ULUSLARARASI

ALEVI-BEKTA~I KLASiKLERi

SEMPOZYUMU

Editorler

SAKARYA ONivERSiTESi

08-09 Kasrm 2014

SAKARYA

Doc;. Dr. Silleyman AKKU$

Doc;. Dr. Ha~irrl"$AHiN

Yrd. Doc;. Dr. Muhammed Miicahid DUNDAR

Ar~. Gor. Habib KARTALOCLU .;

Ar~. Gor. Feyza DOCRUYOL

Uluslararas1 Alevi-Bekta~i I<lasikleri Sempozyumu

YaymNo:626

Yaymct Sertifika No: 15402

ISBN: 978-975-389-871-3 16.06.Y.0005.626

© Biitiin Haklan Tiirkiye Diyanet Vakb'na aittir. 1. Baskl, Mayts 2016, Ankara, 250 Adet

ilksay Kurulu'nun 26.11.2015 tarih ve 5-3 sayili karanyla uygun goriilm~ ve Tiirkiye Diyanet Vak& Miitevelli Heyet:i'nin 05.01.2016 tarih ve 1528 sayili karanyla basilrm~trr.

~'Bu kitapta yer alan makalalelerin sorumlulugu tebligcisine aittir."

W'MMA.~11C.~

U$1WIVI• I l'aJHfUtO t-IOUSt

Serhat Mah. 1256 Sokak No:ll Yenimahalle I ANKARA

Tel : 0312 354 9131 (pbx) Faks : 0312 354 9132

e-posta : bilgi@diyanetvakfiyayin.com.tr

Hu.riifi Literatiiriinde Hulill ve Tenasiih

Goncagiil ERDOGDU"

Oz 14. yiizyilin ikind ve 15. yiizyWn Uk yansmda, merkezi Tebriz olmak iizere Hazar Den.izi

~evresi ve giineyindeki bolgelerde yaytlma im.karu bulan ve sonrasmda da Anadolu ve

Balkanlar' a dogru yayJ.!.an Hlll'ilfllik hareketi hakkmda son on sene de tez, makale ve mo­

nografi olmak lizere Tiirkiye'de ve diinyada pek c;ok c;~ma yapJ.!.ch. Her biri meseleyi

farkh bir boyutuyla ele almakla beraber bu ~malarda belki de ka9f\llmaz bir ~ekilde

degini.len bir mesele vardl ki o da HurUfiler'in tarih boyunca Siinni yonetimler tarabn­

dan miilhid ilan edilmelerine neden olan ''hulw" inanoydl. YapJ.!.an ar<!i'hrmalarm ya­

zarlanrun bazJ.!.an Hlll'ilfllik doktrinirtin "hulw" esasma dayandlguu belirti.rken bazJ.!.ar1

da bunun "hulw" olmadlguu ve bir yorum hatasmdan kaynaklandiguu iddia ettiler. Bu

makalenin amao, son yiizyllda yapuan modem ar<!i'hrmalarda bu konuyla ilgili ortaya

atllan fikirle.ri ortaya koymak ve Uk donemlerden ba~layarak ' 'hulw", "temlsiih" ve buna

bagli olarak da "ibaha" meselesine temas eden Hurlifiyazmalariyla kiyaslayarak konuyu

tartl~maya ac;maktlr.

Anahtar Kelimeler: Hunifilik, huH~!, tenasiih, ibaha, tasavvuf, Bekta~l, Ale vi.

14. ytizyilin ikinci yansmdan itibaren tarih sahnesine r;U<an Hurllfi­ler'in rol alchklan oyunlarm neredeyse hepsi, sonu d~et verici idam­larla biten trajed.ilerdir. Bunlann il.ki, ~unlfilik'in kurucusu Fazlul­lah'm 796/1394 tarihinde Trmur'un emri iizerine Baku yakmlannda

bir kalede boynu vurularak idam ed.ilmesidir ve bunu me~hur Hurllfi ~air Nesll:nl'nin Memlflklar zamarunda Halep'teki idarru ve derisinin yiiziilme'si takip eder.1 Ha&z Hiiseyin Kerbelai'nin Ravzatu'l-cindn ve cemzetii'l-ce11dn adh eserinde soyledigme gore, Karakoyunlu Cihan $ah zamarunda Tebriz'de ba~latb.klar1 ayaklanmada, Fazlullah'm klZlrun da aralarmda bulundugu yakla~lk. 500 Hurllfi, ulema tarafmdan idam ec4fu ve bedenleri yalalarak ortadan kalchn.hr.2 Me~hur Ta~koprillii-

*Yrd. Doc;. Dr., Siileyman $ah Oniversitesi insan ve Toplum Bilimleri Fakilltesi, istanbul, gerdogdu@ssu.edu.tr

1 $ihllb u'd-drn Abr 1-FaZI Ahmad bin 'Air ibn l:lacaru'l-Asl.<alanr, Aubtf' u/-Gumr (f Abm1' il-'Umr, ed. As-Sayyid 'Abdu'l-Wahabu1-Baban, Beyrut: 1406H/1986, c. 5, s. 46; Hell­mut Ritter, "Stud.ien zur Geschichte der islam.ischen Frommi~keit, U: Die Anfange der I:IurWisekte", Orie11s, 1954, c. 7, s. 26; Hunifi kaynaklarma gore oliirn tarihi 6 Zilkade 796H/2 Eyliil139t~· r ~A :.Ja~ "Korsin_auu;:·. Mecmun, ~!bliothegue Nationale,, Per­san, no. 255, s. 114; AhA Ill, ~yamatname , Mecmun, Siileymaruye Ktp., Laleli, no. 1893, s. 72'; ~~~urt, $alahuTme, Millet Ktp., Ali Emiri, Farsc;a, no. 1043, s. 3')

? - Mobammad Cawiid Ma~kiir, "Fetne-e l:llllilfiyya dar Tabriz", Bar-Rnslluf-ye TtrrTljT,

206

zade'nin 965H/1558 tarihli $akaiku'n-Numaniyye adh ~tabmda anlat­hgma gore ise, Fatih Sultan Mehmed'in Edime'deki saraymda bir oda verdigi Hu.rfili lideri, bizzat ~eyhillislam Fahreddin-i Acemi tarafmdan canh canh ate~e atilir ve Hurfifi olduklan iddia edilen kalabab.k bir grup cami avlusunda halka line; ettirilir, sonra bedenleri topluca yakJJ..rr.3

Kerbela!ye gore idarn nedenleri "ibaha", inanayken, Ta~koprii­li.izade'ye ·gore ise "hulfrl" inanadrr.4 Fazlullah'm c;agdagi olan ibn Hacar, onun "Hurfrfiy}re"yi kurmadan once "ittihadiyye"ye mensup oldugunu soyler.5 Hurfrfilik'in en oneriili. eserlerini yazan Gxyaseddin, Sahifatii'l-ehlas admx verdigi 836Hn433 tarihli mektubunda, Fazlul­lah'm torunu Amir Nurullah ve kendisinin, Timur'un oglu $ahruh'a di.izenlenen suikashn failleri olarak yargliandxklan mahkemede ken­dilerine Seyyid Kasrm (Envar) ve Seyyid Nirnetullah gibi "Vucfrdiyye" mezhebine mensup olup olmadxklannm soruldugunu, onlann da, ken­dilerinin ve Seyyid Kasrm'm bu mezheple ilgilerinin olmad!grm soyle­diklerini yazar. 6

Yukanda bahsi gec;en "ittihadiyye" ve "viicU.diyye" de hult11 ola­rak addedilen farkh tasavvufi akunlardrr.7 Hurfifilik "hulfrl" inanana dayaruyor muydu sorusuna cevap aran;tadan once belki c;ok kisaca Hurt1filik inancmm ne oldugundan bahsetmek gerekir.

