udženik poslovna statistika

7/28/2019 Udženik Poslovna statistika

http://slidepdf.com/reader/full/udzenik-poslovna-statistika 1/177

Poslovna statistika II 7

11.. U U v v o o d d 11..11.. P P o o j j a a m m i i p p r r e e d d m m e e t t i i s s t t r r a a ž ž i i v v a a n n j j a a

p p o o s s l l o o v v n n e e s s t t a a t t i i s s t t i i k k e e

Statistika je skup naučnih metoda kojima se kvantitativno i kvalitativno istraţujuvarijacije masovnih pojava. Ona obuhvata grupu metoda koji se koriste za

prikupljanje, analizu, prezentaciju i interpretaciju podataka potrebnih za odlučivanje.Pošto se primenjuje u velikom broju naučnih oblasti, razlikujemo medicinskustatistiku, sportsku statistiku, statistiku u psihologiji itd.

Na odreĎenom stepenu razvoja statistike i ekonomije, pojavila se potre ba da sevarijacije odreĎenih ekonomskih pojava prate i istraţuju primenom statističkihmetoda. Tako je nastala nova naučna disciplina, pod nazivom Poslovna ili

Ekonomska statistika. Njene korene nalazimo u XVII veku, kada je englez William

Petty izveo prvi obračun narodnog dohotka i to objavio u svojoj studiji VerbumSapienti.

Poslovna statistika je naučna disciplina koja se bavi statističkom analizom masovnihdruštveno-ekonomskih pojava u i procesa sa ciljem da pruţi korisne informacije privrednim subjektima kao elementima ekonomskog sistema.

Predmet istraţivanja poslovne statistike čine društvene i ekonomske pojave koje suod značaja za ekonomsku aktivnost jedne zemlje i svih njenih privrednih subjekata.

Poslovna statistika se zasniva na postavkama ekonomske teorije i teorijske statistikei razvija se u onoj meri u kojoj napreduju ove dve discipline. Pored toga, poslovnastatistika razvija i svoje sopstvene metode istraţivanja. Za njenu primenu irazumevanje neophodno je dobro teorijsko poznavanje ekonomskih pojava i procesa.

U dobro organizovanoj ekonomiji jednog društva neophodno je postojanje

sveobuhvatne poslovne statistike jer planirani privredni razvoj nije moguć bezrazvijenog statističkog sistema informisanja koji pruţa informacije o prošlim,sadašnjim i budućim karakteristikama velikog broja privrednih resursa.




Predmet istraţivanja poslovne statistike su masovne pojave i procesi koji čine osnov procesa društvene reprodukcije: društveni proizvod, društveno bogatstvo, narodnidohodak, stanovništvo, ţivotni standard, zaposlenost itd. Na osnovu kvantitativnih

merenja poslovna statistika analizira zakonitosti ponašanja procesa i pojava u preduzeću, u ekonomiji jedne zemlje, a takoĎe i na meĎunarodnom nivou.

Predmet istraţivanja poslovne statistike obuhvata sledeće ekonomske pojave:

a) proizvodne snage privrede: stanovništvo i proizvodni kapaciteti;b) ekonomska aktivnost: proizvodnja, koncepcije proizvodnje, merenje

i izraţavanje proizvodnje, društveni proizvod, narodni dohodak,dinamika proizvodnje, raspodela i potrošnja i makroekonomski bilansi;

c) statistika cena i ţivotnog standarda.

Zadatak poslovne statistike je da pomoću statističkih metoda i odgovarajućih pokazatelja donosi ocene o ekonomskim pojavama i procesima.

Sistem ekonomskih odnosa izmeĎu različitih pojava je izuzetno sloţen i prilikom planiranja statističkih istraţivanja mora se voditi računa o tome koje će se pojave irelacije pratiti. TakoĎe se unapred odreĎuje i statistički metod koji će se primeniti naodreĎenom predmetu istraţivanja.

U cilju ispunjenja svojih zadataka, poslovna statistika mora započeti posmatranja

preciznim definisanjem konkretnih društveno-ekonomskih i istorijskih uslova ukojima se odreĎena pojava ili proces analizira. Analiza podrazumeva razmatranje i preciziranje specifičnih karakteristika, pojavnih oblika i zakonitosti razvoja pojave.

Analiza takoĎe podrazumeva poznavanje i upotrebu raspoloţivih izvora podataka injihovih sadrţaja, definisanje vremenskog perioda za koji se vrši analiza, adekvatan

izbor obeleţja koja se posmatraju, izbor metoda analize, načina poreĎenja izaključivanja itd. Analiza koja je tako definisana predstavlja integralni deostatističkog istraţivanja. Program statističkog istraţivanja društveno-ekonomskih

pojava treba da obezbedi celovitost posmatranja date pojave, potpunost i

jednoobraznost podataka, jednoobrazno tumačenje i jednoobraznu proveru podataka.Jedinstvenost statističkog istraţivanja u jednoj zemlji je obezbeĎena prekostatističkog informacionog sistema koji je u potpunosti definisan pravn im aktimadrţave.




2 2 .. S S t t a a t t i i s s t t i i č č k k i i s s i i s s t t e e m m i i

2 2 ..11.. O O s s n n o o v v n n i i p p o o j j m m o o v v i i Statistički informacioni sistem predstavlja zakonom definisan skup statističkihorganizacija, metoda istraţivanja, procedura, standarda, evidencija i publikacija.

Njegov osnovni cilj je da vrši statistička istraţivanja koja su od interesa za celodruštvo i da dobijene rezultate prezentuje potencijalnim korisnicima (drţavno jupravi, privrednim subjektima, graĎanima itd.).

Izvori podataka koji se prikupljaju statističkim istraţivanjima mogu se podel iti na

primarne i sekundarne izvore. Primarni izvori podataka su obavezne evidencije idokumenta koja su predviĎena zakonskim propisima. Sekundarni izvodi podataka surazličite evidencije koje nisu zakonom predviĎene ili izveštajne jedinice od kojih se podaci dobijaju putem popisivanja, ankete ili intervjua.

Statistički standardi su jasno definisana pravila o načinu sprovoĎenja statističkihistraţivanja da bi se omogućila uporedivost dobijenih rezultata, kako nanacionalnom, tako i na meĎunarodnom nivou. Statistički standardi se postavljaju uoblasti definisanja raznih pojmova, klasifikacija, nomenklatura, registara, obrade

podataka i slično. Njihova upotreba je propisana zakonom.

Statistički pokazatelj je jednoznačno definisana kvantitativna karakteristika posmatrane pojave upotpunjena sa kvalitativnim oznakama radi lakše identifikacije.To je finalni proizvod statističkog istraţivanja.

2 2 ..2 2 .. S S t t a a t t i i s s t t i i č č k k i i s s i i s s t t e e m m p p r r e e d d u u z z e e ć ć a a

Sa aspekta statističkog sistema, pr eduzeća se javljaju kao osnovne jedinice

statističkog posmatranja. Vrlo često oni su i izveštajne jedinice u statističkim




istraţivanjima. Veliki broj podataka koji se koristi u statističkom sistemu jednezemlje nastaje u preduzećima i drugim privrednim subjektima.

Svaki privredni subjekt ima svoj informacioni sistem uz pomoću kojeg prikuplja,

sreĎuje i prezentuje podatke o karakteristikama i procesima koji se odvijaju u poslovnom sistemu. Neke od pojava koje se statistički prate od strane privrednihsubjekata su odreĎene zakonom, a neke se posmatraju zato što se za njima pojavilakonkretna potreba samog privrednog subjekta. To znači da informacioni sistem preduzeća najčešće poseduje širu bazu podataka nego što je to zakonski propisano.

Informacioni sistemi privrednih subjekata čine istovremeno i elemente statističkogsistema zemlje jer voĎenjem sopstvene evidencije ona stvaraju osnovni statističkimaterijal koji se u sirovom ili obraĎenom obliku prosleĎuje drţavnim statističkimorganizacijama.

U okviru preduzeća, posebno većih, postoji sluţba koja se bavi priku pljanjem,

obradom i prezentacijom statističkih podataka. Ova sluţba obično funkcioniše uokviru računovodstveno-finansijskog sektora.

2 2 ..3 3 .. M M e e đ đ u u n n a a r r o o d d n n i i s s t t a a t t i i s s t t i i č č k k i i s s i i s s t t e e m m i i

Nacionalna trţišta se sve više meĎusobno povezuju stvarajući globalno, svetskotrţište. Nacionalne ekonomije se sve više dopunjuju i postaju komplementarne izavisne. Da bi se na pravi način pratile varijacije na meĎunarodnom i nacionalnimtrţištima, javlja se potreba za meĎunarodnim statističkim izveštajima o stanjusvetske ekonomije.

Organizacija ujedinjenih nacija (OUN) od 1946. godine razvija meĎunarodnistatistički sistem i preko velikog broja svojih statističkih organa prati tokove u

svetskoj privredi. Pored OUN postoje i druge organizacije koje statistički pratesvetsku ekonomiju: Organizacija za ekonomsku kooperaciju i razvoj (OECD),

Evropska unija (EU), Inter-američki statistički institut (IASI) itd.

Statističkim sistemom OUN upravljaju Ekonomski i društveni savet UN prekoStatističke komisije. Zadaci Statističke komisije su sledeći:

pruţanje podrške u razvoju nacionalnih statistika, poboljšanje uporedivosti nacionalnih statističkih pokazatelja, razvijanje statističk e kancelarije pri Sekretarijatu UN,

pruţanje pomoći organima UN u vezi sakupljanja, interpretacije i širenjastatističkih informacija,




unapreĎivanje statistike i statističkih metoda uopšte.

U okviru Ekonomskog i društvenog saveta UN postoji i pet regionalnih komisija.

Svaka regionalna komisija ima svoje statističko odeljenje. Preko konferencija koje

organizuju regionalne komisije vrši se usklaĎivanje statističkih sistema unutar regiona i uspostavlja se veza sa statističkim sistemima drugih meĎunarodnihorganizacija (EU, OECD itd.).

Statističk a kancelarija pri Sekretarijatu UN je sluţba koji vrši statističkaistraţivanja, prikuplja podatke nacionalnih statističkih sistema, vrši statističkeanalize, izdaje publikacije, koordinira aktivnosti specijalizovanih agencija i

nacionalnih statističkih sistema itd.

Statistička sekcija UNCTAD-a (Konferencija UN za trgovinu i razvoj) je takoĎe

deo statističkog sistema UN. Statističke službe agencija UN-a takoĎe obavljaju statističke aktivnosti koje su odinteresa za datu agenciju. Od 12 specijalizovanih agencija njih 10 imaju svojestatističke sluţbe:

Organizacija UN za ishranu i poljoprivredu (FAO),

Organizacija UN za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO),

MeĎunarodna organizacija rada (ILO), Svetska zdravstvena organizacija (WHO),

MeĎunarodni monetarni fond (IMF), Svetska trgovinska organizacija (WTO),

MeĎunarodna organizacija za civilnu avijaciju (ICAO),

Svetska banka za obnovu i razvoj (IBRD),

Univerzalna poštanska unija (UPU), MeĎunarodna unija za telekomunikacije (ITV).

Zbog velikog broja statističkih sluţbi u okviru UN i njihove razuĎenosti, od velike jevaţnosti koordiniranost u njihovom delovanju, u primeni odgovarajućih standarda,metoda obrade i prezentaciji podataka. Statističk a kancelarija Sekretarijata UN, a

posebno Statistička komisija imaju zadatak da usklade rad svih sluţbi. Statistički sistem UN izdaje veliki broj statističkih publikacija. Najvaţnije publikacije su sledeće:

Statistički godišnjak (Statistical Yearbook) (izdavač UN), Demografski godišnjak (Demographic Yearbook) (izdavač UN), MeĎunarodna finansijska statistika (International Financial Statistics)

(izdavač IMF),

Godišnjak statistike nacionalnih bilansa (Yearbook of National Accounts

Statistics) (izdavač UN),




Godišnjak statistike meĎunarodne trgovine (Yearbook of InternationalTrade Statistics) (izdavač UN),

Mesečni statistički bilten (Monthly Bulletin of Statistics) (izdavač UN),

Godišnjak statistike rada (Yearbook of Labour Statistics) (izdavač ILO), Svetske rezerve energije (Worlds Energy Supplies) (izdavač UN), itd.

Statistička služba OECD-a ima zadatak da obezbedi funkcionisanje jedinstvenogstatističkog sistema zadovoljavajući potrebe za statističkim pokazateljima zemalja – članica. Statistička sluţba funkcioniše pri ekonomskom i statističkom odeljenju.Statistički sistem OECD-a je povezan i usklaĎen sa statističkim sistemom UN-a.

Evropski statistički sistem Evropske unije (ESS) je izgraĎen da bi obezbeĎivaostatistiku za zemlje – članice i sa razvojem Evropske unije ovaj sistem dobija sveviše na značaju. ESS funkcioniše kao mreţa nacionalnih statističkih organizacija,ministarstava, agencija i centralnih banaka. Zakon o statistici EU je donet u februaru

1997. godine i njime je definisana podela zaduţenja izmeĎu nacionalnih statističkihautoriteta i statističkih organa EU. Zakonom su takoše definisane osnove upravljanja

statistikom na nivou EU. Funkcionisanje ESS – a je u koordinaciji sa statističkimsistemima OECD-a i UN-a.

U srcu sistema se nalazi Statistički programski komitet (Statistical Programme

Committee - SPC) koji vrši harmonizaciju nacionalnih statistika i blisko saraĎuje sa

nacionalnim statističkim autoritetima. SPC koordinira sledeće aktivnosti: razvijanje zajedničkih klasifikacija, metodologija i definicija, implementacija zajedničkih statističkih istraţivanja, prikupljanje, analiza i difuzija statističkih podataka za EU, uključujući i

poreĎenja izmeĎu zemalja i regiona.

Operativni deo posla se obavlja preko Eurostat-a, odnosno Generalnog direktorataEvropske komisije za statistiku koji je osnovan još 1959. godine. Danas Eurostat

ima oko 800 zaposlenih i budţet od preko 50 miliona evra.

Slika 2-1: Amblem Eurostat-a




2 2 ..4 4 .. S S t t a a t t i i s s t t i i č č k k i i s s i i s s t t e e m m R R e e p p u u b b l l i i k k e e S S r r b b i i j j e e

Statistički sistem Republike Srbije predstavlja skup statističkih istraţivanja kojarealizuju statističke organizacije u skladu sa zakonski propisanom organizacijom

njihovog istraţivanja, zasnovanih na stalnim izvorima podataka koji su predviĎenizakonom.

Statistički informacioni sistem je sastavni deo društvenog sistema informisanjaRepublike Srbije. On se sastoji od sledećih elemenata:

statističke or ganizacije,

statistička istraţivanja, baze podataka,

statistički standardi, metodološke i organizacione procedure i principi, statistički pokazatelji i statističke publikacije.

Organizacija statistike u Republici Srbiji je regulisana odgovarajućim zakonskim idrugim aktima:

Ustavom,

Zakonom o statističkim istraţivanjima, Zakonom o informisanju,

Strategijom razvoja zvanične statistike u Republici Srbiji, Planovima statističkih istraţivanja.

Prema Zakonu o sistemu statističkih istraţivanja, statistička istraţivanja organizuju ivrše Republički zavod za statistiku i nadleţni organi u Republici.

2 2 ..4 4 ..11.. R R e e p p u u b b l l i i č č k k i i z z a a v v o o d d z z a a s s t t a a t t i i s s t t i i k k u u

Republički zavod za statistiku je ovlašćen, pored drugih organizacija, na osnovuZakona o statističkim istraţivanjima da organizuje i vrši statistička istraţivanja i publikuje statističke podatke od interesa za celu zemlju.

„Statističkim istraţivanjima prikupljaju se statistički podaci i informacije o stanju u pojedinim oblastima društvenog ţivota, stanju i kretanju stanovništva, ekonomskim,

socijalnim i drugim pojavama neophodnim za praćenje i usmeravanje privrednog,naučnog, tehnološkog, demografskog, regionalnog, ekološkog, kulturnog, prosvetnog i socijalnog razvoja, razvoja poljoprivrede i sela, korišćenje prostora,




obaveštavanje javnosti, razmenu informacija i meĎunarodna poreĎenja o takvim pojavama i kretanjima.“1

Statistička sluţba Srbije obavlja poslove iz svog delokruga preko 9 područnih

odeljenja u Centralnoj Srbiji i 5 područnih odeljenja na teritoriji Vojvodine.Republički zavod godišnje sprovede oko 200 istraţivanja i sve rezultate saopštava usvojih 13 edicija, na redovnim konferencijama za novinare i na svojoj internet

stranici (http://webrzs.statserb.sr.gov.yu).

Republički zavod za statistiku je organizovan tako da ima dva odeljenja (Odeljenje

za odnose sa javnošću i Odeljenje za sistem i komunikaciju) i 11 sektora:

Sektor nacionalnih računa, Sektor razvoja statističkog sistema,

Sektor ekonomskih statistika, Sektor društvenih statistika, Sektor za statistiku cena, zarada, poljoprvrede i ţivotne sredine, Sektor statistike za AP Vojvodinu,

Sektor za koordinaciju područnih odeljenja, Sektor za evropske integracije i meĎunarodnu saradnju, Sektor informaciono-komunikacione tehnologije,

Sektor zajedničkih poslova, Sektor za publicistiku.

Republički zavod za statistiku objavljuje sledeće publikacije: 1. k ompleksne publikacije („Statistički godišnjak Srbije“, „Opštine u

Republici Srbiji“, „Mesečni statistički pregled“, „Društveno-ekonomskakretanja“, „Trendovi“, „Srbija u brojkama“),

2. saopštenja – sadrţe kratke i brze informacije sa najvaţnijim rezultatima pojedinih istraćivanja,

3. bilteni – sistematično, iz godine u godinu objavljuju detaljno podatke iz pojedinih oblasti statistike,

4. opštinska statistička dokumentacija – u jednoj svesci su dati podaci po

opštinama za samo jednu statističku oblast sa znatno većim izboromobeleţja nego uobičajeno,

5. studije i analize – autorizovani autorski radovi stručnjaka Zavoda iz svihoblasti istraţivanja,

6. metodologije i standardi – objavljuju se domaći i strani standardi

(klasifikacije, nomenklature, definicije),

1

Zakon o statističkim istraţivanjima, član 3, Sluţbeni glasnik RS, br. 83/92, 53/93, 67/93,48/94




7. radni dokumenti – prikaz novih metodologija u statističkom istraţivanju i poboljšanja postojećih kao i drugi radni dokumenti,

8. katalozi – izlaze povremeno, detaljan pregled publikacija i slično,

9.

posebne publikacije – kompleksne publikacije, brošure, sa kartogramima igrafikonima, objavljuju se povodom nekih značajnih dogaĎaja (izbori, popisi stanovništva i slično).

Slika 2-2: Amblem Republičkog zavoda za statistiku Republike Srbije




3 3 .. D D e e m m o o g g r r a a f f s s k k a a s s t t a a t t i i s s t t i i k k a a

3 3 ..11.. P P o o j j a a m m d d e e m m o o g g r r a a f f s s k k e e s s t t a a t t i i s s t t i i k k e e i i p p r r e e d d m m e e t t i i s s t t r r a a ž ž i i v v a a n n j j a a

Proces društvene reprodukcije zavisi od niza faktora. Jedan od najznačajnih jesvakako stanovništvo. Zadovoljenje potreba stanovništva je za pravo razlog za postojanje sistema društvene reprodukcije. Stanovništvo vrši uticaj na taj sistemsvojim obimom i strukturom i u ekonomskom sistemu se nalazi u dvostrukoj ulozi:

sa jedne strane kao generator radne snage, a sa druge kao krajnji korisnik

proizvedenih dobara i usluga. Zbog tolikog značaja za ekonomiju jasna je potreba za proučavanjem i praćenjem kretanja stanovništva i njegovih karakteristika.

Stanovništvo predstavlja skup ljudi koji se nalazi na odreĎenoj teritoriji uodreĎenom trenutku. Naučna disciplina koja za predmet istraţivanja imastanovništvo naziva se demografija. Demografija proučava zakonitosti koje utiču naobim i strukturu stanovništva. Predmet istraţivanja se posmatra sa raznih aspekata(sociološkog, ekonomskog, biološkog, geografskog itd.).

Demografska statistika je grana demografije koja se bavi kvantitativnom i

kvalitativnom analizom stanovništva. Ako se stanovništvo posmatra u jednom,kritičnom momentu, govorimo o statičkoj analizi. Cilj takve analize je da se saznajuodreĎene karakteristike populacije u jednom trenutku. Ukoliko se posmatranjestanovništva vrši od jednog do drugog vremenskog perioda, odnosno u kretanju,govorimo o dinamičkoj analizi.




3 3 ..2 2 .. I I z z v v o o r r i i p p o o d d a a t t a a k k a a z z a a s s t t a a t t i i s s t t i i č č k k o o p p o o s s m m a a t t r r a a n n j j e e s s t t a a n n o o v v n n i i š š t t v v a a

U modernoj statističkoj praksi postoji čitav niz izvora podataka koji sluţe za posmatranje stanovništva.

Najvaţnija statistička evidencija kojom se posmatra stanovništvo je popis. To jenajveća akcija statističkog posmatranja u jednoj zemlji. Tada se celokupnostanovništvo popisuje i potrebno je pr ikupiti podatke od svih stanovnika o vrednosti

velikog broja obeleţja. Popis se sprovodi periodično, svakih pet do deset godina, i potrebno je evidentirati stanje stanovništva u odreĎenom kritičnom momentu (na

primer, 31. marta u ponoć). Popisi u Jugoslaviji su izvršeni osam puta (1921, 1931,1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine), a u Srbiji i Crnoj Gori jednom, 2002.

godine.

Tabela 3-1: Broj stanovnika i površina po popisima2

Vrlo vaţan izvor podataka o stanovništvu su i matične knjige. Matične knjige predstavljaju evidenciju roĎenih, umrlih i venčanih. Ova vrsta evidencije

stanovništva se javila mnogo pre popisa i u početku se zasnivala na crkvenim protokolima. Matične knjige se aţuriraju svakodnevno.

Registri stanovništva su još jedan izvor podataka i u njima se vodi evidencija omehaničkom kretanju (roĎenja, smrtni slučajevi, iseljavanje, useljavanje itd.). Svakonaselje ima svoj registar i sluţbu koja ga aţurira.

Od ostalih izvora podataka najznačajnije mesto pripada metodu uzorka. Metoduzorka je statistički metod delimičnog posmatranja statističke mase (u ovom slučaju

2 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 72.




stanovništva), gde se na osnovu malog broja posmatranih jedinica donose zaključcio celoj populaciji. Deo statističke mase koji se posmatra naziva se uzorak. Prekouzorka je moguće doći do pouzdanih informacija o celokupnom stanovništvu na brz

i efikasan način uz veliku uštedu vremena, novca i ostalih resursa za istraţivanje.

Tabela 3-2: Zemlje sa velikim brojem stanovnika u svetu3

3 3 ..3 3 .. O O s s n n o o v v n n i i p p o o k k a a z z a a t t e e l l j j i i p p o o p p u u l l a a c c i i o o n n e e s s t t a a t t i i s s t t i i k k e e

Podaci o ukupnom stanovištvu pruţaju osnov za izračunavanje većine pokazateljademografske statistike.

Pod ukupnim stanovništvom se podrazumeva broj lica koja ţive na odreĎenojteritoriji. Ukupno stanovništvo se obično definiše na jedan od dva načina . Prvi način je da ukupno stanovništvo čine sva lica koja se u kritičnom momentu nalaze nateritoriji gde se obavlja popis stanovništva, bez obzira da li oni tu stalno ţive ili su seslučajno tu našli. To znači da se posmatra stanovništvo koje je prisutno u datommomentu ili stanovništvu de facto.

Drugi način je da se u ukupno stanovništvo ubraja samo stalno ili pravno

stanovništvo (de iure), odnosno stanovništvo koje na konkretnom području ţivi bez

obzira gde se ono u datom momentu popisa nalazi. Statistička praksa je pokazala da je tehnički lakše obuhvatiti prisutno stanovništvo, pošto popisivanju podleţu sva licakoja se zateknu na odreĎenom području (naselja, opštine i drugo). Stalnostanovništvo se smatra vaţnijim podatkom izučavanje naselja, i u praksi ono je

najčešće osnovni predmet popisa.

3

Statistics Bureau & Statistical Research and Training Institute, Statistical Hadbook of Japan, (februar 2007. godine; www.stat.go.jp/English/data/handbook)




Popis stanovništva omogućava da se svakih pet do deset godina doĎe do tačnog broja ukupnog stanovništva. U meĎuvremenu, od jednog do drugog popisa, ukupan broj stanovništva se procenjuje primenom matematičko-statističkih modela.

Prosečan broj stanovnika pokazuje prosečno stanje stanovništva u odreĎenom periodu. Izračunava se na sledeći način:

[3-1] Prosečan broj stanovnika 2

1 P P P ii ,

gde je:

P i 1 - broj stanovnika na početku perioda,

P i - broj stanovnika na kraju perioda.

Pored prosečnog broja stanovnika izračunavaju se i sledeće vrednosti:

[3-2] Ukupni apsolutni porast stanovništva P P D ii 1 ,

[3-3]Prosečni godišnji apsolutni poraststanovništva t

D R ,

gde je:

t – broj vremenskih perioda.

[3-4]Prosečan godišnji porast na 1000stanovnika (relativni porast) P

Rr ,

[3-5]Prosečna geometrijska stopa porasta

stanovništva 11

1

t

i

i

P

P r .

Pored navedenih pokazatelja, značajno mesto zauzimaju sledeći pokazatelji:

geografska distribucija stanovništva (geografska struktura) po odreĎenom području (naselju, opštini, regionu itd.),

relativni izraz naseljenosti (gustina naseljenosti), odnosno broj stanovnika po jednom kvadratnom kilometru,

broj stanovnika po kvadratnom kilometru poljoprivredne ili obradive

površine.




Tabela 3-3: Gustina naseljenosti u Srbiji4

Slika 3-1: Gustina stanovništva u pojedinim zemljama5


5

Statistics Bureau & Statistical Research and Training Institute, Statistical Hadbook of Japan, (februar 2007. godine; www.stat.go.jp/English/data/handbook)




3 3 ..4 4 .. S S t t r r u u k k t t u u r r a a s s t t a a n n o o v v n n i i š š t t v v a a

Pored ukupnog broja stanovnika, od velikog značaja je i struktura stanovništva prema velikom broju obeleţja: pol, nacionalnost, bračno stanje, starosna dob, mestoroĎenja, zanimanje, poloţaj u zanimanju, školska sprema itd.

U odnosu na obeleţ je koje se uzima kao kriterijum, strukture stanovništva mogu biti biološke, ekonomske i ostale strukture. U biološke strukture spadaju strukture prema polu i starosnoj dobi. U ekonomske strukture spadaju one koje se formiraju prema

zanimanju, poloţaju u zanimanju, delatnosti itd. U ostale strukture spadajudruštvene strukture, intelektualne, kulturne i obrazovne strukture.

3 3 ..4 4 ..11.. P P o o l l n n a a i i s s t t a a r r o o s s n n a a s s t t r r u u k k t t u u r r a a s s t t a a n n o o v v n n i i š š t t v v a a

Pol kao obeleţje je vrlo značajno kako sa demografskog tako i sa ekonomskogaspekta. Ţensko stanovništo predstavlja osnov za reprodukciju stanovništva, amuško stanovništvo je preteţni izvor radne snage. Osnovni pokazatelji polnestrukture stanovništva su sledeći:

[3-6]Stopa maskuliniteta (broj muškaracana 1000 ţena)

1000 P

P K

f

mm ,

[3-7]Stopa feminiteta (broj ţena na 1000muškaraca)

1000 P

P K

m

f

f ,

gde je:

P m - broj muškog stanovništva,

P f - bro j ţenskog stanovništva.

Što su ova dva navedena koeficijenta bliţa brojci 1000, to je veća ravnoteţa izmeĎumuškog i ţenskog stanovništva. Stopa maskuliniteta moţe da se izrazi i kao brojmuškaraca na 100 ţena, odnosno u procentima. Isto vaţi i za stopu feminiteta.

Obično postoji odreĎeni višak ţenskog stanovništva nad muškim. Praksa je pokazalada se raĎa više beba muškog pola nego ţenskog: na 100 devojčica rodi se 107dečaka. MeĎutim, muška deca su manje otporna i muškarci imaju kraći ţivotni vek od ţena. Usled toga, do pribliţne starosti od 30 godina ima više pripadnika muškog pola, a nakon te granice proporcija se menja u korist ţenskog pola.




Tabela 3-4: Broj stanovnika i stopa maskuliniteta po kontinentima

Kontinenti Populacija u milionima

Stopa

maskulinitetau procentima

Ukupno Muškarci Ţene

SVET – UKUPNO 6,225 3,131 3,094 101

AFRIKA 832 414 418 99

LATINSKA AMERIKA I KARIBI 536 265 271 98

SEVERNA AMERIKA 322 158 164 97

AZIJA 3,776 1,927 1,849 104

EVROPA 727 350 377 93

Istočna Evropa 302 143 159 90

Severna Evropa 95 46 49 95

Juţna Evropa 146 71 75 96

Zapadna Evropa 184 90 94 96

OKEANIJA 31.84 15.98 15.86 101

Izvor: United Nations Statistics Division, Statistical Databases (decembar 2006. godine;

http://unstats.un.org/unsd/databases.htm)

Starosna struktura stanovništva je bitna sa ekonomskog stanovištva pre svega zbogutvrĎivanja obima aktivnog stanovništva (radne snage) i strukture potrošača. Pored

toga, starost stanovništva je bitna zbog ispitivanja smrtnosti, fertiliteta, broja brakova, broja razvoda itd. Osiguravajuća društva se intenzivno bave analizomstarosne str ukture zbog utvrĎivanja premija za osiguranje ţivota (aktuarska analiza).

Prilikom grupisanja stanovništva, starosni intervali mogu biti različiti. Najgrublja podela je ona koja ima samo tri intervala: do 14 godine, od 15 do 64 godine i od 65

godina i više. Ekonomski gledano, ova podela je bitna jer prva grupa obuhvataizdrţavano stanovništvo i predstavlja budući kontigent radne snage, srednji intervalobuhvata radno sposobno stanovništvo, a treći interval obuhvata stanovništvo koje jeneaktivno. Uobičajena praksa je da se koriste starosni intervali od po pet godina: 0-

4, 5-9, 10-14 itd.




Slika 3-2: Učešće starijeg stanovništva (65 godina i više) u pojedinim zemljama 6

Tabela 3-5: Struktura stanovništva Republike Srbije prema starosti i polu7

6Statistics Bureau & Statistical Research and Training Institute, Statistical Hadbook of

Japan, (februar 2007. godine; www.stat.go.jp/English/data/handbook)





Grafičko prikazivanje starosne strukture se vrši uz pomoć starosne piramide.Starosna piramida pruţa izuzetno vaţne informacije o stanovništvu na jednostavan i jasan način.

Starosna piramida se konstruiše tako što se na ordinatnu osu ( y) unose intervaligodina starosti, a na apscisnu osu ( x) broj stanovnika (frekvencija). Desna strana

piramide obično prikazuje strukturu muškog, a leva ţenskog stanovništva.

Slika 3-3: Starosna piramida grada Beograda za 2002. godinu (horizontalna osa predstavlja procenat stanovništva)8

Razlikujemo tri tipa starosne strukture:

Progresivni (ekspanzivni) tip koji je prepoznatljiv po visokom natalitetu i

prirodnom priraštaju. Starosna struktura je izuzetno mlada. Stacionirani (stagnantni) tip podrazumeva nepostojanje prirasta

stanovništva, sa ujednačenim stopama nataliteta i mortaliteta. Regresivni (opadajući) tip starosne strukture predstavlja opadanje obima

stanovništva, a starija godišta su više prisutna nego mlaĎa.

8

Zavod za informatiku i statistiku (2005), Ţene i muškarci u Beogradu kroz statistiku, strana10.




Slika 3-4: Starosne piramide stanovništva Japana9

Kao osnovni pokazatelj starosne strukture javlja se prosečna starost stanovništva.

Ona pokazuje prosečnu starosnu dob koju je stanovništvo doţivelo na dan popisa.To je aritmetička sredina (najčešće ponderisana) koja se izračunava na osnovustarosne strukture. Moţe da se koristi i medijana starosne strukture. Ovaj pokazateljima značaja pod uslovom da se stanovništvo razvija u normalnim uslovima, bezznačajnih poremećaja (ratova, velikih emigracija i slično). Ovaj parametar ne treba poistovećivati sa prosečnim trajanjem ţivota koje se izračunava na osnovu podatakao mortalitetu (smrtnosti) stanovništva.

9

Statistics Bureau & Statistical Research and Training Institute, Statistical Hadbook of Japan, (www.stat.go.jp/English/data/handbook)




Slika 3-5: Očekivano trajanje ţivota u nekim zemljama (females –ţene, males–muškarci)10

Koeficijent starosti pokazuje učešće stanovništva starog 60 i više godina u ukupnomstanovništvu. Ukoliko ovaj koeficijent dostigne 12%, smatra se da je stanovništvo počelo da stari.

Indeks starenja predstavlja odnos stanovništva starog 60 i više godina i stanovništva

starog do 20 godina. Izračunava se na sledeći način: [3-8] Indeks starenja 100

200

60

P

P I s .

Ukoliko je indeks starenja dostigao 40%, smatra se da stanovništvo stari.

Radi dublje analize starosne strukture odreĎuju se različiti starosni kontigenti.Kontigent predstavlja broj stanovnika odreĎene starosne dobi. Na primer, kontigent predškolske dece (0-6 godina starosti), kontigent školske dece (7-14 godina), radni

kontigent (muškarci od 15-64 godine i ţene od 15-59 godina) za analizu aktivnog

stanovištva, fertilini kontigent (ţene od 15-49 godina) radi analize plodnostistanovništva, kontigent punoletnog stanovništva, kontigent vojnih obveznika itd.

10

Statistics Bureau & Statistical Research and Training Institute, Statistical Hadbook of Japan, (www.stat.go.jp/English/data/handbook)




Tabela 3-6: Prosečna starost stanovništva, indeks starenja i očekivana duţina ţivotaţivoroĎenih11

3 3 ..4 4 ..2 2 .. E E k k o o n n o o m m s s k k a a s s t t r r u u k k t t u u r r a a s s t t a a n n o o v v n n i i š š t t v v a a

Ekonomski značaj stanovništva je izuzetno velik i njemu se poklanja posebna paţnja. Za analizu ekonomske strukture obično se uzimaju tri obeleţja: zanimanje, poloţaj u zanimanju i delatnost. Na osnovu ova tri obeleţja mogu se formiratirazličite ekonomske strukture za podelu stanovništva po aktivnosti, podelu nasamostalno i izdrţavano stanovništvo, na poljoprivredno i nepoljoprivredno, proizvodno i neproizvodno itd.

Zanimanje u statističkom smislu se definiše kao društveno korisni, konkretni radkoji neko lice obavlja radi obezbeĎenja sredstava za ţivot. Zanimanja se grupišu prema propisanoj nomenklaturi zanimanja. Nomenklatura zanimanja je sastavljena

uz voĎenje računa o društvenom i tehničkom napretku, pojavi novih zanimanja,razvoju postojećih i nestajanju pojedinih zanimanja. Zbog svoje sloţenosti,nomenklature se razlikuju od zemlje do zemlje, jer se one razlikuju po dostignutomnivou ekonomskog i tehničkog razvoja. Konferencija statističara u okviru UN jeizradila MeĎunarodnu klasifikaciju zanimanja koja izjednačava nacionalne

nomenklature. Više od 20.000 zanimanja je grupisano u 67 grupa i 10 osnovnih

grupa zanimanja.

Položaj u zanimanju kao obeleţje treba da omogući prikaz socijalno-ekonomskestrukture stanovništva i produkcionih odnosa u društvu. Poloţaj u zanimanju predstavlja zapravo poloţaj lica u odnosu na zanimanje kojim se bavi. Prva grupaobuhvata najamne radnike, druga njihove poslodavce, treća sitne preduzetnike kojirade za spostveni račun i bez angaţovanja radne snage i četvrta grupa koja obuhvatalica koja rade u porodičnoj zajednici (na primer, u poljopirvredi).

11 Statistički glasnik Srbije 2005, strana 69.




Delatnost predstavlja vrstu proizvodnje ili usluga kojom se bavi preduzeće i uokviru koje stanovništvo obavlja konkretan rad u cilju pribavljanja sredstava zaţivot. Preko delatnosti se formira struktura stanovništva prema objektivnom

zaposlenju koje je odreĎeno preduzećem u kojem lice radi, za razliku odsubjektivnog, ličnog zaposlenja koje je odreĎeno vrstom posla koje lice obavlja. Na primer, lice koje je zaposleno kao kuvar moţe taj posao da obavlja u nekom hotelu(delatnost ugostiteljstvo) ili u nekoj fabričkoj kantini (delatnost industrija). Strukturastanovništva prema delatnostima najbolje odraţava strukturu privrede u celini i dajenam informacije o osnovnim izvorima za ţivot stanovništva.

Tabela 3-7: Zaposlena lica po delatnostima, oktobar 2004.12

Aktivnost stanovništva je jedan od najznačajnijih faktora u ekonomskom razvojudruštva. Zbog toga posmatranje strukture stanovništva s obzirom na njegovuaktivnost kao obeleţje je vrlo bitno. Aktivno stanovništvo predstavlja zapravostatistički ekvivalent za ekonomsku kategoriju radne snage. Stanovništvo se deli naaktivno i neaktivno na osnovu toga da li učestvuje u procesu rada ili ne, odnosnoaktivno je samo ono stanovništvo koje obavlja društveno koristan rad iz kojeg dobijasredstva za ţivot, a ostalo stanovništvo je neaktivno.





Aktivno stanovništvo je stvaralac društvenih vrednosti. Procenat aktivnogstanovništva u ukupnom stanovništvu govori o stepenu mobilizacije proizvodnihsnaga zemlje i opštoj ekonomskoj aktivnosti, pa čak i razvijenosti. U nerazvijenim

zemljama je prisutan veliki deo neaktivnog stanovništva zbog toga što su ţeneisključene iz ekonomske aktivnosti ili zato što je velika nezaposlenost.

Statistička komisija UN definiše aktivno stanovništvo na sledeći način: „Grupaekonomski aktivnog stanovništva obuhvata osobe oba pola koji čine ponudu radnesnage raspoloţive za proizvodnju ekonomskih dobara i usluga. Ona uključuje kakozaposlene, tako i nezaposlene osobe za odreĎeni period koji se utvrĎuje popisom. Uzaposlene spadaju sve osobe, uključujući pomaţuće članove porodice koji obavljaju posao ili koji imaju zaposlenje za vreme odreĎenog perioda, bez obzira rade li punoili nepuno vreme, pod uslovima da ovi poslednji rade bar minimalni period (koji se

utvrĎuje za svaku zemlju dovoljno nisko da isključi samo one čiji je doprinosneznatan). U nezaposlene spadaju sve osobe iznad odreĎene starosti koje za vreme popisnog perioda ne rade ili traţe posao za platu ili profit, uključujući i one kojinikada nisu radili.

