكاندا گۆڕانێكی جۆرایەتی گرنگی بە خۆیەوە بینی، ئەو بازدانەی بواری تەكنەلۆژیای گەیاندن بە خۆیەوە بینی، كە لە ســـەروو بازدانێكی ئاساییەوە بوو، هەروەها خێرایی پەیوەندییە نێودەوڵەتییە دووقۆڵییەكان، وایكرد نوێنەرایەتی دەرەكی لە ســـتراتیژێتی نیشـــتیمانی دەوڵەتـــدا بایەخێكی زۆری هەبێـــت، لەوانەیە دەرەنجامی ئەو پەیوەندییانەی كە لە نێوان كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكاندا هەیە، كاریگەرییەكـــی گەورەتری هەبێت لەو دەرەنجامانەی كـــە لە كاری كۆمپانیا ناوخۆییەكانەوە بەدەســـت دێت، هاوشان لەگەڵ ئەو ئاڵۆزییانەی دێتە رێگەی ئـــەو هەوالنەی كە بۆ تەكاموولی ئیقلیمی لەم بوارەدا دەدرێت، ئەو رەوشـــە دەلەرزێت، لەر ێگەی پەنابردن بۆ پیشەســـازی مـــواددی هاوردە لە ناو ئەو دەزگا خۆماڵییانـــەدا، كە پشـــت بە بیانووی چەمكی ســـەربەخۆیی ئابووری

نیشتیمانی، دەبەستن. كۆی چاالكی و بزاوتە نیشـــتیمانیەكان، كە الیەنە رەسمی و نارەسمییەكانی دەوڵەت پێكی دەهێنن، ئەمڕۆ چوارچێوەی فكرەی ســـەربەخۆیی نیشتیمانی تێدەپەڕێنێـت، ئەوەی تەنیا پشتی بە دەسەالتی دەوڵەت دەبەست. هەروەها نوێنەرایەتی دەرەكـــی دەوڵەت، وەك كۆمپانیـــا نێودەوڵەتییەكان و، دەزگا كۆمەالیەتییە مەدەنییـــەكان، دەزگا ناوخۆیی و نێودەوڵەتیەكان، بوونە هۆی دەركەوتنی ناگونجاوێـتییەك لە نێوان ســـتراتیژە مەزنەكان لە ســـەر ئاستی نێودەوڵەتـــی لەالیەك و، ســـتراتیژە بچوكەكانی ئاســـتە خۆجێیەتییەكانیش لەالیەكـــی ترەوە، لە چوارچێوەی ئەم رەوشـــە دینامیكێتییە فرە رووكارەدا، هێـــزی رێژەیی دەوڵەت بـــە مەودای قابلێتی دەوڵەت بـــۆ تەجاوزكردنی ئەو

كێشەیە، بە گونجاویبوونەوە دەلكێت. لـــەم چوارچێوەیەدایـــە بوارەكانـــی بەرهەمهێنانی تەكنەلۆژی و زانســـتی و چاالكییەكانیـــان لـــە پێشـــەوەی توخمـــە گۆڕاوەكانـــی پێوانەكردنی هێزی دەوڵەتـــەوە دێن، لەو بـــوارەدا نمونەیترین رەوشـــی دەوڵـــەت و، ژێرخانی پیشەسازییە بەرگریكارییەكەی و، ئاستی گەشەكردنە ئابورییەكەی و، مەودای ئیستیغالل كردنی مواددە جێگیرەكانی بەڕێگەیەكی كاریگەر، بە بوونی توخمی مرۆییەوە بەندە، توخمێكی مرۆیی ئامادەسازكراو، ئەو بازدانە گرنگانەی والتە یەكگرتوەكانـــی ئەمریكا لە بواری توانای زانســـتی وتەكنەلۆژییدا ناوێـتی، لە دەرخستنی ئەمریكا وەك هێزێكی بااڵدەست رۆڵی هەبوو، جێبەجێكردنی ئەو رێوشوێنانەی تایبەتن بە مافی نووسین و داهێنانەوە، كە بەمدواییە خرایە ناو خشتەی كاری كۆبونەوەكانی لوتكەی سەرانی والتانی ئابورییە بەهێزەكانەوە، بەرهەمی ئەو هەوالنەیە كە هەوڵی قۆرغكردن و كۆنتڕۆڵ كردنی گەشەسەندنە زانســـتی و تەكنەلۆژییەكان دەدات، ئەو فاكتەرە بنەڕەتییەی وایكرد، ژاپۆن ببێتە یەكێك لە هێزە زەبەالحە ئابوری و سیاســـیەكان، توانای ئەو والتە بوو بۆ گۆڕینـــی بازدانە تەكنەلۆژیاكانی، بۆ توخمێكـــی بنەڕەتی لە بازاڕەكاندا، بێگومان بە ناســـنامەیەكی بازرگانی دیاریكراوەوە، لێرە مەبەســـت لە بازدانە