Hurfifilik inancmm kutsal kitabx olan Cavidanname'sinde Fazlul­lah'm da belirttigi gibi, bu inanan kaynagrm Tevrat, incil, Zebur, Kuran ile Si.inni ve $il hadis kiilliyatlan olugturur. Asil karizmasrm riiya tabir etmekteki becerisiyle saglarm~ ve bu sayede etrafma buyiik kalabalik­lar toplarm~ olan Fazlullah'a "Sahib-Tevil" unvanmx kazandrran esas sebep ise onun Kuran' daki mukattaa harflerinin (hurU.f-1 mukattaa) sun-

Mehr-Aban, 1348H$/Eylill-Ekim, 1969, cilt: 4, sa}'l: 4, s. 141-142. 3 'i$am al-dih Ebu'l-I.:Iayr Al:uned Efendi Ta~koprillii-zat;!e, E~-$e~a'il:w n-Nu'mtfnTye ft

'Ulemll'i d-Deuleti'l-'05.tlll'fi!Tye, ed. Ahmet Sublii Furat, Istanbul, 1985, s. 60-61; Fr~ Babinger, "Von Amurath zu Amurath: Vor- Wld Nachspiel der Schlacht bei Varna <1444>", Oriens, 31.10.1950, cilt: 3, sa}'l: 2, s. 245.

4 Ma~ko.r, n.g.e, s. 141-142; Ta~koprillu-zade, a.g.e., s. 60-61. 5 ibn l:Jacar, n.g.e., s. 46. . 6 Abdillbaki Golpmarh, "FaQ.lallah-i l:lllliifi'nin Ogluna Ait Bir Mektup", .$arkiyat

Meanuas1, 1956; Sa }'I: 1, s. 53; Devlet~ah, Dev/ef§nh Tezkiresi, ~ev. Necati Lugal, Istanbul, 1977, cilt: 3, s. 416.

7 Yusuf $evki Yavuz, "Hulfil", ojA, XVTII, 342.

207

ru ke~fettigi id~asHirr. 8 Yiizyillar boyunca "Elif-Lam-Ra", "Ya-Sin" gibi baz1 sfuelerin ilk ayetlerini olu~turan bu harflerin ne anlama geldigi iizerine pek ~ok kitap ya.zi.l.rru§hr. Fazlullah da Kuran'm ger~e~ srrrmm bu harflerde gizli olduguna inanrr ve harflerin srrrrm ~ozdiigunii ic;idia eder:

1- Kw' an' da ge~en mukattaa harfleri §unlardrr:

"a-1-m/ a-1-m./ a-1-m-$/ a-1-r/ a-1-r/ a-1-r/ a-1-m-r/ a-1-r/ a-1-r/ k-h-y-'-$/ t-h/ t-s-m/ t-s/ t-s-m/ a-1-m/ a-1-m/ a-1-m/ a-1-m/ y-s/ <?,/

h-m/ h-m/ h-m/ '-s-q/ h-m/ h-m/ h-m/ h-m/ ~/ n", 78 adettirler.9

2- Bu 78 harf "gayr-i miikerrer" yani tekrarsiZ 14 adettir.

3- Har£ ilminde kullarulan ''bast" teknigi uygulaiursa, yani harfin ismi (yani lafzt) telaffuz edildigi gibi yazili.rsa, bu 14 harften 3 yeni harf elde edilir: Elifharfinden "Fa", Sad harfinden "Dal" ve Nun harfinden de "Vav".10

4- Bu 14 harfe yeni elde edilen 3 harf eklenirse 17 olur. Bu da 1 giin i~de kllmmas1 gereken farz namazlarm rekat sa}'lStdrr.

Bu 17 saytsrm Arap alfabesinin harf sa }'lSI olan 28~ den 9karrrsak 11 elde ederiz ki bu da bir Miisliiman'm sefer esnasmda bir giinde klldt& farz namazlarm iek.at saytSma e§ittir.

Bu ll'e Fars alfabesinin 4 harfini (<;im, gef, je ve pe) eklersek 15 elde ederiz ki bu da bir Miisliiman'm Cuma giinii klldt& farz namazlarm rekat sa}'lSma e~ittir.

17 arh 15, 32 eder ve bu Sa}'l28 Arap harfi ile 4 Fars harfinin toplamt­na e§ittir. Bu da ilahi kelime/harf/isimlerin toplam Sa}'lstdrrY

Bu elde edilen sayilarm basit bire.r sa}'ldan ibaret olmadtklarmt, bunlarm ilahi ozellik ta§Idtklarmt ispatlamak i9n ise Kuran ve in-

8 Nasr Allah ibn }:iasan 'Alr ibn Macd al-drn }:iasan Nafacr, t{abname, Biblioteca Apos­tolica Vaticana, MS. persiano, no. 17, s. 66•, 69•·b; Es}:l~ Astarabadi, .f:labname, Millet Ktp., Ali Emiri, Fars~a, no. 1042, s. 44b-4S•; 'Air A 'la, "~ya.matna.me", s. 33•; 'Ali A 'la, "Korsrname", s. 76•, 109b, 113•.

9 FaZl Allah, "Cawdanname-e Kabir", Mecmua, British Museum Library, Or. 5957, s. 195•. (Orkhan Mir-Kasimov, Ehtde de textes b.uriifi auciens: l'amvre [oudatrice de Fad.lnllcilt As­fartibtidi, (Yavunlanm~ Doktora Tezi), Ecole Pratique des Hautes Etudes Section des Sciences Refigieuses, Paris, Kasun 2007, s. 86-87' den naklen).

10 'Abdii'l-Mecrd 'izz al-Drn F~tezade, "'~1$na.me-i i:Jahi", Mecmua, Silleymaniye.Ktp., Basma Bagt~lar, no. 6684/1, s. 8. . ·

11 'Abdii'l-Mecrd, " ' l§J,name-i i:Jahi'', s. 8.