Ukupno ekonomski aktivno stanovništvo je zbir civilnog ekonomski aktivnogstanovništva i vojnih lica. Ipak. vojno osoblje mora biti odvojena kategorijaaktivnog stanovništva. U rezultatima popisa mora biti naznačeno da li je vojnoosoblje uključeno u ekonomski aktivno stanovništvo ili nije“.13

Preporuka Komisije UN je da se u neaktivno stanovništvo svrstaju lica zaposlenasamo na kućnim poslovima bez novčane naknade, studente, odnosno sve učenike

koji nisu uključeni u neku delatnost, pitomce kaznenih zavoda, zavoda za duševnoobolele i dobrotvornih zavoda, sva ostala lica koja nisu uključena u privredni ţivot(penzioneri, nesposobni za rad, deca, lica koja imaju prihode od renti, privilegija,

dividendi itd.).

13

Mladenović D., Đolević V., Šoškić D.(2000), Ekonomska statistika, Ekonomski fakultet uBeogradu, strana 72.




Tabela 3-8: Struktura stanovništva prema aktivnosti i polu, po popisima14





Tabela 3-9: Procenat aktivnog stanovnoštva u izabranim zemljama sveta

Muškarci 15-

19

20-

24

25-

29

30-

34

35-

39

40-

44

45-

49

50-

54

55-

59

60-

64 65+

Total

(15+)

BIH 20,4 80,1 96,0 98,1 98,0 96,6 93,0 76,7 55,7 34,1 23,9 71,4

Bugarska 3,5 41,1 67,4 72,7 75,2 75,4 71,5 65,8 53,6 24,8 15,4 46,9Hrvatska 19,4 69,8 89,8 93,6 93,0 90,7 87,2 80,9 55,1 22,2 21,2 62,1

Češka 4,7 57,5 88,7 92,9 92,7 90,3 89,4 85,1 76,6 30,3 17,7 64,2

Nemačka 33,6 75,4 86,2 94,7 95,9 95,4 94,3 90,3 78,0 34,0 12,8 65,8

Grčka 9,5 50,0 80,7 91,1 92,9 93,4 93,0 85,7 72,1 45,0 23,1 56,8

MaĎarska 4,9 52,0 81,3 86,8 85,7 81,0 77,2 69,8 55,1 16,8 7,4 54,5

Italija 11,5 46,0 72,3 87,0 91,4 92,7 91,8 84,2 55,3 30,6 15,7 58,0

Poljska 7,5 40,6 72,6 80,4 80,5 76,8 70,7 58,7 44,0 23,5 21,7 50,4

Rumunija 14,0 47,7 75,5 84,6 85,7 83,8 80,0 71,3 52,3 34,8 62,7 57,6

Rusija 20,7 75,5 90,9 91,8 91,0 90,3 88,6 85,3 65,2 29,2 6,4 67,1

SCG 23,9 75,2 91,6 98,1 98,2 96,3 91,9 81,8 58,9 37,7 27,1 58,9Slovačka 4,4 53,0 78,8 84,0 81,9 81,5 80,5 76,0 65,5 11,3 3,9 56,4

Slovenija 9,9 53,4 81,9 91,2 91,6 87,7 85,4 76,3 47,9 16,9 21,6 59,4

Španija 17,6 56,2 79,6 87,7 88,6 89,4 87,5 83,5 70,7 45,5 6,9 61,0

Švedska 20,5 61,6 79,3 86,4 87,2 86,5 86,4 85,4 79,5 59,4 28,2 62,1

Makedonija 18,1 66,5 86,4 92,9 93,9 92,5 88,6 82,7 59,5 33,2 8,1 63,7

SAD 50,7 81,5 91,6 93,6 92,9 92,1 90,3 86,5 77,3 56,5 56,8 66,9

Ţene

15-

19

20-

24

25-

29

30-

34

35-

39

40-

44

45-

49

50-

54

55-

59

60-

64 65+

Total

(15+)

BIH 17,2 61,5 74,0 70,7 70,1 60,5 46,0 29,4 16,6 11,2 6,5 43,1Bugarska 4,8 35,4 56,7 64,5 72,8 74,0 70,7 63,4 48,6 7,3 6,6 38,4

Hrvatska 17,1 61,0 79,9 81,2 81,1 79,1 71,8 50,4 21,0 8,8 12,7 44,9

Češka 4,6 47,7 57,2 64,7 78,2 82,4 84,9 77,8 59,2 13,4 7,1 45,8

Nemačka 27,5 66,4 74,8 77,2 78,8 81,6 81,2 73,8 58,2 16,4 6,3 48,9

Grčka 4,9 33,1 58,9 59,2 60,3 59,5 54,5 45,4 38,2 20,7 7,3 32,5

MaĎarska 3,2 42,0 59,4 60,4 71,7 75,1 73,7 65,8 51,5 7,3 3,9 40,2

Italija 6,8 32,5 53,2 57,9 58,9 56,9 54,8 46,2 37,6 9,9 4,5 32,8

Poljska 4,7 31,6 59,1 62,3 67,5 69,7 65,9 49,4 39,4 12,5 12,2 38,2

Rumunija 8,6 38,2 64,3 68,9 71,5 70,9 64,7 56,2 48,1 29,4 49,7 44,6

Rusija 11,6 63,6 79,5 82,1 86,3 88,1 86,8 78,9 33,7 16,0 2,5 51,8

SCG 18,2 62,4 80,2 85,4 84,6 78,5 64,7 44,8 28,7 22,5 16,4 43,5

Slovačka 4,9 44,6 60,4 65,4 75,8 80,5 78,3 68,5 46,3 3,4 2,3 43,5

Slovenija 6,0 39,7 75,9 88,0 88,7 82,6 81,5 57,8 41,4 9,2 12,3 46,5

Španija 8,9 42,9 64,4 61,2 57,8 57,4 52,0 41,1 35,1 17,1 3,2 36,0

Švedska 27,4 57,6 74,9 79,2 82,2 84,8 85,2 83,6 80,1 52,6 11,7 55,4

Makedonija 15,0 42,8 59,7 69,2 70,3 66,9 60,9 47,1 23,5 9,6 3,8 41,5

SAD 49,4 72,9 76,1 75,5 76,1 78,0 78,5 74,0 61,6 42,4 34,2 55,3

Izvor: United Nations Statistics Division, Statistical Databases (decembar 2006. godine;

http://unstats.un.org/unsd/databases.htm)




Samostalno i izdržavano stanovništvo je sledeći kriterijum za posmatranjestrukture stanovništva. Osnovni kriterijum za podelu je da li lice ima samostalne prihode od kojih se izdrţava ili ga izdrţava neko drugi. Aktivno stanovništvo u

celosti ulazi u grupu samostalnih lica jer ţivi od svog rada. U samostalnostanovništvo ulaze takoĎe i ona lica koja imaju odreĎene prihode a nemaju aktivnozanimanje. U ovu grupu spadaju penzioneri, primaoci socijalne pomoći, primaocidividenti, renti, zakupnina itd. Izdrţavano stanovništvo čine ona lica koja ţive nateret samostalnog stanovništva, odnosno izdrţavaju ih roditelji, rodbina i druga lica.

Tabela 3-10: Struktura stanovništva prema aktivnosti, oktobar 2004. (procena)15

Poljoprivredno i nepoljoprivredno stanovništvo, odnosno seosko i gradskostanovništvo je obeleţje koje takoĎe predstavlja bitan kriterijum za posmatranjestrukture stanovništva. Podela na poljoprivredno i nepoljoprivredno stanovništvo jeizvršena na osnovu delatnosti u kojoj aktivna lica obavljaju svoje zanimanje. Ako

lice obavlja svoj rad u delatnosti poljoprivrede ili ribarstva, ono je svrstano u

poljoprivredno stanovništvo. To znači da su tu uključena, na primer, i lica koja su





zaposlena u računovodstvu nekog poljoprivrednog kombinata. Ostala lica činenepoljoprivredno stanovništvo.

Tabela 3-11: Poljoprivredno stanovništvo, po popisima

16

Jedan od pokazatelja razvijenosti neke privrede je procenat poljoprivrednogstanovništva u ukupnom stanovništvu. Što je zemlja razvijenija, taj procenat jemanji.

3 3 ..4 4 ..3 3 .. O O s s t t a a l l e e s s t t r r u u k k t t u u r r e e s s t t a a n n o o v v n n i i š š t t v v a a

Bračno stanje kao obeleţje je jedan od kriterijuma posmatranja strukturestanovništva. Poznata su četiri modaliteta bračnog stanja: oţenjen (udata), neoţenjen(neudata), udovac (udovica) i razveden (razvedena). Bračno stanje se moţe posmatrati na jedan od dva načina: brak kao pravno stanje ili brak kao faktičkostanje. Ukoliko se uzima pravno stanje kao merodavno, onda se samo brakovi i

razvodi izvedeni prema zakonskim propisima smatraju relevantnim.

Brak kao kategorija je bitan za reprodukciju stanovništva. Statistički sistem prati bračno stanje samo onog dela stanovništva kojem je zakonski omogućeno da stupa u brak.To znači da se posmatraju lica koja su navršila 15 godina starosti.

Struktura stanovništva se posmatra po starosnim grupa koje stupaju u brak. Stepenrasprostranjenih brakova se procenjuje na osnovu procenta neoţenjenih (neudatih) u pojedinim starosnim grupama. U tom pogledu je vrlo bitan procenat stanovnika

iznad 70 godina koji nikad nisu stupili u brak . Odnos broja neoţenjenih (neudatih)





iznad 70 godina naspram ukupnom broju stanovnika daje stopu celibata (monaštva).To je procenat stanovnika koji uopšte ne učestvuje u reprodukciji stanovnika.

Tabela 3-12: Zemlje u tranziciji, broj ţena koje prvi put stupaju u brak na 1000 ţenau promilima (TMFR) i prosečna starost ţena koje stupaju u prvi brak (MAFM)17

Koeficijent udatih ţena je bitan za izučavanje plodnosti ţena. Izračunava sestavljanjem u odnos broja udatih ţena i ukupnog broja ţena iznad 15 godina starosti.

17

Philipov D., Dorbritz J., 2003, Demographic Consequences of Economic Transition inCountries of Central and Eastern Europe, Population Studies N° 39, strana 77.




Slika 3-6: Bračno stanje stanovništva Beograda starog 15 i više godina18

Promene u strukturi stanovništva s obzirom na bračno stanje kao obeleţje seodigrava preko sklapanja brakova (nupcijalitet) i razvoda brakova (divorcijalitet). I

ova karakteristika je bitna za natalitet. Izvori podataka o sklapanju brakova sumatične knjige venčanih, a o razvodima evidencije nadleţnih sudova. Radi praćenjaovih pojava izračunavaju se sledeći koeficijenti:

[3-9]Opšta stopa nupcijaliteta (sklopljenih brakova)

1000 P

M m

aa ,

[3-10] Opšta stopa divorcijaliteta (razvoda) 1000 P

Dd ,

[3-11]Opšta stopa divorcijaliteta (razvoda),

drugi način

1000

a M

Dd ,

gde je:

M a - broj sklopljenih brakova,

D - broj razvedenih brakova,

18

Zavod za informatiku i statistiku (2005), Ţene i muškarci u Beogra du kroz statistiku,strana 13.




P - prosečan broj stanovnika u godini.

Stopa razvoda je u Jugoslaviji varirala izmeĎu 0,5% za Kosovo i 1,8% zaVojvodinu. Stope nupcijaliteta se mogu izračunavati i po starosnim grupama

stanovništva. Na taj način se dobija tablica nupcijaliteta sa stopama za svakustarosnu dob. Često se u odnos stavlja broj razvoda i broj sklopljenih brakova u jednoj godini.

Tabela 3-13: Osnovni pokazatelji o zaključenim i razvedenim brakovima19

Evidencija sklopljenih brakova obuhvata čitav niz obeleţja koja mogu bitiinteresantna sa statističkog aspekta: starosna dob, nacionalnost, zanimanje, koji je brak po redu itd.





Tabela 3-14: Broj vanbračno roĎene dece na 100 poroĎaja20

Gradsko i seosko stanovništvo predstavlja još jedno bitno obeleţje za analizustrukture stanovništva. Kriterijum za ovu podelu je karakter naselja u kojem se ţivi. Na osnovu analize strukture stanovništva preko ovog obeleţja moţe se utvrditistepen urbanizacije zemlje, kao i stepen industrijalizacije i kulturnog razvoja. Dubljeanalize stanovništva posmatraju odvojeno seosko i gradsko stanovništvo, jer različitkarakter naselja utiče na niz drugih obeleţja stanovništva (natalitet, polnu strukturu,uslove ţivota itd.).

20Philipov D., Dorbritz J., 2003, Demographic Consequences of Economic Transition in

Countries of Central and Eastern Europe, Population Studies N° 39, (Oktobar 2006. godine;http://www.coe.int/t/e/social_cohesion/population/Publications/), strana 104.




Poseban problem kod podele stanovništva na gradsko i seosko čini kriterijum pokojem će se neko naselje smatrati gradskim ili seoskim. Kriterijumi koji se primenjuju su tip lokalne uprave, broj stanovnika, broj stanovnika po kvadratnom

kilometru ili broj poljoprivrednog stanovništva. Naš statistički sistem podelu nagradska i seoska naselja vrši preko kombinacije broja stanovnika i procenta

poljoprivrednog stanovništva.

Tabela 3-15: Naselja u Srbiji prema veličini i broju stanovnika po popisu 2002.godine21

Obrazovanje stanovništva predstavlja jedan od bitnih preduslova ekonomskog

razvitka. Struktura stanovništva prema obrazovanju moţe da se posmatra kroz nivoe pismenosti stanovništva ili preko stepena završenog obrazovanja.

Obuhvatanje obrazovanja stanovništva samo preko pismenosti predstavlja minimalnikriterijum za posmatranje. Postavlja se pitanje kako tretirati one stanovnike koji

znaju samo da čitaju ali ne i da pišu, odnosno polupismena lica. PreporukaStatističke komisije UN je da se polupismeni svrstavaju u kategoriju nepismenih.Kod nas se ta praksa sprovodi od 1953. godine.

Kada je reč o stepenu završenog obrazovanja, pod školskom spremom se podrazumeva najviša završena škola prema postojećim zakonima iz oblastiobrazovanja. Ne priznaje se ako je neko započeo odreĎeni nivo obrazovanja a nije





ga dovršio. Podaci o stepenu obrazovanja se prikazuju za lica stara 15 i više godina, jer je do 15 godina starosti obrazovanje obavezno.

Prilikom popisa stanovništva moţe se traţiti i odgovor na pitanje koje se odnosi na

tekuće školovanje. Cilj ovakvih pitanja je da se doĎe do informacije brojustanovnika koji se trenutno školuju i o profilima budućih kadrova, što moţe biti bitno za planiranje ekonomskog razvoja zemlje.

Slika 3-7: Stanovništvo Beograda staro 15 i više godina prema polu i školskoj spremi u procentima za 2002. godinu

22

Etnička obeležja predstavljaju još jedan kriterijum za posmatranje strukturestanovništva. U pitanju je veliki broj obeleţja: nacionalnost, maternji jezik,veroispovest, rasa itd. Etnička struktura stanovništva je značajna za demografskirazvitak zemlje kao i za planiranje sistema obrazovanja, kulturnog razvoja,

ekonomskog sistema itd.

22

Zavod za informatiku i statistiku (2005), Ţene i muškarci u Beogradu kroz statistiku,strana 22.




Tabela 3-16: Stanovništvo Srbije prema nacionalnoj ili etničkoj pripadnosti, po

popisima 1991. i 2002. godine23

3 3 ..5 5 .. S S t t a a t t i i s s t t i i k k a a k k r r e e t t a a n n j j a a s s t t a a n n o o v v n n i i š š t t v v a a

Pod kretanjem stanovništva podrazumevamo promenu broja stanovnika naodreĎenoj teritoriji u jedinici vremena. Kretanje stanovništva ne izaziva promenesamo u broju stanovnika nego i u vrednosti svih ostalih obeleţja stanovništva,odnosno u njegovoj strukturi. Statistika treba da posmatra i analizira faktore kojidovode do kretanja stanovništva. To su sledeći faktori:

raĎanje (natalitet), umiranje (mortalitet),

iseljavanje (emigracija),

useljavanje (imigracija).





Kretanje stanovništva koje je posledica prirodnih faktora (raĎanja i umiranjastanovnika) naziva se prirodnim kretanjem. Vitalna statistika je grana demografskestatistike koja za predmet posmatranja ima prirodno kretanje stanovništva.

Mehanički faktori (emigracija i imigracija) izazivaju mehaničko kretanjestanovništva. Grana statistike koja se bavi ovom pojavom je statistika migracije.

Natalitet stanovništva se obuhvata preko statistike raĎanja. U obzir se uzimaju svi poroĎaji bez obzira da li je dete roĎeno ţivo ili mrtvo. Kao kriterijum zarazlikovanje, za ţivoroĎeno dete se smatra ona beba koja je po završenom poroĎaju pokazala znake ţivota. Broj roĎene dece u jednoj godini se naziva apsolutninatalitet.

Pol roĎene dece se takoĎe prati. Poznato je da se raĎa više muške nego ţenske dece.Stopa maskuliniteta ţivoroĎene dece nam pokazuje koliko se muških, ţivoroĎenih beba raĎa na 100 ţenskih, ţivoroĎenih beba.

[3-12] Stopa maskuliniteta ţivoroĎene dece 100 N

N N

f

mm ,

gde je:

N m - broj ţivoroĎene muške dece,

N f - broj ţivoroĎene ţenske dece.

Stopa maskuliniteta ţivoroĎene dece je obično negde oko 107 muških beba na 100ţenskih. Interesantno je da u toku i nakon ratova dolazi do raĎanja još većeg brojamuških beba.

Natalitet stanovništva moţe da se izrazi preko više pokazatelja. Opšta stopanataliteta pokazuje odnos ukupnog broja roĎenih beba prema prosečnom brojustanovnika tekuće godine:

[3-13] Opšta stopa nataliteta 1000

P

N n ,

gde je:

N – ukupan broj roĎenih beba (ţivih i mrtvoroĎenih),

P - prosečan broj stanovnika tekuće godine.

Efektivna stopa nataliteta uzima u obzir samo ţivoroĎenu decu:

[3-14] Efektivna stopa nataliteta 1000 P

N n

l e ,

gde je:




N l - broj ţivoroĎene dece.

Stope nataliteta se pomno prate i svaka zemlja razvija i primenjuje svoju

populacionu politiku. Poznato je da teorijska stopa nataliteta iznosi oko 50 do 60

ţivoroĎenih beba na 1000 stanovnika. Stvarna stopa je, naravno, daleko ispod testope. U zemljama sa visokim natalitetom, ta stopa je oko 30 promila. Primetan jeveliki pad nataliteta u evropskim zemljama i on se kreće negde oko 12 promila.

Na natalitet deluju brojni faktori: biološki, ekonomski, socijalni i psihološki.Biološki faktori dolaze do izraţaja u nerazvijenim zemljama, dok ekonomski imaju

veliki značaj kod zemalja u razvoju. Primećeno je da stopa nataliteta opada kodzemalja u ekonomskoj tranziciji.

Fertilitet je obeleţje koje govori o plodnosti stanovništva. Posebno se obraća paţnja

na ţensko stanovništvo. Stopa plodnosti je pokazatelj koji se izračunava samo naosnovu reproduktivnog stanovništva, odnosno onog dela stanovništva koje jesposobno za reprodukciju. Smatra se da je ţena plodna ako ima izmeĎu 15 i 49godina. To je takozvani fertilni period. Ţene u toj dobi čine fertilni kontigent

stanovništva. Stopa fertiliteta se izračunava na sledeći način:

[3-15] Stopa fertiliteta (plodnosti) 100049;15; P

N f

f

,

gde je:

N – broj roĎene dece,

P f 49;15; - broj fertilnih ţena izmeĎu 15 i 49 godina starosti (fertilni kontigent).

Efektivna stopa fertiliteta se dobija na sledeći način:

[3-16] Efektivna stopa fertiliteta (plodnosti) 100049;15; P

N f

f

l e ,

gde je:

N l - broj ţivoroĎene dece.

U slabije razvijenim zemljama, stopa fertiliteta se kreće negde oko 200 promila, dok je u razvijenim negde oko 50 promila.




Tabela 3-17: Opšta stopa, specifične stope i stopa uk upnog fertiliteta u Srbiji24

Fertilitet moţe da se prati posebno za odreĎene kategorije ţena. Na primer, za ţene u braku ili za neudate ţene. TakoĎe, mogu se izračunavati i specifične efektivne stope

fertiliteta za ţene odreĎene starosne dobi:

[3-17]Specifična efektivna stopa fertiliteta(plodnosti)

1000;

;

; P

N f

x f

xl

xe ,

gde je:

N xl ; - broj ţivoroĎene dece od majki starih x godina,

P x f ; - broj ţena starih x godina.





Specifične efektivne stope se mogu izračunavati i za odreĎeni starosni interval od,na primer, 5 godina.Najveća stopa fertiliteta, odnosno najveću fizičku sposobnostraĎanja imaju ţene izmeĎu 20 i 24 godine starosti.

Kumulativni ili totalni fertilitet je stopa koja nam pokazuje koliko dece će roditi jedna ţena za vreme svog fertilnog perioda, pod uslovom da doţivi 49 godinastarosti:

[3-18] Kumulativni (totalni) fertilitet

1000

49

15;

49;15

x xe f

a .

Potrebno je, dakle, sabrati sve specifične efektivne stope fertiliteta i podeliti sa 1000.Ova stopa se zajedno sa ostalim pokazateljima fertiliteta obično nalazi u tablicama

fertiliteta.

Tabela 3-18: Ukupna (totalna) stopa fertiliteta (TFR) i prosečna starost majki kod prvog poroĎaja (MAFB)25






Tablice fertiliteta i mortaliteta predstavljaju skup osnovnih demografskih pokazatelja i uz pomoć njih moguće je izračunati očekivani broj dece koji će roditiţena odreĎene starosne dobi. Na osnovu ovih izračunavanja moguće je analizirati

buduće kretanje stanovništva. [3-19]

Očekivani broj dece za odreĎenustarosnu dob ţene

f I I

D xe

x x x ;

1

2,

gde je:

I x - broj ţivih ţena odreĎene starosne dobi.

Dublja analiza fertiliteta bi podrazumevala analizu fertiliteta kod različitihsocijalnih, etničkih, obrazovnih i drugih grupa stanovnika.

U pogledu vremenske dimenzije, razlikuje se posmatranje fertiliteta u jednomvremenskom trenutku (transverzalni, momentni metod) i posmatranje iste grupeţena u nizu vremenskih perioda (longitudinalni, kohortni metod). Longitudinalnimetod obično podrazumeva da se grupa (kohorta) ţena prati kroz čitav fertilni period (od 15. do 49. godine ţivota).

Reprodukcija stanovništva predstavlja sposobnost stanovništva da se obnavlja irazvija. Za izučavanje reprodukcije posebna paţnja se opet poklanja ţenskomstanovništvu. U ovom slučaju ţene se posmatraju i kao potomstvo, odnosno kao

buduće majke. Izračunava se bruto stopa reprodukcije ţenskog stanovništva:

[3-20]Bruto stopa reprodukcije ţenskogstanovništva

49

15 ;

;;

; x x f

xl f

b f

P

N R ,

gde je:

N xl f ;; - broj ţivoroĎene ţenske dece od majki starih x godina

P x f ; - broj ţena starih x godina.

Ova stopa nam pokazuje prosečan broj ţivoroĎene ţenske dece koju će sada roĎenoţensko dete roditi u toku svog fertilnog perioda, pod uslovom da se stopa fertilitetane promeni i da nijedno ţensko dete ne umre pre 49 godina starosti. Ovo je jednateorijska veličina jer je izračunata maksimalno moguća reprodukcija.

Neto stopa reprodukcije ţenskog stanovništva uzima u obzir da neće sva ţenskadeca doţiveti fertilni period u svom ţivotu. Ona objektivnije pokazuje obimreprodukcije naredne generacije ţena u odnosu na sadašnju generaciju. Izračunavase na sledeći način:




[3-21] Neto stopa reprodukcije ţenskogstanovništva

p P

N R x

x x f

xl f

b f

49

15 ;

;;

; ,

gde je:

p x- verovatnoća da će novoroĎeno ţensko dete doţiveti odreĎeni broj godina

(verovatnoća doţivljenja).

Verovatnoća doţivljenja se izračunava kao aritmetička sredina ili medijanavrednosti iz tablice mortaliteta.

Ako je vrednost neto stope reprodukcije jednaka jedinici, onda se očekuje da svakoţensko dete u toku ţivota donese na svet po još jedno ţensko dete. Pri tolikoj netostopi broj stanovništva stagnira.

Mortalitet stanovništva je negativna komponenta prirodnog kretanja stanovništvakoja predstavlja broj smrtnih slučajeva u toku odreĎenog vremenskog perioda. Namortalitet utiču isti faktori kao i na fertilitet stanovništva: biološki, ekonomski,socijalni itd. Visina stope mortaliteta, a pogotovo mortaliteta dece pokazujedostignuti nivo ţivotnog standarda društva. Stopa mortaliteta se izračunava nasledeći način:

[3-22] Stopa mortaliteta 1000 P

M m ,

gde je:

M – broj umrlih u toku jedne godine.

Stopa mortaliteta se kreće izmeĎu 3 i 20 promila, s tim da je ona u Jugoslaviji 1995.godine iznosila 10,2 promila (4,1‰ na Kosovu i Metohiji i 13,6‰ u Vojvodini).

Detaljnija analiza mortaliteta podrazumeva posmatranje mortaliteta po polu,

starosnoj dobi, profesiji, uzroku smrti, mestu stanovanja itd. Kada se posmatrasmrtnost po starosnoj dobi, uočava se da je smrtnost visoka u prvoj godini ţivota,zatim vrlo brzo opada, da bi u 12-oj godini ţivota bila najniţa, zatim postepenoraste, kasnije ubrzava, da bi u najstarijim godinama ţivota dostigla svoj maksimum.Smrtnost odojčadi se posebno prati, a stopa smrtnosti beba je još jedan u nizu pokazatelja razvijenosti društva, posebno zdravstvene zaštite.

Tablice mortaliteta prikazuju smrtnost stanovništva prema polu i starosti i one susistem meĎusobno povezanih pokazatelja koji na modelu od sto hiljada istovremenoroĎenih stanovnika numerički prati proces njihovog umiranja u zavisnosti od

starosti. U tablicama smrtnosti pokazatelji se izračunavaju pod pretpostavkom

maksimalne granice ţivota od 100 godina. Posmatranjem smrtnosti sa različitihaspekata i kvantitativnim izraţavanjem ove pojave postavljena je analitička osnova




za izučavanje procesa umiranja, odnosno za odreĎivanje budućeg kretanjastanovništva. Ove tablice ima veliku primenu, na primer, pri osiguravanju ţivotagraĎana. Pomoću njih se izračunava visina premije osiguranja.

Tablice mortaliteta imaju sledeće elemente: verovatnoća umiranja (q x),

verovatnoća doţivljenja ( p x) odnosno verovatnoća da će lice staro x godina doţiveti x+1 godinu,

broj ţivih koji su stari tačno x godina ( L x); polazna vrednost je 100000 sa

0 godina ţivota ( L0) i ta vrednost se smanjuje u zavisnosti od p x, broj mrtvih (d x),

zbir ţivih ( N x),

srednje trajanje ţivota (l x

0 ).

Obrasci za izračunavanje pokazatelja u tablicama mortaliteta su sledeći:

[3-23] Verovatnoća doţivljenja q p x x1 ,

[3-24] Broj ţivih za x+1 godinu starosti q L L x x x 11 ,

[3-25] Broj mrtvih q L L Ld x x x x x 1 ,

[3-26] Zbir ţivih 100

x x x L N ,

[3-27] Srednje trajanje ţivota 5,00

L

N l

x

x x .

Srednje trajanje ţivota pokazuje koju starosnu dob moţe doţiveti jedan stanovnik u proseku. Ovu veličinu ne treba poistovećivati sa prosečnom starošću stanovništvakoja pokazuje prosečnu dob stanovnika na dan popisa. Srednje trajanje ţivota je još jedan pokazatelj kvaliteta ţivota u odreĎenoj sredini i na njega utiče niz faktora. UEvropskoj Uniji srednje trajanje ţivota za muškarce je 75 godina, a za ţene 81,3

godine (podatak za 1998. godinu).




Tabela 3-19: Speficične stope mortaliteta u Srbijij (deo tabele)26

Prirodni priraštaj stanovništva predstavlja razliku izmeĎu nataliteta i mortaliteta.Izračunava se na sledeći način:





[3-28]Prirodni priraštaj stanovništva(apsolutni izraz)

M N J ,

[3-29]Stopa prirodnog priraštaja (relativni

izraz prirodnog priraštaja) mn

P

M N j 1000 .

Stopa prirodnog priraštaja u svetu se kreće izmeĎu 0‰ i 30‰. Ukoliko se na nekom području javi negativna stopa prirodnog priraštaja, to znači da je mortalitet veći odnataliteta i ova pojava se naziva „bela kuga“.

Pored stope prirodnog priraštaja, izračunava se i vitalni indeks koji pokazuje broj

roĎenih na 100 umrlih stanovnika:

[3-30] Vitalni indeks 100 M

N V i .

Mehaničko kretanje stanovništva (migracija) je stalna ili privremena promenamesta boravka stanovnika. Drugim rečima, govorimo o prostornoj pokretljivosti lica.

Pod migracijom se ne podrazumevaju turistička, sluţbena i privatna putovanja. Migracijom se smatra kraća ili duţa promena mesta boravka. Razlikuju se trajna i privremena migracija. Kod trajne migracije lice zauvek napušta dotadašnje mesto

boravka. Privremene migracije su one koje su duge najviše godinu dana. Bitna je podela migracija na unutrašnje i spoljne, odnosno one koje se odigravaju unutar jedne teritorije ili imaju veze sa mestom boravka van nje.

Spoljne migracije stanovništva su one kod kojih dolazi do kretanja stanovništvaizvan odreĎene teritorije, obično drţavne granice. Javljaju se kao doseljavanje(imigracija) i iseljavanje (emigracija). Razlika izmeĎu broja emigranata i imigranatase naziva migracioni saldo. Ako je migracioni saldo pozitivan, to znači da se višeljudi doselilo u zemlju nego što je iz nje otišlo. Izračunava se na sledeći način:

[3-31] Migracioni saldo 1000 P

E I S ,

gde je:

I – broj imigranata (useljenika),

E – broj emigranata (iseljenika).




Tabela 3-20: Migracioni saldo (Migration balance) u nekim istočnoevropskimzemljama od 1990. do 2000. u hiljadama

27

Stope imigracije i emigracije se dobijaju na sledeći način:

[3-32] Stopa imigracije 1000 P

I i ,

[3-33] Stopa emigracije 1000 P

E e .

Ako posmatramo migracije sa aspekta faktora koji mogu da vrše uticaj, najčešće suekonomske i prisilne migracije. Ekonomske migracije su one do kojih dolazi usledtraţenja boljih materijalnih uslova za ţivot u drugoj sredini, a prisilne migracije su

one do kojih dolazi usled ratova ili političkih pritisaka.






Tabela 3-21: Preseljavanja stanovništva Srbije u 2003. godini28

Iako su migracije stanovništva vrlo vaţna kategorija, posebno sa ekonomskog

stanovišta, njihovo statističko obuhvatanje nije precizno jer je evidentiranjemigracija stanovništva vrlo teško, a često i nemoguće. Tipičan slučaj su emigracijestanovništva Srbije u toku 90-ih godina XX veka usled ekonomske i političke krizegde se pribliţan broj iseljenika moţe samo nagaĎati.

Procene kojima se pokušava otkriti broj migracija u odreĎenom vremenskom

periodu se vrše na osnovu rezutata dva sukcesivna popisa stanovništva i prirodnog priraštaja. Migracioni saldo se računa na sledeći način:

[3-34]Migracioni saldo za period izmeĎudva popisa stanovništva

M N P P S 12 ,

[3-35] Prosečan godišnji migracioni saldo t

M N P P S 12 ,

[3-36]Prosečna stopa preseljavanja uodnosu na 1000 stanovnika

1000 P

S s ,





Tabela 3-22: Stope migracije u Srbiji u periodu 1998-2003. godine29

Unutrašnje migracije predstavljaju kretanje stanovništva unutar zemlje. One seobavljaju mnogo više i mnogo brţe u odnosu na spoljne migracije. Ipak, ova vrsta

migracija nema toliki značaj kao spoljne migracije jer predstavljaju samoredistribuciju stanovništva. Njihovo statističko obuhvatanje još je teţe nego kodspoljnih migracija jer se o njima ne vodi gotovo nikakva evidencija. Pribliţna procena je moguća opet samo uz pomoć rezultata dva popisa stanovništva.

3 3 ..5 5 ..11.. K K o o m m p p o o n n e e n n t t e e p p o o r r a a s s t t a a s s t t a a n n o o v v n n i i š š t t v v a a

Porast stanovništva zavisi od dve pozitivne (natalitet i imigracija) i dve negativnekomponente (mortalitet i emigracija). Porast stanovištva se moţe izračunati nasledeći način:

[3-37] Apsolutni porast stanovništva E I M N R ,

[3-38] Stopa porasta stanovništva (1. način) 1000 P

E I

P

M N

r ,

[3-39] Stopa porasta stanovništva (2. način) eimnr .

Ukoliko raspolaţemo podacima o prosečnom porastu stanovništva, moguće jeizvršiti procenu broja stanovnika i za one periode u kojima nije izvršen popisstanovništva. Za procenu broja stanovnika moţemo da se koristimo matematičkimmetodima ili analitičkim metodom (metod komponenti).





Matematički metodi polaze od rezultata popisa iz prošlosti i od pr etpostavke da se budućnost neće mnogo razlikovati od prošlosti. Vrši se jednostavna linearnainterpolacija ili ekstrapolacija koja se bazira na aritmetičkoj ili geometrijskog

progresiji. Ukoliko se poĎe od pretpostavke da stanovništvo raste po aritmetičkoj progresiji, odnosno u istim vremenskim intervalima za isti apsolutni iznos, za

izračunavanje broja stanovika prvi korak je da se izračuna prosečan apsolutni poraststanovništva:

[3-40]Prosečan apsolutni poraststanovništva t

P P R ii 1 .

Potrebno je, dakle, raspolagati sa podacima o broju stanovnika iz dva prethodna perioda. Nakon toga, broj stanovnika za odreĎenu godinu (t ) se izračunava na

sledeći način: [3-41]

Broj stanovnika na osnovu

aritmetičke progresije t R P P ii 1 .

Izračunavanje broja stanovnika po aritmetičkoj progresiji je dobar metod akostanovništvo raste sporo i to u kraćim vremenskim intervalima.

Ukoliko stanovništvo raste po geometrijskoj progresiji, odnosno za pribliţno istirelativni iznos iz perioda u period, koristi se geometrijski metod:

[3-42]

Geometrijska stopa porasta

stanovništva 11 1t

i

i

P

P

r ,

[3-43]Broj stanovnika na osnovu

geometrijske progresijet

it i r P P 1 .

I ovaj metod daje pouzdane rezultate samo za kraći vremenski period.

Ukoliko se raspolaţe sa podacima iz tri i više vremenskih perioda, projekcija broja

stanovnika se vrši na osnovu neke od poznatih matematičkih funkcija. Brojstanovnika u nekom vremenskom periodu se moţe izvršiti uz pomoć neke odfunkcija trenda: linearni trend, kvadratni (parabolični) trend, eksponencijalni trend,logaritamski trend itd.

Analitički metod daje bolje rezultate kada je potrebno prognozirati broj stanovnika

na duţi vremenski period. Uzimaju se u obzir svi faktori koji utiču na raststanovništva. Polazi se od starosne i polne strukture stanovništva iz poslednjeg

popisa, a zatim se usvaja hipoteza o budućem fertilitetu, mortalitetu i migracijama. Nakon toga se utvrĎuje koliko stanovnika će ţiveti do godine za koju se prognozira broj stanovnika pa se tom broju dodaje broj stanovnika koji će se u meĎuvremenuroditi. Dobijena vrednost se koriguje za stopu migracije stanovništva.




„Analitička projekcija stanovništva ima prednost nad matematičkim projekcijama jer, pored ukupnog stanovništva daje detaljno stanovništvo po starosti i polu i predstavlja bazu za odreĎivanje pojedinih starosnih kontigenata, kao i za projekcije

odreĎenih delova stanovništva (projekcija aktivnog stanovništva, projekcije poljoprivrednog stanovništva i dr.).“30

30





4 4 .. S S t t a a t t i i s s t t i i k k a a r r a a d d n n e e s s n n a a g g e e i i

z z a a p p o o s s l l e e n n o o s s t t i i 4 4 ..11.. A A k k t t i i v v n n o o s s t t a a n n o o v v n n i i š š t t v v o o

Statistika radne snage i zaposlenosti ima zadatak da statistički obuhvati elementerada stanovništva da bi se na objektivan način mogli oceniti ostvareni ekonomskirezultati društva. Stanovništvo ima čitav niz obeleţja koja svojom vrednošću utiču

na proces društveno-ekonomske aktivnosti zemlje. Statistika radne snage izaposlenosti prati ta obeleţja.

U ekonomskoj aktivnosti učestvuje aktivno stanovništvo. Za statističko posmatranjeaktivnog stanovništva bitna je njegova struktura po profesijama, raspodela po privrednim i neprivrednim oblastima, po vrstama i granama delatnosti, po polu itd. Najveći izvor inf ormacija o aktivnom stanovništvu je popis. Broj aktivnihstanovnika zavisi od bioloških, ekonomskih i ostalih faktora (socijalnih, političkihitd.). Na osnovu starosne strukture stanovništva moţe se utvrditi obim aktivnogstanovništva. Ipak, stepen aktivnosti ovog kontigenta zavisi od dostignutog stepena

društvenog i ekonomskog razvoja zemlje (visina nacionalnog dohotka, društvena podela rada, produktivnost, stepen obrazovan ja stanovništva, sistem socijalne zaštiteitd.).

Aktivno stanovništvo se moţe definisati kao ponuda radne snage, što znači da onoobuhvata i nezaposleno i nedovoljno zaposleno stanovništvo.