تەكنەلۆژیاكانە، ئەوانەیان كە لە بواری جێبەجێكردنی تەكنەلۆژیادا بوو. بەالم لە پاش شـــەڕی ساردەوە بەهۆی هەموو ئەوانەوە، ملمالنێی تایبەت بە پێشكەوتنی زانستی و تەكنەلۆژی بووە یەكێك لە گۆڕەپانە بنەڕەتییەكانی ئەو كێشمەكێشانەی لەپشتی پەردەوە ئەنجامدەدران، هۆكاری ئەو كێشمەكێشەش، ئەوەبوو كە دەرەنجامەكانی شـــەڕی تەكنەلۆژیا تایبەتمەندێتی زۆرتری هەبوو لە دەرەنجامەكانی شەری گەرم، ئەوانەشی لە ئێستادا وەك براوەكانی شەڕی گەرم دەركەوتوون، دەبێت لە مەودای دووری ئایندەدا، لە بەرانبەر براوەكانی شـــەڕی تەكنەلۆژیادا بچەمێنەوە، هەربۆیە، یەكێك لە ئامانجە یەكەمینەكانی ئەو هێزانەی كە خوازیارن ســـەنتەری سیستمی جیهانی پێك بهێنن، بریتییە لەوەی كە رێگە نەدەن، لێهاتوووی و پێشـــكەوتنی تەكنەلۆژیایی لە دەســـتی

قوواڵیی ستراتیژیپێگەی توركیاو، رۆڵی لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا

3

كــــــــــــتـــــــــيـــَبكــــــــــــتـــــــــيـــَب

7879

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011 ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

یەكێكـــە لەوكەرتـــە گرنگانەی كە كێبڕكێ و باالدەســـتێتی سیاســـیی و ئابووری لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی تێدا بەڕێوە دەچێـــت، ئەو ملمالنێیـــەش كە بە تێپەڕبوونـــی زەمەن بۆ شـــەڕێكی بازرگانی گۆڕا، بووە یەكێك لە دیاردە گرنگەكانی ســـەركەوتنی ئەوروپـــا لە بەرانبـــەر والتـــە یەكگرتوەكانی ئەمریـــكادا، وێڕای ئەو پاشەكشـــێیەی كە ئەوروپا لە بواری تەكنەلۆژیای گەیانـــدن لەبەرانبەر ئەمریكاو ژاپۆن كردوێتی، بەالم لە بواری پیشەســـازی فڕۆكەی جۆری ئێرباس دا بازی گەورەی هاویشـــتوە، ئەو شـــورەییە جاسوســـییەی بواری تەكنەلۆژیا كە ناوی هەندێك لە دیبلۆماتكارە ئەمریكییەكانی لە فرەنسای تێوە گالوە، تووندبوونی ملمالنێكەی نێوان هێزە مەزنەكان دەردەخات، شـــەڕی تەكنەلۆژیـــا كە رۆژ بە رۆژ، توندووتیژی زیاتر دەبێت، لە ئایندەدا سیمای شەڕە ئابوری و سیاســـیی و ســـەربازییەكان نەقش دەكات، ئەم شەڕە كە والتـــە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لـــە چەندین بەرەوە بەڕێوەی دەبات، شـــكڵبەندی ئەو باالدەستێتییەش نەقش دەكات كە