208

cil' den ahnbladtg-t iki ayete ba~vurur: Yuhanna incili'nin ilk ayeti12 ve Kuran'da Yasin Sfuesi'nin 82. ayeti13• "Kun" (01!) sozii ve dolaYJ.S1yla

onu olu~turan harfler kainatm ve kainatta yarablnu~ her ~eyin oncesin­ded.ir ve npkl geldikleri kaynak gibi ezeli ve ebedid.ir.14

Ka&da kalem ve mfuekkeple yazdtguruz harfler veya agzuruzdan <;tkan sesler (lafz) somut nesneler olabilir ama bunlar aslmda ilahi

kaynaktan geldikleri ism soyutturlar ve ilahid.irler (kelam-1 nefsi). Al­fabede gordiigumiiz harfler "musamma", onu temsil eden kelime ise . isi.md.ir. Yani a sesinin ismi "etif"tir. HurUfiler, "Esm ayn-e musamma

ast" ~eklindeki yaygm ifadeye dayanarak isimle isimlendirilenin ayru oldugunu iddia ederler.15 Dola}'lstyla kainatta yarablnu~ her §ley bu ila­

hi ozden ba~ka bir §ey degild.ir. Kainat ile bu ozel sayilar arasmda ili~ki yardtr: Omegin Kuran'a gore (el-Hud 1117) Diinya 6 giinde yarablnu~­trr ki bu da 144 saat yapar: {4 x 28) + (1 x 32).16 Gezegenlerin yoriingesi 360° d.ir: 6 X 60= 6 X (28+32). 17

Kainat yani "kosmos" harfler I isi.mlerden ba~ka bir ~ey degilse eger, onun is:inde yer alan insan yani "mikrokosmos"un da bundan ba~ka bir ~ey olamayacag-t ~ok a<;tktrr. Bu fikir aynca ''Kendini bilen Rabbini bilir (Man 'arafa nafsahu Jaqad 'arafa rabbahu)" ve "Allah Adem'i kendi sure­

tinde yarafu" gibi ozellikle· Vahdet-i Viicut~ tasavvuf ehli tarafmdan

~okc;a gonderme yapllan zaylf hadisler ve aynca benzer ifadeleri barm­dtran Tevrat ayetiyle (TekviniYarat::W~ 1 I 26) desteklenir. Allah insaru

kendi ~eklinde yaratrru~ olduguna gore Adem'in viicudunda da Al­Iah'tan aynlamaz olan 32 harf tezahiir eder.18 Fazlullah'a gore Allah'm slfatlan ancak insanda tecelli edebilir ¢nkii sadece o, 32 ilahi harfi./ ismi telaffuz edebilir (kelam-1 nahk). 19 i~te bu yiizden Adem'in viicu-

12 Ba~lan&~ta Soz Vard.t. Soz Tann'yla birlikteydi ve Soz Tann'yd.t. 13 Bir ~ey yaratmak istedigi zaman O'nun yaph~ "01" (K~) demekten ibarettir. Hemen

oluverir (innema emxuhu iza erade ~ey'en en yekwe lehu kun fe yektm). 14 Fazl Allah, "Cawdanname", s. 9•, 77•, (Mir-Kasirnov, Etude, s. 85, 187). -' 15 Fazl Allah, "Cawdanname", s. 195•, 408•-~>, (Mir-Kasirnov, Etude, s. 86-87). 16 Fail Allah, "Cawdanname", s. 4b, 79b, (Mir-Kasirnov, Etude, s. 185-186). 17 Fat! Allah, "Cawdannlime", s. 40b-41•, 81', 83b, 4Slb-452•, (Mir-Kasirnov, Etude, s. 190,

210,288). 18 FazlAllah, "Cawdannl!me", s. 125•, 139•, 325h-326•, (Mir-Kasirnov, Etude, s. 122-123). 19 F~l Allah, "Cawdanname", s. 437•, (Mir-Kasirnov, Eh1de, s. 139-140)

209

du levh-i mah.ruzdur (levh-i mah.ruz-1 ha.kikl) ve insan vticudunun en onemli klsrm yiizi.idiir.20

Kuran' daki Fatiha Siiresi insan yiiziini.i temsil eder r;i.inkii bu su­renin bii ad! da "ilmmi.i'l-kitab" d.rr, yani "kitabm anas1 I esas1". T1pkl annesinden yeni dogmu~ bir ~ocugun yiizi.inde bulunan 7 hat gibi (2 ka~, 4 kirpik ve 1 sa~) bu siirenin de 7 ayeti vard.rr. Yiiz, hatt-z istiva (cisimleri simetrik iki par~aya ayrran hayali 9zgi} ile aynlmca sa~ da bpkl ibrahim peygamberin adeti ii.zere 2 par~ olur ve bu 7 hat 8 olur.21

Bu rakamlar1 4 unsur ile ~arparsak yine 28 ve 32'yi elde ederiz. Yani Adem'in yii.zi.i 32 harfin tecelli ettigi yerdir.22 Aynca "Adem" kelime­sinin ebced degeri 46'd.rr, 14 mukattaa harfi c;tkanhrsa 32 olur ki bu da Adem'i temsil eder.23

Harflerin insanla olan ili~kisini kurmakla insarun, insan vticudu­nun aslmda ilahi ozden ayn bir varhk olmaruguun benimsendigi Vah­det-i Viicut d~i.incesine geliyoruz ki Fazlullah'm divarundaki ~iirler de dahil bi.iti.in Hurfifi ~iirlerinde gorillen birincil konudur bu ve en gi.izel ornekleri de Nesimi' tarafmdan verilmi~tir. Hemen hemen bi.i­ti.in Hurtlfi ~ajrleri ~iirlerinde Mansur-1 Hallac' a gonderme yaparlar. Baz1 ara~tlrmaalar, HurU.filik'te Fazlullah'a aslmda tannsalhk atfe­d.i.l.Ii-tedigini, bunun Allah'm suatlarinm (hoda, bi-hemta, hak, hallak, siibhan, celle izzuhu ... ) Fazl ismiyle birlikte kullanlimasmdan (Fazl-1 hoda, Fazl-1 hallak ... ) dogan bir y~ anla~!lma olarak da alglianma­smm miimki.in oldugunu iddia ederler.24 Bu bakl~ a95ma gore, Hurfifi metinlerinin c;ogu ab~Ild!k Vahdet-i Vi.icut anlaJI~mdan farkh de~dir. Oysa biitiin Hurfifi kaynaklan, belki muhtemel birka<;I mi.istesna, Faz­lullah' m ger~ekte Adem oldugunu, Muhammed peygamberin Mirac;' ta gordi.igu ki~inin Fazlullah oldugunu ve onun oni.inde secde edilmesi gerektigini stiylerler.25 Aynca Hurfi.fi metinlerinde rastladi~ ~u ~e-

2° FilZI Allah, ·"Cawd!lnnante", s. 273b, 244...,, 265•, (Mir-Kasimov, Eh1de, s. 132, 104, 66) 21 FilZI Allah, "Cawdanname", s. 69•-~>, 27Sb, 281', 437b-438', (Mir-Kasimov, Ehtde, s. 159,

169, 303) 22 FaZI Allah, "Cawdanname", s. 209', (Mir-Kasimov, Ehtde, s. 107). 23 'Abdii'l-Mecid, '"I~I.<name-i Dahl'', s. 54. 24 Fatih Usluer, Hunlfilik, istanbul: Kabala, 2011, s. 248-254. 25 Mehmet Yi~t, Re.fi'i'nin Be~firet-rulme'si: Pilbilgisi, Knr~tla~hrmalr Metin, Sozliik, (Yayun­

larunanu~ !Joktora Tezi), Yiiziincii YJ.! 'Oniversitesi, V~ 1986, s. 95, 99, 112, 113, 115, 145-146, 162, 177-179, 184; 'Abdii'l-Mecrd, '"~l.<name-i Dahl'', s. 101; 'Ali A'la, "~ya-

210

hadet, HurUfilerin ilahhk atfuun pek de bir yanh~ anla~a olmaruguu ortaya koyuyor: "E~hedu en la ilahe ilia Fazlullah ve e~hedu enne Mu­hammeden Rasulullah ve e~hedu enne Aliyyen Veliyullah".26