Stanovnici koji predstavljaju potencijalnu ponudu radne snage, odnosno potencijalno aktivno stanovništvo, čine radni kontigent stanovništva. Tu spadaju pripadnici muškog pola od 15 do 64 godine starosti i pripadnice ţenskog pola od 15




do 59 godina starosti. Koliko je iskorišćen postojeći radni kontigent pokazujusledeći pokazatelji:

[4-1] Broj aktivnih stanovnika P P P nrk a ,

[4-2]Koeficijent iskorišćenja radnogkontigenta

100 P

P K

rk

aa .

gde je:

P rk - radni kontigent stanovništva,

P n - broj neaktivnih stanovnika iz radnog kontigenta.

Koeficijent iskorišćenja radnog kontigenta je relativni pokazatelj koji nam pokazuje

koji procenat stanovnika u radnom kontigentu je ujedno i aktivno stanovništvo.Mogu se izračunati i posebni (specifični) koeficijenti iskorišćenja posebno za svaki pol ili posebno za poljoprivredno i nepoljoprivredno stanovništvo.

Opšta stopa aktivnosti pokazuje procenat aktivnog stanovništva u odnosu na ukupnostanovništvo:

[4-3] Opšta stopa aktivnosti 100 P

P a a .

gde je: P - ukupno stanovništvo.

Ovaj pokazatelj varira u svetu od zemlje do zemlje i kreće se od 21% u Indiji do64% u Austr aliji. I ovde se mogu izračunavati specifične stope aktivnosti premarazličitim obeleţjima (pol, starosna dob, delatnost itd.).

Aktivno stanovništvo zapravo obuhvata sve stanovnike koji su radno sposobni.Stvarno angaţovano, odnosno zaposleno stanovništvo je deo aktivnog stanovništva.Drugi deo aktivnog stanovništva, iako je radno sposobno, ne učestvuje u procesu

rada. Ovde spadaju nezaposlena lica, bolesna lica, lica na izdrţavanju zatvorskekazne itd. Sa povećanjem zaposlenog stanovništva povećava se i radni potencijal

aktivnog stanovništva.




Tabela 4-1: Stanovništvo Srbije prema aktivnosti, oktobar 2004. godine31

4 4 ..2 2 .. Z Z a a p p o o s s l l e e n n o o s s t t a a n n o o v v n n i i š š t t v v o o

Zaposleno stanovništvo je deo aktivnog stanovništva koji učestvuje u procesu

stavaranja društvenog proizvoda. Zaposleno lice je ono koje je zasnovalo radniodnos u preduzeću, odnosno organizaciji i zajednici kao i lice koje je zasnovaloradni odnos u privatnom sektoru. Statistički izvor podataka o zaposlenima je polugodišnji izveštaj o zaposlenima i zaradama zaposlenih. Pored ovog izvora, vršise i anketa za dopunu polugodišnjeg izveštaja. Svako preduzeće je obavezno da vodizakonom propisanu evidenciju o zaposlenima.





Tabela 4-2: Prosečan godišnji broj zaposlenih u hiljadama u Srbiji (1997-2004)32

Prosečan broj zaposlenih na nivou godine, za celu drţavu, dobija se kao aritmetičkasredina broja zaposlenih 31. marta i 30. septembra tekuće godine. Prosečan brojzaposlenih u preduzeću se dobija na osnovu dnevnih i mesečnih stanja brojazaposlenih.

Za praćenje zaposlenosti izračunavaju se sledeći pokazatelji:

[4-4] Opšta stopa zaposlenosti 100 P

z z p ,

[4-5]Opšta stopa zaposlenosti radnogkontigenta

100 P

z z

rk

rk ,

[4-6]Opšta stopa zaposlenosti aktivnogstanovništva

100 P

z z

a

a ,

gde je:

z – uku pan broj zaposlenog stanovništva.

Zaposlenost stanovništva se posmatra i kao dinamička kategorija, odnosno promeneu zaposlenosti od jednog do drugog vremenskog perioda i to tako što se izračunava prosečna godišnja stopa zaposlenosti koja pokazuje rast ili pad zaposlenosti.

Izračunava se na sledeći način:





[4-7] Prosečna godišnja stopa zaposlenosti 11

1

t

i

i z

z

z r ,

gde je:

z i - broj zaposlenih u tekućem periodu,

z i 1 - broj zaposlenih u ranijem periodu.

Koeficijent apsorbcije ukupnog stanovništva pokazuje stepen mogućnostizapošljavanja prirasta ukupnog stanovništva:

[4-8]Koeficijent apsorbcije ukupnogstanovništva P

z k P aps; ,

gde je:

z - prirast broja zaposlenih,

P - prirast stanovništva.

Koeficijent apsorbcije aktivnog stanovništva pokazuje mogućnost zapošljavanja

prirasta aktivnog stanovništva:

[4-9]Koeficijent apsorbcije aktivnogstanovništva

a

aaps P

z k ; ,

gde je:

P a - prirast aktivnog stanovništva.

Koeficijent fluktuacije pokazuje promene u zaposlenosti u toku godine, po

mesecima. Na taj način je obuhvaćen broj radnika koji je napustio svoje radno mestokao i broj novopridošlih radnika.

[4-10] Koeficijent fluktuacije zaposlenosti 100

D PS

O F ,

gde je:

O – broj radnika koji su otišli u toku meseca,

PS – početno stanje u broju zaposlenih,

D – broj radnika koji su došli u toku meseca.

Struktura zaposlenih radnika se posmatra kroz vrednosti sledećih obeleţja: oblik svojine, starosna dob, pol, delatnost, zanimanje, školska sprema, stepen stručnog




obrazovan ja, stepen stručne spreme za rad na radnom mestu, proizvodni ilineproizvodni radnici, smene itd.

Tabela 4-3: Procenat zaposlenih ţena u ukupnom broju zaposlenih Drţava Godina Procenat ţena

Albania 2003 37,5

Austria 2003 45,8

Belarus 2002 53,0

Belgium 2003 43,1

Bosnia and Herzegovina 2000 38,0

Bulgaria 2003 47,1

Canada 2002 46,4

Croatia 2003 44,6

Czech Republic 2003 43,1France 2003 45,7

Germany 2003 44,7

Greece 2003 38,2

Hungary 2003 45,8

Italy 2003 37,8

Poland 2003 45,4

Romania 2003 45,5

Russian Federation 2002 48,9

Serbia and Montenegro 2002 42,5

Slovakia 2003 45,6

Slovenia 2003 45,6

Sweden 2003 48,3

The former Yugoslav Republic of Macedonia 2003 40,0

Turkey 2002 28,0

Ukraine 2003 49,1

United Kingdom 2003 46,2

United States 2002 46,6

Izvor: United Nations Economic Commission for Europe (UNECE), Statistical

Division (Oktobar 2006, http://w3-dev.unece.org/stat/stat.asp)

Od izuzetne vaţnosti za ekonomski razvoj zemlje je poznavanje strukture zaposlenih

prema svim navedenim obeleţjima. IzmeĎu nivoa i strukture zaposlenosti iekonomskog razvoja postoji uzajamna veza. Privredni progres ne postoji bez

odgovarajuće strukture zaposlenih, a i struktura zaposlenih se menja, unapreĎuje i prilagoĎava privrednom progresu.




Slika 4-1: Zaposlena lica u Srbiji prema sektoru svojine u kom su zaposleni, oktobar 2004.33

Neka od najvaţnijih obeleţja po kojima se posmatra struktura zaposlenih su svakako

obrazovna i kvalifikaciona struktura. Kvalifikacija radnika zavisi od vrste završeneškole, duţine školovanja i stečenog radnog iskustva. Potrebno je razlikovati školskukvalifikaciju od priznate kvalifikacije. Školska kvalifikacija je ona koja je ostvarenakroz formalno obrazovanja i dokazuje se odgovarajućim dokumentom (sertifikatom,diplomom). Priznata kvalifikacija je stvarni poloţaj koji lice zauzima u procesu radau preduzeću, odnosno posmatra se kvalifikacija koja je potrebna za radno mesto kojeradnik obavlja, bez obzira da li se radnik školovao za taj nivo kvalifikacije ili nije.

Razlikuju se sledeći stepeni kvalifikacija: nekvalifikovani radnik, polukvalifikovani,kvalifikovani, visokokvalifikovani, niţe, srednje, više i visoko stručno obrazovanje.

Moguće je izračunati prosečnu kvalifikaciju u preduzeću koje se iskazuje u brojugodina obrazovanja. Ovaj pokazatelj se dobija kao ponderisana aritmetička sredinagde svaki stepen kvalifikacije ima svoj koeficijent: nekvalifikovani radnik - 6,

polukvalifikovani - 9, kvalifikovani - 11, visokokvalifikovani - 13, niţe - 10, srednje

- 12, više -14 i visoko stručno obrazovanje -16.

Kada se u odnos stavi prosečno obrazovanje iz dva vremenska perioda, dobija se

pokazatelj koji se naziva indeks obrazovanja koji pokazuje stepen promene prosečnog obrazovanja.

Dužina radnog vremena je takoĎe jedan od faktora koji utiču na proizvodnju i proces rada. Koliko će se vremena utrošiti zavisi kako od broja radnika, tako i oduslova u kojima se rad odvija. Postoji veliki broj faktora zbog kojih preduzeća neiskorištavaju raspoloţivo radno vreme u potpunosti. Statistika pokušava da obuhvatiradno vreme, utvrdi njegovo korišćenje i iskaţe pokazatelje radnog vremena.





Radno vreme predstavlja kvantitativnu stranu rada radnika, pri čemu se zanemaruje

intenzitetu rada i rezultatu koji je taj rad dao. Ovde se rad posmatra isključivo krozvremensku komponentu (trajanje). Radno vreme se iskazuje u odreĎenim

vremenskim jedinicama koje treba da odradi ili je odradio odreĎeni broj zaposlenihradnika.

U statističkoj terminologiji postoji više jedinica mere za posmatranje radnogvremena. Radnik-dan je jedinica mere koja podrazumeva dolazak radnika na posao injegovo prijavljivanje u jednom danu. Radnik-dan se računa čak i ako radnik neostane na svom radnom mestu čitav radni dan nego ga napusti ranije iz bilo kograzloga. Prema tome, radno vreme koje se iskazuje u radnik-danima ne pokazuje

stvarno utrošenu količinu utrošenog rada u proizvodnji.

Radnik-čas predstavlja efektivan rad jednog radnika u trajanju od jednog sata. Uovom slučaju se iskazuje ostvareni rad. OdraĎeno vreme koje se iskazuje u radnik -danima je po pravilu duţe od vremena iskazanog u radnik -časovima.

Radnik-mesec i radnik-godina su pokazatelji koji se izračunavaju na isti način kao i

radnik-dan ali za duţe vremenske periode, odnosno mesece i godine.

Vreme koje stoji preduzeću na raspolaganju naziva se mogući fond radnog vremena. Radni čas je vreme u trajanju od jednog sata koje jedan radnik treba da provede uradu. Radni dan je zbir odreĎenog broja radnih časova. Broj časova u radnom danuse izračunava tako što se zakonski propisani nedeljni broj časova rada (42 sata) podeli sa brojem radnih dana.

Fond radnog vremena se meri na dva načina. Prvi je na bazi kalendarskog brojaradnih dana koji preduzeću stoje na raspolaganju u jednoj godini (365) ili mesecu.

To je takozvani teorijski ili kalendarski radni fond.

Stvarno mogući fond radnog vremena se izračunava na broju zakonom propisanihradnih dana u datom vremenskom periodu. To znači da se izuzimaju neradni danikoji su zakonom odreĎeni.

Ako preduzeće ima 500 radnika, onda se kalendarski radni fond za mesec junizračunava na sledeći način:

30 dana u mesecu ● 500 radnika = 15000 dana

ili

30 dana u mesecu ● 500 radnika ● 24 sata dnevno = 360000 sati.

Mogući fond radnog vremena, za rad u jednoj smeni, 6 dana nedeljno po 7 sati,iznosi:

500 radnika ● 26 radnih dana = 13000 dana




ili

500 radnika ● 26 radnih dana ● 7 sati dnevno = 91000 sati.

Ako preduzeće radi u tri smene, mogući radni fond je manji od kalendarskog fondaza 30%. Koeficijent iskorišćenja kalendarskog radnog vremena se dobija stavljanjemu odnos mogućeg fonda i kalendarskog fonda radnog vremena.

U praksi se zapravo ni mogući radni fond ne iskoristi u potpunosti , jer se čestodešava da radnici odsustvuju sa posla usled godišnjih odmora, bolovanja itd. ili zbogkvarova na mašinama, zastoja u proizvodnji i slično. Zbog toga se mogući radnifond deli na dva dela: na odraĎeno (iskorišćeno) radno vreme i neodraĎeno(izgubljeno) radno vreme.

OdraĎeno radno vreme (stvarni fond radnog vremena) čini zbir sati koje su radnici proveli na poslu, bez obzira da li su stvarno radili ili su samo bili prisutni na radnommestu.

K oeficijent iskorišćenja zaposlenih radnika pokazuje koliko je od ukupnog brojazaposlenih radnika efektivno učestvovalo u radu u posmatranom periodu. Izračunavase kao količnik izmeĎu prosečnog broja radnika koji su dolazili na posao i brojazaposlenih radnika. Prosečan broj radnika koji su stvarno radili i dolazili na posaosvakog dana se dobija ako se broj radnik-dana u toku posmatranog perioda (meseca)

podeli sa mogućim fondom radnog vremena po jednom radniku.

Tabela 4-4: Zapošljavanje u Srbiji (1997-2004), godišnji prosek 34





4 4 ..3 3 .. N N e e z z a a p p o o s s l l e e n n o o s s t t a a n n o o v v n n i i š š t t v v o o

Nezaposleno stanovništvo čini deo aktivnog stanovništva koje trenutno nijeuključeno u proces rada. Posebnu kategoriju u okviru aktivnog stanovištva čine prikriveni, nedovoljno ili laţno zaposleni.

Kada se kaţe „puna zaposlenost“ ne misli se na zaposlenost svih aktivnihstanovnika. Ukoliko procenat nezaposlenosti u jednoj zemlji ne prelazi 1,5 – 2 %moţe se smatrati da postoji puna zaposlenost. To je iz razloga što jedan mali procenat nezaposlenih čini voljnu nezaposlenost, kada lice ne ţeli da radi, a zatim ifrikcionu nezaposlenost, koja nastaje usled sezonskog ili tehnološkog karakteranezaposlenosti.

Na osmoj internacionalnoj konferenciji za statistiku rada data je definicija zanezaposlena lica: „ Nezaposleni su: sva lica odreĎene starosti koja se posmatranogdana ili nedelje nalaze u jednoj od sledećih kategorija:

a) radnici koji su sposobni da rade i čiji je ugovor o radu istekao ili je privremeno prekinut, koji su bez posla i traţe zaposlenje,

b) lica koja su sposobna da rade odreĎeno vreme, traţe zaposlenje radizarade, ranije nisu radila, i koja u odreĎenom zanimanju nisu radilakao plaćeni radnici,

c) lica bez posla, sposobna za rad odmah, koja su izvršila sve pripremeza prihvatanje zaposlenja u odreĎenom roku,

d) lica privremeno ili trajno otpuštena bez naknade“.

Izvore podataka o nezaposlenosti čine popisi stanovništva i evidencija Zavoda zatrţište rada. Podaci koje prikuplja Zavod predstavljaju samo registrovanuzaposlenost. Registrovana i stvarna zaposlenost se najčešće ne podudaraju. Pored

ove podele na registrovanu i stvarnu zaposlenost, postoji i prikrivena nezaposlenost.




Slika 4-2: Nezaposlena lica prema stepenu stručnog obrazovanja u Srbiji, 2004. godina,godišnji prosek 35

Prikrivena nezaposlenost je povezana sa nedovoljnom i laţnom zaposlenošću. Ovaj pojam se odnosi na aktivna lica koja su nepotpuno iskorišćena ili nedovoljno rade nasvojim radnim mestima. Dolazi do sledećih slučajeva:

lice obavlja posao u skraćenom radnom vremenu mimo zakonskih

propisa,

lice radi puno radno vreme ali sa vrlo malim učinkom jer se ne angaţujedovoljno

lice je pogrešno deklarisano kao aktivno

lice obavlja poslove koji nisu od bilo kakve društvene koristi (laţnazaposlenost).

Iz navedenog proizilazi da nije jednostavan zadatak utvrditi stvarnu nezaposlenost.U analizi se polazi od registrovane zaposlenosti iz koje se eliminišu lica koja neispunjavaju odreĎene kriterijume. Bitan pokazatelj u celoj problematici je duţinačekanja na zaposlenje kao i struktura nezaposlenih po različitim obeleţjima kao ikod zaposlenih.

Pokazatelji nezaposlenosti su sledeće relativne mere:

[4-11]Stopa nezaposlenosti aktivnog

stanovništva P

N n

a

aa ,

[4-12]Stopa nezaposlenosti kao odnos

nezaposlenih i zaposlenih lica100

Z

N n

a z ,

35Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 110.




[4-13] Koeficijent aktiviranja z

N K

aa ,

[4-14]Vreme potrebno za zapošljavanje

nezaposlenihm K t a z ,

gde je:

P a – broj aktivnih stanovnika

N a – broj nezaposlenih,

Z – broj zaposlenog stanovništva,

z – prosečni porast zaposlenosti,

m – vremenski period za koji se izračunava vreme potrebno za zapošljavanje (12 zagodinu dana).

Tabela 4-5: Stopa nezaposlenosti u nekim zemljama u svetu (1997-2003)Unemployment rate (%) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Austria 4,4 4,5 3,9 3,7 3,6 4,3 4,4

Bosnia and Herzegovina 39,0 38,7 39,0 39,4 39,9 42,7 44,1

Bulgaria 14,4 14,1 15,7 16,4 19,2 17,8 13,6

Croatia 17,6 18,6 20,8 22,6 23,1 21,3 19,1

Czech Republic 4,8 6,4 8,6 8,7 8,0 7,3 7,8

France 11,8 11,4 10,7 9,3 8,5 8,8 9,4

Germany 9,7 9,1 8,4 7,8 7,8 8,6 9,3

Greece 9,8 10,9 11,8 11,0 10,4 10,0 9,3

Hungary 9,0 8,4 6,9 6,3 5,6 5,6 5,8

Italy 11,6 11,7 11,3 10,4 9,4 9,0 8,6

Poland 10,9 10,2 13,4 16,4 18,5 19,8 19,2

Romania 5,3 5,4 6,2 6,8 6,6 7,5 6,6

Russian Federation 11,2 13,3 12,2 9,8 8,7 8,8 8,9

Serbia and Montenegro 25,6 27,2 27,4 26,6 27,5 26,0 27,5

Slovakia 11,9 12,6 16,7 18,7 19,4 18,7 17,1Slovenia 6,9 7,4 7,2 6,6 5,8 6,1 6,5

Sweden 9,9 8,2 6,7 5,6 4,9 4,9 5,6

Switzerland 4,2 3,6 3,0 2,7 2,6 3,2 4,1

FYR Macedonia 41,7 32,3 44,0 45,1 41,8 45,3 45,3

Turkey 6,4 6,8 7,6 6,5 8,3 10,3 9,0

Ukraine 2,8 4,3 4,3 4,2 3,7 3,8 3,6

United Kingdom 6,9 6,2 5,9 5,4 5,0 5,1 5,0

United States 4,9 4,5 4,2 4,0 4,8 5,8 6,0

Izvor: United Nations Economic Commission for Europe, Statistical Division (Oktobar

2006, http://w3-dev.unece.org/stat/stat.asp)




Koeficijent aktiviranja pokazuje da li je u odreĎenom periodu proces zapošljavanja brţi ili sporiji od stvaranja nezaposlenosti. Ako je koeficijent veći od 1, onda brojnezaposlenih raste brţe od otvaranja novih radnih mesta i obrnuto.

4 4 ..4 4 .. K K a a d d r r o o v v i i

Kadar se definiše kao radna snaga koja je stekla odreĎeni nivo obrazovanja, odnosnoaktivno stanovništvo koje je završilo odreĎeni stepen školovanja. U ovom slučajuškolovanje treba shvatiti u najširem smislu jer se misli i na one oblike sticanjaznanja koja se stiču na radnom mestu, u okviru različitih kurseva, obuka i slično.

Statistika kadrova posmatra stanovništvo nadovezujući se na statistiku radne snage izaposlenosti. Ona obuhvata kvalitativne karakteristike stanovništva i sa posebnom paţnjom prati aktivno stanovništvo sa aspekta profesionalne strukture. Statistikakadrova stvara bazu aktivnog stanovništva i zaposlenih po zanimanju i

kvalifikacijama i ta baza čini polaznu osnovu u planiranju budućih kadrova ivoĎenju kadrovske politike.

Obim i struktura kadrova se statistički obuhvata ju trojako:

postojeći obim i struktura, kadrovska situacija u budućnosti, potrebni obim i struktura kadrova.

Statistika postojećih kadrova analizira postojeće stanje i moţe se reći da obuhvatatrenutnu ponudu kadrova na trţištu radne snage. Kao što je već spominjano,kadrovska struktura se posmatra sa aspekta različitih obeleţja (pol, star osna dob,školska sprema itd.)

Statistika budućih kadrova posmatra obrazovanje stanovništva i na osnovu broja licakoja se nalaze u procesu obrazovanja, kao i vrste obrazovanja koje stiču , pruţainformacije o karakteristikama budućih kadrova na trţištu radne snage.

Statistika potrebnih kadrova sagledava potrebe privrede i društva za odreĎenim profilima obrazovanja i na osnovu toga pruţa informacije o tome kakvi su kadrovi potrebni jednoj zemlji.




Tabela 4-6: Struktura nezaposlenih u Srbiji prema školskoj spremi, oktobar 2004.36

Tabela 4-7: Grad Beograd, prosečne zarade prema polu i sektorima delatnosti, 2004.godine37


37

Zavod za informatiku i statistiku (2005), Ţene i muškarci u Beogradu kroz statistiku,strana 30.




5 5 .. S S t t a a t t i i s s t t i i č č k k o o o o b b u u h h v v a a t t a a n n j j e e

k k a a p p a a c c i i t t e e t t a a

5 5 ..11.. P P r r i i v v r r e e d d n n i i k k a a p p a a c c i i t t e e t t i i

Privredna aktivnost se zasniva na ukupnim sredstvima proizvodnje sa kojima jedno

društvo raspolaţe. Od njih zavisi obim privredne aktivnosti jer se na osnovu tematerijalne baze odreĎuje veličina proizvodnih kapaciteta. Pored sredstava koja su

angaţovana u proizvodnji opšta materijalna baza se sastoji još i od sredstava koja posredno sluţe u procesu proizvodnje, kao što su različiti graĎevinski objekti irazličita trajna potrošna dobra. Pored navedenog, za privrednu aktivnost od velikevaţnosti su i prirodna bogatstva sa kojima jedna zemlja raspolaţe.

Moţe se reći da se materijalno bogatstvo jedne zemlje sastoji od društvenog(nacionalnog) bogatstva sa jedne i prirodnog bogatstva sa druge strane. Društveno bogatstvo je plod ljudskog rada dok je prirodno bogatstvo samo po sebi dato, bez

angaţovanja čoveka.

Prirodno bogatstvo predstavlja samo odreĎeni potencijal. Da li će društvo od njegazaista imati koristi zavisi od toga da li će ono biti obuhvaćeno u procesueksploatacije i prerade. Ipak, prirodna dobra predstavljaju bitnu pretpostavku zaodvijanje materijalne proizvodnje. Društvena podela rada i razvoj proizvodnje sezasniva na poznavanju prirodnih dobara. Kod nekih grana privrede prirodno

bogatstvo se javlja kao osnovni elemenat kapaciteta (poljoprivreda, ribarstvo,rudarstvo, šumarstvo, vodoprivreda, elektroprivreda itd.). Posebna grana statistike se

bavi statistikom prirodnog bogatstva i za predmet posmatranja ima fondovezemljišta, šuma, rude, vode i ostalih prirodnih resursa.

Nacionalno bogatstvo društva se stvara radom niza generacija. Definiše se kao sumaakumuliranog društvenog rada koji je uloţen u otkrivanje i preradu prirodnih rezervi




i u izmenu prirodnih dobara. Nacionalno bogatstvo čine zalihe proizvoda ljudskograda na teritoriji jedne zemlje, u odreĎenom momentu. Procena veličine nacionalnog bogatstva se obično vrši za poslednji dan u kalendarskoj godini.

Kapaciteti predstavljaju granice obima proizvodnje koje su odreĎene raspoloţivomkoličinom rada, sredstvima za proizvodnju angaţovanim u procesu proizvodnje iraspoloţivim vremenom za njihovo korišćenje. Kapaciteti u privredi predstavljaju proizvodnu sposobnost kojom raspolaţu privredne proizvodne jedinice odnosnofaktori proizvodnje. Privredni kapaciteti se prate da bi se došlo do saznanja o potencijalima privrede jedne zemlje. Sa većim kapacitetima društvo je umogućnosti da bolje zadovolji svoje potrebe.

Kapaciteti proizvodne jedinice se izračunavaju na osnovu optimalnih tehničkih iekonomskih normativa, uz maksimalno korišćenje proizvodne opreme i prostora.Ostale pretpostavke su da je zaposlenost radne snage puna, organizacija rada i uslovi

proizvodnje optimalni i sa minimalnim troškovima.

UtvrĎivanje kapaciteta je vrlo sloţen postupak bilo da se radi o kapacitetima preduzeća ili cele privrede. Različite tehničke, tehnološke, organizacione, kadrovskei druge osobine vrše kompleksan uticaj. Dešava se da jedan element kapaciteta nemaisti značaj u svim delatnostima. Na primer, zemljište predstavlja osnovni elementkapaciteta u poljoprivredi, a u industriji sporedan. Zbog toga svaka delatnost ima

svoju metodologiju izračunavanja kapaciteta.

5 5 ..2 2 .. S S t t a a t t i i s s t t i i č č k k o o o o b b u u h h v v a a t t a a n n j j e e s s r r e e d d s s t t a a v v a a z z a a p p r r o o i i z z v v o o d d n n j j u u

Sredstva za proizvodnju se dele na sredstva za rad i predmete rada. Sredstva za rad predstavljaju onaj deo sredstava za proizvodnju koji se više puta koristi da bi seizradili odreĎeni proizvodi. Tu spadaju mašine, ureĎaji, alati, a u širem smislu igraĎevinski objekti, transportna sredstva i slično. Predmeti rada su onaj deosredstava za proizvodnju koji se mogu jednokratno upotrebiti za izradu proizvoda.

Sa finansijskog aspekta, sredstva za proizvodnju se takoĎe posmatraju i dele premakriterijumu duţine upotrebe u procesu proizvodnje. U tom slučaju r azlikujemo

osnovna i obrtna sredstva. U velikoj meri podela na sredstva za rad i predmete rada idruga podela na osnovna i obrtna sredstva se poklapaju, a izvesne razlike se

otklanjaju konvencionalno ili prema finansijsko-knjigovodstvenim propisima.Postojeća knjigovodstvena evidencija je zbog toga pogodna za statističko

obuhvatanje sredstava za proizvodnju.




Statistika osnovnih sredstava utvrĎuje obim, sastav i stepen njihovog iskorišćenja.TakoĎe se prati dinamika osnovnih fondova, izvori povećanja i uzroci smanjivanja.Statistika prati osnovna sredstva vrednosno (preko knjigovodstvene evidencije) i u

naturalnom obliku.Osnovni izvor podataka o osnovnim sredstvima je bilans stanja preduzeća, u kojemsu predstavljena osnovna sredstva vrednosno u sledećih devet grupa: zemljište,šume, graĎevinski objekti, oprema, višegodišnji zasadi, osnovno stado, ostalasredstva za rad, osnovna sredstva u pripremi, avansi za osnovna sredstva i ostala

osnovna sredstva. Osnovna sredstva koja su u upotrebi iskazana su po nabavnim

cenama, a ispravka vrednosti osnovnih sredstava omogućava da se utvrdi i njihovasadašnja vrednost.

Sledeći izvor podataka je tehnička dokumentacija koju proizvoĎač osnovnogsredstva dostavlja prilikom isporuke istog. Tu su takoĎe kupoprodajnadokumentacija i kartoni osnovnih sredstava. Ovi dodatni izvori omogućavaju da seosnovna sredstva prate i u naturalnom obliku. Preduzeća uglavnom briţljivo čuvajunavedenu dokumentaciju i stvaraju kartoteku osnovnih sredstava. Na taj način, na jednom mestu se mogu pronaći svi bitni podaci o karakteristikama osnovnogsredstva: od podataka o nabavci do uslova eksploatacije. Preduzeća često vode itekuću evidenciju koja prati vreme korišćenja osnovnih sredstava.

Vrednosno praćenje osnovnih sredstava omogućava da se sva osnovna sredstva

iskaţu na jedinstven način i da se utvrdi njihov obim. Osnovna sredstva sevrednosno obuhvataju na jedan od dva načina: po nabavnoj ceni ili cenireprodukcije. Obuhvatanje po nabavnoj ceni znači da se vrednost osnovnih sredstavaizraţava po cenama po kojima je odreĎeno sredstvo nabavljeno. Obuvatanje po cenireprodukcije znači da se osnovna sredstva prate po ceni koja bi bila plaćena za ponovnu nabavku.“Suštinski problem utvrĎivanja vrednosti osnovnih sredstava ivrednosnih pokazatelja uopšte sastoji se zapravo u promeni cena. S obzirom da

sredstva za rad traju duţi vremenski period, dolazi do toga da njihovaknjigovodstvena vrednost vremenom, zbog promena na trţištu, postaje nerealna.

Tako, primera radi, mašina koja je nabavljena u skorije vreme po odgovarajućoj cenimoţe da bude materijalno identična odgovarajućoj staroj mašini, a da ipak imasasvim drugačiju nabavnu – nominalnu vrednost. Da bi se sredstva iste vrste i

kvaliteta meĎusobno izjednačila po knjigovodstvenoj vrednosti, neophodno je, svremena na vreme, vršiti njihovu revalorizaciju na nivou čitave privrede, bez koje bi bila skoro neupotrebljiva svaka statistika koja polazi od vrednosti osnovnih

sredstava. (...) Osnovna sredstva koja se mogu reprodukovati, a ne predstavljaju ţivusupstancu, kao stoka ili šuma, troše se tokom upotrebe, prenose svoju vrednost na

proizvod i time sukcesivno gube deo svoje originalne vrednosti. Zato se u

računovodstvu svake godine otpisuju vrednosti amortizacije i za odgovarajući iznossmanjuje vrednost sredstava koja su bila u upotrebi. O tome se prilikom




revalorizacije mora voditi računa. Upravo za sva ova sredstva procenjuju se dvevrednosti: osnovna i stvarna. Osnovnu vrednost neki nazivaju novom ili prvobitnomvrednošću, jer odraţava vrednost ovih sredstava pod pretpostavkom da su nova. U

upotrebi je i termin bruto vrednost, da bi se istakla razlika od neto ili sadašnjevrednosti koja odraţava stvarnu vrednost, to jest osnovnu vrednost umanjenu zaiznos amortizacionih otpisa. U tom smislu, stvarna ili neto vrednost moţe se smatrati postojećom, sadašnjom vrednošću, koju bi njen vlasnik dobio prilikom eventualne prodaje.“38

Razlog za dvostruko iskazivanje je u tome da se preko osnovne vrednosti utvrde

kapaciteti, a preko stvarne vrednosti podatak o preostaloj vrednosti osnovnih

sredstava k oja su u preduzeću. Osnovna vrednost je posredni pokazateljnepromenljivosti kapaciteta osnovnih sredstava koja su u upotrebi jer iako je deo

vrednosti sredstva otpisan ono i dalje poseduje istu proizvodnu sposobnost. Na primer, iako je neka zgrada stara 15 godina, ona i dalje ima istu površinuupotrebljivog prostora.

5 5 ..2 2 ..11.. P P o o k k a a z z a a t t e e l l j j i i s s t t a a n n j j a a o o s s n n o o v v n n i i h h s s r r e e d d s s t t a a v v a a

Stanje osnovnih sredstava u preduzeću, grani privrede ili celoj privredi se utvrĎuje preko sledećih pokazatelja:

[5-1] Godišnja masa amortizacije T

O M RO A S ,

[5-2] Stopa amortizacije 100S

aO

AS ,

[5-3] Amortizovani deo osnovnih sredstava T A Ad ,

[5-4] Koeficijent prosečne istrošenosti 100S

d i

O

A K ,

[5-5] Koeficijent prosečne očuvanosti 1000

S OS K ,

[5-6]Prosečno vreme trajanja osnovnogsredstva A

OT S ,

gde je:

38





OS – osnovna vrednost osnovnih sredstava,

R – vrednost krupnih popravki,

M – vrednost modernizacije,O – ostatak vrednosti,

T – vremenski period,

S – sadašnja vrednost osnovnih sredstava.

Vaţi jednakost da je K i + K 0 = 100%.

5 5 ..2 2 ..2 2 .. S S t t r r u u k k t t u u r r a a ,, s s t t a a n n j j e e i i k k o o r r i i š š ć ć e e n n j j e e o o s s n n o o v v n n i i h h s s r r e e d d s s t t a a v v a a

Pored podele osnovnih sredstava na devet grupa, često se koristi i podela na trigrupe: graĎevinski objekti, oprema i ostalo. TakoĎe je značajna i podela na proizvodna i neproizvodna osnovna sredstva. Najdetaljnija podela osnovnih

sredstava se dobija na osnovu klasifikacije delatnosti. To je jedan od veoma vaţnih pokazatelja sa stanovišta proizvodnje i proizvodnih kapaciteta pojedinih delatnosti.Detaljna struktura osnovnih sredstava omogućava lakše praćenje promena udinamici osnovnih sredstava. Naša nacionalna statistika prati osnovna sredstva potekućim i stalnim cenama.

Struktura osnovnih sredstava se prati preko niza pokazatelja. Vrlo vaţan ekonomski pokazatelj je udeo novih osnovnih sredstava u njihovoj ukupnoj vrednosti. Pod

novim osnovnim sredstvima podrazumevaju se ona sredstva koja su nabavljena u

poslednjem vremenskom periodu (godini). Koliko je razvijena tehnika proizvodnje

prati se preko udela automatskih mašina u ukupnoj strukturi osnovnih sredstava.Opremljenost radnika sredstvima za rad je takoĎe merilo tehničke opremljenosti kaoi vrednost opreme po radnom mestu.

Koeficijent povlačenja osnovnih sredstava iz upotrebe pokazuje u kojoj meri se

osnovna sredstva povlače iz u potrebe zbog istrošenosti. Ovaj koeficijent seizračunava stavljanjem u odnos vrednosti povučenih osnovnih sredstava savrednošću koju su osnovna sredstva imala na početku izveštajnog perioda.

Efikasnost korišćenja raspoloţivih sredstava za rad se utvrĎuje preko sledećeg pokazatelja:

[5-7]Koeficijent efikasnosti osnovnih

sredstava P

F K e ,

gde je:

F – društveni proizvod,




P – osnovna vrednost osnovnih sredstava.

Koeficijent efikasnosti osnovnih sredstava pokazuje vrednost društvenog proizvodakoja se dobija po jedinici osnovnih sredstava.

Recipročna vrednost koeficijenta efikasnosti je kapitalni koeficijent koji pokazujekoliko jedinica osnovnih sredstava dolazi na jednu jedinicu društvenog pr oizvoda.

Kapitalni koeficijent se po pravilu izračunava na osnovu odnosa ukupnogdruštvenog bogatstva i proizvodnje, ali kako su osnovna sredstva lakša zautvrĎivanje nego društveno bogatstvo, njegovo izračunavanje se najčešće zasniva naosnovnim sredstvima. O bračun kapitalnih koeficijenata se vrši za pojedine privredne

delatnosti i privredu u celini.

Ukoliko se u analizu uvrste i osnovna sredstva neprivrednih delatnosti dobija se

globalni kapitalni koeficijent. Tada se uvećana vrednost osnovnih sredstava deli sanepromenjenom količinom proizvodnje. Zbog toga je globalni kapitalni koeficijentveći od odgovarajućeg kapitalnog koeficijenta za privredu.

Kapitalni koeficijent se koristi u procesu planiranja i predstavlja jedan od

ekonomskih normativa. Pogodan je kao pokazatelj iskorišćenosti kapaciteta za privredne grupacije i privredu u celini, dok je za analizu promena u proizvodnji ianalizu poslovanja preduzeća pogodniji koeficijent efikasnosti osnovnih sredstava.

5 5 ..2 2 ..3 3 .. N N a a t t u u r r a a l l n n o o i i z z r r a a ž ž a a v v a a n n j j e e o o s s n n o o v v n n i i h h s s r r e e d d s s t t a a v v a a

Sa aspekta uloge koju imaju u procesu proizvodnje, osnovna sredstva se dele na

graĎevinske objekte i opremu. Oprema ima poseban značaj kao najvaţniji deoosnovnih sredstava. Oprema se deli na pogonske mašine (energetske mašine,energetski ureĎaji) i proizvodnu opremu (proizvodni ureĎaji).

Pogonske mašine su izuzetno vaţne za kapacitet i rad cele privrede i one sestatistički obuhvataju kako u vrednosnom izrazu tako i u naturalnom izrazu sa svimtehničkim svojstvima. Njihova snaga ima visok stepen korelacije sa ukupnim

proizvodnim kapacitetima.

Energetski ureĎaji čine sistem koji iskorišćava izvore energije i daje snagu za pokretanje proizvodne opreme. Prema izvoru energije, pogonske mašine se dele na primarne i sekundarne pokretače. Primarni pokretači iskorištavaju snagu prirodnihizvora i stvaraju mehaničku energiju. Sekundarni pokretači imaju zadatak datransformišu jedan oblik energije u drugi. Prilikom obračuna ukupne snage pogonskih mašina, snaga primarnih pokretača u elektranama i snagaelektrogeneratora se izostavlja da bi se izbegao uvećani izraz , jer se pogonska snaga

elektrana prenosi i neposredno koristi za rad preko elektromotora.




Prema načinu korišćenja, pogonske mašine se dele na ureĎaje čija se snaganeposredno koristi u proizvodnji i ureĎaje koji se koriste preko elektroenergetskogsistema.

Proizvodna oprema obuhvata onaj deo osnovnih sredstava sa kojima se neposrednodeluje na predmete rada.To su mašine radilice, aparati, ureĎaji za prenos, merenje,kontrolu i slično. Proizvodna oprema ne obuhvata fabričke zgrade i sitni alat.Proizvodni kapacitet se odreĎuje direktno preko tehničko-tehnoloških karakteristika proizvodne opreme, od nje zavisi broj radnih mesta u privredi i produktivnost rada u

velikoj meri.

Statistika vrši podelu proizvodne opreme na postojeću, instaliranu i neinstaliranuopremu. Postojeću opremu čini sva proizvodna oprema koja je na inventarskomspisku preduzeća i nije bitno da li je ona upotrebljiva ili nije. Instalirana opremaobuhvata proizvodne ureĎaje koji se nalaze u procesu eksploatacije, zajedno sa

opremom koja je privremeno van tog procesa zbog popravke ili remonta.

