Üsküdar Envanterinden Seçmeler

N E C D E T ‹ fi L ‹Tarihçi

Üsküdar hakk›nda Cumhuriyet devrinde yaz›lm›fl tarih kitaplar›n›n bafl›nda1976’da yay›nlanm›fl olan ‹brahim Hakk› Konyal›’n›n iki ciltlik Üsküdar Tarihigelir. Bunu Mehmet Nermi Haskan’›n 2001 y›l›nda yay›nlad›¤› Yüzy›llar Boyun-ca Üsküdar adl› üç ciltlik kitab› takip eder. Bunlardan önce Osmanl› dönemin-de Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde bahsedilen Üsküdar, Hadîkatü’l-Cevâmi’dekaydedilen Üsküdar ibadethaneleri ve Mirat-› ‹stanbul’daki Üsküdar hariç tutu-lursa, müstakil bir Üsküdar tarihinden bahsetmek mümkün de¤ildir. Üsküdargibi tarihi bir ilçenin de¤iflmezlerinin bafl›nda eski eserleri gelir. 1935 ila 1940’l›y›llardan itibaren ada parsel numaraland›r›lmas› ile denetim alt›na al›nan ilçe-lerin gayrimenkullerinin eski eser nitelikli olanlar›n›n eksiksiz bir tespiti maale-sef yap›lamam›flt›r. Üsküdar’›n eski eserlerinin foto¤rafl› envanterinin eksikli¤i-ni gören say›n Belediye baflkan›m›z Mehmet Çak›r Bey’in üç sene evvel verdi¤idirektifle eski eser envanter çal›flmalar›na bafllan›lm›flt›r.Anlay›fl›m›zca eski eser envanteri demek “Do¤ru Adland›rma” ve “Ada-Parsel”ile “Eski Foto¤raf” demektir. Bu aç›dan da meselenin en zor k›sm› seneler önce-sine giden isimlendirmeye ulaflabilmek ve bilhassa yok olmufl tarihi eserleringörselinin bulunabilmesidir. Çal›flmam›z›n yol metodu budur.Bilindi¤i gibi Türkiye’de eski eser tespit ve tescili An›tlar Kurulu’nca yap›lmak-tad›r. Ancak bu mevzu esas›nda kesin ve de¤iflmez olmas›na karfl›n, zaman için-de de¤iflen kanunlarla elastikilefltirilmifl ve eski eserler kimi zamanda, eski eser-likten ç›kar›l›r, yani tescilden düflürülür hale getirilmifltir.Eski eserlerin yap›m›yla do¤ru olarak isimlendirilmesi önemlidir.Örne¤in Çengelköy’deki XVIII. yüzy›l eseri Sadullah Pafla Yal›s›’n›n tek ismi ya-n›nda, Salacak’taki XVIII. yüzy›l eseri Muharrem Nuri Birgi Yal›s›’n›n kendisin-den önceki ismi Çürüksulu Ahmet Pafla Yal›s›, bundan da önceki ad› T›rnakç›-zade Yal›s›’d›r. Yap› nevi olarak, “yal›” olmay›p “konak”t›r. Bir di¤er mesele,

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

508

“Vak›f Hayrat” olarak tesis edilmifl gayr› menkullerin vakfiye flartlar›n›n iptali vegayr› menkulün birkaç katl› apartman haline getirilerek Üsküdar’›n tarihi doku-sunun ve vak›f ruhunun tahrip edilmifl olmas›d›r. Birçok ahflap meflruta tahribemaruz kalm›flt›r. Üsküdar tarihi süreci içinde önemli olaylar›n yafland›¤› ve mü-him flah›slar›n hayat sürdü¤ü yap›lar aç›s›ndan çok önemlidir. Bunlardan halenotantikli¤ini muhafaza edenler vard›r.Meflhur âlim Abdülbâkî Gölp›narl›’n›n Salacak’taki evi bu tipe güzel bir örnek-tir. Envanter içinde hemen tespiti mümkün olan “abidevi” olarak tan›mlananeserlerin baflta camilerin bulunmas› sebebiyle dini mimari ilk s›rada ele al›nm›fl-t›r. Bunlardan özellikle günümüzde mevcut olmayan ibadethanelerin resimleri-ni önemsedik. Var olanlar› zaten flimdi de tespit etmek mümkündü. ‹badethane-lerden günümüzde özgün mimarisi bozulmufl olanlar›n›n eski orijinal mimarile-rine dönüfltürülebilmelerini teminen foto¤raf toplad›k. Maalesef birçok eski ca-mii günümüzde betonarmeye tahvil edilmifl bulunuyor. Bu Üsküdar için büyükbir kay›pt›r. Envanter neflrinin bu handikap› düzeltece¤i umulur. Envanter çal›flmas› esnas›nda 1930’lu y›llarda haz›rlanm›fl olan Jacques Pervi-titch Sigorta Paftalar› baflta olmak üzere, dikkatle incelenen kaynaklarda; baz›yap›lar›n esas fonksiyonlar›n›n yanl›fl belirtildi¤i, isimlendirme hatalar› yap›ld›-¤› belirlenmifltir. Bir k›s›m yap› da harabe olarak gösterilerek geçilmifltir. fiimdihaz›rlad›¤›m›z seçme görsel doküman› ve bilgileri arz ediyorum.