Miiritleri i<;in Fazlullah'm ne anlama geldigini daha iyi anlamak i<;in yine Cavidanntime' de ve aynca Fazlullah'm diger eserlerinde yer alan ve hemen hemen biitiin HurCtfl eserlerinde zikr ve izah edilen Niibii­vvet, Velayet ve Ulfihiytjet kavramlaruu bilmek gerekiyor. Bu 3 kavram Allah~m insanlan yaratrrken ongordiigu bir dongiiyii anlahyor:

1- Niibiivvet

Allah'm yarathgt ilk insan ve ilk peygamber Adem'dir. Niibiivvet Adem'le ba~lar ve Muhammed peygainberle biter. Adem ile Muham­med peygamber arasmda 124000 peygamber gelmi~tir, yani 3 tane 32000 ve 1 tane 28000.27 Bir ba~ka Hurfifi hesaplama yontemine gore de, Davud peygamber 18, Musa peygamber 22, isa peygamber 24 ve Muhammed peygamber 28 ve Adem de 32 harfin sahibidir. Bunlarm toplarru 124 eder, gayn harfinin ebced degeriyle ~arpmca da 124000 elde edilir.28

Cavidanname' de, 4 semavi kutsal kitapta yer alan peygamberler Fazlullah'm ke~fettigi sayllarla ili~kilendirilir. Omegm, Nuh'im ge­misinin su iizerinde yol ahp Kabe'nin etrafuu 7 kez donmesi 32 har­fi yazmak i~in· mfuekkebe batm.lrru~ bir kalemi simgeler.29 Silleyman peygamberin ~larm dilini bilmesi Fazlullah'la ~kilendirilir ve ay­nca Hiidhiid'un ibiginin hatt-1 istivap temsil ettigi soylenir.30 Salih peygamberin devesinin ikiye par~alayarak kayanm i<;inden 9kmas1 da

matname", s. Jb, 12•, 15b; 'Air A ~Ia, "Korsrname", s. 52•, &lb; Refi'i, Huriift Edebiyah Dr­uekleri I: Gencruime-i Refi'i, haz. Ismail Hikmet Ertaylan, Istanbul, 1946, s. 4, 8; Nesimi, Nesimi Divmu, haz. Huseyin Ayan, Ankara: Ak~ag Yay., 1990, s. 53-55, 274; Bahattin KaJ:uam!U', ~r~i Diviim'nm Teukidli Mehzi, (Yavunlanmanu~ Yiik:se_!< Lisans Te.zi), Sel~ Oruversztesz, Konya 1989, s. 47, 50, 60, 68, 77-18, 238, '257, 301; Gzyali al-Drn Mol;tammad ibn }:Iosa)'Il ibn Mobammad Astarabadr, Este-r.Vtru/Tme, Millet Ktp., Ali Emi.ri, Fars~a, no. 269, s. 8~9·, 28b; Milialr, "Miftabii'l-Gayb", Mecmua, Siileymaniye Ktp.,}i~im Pa~a, no. 27, s. 70b; Metin Yilinaz, Mesuevi-yi Penalzi: KIJ.rizlaihmzalz Metiu, Gramer, lndeks, (Yayzm­lanrnanu~ Yiiksek Lisans Tezi), Ytiztincii Yzl Universitesi, Van 1992, s. 100; AbQ 1-}:Iasan, "B~aratname", Mecmua, Millet Ktp., Ali Emi.ri, Fars~a, no. 1041, s. 7b.

26 Giyilli al-Oin, Este-r.VI1m1me, s. 97b; ~~urt, $altrhzl1me, s. 43•. .J

27 'Abdii'l-Mecrd, "'I~l<name-i ilahi", s. 29, 141-142; Fa.tl Allah, "Owda.nname", s. 57b-58•, 12Sb, 312a, 412•, 479•·b, (Mir-Kasimov, Ehtde, s. '255, 412).

· 28 'Abdti'l-Mecrd, "'I;~l<name-i ilruu', s. 29,141-142. 29 FaZl Allah, "Cawda.nname", s. 74 .. b, (Mir-Kasimov, Etude, s. 293); ' Abdti'l-Mecrd,

'"l§l<name-i Dahl', s. 93. 3° Fatl Allah, "Cawdiinname", s. 116b, 328•·b, (Mir-Kasimov, Etude, s. 351-352).

211

hatt-1 istiva}'l temsil eder.31 Yusuf peygamber ise hem yi.iziiniin gii.zelli­gi32 hem de Fazlullah'm da onemli bir ozelligi alan riiya tabir yetenegi ile ~ok onemliclir.33 Allah ile dogrudan kontl§ma ~erefine eri~tiginden "Kel.Un" olarak adlandmlan Musa peygamber bu ozelligiyle ~ok onem­li bir Hu.nlfi semboliidiir. Olaym ger~ekle~tigi yer Sina Dag:t' drr, dag Fazlullah'a gore ba~1 ve yiizii temsil eder. Allah daga tecelli eder ve dag 28 ile 32 kelime adeclince par~alara aynbr.J.I Ayru zamanda yine Musa'nm kalemi temsil ettigine inanllan asas1yla denizi ikiye a}'lfffiaSl onemlidir ve bu da yine hatt-1 istivayr temsil eder.35

isa peygamber ise, baz1 ara~trrmaalara HurU.filigin Hristiyanhktan ilham aldlgrm dii~iindiirecek ol¢de slkhkla zikreclilir.36 Hatta Hurtlfi­ler iizerinden Bekta~ileri karalamak i<;in yazdlg:t kitabmda ishak Efencli, Bekta~ilerin Teslis'i kabul ettiklerine dair iddialarda bulunur.37 Aslmda bu ~iirlerde kasteclilen .ki~i tarihte ya~arm~ alan isa peygamber degil, isa'nm ikinci zuhuru alan Fazlullah'trr. Hurfifiler'e gore, Muhammed peygamber Niibiivvet zincirinin son halkas1drr, Hatemii'l-Enbiya'drr, yani ondan ba~ka peygamber gelmeyecektir.38 isa'nm "Kelimetullah" stfaoyla anrlmas1 Hurtlfiler i~ onemlidir. Ancak bunun dl~mda isa peygamber algiSl Kuran' da bahsedilenden hi~ farkh degildir. Onlara gore 24 harfin sahibi isa, 28 harfin sahibi Muhammed peygamberin se­viyesine 9kamarm~trr.39

Muhammed peygamber "sahib-i ~er'" ve "asl-1 Kelam" alar~ ta­rumlarur. Asl-1 Kelam denilen ~ey hunlf-1 mukattaadrr ve sadece Mu­hammed peygambere gelmi§tir. Bu harfler "iimmii'l-kitab /Fatiha"Yl olu~tururlar ¢nkii her ~ey bunlardan olu~ur. Muhammmed peygam-

31 • Abdii'l-Mecrd, "'I~l$name-i i:Jahi", s. 88-89. 32 FaZI Allah, "Cawdarutame", s. 306b-3Q7•, (Mir-Kasimov, Etude, s. 315). 33 Fat! Allah, "Cawdarutame", s. 196~, 218b, (Mir-Kasimov, Ehtde, s. 307-308). 34 Fat! Allah, "Cawdanname", s. 413b-414', (Mir-Kasimov, Etude, s. 99, 328). 35 Fatl Allah, "C:iwdanname", s. 27b, 107'-108b, (Mir-Kasimov, Ehtde, s. 110, 338-341); 'Ali