Neinstalirana oprema je ona koja nije uopšte predata u proces eksploatacije.

U statistici postoje nomenklature proizvodne opreme koje predstavljaju obaveznistandard kojeg moraju da se pridrţavaju sva preduzeća prilikom popisa opreme. Unomenklaturama su navedene definicije svih vrsta opreme i propisan je načinvoĎenja jednoobrazne evidencije u ovoj oblasti. Beleţe se serijski brojevi opreme,snaga, godina proizvodnje, kapacitet itd.




Tabela 5-1: Ukupne ostvarene investicije u osnovna sredstva u Srbiji, po tehničkojstrukturi u 2001. i 2002. godini, u stalnim cenama iz 1994. godine

39





Tabela 5-2: Ukupne ostvarene investicije u osnovna sredstva u Srbiji, po tehničkojstrukturi u 2001. i 2002. godini, u stalnim cenama iz 1994. godine

40





5 5 ..3 3 .. S S t t a a t t i i s s t t i i č č k k o o o o b b u u h h v v a a t t a a n n j j e e k k a a p p a a c c i i t t e e t t a a

UtvrĎivanje kapaciteta, odnosno proizvodne sposobnosti kako preduzeća tako i privrede predstavlja izuzetno vaţno pitanje, jer se na osnovu raspoloţivih kapaciteta projektuje ekonomski razvoj zemlje. U preduzeću se preko kapaciteta upravljaekonomičnošću, produktivnošću i rentabilnošću proizvodnje, dok na nivou privredezemlje kapacitetima se utiče na ukupnu proizvodnju, politiku cena i zadovoljenje potreba društva.

Statistika ima zadatak da utvrdi obim raspoloţivih kapaciteta i stepen njihovog

iskorišćenja preko izračunavanja niza pokazatelja. Zbog razlika u karakteristikama privrednih grana postoji više načina za merenje kapaciteta. Uglavnom se polazi od proizvoda ili proizvodnih faktora, a ponekad i od obe mogućnosti zajedno. Nekistatističari zauzimaju stav da je utvrĎivanje kapaciteta preko proizvoda bolji način, jer proizvod zavisi od svih proizvodnih faktora.

Pored proizvoda koji je izraţen u naturi ili vrednosno, za merenje kapaciteta koristese preraĎene sirovine, potrošnja energije, časovi rada pogonskih sredstava i radnesnage itd.

Razlikujemo više vrsta kapaciteta: Teorijski (ugraĎeni, instalirani, projektovani)kapacitet predstavlja proizvodnu sposobnost opreme koja je odreĎena tehničkimkarakteristikama. To je kapacitet koji je odreĎen konstrukcionim karakteristikama ik oji se postiţe u idealnim uslovima rada opreme. Teorijski kapacitet je jedan od

podataka koji je zapisan na fabričkoj pločici mašine.

Realni kapacitet (maksimalno mogući, radni, tehnički) je onaj koji podrazumevarealno moguće iskorišćenje teorijskog kapaciteta.To je teorijski kapacitet umanjen

za neophodne zastoje u radu (promena radnih smena, promena delova, čišćenje, popravke i slično). Pri izračunavanju realnog kapaciteta uračunavaju se danimirovanja opreme usled praznika i izračunava se na osnovu meseca sa 25 radnih

dana i godine od 300 radnih dana.

Optimalni (proizvodni) kapacitet podrazumeva proizvodnu sposobnost opreme u

uslovima njenog optimalnog korišćenja. To je korišćenje uslova teorijskog i realnogkapaciteta za postizanje maksimalne proizvodnje uz minimalne troškove po jedinici proizvoda. Oprema se tada koristi na način koji obezbeĎuje najveću ekonomičnost ukonkretnim radnim uslovima. Optimalni kapacitet nekad moţe da bude veći odrealnog kapaciteta kada postoji dobra organizacija proizvodnje, kvalitetna radna

snaga ili neki drugi faktor koji doprinosi boljem korišćenju opreme.




Merenje kapaciteta energetskih ureĎaja predstavlja relativno lak posao u poreĎenjusa merenjem kod drugih vrsta proizvodne opreme. Kao osnov za merenje moţe seuzeti proizvodnja koju oprema moţe ostvariti, radna snaga ili preraĎena sirovina.

Ukoliko se kao osnov merenja uzima proizvodnja, onda se vrši evidencija proizvedene količine proizvoda koju ostvaruje odreĎena oprema. Ako je osnov preraĎena sirovina, onda se evidentira količina sirovine koja se moţe obraditiupotrebom date opreme. Ako je osnov radna snaga, onda se meri obim korišćenjaradne snage prosečne kvalifikacije izraţen u vremenu.

Pošto se kapacitet iskazuje u naturalnim jedinicama mere, oteţano je iskazivanje

kapaciteta na nivou privrede. SvoĎenje različitih mernih jedinica na isti imenitelj jemoguće jedino iskazivanjem iskorišćenosti kapaciteta u njegovom relativnomobliku.

5 5 ..3 3 ..11.. K K o o e e f f i i c c i i j j e e n n t t i i i i s s k k o o r r i i š š ć ć e e n n j j a a k k a a p p a a c c i i t t e e t t a a

Potpuno iskorišćenje kapaciteta predstavl ja cilj ekonomske politike jedne zemlje isvakog preduzeća. Svako neiskorišćavanje kapaciteta je gubitak i treba ga svesti naminimum. Ukoliko ne postoje dovoljni kapaciteti u nekom segmentu, preko

investicione politike treba uticati na stvaranje novih kapaciteta.

Iskorišćenost kapaciteta mora stalno da se prati i da se izraţava kvantitativno. U tusvrhu izračunavaju se odgovarajući koeficijenti iskorišćenja kapaciteta.

Koeficijent ekstenzivnog iskorišćenja kapaciteta pokazuje iskorišćenje kapaciteta uvremenu. Izračunava se na sledeći način:

[5-8]Koeficijent ekstenzivnog iskorišćenjakapaciteta.

100T

T K

r

se ,

gde je:

T s - vreme u kojem su kapaciteti stvarno radili,

T r - količina raspoloţivog vremena.

Koeficijent ekstenzivnog iskorišćenja kapaciteta nam pokazuje u kom procentu jeiskorišćeno raspoloţivo vreme za eksploataciju kapaciteta.

Koeficijent intenzivnog iskorišćenja kapaciteta pokazuje procenat isk orišćenja proizvodne sposobnosti po jedinici kapaciteta. U odnos se stavljaju ostvarena proizvodnja i moguća (potencijalna) proizvodnja:




[5-9]Koeficijent intenzivnog iskorišćenjakapaciteta

100 P

P K

pot

osi ,

gde je:

P os - ostvarena proizvodnja

P pot - potencijalna (moguća) proizvodnja.

Koeficijent integralnog iskorišćenja pokazuje puno iskorišćenje kapaciteta, odnosnou vremenu i na osnovu proizvodne sposobnosti. Izračunava se stavljanjem u odnosostvarene proizvodnje u datom vremenu i potencijalne (moguće) proizvodnje:

[5-10]Koeficijent integralnog iskorišćenja

kapaciteta 100

K K

K

ie

in

.

Ovaj koeficijent obuhvata u sebi i iskorišćeno vreme i proizvedene količine, pa je prema tome najobjektivniji pokazatelj iskorišćenosti kapaciteta.

Pošto nije uvek jednostavno izračunati koeficijent integralnog iskorišćenjakapaciteta, najlakše je izračunati koeficijent ekstenzivnog iskorišćenja kapaciteta.Polazeći od ovog koeficijenta osmišljen je i najveći broj metoda za merenjeiskorišćenja kapaciteta.To su metodi koji polaze od jedne od sledećih kategorija: radradnika, rad motora i mašina, ručnih norma časova itd. Rezultati koji se dobiju

primenom nekog od ovih metoda daju samo pribliţne rezultate. Za merenje iskorišćenja kapaciteta na nivou preduzeća koristi se metod trenutnihopaţanja. To je metod koji se bazira na merenju vremena rada proizvodne opreme.On se koristi kada ne postoje pojedinačni podaci o iskorišćenosti opreme,evidencioni kartoni rada opreme niti merni instrumenti koji mere vreme rada.

Polazna osnova je statistički metod uzorka, gde se slučajnim izborom posmatra rad jednog dela opreme u vremenu. Na osnovu merenja u samo jednom segmentu proizvodnje izvlači se zaključak za celu proizvodnu opremu u preduzeću. Što je većisegment koji se uzima u uzorak, to je i koeficijent ekstenzivnog iskorišćenjakapaciteta precizniji.

5 5 ..3 3 ..2 2 .. K K a a p p a a c c i i t t e e t t i i u u n n e e i i n n d d u u s s t t i i j j s s k k i i m m d d e e l l a a t t n n o o s s t t i i m m a a

Zbog velikih razlika u karakteristikama pojedinih delatnosti, nije moguće razviti jedinstvenu metodologiju obuhvatanja kapaciteta. Zbog toga u nastavku sledi kratak

prikaz obuhvatanja kapaciteta u značajnijim neindustrijskim delatnostima.

U poljoprivredi, osnovnu organizacionu jedinicu predstavlja poljoprivredno

gazdinstvo. To je skup ljudi i materijalnih sredstava koji su organizovani radi




eksploatacije odreĎenog zemljišta i stočnog fonda. Prema tome, elementi kapacitetau poljoprivredi su: zemljišni posed, stočni fond, radna snaga i poljoprivredniinventar. Prilikom izračunavanja kapaciteta uzimaju se u obzir sva četiri elementa.

Osnovni izvor podataka je popis poljoprivrednih gazdinstava.

Tabela 5-3: Poljoprivredno zemljište u hiljadama hektara, po kategorijama korišćenau Srbiji (2000-2004)

41

Tabela 5-4: Bilans stoke i ţivine, u hiljadama grla, u Srbiji (2000-2004)42

Kapaciteti u poljoprivredi se posmatraju i po odreĎenim obeleţjima, kao što suvlasništvo i veličina gazdinstva. Veličina gazdinstva se obično utvrĎuje na osnovu






zemljišne površine i stočnog fonda, što je vrlo bitno kada se utvrĎuje nivorazvijenosti poljoprivrednog sektora zemlje. Na osnovu ovako utvrĎenih kapacitetamoguće je prognozirati poljoprivrednu proizvodn ju gazdinstava.

Stočni fond se u toku godine menja zbog priploda, klanja, bolesti i slično. Zbog togase kao stanje stočnog fonda o bično uzima onaj deo broja stoke koji nije izloţenvećim varijacijama. Ovo stanje se obično moţe očitati u zimskim mesecima kada jeizvršen izbor stoke koja se odgaja za narednu godinu.

Poljoprivredni inventar obuhvata sva oruĎa za obavljanje poljoprivrednih radova. Naosnovu strukture poljoprivrednog inventara odreĎuje se tehnički nivo razvoja poljoprivrede.

U saobraćaju postoji podela na ţeleznički, drumski, vodeni, avio saobraćaj i

telekomunikacije. Osnovni statistički pokazatelji u ovoj grani su količina prevezenerobe, putnika i kvalitet izvršene saobraćajne usluge.

Tabela 5-5: Indeksi fizičkog obima usluga saobraćaja, skladištenja i veza u Srbiji43

Količina prevezene robe se izraţava u različitim jedinicama mere što zavisi o vrsterobe koja se transportuje. Različite vrste roba zahtevaju manje ili više sloţene uslove





prevoza što dodatno komplikuje evidenciju. Izvori podataka iz ove oblasti sudokumenta koja vodi svako transportno preduzeće.

Broj prevezenih putnika zapravo se utvrĎuje na osnovu broja prodatih putničkih

karata, što znači da će jedno lice biti evidentirano onoliko često koliko je koristio prevoz.

Kvalitet izvršene saobraćajne usluge se meri brzinom i tačnošću obavljenogtransporta. Cena transportne usluge takoĎe predstavlja jednu od osnovnih

karakteristika. Pored toga, u putničkom saobraćaju kao još jedan pokazatelj kvalitetauzima se u obzir i komfor prevoznog sredstva.

U odreĎenim granama saobraćaja bitan pokazatelj kapaciteta je snaga motora i prevozni kapacitet transportnih sredstava.

Vreme korišćenja saobraćajnih sredstava je specifičan pokazatelj kapaciteta usaobraćaju koji se izračunava na osnovu vremena putovanja saobraćajnog sredstva,vremena zadrţavanja (oko utovara, istovara, carine i slično) i vremena vansaobraćaja (remont, popravke itd.).

Podaci o korišćenju prevoznog sredstva predstavljaju bitan element za analizuekonomičnosti prevoza. Posmatra se da li je vozilo optimalno opterećeno, delimičnoopterećeno ili prazno.

Kada je reč o putničkom saobraćaju, koriste se slični pokazatelji iskorišćenjakapaciteta s tim što se za osnovnu jedinicu mere uzima putnički kilometar (jedankilometar i jedan putnik). Na primer, 10 putnika koji su prevezeni na udaljenost od

20 km predstavljaju 200 putničkih kilometara.

U pomorskom saobraćaju elementi kapaciteta su brodovi i luke. Zapreminskomtonaţom se meri veličina brodskog prostora i izraţava se u registarskim tonama.Jedna registarska tona čini 2,38 kubnih metara. Bruto tonaţa obuhvata sav brodski prostor dok neto tonaţa obuhvata samo prostor za komercijalni teret. Tonaţomnosivosti se izraţava teţina tovara koju brod moţe da ponese. Kod brodskih luka

kapacitet se meri na osnovu njihovog prijemnog i pretovarnog potencijala (veličina pristanišnog bazena, duţina molova, karakteristike skladišta, oprema za utovar iistovar itd.).

Za ţeleznički saobraćaj osnovni elementi kapaciteta su ţelezničke pruge i vozni park. U vazdušnom saobraćaju to su broj aviona, broj putničkih mesta, duţine linija imogućnosti teretnog transporta. Jedinice mere koje se koriste u ovoj vrsti saobraćajasu putnički kilometri, tonski kilometri, aviokilometri i sati letenja.




Tabela 5-6: Promet putnika i robe u ţelezničkim stanicama Srbije (1999-2004)44

U trgovini, kao pokazatelj kapaciteta koristi se vrednost prodate robe, odnosno

trgovinski promet. Ukupnu vrednost trgovinskog prometa dobijamo sabiranjem

vrednosti svih vrsta prodate robe. Podaci o prodaji se dobijaju na osnovu računa koje

izdaje trgovina, odnosno na osnovu knjigovodstvenih obračuna i statističke analize prodaje koje preduzeće obavlja za svoje potrebe.

Trgovinski promet se prikazuje sa aspekta trgovinske delatnosti koja se obavlja

(prodaja bele tehnike, motornih vozila, poljoprivrednih proizvoda itd.), grupa

proizvoda, organizacije trgovine (kiosci, samoposluge, megamarketi itd.) i pravnogstatusa (samostalne trgovinske radnje, trgovinska preduzeća, poljoprivredne zadrugei slično).





Tabela 5-7: Opšti pregled razvoja unutrašnje trgovine u Srbiji (2000-2004)45

Kao pokazatelj kapaciteta, vrednost prodate robe se iskazuje obično kao promet po prodajnim objektima i promet po kvadratnom metru prodajnog prostora. Magacinski

prostor u trgovini se posmatra dvojako, kao maloprodajni magacin i magacin za prodaju robe na veliko. Pokazatelji magacinskih kapaciteta su broj magacina i

njihova površina, a koriste se i drugi pokazatelj koji su u vezi sa posebno ureĎenimmagacinima za odreĎene robe (silosi za useve, hladnjače i slično). Vaţnostmagacinskog prostora za prodaju robe na veliko je bitna jer se taj prostor koristi i začuvanje zaliha i time čini osnovni kapacitet za čuvanje zaliha celog društva.Iskorišćenost kapaciteta se iskazuje preko količine lagerovane robe i duţine njenoglagerovanja, odnosno preko magacinskog tona-dana kao pokazatelja.





Slika 5-1: Promet u trgovini na malo po stanovniku u Srbiji, po stalnim cenama iz 1994.

godine46

U ugostiteljstvu i turizmu, analiza kapaciteta se vrši redovno preko statističkesluţbe i putem petogodišnjih popisa. Posmatraju se kapaciteti za smeštaj, ishranu,zabavu, sport, konferencije itd. Cilj je da se utvrdi kvalitet ugostiteljskih usluga koje

se nude. Kao elementi ka paciteta koriste se broj i vrsta jedinica koje pruţaju uslugesmeštaja, broj soba i leţaja, opremljenost objekata, broj i vrsta jedinica za ishranu i

točenje pića, broj jedinica za posebne namene (sport, razonodu, konferencije),

godina izgradnje, sezona rada objekata, vrednost osnovnih sredstava, broj zaposlenihitd.

Slika 5-2: Indeksi razvoja ugostiteljstva u Srbiji (2002=100)47






Slika 5-3: Turistička mesta u Srbiji sa preko 100.000 noćenja gostiju (2004) 48

Vodoprivreda je oblast u koju spadaju javni vodovod, korišćenje voda radi potrebaindustrije, zaštita zemljišta od erozije, navodnjavanje, regulacija reka i jezera,odbrana od poplava, odvodnjavanje i zaštita voda od zagaĎivanja. Zbog velikesloţenosti, vrlo je teško definisati elemente kapaciteta u ovog grani.

U vodoprivredi se statistički posmatraju iskorišćavanje i upotreba voda, zaštita odštetnog dejstva voda i zaštita od njihovog zagaĎivanja. Kao elementi kapaciteta

koriste se veoma različiti pokazatelji. U oblasti javnih vodovoda, posmatra sekapacitet rezervoara, duţina vodovoda, ureĎaji za prečišćavanje itd.





6 6 .. A A n n a a l l i i z z a a p p r r o o i i z z v v o o d d n n j j e e

6 6 ..11.. P P o o j j a a m m p p r r o o i i z z v v o o d d n n j j e e Proizvodnja se javlja kao posledica ekonomske aktivnosti čoveka odnosno tekućegrada radnika u cilju stvaranja novih ekonomskih vrednosti. Statistička analiza proizvodnje obuhvata proizvodnju u njenom širem smislu, kroz proizvodnju,raspodelu, razmenu i potrošnju. Pošto je proizvodnja od suštinskog značaja za

opstanak jednog društva ona se posmatra u kontinuitetu i vrlo detaljno uz pomoćspecijalizovanih statističkih sluţbi. Na osnovu prezentovanih statističkih pokazateljao proizvodnji pristupa se utvrĎivanju celokupne aktivnosti zemlje, regiona, preduzeća.

Primenjuju se različiti statistički metodi za posmatranje i analizu, pri čemu popisima daleko najvaţniju ulogu.

Kroz razvoj ekonomske misli i statistike kao naučnog metoda menjalo se i shvatanje proizvodnje sa statističkog aspekta. Razvile su se dve različite koncepcije.

„Koncepcija materijalne proizvodnje, pojam proizvodnje ograničava na vrednostistvorene radom koje imaju obeleţje materijalnih dobara ili proizvodnih usluga. Pod

materijalnim dobrom podrazumevaju se proizvodi koji imaju predmetni oblik, a pod proizvodnim uslugama, kojima taj oblik inače nije svojstven, usluge izvedene radiobnavljanja upotrebne vrednosti ili povećanje te vrednosti proizvodu koji ima

predmetni oblik (npr. opravke raznih mašina koje su kvarom izgubile svojuupotrebnu vrednost).

Druga koncepcija polazi od šireg shvatanja pojma proizvodnje koje, poredmaterijalnih dobara i proizvodnih usluga u proizvodnju uključuje i nematerijalnadobra, koja nose obeleţje neproizvodnih usluga. Ona obuhvata rezultate rada svihkategorija aktivnog stanovništva i onog koje je uključeno u rad van sfere materijalne

proizvodnje, kao što su: drţavni aparat, angaţovan na poslovima administracije,




drţavne odbrane i sigurnosti, prosvetna, kulturna i zdravstvena delatnost, razneslobodne profesije (advokati, lekari, umetnici i dr.), zatim usluţno zanatstvo, raznedobrotvorne organizacije, a u krajnjoj liniji i rad obavljen u raznim zabavnim i

sličnim organizacijama. I bankarstvo sa osiguranjem, koje po shvatanju koncepcijematerijalne proizvodnje ne ulazi u proizvodne delatnosti, ovde se tretira kao

proizvoĎač bankarskih usluga. Za razliku od ovih, posebnu kategoriju uslugasačinjavaju usluge kapitala. U ove usluge spadaju i stambene usluge kojekućevlasnici pruţaju zakupcima i od njih naplaćuju odgovarajuću zakupninu, zatimusluge od kapitala datog u zajam i drugi oblici usluga kapitala na kojima se zasnivarenta.“49

Naša zemlja je prihvatila koncepciju materijalne proizvodnje. Veći broj zemalja, pa iUN, prihvatile su širu koncepciju, odnosno izvore proizvodnje nalaze u svim

društvenim aktivnostima koje čine trţišnu privredu. Iz različitog posmatranja proizvodnje proizašlo je i različito iskazivanje osnovnih pokazatelja proizvodnje jedne zemlje, društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka.

Za obračun proizvodnje potrebno je da postoji klasifikacija proizvodnih delatnosti začije formiranje se koriste različiti kriterijumi. Klasifikacija se vremenom menja idopunjava i ona je definisana zakonskim propisima. Naša klasifikacija delatnosti jeu skladu sa kategorijama klasifikacije delatnosti Evropske unije.

Najznačajnija je svakako podela na proizvodne i neproizvodne delatnosti.

Proizvodne delatnosti su one koje stvaraju materijalna dobra i njihovi rezultati seobračunavaju primenom koncepcije materijalne proizvodnje. Potrebno je razlikovati

podelu na privredne i neprivredne od podele na proizvodne i neproizvodne

delatnosti.

6 6 ..2 2 .. S S t t a a t t i i s s t t i i č č k k o o o o b b u u h h v v a a t t a a n n j j e e p p r r o o i i z z v v o o d d a a

U statističkom smislu, pod proizvodima se podrazumevaju rezultati rada koji suopredmećeni, odnosno imaju materijalni oblik. Tako iskazani proizvodi su lakši zastatističko obuhvatanje za razliku od usluga koje se teško iskazuju. Značajstatističkog praćenja proizvoda je velik za svako društvo, a pogotovo u uslovimatrţišne privrede.

49





Za obuhvatanje proizvoda razvijena je jednoobrazna klasifikacija svih proizvoda

koja je propisana nomenklaturom proizvoda. Ona sadrţi sve proizvode koji sugrupisani po svojoj nameni, upotrebljenim sirovinama i tehnološkom procesu

proizvodnje. Nomenklatura sadrţi proizvode za koje je zaokruţen tehnološki procesrada i koji su spremni za prodaju na trţištu.

Tabela 6-1: Proizvodnja ţita u Srbiji (2000-2004)50

Vrlo je bitna podela proizvoda sa stanovišta stepena tehnološke obrade na sirovine, poluproizvode i finalne proizvode. Sirovine i poluproizvodi predstavljaju meĎufazne proizvode jer se oni koriste kao predmeti rada u daljim fazama proizvodnje. Sirovinesu specifične po tome što nad njima nije izvršen nikakav preraĎivački rad. Kod





finalnih proizvoda, sa druge strane, proces proizvodnje je završen i nije potrebannikakav dalji rad. Poluproizvodi se pojavljuju kao sirovine na kojima je izvršenadelimična obrada.

Tabela 6-2: Proizvodnja industrijskih proizvoda u Srbiji (2003-2004), deo tabele51

Finalni proizvodi se mogu posmatrati u zavisnosti od toga da li zadovoljavaju potrebe lične potrošnje stanovništva, opšte i zajedničke potrebe ili investicione potrebe. Proizvodi koji sluţe zadovoljavanju lične potrošnje stanovništva sluţe zaodrţavanje ţivota i reprodukcije stanovništva na odreĎenom nivou društvenogstandarda. Proizvodi za zadovoljavanje opštih i zajedničkih potreba sluţe za





funkcionisanje drţavnih organa i organizacija od društvenog značaja. Investicione potrebe se zadovoljavaju potrošnjom dobara za proširenje reprodukcije.

Finalni proizvodi koji se izvoze čine specifičnu grupu dobara koja ne sluţi

zadovoljenju nijedne od navedenih potreba. Kada se neki proizvod izvozi, on dobijaobeleţja finalnog proizvoda bez obzira u kojoj tehnološkoj fazi procesa proizvodnjese nalazi.

Posebnu kategoriju u statističkom obuhvatanju proizvodnje čini nedovršena proizvodnja. To su oni proizvodi koji se nalaze u toku procesa proizvodnje i na

kojima je potrebno izvesti dodatnu obradu da bi se dobio finalni proizvod. Ukoliko

je potrebno vremenski tačno razgraničiti dva perioda proizvodnje, nameće se potreba za iskazivanje nedovršene proizvodnje.

6 6 ..3 3 .. S S t t a a t t i i s s t t i i č č k k o o i i z z r r a a ž ž a a v v a a n n j j e e p p r r o o i i z z v v o o d d n n j j e e

Naturalno izražavanje proizvodnje podrazumeva da se ona iskazuje u prirodnim

jedinicama mere proizvoda (kilogrami, tone, litri, komadi itd.). Ovim načinomiskazivanja dolazi se do informacija o ostvarenoj količini proizvodnje i tako se

kontroliše izvršenje postavljenih planskih zadataka. Problem je što preko naturalnoizraţenih količina nije moguće vršiti uporeĎivanje različitih oblika proizvodnje kaoni njihovo sabiranje. Za upotrebu naturalnog izraţavanja u okviru poizvoda iste vrstevrši se preračunavanje na uslovno naturalne jedinice mere, odnosno sve vrste se preračunavaju na jednu vrstu proizvoda. Na primer, ako postoje dve vrste soka od

kojih je prva manje kvalitetna varijanta sa većom količinom vode i šećera, a druga je prirodna sa stoprocentnim sadrţajem voća koja ima dva puta veću cenu, onda sekoličina kvalitetnijeg soka mnoţi sa dva i dobija se količina izraţena u uslovnimlitrima koja se moţe sabrati sa količinom manje kvalitetnog soka.

Vrednosno izražavanje proizvodnje podrazumeva da se proizvodnja prikazuje u

novčanom izrazu. Vrednost proizvodnje se dobija tako što se svaki proizvod iliusluga pomnoţe sa svojom cenom. Na taj način se dobija univerzalna jedinica mere imoguće je vršiti poreĎenje ili sabiranje različitih vrsta proizvodnje. Nedostatak ovogizraza je u tome što cene proizvoda i usluga nisu konstantne nego se menjaju tokomvremena usled uticaja trţišta i drugih faktora. Zbog toga često nije objektivo

uporeĎivati vrednosti proizvodnje iz različitih vremenskih perioda. Ovaj problem se

prevazilazi uporebom stalnih cena, odnosno proizvodnje iz različitih vremenskih perioda se prate u cenama iz jednog, baznog perioda. To je obično period u kojem sutrţišni uslovi bili stabilni. Drugi način za izjednačavanje cena iz različitih




vremenskih perioda je da se tekuće cene proizvoda mnoţe sa pripadajućimindeksima cena. Svaki vremenski period zapravo ima svoj indeks cena koji je pokazatelj stepena promene cena u jednom vremenskom periodu u odnosu na neki

raniji period.Radno izražavanje proizvodnje predstavlja još jedan način da se količine različitih proizvoda i usluga svedu na jedan imenilac i time učine uporedivim. U ovom slučajusve proizvodnje se svode na količinu rada koji je utrošen. Količina rada koja je potrebna za proizvodnju nekog proizvoda izraţava se u časovima. Potrebno jerazlikovati stvarno utrošeni i potrebni rad. Stvarno utrošeni rad podrazumeva vremekoje je stvarno utrošeno u proizvodnji i izraţava se u radnik -časovima. Potrebnoradno vreme je prosečno vreme potrebno za proizvodnju nekog proizvoda i izraţavase u norma-časovima. UporeĎivanjem količine stvarno utrošenog rada i norma-

časova dolazi se do informacije o nivou produktivnosti. Radno izraţavanje je posebno značajno u statističkom obuhvatanju nedovršene proizvodnje.

6 6 ..4 4 .. I I n n d d e e k k s s f f i i z z i i č č k k o o g g o o b b i i m m a a p p r r o o i i z z v v o o d d n n j j e e ( ( i i n n d d e e k k s s k k o o l l i i č č i i n n a a ) )

Fizički obim proizvodnje predstavlja proizvodnju u njenom naturalnom obliku.UtvrĎuje se poreĎenjem proizvodnje koja je ostvarena u tekućem periodu sa proizvodnjom ostvarenom u nekom baznom periodu. Na taj način se dobija indeks

količina. „Indeksi količina ili fizičkog obima pokazuju pr omene količinskog,odnosno naturalnog izraza posmatrane pojave u tekućem u odnosu na bazni period.“52

Za bazni period je preporučljivo birati onaj vremenski period kada je proizvodnja bila stabilna i kada nije bilo nekih vanrednih okolnosti koje remete normalno

odvijanje proizvodnje. Razlikujemo individualne i grupne indekse količina.

Individualni indeksi pokazuju relativne promene jednog proizvoda u tekućem uodnosu na bazni period, dok grupni indeksi pokazuju relativne promene količina zaviše proizvoda u tekućem u odnosu na bazni period. Primenjuju se sledećeformule

53:

52 Stojković M.(2001), Statistika, Ekonomski fakultet u Subotici, strana 880.





[6-1] Individualni indeks količina q

q I

j

ji

q

0

[6-2]Grupni indeks količina sa ponderimaiz baznog perioda m

j

j j

m

j

j ji

q

pq

pq

I

100

10

0

[6-3]Grupni indeks količina sa ponderimaiz tekućeg perioda m

j

j

i

j

m

j

j

i

j

i

qi

pq

pq

I

10

1

gde je:qi

- količina iz tekućeg perioda,

q0- količina iz baznog perioda,

pi- cena iz tekućeg perioda,

p0- cena iz baznog perioda.

Ovde je prikazano izračunavanje grupnih indeksa količina po metodu agregata.

Pored ovog metoda u praksi se često primenjuje i metod prosečnih odnosa.

Kod izračunavanja grupnih indeksa količina, cene predstavljaju pondere, odnosno

istaknut je njihov značaj. Ako se koriste ponderi iz baznog perioda, onda je fizičkiobim proizvodnje iskazan uz pretpostavku da su cene bile stalno kao u baznom

periodu. Ako se koriste ponderi iz tekućeg perioda, onda je fizički obim proizvodnjeiskazan pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u baznom periodu.

Primer: Indeksi količina

Popisane su prodajne cene i proizvedene količine različitih vrsta čokolada u pakovanjima od 100 grama, u jednoj fabrici konditorskih proizvoda, u januaru i junu

mesecu:

Vrstačokolade

Količine u

januaru

Količine u

junu

Cene u

januaru

Cene u

junu

A 60 55 100 100

B 120 110 100 110C 80 70 80 90

D 35 35 75 80

Izračunati:




a) individualne indekse količina, b) grupne indekse količina sa ponderima iz baznog perioda, c) grupne indekse količina sa ponderima iz tekućeg perioda.

Rešenje:

Bazni period je mesec januar, Prema tome, količine iz tog perioda će nositi oznakuq0, a cene p0, Cene i količine iz juna će nositi oznake qi i pi.

U tabeli se izračunavaju potrebni proizvodi količina i cena:

Tabela 6-3

Vrsta čokolade q0 qi p0 pi q0•p0 q0•pi qi•p0 qi•pi

1 2 3 4 5 6 7 8 9

A 60 55 100 100 6000 6000 5500 5500

B 120 110 100 110 12000 13200 11000 12100

C 80 70 80 90 6400 7200 5600 6300

D 35 35 75 80 2625 2800 2625 2800

− − − − − 27025 29200 24725 26700

a) Individualni indeksi količina:

%67,91

60

55 I

Aq ,

%67,91120

110 I

Bq

%50,8780

70 I

C q ,

%10035

35 I

Dq .

Odgovor: Proizvedena količina čokolade A je u junu mesecu bila manja u odnosuna januar za 8,33%, čokolade B manja za 8,33%, čokolade C manja za 12,5%, ačokolada D je proizvedena u istom obimu.

b) Grupni indeks količina sa ponderima iz baznog perioda:

0 I q= %49,9127025

24725.

Odgovor: Proizvedena količina čokolade je u junu mesecu u odnosu na januar bila u

proseku manja za 8,51%, pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u januaru.




c) Grupni indeks količina sa ponderima iz tekućeg perioda:

i I q= %44,9129200

26700.

Odgovor: Proizvedena količina čokolade je u junu mesecu u odnosu na januar bila u proseku manja za 8,56%, pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u junu.

6 6 ..5 5 .. S S t t a a t t i i s s t t i i č č k k o o o o b b u u h h v v a a t t a a n n j j e e p p r r o o i i z z v v o o d d n n j j e e

Pošto je proizvodnja izuzetno sloţena i promenljiva ekonomska pojava, nju nije jednostavno statistički obuhvatiti. Sa druge strane, postoji velika potreba celog

društva da se proizvodnja prati u kontinuitetu, praktično iz dana u dan. Iz tog razlogasu razvijeni posebni statistički metodi kojima se prevazilaze postojeći problemi. Naosnovu dobijenih statističkih pokazatelja koncipira se poslovna politika preduzeća iekonomska politika drţave.

Praćenje proizvodnje po delatnostima iziskuje poseban pristup za svaku delatnostzbog velikih razlika koje postoje. Statističko obuhvatanje proizvodnje industrije i

rudarstva se vrši na mesečnom, polugodišnjem, godišnjem i višegodišnjem nivou.Ipak, najvaţniji izveštaj za većinu delatnosti je mesečni izveštaj.

Mesečni izveštaj prikazuje indekse proizvodnje, potrošnje, zaposlenih radnika i produktivnosti. Bilans proizvodnje i potrošnje električne energije se prikuplja posebnim statističkim istraţivanjem, dok se kapaciteti industrije statističkiobuhvataju na godišnjem nivou (preko nomenklature proizvoda) i petogodišnjemnivou (preko nomenklature osnovnih oruĎa za rad).

Statističko obuhvatanje građevinarstva se prikazuje u godišnjem izveštaju u

kojem su prikazani podaci o organizaciji i strukturi graĎevinarstva, sredstvima,investicijama i preduzećima.




Tabela 6-4: Stambena izgradnja u Srbiji (2000-2004)54

Rezultati statističkog obuhvatanja unutrašnje trgovine se objavljuju u

tromesečnim i godišnjim izveštajima. Prikupljanje podataka se vrši na osnovuknjigovodstvenih podataka, raznih evidencija i metoda uzorka.

Statističko obuhvatanje zanatstva se vrši na osnovu opštinskih evidencija i

formulara koji su zanatlije obavezne da popune u odgovarajućem roku. Podaci setakoĎe objavljuju na godišnjem nivou.

Statističko obuhvatanje ugostiteljstva se vrši na tromesečnom i godišnjem nivou

dok se za turizam obavlja na mesečnom nivou, gde je glavni izvor podataka knjigagostiju koju su u obavezi da vode sva turistička preduzeća.

Statističko obuhvatanje poljoprivrede se izvodi preko mreţe statističkih procenitelja – poljoprivrednih stručnjaka i na osnovu knjigovodstvenih i katastarskih podataka a podaci se objavljuju u godišnjim izveštajima. Na sličan način se vrši istatističko obuhvatanje šumarstva. Poljoprivreda ima specifičan proces proizvodnje s tim da je jedan veliki deo u sektoru individualnih poljoprivrednih

proizvoĎača što znači da ne postoji stalna izveštajna sluţba.





Tabela 6-5: Proizvodnja šumskih sortimenata u Srbiji (2002-2004), drţavne šume, uhiljadama metara kvadratnih

55

Ratarstvo kao grana poljoprivrede ima tri faze: oranje i setva, vegetacija biljaka iţetva. Na isti način je podeljena i statistika na statistiku setvenih površina, statistikustanja useva i statistiku ţetvenih prinosa. Statistika setvenih površina na godišnjem

nivou utvrĎuje ukupno obraĎene površine zemljišta (uzorano i posejano zemljište),kao i strukturu obraĎenog zemljišta prema vrstama zasejanih poljoprivrednihkultura. Statistika stanja useva prati vegetaciju poljoprivrednih kultura. Procenjuje

se budući prinos u različitim fazama vegetacije, s tim što atmosferske prilike bitnoremete pouzdanost dobijenih rezultata. Statistika ţetvenih prinosa utvrĎuje ostvareni prinos poljoprivrednih kultura, uzimajući u obzir i načine obrade, izbor semena idrugih agrotehničkih mera.

Statistička procena ratarske proizvodnje je nuţna jer nije moguće obuhvatitikompletno ratarstvo jedne zemlje popisivanjem. Razlikuju se subjektivni i objektivni

metod procenjivanja. Subjektivni metod se zasniva na iskustvu poljoprivrednihstručnjaka koji izvrše ekspertizu pojedinih parcela i na osnovu toga donose

zaključak o budućem prinosu. Objektivni metod se zasniva na statističkom metoduuzorka gde se na odreĎenim poljoprivrednim površinama koje čine reprezentativniuzorak meri setvena površina ili prinos a zatim se matematičko-statističkim postupkom izračunava interval u kojem će se nalaziti budući prinos.

6 6 ..6 6 .. S S t t a a t t i i s s t t i i č č k k o o o o b b u u h h v v a a t t a a n n j j e e a a g g r r e e g g a a t t a a p p r r o o i i z z v v o o d d n n j j e e

Statističko obuhvatanje agregata proizvodnje je od velikog značaja za ekonomiju jedne zemlje jer pruţa informacije za najrazličitije analize privrednih i društvenih pojava. Kroz ove statističke pokazatelje se stiče saznanje o funkcionisanju čitavogdruštvenog i privrednog sistema.