Resim No.1 – Hallaç Baba Tekkesi

Ü S K Ü D A R E N V A N T E R ‹ N D E N S E Ç M E L E R

509

Resim No.2 – F›st›kl› Mescit Resim No.3 – Yeni Çeflme Mescidi (Foto Kartpostaldan)

Resim No.4 – Ümmî Ahmet Efendi Tekkesi Resim No.5 – Teflrifatî Mescidi

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

510

Resim No.6 – Behçeti Konevî Tekkesi Mahfeli (Çiçekci) Resim No.7 – Band›rmal› Tekkesi Foto¤raf Encümen Arflivindendir.

Resim No.8 – Band›rmal› Tekkesi Türbesi’nin içi.Encümen Foto¤raf›

Resim No.9 – Sand›kç› Tekkesi ( Foto¤raf Faz›l Ayano¤luna aittir.).

Ü S K Ü D A R E N V A N T E R ‹ N D E N S E Ç M E L E R

511

Resim No.10 – Cennet Efendi Türbesi (Foto¤raf Faz›l Ayano¤luna aittir.)

Resim No.11 Afgan Tekkesi kitabesi

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

512

253 ada, 19 parselde, ana cadde üzerinde yer alan Hallaç Baba Veli Tekkesi’ninmihrab›, arkas›nda da Halil Rüfltü ‹lkokulu görülmektedir. Tabii flimdi bu oku-lun bahçesinde kalmaktad›r. (Resim No.1)Bu 1970-1972 aras›nda Bo¤aziçi çevre yolunun yap›m› s›ras›nda yok edilenmeflhur F›st›kl› Mescit’tir. 685 ada, 6 parselde yer almaktayd›. (Resim No.2)Bu tam Ahmediye Meydan›’ndaki, Yeni Çeflme Mescidi’dir. Günümüzde yericadde ve meydan halindedir. Yerinde modern hezarfen an›t› vard›r. (Resim No 3)Bu 179 ada, 41 parseldeki Ümmî Ahmet Efendi Tekkesi’dir. Görülen tevhidhâ-neydi. fleyh odas›, haziresi mevcuttu. Bu foto¤raf› 1970 de çektim. ‹ki ayr› par-sel halindedir. Ahflaplar yok oldu, mezarlar toprak alt›nda kald›. Maalesef vak›farsas› olmas›na ra¤men buraya 12.50 m. imar verilmifltir. Bugün Ümmî AhmetEfendi Tekkesi’nden metruk mezarl›k ve arsas› kalm›flt›r. Arsa k›smen yoldur.(Resim No.4)Bu tam Salacak’taki Teflrifatî Âkif Efendi Mescidi’dir. Ön plandaki meflhur eskiSalacak ‹skelesi’dir. Cami 368 ada 1 parselde idi. Kadro harici b›rak›ld›ktan son-ra minaresi kestirilmifltir. K›smen arsas› mevcuttu. Daha sonra cami mekân› evolarak kiraya verilmiflti. (Resim No.5)Bu da muhdes adledilerek y›kt›r›lan Çiçekci Camii’nin meflhur Hünkâr Mahfe-li’dir. Çiçekci Camii bildi¤iniz gibi, ayn› zamanda Behçeti Konevi (Nakflî) Tek-kesi’dir. Bu mahfel daha sonra tekkenin müfltemilat› ve fleyh dairesi olarak kul-lan›lm›flt›r. (Resim No.6)

Resim No.12 – Tunusba¤› Sebili Encümen Foto¤raf› Resim No.13 – Ahmet Çelebi Camii’nin köflesindeki döküm çeflme