A 'Ia, "Kors1name", s. 97•. 36 Babinger, "Von Amu.rath", s. 247; A.hmet Ya~ar Ocak, Osmanll Toplwmmda Zmdtklar ve

Miilltidler (15.-17. Yiizytllar), istanbul: Tarih Vakfl Yurt Yay., 1999, s. 134,232. 37 isb~ Efendi, Kir~ifil'l-Esrifr ve Dlfji'iil·E~rar, istanbill, 1291H/1874-1875, s. 8. 38 Nesimi, Nesimi Divnm, s.137, 145, 158-160, 162, 166,202,210. 39 Esba~ Astarabadr, "Le livre des confidences (Mal;munname)", Te:ctes persn11s re/ati{s ala

secte des Hoztroti{is ic;inde, !!d. Oement Huart, Leyden-J,.ondon, 1909, s. 55; Yusuf tepeli, Yemiul'niu Fnzilehrnmesi: Inceleme, Metin, Grnmatiknl Indeks, (YayunlanmaiXU§ Doktora Tezi), Atatiirk 'Oniversitesi, Erzu.ru.rn 1994, s. 315-316.

212

bere "i.immi" denmesi bundand.J.r. <;iinkii Fatiha'run 7 ayeti yiizdeki 7 ·anne hatb.ru simgeler.40 Aynca Peygamber "furunii'l-kura" denilen Mek­ke'ye yiiziinii donmiiiitiirY Mira<; Gecesi, Allah Peygamber'e sakalstz gene; bir erkek olarak "anne hatlanyla" goriinmiiiitiir.42 Peygamberin a)'l ikiye ayumas1 da hatt-1 istiva)'l simgeleyen bir ba~ka unsurdur.43

Muhammed peygamberin Hunlfiler i<;in en onemli ozelliklerinden birisi de kendisine "Bakara" sfuesinin verildigi tek ldiii olmas1d.J.r. Bu sfuede "lam-eli£" s6ziiniin yer aldigmr ve bu harfin de alfabede miista­kil bir harf sayllm.as1 gerektigini iddia ederler, boylece Arap alfabesi 29 harf olarakhesaplarur.44 Aynca mukattaa harfleri Kur'an'da 29 sfuenin ba§mda yer alrr.45 Peygamber diiiandait baklldigmda 28 harfin sahibi­dir ancak aslmda 32 har~ miijdecisidir.46 Bu durum aynca bir hadise de dayand.J.rlhr. "Lam-eli£'', tekrar eden harfler sa)'llmadig. takdirde 4 harften (1, a, m, a, l, f) oluiiur ve bunlar da Arap alfabesinde bulun­mayan 4 Pars harfinin muadilidir (p, c;, j, g).47 Dola)'lSiyla Muhammed peygamber 32 harfin sahibini de miijdelemektedir.

2- Velayet

Bu noktadan sonra velayet donemi baiilar. Fazlullah burada "Alive ben aym nurdaruz" hadisini, Muhammed peygamberi imam Ali'ye, yani Niibiivvet devrini velayet devrine baglamak i<;in bir koprii olarak kulla­rur. Boylece peygamberlik silsilesi, soyagaa 12 imam· araahg.yla imam Ali'ye ula§hnlan Fazlullah'a, yani 12. imam olan Mehdi'ye baglaniru~ olur.48

4° Fazl Allah, "Cawdanname", s. 401•·b, 30f'b, 175•, 22•, (Mir-Kasimov, Etude, s. 398, 402, . 395,396). 41 Fa.zl Allah, "Cawdanname", s. 241b, (Mir-Kasimov, Ehtde, s. 396). 42 Fa.zl Allah, "Cawdanname", s. 22', (Mir-Kasimov, Ehtde, s. 396). 43 'Abdii'l-Mecrd, '"1~19tame-i Dahl', s. 88-89. 44 F~Zl Allah, "Cawdanname", s. 232'; 289b, 428•·b, (Mir-Kasimov, Etude, s. 399, 430, 432) 45 Fa.zl Allah, "Cawdanname", s. 428•·b, (Mir-Kasimov, Etude, s. 432). 46 Fa.:i:l Allah, "Cawdann~me", s. 287•-288•, (Mir-Kasimov, Etude, s. 417). 47 Na$r Allah, {;labnl!me, s. 66a-67•; Shahzad Bashir, "Enshrining Divinity: The Death and

the Memorialization of FaZlallah Astarabadi in the Development of I:Iwii.fi Thought", Muslim World, Fall2000, cilt: 90, sayt: 2, s. 291; Abdiilbak.i Golpmar!J, Hunifilik Metmleri Katalogu, Ankara: Tiirk Taiih Kurumu Yay., 1973, s. 18; (Pe, 9m, je, gef)'in ebced degeri yoktur (be, cim, ze, kef)' in degerleri iizennden hesaplanchklarmda 32 eder. (I;Iasan ibn I;laydar Astarabadi, "Hedayatname", Textes persans relat:i_{s ilia secte des Houroafts i9nde, ed. Clement Huart, Leyden-London, 1909, s. 2, 7, 10); Fa.:i:l Allah, "Cawdanname", s. 234b, 387', (Mir-Kas:imov, Etude, s. 286)

48 Fa.zl Allah, "Cawdanname", s. 263', (Mir-Kasimov, Etude, s. 76). 12 imam silsilesi biitiin

213

"La mahdi ilia isa bin Man;am wa l-Mahdi min ah·ati min awlad Fatima", yani Meryem oglu isa' dan ba~ka Mehdi yoktur ve Mehdi Fatima' run evlaclmdandu mealindeki hadisle de Mehdi'yle isa'YI birbirine ?aglar.49

3- UlUhiyyet

Fazlullah, Adem peygamberle ba~layan ve Muhammed peygamberle biten niibiivvet zincirini velayet halkalan araahg-tyla birle~tireri ki~idir ve onun bulundugu mertebeye de ulUhiyyet yani ilahb.k mertebesi de­nir. Tiim HurU.fi eserlerinde Fazlullah'm hem Mehdi, hem isa hem de Adem oldugu bilgisi yer ahr. Yani insanhga rehber olarak gonderilen ~aluslar zinciri Adem'le ba~lay1p yine Adem'le son bulmu~tur. Fazlul­lah bu zincirin son halkas1drr. 50

Ama acaba ·bu ilahb.k iddiast bizzat Fazlullah tarafmdan rm ileri sii­riilm~tiir yoksa takipc;ileri tarafmdan sonradan rm ihdas ed~tir?