لە ئایندە ئەمریكا دەیبێت. توانای ســـەربازی هەموو ئەو توخمانەی باســـمان كردن بۆ هێزێكـــی كردەنـــی دەگۆڕێت، یەكێكیشـــە لـــە كاریگەرییە بنەڕەتییەكانی هێزی شاراوەی دەوڵەت لە سەردەمی ئاشتیدا، گرنگترین سیماش كە هێزی راستەقینەی دەوڵەت لەسەردەمی شەڕدا رەنگی پێدەداتەوە بریتییە لەوەی كە هێزی سەربازی والتێك، پێوانەیەك بێت بتوانێت لەگەڵ رەوشـــە گۆڕاوەكاندا خـــۆی بگونجێنێت، كە بـــە بڕیارە ئابوری و دیبلۆماســـیی و سیاســـییەكان و بەرهەمـــی ئەو بڕیارانـــە وەك رێنمایی و جێبەجێكـــردن دەستنیشـــان دەكرێـــت، پێوانـــەی ئەمنیی دەوڵەت یش تا رادەیەكی زۆر لەســـەر چۆنێتی بەكارهێنانی سەرچاوە ئابورییەكانی و گواستنەوەیان دەوەستێت، لەگەڵ دەستنیشان كردنی ئاڕاستەی رۆیشتنی پەیوەندییە سیاسیی و دیبلۆماســـیەكانی، لـــە كاتێكدا بونیاتی ســـەربازی، كە ناتوانێـــت لەگەڵ پێشـــكەوتنە تەكنەلۆژییەكان و گۆڕانی لە ناكاوی رەوشەكان رێبكات، رێی بۆ خۆش دەبێت لە لوتكەی هەرەمـــی دەوڵەتدا، بگاتە بەرزترین شـــوێن، بۆ پێكهێنانی كاریگەری سیاســـیی ئابووری لە بەرانبـــەر ئەو دەوڵەتانەی لە كات و شـــوێنی گونجاودا بڕیاری ســـتراتیژی دەردەكات، توانای ســـەربازی نوێكـــراوو موتەكامیل لەگـــەڵ پێكهاتەی كۆمەالیەتی بەكاردەهێنێت، بۆنموونە، ئەو توانا سەربازییەی بووە ســـەرچاوەی ئیرادەی مستی ئاســـنین بۆ “بیسمارك” دەرەنجامـــی یەكگرتنـــی ئەڵمانیا لە گۆڕەپانی سیاســـەت و، بازدانەكـــەی ئەڵمانیا بوو لە بـــواری ئابوری، كە لەگەڵ خۆیدا رەهەندێكی دەرەكیشـــی هەبوو، ئەو چاكسازییانەشی “پترۆ” لە بونیاتی ســـەربازی رووسیادا ئەنجامیدا، زەمینەی بۆ پتەوبونی توخمی سیاســـیی و ئابوری و دیبۆلۆماسی و، فراوان بوونی ئیمپریالیانەی رووســـیای خۆش كرد، بەوەش میرنشینەكەی مۆسكۆ كە دەسەالتی تەنیا لە پێدەشتدا بوو، گۆڕی بۆ دەســـەالتێكی ستراتیژی وای روسی، كە كۆنتڕۆڵی تەواوەتی ئۆرۆئاسیای كرد، لە نێوان بونیاتی سەربازی والتە یەكگرتوەكانی ئەمریكاو رەوشە ئابورییەكەیی و پەیوەندییە

خۆیان بهێنرێتە دەرەوە، ئەو رەوشـــەی بە هۆی كێبڕكێوە لە نێوان هێزەكانی ناو سیستمی نێودەوڵەتیدا هەیە، لەو بوارەدا هەمیشـــە توندوو پڕ زەبروزەنگە، ئەو پەیوەندییانەی لە سەر بنەمـــای رێكەوتنامـــەكان و هاوپەیمانێتییـــە نێودەوڵەتییە كاتییەكان لە كاتی شەڕە گەرمەكاندا، زۆرنابات بۆ گۆڕەپانی رووبەرووبوونـــەوە لە بواری شـــەڕی تەكنەلۆژیادا دەگۆڕێت. هەریـــەك لـــەو والتانەش هەوڵـــی ئەوە دەدەن، كۆســـپ و تەگـــەرەی هاوبـــەش بخەنە بـــەردەم یەكتـــری، تەنانەت لە قۆناغەكانی پێكەوە سازانیشیاندا، هەربۆیە ئەگەر رێكەوتنامە ســـەربازییەكانی نێوان ئەو دەوڵەتانە كاتی بێت، ئەوا دەبێت