Statistika proizvodnje podrazumeva utvrĎivanje globalnih vrednosti, strukture poizvorima stvaranja, str ukturu raspodele po društvenim kategorijama i strukturuupotrebe prema krajnjim korisnicima sa posebnim osvrtom na tekuću potrošnju i

investicije.„Najveći global proizvodnje predstavlja vrednost bruto proizvodnje. Ona sadrţi usebi vrednosti svih proizvoda pojedinačnih preduzeća, odreĎenu njihovim prodajnimcenama. Obuhvatajući sve proizvode po njihovoj prodajnoj ceni, pokazatelj bruto proizvodnje ne zadaje naročite teškoće pri njegovom statističkom utvrĎivanju.MeĎutim, ovaj global prostim sumiranjem ovih vrednosti, izvesne vrednostivišestruko obračunava. To je slučaj sa svim meĎufaznim proizvodima – tj.

sirovinama i polufabrikatima – koji se u svakoj fazi prerade pojavljuju kao elemenat prodajne cene datog proizvoda. Tako će, na primer, pšenica, kao samostalan

proizvod sa svojom cenom, ući u vrednost bruto proizvodnje, ali će se ona ponovo pojaviti kao elemenat prodajne cene brašna – proizvodnja mlinske industrije – ukome brašno predstavlja sirovinu. Sumiranjem vrednosti pšenice, brašna i hleba da bi se dobila ukupna proizvodnja, u stvari je cena pšenice tri puta obračunata, brašnodva puta, a samo hleb kao finalni proizvod jednom. Ovo obeleţje predstavljanedostatak ovog pokazatelja ako ga upotrebimo kao merilo obima ostvarene

proizvodnje. On stvarno u tom pogledu i nema statističkog značenja, osim utolikošto preko njega izračunavamo obim proizvodnje izraţen u društvenom proizvodu inarodnom dohotku.“56

56





Tabela 6-6: Bruto domaći proizvod po bruto cenama u zemljama Evrope (2003)57

Do uporedivih veličina bruto proizvodnje moţe se doći ako se umesto preduzeća proizvodnja upotrebljava na nivou pogona odnosno proizvoda. Obračun bruto proizvodnje preko vrednosti proizvoda je jedini način da se doĎe do uporedivih

rezultata.

Društveni bruto proizvod predstavlja vaţan element u analizi meĎusobnih odnosa privrednih delatnosti i procesa reprodukcije. Kroz društveni bruto proizvod dolazedo izraţaja sve robne transakcije koje se obavljaju izmeĎu privrednih subjekata i

privrednih delatnosti. Preko robnih transakcija moguće je sagledati vertikalnu povezanost privrednih delatnosti.

Agregat proizvodnje koji pokazuje novostvorenu vrednost proizvodnje u odreĎenom periodu je narodni dohodak. To je najčistiji izraz vrednosti ostvarene proizvodnje jer





je ona prikazana bez prenesene vrednosti. Narodni dohodak pokazuje graniceraspodele i potrošnje društva. Preko njega se odreĎuju stope rasta proizvodnje idinamika proizvodnje kao i proporcije upotrebe proizvedenih vrednosti.

6 6 ..7 7 .. M M e e t t o o d d i i z z a a o o b b r r a a č č u u n n a a g g r r e e g g a a t t a a p p r r o o i i z z v v o o d d n n j j e e

Obračun proizvodnje se vrši tako da iskaţe kako agregate proizvodnje tako ielemente od kojih se ti agregati sastoje. Obračun agregata se zasniva na pretpostavci postojanja ravnoteţe izmeĎu proizvodnje i potrošnje što pruţa osnov za procenu

proizvedenih vrednosti u društvu, u odreĎenom vremenskom periodu. Procena proizvedenih vrednosti se moţe obračunavati sa aspekta proizvodnje dobara, zatimnjihove raspodele i najzad potrošnje. U zavisnosti od ovih aspekata postoje tri

metoda za obračun: proizvodni (realni), prihodni (lični) i rashodni metod. Bilo kojimetod da se koristi u obračunu mora ju se dobiti istovetni rezultati. Teoretski jemoguće primeniti bilo koji od ovih metoda da se obuhvate sve ekonomske aktivnosti

u celosti, ali pošto je u pitanju sloţena problematika, da bi se obračun izvršio za sveekonomske aktivnosti pribegava se kombinaciji ovih metoda. Naime, ako je neku

ekonomsku aktivnost nemoguće posmatrati po jednom metodu, koristi se drugi ili

treći metod kojim se dopunjavaju rezultati prethodno upotrebljenog metoda.

Bilo koji metod da se koristi, svi pokazatelji su dati u vrednosnom izrazu odnosno u

novčanoj vrednosti odreĎenoj cenom proizvoda i usluga na trţištu. Trţišni kriterijumobračuna omogućava i poreĎenje ostvarenog i realizovanog društvenog proizvoda,odnosno vrednosti koja je proizvedena i vrednosti koja je realizovana odnosno

prodata. Jednom izračunati društveni proizvod omogućava da se na lak način utvrdi inarodni dohodak tako što se društveni neto proizvod umanji za vrednost

amortizacije.

Proizvodni (realni) metod obračuna agregata direktnim putem, preko vrednosti proizvoda izračunava vrednost agregata. Prodajna cena proizvoda se mnoţi sa proizvedenom količinom i sabiranjem tako izračunatih vrednosti pojedinih proizvoda dobija se vrednost proizvodnje. Na taj način se dobija društveni bruto proizvod. On je samo polazna stavka u analizi procesa reprodukcije jer u sebeuključuje višestuki obračun meĎufaznih proizvoda o čemu je ranije bilo reči. Kasnije

se pristupa obračunu društvenog neto proizvoda da bi se isključilo višestukoobračunavanje istih kategorija. To se izvodi na taj način što se iz vrednosti bruto proizvoda isključuje vrednost reprodukcionog materijala koji je u prethodnoj fazi

obračunat kao krajnji proizvod. Drugim rečima, svaka proizvodnja se obračunavatamo gde je ostvarena i na taj način se izbegava ponavljanje obračuna.




Proizvodni metod se moţe izvesti i na taj način što se obračunava samo dodajnavrednost, odnosno vrednost koja je ostvarena u konkretnom privrednom subjektu.To je vrednost koja je dodata reprodukcionom materijalu u toku procesa prerade. To

bi značilo, na primer, da se iz vrednosti proizvedenog brašna isključi vrednostţitarica.

Prihodni (lični) metod za utvrĎivanje društvenog proizvoda se zasniva nautvrĎivanju prihoda pojedinih subjekata u primarnoj raspodeli društvenog proizvoda. Ovaj metod inače se najviše koristi u statističkoj praksi. Za izračunavanjenarodnog dohotka po tom metodu, polazi se od obrasca za cenu proizvodnje:

[6-4] Cena proizvodnje W=C+V+M,

gde je:C – potrošnja konstantnog kapitala,

V – potrošnja promenljivog kapitala,

M – višak dobiti koja ostaje u obliku profita.

Ovde se polazi od vrednosti proizvoda jednog preduzeća u koju je uključena ivrednost meĎufaznih proizvoda. Iz tog razloga, C (potrošnja konstantnog kapitala) sadrţi sve troškove reprodukcije, uključujući tu sve materijalne izdatke za

proizvodnju, kao sirovine, pomoćni materijal, gorivo i ostali pogonski materijal, a

takoĎe i izdatke za razne usluge od strane drugih preduzeća i, na kraju, amortizaciju.

Naš pojam društvenog proizvoda posmatra sve ove izdatke kao meĎufaznu proizvodnju koja ne ulazi u obračun društvenog proizvoda, osim amortizacije. Iz tog

razloga, u našem obračunu društvenog proizvoda C će obuhvatati samo

amortizaciju, dok će V predstavljati i dalje sve izdatke za ţivi ljudski rad utrošen za

ostvarenje date proizvodnje.

U uslovima trţišne privrede, simbol M predstavlja višak vrednosti koji je izraţen u profitu. Prihodni metod za utvrĎivanje narodnog dohotka se moţe dobiti na osnovu

prethodne formule. U jednačini se C prebaci sa desne na levu stranu, i dobija sesledeći obrazac:

[6-5] Narodni dohodak W−C=V+M.

Narodni dohodak je jednak razlici društvenog proizvoda i amortizacije (W-C ) na

levoj strani jednačine. Na desnoj strani se dobija narodni dohodak preko zbira V+M ,odnosno sume platnog fonda i viška proizvoda.




Tabela 6-7: Bruto narodni dohodak u nekim zemljama u svetu, u dolarima i potekućim cenama

Country 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Albania 1.149,10 1.241,40 1.384,80 1.499,10 2.016,95 2.627,42

Argentina 7.565,90 7.503,84 6.992,45 2.542,58 3.206,50 3.749,78

Austria 25.784,43 23.481,31 23.218,78 25.178,76 30.844,01 35.253,12

Belarus 1.205,25 1.040,08 1.240,67 1.472,37 1.808,28 2.337,07

Bosnia and Her. 1.322,33 1.215,23 1.264,34 1.455,97 1.842,64 2.113,00

Bulgaria 1.587,02 1.535,85 1.673,93 1.939,59 2.471,34 3.058,21

Canada 20.697,32 22.680,24 22.114,66 22.677,06 26.556,88 30.436,88

China 783,74 851,69 917,31 989,28 1.102,80 1.276,23

Croatia 4.314,26 3.999,55 4.300,40 4.948,56 6.100,32 7.216,94Czech Republic 5.612,37 5.291,10 5.720,47 6.851,85 8.426,57 9.913,60

France 24.333,95 22.075,12 22.136,57 23.759,49 29.089,93 33.159,43

Germany 25.776,92 22.860,09 22.696,26 24.217,43 29.387,37 33.003,34

Greece 11.648,89 10.430,96 10.677,65 12.074,77 15.636,29 18.511,43

Hungary 4.323,42 4.318,48 4.805,16 6.025,39 7.677,53 9.408,42

Ireland 21.974,69 21.596,11 22.671,06 25.338,07 31.814,58 37.754,41

Israel 17.486,75 18.726,70 18.319,47 16.526,84 17.075,44 17.946,44

Italy 20.346,58 18.469,56 18.755,59 20.331,96 25.132,31 28.748,20

Japan 35.572,34 37.829,64 33.237,66 31.650,28 34.169,22 37.172,97

Norway 34.907,68 36.708,41 37.221,89 41.911,71 48.504,24 54.703,91

Poland 4.228,47 4.271,69 4.773,01 4.909,34 5.336,29 6.156,94

Romania 1.583,33 1.661,73 1.811,59 2.067,49 2.593,10 3.326,52

Russian Federation 1.279,59 1.726,22 2.071,30 2.332,74 2.903,18 3.950,16

Serbia and Mont. 984,74 1.072,01 1.138,67 1.521,67 1.897,81 2.121,70

Slovakia 3.771,35 3.739,56 3.866,10 4.480,36 6.042,15 7.531,80

Slovenia 10.867,05 9.723,87 9.993,28 11.162,84 14.015,76 16.254,64

Sweden 28.081,56 26.783,83 24.457,36 26.973,70 33.610,94 38.900,14

Switzerland 39.757,12 37.202,50 36.756,16 39.759,30 48.069,49 53.283,80

TFYR Macedonia 1.813,84 1.762,25 1.684,55 1.859,78 2.286,50 2.574,68

Turkey 2.783,82 2.944,02 2.078,65 2.596,51 3.335,28 4.166,33

Ukraine 618,75 617,29 768,79 869,92 1.040,19 1.364,31

United Kingdom 24.881,38 24.557,72 24.519,16 27.000,36 30.917,36 36.424,48

United States 33.013,61 34.949,04 35.571,63 36.150,60 37.526,58 39.602,82

Izvor: United Nations Statistics Division, Statistical Databases

(decembar 2006. godine; http://unstats.un.org/unsd/databases.htm)




To znači da se moţe utvrditi narodni dohodak i bez poznavanja vrednosti brutodruštvenog proizvoda. Računski se dobija ako se saberu izdaci za ljudski rad i višak proizvoda.

Prethodna jednačina nam daje dva metoda za izračunavanje narodnog dohotka. Bezobzira koji metod da se koristi, treba da se dobije isti rezultat. Ekonomsko značenjeformule je da ako se zna da je ljudski rad jedini izvor vrednosti, onda će i čista, netovrednost, sadrţana u narodnom dohotku, biti ravna vrednosti stvorenoj ljudskimradom.

Rashodni metod se koristi samo za obračun društvenog proizvoda. Polazi se od

pretpostavke da prihodima društva odgovaraju njegovi rashodi (potrošnja). Cela proizvodnja se deli na četiri kategorije:

individualna potrošnja (proizvodi široke potrošnje), opštedruštvena i zajednička (javna potrošnja), investiciona potrošnja razlika u zalihama robe na kraju i početku perioda.

Na zbir ovih kategorija se dodaje i saldo uvoza i izvoza robe.

Statistika koristi sva tri metoda obračuna agregata proizvodnje i izraĎujeodgovarajuće kalkulacije na osnovu kojih se vrši ekonomska analiza. Realni metoddaje pokazatelje o ostvarenoj proizvodnji u zbiru i po delatnostima. Prihodni metod

daje pregled raspodele društvenog proizvoda i narodnog dohotka po društvenimkategorijama. Rashodni metod daje uvid u raspolaganje proizvodima i prihodima pojedinih društvenih kategorija u smislu konačne upotrebe raspoloţivih sredstava.

6 6 ..8 8 .. S S t t a a t t i i s s t t i i s s t t i i č č k k a a p p r r a a k k s s a a o o b b r r a a č č u u n n a a d d r r u u š š t t v v e e n n o o g g p p r r o o i i z z v v o o d d a a i i

n n a a r r o o d d n n o o g g d d o o h h o o t t k k a a Društveni proizvod i narodni dohodak se obračunavaju za sve privredne delatnosti.Obračun se izvodi po proizvodnom metodu, odnosno polazeći od utvrĎivanjavrednosti proizvodnje i usluga proizvodnih jedinica. Jedan deo posmatranja se

zasniva na podacima iz završnih računa i knjigovodstvenih izveštaja a drugi na proceni.

Društveni proizvod predstavlja vrednost proizvodnje svih proizvodnih jedinica uodreĎenom periodu. To je vrednost svih finalnih proizvoda koji su u poslednjoj fazi

proizvodnje za koju se troškovi reprodukcije i dodajne vrednosti obračunavaju samo




jednom. UtvrĎivanje visine društvenog proizvoda se vrši metodom zbira dodajnihvrednosti, jer se on ne moţe utvrditi zbirom vrednosti proizvodnje samo onihdelatnosti u kojima se obavlja finalizacija proizvodnog procesa. Za svaku

proizvodnu jedinicu u okviru delatnosti se utvrĎuje dodajna vrednost tako što se od bruto proizvoda oduzima vrednost meĎufazne proizvodnje, bez obzira da li ta jedinica proizvodi reprodukcione ili finalne proizvode. Zbir dodajnih vrednostidelatnosti materijalne proizvodnje u vidu amortizacije, zatim zarada i viška rada je jednaka društvenom proizvodu odnosno vrednosti finalne proizvodnje.

Narodni dohodak je novostvorena vrednost nastala kao rezultat proizvodnog rada uodreĎenom periodu. On se sastoji od zarada proizvoĎača i viška proizvoda. To jerazlika izmeĎu društvenog proizvoda i amortizacije, odnosno zbir zarada i svihelemenata viška rada (doprinosi, porezi, kamate i slično).

Agregati naše proizvodnje (GDP - bruto domaći proizvod, GNP - bruto narodni

dohodak) su zasnovani na koncepciji domaće proizvodnje. Domaću proizvodnjučine samo one vrednosti koje su ostvarene na teritoriji drţava. Nacionalna proizvodnja, sa druge strane, se sastoji od vrednosti koju su stalni stanovnici jednezemlje ostvarili u zemlji i inostranstvu. Obračun je postavljen na ovaj način zato štose domaći i inostrani faktori znatno prepliću u toku funkcionisanja privrednog

sistema, pa dolazi do poteškoća u njihovom razgraničavanju.

6 6 ..9 9 .. S S t t a a t t i i s s t t i i č č k k i i o o b b r r a a č č u u n n v v r r e e d d n n o o s s t t i i p p r r o o i i z z v v o o d d n n j j e e u u p p r r e e d d u u z z e e ć ć u u

Vrednost proizvodnje predstavlja globalni rezultat proizvodne aktivnosti preduzeća injegov doprinos društvenom proizvodu nacionalne privrede. Društveni proizvod nanivou preduzeća podrazumeva vrednost proizvodnje i usluga umanjenu zamaterijalne troškove i kao takav je osnov za obračun društvenog proizvoda

privredne grane i nacionalne ekonomije. Neto proizvod preduzeća je razlikadruštvenog proizvoda preduzeća i amortizacije. Amortizacija predstavlja vrednostkoja je preneta sa sredstava za proizvodnju na gotove proizvode.

Razvijena su dva metoda za obračun vrednosti proizvodnje u preduzeću. Pr vi metod

polazi od godišnje proizvodnje gotovih proizvoda tako što se proizvedena godišnjakoličina mnoţi sa odgovarajućim cenama. Dobijeni ukupni rezultat je osnova zaanalizu obima proizvodnje po godinama. Finansijski uspeh nije moguće utvrditi naovaj način. Problemi koji se javljaju su izbor cena sa kojima će se mnoţiti proizvedene količine, jer su one veoma promenljiva kategorija. Uticaj imaju i

značajnije izmene u asortimanu proizvodnje, jer je tako teško vršiti poreĎenje sa




ranijim vremenskim periodima kada se, na primer, odreĎene vrste robe nisu proizvodile.

Drugi metod obračuna vrednosti proizvodnje polazi od evidencije finansijskog

knjigovodstva i završnog računa (bilansi stanja i uspeha). Polazna osnova je, dakle, prodaja odnosno realizacija gotovih proizvoda. Dobijena vrednost proizvodnje je

pokazatelj finansijskog rezultata preduzeća. Problem obračunskih cena ovde ne postoji, jer je vrednost proizvodnje iskazana po cenama po kojima je proizvodnja i prodata. Poteškoće koje se javljaju kod ovog metoda su vezane za obuhvatanje

nedovršene proizvodnje i gotovih proizvoda na zalihama.

Tabela 6-8: Bilans stanja preduzeća Metalac, Valjevo58

58http://www.metalac.com/files/pdf/Metalac_Posudje_06_9.pdf




Naša statistika koristi drugi metod obračuna proizvodnje, odnosno obračunrealizovane, prodate proizvodnje. Izvor podataka su finansijski izveštaji preduzeća(bilansi stanja i uspeha) na godišnjem nivou. Završni računi imaju strogo propisanu

sadrţinu i moraju se objavljivati u javnosti. Iz njih je moguće utvrditi fakturisanurealizaciju (potraţivanja prema kupcima), vrednost zaliha, vrednost proizvodnje,društveni proizvod, neto proizvod, višak proizvoda itd.

Tabela 6-9: Bilans uspeha preduzeća Metalac, Valjevo59

Osnovni finansijski pokazatelji u preduzeću su ukupan prihod, dohodak i dobit(gubitak). Oni se obračunavaju putem bilansnog metoda gde se vrši uporeĎivanje prihoda i rashoda u bilansu uspeha. Bilans uspeha sadrţi račune prihoda i rashoda, a

59http://www.metalac.com/files/pdf/Metalac_Posudje_06_9.pdf




kao dodatak svako preduzeće prilaţe obrazac „Raspored rezultata“ na kojem se vidikako su rasporeĎeni dohodak i dobit, odnosno kako je pokriven gubitak u poslovanju.

Ukupan prihod je najobuhvatniji finansijski pokazatelj koji se sastoji od poslovnih prihoda, finansijskih i vanrednih prihoda. Pod ostvarenim prihodom u preduzeću podrazumeva se svaki prihod za koji postoji duţničko- poverilački odnos, odnosno prihod nastaje onog momenta kada je prodaja fakturisana, odnosno kada je kupcuisporučen račun.

Bruto dobit preduzeća se dobija kada se od ukupnog prihoda oduzmu ukupni rashodi

koji mogu biti poslovni, finansijski i vanredni rashodi. Neto dobit se dobija kada se

bruto dobit umanji za iznos poreza na dobit.

Dobijeni finansijski pokazatelji se mogu sabirati za sva preduzeća jedne delatnosti,regiona ili cele zemlje i na taj način se dobijaju agregatni pokazatelji proizvodnje.

6 6 ..110 0 .. D D i i n n a a m m i i č č k k a a a a n n a a l l i i z z a a p p r r o o i i z z v v o o d d n n j j e e

Vrednost proizvodnje se prati tokom vremena i posmatra se njeno kretanje iz jednog

u drugi vremenski period, obično iz godine u godinu. Za dinamičku analizu proizvodnje koriste se metodi analize vremenskih serija. Vremenske serije suzapravo hronološki grupisani podaci, u ovom slučaju o vrednosti proizvodnje.

Vremenski periodi u kojima moţe biti izraţena vremenska serija su godina, kvartal,mesec, dan, sat itd. Podaci koji su prikazani u vremenskoj seriji mogu biti dati u

apsolutnim vrednostima ili relativnim brojevima (indeksima).

Osnovna pretpostavka za dinamičku analizu vremenskih serija je da podaci izrazličitih perioda budu uporedivi. U slučaju proizvodnje to ponekad predstavlja

veliku teškoću, jer nekada nije moguće izvršiti prikupljanje podataka za celu privredu. U tom slučaju obično se pribegava proceni stvarnog obima proizvodnje udatom periodu. Još jedan problem moţe biti klasifikacija delatnosti, kao i definiciječitavog niza karakteristika koje su podloţne promenama.

Specifičnost odreĎenih delatnosti nameće potrebu za analizom u različitimvremenskim periodima. Industrija se, na primer, prati na mesečnom, kvartalnom igodišnjem nivou, dok se poljoprivreda zbog svojih karakteristika prati samo na

godišnjem nivou. Sličan je problem i sa graĎevinarstvom, jer se graĎevinskaaktivnost obavlja obično u toplijem delu godine, odnosno u toku sezone.




Dinamička analiza ima posebno rešenje za delatnosti koje imaju sezonski karakter, ato su sezonski indeksi koji kvantitativno izraţavaju uticaj sezone na proizvodnju.

6 6 ..1111.. N N o o m m i i n n a a l l n n a a i i r r e e a a l l n n a a v v r r e e d d n n o o s s t t p p r r o o i i z z v v o o d d n n j j e e

Kada vrednost proizvodnje ima novčani izraz, potrebno je razlikovati nominalnu irealnu vrednost. Nominalna vrednost proizvodnje je iskazana preko tekućih cena, arealna vrednost proizvodnje je iskazana preko stalnih, nepromenljivih cena. Da bi

vrednost proizvodnje iz različitih vremenskih perioda bila upotrebljiva, potrebno je

izvesti diskontovanje nominalne vrednosti proizvodnje na realnu vrednost, odnosnovrednost proizvodnje izraţenu po tekućim cenama preračunati na vrednost postalnim cenama.

Ako se zna da društveni proizvod izraţava vrednost svih finalnih proizvoda koja su proizvedena u odr eĎenoj godini, onda bi se njegova realna vrednost mogla dobiti

diskontovanjem nominalne vrednosti uz pomoć indeksa cena finalnih proizvoda.

Ipak, tradicionalni indeks cena u većem broju slučajeva nije podešen za takav postupak, jer polazi od prometa dobara, koji ima drugačiju ponderaciju.

Konstruisanje odgovarajućeg indeksa nailazi na velike praktične teškoće, tako da semora traţiti drugi način za utvrĎivanje realne vrednosti društvenog proizvoda. Jednood predloţenih rešenja je da se putem posebnih indeksa pojedinih kategorija finalne

potrošnje obračunavaju njihove realne vrednosti, a preko sume ovih vrednosti dobija

realna vrednost društvenog proizvoda. Tako će nominalna vrednost društvenog proizvoda ( F ), po istoj logici, predstavljati zbir tih veličina svedenih na realne

vrednosti putem diskontovanja pomoću njihovih specifičnih indeksa cena.:

[6-6] Nominalna vrednost društvenog proizvoda

F = Ci + Cd + I + E – U

gde su:

C i – proizvodi lične potrošnje,

C d – proizvodi opštedruštvene i zajedničke potrošnje,

I – proizvodi investicione potrošnje,

E – izvoz,

U – uvoz.




Kada se u prethodnu jednačinu uvrste indeksi cena (i) za svaki od navedenih oblika potrošnje, dobija se realna vrednost društvenog proizvoda. Formula poprima sledećioblik:

[6-7] Realna vrednost društvenog proizvoda

F’ = Ci/ici + Cd/icd + I/ii + E/ie – U/iu.

Za detaljniju analizu od velikog je značaja da se utvrdi posebni indeks cena realnogdruštvenog proizvoda. Ovaj pokazatelj se dobija na osnovu sledeće formule:

[6-8] Indeks cena društvenog proizvoda

iF = F/F’.

Iz toga proizilazi, naravno, sledeća formula:

[6-9] Realna vrednostdruštvenog proizovda

F’ = F/iF.

Kada je u pitanju finansijski deo transakcija, potreban je drugačiji, posredni postupak diskontovanja. Naime, za sva finansijska sredstva se traţi odgovarajućanamena odnosno roba za čiju će se nabavku odreĎena finansijska sredstva utrošiti.Tada se pristupa utvrĎivanju diskonta koji je u srazmeri sa cenama te robe. Na primer, ako se radi o finansijskim investicionim sredstvima, utvrĎuju se investiciona

dobra koja treba da se kupe za ta sredstva i njihov indeks cena predstavlja osnov zadiskontovanje. UtvrĎivanje robnog ekvivalenta za finansijska sredstva nije uvek jednostavno i zahteva duţi i sloţeniji obračun.

6 6 ..112 2 .. S S r r e e d d n n j j i i t t e e m m p p o o r r a a z z v v i i t t k k a a i i p p o o r r a a s s t t a a d d r r u u š š t t v v e e n n o o g g p p r r o o i i z z v v o o d d a a i i

n n a a r r o o d d n n o o g g d d o o h h o o t t k k a a Za dinamičku analizu vrednosti proizvodnje, odnosno društvenog proizvoda inacionalnog dohotka, koriste se pokazatelji dinamike vremenskih serija. Bitno je da je iskazana realna vrednost proizvodnje, odnosno da su društveni proizvod i narodnidohodak iskazani u stalnim cenama.




Osnovni pokazatelji dinamike vremenskih serija izraţavaju tempo kojim se krećeodreĎena pojava u vremenu. Osnovni pokazatelji dinamike posmatrane pojave su

60:

apsolutni porast pojave ( AP i, i=1,2,...,n),

tempo razvitka ili koeficijent dinamike (TRi, i=1,2,...,n), tempo porasta (TP i, i=1,2,...,n),

srednji tempo razvitka (STR),

srednji tempo porasta (STP ) odnosno geometrijska stopa rasta.

Formule koje se koriste za ove pokazatelje su:

[6-10] Apsolutni porast pojave: y y AP iii 1,

[6-11] Tempo razvitka: y

y

LTRi

i

ii1

,

[6-12] Tempo porasta: 1TRTP ii ; y

AP TP

i

ii

1 ,

[6-13] Srednji tempo razvitka: 1

log

log 1

n

TRSTR

n

ii

;

log STR STR=

[6-14] Srednji tempo porasta

(geometrijska stopa rasta):

1STRSTP ,

[6-15]

Prognoziranje pojave:

STR y y ii

11 ;

11 loglog logi

i STR y y

log yi yi=

Postoje i drugi metodi za analizu dinamike vremenskih serija, kao što su aritmetičkastopa rasta, razvojna tendencija (trend) i slično.

Primer:





U jednoj zemlji narodni dohodak, po godinama, u hiljadama evra, bio je sledeći:

Godine: 2002. 2003. 2004. 2005. 2006.

Narodni dohodak: 37000 42000 41000 44000 48000

Izračunati pokazatelje dinamike vremenske serije i prognozirati koliki će bitinarodni dohodak u 2007. godini.

Rešenje:

n = 5.

Tabela 6-10

Godina

( X )

Redni

broj(i)

Narodni

dohodak ( yi)

Apsolutni

porast( AP i)

Tempo

razvitka(TRi)

Tempo

porasta (TP i) log TRi

1 2 3 4 5 6 7

2002. 1 37000 - - - -

2003. 2 42000 5000 1,13513514 0,13513514 0,05504757

2004. 3 41000 -1000 0,97619048 -0,02380952 -0,01046543

2005. 4 44000 3000 1,07317073 0,07317073 0,03066882

2006. 5 48000 4000 1,09090909 0,09090909 0,03778856

Ukupno - 212000 - - 0,11303951

Apsolutni porast pojave:Odgovor: Narodni dohodak je u 2003. godini u odnosu na 2002. bio veći za 5000000evra, u 2004. u odnosu na 2003 manji za 1000000 evra, u 2005. u odnosu na 2004.veći za 3000000 evra i u 2006 u odnosu na 2005. veća za 4000000 evra.

Tempo razvitka i tempo porasta:

Odgovor: Narodni dohodak je u 2003. godini u odnosu na 2002. bio veći za 13,51%,u 2004. u odnosu na 2003 manji za 2,38%, u 2005. u odnosu na 2004. veći za 7,32%

i u 2006 u odnosu na 2005. veći za 9,09%.

Srednji tempo razvitka:

log STR = 0,028259878.

Dobijena vrednost se antilogaritmuje i dobija se sledeća vrednost:

STR = 1,067234555 (106,72%).

Odgovor: Srednji tempo razvitka iznosi 106,72%.

Srednji tempo porasta:

STP = 0,0672345555 (6,72%).




Odgovor: Narodni dohodak je u proseku iz godine u godinu rastao za 6,72%.

Prognoziranje pojave:

i =6; y1 = 37000;log y 6= log 37000 + (6−1) • 0,028259878 = 4,709501116,

Antilogaritmovanjem dobijene vrednosti dobija se prognozirana vrednost:

y6 = 51227,25863.

Odgovor: Pod pretpostavkom da narodni dohodak iz godine u godinu raste za

6,72%, u 2007. godiini se moţe očekivati narodni dohodak od 51227259 evra.

6 6 ..113 3 .. K K o o n n t t r r o o l l a a k k v v a a l l i i t t e e t t a a u u p p r r o o i i z z v v o o d d n n j j i i

6 6 ..113 3 ..11.. P P o o j j a a m m k k v v a a l l i i t t e e t t a a

Kvalitet proizvoda ima veliki značaj u proizvodnji i predstavlja jedan od ključnihfaktora u konkurenciji na trţištu. Pod kvalitetom proizvoda podrazumevamo skup

svih njegovih osobina koje ispunjavaju odreĎene standarde sa aspekta namene,funkcionalnosti, pouzdanosti, ekonomičnosti, odrţavanja, estetike itd. Drugimrečima, kvalitet proizvoda se moţe tumačiti kao stepen do kojeg proizvodzadovoljava zahteve potrošača. Jedna druga definicija kvaliteta ističe da je to stependo kojeg potrošač oseća da proizvod ili usluga zadovoljava njegove potrebe iočekivanja.

6 6 ..113 3 ..2 2 .. S S t t a a t t i i s s t t i i č č k k a a k k o o n n t t r r o o l l a a k k v v a a l l i i t t e e t t a a

U toku proizvodnje preduzeće mora da pronaĎe ravnoteţu izmeĎu nivoa kvaliteta proizvoda i visine troškova proizvodnje. Potrebno je zapravo pronaći optimalni,zadovoljavajući nivo kvaliteta koji će biti postignut uz prihvatljiv nivo troškova proizvodnje.

Oblast statistike koja se bavi metodologijom merenja i utvrĎivanja kvaliteta nazivase statistička kontrola kvaliteta. Statistička kontrola kvaliteta je sastavni elemen t

procesa masovne proizvodnje, pogotovo u industriji.

Način procene kvaliteta se prilagoĎava specifičnostima proizvodnje svakog

proizvoda. Negde se vrši merenje pri čemu se izraţavaju numeričke karakteristike




proizvoda i usluga, dok se negde jednostavnim posmatranjem izraţavaju atributivnekarakteristike (dobar-loš, ispravan-neispravan i slično). Stepen preciznosti kontrolekvaliteta se takoĎe razlikuje od jednog do drugog proizvoda. Na primer, jedna od

najstroţijih kontrola kvaliteta se sprovodi u industri ji lekova i medicinskogmaterijala.

Prema kontinuitetu razlikuju se diskontiunirana i kontinuirana kontrola kvaliteta.Diskontinuirana kontrola se ne obavlja stalno nego samo u odreĎenim momentima utoku proizvodnje, s vremena na vreme. Kontinuirana kontrola kvaliteta je

karakteristična za masovnu proizvodnju i ona se obavlja permanentno u unapredutvrĎenim vremenskim intervalima.

6 6 ..113 3 ..3 3 .. S S t t a a t t i i s s t t i i č č k k a a k k o o n n t t r r o o l l a a p p r r o o i i z z v v o o d d n n i i h h p p r r o o c c e e s s a a

Cilj statističke kontrole procesa je da smanji varijacije kvaliteta proizvoda u procesu proizvodnje. Krajnji cilj je kontinuirano poboljšavanje procesa. Najčešće sestatistička kontrola procesa sprovodi u proizvodnji materijalnih dobara, ali se sveviše upotrebljava i za kontrolu pruţanja usluga. Na primer, statistička kontrola procesa se moţe upotrebiti da bi se smanjilo vreme za dobijanje kredita u bankamaili čekanje u redovima.

Pre uvoĎenja statističke kontrole procesa, kontrola kvaliteta se bazirala na

inspekcijama. To je značilo da se proizvod kontroliše nakon njegove finalizaci je i dase odstrane neispravni komadi. To je bila akcija na kraju procesa, na izlazu. Ovakav

pristup je skup i zahteva mnogo vremena, jer je neispravni proizvod već napravljen ion mora da se baci, preraĎuje, popravlja ili prodaje po sniţenoj ceni. Pravi c ilj

statističke kontrole kvaliteta je da se spreči pojavljivanje lošeg kvaliteta na vreme, utoku samog procesa proizvodnje.

Da bi se razumela metodologija statističke kontrole proizvodnog procesa, potrebno

je shvatiti da se varijacije u kvalitetu proizvoda javljaju iz različitih razloga. Izvorivarijacija mogu biti oprema, materijal, radna snaga, metodi i procedure, okruţenjeitd. Potrebno je razlikovati uobičajene i vanredne varijacije proizvodnog procesa.Zbog toga razlikujemo slučajne i sistematske vari jacije kvaliteta proizvoda.

Slučajne varijacije se javljaju usled delovanja mnogobrojnih faktora koji se ponašajuna slučajan način. One su uobičajene i ne utiču bitno na kvalitet proizvoda , jer su

malog obima, ukoliko menadţment vodi računa faktorima koji ih izazivaju. Na

primer, redovno se odrţava oprema, radnici su prošli adekvatnu obuku za proizvodnju itd. Slučajne varijacije su zapravo varijacije koje se tolerišu u procesu proizvodnje.




Sistematske varijacije znatno remete postizanje ţeljenog kvaliteta proizvodnje i vršesnaţan i štetan uticaj pomerajući celokupni proizodni proces van granica tolerancije.Javljaju se usled faktora koji nisu predviĎeni u redovnom procesu proizvodnje. Na

primer, kvarovi mašina, loš materijal, neadekvatni izvori energije, loša radna snagaitd.

Kada je proizvodni proces izloţen samo slučajnim varijacijama, kaţemo da je proces pod kontrolom. Ukoliko se javljaju sistematske varijacije, onda je proces vankontrole. Da bi proizvodni proces bio pod kontrolom, potrebno je pronaći f aktore

koji izazivaju sistematske varijacije i otkloniti ih. Na taj način proces će biti ponovostabilan i u proizvodnji će se dobijati ţeljeni kvalitet proizvoda.

Statististička kontrola kvaliteta je zapravo deo filozofije kako voditi preduzeće. Celafirma ili organizacija mora biti orijentisana ka jednom cilju: kontinuirano poboljšavanje kvaliteta proizvoda i usluga.

6 6 ..113 3 ..4 4 .. M M e e t t o o d d u u z z o o r r k k a a u u s s t t a a t t i i s s t t i i č č k k o o j j k k o o n n t t r r o o l l i i p p r r o o c c e e s s a a i i k k o o n n t t r r o o l l n n e e k k a a r r t t e e

Da bi se eliminisali faktori koji izazivaju sistematske varijacije u proizvodnom

procesu, formira se uzorak na izlazu procesa. Prvi korak je da se odabere varijablakoja će se pratiti, odnosno koja karakteristika procesa će biti analizirana. Nekoliko

grafičkih tehnika, poznatih pod imenom predstatistički alati, se koristi za tu svrhu.Kad god je to moguće potrebno je izabrati varijablu koja se moţe iskazatikvantitativno, a ne opisno.

Kada se analizira kvantitativna varijabla, izvodi se zapravo merenje. Formira seserija uzoraka (podgrupa) u toku odreĎenog vremenskog perioda. Svaka podrupa se

sastoji od nekoliko jedinica za koje se utvrĎuje vrednost obeleţja. Podgrupe običnoimaju od 2 do 6 jedinica. Za svaku podgrupu izračunavaju se statistike uzorka (na primer, aritmetička sredina i interval varijacije) i te statistike se prikazuju na

dijagramu gde se vidi njihova promena u toku vremena. UporeĎivanjem tačaka nadijagramu, nadamo se da ćemo otkriti neobične varijacije u procesu proizvodnje.

Svaka podgrupa se formira u kratkom vremenskom periodu, odnosno u periodu u

kojem ne dolazi do velikih operativnih promena u procesu. Drugim rečima,formiraju se racionalne podgrupe.

U cilju formiranja racionalnih podgrupa, mora se doneti odluka sa kojom

učestalošću (frekvencijom) ih treba formirati. Na primer, moţemo formirati podgrupe svakih 15 minuta, svakog sata, jednom dnevno. U suštini, bitno je da segrupe formiraju dovoljno često da bi se otkrile značajnije promene u procesu.




Kada se utvrdi učestalost formiranja podrgupa, potrebno je utvrditi njihovu veličinu,odnosno broj jedinica posmatranja koje će biti posmatrane. Potrebno je utvrditi inačin izbora jedinica u uzorak, odnosno podgrupu. Preporučuje se da broj jedinica u

podrgupama bude konstantan. Ako se veličina podgrupe obeleţi sa n, najčešće se nkreće oko 5 jedinica. Ilustraci je radi, pretpostavimo da se u podgrupe izabira po 5

jedinica svakog sata na kraju procesa (output-u), odnosno kod mašine koja pravi 100 jedinica proizvoda svakog sata. Podgupe se mogu formirati u kontinuitetu, periodično ili slučajnim izborom jedinica. Ak o se podgrupe formiraju u kontinuitetu,

moţemo uzimati u uzorak prvih 5 jedinica proizvoda na početku svakog sata radamašine. U ovom slučaju uslovi rada mašine i ostali faktori će biti konstantni uokviru svake podgrupe. Ovaj način pruţa „zamrznutu sliku“ procesa u odreĎenommomentu. Varijacije unutar podgrupe na ovaj način su svedene na minimum. Ako se

podrgupe formiraju periodično, 5 jedinica proizvoda koji se uzimaju u podgrupuuzimaće se svakog sata, ali ne uvek u isto vreme u okviru sata. Bitno je da se uovom slučaju uzme 5 jedinica koje su proizvedene jedna za drugom. Kod slučajnogizbora jedinica proizvoda, na slučajan način se bira 5 jedinica svakog sata, ali one ne

moraju biti proizvedene uzastopno.