Bunun cevabrm arayan ki~inin bakacag-t ilk kitap hi~ ~iiphesiz Cavi­diimu?me olmaltdrr ancak bu kitabm i~inde bu bilgiye ula~mak o kadar

HurU.fi kaynaklannda vard!r ve bu I<i§iler peygamberin vasileri olarak tarumlarurlar. (Heinz Halm, Le clziisme, <;ev. Hubert Hougue, Pc¢5: PUF, 1995, s. 39; ~~~urt, $alahzlf­me, s. 41b; Abu 1-I:Jasa.n, "Ba~aratn:une", s. SP); Ibn I:Iacar'a gore, babasuun ad! Abl Mul:lammad idi. (Ibn I:Jacar, Anba', s. 46); Oysa Fazlullah'm fiayat hikayesini Fazlul­lah'm agzmdan qinleyerek yazdlguu soyleyen Nasrullah'm tfl!.bnlllne'sinde babasmm ad1 zikredil.mez. Ote yandan, anonim bir soyagacm~a babasuun ad! Sayyid Baha al-Drn Ijasan olarak ge<;er. Bu ~ecere ~oyle devam eder: Ibn Sayyid Mul:tammad ibn Sayyid '!mad al-Drn ibn Sayyid Tac al-Drn ibn Sayyid 'Ali ibn Sayyid H~im ibn Sayyid $a­raf~ah ibn Sa:ryid Mub_amma~ al: Yamanr i_bn Sayyid_ 'Air ibri ~aJ?'1d I;Iusayn i~n SaJY.id Mul:tammad-ibn Sa}'Yld Ha~1m 1bn SaJYld l:l~an tbn Sa}'Yld Ali Ibl) SaYJld H~= lbn Sayyid Mul:tammad ibn Sayyid C~ar ibn Im~ Musa Ka:?irn iqn Imam Cafar ibn Imam Mul:tariLmad Bal9r ibn Zayn al-'Abidrn ibn Imam I:Jusayn ibn Imam 'Ali ibn Aha Talib. (Anonim, "Nasabn:une-e l:la.Zrat-e Sa'Il", Mecmua, Millet Ktp., Ali Emiri, Fars<;a, no. 1039, s. SOh; Ritter'in iddiasuun aksine bu soyagao Mir Fazili'nin risalesinde degil, ondan ayn anonim olarak yazmada yer ahr. (Ritter, "Studien", s. 8-9); $aliihzame' de yer alan soy agacma gore ise, babasuun ad! Sayyid Balta al-Drn ibn l:lasan' drr. Mul:tammad al-Yamaruve l:lusayn arasmda Sayyid 'Ali yer ahr. Musa Kaz1m' dan once Sayyid Hasan ve Cafar arasmda yer alan 'Alr, Ha~im ve Mul;lammed ise $aliihziime'de zil<redilmez. (I~~urt, $altit11/fme, s. 51•); Fazlullah'm seyyid ,oldugtm.g ileri sliren Seyyid $erif ise Resa­le-e Ma'adiyya'smda yine bir soyagao verir. (Istanbul Universitesi Ktp., Fars<;a, no. 1043, s. 41" (Abdillbaki Golpmarb, "Fac;ll Allah }:{uroil", EP, 1965, cilt:.2, s. 752); Bir ba~ka ano­nim sor,agaa ~e ~oyfedir: F~Allah.ibn SaJY.id ~~a al-Drn_al-Astarabadlibn Sayyid l:lasan 1bn Fa!ima bmt SaYYid '!mad 1bn Sayytd.Tac 1bn SaYYid Mul:tammad al-Yamanr ibn Sayyid 'Air ibn Sayyid l:lusa~ ibn Hauat Imam al-Huda wa tlic al-umara >,ya sa­nad al-aw_!iya wa sayyid al-muwal:U:tidrn wa amir al-mu'mfniii. wa ~tb al- 'arifrn Imam Zayn al-'Abidrn. (Anonim, "(Soyagaa)", Mecmua, Bibliotheque Nationale, no. 255, s. 3•)

49 Fazl Allah, "Cii.wdanname", s. SSb, (Mir-Kasimov, Ehtde, s. 391) 50 Esb~, "Le livre des confidences", s. 34-35; 'AliA 'Ia, "~yamatname", s. 9"-9b, 14b; Yil­

maz, Mes11evi-yi Penalli, s. 95-98, 115; Abu 1-}:{asan, "Ba~aratnaine", s. 6b, 21b, 371'; Tepeli, Yemirzi'nin, s. 453; Yigit, Re/iTnin Be~iiret-nfimesi, s. 125, 181, 219; Kahraman, Ar~i Diviim, s. 81, 130; Nesiml,"Nesimi bivam, s. 382, 427; Abdullah Tataroglu, Mulzftl: Hayah, Eserleri '!I! Edebi Ki$ilifi, Diviim11m Tenkid/i Meh1i, (Yayunlanrnami~ Y~ek Lisans Tezi), Sel~ Oniversitesi, l<onya 1995, s. 153; 'Abdii'l-Mecid, "'~~ame-i Dahl', s. 15; Na$r Allah, ijabname, s. 83•-84•.

214

da kalay degildir. Birincisi, bu kitap hem Farsc;a'run bugiin mevcut al-. mayan ve Ester a bad civannda kanu~ulan Giirgan lehc;esiyle ve hem de baz1 kelimeler ic;in birtakun ~ifreli semballer kullarularak yazllrm~­tlr.51 Bazlian, bu semballerin ba~kalanrun anlamasma engel almak ic;in alu~turulm~ §ifreler alduklarm1 soyluyarlar.52 Kimileri ise b:unlarm gizleme amac;h degil de sadece bir iistdil (metalanguage) alu~turmak amaayla iiretildiklerini iddia ediyarlar. Delli alarak da her Cavidan­m?me niishas1run arkasma eklen~n ve bu gifrelerin ac;ll<lamasuu i<;eren fihristlerin varhguu gosteriyarlar.53 Bu fihristlerin mevcut alduklar1 dagrudur ancak unutulmamahdrr ki eskiden bu kitaplara bugiinkii gibi kalayca ula$mak neredeyse irnkans1Zch.54 Hatta 15. yiizyilin ba§: larmda yaztlrru~ I§kmime gibi Cavidanname'nin esas1nm ozetlendigi ve §ifreler kullanllmadan Hurfrfilik esaslaruun ac;lklanru~ bilgilendirici mahiye~eki bir kitabm yazan alan Abdiilmecid Firi§te'nin, bu kitabm kati surette "narnahreme" verilmemesi gerektigini ve ozenle saklanma­Sl gerektigml yazchguu da hatrrlamak gerekiyar.55

Cavidanname'ye kalay niifuz edilememesinin bir ba~ka ve en onemli nedeni ise i<;indeki ·bilginin daguuk bi<;irnde verilmesidir. Cavidanname ~erine daktora tezi hazrrlami§ alan Mir-Kasirnav'un da dedigi gibi, Ctividanname "parc;alanrm~, kesintili" yaznn ozelligine sahiptir. Mir-Ka­sirnav'a gore, bu yoniiyle Kur'an metninin bir taklidi almaYI hedef­lemekle birlikte metnin "gerc;ek gizli gifresi" de burada yatmaktadrr. Paragraflar arasmda mantlksal baglantliar yaktur, kanular parc;a parc;a metnin farkh yerlerine da~ttlrm§trr ve tekrarlar vardrr. Mir-Kasirnav "bilginin parc;alanmas1" tekniginin (tabdid al-'ilm) pek c;ak $ii hadis . kiilliyannda ve Cabir bin Hayyan' a atfedilen sirnya kiilliyannda da

51 'AII-rei:a Zakawatr ~aragozlii, "Conbe~-e l:iuri1fiyya dar 'A$r-e Trmurr', Ot'T11e~, 1375H$/1996, Sa}'l: 45,s. 68'. .