لێهاتووی و توانای تەكنەلۆژییان هەمیشەیی بێت. تێبینی ئەوە دەكەین، ئەمریكا كـــە دەیەوێت لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانـــدا، پێگەی خۆی وەك هێزێكی باالدەســـت بپارێزێت، لە بنەڕەتدا پشـــت بە باالدەستێتی و زاڵبوونی لە بواری تەكنەلۆژی دەبەستێت، بەمەبەستی پاراستنی زاڵبوونە تەكنەلۆژیەكـــەی و لـــە دەســـت نەدانی، هەمـــوو هەوڵێكی خۆی خســـتۆتە گەڕ، بەردەوامیش لە هەوڵی دانانی یاســـای نێودەوڵەتییە، لەالیەك و لەالیەكی تریشـــەوە ملمالنێی نێوان خۆیی و هێزەكانی تریـــش لەبەرچاو دەگرێت، كەلەو بوارەدا هێزێكی كێبڕكاری بەهێزی هەیە، لە پێشـــی هەمووشیانەوە چیـــن و ژاپۆن و والتانی یەكێتی ئەوروپا، پێگەی ئەمریكا لە بەرانبەر ژاپۆن هێندەی بە تەكنەلۆژیای گەیاندن و تەكنەلۆژیای پێكەوەبەســـتنەوە بەندە، پێگەی ئەمریكا لەبەرانبەر چین لە بواری مافی كۆپی كردن و داهێنان، لەگەڵ فرەنسا لە بواری جاسوسی كردن لە بواری تەكنەلۆژیا، بە شێوەیەكی بنەڕەتی بـــەو ئامانجەیە، كە لە بـــواری تەكنەلۆژی و پێشـــكەوتنی تەكنەلۆژیـــدا هەرخـــۆی لە پێشـــەوە بێت، لە ناوەڕاســـتی نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە، ئەمریكا گوشارەكانی خۆی لە ســـەر ژاپۆن زۆرتر كردوە، تا بازاڕەكانی لە بەرانبەر كاالی ئەمریكادا ئاواال بكاتەوە، بەمەبەستی كۆنتڕۆڵ كردنی یەكەم بوون، لە بواری گەیاندنیشـــدا، هەوڵێكی زۆر جددی خستۆتە گەڕ، ئەو داوەتەی “ئال گۆر” ی جێگری سەرۆكی ئەمریكاش لە ســـاڵی 1995 بۆ زیاتر كردنی هـــاوكاری نێوان حكومەتی ئەمریـــكا و كۆمپانیـــا بیانییەكان، بەمەبەســـتی پێكهێنانی ژێرخانێك بۆ كەرتی زانیاری نیشتیمانی بوو، ئەوەش لەپێناوی درێژەدان بە زاڵبوونی ئەمریكا لەبواری ئابووری جیهانیدابوو، ئەمـــەش داوایەكە لە ســـەر بنەمای قۆرغكردنـــی بوارەكانی زانیـــاری و تۆڕەكانی گەیاندنی كۆمپیوتـــەری و ئامرازەكانی گەیاندنی فرەبوار دامەزراوە، ژاپۆنیش، كە هەســـتی كرد لەو بوارەدا لە پاشەكشـــێی داوە، هەڵمەتێكی دژی دەســـپێكرد، هات پرۆژەیەكی دانا كە تەنیا لە ساڵی 2010دا دووملێۆنو نیو توانای بەكارخســـتنی بۆ ئابورییەكەی دابین دەكرد، هەروەها لە رێگەی ســـەرچاوەكانی تریشەوە، ساالنە داهاتێكی 1.23

ترلیون دۆالری دەست دەخست. گرنگتریـــن ئـــەو ناكۆكیانـــەی لـــە نێـــوان چیـــن و والتە یەكگرتوەكانـــی ئەمریكا لەو ســـاالنەی دوایدا دەركەوت، كە تایبەت بوو بە مەســـەلەكانی مافی كۆپی كردن و رێكەوتنامە نێودەوڵەتییەكانی داهێنان و وردەكارییەكانی، لە بنهەنگڵیدا

دیبلۆماســـیەكانیدا، پەیوەندییەكی راستەوخۆش هەیە، ئەم پەیوەندییە هۆكارێكی ســـەرەكییە وا لە والتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا كە لە رووی جوگرافیاوە لە كیشـــوەرەكانی دیكەی جیهان دوورە، وایلێ دەكات بۆ پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، هێزێكی باالدەســـت و دەستنیشـــانكاری ئەو پەیوەندییانە