Opšte je pravilo da se za dobru statističku kontrolu mora formirati barem 20

podgrupa. Na taj način dolazi se do pouzdanih procena aritmetičke sredine ivarijabilnosti procesa proizvodnje.

Nakon formiranja podgrupa pristupa se merenju izabranih jedinica posmatranja i

izračunavanju statistika uzorka (aritmetičke sredine, intervala varijacije, proporcije islično). Izračunate statistike uzorka se prikazuju grafički da bi se utvrdile performanse procesa. Konstruisani dijagrami se nazivaju kontrolne karte. Sada je potrebno odgovoriti na osnovno pitanje: Da li varijacije koje se uočavaju nagrafikonu nastaju kao rezultat slučajnih ili sistematskih varijacija proizvodnog

procesa? Ova faza se naziva statistički monitoring procesa. Posmatranjem kontrolnihkarti smanjuje se mogućnost da se donese pogrešna odluka o tome da li treba

preduzeti korigovanje proizvodnog procesa ili ne.

Na kontrolnim kartama postoji centralna linija i dve kontrolne granice (gornja idonja). Centralna linija predstavlja prosečnu vrednost proizvodnog procesa kada jeon u stanju statističke kontrole, odnosno kada postoje samo slučajne varijacije.Gornja i donja granica su predstavljene horizontalnim linijama. Kada je proces podkontrolom, gotovo sve tačke će se nalaziti unutar tih granica. U praksi kontrolnegranice se koriste na sledeći način:

Ako su sve posmatrane podgrupe, odnosno njihove tačke na dijagramu,izmeĎu donje i gornje granice, imamo dokaz da ne postoje sistematskevarijacije i moţemo pretpostaviti da je proizvodni proces pod kontrolom.

U ovom slučaju postoje samo slučajne varijacije i nema potrebe da se




preduzimaju bilo kakve akcije za korigovanje proizvodnog procesa.Postoji izuzetak od ovog pravila, a to je kada postoji neuobičajenogrupisanje tačaka unutar granica, o čemu će biti reči kasnije.

Ukoliko je neka od tačaka van kontrolnih granica, onda imamo dokaz da je proizvodni proces van kontrole zbog sistemskih varijacija. U tom

slučaju potrebno je preduzeti odgovarajuću akciju za korigovanje procesa proizvodnje.

Mora se istaći značajnost dokumentovanja celog procesa formiranja podgrupa.

Vreme uzimanja podgrupa se evidentira, a takoĎe se evidentira i lice koje je izvršilouzorkovanje. Svaka promena u proizvodnom procesu (resetovanje mašina, podešavanje, promena smene, operatera itd.) mora se zabeleţiti. Svaki potencijalniuzrok varijacija proizvodnog procesa mora se pratiti.

6 6 ..113 3 ..4 4 ..11.. x i i R R k k a a r r t t e e

x i R karte su kontrolne karte koje se najčešće koriste za statističku kontrolu proizvodnog procesa. Aritmetičke sredine podgrupa su prikazane na x kartama, dok

su intervali varijacija prikazani na R kartama (R je oznaka za „range“ naengleskom). Na x kartama se posmatra odstupanje aritmetičkih sredina podgrupaod aritmetičke sredine proizvodnog procesa i cilj je da su odstupanja od ţeljenog

nivoa minimalna. R karte se koriste da bi se utvrdio obim varijabiliteta procesa okoţeljenog nivoa. Vaţno je da se obe karte koriste zajedno, jer se samo tako dolazi do

potpune informacije. Postoje i takozvane s karte koje prikazuju standardne devijacije

podgrupa. Ipak, u praksi preovlaĎuje upotreba x i R karti, jer su razumljivije za lica

koja nemaju odgovarajuće matematičko obrazovanje.

Polazi se od pretpostavke da je populacija, odnosno osnovni skup koji čine sve jedinice koje nastaju u procesu proizvodnje, imaju normalnu raspodelu sa

aritmetičkom sredinom μ i standardnom devijacijom σ. TakoĎe se polazi od pretpostavke da su višestuka merenja proizvodnog procesa meĎusobno statističkinezavisna. Prema tome, ako μ i σ ostanu konstantni tokom vremena, distribucijaaritmetičkih sredina podgrupa u bilo kom periodu je normalno distribuirana za

aritmetičkom sredinom μ i standardnom devijacijom n . Iz toga se zaključuje dau bilo kom periodu 99,73% svih vrednosti aritmetičkih sredina uzoraka je usledećem intervalu:

[6-16] Interval poverenja nn 3,3 .

Na osnovu navedenog moguće je utvrditi centralnu liniju u visini aritmetičke sredineosnovnog skupa μ kao i donju i gornju granicu tolerancije proizvodnog procesa:




[6-17] Donja granica tolerancije n LCL X 3 ,

[6-18] Gornja granica tolerancije nUCL X 3 .

Ukoliko je proizvodni proces pod kontrolom, odnosno μ i σ ostanu konstantni tokomvremena, sledi da su μ i σ aritmetička sredina i standardna devijacija svih mogućihmerenja procesa. Iz tog razloga, μ se naziva aritmetička sredina proizvodnog

procesa, a σ standardna devijacija proizvodnog procesa. Pošto u većem brojuslučajeva u stvarnosti nije moguće utvrditi stvarnu vrednost μ i σ, njihova vrednostse mora procenjivati. Ako je proizvodni proces pod kontrolom, odgovarajuća ocenaaritmetičke sredine procesa μ je x , odnosno aritmetička sredina aritmetičkih sredina podgrupa. Iz toga sledi da je centralna linija na kontrolnoj x karti jednaka vrednosti

x .

Slika 6-1: Prikaz kontrolne karte sa donjom (LCL) i gornjom (UCL) granicom (strelica pokazuje podgrupu koja je van granica tolerancije)

61

Kontrolne granice x karte se, prema tome, dobijaju na sledeći način:

[6-19] Donja granica tolerancije Rnd

xn

d R x LCL x

2

2 33 ,

61

The Balanced Scorecard Institute, Basic tool for process improvement (februar 2007,http://www.balancedscorecard.org/files/control.pdf)




[6-20] Gornja granica tolerancije Rnd

xn

d R xUCL x

2

2 33 ,

[6-21] Konstanta kontrolne kartend

A2

23 ,

[6-22]Korigovana donja granica

tolerancije R A x LCL x 2 ,

[6-23]Korigovana gornja granica

tolerancije R A xUCL x 2 ,

gde je:

R - aritmetička sredina intervala varijacije svih podgrupa. Kako pokazuje formula za konstantu kontrolne karte A2, kontrolna karta zavisi odveličine podgrupe n. Vrednosti za A2 su date u tabeli broj 6-11.

Centralna linija kod R karti je R , dok se donja i gornja granica tolerancijeizračunavaju na sledeći način:

[6-24] Donja granica tolerancije R D LCL R 3 ,

[6-25] Gornja granica tolerancije R DUCL R 4 ,

gde su D3 i D4 konstante kontrolne karte koje su date u tabeli broj 6-11.




Tabela 6-11: Konstante kontrolnih x i R karti

Konstante za aritmetičku sredinu x Konstante za interval poverenja(R)

Veličina podgrupe

n

Faktori zagranice

tolerancije

A2

Delilac za ocenustandardne

devijacije

d2

Faktori granica tolerancije

D3 D4

2 1,880 1,128 - 3,267

3 1,023 1,693 - 2,574

4 0,729 20,59 - 2,282

5 0,577 2,326 - 2,114

6 0,483 2,534 - 2,0047 0,419 2,704 0,076 1,924

8 0,373 2,847 0,136 1,864

9 0,337 2,970 0,184 1,816

10 0,308 3,078 0,223 1,777

11 0,285 3,173 0,256 1,744

12 0,266 3,258 0,283 1,717

13 0,249 3,336 0,307 1,693

14 0,235 3,407 0,328 1,672

15 0,223 3,472 0,347 1,65316 0,212 3,532 0,363 1,637

17 0,203 3,588 0,378 1,622

18 0,194 3,640 0,391 1,608

19 0,187 3,689 0,403 1,597

20 0,180 3,735 0,415 1,585

21 0,173 3,778 0,425 1,575

22 0,167 3,819 0,434 1,566

23 0,162 3,858 0,443 1,557

24 0,157 3,895 0,451 1,548

25 0,153 3,931 0,459 1,541

Granice tolerancije koje se izračunavaju prvi put nazivaju se probnim granicama.

Teoretski, granice tolerancije bi trebalo da su izračunate na osnovu podgrupa koje su prikupljene kada je proizvodni proces bio pod statističkom kontrolom. MeĎutim,nemoguće je znati da li je proces pod kontrolom pre nego što su kon truisane

kontrolne karte. Nakon izrade x i R karti, ako je proces pod kontrolom, ove karte se

mogu koristiti za monitoring proizvodnog procesa. Ako karte pokaţu da proizvodni

proces nije pod statističkom kontrolom (na primer, odreĎene tačke na dijagramu suvan granica tolerancije), moramo pronaći i eliminisati sistematska odstupanja pre




nego što izračunamo granice tolerancije na osnovu kojih će se vršiti monitoring

proizvodnog procesa.

Da bi se proces analize pojednostavio, ona počinje sa izradom R karti, koje pokazuju

samo promene u varijaciji proizvodnog procesa. To znači da se prvo identifikuju ieliminišu sistematske varijacije prikazane na R karti, pa se tek onda pristupa izradi x karti. Eliminisanje sistematskih varijacija se vrši tako što se isključuju iz

proračuna one podgrupe kod kojih se javlja odstupanje van kontrolnih granica, pa se ponovo izraĎuje nova R karta. Ovaj postupak se ponavlja sve dok se ne dobije proces unutar granica tolerancije.

Potrebno je istaći, da iako proizvodni proces moţe biti pod kontrolom, to ne znači dase automatski dobijaju proizvodi koji zadovoljavaju potrebe potrošača. Bez obzira

što su eliminisani faktori koji izazivaju sistematske varijacije, slučajne varijacijemogu biti toliko značajne da i dalje remete normalno odvijanje proizvodnog procesa.

Jednom napravljene x i R karte se koriste za monitoring (nadziranje, posmatranje)

procesa proizvodnje i one se periodično revidiraju ponavljanjem njihovogizračunavan ja. Ukoliko se otkriju faktori koji izazivaju sistematske varijacije, nascenu stupa menadţment koji preduzima mere da se ti faktori otklone. Na primer, da

se iz proizvodnje eliminišu loše sirovine ili da se popravi defektna mašina i slično.Radnici u proizvodnji ne prihvataju lako česte statističke kontrole kvaliteta, pa je

potrebno da menadţment bude umeren u učestalosti njene primene.

Ponekad su uzroci sistematskih varijacija takvi da ih nije moguće odstraniti iz

proizvodnog procesa iako su identifikovani. Ukoliko kvalitet proizvoda nije

preterano ugroţen, kontrolne karte se izraĎuju bez obzira na postojeće uzroke, takošto se eliminišu iz izračunavanja one grupe kod kojih se javilo sistematskoodstupanje ili se jednostavno za statističku kontrolu koriste probne kontrolne karteizraĎene na početku analize.

Procedura statističke kontrole kvaliteta upotrebom x i R karti bi se mogla prikazati

na sledeći način:

Neophodno je izraĎivanje obe kontrolne karte ( x i R) da bi se analizirao proizvodni proces.

Analiza počinje izradom R karti: a) pronalaţenje i eliminisanje faktorasistematskih varijacija b) revidiranje kontrolnih granica x i R karti,

isključivanje iz analize podgrupa koje sadrţe sistematske varijacije c)

provera revidiranih R karti d) ponavljanje prethodna tri koraka sve dok sene postigne statistička kontrola.

Kada R karte pokazuju statističku kontrolu, x karte mogu da se podvrgnu

pouzdanoj analizi: a) pronalaţenje i eliminisanje faktora sistematskih

varijacija b) revidiranje kontrolnih granica x i R karti, izbacivanje iz




analize podgrupa koje sadrţe sistematske varijacije c) provera revidiranih

x i R karti d) ponavljanje prethodna tri koraka sve dok se ne postigne

statistička kontrola.

Nakon konačno izraĎenih x i R karti, koriste se kontrolne granice zamonitoring procesa: a) u dijagram se ucrtavaju nove podgrupe b) ako je

na bilo kojoj od kontrolnih karti došlo do sistematskih varijacija pristupase korektivnoj akciji nad proizvodnim procesom.

x i R karte se periodično aţuriraju koristeći nove podgrupe. Kada doĎe do većih promena u proizvodnom procesu, obavezno ponovo

izraditi x i R karte.




7 7 .. M M a a k k r r o o e e k k o o n n o o m m s s k k i i b b i i l l a a n n s s i i i i

n n a a c c i i o o n n a a l l n n i i r r a a č č

u u n n i i

7 7 ..11.. P P o o j j a a m m i i u u l l o o g g a a m m a a k k r r o o e e k k o o n n o o m m s s k k i i h h b b i i l l a a n n s s a a

Kroz strukturu društvenog proizvoda i narodnog dohotka prikazuje se ekonomskastruktura jedne zemlje. Drugim rečima, posmatranje odreĎenih ekonomskih

kategorija se vrši na sintetički način. Izračunava se čitav niz makroekonomskihveličina na kojima se zasniva ekonomska i statistička analiza. Obim ostvarene proizvodje se posmatra kroz vrednosti društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka.Raščlanjivanjem društvenog proizvoda i narodnog dohotka dobija se niz podataka o proizvodnji, raspodeli, razmeni i potrošnji na globalnom nivou. Analiza agregatamoţe da se posmatra i po različitim delatnostima ili teritorijalnim jedinicama. Kadase u analizu unese i dinamička analiza proizvodnje, dobijaju se vaţne informacije zautvrĎivanje dostignutog nivoa ekonomskog razvoja društva.

Svi elementi koji su navedeni, kao i njihova struktura, prikazani su na jednommestu, u makroekonomskim bilansima odnosno društvenim računima.Makroekonomski bilansi predstavljaju analitičku osnovu za ekonomsko-statističkuanalizu društva. Oni predstavljaju prikaz ekonomske aktivnosti jedne zemlje krozkvantitativni izraz i nastali su logičkim povezivanjem privrednih bilansa.

„Mak roekonomski bilansi, pre svega, daju kvantitativan opis ukupne ekonomskeaktivnosti zemlje, obezbeĎuju kompleksnu analizu ukupnih zbivanja u privredi usvim fazama razvoja, otkrivaju razvojne tendencije, odnosno zakonitosti privrednograzvoja i meĎusobnu zavisnost i uslovljenost pojedinih faza i delova privrednog

razvoja. Znači, oni predstavljaju instrument kvantitativne analize stanja i kretanja




privrednog razvoja. Makroekonomski bilansi kao metod kvantitativnog prikazivanja

i analize ekonomske aktivnosti predstavljaju, u stvari, kvantifikaciju postavkiekonomske teorije. Ekonomska aktivnost prikazana je u makroekonomskim

bilansima na svodan i sintetički način.“

62

Postoje četiri sistema makroekonomskih bilansa:

Bilans raspodele društvenog proizvoda,

Tabela meĎusobnih odnosa privrednih delatnosti (input-output), Sistem finansijskih (novčanih) tokova,

Bilans društvenog bogatstva.

Navedeni bilansi daju zajedno integralnu sliku ekonomije jedne zemlje.

7 7 ..2 2 .. B B i i l l a a n n s s r r a a s s p p o o d d e e l l e e d d r r u u š š t t v v e e n n o o g g p p r r o o i i z z v v o o d d a a

Bilans raspodele dr uštvenog proizvoda ima zadatak da prati i brojčano iskazujetekuću ekonomsku aktivnost privrede, odnosno proizvodnje, potrošnje akumulacije iodnosa sa inostranstvom. Ovaj bilans se još naziva i bilans formiranja, raspodele iupotrebe društvenog proizvoda. On na globalan način posmatra sve segmente tekućeekonomske, privredne aktivnosti po izvorima stvaranja, zatim proces raspodele, preraspodele i krajnje upotrebe društvenog proizvoda.

Tekuća ekonomska aktivnost se posmatra uglavnom preko tekućih transakcija,

odnosno kroz proizvodnju novih vrednosti u datom periodu. Izvori podataka otekućim informacijama su knjigovodstvene evidencije preduzeća, pre svega bilansuspeha.

U makroekonomskim bilansima se nastavlja sa poštovanjem knjigovodstvenih principa, kao i u preduzećima. To znači da se primenjuje sistem dvojnog

knjigovodstva, gde se svaka ekonomska transakcija evidentira dva puta, jednom kaorashod, a drugi put kao prihod. Kroz primenu knjigovodstvenih principa prikazana je

bruto-novčana ravnoteţa u privredi koja se zasniva na tekućim transakcijama procesa proizvodnje, raspodele i potrošnje.

Nosioci transakcija su grupisani u sektore u bilansu raspodele društvenog proizvoda,i to s obzirom na oblike ekonomske aktivnosti (proizvodnja, potrošnja i

62

Mladenović D., Đolević V., Šoškić D.(2000), Ekonomska statistika, Ekonomski fakultet uBeogradu, strana 268




akumulacija). Svaka od ovih aktivnosti ima svoj račun. Sektori se dalje grupišu prema funkcijama koju imaju u sistemu društvene reprodukcije, odnosno na sektor proizvodnje, sektor stanovništva, sektor neproizvodnih delatnosti, sektor investicija i

sektor odnosa sa inostranstvom. Ovaj institucionalni princip podele sektora grupiše privredne subjekte kao finansijske celine.

Na osnovu navedenih sektora, formirano je i šest osnovnih računa iz kojih se sastoji bilans raspodele društvenog proizvoda:

Bilans proizvodnih delatnosti (ukupni privredni bilans),

Bilans pr imanja i izdavanja stanovništva, Bilans neproizvodnih delatnosti,

Bilans tekuće potrošnje, Bilans investicija,

Bilans odnosa sa inostranstvom.

Bilans proizvodnih delatnosti kroz uporedno prikazivanje novčanih i ro bnihtokova pokazuje strukturu društvenog proizvoda po prvoj i konačnoj raspodeli,odnosno proces njegovog formiranja i raspodele. Na levoj strani bilansa se nalazinovčani tok, odnosno struktura društvenog proizvoda po prihodnom metod, dok sena desnoj strani nalazi robni tok, odnosno struktura društvenog proizvoda porashodnom metodu.

Prihodna strana bilansa proizvodnih delatnosti sadrţi informacije o ukupnim

novčanim sredstvima i njihovom rasporedu po pojedinim kategorijama. Vrednosnastruktura ostvarene proizvodnje pokazuje kako je izvršena raspodela društvenog proizvoda i narodnog dohotka izmeĎu proizvoĎača i vanprivrednih delatnosti. Uobliku novčanih dohodaka, narodni dohodak se raspodeljuje na sledeći način:

sredstva proizvoĎača (zarade, sredstva zajedničke potrošnje iakumulacija)

sredstva za opšte-društvene potrebe koja se prerasporeĎuju prekofinansijskog sistema (porezi, takse, kamate, premije i slično) društveno- političkim zajednicama i finansijskim organizacijama, zatim preko plaćanja neproizvodnih usluga i preko bruto zarada zaposlenih u

vanprivrednim delatnostima.

Pored navedene preraspodele prikazuje se i amortizacija osnovnih proizvodnih

fondova, koja u zbiru sa narodnim dohotkom čini društveni proizvod. Društveni proizvod uvećan za materijalne troškove čini društveni bruto proizvod.

Na desnoj, rashodnoj strani bilansa proizvodnih delatnosti prikazana je struktura

društvenog proizvoda po rashodnom metodu, na sledeći način:

[7-1] Struktura društvenog proizvoda F = Ci + Co + I + (E-U)




gde je:

F – društveni proizvod,

C i – lična potrošnja stanovništva,C o – materijalni rashodi opšte-društvene potrošnje,

I – bruto investicije u osnovna i obrtna sredstva,

E – izvoz,

U – uvoz.

Na desnoj strani bilansa nalazi se i vrednost utrošenog reprodukcionog materijala( R). Društveni bruto proizvod se dobija sabiranjem društvenog proizvoda i

reprodukcionog materijala ( F+R) čime se postiţe ravnoteţa sa levom stranomračuna.

Uz bilans proizvodnih delatnosti nalaze se i dodatni bilansi koji doprinose dubljojanalizi. Tu se nalaze obračuni društvenog proizvoda i narodnog dohotka u stalnimcenama kao i dinamika društvenog proizvoda (za celu privredu i pojedinedelatnosti), zatim obračuni različitih aspekata proizvodne aktivnosti izraţeni utekućim cenama, prikazi raspodele realizovanog dohotka i neto proizvoda subjekatau privredi, struktura društvenog bruto proizvoda prema sektorima svojine itd.

Bilans primanja i izdavanja stanovništva prikazuje ličnu potrošnju stanovništvakoja je uslovljena ukupnim primanjima i raspoloţivim robnim fondovima za ličnu potrošnju.

Na levoj, prihodnoj strani bilansa je prikazan novčani tok, odnosno kupovni fondovistanovištva koje čine sva primanja koja potiču iz primarne raspodele i preraspodele

proizvedene vrednosti. Tu su i primanja zaposlenih u neproizvodnim delatnostima,

prihodi po osnovu socijalnog osiguranja i socijalne zaštite, ostala transferna primanja stanovništva i primanja iz inostranstva. Moţe se reći da se prihodistanovništva zapravo sastoje od zarada zaposlenih u privredi i transfernih prihoda,

jer tranferni prihodi obuhvataju sve ostale prihode nastale prelivanjem.

Na desnoj, rashodnoj strani bilansa, prikazana je struktura izdataka za sledećenamene:

1. sredstva za ličnu potrošnju,

2. neproizvodne usluge i plaćeni porezi, doprinosi, takse i slično,3. sredstva za investicije,

4. štednja stanovništva.

Dodatni bilansi koji omogućavaju dublju analizu prikazuju ličnu potrošnju u stalnimcenama i njenu dinamiku, zatim novčana sredstva stanovništva koja su upotrebljena




za podmirenje lične potrošnje stanovništva, struktura robnih fondova koji sunamenjeni potrošnji od strane stanovništva, lična potrošnja po grupama i podgrupama namene i izvorima snabdevanja, lična potrošnja po osnovnim

namenama i izvorima snabdevanja, zbirni pregled lične potrošnje, potrošnja prehrambenih proizvoda po stanovniku, potrošnja industrijskih proizvoda.

Bilans neproizvodnih delatnosti obuhvata formiranje sredstava i njihovu upotrebu

u sferi neproizvodnih delatnosti ko je sluţe za zadovoljenje opšte-društvenih potrebastanovništva i ostalih neproizvodnih usluga. U neproizvodne delatnosti spadajudruštvene delatnosti, drţava, finansijske organizacije, lične usluge stanovništva itd.Aktivnosti koje se obavljaju u okviru ovih delatnosti su sledeće:

opšte usluge koje se ne mogu celishodno i ekonomično obavljati na druginačin,

poslovi drţavne uprave, kreiranje i sprovoĎenje ekonomske i socijalne politike.

Tu spadaju obrazovanje, nauka, drţavna uprava, umetnost i kultura, zdravstvo,

socijalna zaštita, narodna odbrana, bankarstvo i finansije i slično.

Na desnoj, prihodnoj strani bilansa neproizvodnih delatnosti prikazani su izvori

prihoda neproizvodnih delatnosti, odnosno transferi u vidu poreza, doprinosa, taksi,

carina, premija osiguranja i slično. Primanja su grupisana po izvorima na sledećinačin:

primanja od neproizvodnih delatnosti,

primanja od stanovništva,

primanja po osnovu meĎusobnih transakcija neproizvodnih delatnosti.

Na levoj, rashodnoj strani bilansa neproizvodnih delatnosti nalaze se dve gruperashoda. Prvu grupu čine plate zaposlenih u neproizvodnim delatnostima, isplatestanovništu po osnovu socijalnog osiguranja i kamate isplaćene stanovništvu. Udrugu grupu rashoda spadaju materijalni rashodi, a to su materijalni rashodi

društvenih delatnosti, drţavne uprave, banaka, osiguravajućih preduzeća, sredstava

za investicije, intervencije u privredi i amortizacija osnovnih fondova neproizvodnihdelatnosti.

I ovde postoje dopunski bilansi koji prikazuju prihode i rashode po vanprivrednim

delatnostima.

Bilans neproizvodne odnosno tekuće potrošnje pokazuje robno-novčanuravnoteţu u tekućoj potrošnji kroz poreĎenje robnih fondova lične i opšte-društvene potrošnje i odgovarajućih kupovnih fondova. Pored toga, ovaj bilans daje globalni

prikaz tekuće potrošnje zemlje da bi se ovaj vid potrošnje razdvojio od investicione

potrošnje.




Na desnoj, prihodnoj strani bilansa prikazana su utrošena sredstva stanovništva imaterijalni rashodi neproizvodnih delatnosti. To su drugim rečima ku povni fondoviza finansiranje potrošnje materijalnih proizvoda i proizvodnih usluga u ovim

sektorima. Na levoj, rashodnoj strani bilansa nalaze se robni fondovi lične i opšte-društvene potrošnje sa specifikacijom po grupama proizvoda.

Bilans investicija ima zadatak da prikaţe odvijanje procesa proširene reprodukcije uzemlji. Na desnoj, prihodnoj strani bilansa prikazana je struktura izvora sredstava za

finansiranje investicija. Tu se nalaze sledeće kategorije:

amortizacija u osnovne fondove,

sredstva za akumulaciju,

sredstva neproizvodnih delatnosti, sredstva stanovništva,

neto zaduţenje u inostranstvu.

Na levoj, rashodnoj strani bilansa prikazana je struktura materijalnih ulaganja u

osnovne i obrtne fondove.

Dodatne tabele obuhvataju detaljnije podatke o investicijama uključujući njihovudinamiku i strukturu po nameni, karakteru gradnje, tehničkoj strukturi, efektima na proizvodnju i zaposlenost itd.

Bilans odnosa sa inostranstvom prikazuje sve tekuće transakcije koje su proistekleiz odnosa sa inostranstvom. Bilansna ravnoteţa unutar zemlje nije moguća ako se neuključe i transakcije sa inostranstvom. Bilans odnosa sa inostranstvom se razlikujeod ostalih bilansa, jer kod njega nisu strogo odvojeni novčani i robni tokovi.

Na levoj, prihodnoj strani bilansa nalaze se izvoz roba i usluga i transferna primanja

iz inostranstva. Transferna primanja od inostranstva se sastoje od doznaka i ostalih

primanja stanovništva i transfernih primanja neproizvodnih delatnosti (naplaćenekamate i slično).

Na desnoj, rashodnoj strani bilansa nalaze se uvoz robe i usluga i transferna plaćanja prema inostranstvu. Transferna plaćanja prema inostranstvu obuhvataju plaćanjastanovništva i transferna izdvajanja neproizvodnih delatnosti (plaćanje kamata islično). Saldo bilansa plaćanja predstavlja razliku koja se javlja izmeĎu prihodne irashodne strane i on dovodi dve strane u ravnoteţu. Ukoliko je rashodna strana veća,to znači da postoji neto zaduţenje u inostranstvu, a u suprotnom slučaju postojivišak na tekućem računu.

Tabela međusobnih odnosa privrednih delatnosti (input-output tabela,

međusektorska tabela) predstavlja statističku osnovu za analizu procesareprodukcije. To je kompleksni bilans privredni aktivnosti koji prikazuje detaljnu




strukturu proizvodnje raspodele, razmene i potrošnje. Njen osnovni zadatak je da pruţi elemente za utvrĎivanje meĎusobnih odnosa privrednih delatnosti. Aktivnostcele privrede je podeljena na sektore i to tako da postoji dvostruka zavisnost kroz

isporuke proizvoda drugim sektorima i nabavke sredstava za proizvodnju tih istih proizvoda.

Metod analize meĎusektorskih odnosa uz pomoć tabele polazi od homogenosti i jednoznačnosti proizvodnih sektora i sveukupnog prikaza svih tokova proizvodnje, potrošnje i primarne raspodele. U nacionalnim meĎusektorsk im tabelama,

proizvodni sektori su definisani prema funkcionalnom principu, odnosno principučistih delatnosti, gde je osnovna jedinica statističkog posmatranja proizvod.

Vrednost sredstava koja su raspodeljena i koja se sastoje od meĎufazne proizvodnjei finalne potrošnje jednaka je raspoloţivim sredstvima (proizvodna potrošnja, ličnidohoci, amortizacija, višak proizvodnje i uvoz). Redovi tabele sadrţe isporukesektora pojedinačno drugim sektorima, a kolone vrednost nabavki od drugih sektora.Zbirevi po redovima i kolonama su na taj način izjednačeni, kako za sektor tako i zacelu privredu.

Sve cene u meĎusektorskim tabelama se iskazuju po tekućoj vrednosti. Cene koje sekoriste u obračunu za utvrĎivanje vrednosti za pojedine tokove u proizvodnji injenoj namenskoj raspodeli mogu biti cene proizvoĎača i nabavne cene. Cena proizvoĎača je ona cena koju proizvoĎač ostvaruje prilikom prodaje, dok nabavna

cena u sebe uključuje još i troškove transporta,trgovinske marţe i slično. MeĎusektorske tabele se izraĎuju na nacionalnom, regionalnom i meĎuregionalnomnivou.

Bilans društvenog bogatstva bi trebalo da sadrţi osnovne informacije odruštvenom bogatstvu čime bi se lakše definisali pravci analize ekonomskograzvoja. Društveno bogatstvo sadrţi postojeće kapacitete zemlje čime je odreĎenmogući obim proizvodnje i zadovoljenje trajnih potreba društva. MeĎutim, bilansdruštvenog bogatstva nije uraĎen ni metodološki ni praktično zbog svoje velike

sloţenosti. Postojali su pojedinačni pokušaji procene nacionalnog bogatstvaJugoslavije, ali u okviru sluţbe privrednih bilansa statističkog zavoda on se neizraĎuje.




7 7 ..3 3 .. S S i i s s t t e e m m n n a a c c i i o o n n a a l l n n i i h h r r a a č č u u n n a a U U j j e e d d i i n n j j e e n n i i h h N N a a c c i i j j a a

Sistem nacionalnih računa predstavlja celovit i skladno povezan skup

makroekonomskih bilansa i tabela zasnovan na meĎunarodno definisanim

kriterijumima. Osnovna svrha Sistema nacionalnih računa je u što detaljnijem isistematičnijem prikazivanju svih ekonomskih aktivnosti jedne zemlje. IntegralniSistem nacionalnih računa obezbeĎuje potpune informacije o celoj privredi,

uključujući informacije o sredstvima, novčanim tokovima i nacionalnom bogatstvu .Prikazani su osnovni ekonomski odnosi i glavni agregati, koji karakterišu dinamiku i

strukturu ekonomskog razvoja.Sistem nacionalnih računa je metodološki zasnovan na obračunu proizvodnje po

široj koncepciji i prati aktivnost privrednih subjekata po sektorima i zbirno. Sektori

su formirani prema meĎunarodnoj klasifikaciji delatnosti u kojoj nema razgraničenjana proizvodne i neproizvodne delatnosti. Velika paţnja je posvećena tome da Sistemne bude preopširan ili suviše uprošćen. Velikim uprošćavanjem izgubio bi se veliki broj vaţnih informacija o ekonomskim aktivnostima, a s druge strane prevelikiSistem bi ograničio analitičku vrednost sa aspekta korisnika.

Sistem nacionalnih računa ima primenu pre svega kao osnova za voĎenjeekonomske politike zemlje i njenih teritorijalnih jedinica. Pored toga, on je osnov za

makroekonomsku analizu jer pruţa konzistentne i integrisane podatke o privrednizemlje. Treće, kao meĎunarodno prihvaćeni standard, Sistem pruţa mogućnost da sena istim metodološkim osnovama lakše uporeĎuju podaci različitih zemalja i regionau svetu.

Prvi nacionalni računi su se pojavili posle velike ekonomske krize 1929. godine, da bi se posle pozitivnih iskustava u Velikoj Britaniji, Norveškoj, SAD-u i Holandiji

počeli izraĎivati i u drugim zemljama i meĎunarodnim organizacijama.

U 1993. godini izraĎen je Sistem nacionalnih računa 1993 (SNA93) kao rezultat

saradnje Ujedinjenih nacija, OECD-a, Evropske zajednice, Svetske banke iMeĎunarodnog monetarnog fonda. Cilj je bio da se svim zemljama omogućikonstrukcija novog sistema nacionalnih računa i revizija postojećih. U 1995. godini je formulisan Evropski sistem računa 1995 (ESA95) koji su izdati od straneEvropske k omisije (EUROSTAT), MeĎunarodnog monetarnog fonda, OECD-a,

Ujedinjenih nacija i Svetske banke. SNA93 i ESA95 predstavljaju metodološkiokvir obračuna nacionalnih računa Republike Srbije.

Predmet posmatranja nacionalnih računa UN su proizvodnja, raspodela i potrošnjadobara i usluga, sagledani na osnovu transakcija finalnih proizvoda. Posmatranjem




transakcija samo finalnih proizvoda izbegava se višestruko sabiranje vrednostimeĎufaznih proizvoda. Makroekonomska analiza se zasniva na dva osnovnamakroekonomsk a agregata, na društvenom bruto proizvodu i narodnom dohotku.

Transakcije u sistemu nacionalnih računa su podeljene na sledeći način: transakcije dobara i usluga (domaća proizvodnja i uvoz) i njihova

upotreba (meĎufazna, finalna i investiciona potrošnja plus izvoz),

transakcije raspodele kojima se novostvorena vrednost deli na rad, kapitali drţavu, uključujući i preraspodelu dohotka i bogatstva,

finansijske transakcije koje obuhvataju nabavku neto finansijske imovine

ili obaveze posredstvom finansijskih instrumenata.

Ostali tokovi koji nisu obuhvaćeni u prethodne tri grupe obuhvataju promene obima

i vrednosti imovine i potraţivanja koja nisu posledica transakcija (amortizacija, prirodni izvori i njihova upotreba, nepogode i politički dogaĎaji, dobici ili gu bici

vlasnika zbog promena cena).

Nosioci ekonomske aktivnosti se grupišu u institucionalne jedinice i sektore:

Nefinansijski odnosno proizvoĎački sektor koji čine privredni subjektiangaţovani u proizvodnji roba u nefinansijskih usluga za trţište. Tuspadaju privatne i javne korporacije, zadruge, ortačka preduzeća, javna preduzeća, nekomercijalne organizacije koje pruţaju usluge privrednimsubjektima koja upravljaju i usmeravaju grupu kompanija (holding

kompanije).Osnovni izvor sredstava ovog sektora je proizvodnja dobara i

usluga.

Finansijski sektor koji čine institucije angaţovane u oblasti finansijskog poslovanja ili drugim finansijskim aktivnostima. Tu spadaju centralna banka i druge monetarne institucije kao i osiguravajuće institucije.

Sektor drţave u kojem se nalaze institucionalne jedinice koje pored političkih funkcija vrše usluge preraspodele narodnog dohotka idruštvenog bogatstva u sferi potrošnje. Tu se nalaze drţavni organi iagencije, nekomercijalne organizacije i samostalni penzioni fondovi.

Sektor obuhvata opšte usluge drţave (administracija, spoljni poslovi, javni red i bezbednost, istraţivanje), odbranu, obrazovanje, zdravstvo,socijalnu zaštitu, komunalne i stambene usluge, ostale usluge (sport,kultura, religija i slično) i ekonomske usluge (administracija i regulisanje

privrednih poslova, puteva, transporta, komunikacija itd.).

Sektor nekomercijalne organizacije koji se sastoji od jedinica koje pruţajuusluge domaćinstvima. Ovaj sektor obuhvata aktivnosti obrazovanja,zdravstva, socijalne zaštite, rekreacije i kulture, religiozne organizacije, profesionalne organizacije, udruţenja graĎana i sindikata. Nekada se ovaj

sektor iskazuje u okviru sektora domaćinstva.




Sektor domaćinstva koji obuhvata pojedince ili grupe pojedinaca kao potrošače, a takoĎe i kao preduzetnike. U okviru njega postoje podsektori: preduzetnici, vlasnici preduzeća koji rade sami i sa članovima porodice,

zaposleni (najamni) radnici, primaoci dohotka od svojine, kamata idividendi kao i primaoci transfernih dohodaka (penzi ja, socijalne pomoćii slično).

Sektor inostranstva. U okviru njega su prikazane transakcije izmeĎuinstitucionalnih jedinica rezidenata i nerezidenata.

Sektor privrede čine zajedno nefinansijske i finansijske jedinice. Ovaj sektor, premaMeĎunarodnoj standardnoj klasifikaciji ekonomskih delatnosti, obuhvata sledećesektorske delatnosti:

1. poljoprivreda, lov i šumarstvo,

2. ribarstvo,3. vaĎenje rude i kamena,

4. preraĎivačka industrija,

5. proizvodnja električne energije, gasa i vode,6. graĎevinarstvo,

7. trgovina na veliko i malo, popravka,

8. hoteli i restorani,

9. saobraćaj, skladištenje i veze,

10. finansijsko posredovanje,

11. poslovi sa nekretninama, iznajmljivanje.

U vanprivredne sektore spadaju sledeće delatnosti:

1. ostale komunalne, društvene i lične usluge,2. drţavna uprava i odbrana,

3. obrazovanje,

4. zdravstveni i socijalni rad,

5. privatna domaćinstva sa zaposlenim licima,

6. eksteritorijalne organizacije i tela.




7 7 ..4 4 .. O O b b u u h h v v a a t t a a n n j j e e p p r r o o i i z z v v o o d d n n j j e e ,, p p o o t t r r o o š š n n j j e e i i m m a a k k r r o o e e k k o o n n o o m m s s k k i i h h a a g g r r e e g g a a t t a a u u s s i i s s t t e e m m u u n n a a c c i i o o n n a a l l n n i i h h

r r a a č č u u n n a a

Društveni bruto proizvod predstavlja najvaţniji agregat u sistemu nacionalnihračuna. On kao mera proizvodnje predstavlja polaznu osnovu Sistema nacionalnihračuna. On se javlja i kao mera bruto dodatne vrednosti koju proizvode sverezidentne jedinice u ekonomiji. Obračunava se po trţišnim cenama tako što sevrednost svih proizvoda, svih proizvoĎača, sabira i konsoliduje, a zatim se vršiumanjenje za visinu meĎufazne potrošnje. Zbir bruto dodatne vrednosti mora biti jednak zbiru finalnih izdataka za potrošnju, investicije i izvoz i umanjen za visinu

uvoza.

Pored društvenog bruto proizvoda, u sistemu nacionalnih računa UN javljaju se isledeći makroekonomski agregati:

bruto proizvodnja preduzeća,

neto domaći proizvod,

bruto narodni dohodak, neto narodni dohodak ili samo narodni dohodak,

narodni raspoloţivi dohodak.