52 'Ali Akbar Deh]Joda, Logatname-e Delzljodtr, dlt: 6, (Tehran, 1373H$): s. 7805-7806. 53 Shahzad Bashir, Fazlallall Astarabadi and tlze Hurilfts, Oxford, 2005, s. 77-80.

-' 54 Anonim, "Resale". Mecmua, Bibliotheque Nationale, Ancien Fonds, Persan, no. 24, s. 80b; Anonim, "Logat-e Astarabadr'. Mecmua, British Museum Library, Or. 5957, s. 485•-490•; Anonim, "Meftal:t-e l:iurilf-e Caw dan". Mecmua, British Museum Library, Or. 5957, s. Jb-3b; Anonirn, "Miftal;t-1 Kiitiib-i l:iuriifiyyan", Mecmua, Cambridge University Libr~, Or. 488, s. 124"-126•. Bu ~ifreler i~ aynca Sade~ Keya'run Wajename-e Gorgii'uT adh kitabmm 49-209 aras1 sayfalara, aynca Oement Huart, Textes persmzs relatifs ii Ia secte des Hourolifts, Leyden-London, 1909, s. 188-212'ye ve ayru yazarm "Notice d'un manuscrit pehlevi-musulman de Ia bibliotheque de Sainte Soprue a Constantinople" adh makalesine bakllabilir.

55 'Abdii'l-Mecid, "'~~ame-i i1ahr', s. 5.

215

mevcut oldugunu sayler. Bu teknik, "hassas" mevzulan met:rtin ir;inde farkh yerlere serpi§tirmek suretiyle, onlara daha me~ru bir gori.iniim vermek amaoyla yapiliru~ bir takiyye, yani srr saklama yontemidir as­lmda.56 Ancak bu tespitine ragmen, Mir-Kasimov da ''Fazlullith'm _ilah­h~" fik.rinin Cavidanname' de zikredilmedigi.ni ve bunun onun 61\.i.miin­den sonra miiritleri tarafmdan uydurul.mu~ olabileceguu dii~iiniirY Aslmda ilahhk iddias1 tam da oradadrr ve yapl1mas1 gereken de bu dag:tt:U.nu~ par~alan bir araya getirmektir:

Fazlullah Cavidanname'sinde ~oyle der:

"Um.mi Peygamberin 'Ben Rabbimle oyle bir yerde beraberdi.m ki or ada bana ne bir melek ne de bir nebi ula~abilirdi' mealindeki hadisin­de belirttigi uluhiyyet makammdan daha yiiksek bir makam yoktur" .58

Bu muhtemelen Cavidanname'de "uluhiyyet"ten a9k~a bahsedilen tek yerdir ve ger~ekten de Fazlullah'm ilahla~bnlmas1yla uzaktan ya­kmdan ilgisinin olmaruguu dii~iindiiriir. Zaten niibiivvet, velayet ve · ulUhiyyet kelimelerinin Hu.rUfilik'te 6nemli kavramlar olduklarml Hurftfi kaynaklarmdan okuyup ogrenmeden, sadece Cavidanname'yi akuyan birinin, bu kelimeyi gordiigunde ana ozel bir onem atfetmek­sizin okuyup ge9Jlesi i§ten bile degildir. Zira Allah'm bulundugu ma­kamm uluhiyyet, yani ilahhk makan11 olmasmdan daha dagal bir ~ey yaktur.

Oysa Cavidanname' de yer alan ~u diger pasajlan birlikte degerlen­dirrriek gerekir:

"(Hadisteki) 'Ben Mira~ Gecesi Rabbimi sakalslZ.bir gen~ suretinde, en giizel surette gordiim (Ra' aytu rabbi laylat al-mi 'rae fi sfuat am­rad kitat wa fi ahsan sfuat)' ifadesi "ahsen-i takvim" (et-T'm 95 I 4) alan Adem'e i~aret eder c;iinkii a ezeli ve ebedi alan 32 soziin zuhur ettigi yerdir". 59

Bir diger alma:

"(Muhammed) aleyhisselam ~oyle dedi: 'Ben Rabbimi sakalslZ bir gen~ suretinde, en giizel surette gordiim'. En giizel suret (ahsan surat)

56 Mir-Kasimov, Ehtde, s. 49-50, 52, 54. 57 Mir-Kasimov, Ehtde, s. 36. 58 Fatl Allah, "Cawdanname", s. 37•, (Mir-Kasimov, Ehtde, s. 469). 59 Faz.t Allah, "Cawdanname", s. 276•"", (Mir-Kasimov, Ehtde, s. 137).

216

ise kenclisinde ezeli ve ebecli olan 32 soziin i1minin zuhur ettigi surettir · ve bu 6zellige sahip tek suret de insan suretidir. Bu yiizden Rabbin mti­§ahede edilebilecegi suret i§te bu en giizel suret olmahdrr" .60

Peygamberin Allah'la kar§Ila§masrm anlatan Kur' an' daki ayetlerde (en-Necm 53/13-14) bahsi ge<;en Sidretii'l-Miinteha'run, yaratili§m srm­n olan Adem'in viicudunu temsil ettigi ve Muhammed peygamberin Mira<; Gecesi gordtigu ki§inin Adem oldugu Cavidanname' de pek <;ok yerde tekrarlaruru§tu.61 Peygamberlerin ilki olan Adem, "Allah'm en ytice ismi" dir <;linkti btitiin peygamberler onun soyundan gelir ve o her §eyin ba§langtcrdrr. Melekler onun 6ntinde egildiler <;iinkti Allah onu kencli suretinde yarafu. "Adem'in ytizti ve viicudu Allah'm suretinin ta kenclisidir. 62

$imcli yine cavidanname' den almtilayarak Adem' in kim olduguna bakahm:

"Namaz ilk 6nceleri SO rekat olarak emredilmi§ti, daha sonra azal­Will ve 17, 15 ve 11 olarak karar kllmill ve rri<;in peygamber bu konuda hi<;bir a<;Il<lama yapmaru? Bunu yapmaru <;iinkti bunun a9-klanmas1 Allah katmdan gelecek olan ki§inin alamet-i farikas1 olacakbr. Allah'1 arayanlar bu ki§inin Mira<;' tan geldigirri anlayacaklar ve boylece btitiin §tipheler dagliacak" .63 Yarri Mira<;' ta go rill en Adem' dir ve Mira<;' tan ge­len bu ki§i de 17, 11 ve 1S'in srrlarmi a<;Iklayacak ki§idir ki bu sayilarm ka§ifi Fazlullah'br. Bir ba§ka deyi§le, Mira<; aleminden gelecek olan ki§i, Hurfiff gelenegine gore 9 harfin sahibi olduguna manilan ilk insan ve ilk peygamber olan Adez;n degil, ''Allah Adem' e btitiin isimleri ogretti" (Wa allama Adama al-asmaa kullaha (el-Bakara 2/31)) ayetinde soylendigi gibi kendisine 32 ismin ogretildigi Adem'dir.64 Adem "I<itab-1 Mtibin" ve "imam-1 Mtibin"dir (Yasin 36 /12), aynca "kainatm rehberidir".65