بێـت. 3. زیهنێتی ستراتیژی و ناسنامەی كەلتووری

زیهنێتی ســـتراتیژی هەر كۆمەڵگەیەك، بەرهەمی هۆشیارییە كەڵەكەبوە مێژویییەكەیەتی، كە لە ناوەخننی خۆیدا جیهانی كەلتووری و دەرونـــی و بەها كۆمەالیەتییەكانی هەڵگرتووە، كە لـــە پانتاییە جوگرافییە دیاریكراوەكاندا رەنگ دەداتەوە، هەروەهـــا بەرهەمی شـــێوازی ئەو تێڕوانینەیـــە كە تەواوی رەوشـــی ئەو كۆمەڵگەیە لە هەمبەر تـــەواوی جیهان، رەنگ پێدەداتەوە، كە لەم روانگەیەوە تەماشـــا دەكەین، دەبینین لە نێوان زیهنێت و ستراتیژێتی ناوچەكە دا پەیوەندی هەیە، لـــەوێ ئەو كاریگەری و ئینتیباعاتانەی مەكانین و پشـــتیان بە پێدراوە جوگرافییەكان بەستبووە، یەكتری دەبڕن لەگەڵ كاریگەرییە زەمەنیەكان كە پشـــتیان بە هۆشـــیاری مێژووی بەســـتووە، جیـــاوازی نێوان گۆشـــەنیگا ســـتراتیژییەكانی كۆمەڵگەكان، دەرەنجامی جیـــاوازی جیهانی تێڕوانینەكانە، كە پشتی بە هەردوو رەهەندی مەكانی و زەمانی بەستووە. تـــەوەرە بـــە كۆمەڵگـــە، مەكانییەكانـــی تێڕوانینـــە جوگرافییەكەشـــیەوە، لەگەڵ ئینتیباعاتە زەمەنییەكانی كە ئەزموونە مێژووییەكان تەوەری ئەون، ئەو ژێرخانە زیهنێـتەش پێكدەهێنن كە لەســـەر ئاڕاستەكانی و پێكهاتەی سیاسەتی دەرەكی كاریگەر دەبێـــت، ئەگەر چەمكی میللەت مان وەك گوزارشتكردنێك لە یەكێتی سیاســـیی بەردەوام حسابكرد، یان وەك چەمكێك بێت، بۆ گوزارشـــت كردن لە كۆمەڵێكی مرۆییی كە ناكرێت لە ناكاودا بگۆڕدرێت، یان وەك بەرهەمی قۆناغێكی مێژووی جێگیر، یان وەك یەكەیەك لە چوارچێوەی قۆناغێكـــی مێـــژووی درێژ پێـــك هاتبێت، تێیـــدا زیهنێتی ستراتیژی كۆمەڵگە دەردەكەوێت و سەرلەنوێ لە كاروانێكی مێژوویـــی وادا پێكدەهێنرێتـــەوە، كە ئەو هۆشـــیارییە بەو ناسنامەیە پێیدا تێپەڕدەبێت، ئەو زیهنێتە بەردەوامێتییەكی درێژخایەنی وای دەبێت، كە شـــەپۆلە سیاسیە راگوزەرەكان تێدەپەڕێنێت، نموونەیەك لەو بارەیەوە، زیهنێتی ستراتیژی ئەڵمانیا بەرهەمی هۆشـــیارییەكی مێژووییە كە ریشاڵەكانی بۆ ســـەدەی نۆیەمی ئیمپراتۆرێتی رۆمـــای جێرمانی پیرۆز درێژدەبێتـــەوە، لەگەڵ بنەمـــا فەلســـەفییەكانی دەوڵەتی نوێـــی نەتەوایەتی، كـــە لەگەڵ ئەو راســـتییە مێژووییانەدا یەكدەگرێتەوە كە بەدرێژای ســـەدەی نۆزدەیەم هەبووە، كە بـــە هۆی ژێرخانـــە ئایدۆلۆژییەكەیەوە بۆی دروســـت بووە، ئەم هۆشـــیارییە لەگەڵ خۆیدا كەلەكەبوونێك لە توخمەكانی دەرەبەگایەتی ئاینی ســـەدەی ناوەڕاستیشـــی هەڵگرتووە، شـــیكاری مێژووی كە هیگل ریشـــە مێژووییەكانی هۆشیاری ئەڵمانی تێدا روون كردبۆوە، كە هاوشانە لەگەڵ چەمكەكانی “رایخی سێیەم”ی هیتلەر، بەرهەمی درێژەپێدانی ئەو زیهنێتە

ستراتیژییەیە .

الیەنێكـــی زۆر دورتری هەڵگرتووە، لـــەوەی كە تەنیا چەند ناكۆكییـــەك بن بە مافـــە نێودەوڵەتییەكانـــەوە تایبەت بن. مەسەلەكە تەنیا پەیوەست نییە بە پاراستنی مافی ژمارەیەك لـــە كۆمپانیا ئەمریكییەكان لە بازارە نێودەوڵەتییەكاندا، ئەو تەكنەلۆژیایەی كۆمپانیا ئەمریكییـــەكان بەخۆیان لە ماوەی بیســـتوپێنج ســـاڵی رابردوودا بەرهەمیان هێنـــاوە، ژاپۆنی والێكرد زۆر زیرەكانـــە لە بازاڕە نێودەوڵەتییەكاندا، بیانكاتە كاالیەكی پڕ بەها، زۆربەهێزیشەوە ئەو كاالیانەی بردەوە ناوە بازارەكانی ئەمریكاش، ئەمە وایكرد واشینتۆن زیاتر چاوكراوە بێت لەبەرانبەر چین، كە نەبادا ئەویش ئەو هەنگاوەی ژاپۆن دووبارە بكاتەوە، لە شـــەڕی ئابوری نێودەوڵەتیدا مەســـەلە سەرەكییەكە، تەنیا گەشـــەپێدانی ئەو جۆرە كااڵیانەی بازاڕ نیە، كە جۆرێكی نایابن و بەكارهێنانیان ئاسانە، موعجیزەكەی ژاپـــۆن ئـــەو لێهاتوویی و تواناییان بەدیهێنـــا، و بەوەش لە چەندیـــن بوارداو لە بـــازاڕە نێودەوڵەتییەكانـــدا، كاریگەری