Bruto vrednost proizvodnje čine vrednosti svih proizvoda i usluga proizvedenih uobračunskom periodu i obračunatih po trţišnim cenama. Nju čine:

vrednost meĎufazne potrošnje,

amortizacija,

zarade zaposlenih,

poslovni višak , posredni porezi umanjeni za subvencije.

Društveni bruto proizvod (GDP – Gross Domestic Product) obračunat po trţišnimcenama predstavlja konačni rezultat proizvodnje. On predstavlja zbir ukupne proizvodnje dobara i usluga umanjen za visinu meĎufazne potrošnje. Postoje trinačina za njegovo izračunavanje:

proizvodnim metodom, sabiranjem bruto dodajnih vrednosti svih

proizvodnih institucionalnih jedinica rezidenata,




prihodnim metodom, sabiranjem svih dohodaka ostvarenih u tekućoj proizvodnji (zarade, amortizacija, poslovni viškovi) i posrednih porezaumanjenih za subvencije,

rashodnim metodom, sabiranjem vrednosti dobara i usluga namenjenihfinalnoj potrošnji.

Društveni bruto proizvod se iskazuje na nivou cele privrede, dok se na nivou pojedinih sektora, delatnosti ili grana upotrebljava izraz dodajna vrednost.

Društveni neto proizvod (Net Domestic Product) se dobija oduzimanjemamortizacije od društvenog bruto proizvoda ili sabiranjem svih dohodaka rezidenataod privredne aktivnosti.

Bruto narodni dohodak (Gross National Income) se dobija tako što se društveni

bruto proizvod uvećava za iznos dohodaka koji su jedinice rezidenta ostvarile odekonomske aktivnosti i imovine u inostranstvu a umanjuje za iznose koji su

isplaćeni jedinicama nerezidenata.

Narodni dohodak (National Income) se dobija kada se saberu društveni neto proizvod i neto dohoci ostvareni ekonomskom aktivnošću i imovinom uinostranstvu. Drugim rečima, narodni dohodak je zbir vrednosti primarnih dohodakasvih institucionalnih sektora.

Bruto dodajna vrednost predstavlja meru proizvodnje dobijenu umanjivanjem

vrednosti proizvodnje za visinu meĎufazne potrošnje. Narodni raspoloţivi dohodak (National Disposable Income) se dobija kada se nanarodni dohodak dodaju svi tekući transferi u novcu ili robi koji su inistitucionalne

jedinice primile od jedinica nerezidenata i oduzmu svi tekući transferi u novcu ilirobi koji su platile institucionalne rezidentne jedinice nerezidentima. Ovaj agregat

izraţava iznos dohotka koji je na raspolaganju zemlji za finalnu potrošn ju i bruto

akumulaciju.

Društveni bruto proizvod je, ipak, najčešće korišćen u Sistemu nacionalnih računa

UN, jer je on mera finalne proizvodnje. U Sistemu nacionalnih računa UN, proizvodnja se definiše po širem konceptu proizvodnje i obuhvata usluge(finansijske, obrazovne, zdravstvene, usluge socijalne zaštite, usluge drţavne upraveitd.), za razliku od uţeg, materijalnog koncepta proizvodnje.




7 7 ..2 2 .. Š Š e e m m a a n n a a c c i i o o n n a a l l n n i i h h r r a a č č u u n n a a R R e e p p u u b b l l i i k k e e S S r r b b i i j j e e

Sistem nacionalnih računa se moţe formirati na nivou nacionalnih ek onomija,

pojedinačnih ekonomskih jedinica ili institucionalnih jedinica, zatim za grupe jedinica ili institucionalne sektore. Bitno je da se prikazivanje rezultata različitihaktivnosti velikog broja ekonomskih jedinica vrši jednoobrazno. Zbog toga i postoji jedinstvena struktura računa za njihovo prikazivanje. Računi se grupišu u sledeći triosnovne kategorije:

tekući računi koji se odnose na proizvodnju, raspodelu i upotrebu

dohotka, računi akumulacije, koji obuhvataju sve promene u imovini, obavezama i

sopstvenim sredstvima celog sektora,

računi stanja imovine, koji prikazuju stanje imovine, obaveza i sopstvenihsredstava na početku i kraju obračunskog perioda.

Sistem omogućava potpunu makroekonomsku analizu zemlje. Početak je posvećenobračunu proizvodnje tj. stvaranju dohotka po institucionalnim sektorima, a potom

njegovoj raspodeli instrumentima finansijskog sistema u tri faze:

primarna raspodela, koja se odnosi na raspodelu dodajne vrednostifaktorima proizvodnje (radu, kapitalu i drţavi),

sekundarna raspodela, koja pokazuje raspodelu dohotka u novcu prekotransfera,

preraspodela u naturi.

Sektori koji imaju finalnu potrošnju rasporeĎuju svoj dohodak na potrošnju ištednju.

Računi su podeljeni na levu i desnu stranu. Na desnoj strani tekućih računa se nalaze

izvori sredstava sa transakcijama koje uvećavaju ekonomske vrednosti. Na levojstrani se nalazi upotreba sredstava i ta strana je povezana sa transakcijama koje

smanjuju ekonomske vrednosti jedinica ili sektora. Računi akumulacije i bilansstanja imovine na desnoj strani prikazuju promene u dugovanjima i sopstvenim

sredstvima, a na levoj promene u imovini.

Svi računi imaju stavku salda, koja predstavlja razliku leve i desne strane. Stavkasalda zatvara jedan račun i otvara sledeći. Na taj način svi računi u sistemu su povezani u homogenu celinu.

Šeme koje su deo Sistema nacionalnih računa nisu obavezne za zemlje članice. One predstavljaju preporuku kako treba obuhvatati proizvodnju, a pojedine zemlje će ih




upotrebljavati u skladu sa svojim nivoom razvijenosti. Bitno je da se ostvari jedinstvo definicija i osnovna sadrţina da bi bilo moguće vršiti uporeĎivanja.

U kontekstu makroekonomskih bilansa i nacionalnih računa, osnovni zadatak

ekonomske statistike je da pruţi kvantitativni osnov za analizu i praćenjeekonomskih pojava. Statistika vrši njihovo kontinuirano praćenje, kontrolu postignutih rezultata i prezentovanje kvantitativnih karakteristika. Cilj je da se doĎedo kompletnih i pouzdanih informacija koje čine osnov za izgradnju kvantitativnihmodela u empirijskim ekonomskim istraţivanjima.

U nastavku ovog poglavlja prikazani su nacionalni računi za ukupnu ekonomiju63:

Račun 0: Račun dobara i usluga, Račun 1: Račun proizvodnje,

Račun 2: Račun formiranja dohotka, Račun 3: Račun rasporeĎivanja primarnog dohotka,

Račun 4: Račun preraspodele dohotka, Račun 5: Račun upotrebe dohotka, Račun 6: Račun kapitala, Račun 7: Račun izvoza i uvoza dobara i usluga.

63

Republički zavod za statistiku, Sistem nacionalnih računa Republike Srbije, 1997-2004,Studije i analize, broj 76, Beograd 2006, strana 39.




Tabela 7-1: Račun 0: Račun dobara i usluga

Tabela 7-2: Račun 1: Račun proizvodnje




Tabela 7-3: Račun 2: Račun formiranja dohotka

Tabela 7-4: Račun 3: Račun rasporeĎivanja primarnog dohotka




Tabela 7-5: Račun 4: Račun preraspodele dohotka

Tabela 7-6: Račun 5: Račun upotrebe dohotka




Tabela 7-7: Račun 6: Račun kapitala

Tabela 7-8: Račun 7: Račun izvoza i uvoza dobara i usluga




Slika 7-1: Izdaci domaćinstava za finalnu potrošnju, po nameni, iz dela dodatnih analitičkihtabela i grafikona




8 8 .. S S t t a a t t i i s s t t i i k k a a p p r r o o d d u u k k t t i i v v n n o o s s t t i i

r r a a d d a a 8 8 ..11.. P P o o j j a a m m p p r r o o d d u u k k t t i i v v n n o o s s t t i i

Produktivnost rada predstavlja jedan od osnovnih pokazatelja privredne razvijenosti

jedne zemlje, jer se razvijanje proizvodnih snaga moţe posmatrati kroz ostvarivanješto većeg efekta uz ulaganje što manje količine rada. Produktivnost rada zavisi od

velikog broja faktora: stručna sprema radnika, podela rada, organizacija poslovanja,

iskorišćenost proizvodne opreme,

lokacija i kvalitet sirovina,

socijalni i psihološki uslovi rada, odnosi izmeĎu radnika i poslodavaca, sistem nagraĎivanja radnika,

starosna struktura radne snage, zdravstveno stanje radnika,

itd.

Iz svega nabrojanog uočava se sintetički karakter produktivnosti rada kao i njena

kompleksnost. Kada se produktivnost rada posmatra sa aspekta statistike, veliki je problem što se statistički ne mogu obuhvatiti oni nemerljivi faktori koji utiču na produktivnost. Drugi problem je što se statistički obuhvataju samo oni faktori koji se

mogu brojčano izraziti.




Tabela 8-1: Produktivnost rada u nekim zemljama izraţena preko ostvarenogdruštvenog proizvoda po satu

Zemlja

Društveni

proizvod po satu uUSD

Indeks dr uštvenog

proizvoda po satu(US=100%)

Australia 40,1 83

Austria 40,1 83

Belgium 52,9 109

Canada 38,5 80

Czech Republic 21,7 45

Denmark 43,3 90

Finland 40,1 83

France 49,0 101Germany 44,0 91

Greece 30,8 64

Hungary 22,4 46

Iceland 36,6 76

Ireland 50,5 104

Italy 38,1 79

Japan 34,4 71

Korea 19,7 41

Mexico 14,2 29

Netherlands 50,1 104

Norway 63,5 131

Poland 18,1 37

Portugal 24,1 50

Slovak Republic 22,9 47

Spain 36,9 76

Sweden 43,0 89

Switzerland 39,0 81

Turkey 13,6 28

United Kingdom 40,1 83

United States 48,3 100

OECD 36,4 75

G7 43,3 90

North America 40,1 83

OECD-Europe 38,6 80

Euro-zone 41,9 87

Izvor: sajt OECD-a (februar 2006, http://www.oecd.org/dataoecd)




Merenje produktivnosti rada se moţe vršiti na dva načina. Prvi način je utvrĎivanjeostvarene proizvodnje u jedinici radnog vremena, a drugi u odreĎivanje količinevremena potrebnog za proizvodnju jedinice proizvoda. Formule za izračunavanje

imaju sledeći izgled: [8-1] Produk tivnost rada (1. način)

t

q P r

[8-2] Produktivnost rada (2. način) q

t P r

gde je:

q - količina proizvoda,

t - vreme proizvodnje.

8 8 ..2 2 .. I I n n d d e e k k s s i i p p r r o o d d u u k k t t i i v v n n o o s s t t i i r r a a d d a a

Indeksi produktivnosti rada pokazuju relativne promene u produktivnosti rada utekućem u odnosu na bazni period. Javljaju se u dva oblika:

individualni indeksi produktivnosti,

grupni indeksi produktivnosti.

Individualni indeksi produktivnosti rada pokazuju relativne promene u

produktivnosti rada za jednu vrstu proizvoda. Izračunavaju se na osnovu sledećihformula64:

[8-3] Individualni indeks produktivnosti (1) qqT

Q

T

Q IP i

i

i jq 0

0

0 :: ,

[8-4] Individualni indeks produktivnosti (2) t t Q

T

Q

T IP i

i

i jt 0

0

0 :: ,

gde je:

Qi – fizički obim proizvodnje u tekućem periodu,

Q0 – fizički obim proizvodnje u baznom periodu,

T i – ukupno utrošeni rad u tekućem periodu izraţen u vremenu,

64 Stojković M.(2001), Statistika, Ekonomski fak ultet u Subotici, strana 898.




T 0 – ukupno utrošeni rad u baznom periodu izraţen u vremenu,

t i – utrošeni rad za izradu jedinice proizvoda u tekućem periodu,

t 0 – utrošeni rad za izradu jedinice proizvoda u baznom periodu, qi – proizvedena količina proizvoda u jedinici vremena u tekućem periodu,

q0 – proizvedena količina proizvoda u jedinici vremena u baznom periodu.

U praksi se više koristi prva varijanta produktivnosti rada ( IP q). Kao što je već pominjano, kod ovog indeksa produktivnost rada je izraţena u proizvedenoj količini proizvoda u jedinici vremena. Ako je IP q veći od 1 odnosno 100%, došlo je do porasta produktivnosti rada i suprotno, ako je IP q manji od 1 odnosno 100%, došlo je do smanjenja produktivnosti.

U drugoj varijanti, kada je produktivnost rada izraţena u potrebnom vremenu za proizvodnju jedinice proizvoda ( IP t ), ako je IP t veći od 1 odnosno 100%, došlo je dosmanjenja produktivnosti rada i suprotno, ako je IP t manji od 1 odnosno 100%,

došlo je do porasta produktivnosti.

Navedeni indeksi produktivnosti ( IP q i IP t ) su meĎusobno recipročni:

[8-5] IP

IP jt

jq

1,

[8-6] IP

IP jq

jt 1 ,

[8-7] 1 IP IP j

t j

q .

Grupni indeksi produktivnosti rada pokazuju relativne promene u produktivnosti

rada za više različitih proizvoda. Grupni indeksi produktivnosti se najčešće dele usledeće dve grupe:

grupni indeks produktivnosti promenljivog sastava proizvodnje,

grupni indeks produktivnosti nepromenljivog sastava proizvodnje.

Grupni indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje pokazuje

relativne promene u produktivnosti rada kada se uzima u obzir i promenljivost

strukture proizvodnje. Izračunava se na osnovu sledećih formula:

[8-8]Grupni indeks produktivnosti rada

promenljivog sastava proizvodnje (1) n

i

n

i

n

ii

n

ii

q

T

Q

T

Q

P I

10

10

1

1 :ˆ ,





promenljivog sastava proizvodnje (2) n

i

n

i

n

i i

n

ii

t

Q

T

Q

T

P I

1 0

10

1

1 :ˆ ,

Ukoliko je potrebno količine različitih proizvoda izraziti zbirno u uslovnonaturalnim jedinicama, koriste se sledeće formule:

[8-10]

Grupni indeks produktivnosti rada

promenljivog sastava proizvodnje

preko uslovno naturalnih jedinica (1)n

i

n

i

n

ii

n

ii

q

T

k Q

T

k Q

P I

10

10

1

1 :ˆ ,

[8-11]Grupni indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje

preko uslovno naturalnih jedinica (2)n

i

n

i

n

ii

n

ii

t

k Q

T

k Q

T P I

10

10

1

1 :ˆ ,

gde je:

k - koeficijent za pretvaranje u uslovno naturalne jedinice proizvoda.

Ako je potrebno izračunati vrednosni izraz proizvodnje, koriste se sledeće formule:

[8-12] Vrednosni izraz proizvodnje (1)n

i

n

i

n

ii

n

ii

q

T

pQ

T

pQ P I

10

10

1

1 :ˆ ,

[8-13] Vrednosni izraz proizvodnje (2)n

i

n

i

n

ii

n

ii

t

pQ

T

pQ

T

P I

10

10

1

1 :ˆ ,

gde je:

p – stalna cena za pretvaranje proizvedenih količina u vrednosni izraz proizvodnje.

Grupni indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje se moţeizračunati i preko indeksa fizičkog obima proizvodnje i indeksa dinamike ukupnoutrošenog vremena za proizvodnju:


promenljivog sastava proizvodnje (3) I

I P I

r

q

qˆ ,


promenljivog sastava proizvodnje (4) I

I

P I q

r

t ˆ

,




gde su:

[8-16]

Indeks fizičkog obima proizvodnje n

i

n

ii

qQ

Q

I 1

0

1 ,

[8-17]Indeks fizičkog obima proizvodnje uuslovnim jedinicama n

i

n

ii

q

Q

k Q

I

10

1 ,

[8-18]Indeks fizičkog obima proizvodnje u

vrednosnom izrazu n

i

n

ii

q

Q

pQ

I

10

1 ,

[8-19]Indeks dinamike ukupno utrošenogvremena za proizvodnju n

i

n

ii

r

T

T

I

10

1 .

Grupni indeks produktivnosti rada nepromenjenog sastava proizvodnje pokazuje relativne promene prosečne produktivnosti rada koje nastaju usled

konkretnih mera u cilju poboljšanja organizacije rada, ali na bazi nepromenjenestrukture proizvodnje. Izračunava se na osnovu sledećih formula:

[8-20]

Grupni indeks produktivnosti

nepromenjenog sastava proizvodnje

sa ponderima iz baznog periodan

i

n

i i

i

t

QQ

T

QQ

T

IP

10

10

0

0

'0 ,

[8-21]

Grupni indeks produktivnosti

nepromenjenog sastava proizvodnjesa ponderima iz tekućeg perioda

1

0

10

'

ni

ii

it i n

ii

T Q

Q

IP T Q

Q

.

Pravi indeks produktivnosti rada nepromenjenog sastava proizvodnje se izračunavana osnovu sledećih formula:

[8-22]Pravi indeks produktivnosti rada

nepromenjenog sastava proizvodnje (1) '

1'

0

0

IP IP

t

q ,

[8-23]

Pravi indeks produktivnosti rada

nepromenjenog sastava proizvodnje (2) '

1

' IP IP ii

t q .




8 8 ..2 2 ..11.. O O d d n n o o s s i i n n d d e e k k s s a a p p r r o o m m e e n n l l j j i i v v o o g g i i n n e e p p r r o o m m e e n n l l j j i i v v o o g g s s a a s s t t a a v v a a p p r r o o i i z z v v o o d d n n j j e e i i i i n n d d e e k k s s a a s s t t r r u u k k t t u u r r n n i i h h p p r r o o m m e e n n a a

Indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje ( P I ˆ

) je mogućeizraziti i kao proizvod indeksa nepromenljivog sastava proizvodnje ( P I ) i indeksa

uticaja strukturnih promena ( I sp) u proizvodnji na globalnu produktivnost:

[8-24]Indeks produktivnosti rada

promenljivog sastava proizvodnje (1)'ˆ

0 IP I P I q spq,

[8-25]Indeks produktivnosti rada

promenljivog sastava proizvodnje (2)'ˆ IP I P I i q spq

.

Iz navedene formule proizilazi da se indeks uticaja strukturnih promena moţe

utvrditi kao odnos indeksa produktivnosti promenljivog sastava i indeksa produktivnosti nepromenljivog sastava proizvodnje:

[8-26] Indeks uticaja strukturnih promena (1)'

ˆ

0 IP

P I I

q

q

sp ,

[8-27] Indeks uticaja strukturnih promena (2)'

ˆ

IP

P I I

i q

q

sp .

Ako je produktivnost rada izraţena u broju jedinica proizvoda u jedinici vremena, avrednost odnosa je preko 100%, govorimo o povoljnom uticaju strukturnih promenau proizvodnji na ukupnu produktivnost i obrnuto.

Ukoliko je produktivnost rada izraţena u recipročnom obliku, odnosno u vremenu potrebnom za proizvodnju jedne jedinice proizvoda, vrednost iznad 100% će pokazivati da je uticaj strukturnih promena bio nepovoljan za ukupnu produktivnost.




9 9 .. S S t t a a t t i i s s t t i i k k a a c c e e n n a a i i s s t t a a t t i i s s t t i i č č k k o o

o o b b u u h h v v a a t t a a n n j j e e o o d d n n o o s s a a r r a a z z m m e e n n e e

9 9 ..11.. E E k k o o n n o o m m s s k k i i z z n n a a č č a a j j c c e e n n a a

Cena se definiše kao trţišna vrednost robe ili usluge izraţena u novcu, odnosno brojnovčanih jedinica koje kupac plaća prilikom kupovine roba ili usluga. Naslobodnom trţištu cena se formira slobodno pod uticajem ponude i traţnje pa je timesklona oscilacijama oko stvarne vrednosti robe ili usluge.

Jedna od osnovnih funkcija cene je da u velikoj meri utiče na preraspodelu narodnogdohotka. Preko promene cene menja se i učešće u raspodeli pojedinih privrednihsubjekata ili šire rečeno društvenih kategorija. Cilj statistike cena je da obuhvati postojeće varijacije i da utvrdi efekte tih varijacija na preraspodelu dohotka po

društvenim kategorijama. Zbog toga cene imaju veliki značaj u ekonomiji svakezemlje i njihovo slobodno formiranje na trţištu se mora shvatiti uslovno. Politikacena ima ulogu da preko uspostavljanja odreĎenog odnosa cena postavi i proporcije

za preraspodelu dohotka.

Statistika cena posmatra varijacije cena u prostoru i vremenu. Prostorno gledano,cena istog proizvoda moţe da bude različita od jednog do drugog proizvoĎača ilitrţišta. Vremenski, cena jednog proizvoda moţe da se menja od jednog do drugogvremenskog perioda. Statistika ima zadatak da preko sintetičkih pokazatelja izrazitendencije i intenzitet promena cena za veliki broj proizvoda, na odreĎenom prostoru

i u odreĎenom vremenskom periodu.




Statistika cena prati sledeće cene:

cene proizvoĎača industrijskih proizvoda,

cene proizvoĎača poljoprivrednih proizvoda,

cene industrijskih proizvoda u trgovini na veliko, cene industrijskih prehrambenih proizvoda u trgovini na malo,

cene industrijskih neprehrambenih proizvoda u trgovini na malo,

cene poljoprivrednih proizvoda u prometu na malo,

cene usluga,

cene ugostiteljskih usluga, cene reprodukcionog materijala, sredstava za rad i usluga u poljoprivredi.

Posebno se prate cene izvoznih i uvoznih proizvoda kroz statistiku spoljne trgovine.

Statistika prikuplja podatke o cenama preko mesečne izveštajne sluţbe. Na osnovu prikupljenih podataka utvrĎuju se pojedinačne i prosečne cene, indeksi cena i odnosirazmene.

S obzirom da je trţište jedne zemlje veliko i da se na njemu pojavljuje ogroman broj

proizvoda i usluga, statističko posmatranje cena se izvodi delimičnim obuhvatanjemcena. To zapravo znači da se u okviru grupe proizvoda posmatra samo jedan manji broj proizvoda koji reprezentuju čitavu grupu. Na osnovu dobijenih cena

reprezentativnih proizvoda vrši se uopštavanje za čitavu grupu. Polazi se od pretpostavke da sve cene čine jedan sistem meĎuzavisnih kategorija i da za

utvrĎivanje njihovog nivoa nije potrebno raspolagati cenama svih proizvoda iusluga.

Delimično posmatranje cena podrazumeva da se prvo utvrdi lista posmatranih,reprezentativnih proizvoda čije cene statitička sluţba treba da prati. Da li je neki proizvod reprezentativan ili nije odreĎuje se na osnovu udela u prometu tog proizvoda na trţištu u odnosu na čitavu grupu.

Pošto nije moguće vršiti prikupljanje podataka o cenama na celom trţištu, drugikorak u organizovanju delimičnog posmatranja je da se odrede izveštajne jedinice,

odnosno na kojim delovima teritorije neke zemlje ili regiona će se prikupljati podaci. Vrši se izbor mesta koja takoĎe treba da reprezentuju čitavu teritoriju naadekvatan način. Obično su to mesta na kojima se obavlja veliki promet proizvoda.

Vremenska dimenzija je takoĎe bitna, pa se donosi odluka o tome u kom momentu ikoliko često će se vršiti prikupljanje podataka o cenama. Neke cene se prate dnevno,kao što su cene na berzi, dok se neke cene prate nedeljno, mesečno itd. Učestalost prikupljanja podataka zavisi od vaţnosti datih proizvoda kao i od osetljivostiodnosno varijabilnosti njihovih cena.




9 9 ..2 2 .. U U t t v v r r đ đ i i v v a a n n j j e e p p r r o o s s e e č č n n e e c c e e n n e e

Cena jednog proizvoda moţe da bude različita od prodavca do prodavca. Što je većateritorija na kojoj se vrši posmatranje, veća je i verovatnoća da će se razlikovati icene istog proizvoda ili usluge. Statistika cena zbog toga različite cene preračunavana prosečnu teritorijalnu cenu.

Cena se takoĎe menja od jednog do drugog vremenskog perioda, a postoji potrebada se utvrdi prosečna mesečna, nedeljna ili godišnja cena, da bi se potom izračunao iindeks cena. Zbog toga se izračunavaju i periodične prosečne cene da bi se utvrdila prosečna cena za odreĎeni vremenski period.

Izračunavanje prosečnih teritorijalnih i periodičnih cena se moţe izvesti na višenačina, od kojih se u našoj praksi primenjuju dva:

izračunavanje najčešće, modalne cene, odnosno cene koja se na trţištunajčešće pojavljuje,

izračunavanje ponderisane aritmetičke sredine.

Najbolji metod za izračunavanje prosečnih cena je ponderisana aritmetička sredina. Nju dobijamo na osnovu sledeće formule:

[9-1] Prosečna cena dobijena putem ponderisane aritmetičke sredine n

ii

n

i

ii

q

q p

p

1

1

gde je:

qi - prodata količina i-tog proizvoda,

pi - cena po kojoj su količine i-tog proizvoda prodate.

Ukoliko statistička sluţba raspolaţe sa podacima o prodatim količinama, ovaj metod

je najbolji za primenu. Kod prodaje robe na veliko ti podaci se relativno lako mogudobiti, ali je problem kod prodaje na malo jer je nju mnogo teţe pratiti.

U odsustvu podataka o prodatim količinama, umesto pondera količina (q) koristi seneki drugi ponder. Za izračunavanje prosečnih teritorijalnih cena upotrebljava se broj stanovnika na području na kojem se posmatraju cene. Odgovarajuća cena semnoţi sa brojem stanovnika datog područja. Na taj način se uvaţava veličina trţištakao faktor obima prodaje proizvoda. Pored broja stanovnika, kao ponderi se javljajui sledeće kategorije:

broj radnika za cene zanatskih usluga, broj posetilaca za cene kulturno-umetničkih predstava,




broj putnika za cene u saobraćaju, itd.

Kod izračunavanja prosečnih periodičnih cena moţe se koristiti broj dana realizacije.

Ukoliko je potrebno izračunati mesečnu prosečnu cenu, ona se dobija preko ponderisane aritmetičke sredine dnevnih cena, gde je ponder broj dana vaţenja pojedinih cena.

Tabela 9-1: Prosečne cene na malo u Republici Srbiji 2004. godine (deo tabele)65





9 9 ..3 3 .. O O b b u u h h v v a a t t a a n n j j e e c c e e n n a a u u s s t t a a t t i i s s t t i i c c i i R R e e p p u u b b l l i i k k e e S S r r b b i i j j e e

Princip reprezentativnosti je osnova metodologije statističkog obuhvatanja cena.Pošto nije moguće pratiti sve cene proizvoda i usluga, na svakom mesto i u svakommomentu, napravljena je lista reprezentativnih proizvoda i usluga koje se prate u

izabranim gradovima, privrednim subjektima i prodajnim mestima u tačno odreĎenovreme. Ova metodologija je razvijena na osnovu preporuka OUN čime jeomogućena uporedivost podataka na meĎunarodnom nivou.

Liste proizvoda se periodično aţuriraju. Zavod za statistiku Republike Srbije

objavljuje nomenklature za praćenje cena i pondere za izračunavanje grupnihindeksa cena u posebnom izdanju o metodološkom materijalu. U statistici Srbijeizračunavaju se sledeći indeksi cena:

cene proizvoĎača industrijskih proizvoda, cene proizvoĎača poljoprivrednih proizvoda, cene industrijskih proizvda u trgovini na veliko, cene na malo,

cene ugostiteljskih usluga,

cene troškova ţivota.

Cene proizvođača industrijskih proizvoda predstavljaju cene po kojima

industrijska preduzeća prodaju svoje proizvode na domaćem trţištu, frankoutovareno u mestu proizvoĎača. Ako je u pitanju zajedničko poslovanje, to je cenakoju po sporazumu ostvaruje proizvoĎač, tj. maloprodajna cena umanjena za procenat troškova prometa na veliko i malo i poreza na promet. U nju se uključuje iiznos regresa ako je odobren proizvoĎaču.

Odabrana industrijska preduzeća dostavljaju statističkim organima svoje cene jednom mesečno. Obično se biraju ona preduzeća koja imaju najveću proizvodnju

reprezentativnih proizvoda i usluga, s tim što se za svaki proizvod ili uslugu biraviše preduzeća.

Prosečne mesečne cene se računaju ponderisanjem cena sa količinama koje su prodate na domaćem trţištu. Prosečne godišnje cene su prosta aritmetička sredina prosečnih mesečnih cena.

Cene proizvođača poljoprivrednih proizvoda se prate u sektoru individualnih proizvoĎača i u sektoru poljoprivrednih preduzeća. Cene u sektoru individualnih proizvoĎača su tzv. otkupne cene po kojima ovlašćeni privredni subjekti otkupljuju

poljoprivredne proizvode od individualnih proizvoĎača. Cene poljoprivrednih




pr eduzeća su one cene po kojima ona prodaju proizvode iz sopstvene proizvodnje natrţištu.

Cene poljoprivrednih proizvoda se prate mesečno. Prosečne godišnje i kumulativne

cene poljoprivrednih proizvoda se dobijaju preko odnosa vrednosti i količina za dati period. Prati se oko 80 reprezentativnih proizvoda.

Cene industrijskih proizvoda u trgovini na veliko su cene po kojima trgovinska preduzeća na veliko prodaju industrijske proizvode trgovini na malo i drugimkupcima na trţištu zemlje, franko utovareno u mestu prodavca, bez trgovinskog

rabata i popusta.

I ovde postoji lista izabranih gradova, proizvoda i trgovina. Prati se oko 185

proizvoda. Cene se popisuju jednom mesečno, u odreĎeno vreme i na odreĎenom

mestu od strane lokalnih statističkih zavoda. Prosečne mesečne cene se izračunavaju ponderisanjem cena po gradovima godišnjim količinama prodatih proizvoda.Prosečne godišnje cene su prosta aritmetička sredina prosečnih mesečnih cena.

Cene u trgovini na malo su one cene po kojima trgovina na malo, individualni

poljoprivredni proizvoĎači i vršioci usluga prodaju svoje proizvode i usluge krajnjim potrošačima. Lokalni statistički zavodi snimaju izabrane proizvode i usluge uodreĎenim gradovima i na odreĎenim lokacijama. Bira se ono prodajno mesto

(radnja, pijaca) na kojem se ostvaruje najveći promet. Cene industrijskih proizvodase snimaju jednom mesečno, a broj prodajnih mesta zavisi od veličine grada. Cene poljoprivredno- prehrambenih proizvoda se snimaju dva puta mesečno, a usluga jednom mesečno.

Prosečna mesečna cena za svaki grad se izračunava kao prosta aritmetička sredina,na osnovu više cena sa različitih mesta u gradu. Prosečna mesečna cena poljoprivrednih proizvoda se računa na osnovu cena iz treće sedmice u mesecu.Prosečne mesečne cene za republiku se računaju ponderisanjem prosečnih gradskihcena. Kao ponderi se koriste godišnje prodate količine.

Prosečne godišnje cene industrijskih proizvoda i usluga se računaju kao prosta

aritmetička sredina prosečnih mesečnih cena, dok se prosečne godišnje cene poljo privrednih proizvoda računaju ponderisanjem prosečnih mesečnih cenakoličinama prodatih proizvoda u odreĎenom mesecu.

Cene u trgovini na malo se prate za 117 prehrambenih, 214 indusrijsko-

prehrambenih proizvoda i 78 vrsta usluga.

Cene ugostiteljskih usluga (hrana, piće, prenoćište) se posmatraju u izabranimgradovima od strane lokalnih statističkih zavoda. Snimanje se vrši jednom mesečno.




Prosečne mesečne cene se računaju ponderisanjem cena u izabranim objektima.Ponderi su prodate količine hrane i pića, kao i ostvareni broj noćenja gostiju. Listaza popis sadrţi 67 različitih ugostiteljskih usluga koje su podeljene u četiri grupe:

hrana, alkoholna pića, bezalkoholna pića, prenoćišta.

Tabela 9-2: Indeks cena ugostiteljskih usluga u Srbiji (2002-2004)66

Cene troškova života obuhvataju cene odreĎenih vrsta proizvoda i usluga naosnovu kojih se izračunava indeks troškova ţivota kao pokazatelj nivoa ţivotnogstandarda stanovništva. I ovde su u pitanju cene na malo, ali samo za jedan broj proizvoda i usluga koje utiču na nivo ţivotnog standarda. Ponderi koji se koriste zaizračunavanje indeksa troškova ţivota su dobijeni na osnovu ankete o potrošnji proizvoda i usluga u domaćinstvima.

9 9 ..4 4 .. I I n n d d e e k k s s i i c c e e n n a a

Indeksi cena pokazuju relativne promene cena odreĎene robe u tekućem u odnosu na bazni period. Indeksi cena mogu biti:

individualni, kada pokazuju relativne promene cena jedne vrste robe,

grupni, kada pokazuju relativne promene cena za više roba.





Individualni indeksi cena pokazuju relativne promene cena jedne vrste proizvoda, utekućem u odnosu na bazni period. Izračunava se na osnovu sledeće formule67

:

[9-2] Individualni indeks cena: p

p I j

j

i p

0

,

gde su:

pi – cene u tekućem periodu,

p0 – cene u baznom periodu,

j – redni broj proizvoda.

Grupni indeksi cena pokazuju relativne promene cena više proizvoda, u tekućem uodnosu na bazni period. Izračunavaju se na osnovu sledećih formula:

[9-3] Grupni indeks cena - metod agregatasa ponderima iz baznog perioda: m

j

j j

m

j

j j

i

p

q p

q p

I

100

10

0,

[9-4] Grupni indeks cena - metod agregata

sa ponderima iz tekućeg perioda:m

j

ji

j

m

j

j

i

j

i

pi

q p

q p

I

10

1,

gde su:

qi – količine proizvoda u tekućem periodu,

q0 – količine proizvoda u baznom periodu,

Za dodatnu analizu obično se izračunavaju idealni indeks cena i indeks vrednosti naosnovu sledećih formula:

[9-5]Idealni indeks cena ili prosečni grupniindeksi cena:

2

0 I I I

i p p

p ;

I I I ii p p p 0

,

67

Sve formule za indekse cena su preuzete iz knjige Stojković M.(2001), Statistika,Ekonomski fakultet u Subotici, strana 885.




[9-6] Indeks vrednostin

i

n

iii

W

q p

q p

I

100

1 .

Idealni indeks cena pokazuje relativnu promenu prosečne prodajne cene proizvoda, aindeks vrednosti pokazuje relativnu promenu vrednosti proizvoda, u tekućem uodnosu na bazni period.

Primer: Indeksi cena

Popisane su prodajne cene i proizvedene količine različitih vrsta čokolada u

pakovanjima od 100 grama, u jednoj fabrici konditorskih proizvoda, u januaru i junumesecu:

Vrsta

čokolade

Količine u

januaru

Količine u

junu

Cene u

januaru

Cene u

junu

A 60 55 100 100

B 120 110 100 110C 80 70 80 90

D 35 35 75 80

Izračunati:

a) individualne indekse cena,b) grupne indekse cena sa ponderima iz baznog perioda,

c) grupne indekse cena sa ponderima iz tekućeg perioda, d) indeks vrednosti.

Rešenje:

Bazni period je mesec januar, Prema tome, količine iz tog perioda će nositi oznakuq0, a cene p0, Cene i količine iz juna će nositi oznake qi i pi.

U tabeli se izračunava ju potrebni proizvodi količina i cena:

Tabela 9-3Vrsta

čokolade q0 qi p0 pi q0•p0 q0•pi qi•p0 qi•pi

1 2 3 4 5 6 7 8 9

A 60 55 100 100 6000 6000 5500 5500

B 120 110 100 110 12000 13200 11000 12100

C 80 70 80 90 6400 7200 5600 6300

D 35 35 75 80 2625 2800 2625 2800

− − − − − 27025 29200 24725 26700




a) Individualni indeksi cena:

p

p I j

j

i p

0

I p1 100,00% I p

2 110,00% I p3 112,50% I p

4 106,67%

Odgovor: U junu mesecu u odnosu na januar, cena čokolade A je ostalanepromenjena, cena čokolade B je porasla za 10%, čokolade C za 12,5% i čokoladeD za 6,67%.

b) Grupni indeks cena sa ponderima iz baznog perioda:

0I p %05,10827025

29200.

Odgovor: U junu mesecu u odnosu na januar, cena čokolade je u proseku porasla za8,05%, pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u januaru mesecu.

c) Grupni indeks cena sa ponder ima iz tekućeg perioda:

iI p %99,10724725

26700.

Odgovor: U junu mesecu u odnosu na januar, cena čokolade je u proseku porasla za

7,99%, pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u junu mesecu.

d ) Indeks vrednosti se izračunava na sledeći način:

IW %80,9827025

26700.

Odgovor: Vrednost proizvedene količine čokolade, u junu u odnosu na januar, bila je u proseku manja za 1,2%.




Tabela 9-4: Indeksi cena u Srbiji (1959-2004)68





Tabela 9-5: Indeksi cena na malo u Srbiji (2002-2004)69





Tabela 9-6: Indeks cena na malo hrane, alkohola i duvana u zemljama Evropske

unije (2005=100%)

Country 2006, Jan 2006, June 2006, Dec

EU (27 countries) 101,20 102,73 103,90

EU (25 countries) 101,04 102,50 103,62

Czech Republic 100,6 101,6 100,9

Germany (including ex-GDR from 1991) 101,4 102,6 103,7

Greece 101,77 103,24 106,13

France 100,56 101,90 101,74

Italy 100,7 102,1 103,5

Hungary 101,22 107,95 112,08

Malta 100,81 100,44 102,77

Netherlands 100,71 101,62 102,05

Austria 100,82 101,00 102,92

Poland 100,1 100,9 101,7

Portugal 102,40 104,18 105,00

Slovenia 101,47 102,27 104,45

Slovakia 100,54 103,67 103,42

Finland 100,73 101,35 101,97

Sweden 99,81 100,88 101,09

United Kingdom 100,6 102,8 104,6

Norway 100,2 102,1 101,3

Izvor: EUROSTAT (februar 2006, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal)




9 9 ..5 5 .. O O d d n n o o s s i i r r a a z z m m e e n n e e

Kada se popisuju cene odreĎenih grupa proizvoda, onda iza tih cena stoje i odreĎeni proizvoĎači koji zajedno čine jednu homogenu grupu, na primer, proizvoĎača poljoprivrednih proizvoda.

Indeksi cena pojedinih grupa proizvoda nam omogućavaju da se otkriju tendencije ukretanju cena i relacije izmeĎu različitih grupa proizvoda. Stavljanjem u odnosgrupnih indeksa cena moguće je odrediti u kom odnosu razmene se meĎusobnonalaze homogene grupe proizvoĎača.