Ü S K Ü D A R E N V A N T E R ‹ N D E N S E Ç M E L E R

513

Resim No.14 – Mihrimah Sultan Hamam›

Resim No.15 – ‹hsaniye Camii’nin Hayrat Meflrutas›

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

514

Bu Üsküdar’›n meflhur Band›rmal› Tekkesi, “Haflim Baba Tekkesi” ‹nadiye’de-dir. fiimdi orada Geylânî Sitesi bulunmaktad›r. 398 ada, 16 ve 17 parsellerde idi.(Resim No.7)Bu da Haflim Baba türbesi içindeki Sandukalar›n periflan halidir. (Resim No.8)Buras› da 253 ada, 129 parselde yer alan Sand›kç› Tekkesi’dir. Foto¤rafta flerbetteknesi görülmektedir. Mimar ‹smail Büyükseçgin projesini çizdi ve yak›nda ye-niden infla edilecektir. Baflkan›m›z›n çabalar› sayesinde sandukalar tekrar yeri-ne konulabildi. Çünkü üstünde lahmacuncu vard›. Ve Üsküdar halk› 2007 y›l›-na kadar buradaki masalarda kebap yedi. (Resim no.9)Buras› Cennet Efendi Türbesi’dir. Bu mekân Aziz Mahmud Hüdâyî’den sonrak›smen tekke olarak kullan›lm›flt›r. Foto¤raf Faz›l Ayano¤lu çekimidir. (ResimNo.10) Saraçhanede Vak›flar›n 37 senedir kapal› olarak tuttu¤u ‹nflaat eserleri Müzesi(esas›nda Sadr›esbak Amucazade Hüseyin pafla Mülhak Vakf›n›n Ser-tac› Külliye-si) dahiline kald›r›lm›fl bulunan Üsküdar’da halen mevcut bulunan (182 ada,34parselde) Afgan Tekkesi Kitâbesi. 1.5 m x 1 m ebatlar›ndad›r. (Resim no 11)Bu Ahmediye’ye giden yol üzerinde yer alan Tunusba¤› Sebili’dir. Tunusba¤›’nabakan yeniçeri kolluklar›ndan Ahmet A¤a’n›n vakf›na aittir. Kitabesi ‹slâmEserleri Müzesi’ne gönderildi¤i ravidir. Bu sebil de günümüzde mevcut de¤ildir.(Resim no.12)Ahmet Çelebi Camii’nin köflesinde yer alan pik demir döküm çeflme. Günümüz-de mevcut de¤ildir. (Resim No.13)

Resim No.16 – Abdülbâkî Gölp›narl›’n›n Evi Resim No.19 – Salih Efendi Türbe Meflrutas› kap›s›naas›lan uyduruk “ESK‹ MEVLEV‹HANE” Yaz›s›.

Ü S K Ü D A R E N V A N T E R ‹ N D E N S E Ç M E L E R

515

Bu meflhur Mihrimah Sultan Hamam› olup, günümüzde market olarak kullan›l-maktad›r. (Resim No 14)Bu, 347 ada, 22 parselde yer alan ‹hsaniye Camii’nin mütevâzi ‹mam ve Müez-zin meflrutas›yd›. ‹çinde, tavanda çok güzel kalem ifllemeleri vard›. Hayrat olma-s›na ra¤men akara çevrilmifltir. Oraya sekiz katl› apartman yap›lmas› düflünül-mektedir. Bu özellikle kurulun dikkat etmesi gereken bir resimdir. (ResimNo.15)Salacak’ta, Toprakl› Sokak’›n sonunda yer alan Abdülbâkî Gölp›narl›’n›n evi.1335 (Yeni) ada, 11 parseldedir. Üsküdar tarihi ve Mevlevilik aç›s›ndan fevkala-de önemli olup mimarisi bozulmam›fl nadir Üsküdar evlerindendir. (Resim no16)Bu da Üsküdar’›n önemli bir kültür kayb›d›r. Yap› Emel Esin – Müfit Tek Vak-f›’ndand›. Y›kt›r›lm›fl olan kütüphane, 238 ada, 11 parselde yer almaktayd›. Va-k›f k⤛t üzerinde halen durmaktad›r. Kitaplar›n ise akibeti meçhuldür. (ResimNo.17)Salacak’ta, yeni restore edilmifl olan Salih Efendi Türbesi’dir. 350 ada, 9 parsel-dedir. Görülen yeni restore edilen ahflap yap› türbe meflrutas›d›r. (Resim No 18) Burada tabelas›nda da görüldü¤ü gibi “Eski Mevlevihânesi” ibaresi yer almakta-d›r. Bu ifade yanl›flt›r. Üsküdar’da bir tek mevlevihâne vard›r. Oras› da Do¤an-c›lar Caddesi’nde yer alan, Numan Efendi Vakf›’na ait olan Üsküdar Mevlevihâ-

Resim No.17 – Emel-Seyfullah Esin çiftinin arfliv ve kütüphanesi

Resim No.18 – Salih Efendi Türbesi

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

516

nesi’dir. Üsküdar’da ‹kinci bir mevlevihâne yoktur. Yap›lan ikazlara ra¤men buyanl›fll›k henüz düzeltilmemifltir.(Resim No 19.)Bu foto¤raf›n alt›nda Frans›zca olarak “Üsküdar Mezarl›¤›’ndaki At Mezar›” iba-resi yaz›l›d›r. Osmanl›’n›n Müslüman mezarl›¤› içine at gömdü¤ü görülmüfl fleyde¤ildir. Bu kabir, Kanuni Sultan Süleyman devrinin önemli devlet ricalindenNiflanc› Mehmet Pafla’n›n Türbesi’dir. Ne yaz›k ki, hala baz› yay›nlarda “At Me-zar› veya Türbesi” olarak an›lmaktad›r.(Resim No .20)Envanter çal›flmalar›m›z›n %80’i bitmifl durumda olup, bitirildi¤i zaman yay›n-lanmas›n› umut etmekteyiz.

Resim No.20 – Niflanc› Mehmet Pafla Türbesi