كۆمپانیا ئەمریكییەكانیان تێكوپێكدا. هۆكارێكی تریش هەیە بۆ بەردەوامی گوشاری ئەمریكا لە سەر چین، ئەویش بریتییە لەوەی، ئەمریكا بتوانێت گەشەكردنی نوێـــی تەكنەلۆژیا ئاڕاســـتە بكات، ئەو گەشـــەكردنەی بە شـــێوەیەكی مەزن لە جیهان بە گشـــتی و لـــەالی والتانی خۆرهەالتی ئاسیا بەشـــێوەیەكی تایبەت، لە برەودایە، ئەو پێگە مەركەزیی و كاریگەرەی ئەمریكا لە بواری مافی كۆپی كـــردن و داهێنـــان و رێكەوتننامە تایبەتەكانـــی ئەو بوارە هەیەتی، وایلێكـــردوە لە بواری گەشەســـەندنی تەكنەلۆژیا لەســـەر ئاســـتی نێودەوڵەتی، هێزێكی تاك وتەنیا و خودان تایبەتمەندی بێت، زیادبوونـــی رۆڵی دەوڵەتانی خۆرهەالتی ئاســـیا بۆ گەیشـــتن بە داهێنانی تەكنەلۆژی رەســـەن لەم ساالنەی دواییدا، وایكرد سەنتەری تەكنەلۆژی لە جێگەكەی خۆی بجوڵێت، زێدەباری ئەوە زیاتر بوونی رۆڵی توێژەرەوە نائەمریكیەكان لە بواری گەشەسەندنی تەكنەلۆژی گرنگ لە ناو والتە یەكگرتوەكانی ئەمریكادا، بردنە ناوەوەی یاســـای نێودەوڵەتی، كە سیستمی جیهانی بە تەوەرە ئەتڵەسییەكەی دروســـتی كردووە، بۆتە گرنگترین ئامراز بۆ كۆنتڕۆڵ كردنی پرۆســـەی گۆڕان لە ســـەنتراڵیزمی تەكنەلـــۆژی، ئەمریكا بایەخپێدانی خۆی دەرخســـتوە، بەوەی كە پێویســـتە چین دان بە یاســـای مافی داهێنان بێنێـــت، زیاتر لە بایەخدانی تری بە مەسەلەكانی پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ لە چین، واشینتۆن نەبوو لەوەی كە گوشاری خۆی بۆسەر چین زیاتر لە ســـەر بـــواری تەكنەلۆژی بوو، زۆر زیاتر لەو گوشـــارەی كە لە پاش رووداوەكانی ســـاڵی 1989ی مەیدانی ئاشـــتی ئاســـمانی - تیان ئان مین - Tiananmanلەسەر چینی دانا، ئەوكاتەی كە سوپای چین زۆر بەتوندی روبەرووی ئەو

خۆنیشاندەرانە بۆوە كە داوای دیموكراتیان دەكرد. قەیرانی جاسوسیكردنی بواری تەكنەلۆژی لە نێوان ئەمریكاو فرەنســـا، كە لە ســـەرەتای ســـاڵی 1995ەوە ئاڵۆزتر بوو، گۆڕەپانێكی تـــرە بۆ ملمالنێی ئەو بـــوارە، كێبڕكێی نێوان كۆمپانیای بۆینگ و ئێرباس گۆڕاوە بۆ كێبڕكێیەك لە نێوان ئەمریـــكاو ئەوروپا، لە بواری پیشەســـازی فڕۆكە، ئەوەش