U zavisnosti od kretanja cena proizvoda i usluga, proizvoĎačke grupe se nalaze u

boljem ili lošijem poloţaju u odnosu na druge. Na primer, kada se stave u odnos poljoprivredni i industrijski proizvodi, ako su cene poljoprivrednih proizvoda većeod industrijskih, onda se i grupa poljoprivrednih proizvoĎača nalazi u povoljnijem poloţaju u odnosu na industrijske proizvoĎače i obrnuto.

Stavljanjem u odnos indeksa različitih grupa proizvoda otkrivamo koliko je dobar ililoš poloţaj odreĎene grupe proizvoĎača. Ako indeksi dve grupe proizvoda ne pokazuju ravnomernu razmenu, govori se o makazama cena. Na primer, kada indekscena industrijskih proizvoda raste brţe od indeksa cena poljoprivrednih proizvoda,onda kaţemo da su se makaze cena otvorile na štetu poljoprivrede. Odnos razmenedva sektora, odnosno u kojoj meri su se otvorile makaze cena, dobijaju se deljenjemdva indeksa cena.

Nepovoljni poloţaj poljoprivredne u našoj zemlji u poslenjih 60 godina moţe se jasno pratiti preko odnosa razmene, odnosno uporeĎivanjem indeksa cena.

U spoljnoj trgovini, od velikog značaja je praćenje razlika u uvoznim i izvoznimcenama. Preko odnosa razmene u meĎunarodnoj razmeni prati se poloţaj privrednihsubjekata i cele zemlje u meĎunarodnoj podeli rada. Generalno gledano, ako prosečna izvozna cena poraste više nego prosečna uvozna cena, onda data zemlja

moţe za istu količinu svog izvoza da uveze veću količinu stranih proizvoda i uslugai obrnuto. Sa boljim odnosima razmene logično dolazi i do većeg rasta narodnogdohotka.

Ako se posmatraju odnosi razmene u uţem smislu, onda se posmatraju odnosiizvoznih i uvoznih cena i obrnuto. Odnosi razmene se posmatraju preko sledećeformule:

[9-7] Odnos razmene (1) p

po

i

e




[9-8] Odnos razmene (2) p

po

e

i

gde je:

pe- prosečna izvozna cena,

pi- prosečna uvozna cena.

U praksi se obično koristi prva formula (izuzev u Velikoj Britaniji). Kad rastevrednost o, onda kupovna snaga izvoza prema uvozu relativno raste, tj. sa rastom

izvoznih cena naspram uvoznih za istu količinu izvoza obezbeĎuje se veća količinauvoza iste strukture i obrnuto.

Da bi se pratile promene u odnosima razmene u toku vremena, koristi se odnosizmeĎu indeksa izvoznih i uvoznih cena za odreĎeni vr emenski period:

[9-9]Odnos indeksa izvoznih i uvoznih

cena I

I O

pi

pe

p

gde je:

I pe – indeks izvoznih cena,

I pi – indeks uvoznih cena.Ako navedeni pokazatelj raste, onda je došlo do relativnog poboljšanja odnosarazmene u posmatranom u odnosu na bazni period i obrnuto. Na osnovu ovog pokazatelja ne moţe se zaključiti da li je odnos razmene bio povoljan u baznom periodu.




110 0 .. S S t t a a t t i i s s t t i i k k a a ž ž i i v v o o t t n n o o g g s s t t a a n n d d a a r r d d a a

s s t t a a n n o o v v n n i i š š t t v v a a

110 0 ..11.. P P o o j j a a m m ž ž i i v v o o t t n n o o g g s s t t a a n n d d a a r r d d a a

Ţivotni standard obuhvata opšte uslove ţivota i rada ljudi, pri čemu se materijalni idruštveni uslovi ţivota i rada posmatraju kao jedna celina. Materijalni usloviobuhvataju mogućnost da ljudi zadovolje svoje osnovne potrebe (ishrana, odevanje,

stanovan je). Pored materijalnih uslova, ţivotni standard podrazumevazadovoljavanje i čitavog niza drugih potreba koje nemaju materijalnih karakter (zdravstvenih, obrazovnih, kulturnih i slično).

Na zasedanju statističkih eksperata Ujedinjenih nacija 1954. godine, elementi koji

utiču na ţivotni standard stanovništva jedne zemlje su svrstani u 12 grupa:

zdravlje i demografski uslovi (smrtnost dece, trajanje ţivota, lekarskanega, broj bolničkih kreveta itd.),

ishrana (kalorična vrednost ishrane, raznovrsnost itd.), vaspitanje (broj škola, broj Ďaka na jednog učitelja, broj pismenih, broj

novina i knjiga na 1000 stanovnika itd.), uslovi rada (trajanje nedeljnog radnog vremena, visina plata, broj

neradnih dana u godini itd.),

uslovi zaposlenja (broj zaposlenih, struktura stanovništva po delatnostima, brzina zapošljavanja itd.),

potrošnja i štednja (potrošnja i štednja po glavi stanovnika, udeo javnihusluga itd.),

uslovi transporta (broj putničkih kilometara po stanovniku, broj tonskihkilometara, duţina puteva, broj vozila itd.),




uslovi stanovanja i oprema domaćinstava (broj stanova, bela tehnika podomaćinstvima itd.),

uslovi odevanja,

odmor i zabava, socijalno osiguranje,

sloboda čoveka.

Pored navedene liste, stručnjaci Ujedinjenih nacija su se sporazumeli i oko pokazatelja koji bi na sintetički način odslikavali nivo ţivotnog standarda u nekojzemlji. Predloţena su tri pokazatelja:

narodni dohodak odnosno udeo potrošnje i akumulacije u narodnomdohotku,

indeks realnog narodnog dohotka po stanovniku,

prosečno trajanje ţivota.

Pored navedenih pokazatelja, kao dodatni sintetički pokazatelji ţivotnog standarda,koriste se i pokazatelji ekonomske razvijenosti, a to su domaći bruto proizvod,narodni dohodak i narodni raspoloţivi dohodak. Najveću primenu ima domaći bruto proizvod po stanovniku izraţen u stalnim cenama.

Pošto nijedan od navedenih sintetičkih pokazatelja nije dovoljan sam po sebi da pruţi celovitu sliku o ţivotnom standardu u nekoj zemlji, vrlo često se uz njih prilaţu i dodatni demografski podaci, kao što su stopa umiranja dece do jedne

godine starosti i slično.

110 0 ..2 2 .. M M e e t t o o d d i i z z a a m m e e r r e e n n j j e e ž ž i i v v o o t t n n o o g g s s t t a a n n d d a a r r d d a a

Za prikupljanje podataka o ţivotnom standardu načešće se koriste popisi i ankete.

Ankete se rade povremeno ili redovno. Prate se samo neki od velikog brojaelemenata ţivotnog standarda. Elementi koji se prate proizilaze iz statistike porodičnog budţeta i iz statistike troškova ţivota.

Metodologija statistike porodičnog budţeta podrazumeva da se napravi slučajanuzorak od jednog broja porodica i da se onda vrši precizna evidencija stvaranja i

potrošnje porodičnog budţeta. Prate se stvarni prihodi i raspodi porodice kako po

svojoj dinamici tako i po strukturi. Svaka porodica iz uzorka mora da vodi dnevnik

prihoda i rashoda. Na osnovu dobijenih podataka iz ankete utvrĎuje se prosek prihoda i potrošnja po članu porodice i struktura potrošnje po pojedinim

kategorijama potreba.




Statistika troškova ţivota i zarada prati promene u uslovima podmirivanja osnovnih potreba stanovništva koje nastaju usled promena cena roba i usluga kao i visinezarada. Šta se sve smatra osnovnim potrebama stanovništva zavisiće konkretno od

zemlje do zemlje. Neka potreba se moţe u razvijenim zemljama smatrati osnovnomdok se u nerazvijenim smatra luksuzom. Ipak, bez obzira na specifičnosti svak ezemlje, postoji odreĎena grupa potreba koje predstavljaju miminum osnovnih potreba za stanovnike svih zemalja. Da bi se bar pribliţno odredila ta donja granica,Svetska banka je odredila princip da jedan dolar dnevno po stanovniku potrošen naishranu predstavlja granicu ispod koje počinje siromaštvo.

110 0 ..3 3 .. I I n n d d e e k k s s t t r r o o š š k k o o v v a a ž ž i i v v o o t t a a

Promene u troškovima ţivota se prate preko promena cena dobara i usluga kojima sezadovoljavaju osnovne potrebe stanovništva. Indeks troškova ţivota pokazujerelativne promene maloprodajnih cena u tekućem u odnosu na bazni period samoodreĎene grupe proizvoda i usluga koje sluţe za podmirenje osnovnih ţivotnih potreba. U pitanju su cene na malo, jer stanovništvo kupuje robu i usluge na trţištu.Indeks cena na malo je mnogo obimniji od indeksa troškova ţivota jer indekstroškova ţivota obuhata samo odreĎena dobra i usluge.

Materijalna dobra i usluge koje sluţe za zadovoljavanje osnovnih potreba ulaze utakozvani tipski budţet. Tipski budţet je lista proizvoda i usluga koje sluţe zazadovoljenje ţivotnih potreba tipičnog sastava porodice. Proizvodi i usluge suizraţeni u potrebnim količinama za porodicu tipičnog sastava.

Tipski budţet obuhvata sledeće proizvode i usluge: ishrana, duvan i piće, odeća iobuća, ogrev i osvetljenje, pokućstvo, stan, usluge i kulturne potrebe. Tipični sastav porodice je ţena, muţ, ţensko dete od 6 godina i muško dete od 10 godina.

Metodi za utvrĎivanje strukture tipskog budţeta su:

metod porodičnih budţeta (na osnovu stvarne potrošnje porodice), metod teorijskih budţeta (na osnovu stvarne potrošnje porodicekorigovane na osnovu fizioloških potreba).

Mesečne potrebe nekih artikala prema statističkoj nomenklaturi su: polubeli hleb 60kg, pšenično brašno 3 kg, meso 8 kg, mast 5 kg, mleko 15 litara, sir 3 kg, kokošija jaja 25 kom, pasulj 3 kg i šećer 3 kg. Koristi se sledeća formula za izračunavanjeindeksa troškova ţivota70:





[10-1] Indeks troškova ţivota: n

i

n

ii

p

q p

q p

I

10

1 .

Primer: Indeks troškova ţivota

Popisane su cene u dva najveća megamarketa u Subotici za nekoliko osnovnih

artikala. Cene su izraţene u dinarima: Proizvod: Hleb Brašno Meso Mast Mleko Sir Jaja Šećer

Rodić MB: 20 30 255 45 40 65 13 40

Maxi: 25 34 265 55 45 70 15 45

Izračunati kolika je razlika u troškovima ţivota kada bi se svi proizvodi kupovali u

samo jednom marketu. Koristiti mesečne potrebe artikala prema statističkojnomenklaturi.

Rešenje:

Količine (q) su preuzete iz statističke nomenklature o mesečnim potrebama prosečne porodice za odreĎenim artiklima (tipski budţet). Na osnovu formule za indeks

troškova ţivota otvorene su nove kolone u tabeli broj 10-1:

Tabela 10-1

Proizvod p0 pi

Količine utipskom budţetu

(q)

piq p0q

1 2 3 4 5 6

Hleb 20 25 60 1500 1200

Brašno 30 34 3 102 90

Meso 255 265 8 2120 2040

Mast 45 55 5 275 225

Mleko 40 45 15 675 600

Sir 65 70 3 210 195

Jaja 13 15 25 375 325

Šećer 40 45 3 135 120

Ukupno - - - 5392 4795

Zbirevi iz tabele su uvršteni u formulu broj 10-1 i dobijen je sledeći rezultat:

%45,1124795

5392 I p .




Odgovor: Kada bi se svi proizvodi kupovali samo u Maxi marketu, troškovi ţivota bi bili u proseku veći za 12,45% nego kada bi se svi proizvodi kupovali u marketuRodić MB.

Tabela 10-2: Struktura minimalne potrošačke korpe u Republici Srbiji (lančaniindeks)

71

71Ministarstvo za trgovinu, turizam i usluge (septembar 2006; minttu.sr.gov.yu)




Tabela 10-3: Indeks cena na malo i troškova ţivota (januar 2005 – jun 2006.

godine)72

110 0 ..4 4 .. S S t t a a t t i i s s t t i i k k a a z z a a r r a a d d a a

Ţivotni standard stanovništva se prati preko indeksa troškova ţivota i indeksazarada. Statistika redovno prati kako nominalne tako i realne zarade zaposlenog dela

stanovništva. Osnovni izvor podataka su mesečni izveštaji privrednih subjekata o

radnicima i njihovim neto zaradama. Neto zarada je zapravo iznos koji radnik

neposredno primi za svoj rad (na ruke). Bruto zarada predstavlja neto zaraduuvećanu za iznos doprinosa i poreza koje radnik plaća za doprinos budţetima,socijalnom i zdravstvenom osiguranju. Sa aspekta ţivotnog standarda od većevaţnosti su neto zarade jer iz tog iznosa radnik zadovoljava svoje lične potrebe.

Najčešća kategorija koja se koristi za analizu je prosečna zarada radnika. Dobija setako što se ukupna zarada u odreĎenom vremenskom periodu podeli sa brojem

72Ministarstvo za trgovinu, turizam i usluge (septembar 2006; minttu.sr.gov.yu)




zaposlenih. Tako se dobija prosečna zarada za godinu, mesec, dan ili sat rada. Najčešće se ipak koriste prosečne mesečne i godišnje zarade.

Prosečna zarada se stavlja u odnos sa kretanjem troškova ţivota i na osnovu tog

odnosa se zaključuje da li je došlo do promena u ţivotnom standardu.

Potrebno je razlikovati nominalnu i realnu zaradu. Zarada sama po sebi, kao

odreĎeni novčani iznos koji radnik primi je nominalna zarada. Nije uzeto u obzir kretanje cena dobara i usluga. Kolika je zaista kupovna moć radnika iskazuje se preko realne zarade. Realna zarada moţe biti iskazana u apsolutnom ili relativnomobliku.

Tabela 10-4: Kupovna moć po glavni stanovnika u zeml jama u tranziciji 1998.

godine u poreĎenju sa Nemačkom (Nemačka 1998 = 100%)73

Apsolutni izraz realne zarade se dobija kada se nominalni iznos zarade podeli saindeksom troškova ţivota. Tek uporeĎivanjem apsolutnih realnih zarada iz tekućeg i prethodnog perioda moţe se zaključiti da li je radnik realno više zaradio ili nije.

Relativni izraz realne zarade se dobija kada se nominalna zarada podeli sa prosečnim troškovima ţivota. Tada realna zarada izraţava procentualni deo potrošnje koji se moţe podmiriti nominalnom zaradom.






U praksi se izračunavaju dva pokazatelja: indeks nominalnih i indeks realnih zarada.Indeks nominalnih zarada se dobija kao odnos nominalnih zarada iz dva vremenska perioda, a indeks realnih zarada kao odnos indeksa nominalnih zarada i indeksa

troškova ţivota. Preko indeksa realnih zarada dolazi se do zaključka o kretanjunivoa ţivotnog standarda. Ukoliko indeks realnih zarada raste, raste i ţivotnistandard.

Tabela 10-5: Kupovna moć po gradovima rangiranim prema zaradama u odnosu na

prosek u Republici Srbiji (jun 2006. godine)74

110 0 ..5 5 .. I I n n d d e e k k s s z z a a r r a a d d a a

Indeks zarada (plata) pokazuje relativne promene zarada u tekućem u odnosu na bazni periodu. Najčešće se koriste dve vrste indeksa zarada:

individualni indeksi zarada,

grupni indeksi zarada.

74 Republički zavod za statistiku ( jul 2006; http://webrzs.statserb.sr.gov.yu/axd/index.php)




Individualni indeksi zarada pokazuju relativne promene zarada za jednu kategorijuradnika, u tekućem u odnosu na bazni period. Izračunavaju se na osnovu sledećeformule75:

[10-2] Individualni indeksi zarada x x I

i j pl

0

,

gde je:

i x - prosečna zarada za jednu kategoriju radnika u tekućem periodu,

0 x - prosečna zarada za jednu kategoriju radnika u baznom periodu,

j – redni broj kategorije radnika.

Grupni indeksi zarada pokazuju relativne promene plata za više kategorijaradnika, u tekućem u odnosu na bazni period. Grupni indeksi zarada mogu biti:

grupni indeksi zarada promenljivog sastava zaposlenih,

grupni indeksi zarada nepromenljivog sastava zaposlenih.

Grupni indeks zarada promenljivog sastava zaposlenih se izračunava na osnovusledećih formula:

[10-3]

Grupni indeks zarada promenljivog

sastava zaposlenih (1) X X L

X

L

X

I in

i

n

i

n

ii

n

ii

pl 0

10

10

1

1

::ˆ

,

[10-4]Grupni indeks zarada promenljivog

sastava zaposlenih (2) I

I I

r

x

pl ˆ ,

[10-5] Indeks ukupno isplaćenih plata n

i

n

ii

X

X

X

I

10

1 ,

[10-6]Indeks dinamike ukupnog brojazaposlenih n

i

n

ii

r

L

L

I

10

1 ,

gde je:

75

Sve formule za indekse zarada su preuzete iz knjige Stojković M.(2001), Statistika,Ekonomski fakultet u Subotici, strana 891.




X i - ukupna iznos zarada koje su isplaćene u tekućem periodu,

X 0 - ukupan iznos zarada koje su isplaćene u baznom periodu,

Li - ukupan broj zaposlenih u tekućem periodu,

L0 - ukupan broj zaposlenih u baznom periodu,

X i - opšti prosek zarada u tekućem periodu,

X 0 - opšti prosek zarada u baznom periodu.

I x - indeks ukupno isplaćenih zarada,

I r - indeks dinamike ukupnog broja zaposlenih.

Grupni indeks nepromenljivog sastava zaposlenih moţe se izračunati upotrebom

jednog od dva metoda:

metod agregata sa ponderima iz baznog perioda,

metod agregata sa ponderima iz tekućeg perioda.

Ovako izračunati indeksi zarada pokazuju promene opšteg proseka zarada pozaposlenom bez uticaja promena u strukturi zaposlenih. Upotrebljavaju se sledećeformule:

[10-7]Metod agregata sa ponderima iz

baznog perioda n

i

n

ii

pl

L x

L x I

100

10

'0 ,

[10-8]Metod agregata sa ponderima iz

tekućeg perioda n

ii

n

iii

pl

L x

L x I i

10

1' ,

gde je:

L0 - ukupan broj zaposlenih u baznom periodu,

Li - ukupan broj zaposlenih u tekućem periodu.

Za kvantitativno obuhvatanje promena u strukturi zaposlenih koristi se sledeći pokazatelja:

[10-9]Indeks uticaja promena u

kvalifikacionoj strukturi '

ˆ

I

I I

pl

pl

sp .




Upotrebljavaju se i sledeće relacije:

[10-10]Grupni indeks promenljivog sastava

zaposlenih'ˆ I I I pl sp pl ,

[10-11] Indeks isplaćenih zarada (1) I I I r pl x ˆ ,

[10-12] Indeks isplaćenih zarada (2) I I I I r pl sp x ' .

Indeks isplaćenih zarada nam pokazuje koji faktori su najviše uticali na masuisplaćenih zarada svih zaposlenih.

Realna plata pokazuje kupovnu moć zarade izraţenu preko količine roba i uslugakoja se moţe kupiti za iznos nominalne zarade.

[10-13] Realna plata I

L

X

R pn

ii

n

ii

pl :

1

1 ,

gde je:

I p - indeks troškova ţivota.

Indeks realne plate pokazuje relativne promene realne plate u tekućem u odnosu na

bazni period. Izračunava se na osnovu sledećih formula:

[10-14] Indeks realne plate (1)n

i

n

i pl pl

L

X

R IR

10

10

: ,

[10-15] Indeks realne plate (2) I

I IR

p

pl

pl

ˆ

.




1111.. S S t t a a t t i i s s t t i i k k a a k k o o n n j j u u n n k k t t u u r r e e

Statistika konjunkture je oblast statistike koja se bavi pruţanjem informacija o

ponudi i traţnji na odreĎenom trţištu. Na osnovu tih informacija donose se odluke izoblasti ekonomske politike jedne zemlje. Privredni subjekti takoĎe imaju velikekoristi od istih informacija. U oblasti portfolio investicija, na primer, vlasnici hartija

od vrednosti donose odluku na osnovu konjunkturne statistike kako da formirajustrukturu svoj portfolia.

Statistika konjunkture se sluţi vrlo preciznim metodima za praćenje ponude i traţnje jer se na taj način dobija slika celokupne nacionalne ekonomije. Pokazateljikonjunkturnih kretanja se objavljuju u izveštajima zavoda za statistiku, izveštajima

sa finansijskih trţišta, publikacijama raznih organizacija koje se bave istraţivanjemtrţišta roba i usluga i u periodičnim biltenima sa berzi rada.

U praksi je razvijeno više metoda za registrovanje i predviĎanje cikličnih kretanja privrede. Barometarski (indikatorski) metod se bazira na vremenskim serijama

različitih pojava u privredi i društvu. Te pojave mogu biti cene hartija od vrednosti,stopa inflacije, stopa kriminaliteta i čitav niz drugih pojava. Privredna komora SAD-a je objavila predled podataka za više od stotinu indikatora cikličnih kre tanja

privrede.

Zaokrete u kretanju privrede ne prikazuju svi indikatori u isto vreme. Neki indikatorimenjaju svoje ciklično kretanje pre, neki istovremeno, a neki posle opštih privrednihkretanja. Zbog toga se indikatori dele na vodeće, koincidirajuće i zaostajućeindikatore.

Vodeći faktori, naravno, pokazuju ciklične zaokrete pre same privrede. Ipak nijedanvodeći faktor ne najavljuje zaokrete u preciznoj vremenskoj distanci od cele privrede. Isto tako, potrebno je sprovesti proceduru izbora indikatora i vremenomaţurirati njihovu listu. Nisu ni svi indikatori podjednako značajni za sve zemlje, takoda svaka zemlja ima svoju listu indikatora.




Postupak izbora indikatora kreće od izbora referentne serije. Referentna serija jeserija čije varijacije sa velikom verovatnoćom odraţavaju fazu ciklusa kroz kojuupravo prolazi cela privreda. Obično je to indeks ukupne industrijske proizvodnje ili

indeks društvenog proizvoda. Nakon izbora referentne serije pristupa se utvrĎivanjukriterijuma za izbor vodećih indikatora, od kojih su najvaţniji sledeći kriterijumi:

vodeći indikator mora da ima zaokrete u svojoj seriji mnogo pre zaokretau drugim vremenskim serijama,

vodeći indikator mora da bude stabilan, odnosno da se promene dešavajuu vremenskim razmacima istog trajanja,

mora da postoji visok stepen korelacije izmeĎu amplituda i periodičnosti promena vodećeg indikatora i referentne serije,

vodeći indikator mora da ima jasno ekonomsko značenje.

Kao što je već pomenuto, vodeći indikatori se razlikuju od zemlje do zemlje, štozavisi od privredne razvijenosti i aţurnosti statističke sluţbe. Privredna komoraSAD-a je objavila kratku listu indikatora koja se sastoji od dvanaest vodećih, četirikoincidirajuća i šest zaostajućih faktora. U Nemačkoj se kao vodeći indikatorik oriste broj narudţbina, nadnice i plate po jedinici, ponuda novca, kamatne stope,cene akcija, opšta situacija, prodaja i zalihe gotovih proizvoda. Prema nizukriterijuma, kao najbolji indikator pokazale su se cene akcija. Naša zemlja korističetiri indikatora:

kvantum indeks preraĎivačke industrije, kvantum indeks u maloprodajnoj mreţi, broj slobodnih radnih mesta,

ponuda novca.

Kompozitni (svodni) indeksi su indikatori koji sumarno prikazuju promene u

proseku svih indikatora. Cilj je da se izbegnu laţni signali do kojih dolazi usledslučajnih varijacija vodećih indikatora.

Posebnu vrstu predstavljaju tzv. difuzni indeksi. Pomoću njih se jednostavnoodreĎuje pravac promena u privredi. Formira se tako što se od svih uporebljenihvodećih indikatora izdvoji udvostručena grupa onih koji pokazuju tendenciju rasta ionih koji su nepromenjeni. Njihov zbir se deli sa dvostrukim brojem serija. Formulaza izračunavanje je sledeća:

[11-1] Difuzni indeks 1002

2 21

N

N N D ,

gde je:

N 1 – grupa vodećih indikatora koji pokazuju tendenciju rasta,

N 2 – grupa vodećih indikatora koji ne pokazuju tendenciju rasta.




Rezultat pokazuje koji procenat vodećih indikatora je u ekspanziji. Difuzni indeks sekreće u intervalu od 0% do 100%. Ako je difuzni indeks veći od 50%, onda je privredna aktivnost u ekspanziji. Difuzni indeksi se obično izračunavaju po granama

privrede.Ako se uporede kompozitni i difuzni indeks, uočava se da kompozitni indeks pokazuje ne samo smer nego i intenzitet promena koje se očekuju u privredi, pa jezbog toga njegova vrednost veća. U praksi, meĎutim, SAD i Japan koriste difuzneindekse, dok Evropska Unija koristi i jedne i druge, ali se prednost daje

kompozitnim indeksima.

1111..11.. I I n n d d i i k k a a t t o o r r i i k k o o n n j j u u n n k k t t u u r r e e n n a a

f f i i n n a a n n s s i i j j s s k k o o m m t t r r ž ž i i š š t t u u

Finansijsko trţište je najosetljivije na ciklična kretanja privrede, i to kako na trţištunovca i kapitala, tako i na trţištu akcija.

Na trţištu novca i kapitala promene se prate preko kretanja kamatnih stopa imerenjem količine novca u opticaju. Promena u ponudi novca predstavlja pouzdanvodeći indikator i zbog toga se koristi u velikom broju zemalja, pa i kod nas, za

predviĎanje privrednih kretanja. Agregati M1 (gotov novac i depoziti po viĎenju)najavljuju konjunkturne promene u istom ili sledećem kvartalu. Agregati M2(likvidna sredstva koja uz M1 obuhvataju štedne depozite po viĎenju, kratkoročnedepozite i kratkoročne obveznice) i M3 (ukupna likvidna sredstva koja uz M2obuhvataju sredstva rezervi preduzeća i pokrića po akreditivima, garancijama i

kreditima u inostranstvu) ukazuju na promene 3 do 4 kvartala pre promena

konjunkture.

Na trţištu akcija indikatori se dele na cenovne indikatore, indikatore količine i ostaleindikatore. Cenovni indikatori su odnos broja rastućih cena naspr am broja

opadajućih cena, odnos najviših prema najniţim cenama i kretanje cenanajatraktivnijih akcija. Indikatori količine polaze od pretpostavke da promene uobimu prometa prethode svim cenovnim promenama. U SAD se na primer koristiindikator količine kod kojeg se uporeĎuju prometi na Njujorškoj (NYSE) iAmeričkoj (AMEX) berzi. Na prvoj se trguje kvalitetnijim i sigurnijim akcijama, ana drugoj više spekulativnim akcijama. Što je odnos ove dve berze više pomeren kaAMEX berzi, to je izvesniji rast trţišta i privredne aktivnosti jer se više ulaţe uspekulativne akcije.




Slika 11-1: Dow Jones indeks i dogaĎaji koji su imali veliki uticaj na njegovo kretanje 76

Prilikom izrade berzanskog indeksa mora se voditi računa o veličini uzorka,

reprezentativnosti uzorka i ponderisanju (pridavanju značaja pojedinim elementimauzorka).

1111..11..11.. B B e e r r z z a a n n s s k k i i i i n n d d e e k k s s i i

Berzanski indeksi su pokazatelji promena vrednosti hartija od vrednosti na trţištu. Neki berzanski indeksi pokazuju kretanja na celom finansijskom trţištu dok drugi

76Dow Jones & Company (februar 2007, http://indexes.dowjones.com/mdsidx)




pokazuju kretanja na odreĎenim delovima tog trţišta (industrijski, trgovinski,graĎevinski indeksi itd.).

Berzanski indeksi se izračunavaju na jedan od dva načina:

kao ponderisane ili proste sredine cena hartija od vrednosti ( Dow Jones uSAD, Value LIne Composite Average u SAD, NIKKEI 225 u Japanu

itd.),

kao odnosi ponderisanih prosečnih cena odreĎenih hartija od vrednosti utekućem u odnosu na bazni period (S&P 500 u SAD, NASDAQComposite u SAD, FA-SE 100 u Velikoj Britaniji, CAC GENERAL

INDEKS u Francuskoj itd.).

Svaki berzanski indeks je paţljivo izraĎen i prilikom njihovog formiranja uzeti su u

obzir sledeći faktori: uzorak, odnosno broj akcija različitih firmi koje će se posmatrati mora biti

dovoljno velik da na pravi način reprezentuje ceo osnovni skup, u ovomslučaju sve akcije na trţištu,

firme čije akcije se uvrštavaju u uzorak takoĎe moraju da reprezentujucelo trţište,

ponderisanje akcija mora da bude proporcionalno značaju koje ta akcijaima na trţištu.

Dow Jones indeksi čine grupu indeksa koji obuhvataju kako trţište hartija odvrednosti u celini tako i pojedine segmente. Najpopularniji je industrijski Dow Jones

indeks (DJIA - Dow Jones Industrial Average). Vrednost DJIA se svakodnevno

objavljuje u specijalizovanim časopisima u svetu. DJIA predstavlja prosek cenaakcija 30 velikih kompanija koje su kotirane na Njujorškoj berzi (NYSE): CocaCola, Walt Disney, Mc Donalds, Texaco, American Express, Boeing, Caterpillar,

AT&T, Philip Morris, Proctor&Gamble, Sears, General Electric, General Motors

itd.

Formula za izračunavanje DJIA je sledeća:

[11-2] Dow Jones Industrial Average

d

p

DJIAi

t i

t

30

1,

,

gde je:

p – cena akcija,

d – broj firmi.

Kao što se vidi iz formule, kod DJIA ne postoje ponderi koji bi dali značaj akcijama

koji je proporcionalan značaju firmi na trţištu, što dovodi u pitanje objektivnost




dobijenih rezultata. Ipak, Dow Jones indeksi su u upotrebi od 1884. godine i imaju

veliki ugled i poverenje na trţištima širom sveta.

Tabela 11-1: Industrijski Dow Jones indeks, kretanje po godinama

God.Indeks na

početku

godine

Najviši indeks u

toku

godine

Datum

najvišeg

nivoa

Najniţi indeks u

toku godine

Datum

najniţeg

nivoa

Indeks nakraju

godine

Promena

Poeni %

2006 10847.41 12510.57 Dec. 27 10667.39 Jan. 20 12463.15 + 1745.65 +16.29

2005 10729.43 10940.50 Mar. 4 10012.36 Apr. 20 10717.50 – 65.51 – 0.61

2004 10409.85 10854.54 Dec. 28 9749.99 Oct. 25 10783.01 + 329.09 + 3.15

2003 8607.52 10453.92 Dec. 31 7524.06 Mar. 11 10453.92 + 2112.29 +25.32

2002 10073.40 10635.25 Mar. 19 7286.27 Oct. 9 8341.63 – 1679.87 – 6.76

2001 10646.15 11337.92 May 21 8235.81 Sept. 21 10021.50 – 765.35 – 7.10

2000 11357.51 11722.98 Jan. 14 9796.03 Mar. 7 10786.85 – 710.27 – 6.18

1999 9184.27 11497.12 Dec. 31 9120.67 Jan. 22 11497.12 + 2315.69 +25.22

1998 7965.04 9374.27 Nov. 23 7539.07 Aug. 31 9181.43 + 1273.18 +16.10

1997 6442.49 8259.31 Aug. 6 6391.69 Apr. 11 7908.25 + 1459.98 +22.64

1996 5177.45 6560.91 Dec. 27 5032.94 Jan. 10 6448.27 + 1331.15 +26.01

1995 3838.48 5216.47 Dec. 13 3832.08 Jan. 30 5117.12 + 1282.68 +33.451994 3756.60 3978.36 Jan. 31 3593.35 Apr. 4 3834.44 + 80.35 +2.14

1993 3309.22 3794.33 Dec. 29 3241.95 Jan. 20 3754.09 + 452.98 +13.72

1992 3172.41 3413.21 June 1 3136.58 Oct. 9 3301.11 + 132.28 +4.17

1991 2610.64 3168.83 Dec. 31 2470.30 Jan. 9 3168.83 + 535.17 +20.32

1990 2810.15 2999.75 July 16 2365.10 Oct. 11 2633.66 – 119.54 – 4.34

1989 2144.64 2791.41 Oct. 9 2144.64 Jan. 3 2753.20 + 584.63 +26.96

1988 2015.25 2183.50 Oct. 21 1879.14 Jan. 20 2168.57 + 229.74 +11.85

1987 1927.31 2722.42 Aug. 25 1738.74 Oct. 19 1938.83 + 42.88 +2.26

1986 1537.73 1955.57 Dec. 2 1502.29 Jan. 22 1895.95 + 349.28 +22.58

1985 1198.87 1553.10 Dec. 16 1184.96 Jan. 4 1546.67 +335.10 +27.66

1984 1252.74 1286.64 Jan. 6 1086.57 July 24 1211.57 – 47.07 – 3.74

1983 1027.04 1287.20 Nov. 29 1027.04 Jan. 3 1258.64 + 212.10 +20.27

Izvor: Dow Jones & Company (februar 2007, http://indexes.dowjones.com/mdsidx)

S&P 500 indeks (Standard and Poor's 500) je indeks koji obuhvata akcije 500

kompanija različite veličine, starosti i uspešnosti koje se kotiraju na NYSE i OTC




trţištu. Sastav S&P 500 je promenljiv i zavisi od toga da li odreĎena firma opstajena trţištu. Reprezentativnost ovog indeksa je, naravno, mnogo veća nego DJIA. KodS&P indeksa ponderiše se svaka akcija sa njenom trţišnom kapitalizacijom, odnosno

uzima se u obzir udeo vrednosti akcija odreĎene firme u ukupnoj trţišnoj vrednosti.Izračunava se na sledeći način:

[11-3] Standard and Poor's 500 indeks 100500&500

1,,

500

1,,

ibibi

it it i

N p

N p

P S ,

gde je:

p – cena akcija,

d – broj firmi,

N – broj akcija.

S&P 500 uključuje oko 30% od ukupnog broja akcija koje se kotiraju na NYSE.DJIA čini svega 2% svih akcija sa NYSE. Iako postoji velika razlika u metodologijiizrade indeksa DJIA i S&P 500, paţljivom analizom utvrĎeno je da su ova dvaindeksa podjednako efikasna kao pokazatelji kretanja na finansijskom trţištu.Koeficijent korelacije koji je tom prilikom izračunat je 0,963 što govori o jakojkorelacionoj vezi izmeĎu njih.

Praćenje konjunkturnih kretanja se odvija na tako što se berzanski indeksi prate 24sata dnevno, iz minuta u minut. Prognoziranje budućih kretanja se izvodi uz pomoćrazličitih metoda, od onih naivnih, subjektivnih do visoko sofisticiranih, naučnihmetoda. Od naučnih metoda najčešće se koriste ankete, analiza vodećih indikatora,trendovi, analiza cikličnih varijacija, regresioni i ekonometrijski modeli.Prognoziranje konjunkturnih kretanja je dalo odreĎene rezultate, ali ipak nije u potpunosti eliminisalo nepredvidivost trţišta pa se i u novijoj istoriji, na kraju XXveka, dešavalo da se velike ekonomske krize pojave iznenada. Nauka i u okviru nje

statistika imaju zadatak da se i dalje razvijaju i da pronaĎu metode koji će na pouzdan način predvideti kretanja različitih pojava na trţištu.




L L i i t t e e r r a a t t u u r r a a 1. The Balanced Scorecard Institute, Basic tool for process improvement

(februar 2007, http://www.balancedscorecard.org/files/control.pdf)

2. Bowerman B.L., O'Connell R.T., Hand M.L. (2001), Business Statistics in

Practice, second edition, McGraw-Hill, New York, USA

3. Cabrera J., McDougall A. (2002), Statistical Consulting, Springer, USA4. Cooper D.R., Schindler P.S. (2001), Business Research Methods, seventh

edition, McGraw-Hill Irwin, USA

5. Dow Jones & Company (februar 2007,

http://indexes.dowjones.com/mdsidx)

6. EUROSTAT (februar 2007, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal)

7. Groebner D., Shanon P., Fry P., Smith K (2000), Business Statistics: A

Decision-Making Approach, fifth edition, fifth edition, Prentice Hall, New Jersey, USA

8. Groves R.M., Fowler F.J., Couper M.P., Lerkowski J.M., Singer E.,Tourangeau R. (2004), Survey Methodology, Wiley-Interscience, New

Jersey, USA

9. Ministarstvo za trgovinu, turizam i usluge (septembar 2006;

minttu.sr.gov.yu)10. Mladenović D., Đolević V., Šoškić D.(2000), Ekonomska statistika,

Ekonomski fakultet u Beogradu

11. OECD (februar 2006, http://www.oecd.org/dataoecd)

12. Philipov D., Dorbritz J., 2003, Demographic Consequences of Economic

Transition in Countries of Central and Eastern Europe, Population Studies N° 39, (Oktobar 2006. godine;

http://www.coe.int/t/e/social_cohesion/population/Publications/)13. Prem S. Mann (1998), Introductory Statistics, third edition, John Wiley &

Sons inc., New York, USA

14. Republički zavod za statistiku, Sistem nacionalnih računa RepublikeSrbije, 1997-2004, Studije i analize, broj 76, Beograd 2006.

15. Republički zavod za statistiku (jul 2006;http://webrzs.statserb.sr.gov.yu/axd/index.php)

16. Savić, M. (2005), Poslovna statistika, Subotica




17. Statistics Bureau & Statistical Research and Training Institute, Statistical

Hadbook of Japan, (februar 2007. godine;www.stat.go.jp/English/data/handbook)

18. Statistički godišnjak Srbije 2005.19. Stojković M.(2001), Statistika, Ekonomski fakultet u Subotici

20. United Nations Economic Commission for Europe (UNECE), Statistical

Division (Oktobar 2006, http://w3-dev.unece.org/stat/stat.asp)21. United Nations Statistics Division, Statistical Databases (decembar 2006.

godine; http://unstats.un.org/unsd/databases.htm)

22. Zakon o statističkim istraţivanjima, član 3, Sluţbeni glasnik RS, br.83/92, 53/93, 67/93, 48/94

23. Zavod za informatiku i statistiku (2005), Ţene i muškarci u Beogradu

kroz statistiku24. Ţiţić M., Lovrić M., Pavličić D. (2002), Metodi statističke analize,Ekonomski fakultet Beograd

udženik poslovna statistika

Documents