كــــــــــــتـــــــــيـــَبكــــــــــــتـــــــــيـــَب

80

ساڵی دووەم ژمارە )11( 30ی ئەیلولی 2011

بیـــــــــــــرورِای ئــــــــــــــــازاد

دەوڵەتــــی توركیا هــــەر زوو دەركی بەوە كرد كــــە بە چوونی بۆ نێو یەكێتی ئەوروپا ئەنجامی گرنگ بەدەســــتدەهێنێ، چ لە بواری گەشــــەكردنی ئابوورییەكەی و بەهێزكردنی پێگەی هەرێمایەتی و دەرچــــوون لە رەوشــــی دەوڵەتی »كەنار« بۆ رەوشــــی دەوڵەتی »سەنتەر« بێت، یان بۆ چارەسەركردنی چەندان كێشەی سیاسی- مێژوویی هەڵپەسێردراو بێت كە بوونەتە رێگر لەبەردەم ئەندامبوونی لەو یەكێتییە، وەك كێشــــەی ئەرمەنســــتان و كێشــــەی قوبرس. بەمەبەســــتی هاوبەشــــیەتێكی راســــتەقینە لەگەڵ ئەوروپییەكان لەماوەیەكــــی پێوانەیدا توركیا لەســــەرجەم بوارەكاندا زنجیرەیەك دەســــكەوتی گرنگــــی بەدەســــتهێنا. لەماوەی 20 ســــاڵی رابردوو دەوڵەتی توركیــــا لەبوارەكانی ئابووری، سیاســــی و پەرەپێدانی چەمكە عەلمانییەكەی چەندین چاكسازی ئەنجامداوە، لە هەمووشی گرنگتر لەئاستێكی بەرزدا چاكسازی دەستووری ئەنجامدا، لەوانە: هەڵگرتنی سزای لە سێدارەدان، هەڵوەشاندنەوەی دادگای ئاسایشی دەوڵەت و جێبەجێكردنی زۆربەی رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكانی تایبــــەت بەمافی مــــرۆڤ، هەروەها بــــە پەیڕەوكردنی چەمكێكی راســــتەقینەی دیموكراسی هەنگاوی هاویشــــت، كاتێك داوای كرد سەرۆك كۆمار راستەوخۆ لە رێگەی هەڵبژاردنی گەل دیاری بكرێ. ســــەبارەت بە ئامــــاژە كردارییەكان بۆ رەوشــــی توركیا لە بواری سیاســــی و ئابووری، ئەوا لەم كاتــــەدا دەكرێ بگوترێ كە توركیا سیســــتمێكی دیموكراسی خاوەن رەگوڕیشــــەی پتەوتر بئافرێنێ. هاوشــــانی ئەمەش توانیویەتی سیســــتەمێكی ئابووری بەهێزتر و گەشــــەكردووتر بێنێتــــە كایەوە، ئەمە جگە لــــەوەی كە پەیكەری كۆمەاڵیەتی زیاتر ســــەقامگیر بووە، بەم شێوەیە لەجێبەجێكردنی »پێوانەكانــــی كۆپنهاگــــن« نزیك بۆتەوە، ئەمــــەش یەكێكە لەو پرسە گرنگانەی ئەگەر بەدیهات ئەوا واتای زەمینە خۆشكردنێكی

گونجاوە بۆ ئەندامێتی خێزانی ئەوروپا.لــــە الیەنی بەرامبەر، كە تایبەتە بــــە كاردانەوەی یەكێتی ئەوروپا بەرامبەر بەو دەستكەوتانەی توركیا، دەبینین كە هەندێ دەوڵەتی ئەندام لەو یەكێتییە پەیوەستە بە »نەخێر« بۆ ئەندامێتی توركیا، چونكە بەپێی لێكدانەوەی ئــــەو الیەنانە ئەو هەژانە دیمۆگرافیەی توركیا لەو یەكێتییە دروستی دەكات، لەسەر حیسابی دەوڵەتێكی وەكــــو ئەڵمانیا كە ژمارەی دانیشــــتوانی كەمێك لەتوركیا زیاترە، بە قازانجی توركیا دەشــــكێتەوە. وەكو لەیەكێــــك لە بەڵگەكانی ئەمەریكا ئاشــــكرا بووە كە پێگەی ویكیلیكــــس باڵوی كردۆتەوە دژایەتی نیكۆاڵ ســــاركۆزی ســــەرۆكی فەرەنســــا بۆ ئەندامێتی لە یەكێتی ئەروپا مەســــەلەیەكی مەبدەئیە و بە ئاشكرا رایگەیاندووە كە هۆیەكانــــی هێشــــتنەوەی توركیا لــــە دەرەوەی چوارچێوەی ئەوروپــــا هەرچییەك بێت، ئەو دژی هێنانــــی زیاتر لە 70 ملیۆن موســــڵمانە بۆ ناو یەكێتییەكە، وەكو دیارە ئەو هەستە گەیشتۆتە الی خودی توركەكانیش كە بە پەرۆشەوە چاوەڕوانی كات و ساتی بەئەندامبوون دەكەن و ئێســــتاش ســــەریان لەخۆیان سوڕماوە و دووچاری شكست و بێزاری هاتوون. ئەردۆگان و گویل ئەم هەستە ناشارنەوە و لەچەندین بۆنەدا هەردووكیان رەخنەیان لەو دەوڵەتە ئەوروپیانە گرتووە كە هەبوونی توركیا لەو یەكێتییە رەتدەكەنەوە. لەڕوانگەی راســــتی و گرنگی رۆڵی توركیا كــــە وەك دەوڵەتێكی ئەوروپــــی دەتوانێ لەناوچەكە بیگیڕێ، ئەوا عەبدوڵاڵ گویل ئاماژە بــــەوە دەكات »جێگەی داخە هەندێ لە ڕێبەرانی ئەوروپا دەبینین

بــــە روون و ئاشــــكرا ئاییندەی جیهان لە 20 ســــاڵ، 50 ســــاڵ و 70 ســــاڵی داهاتوو نابینن، بەســــەیركردنی واقیع ئەوا پارسەنگی هێزی نێودەوڵەتی بەالی ئاســــیادا دەشــــكێتەوە، لەڕاستیدا ئەوە حەتمییەتێكی ســــتراتیژییە بۆ یەكێتی ئەوروپــــا كە توركیا بێتە نــــاوی و ببێتە ئەندامێكی ئــــەو یەكێتییە«. بەاڵم وەكو دیارە ئەو

ئاماژانەی توركیا نەیتوانی گۆمی مەنگی ئەندامێتی بشڵەقێنێ.ئەگەر ســــەیری ناوخۆی توركیا بكەین، دەبینین كە سیاسەتەكانی ناوخۆ هاوواڵتی توركی ئامادە كردووە كە رۆژێك بێت ببێتە هاوواڵتی ئەوروپا، هەروەها كار یكردووە بۆ تەوزیفكردنی ســــەرجەم پێوانە روخســــاری و گەوهەرییەكان بۆ ئەو وەرچەرخانە. بەدیاركەوتووە كە 90%ی گەلی توركیا پەرۆشن بۆ ئەندامبوونی توركیا لەیەكێتی ئەوروپا. زۆرێك لە توركەكان خەونەكانیان بەستاوەتەوە بە چوونە ناو یەكێتی ئەوروپا، ئەمەش بە تێپەڕبوونی كات بە شــــێوەیەكی نێگەتیڤ كاری كردۆتە ســــەر الیەنی دەروونــــی توركەكان، بۆیە الیەنگری میللی توركی بــــۆ ئەندامێتی لەیەكێتی ئەوروپا بۆ %20 دابەزیوە، كە پێشــــتر بەو رادەیە دانەبەزیوە ئەگەر بە ئاستەكانی

رابردوو بەراورد بكرێ.لەسایەی ئەم تێكشــــكانانەدا، دەبینین كە توركیای ئەمڕۆ زۆر لە توركیای پێش خەونی ئەندامبوون لەئەوروپا باشــــترە، سەرەڕای رێگــــری ئەوروپییەكان كە توركیا لەماڵە گەورەكەیان پێشــــوازی بكەن، بەاڵم ئەو پێگەیەی ئەمڕۆ توركیا پێی گەیشتووە وایكردووە ئــــەم رەتكردنەوەیە بیكاتە هێزێكی زەبەالح، توانی لەڕەوشــــێكی ئابووری ئاســــایی بــــۆ ئابوورییەكی گەشــــەكردوو هەنگاو بنێت، بەشــــێوەیەك توانیان لەو قەیرانە ئابوورییە دەربچن كە سەرەتای هــــەزارەی نــــوێ دووچاری هاتن، لــــەم چوارچێوەیەدا پرۆســــەی ســــەرلەنوێ بنیاتنانــــەوەی ژێرخــــان و بەرزكردنــــەوەی توانای كێبركێكردن لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەڕێوە دەچێ، ئەمە جگە لەســــەركەوتنی حكومەتی توركیا لە چاكسازی بودجەی گشتی و پاراســــتنی سەقامگیری و ســــەرلەنوێ قازانج كردنەوەی متمانەی دامەزراوە و وەبەرهێنەرانی نێودەوڵەتی، كە ئەمەش هێز و توانای

بە ئابووری توركیا بەخشیوە. AKP دەبــــێ ئاماژە بە گەشــــەی ئابووری بكەین لەســــەردەمیكــــە لەهەڵبژاردنــــە پەرلەمانییەكەی 2002 و 2007 ســــەركەوتنی بەدەســــتهێنا، ئەمەش وایكرد توركیا پلەی 16 لەئابووری جیهان بەدەستبێنێ، بەهۆی ســــەقامگیری و كرانەوە بەڕووی دەوڵەتانی دراوسێ بەپێی تیۆرییەكەی ئەحمەد داود ئۆغڵۆ وەزیری دەرەوەی توركیا »سفركردنی كێشەكان لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێ« ئەمەش بواری بازرگانی لەگەڵ دراوســــێكانی لە ئاسیای ناوین و رۆژهەاڵتی ناویــــن و حــــەوزی دەریای ســــپی و ئەفریقیــــا و جیهانی عەرەبی خســــتە سەر پشت، بگرە لەســــەردەمی AKP توركیا لەئابووری كشــــتوكاڵی جیهانی پلەی 8 بەدەســــتبهێنێ كە پێشتر لەپلە 11 دابوو. بەرهەمە كشتوكاڵییەكانی توركیا بۆ 177 دەوڵەتی جیهان هەناردە دەكرێ، توركیا لە پیشەســــازی پۆاڵش لەپلەی )30(یەم دێــــت، ئەمەش لەجیهانی ئەمڕۆدا پێگەیەكی ئابووری و سیاســــی بەتوركیا دەبەخشــــێت. خۆشــــاوێكی تاڵ لە ئەوروپا ســــوودی بۆ

توركیا دەبێ.

* لەڕۆژنامەی ئەلبەیان-ی ئیماراتی وەرگیراوە

توركیا.. خۆشاوێكی تاڵ و شیرین

مریەم سالم*