Vasiyetnames:inde kendisinden "fakir" ve <;ocuklarmdan da "zavalli yetimler" olarak bahsetrnesi ve "Allah'm kimseye ihtiyaa yoktur ve

6° FazlAllah, "Cawdanname", s. 209b, (Mir-Kasimov, Etude, s. 128). 61 FaZIAllah, "Oiwdanname", s.106b, 274•-b, 46Qb-461', (Mir-Kasimov, Etude, s.126, 134, 434) 62 Fa.Zl Allah, "Cawdanname", s. 191", 139', 237', (Mir-Kasimov, Etude, s. 263, 122-123) 63 Fa.Zl Allah, "CaV:,danname", s. 344b, 461", (Mir-Kasimov, Etude, s. 422-423) 64 F<U:l Allah, "Cawdanname", s. 89'-90b, 238', (Mir-Kasimov, Etude, s. 197); l:fasan ibn

}:laydar, "Hedayatname", s. 1-2. 65 F<U:l Allah, "Oiwdanname", s. 162•·b, 166', 195', (Mir-Kasimov, Etude, s. 263-264, 262)

217

kimseyi rahmetinden mahrum etmez" gibi ifadeleri de bir c;el.i§ki ola­rak algtlanmamahchr.66 <;iinkti bu "ulllhiyyet" inane, yani Allah'm in­

san vticudunda yani Fazlullah'm fiziksel ozellikleriyle tece.lli etmi~ ol­dugu dii~tincesi, o insana Allah'mkine denk giic;ler vermekten ~iyade, daha c;ok Fazlullah'm Allah' tan dogrudan i.lham almas1 anlcurundachr. Fazlullah, kendisine gelecegi bilebilme yetisinin verildigini soyleme­

sine ragmen "Allah'm yazrugt ~eyi degi.§tirmenin imkanslZ" oldugnna da inanmaktachr.67 Ancak yine de Cavidanm?me' de yazllrugma gore, Al­lah'tan dogrudan alman i.lham, melekler aracrhgtyla alman vahiyden daha tisttindtir.68 "Muhammed' den sonra vahiy kap!Sl (bab-1 :vahy) ka­

panru fakat 'rtiya-YI saliha kap1s1' a9Jk kalru". Cavidanna!ne' de "rtiya-YI saliha ntibtivvetin 46 ciizi.inden bir ctizdfu" hadisine dayanilir ve nti­btivvetin bir parc;as1 alan i.lham ile rtiya yolunun a9Jk kalrugt soylenir.69

Mirac; gecesiAllah'm, ileride gonderecegi ~inin (yani Fazlullah'm) fiziksel gortinttistine btirtinerek son peygamberine goriinmesi, o ki~i­nin diinyaya gelecegini mtijdelemek amacryla~. Dtinyada ya~ayan Fazlullah'm bedeni Allah'm sahip oldugu kudrete sahip degilse de,

yine Allah'm dogrudan i.lharmyla, ~larm dilini anlayabilme, rtiyalan tabir edebilme ve kutsal kitaplarm srrlarm1 ~,;ozebilme gibi iisttin ozel­liklere sahip olduguna inaniliyordu.

Yukanda tasvir edilmeye c;ah~llan bu durum "hulfil" mudur? Farkh cografyalardaki islam ulemas1 tarafmdan yoneltilen suc;Iamalar genel­likle bu minvaldedir ancak Fazlullah'm ve takipc;ilerinin tehlike olarak algllanmalannm ve idam edilmelerinin belki inan~,;lannm bozuk ad­

dedilmesinden c;ok daha gec;erli bir diger sebebi Mehdiyet iddias1chr. Fazlullah'tan bahseden kaynaklarda ~mun ttim mehdiyet hareketlerin­de oldugu gibi magaraya c;ekilmesi ve srrlarm1 if~a ederek zuhurunu gerc;ekle~tirmesi anlatlhr.7° Fazlullah kendi gordiigu rtiyalan not ettigi Nawmname'sinde 786H/1384-8S·ylimda, yani oliimiinden 10 y1l kadar

once, bir rtiyasmda kendisini bembeyaz bir giysi i<;inde gordiigiinti ve

66 Abdillbaki Golpmar!J, "FaQlallah-i I;uril.fi'nin Wa!?iyyat-nama'si veya Wa~aya's1," $arkiyat Mecmuas1, 1957, say:t: 2, 5. 54. ·

67 GolpmarlJ, "FaQlallah-i I;uril.fi'nin Wa!?iyyat-nama'5i", 5. 55; Esb~, ijabname, 5. 64b. 68 Fa.Zl Allah, "Oiwdanname", s. 110•, (Mir-Kasimov, Etude, s. 400) 69 Fazl Allah, "Cawdanname'!, s. 447•"-, (Mir-Kasimov, Etude, 5. 421) 70 'Alr A'la, "Kor5Iname", s. 115•; Ahmet Y~ar.Ocak, Tiirkiye Sosyal Tarilti11de islam'm

Maceras1, istanbul: Tun~ Yay., 2010, 5. 49.

218

bu giysinin dE:!· imam Mehdi'nin giysisi oldugunu soyler.71 Yine ayru yilin Safer aymda gordiigu bir riiyada, sultarun kendisini Oldiirmek i~in gonderdigi bir adamdan bahseder. Bu tuzaktan habersiz olarak ha­mama gitmi~tir ve orada bu adam Fazlullah'1 yakalar ve ba~uu keser. RiiyaJI dinleyen ve ~ok iiziilen dervi§lerine ise Fazlullah iiziihnemele­rini ~ii npkl isa gibi geri gelecegini soyler.72 Fazlullah'm biyografile­rinde ondan "zamarun seyyidi ve tiirn peygamberlerin sultan1" olarak bahsedilir.73 Hurfrfilerin inan9arrm yeni bir din ve hatta dinler iistii bir konumda gordiikleri de unutulmamahdrr.74

4- Tenasiih

insan ruhunun oldiikten sonra ba~ka bir viicutta var olmaya devam edecegi inancr olarak taniiDlayabilecegimiz tenasiih inaneyla Hu.rftfi­ligin ili~kisini belki §U ifadelerle ac;lldamak miimkiin olabilir: Hurufi­

ler'de tenasiih inane vardrr, ancak Hurufilik'te tenasiih inane yoktur.

Hun1filik kaynaklarma bakngmuzda, Fazlullah ba§ta olmak iizere, ozellikle ilknesil Hurfrfilerin tenasiih dii§iincesine §iddetle kar~19kbk­laruu ve kuvvetli bir ahiret inancrna sahip olduklarrna ~ahit oluyoruz. Bunu en net. olarak Fazlullah'm, Platon ve Aristoteles'in fi.kirlerinden destek alarak ahiretin var olmaruguu ispatlamaya ~ah~an Mahmud-1 Ra~inani adh bir hakimi ikna etmeye ~ah~masuu anlatan anekdotta go­riiyoruz.7~

Hunlfilere gore, riiyalarrn i~erigiyle ahiret hayaa arasmda dogru­dan bir baglanb vardrr. Bu baglanbJI peygamberin "Oliirn uykunun karde~idir" (an-nawm ahu'l-mawt) hadisine dayandrrrrlar. Hunl.fi inan­crna gore, riiyada goriilenler ger~ektir ve bir insan1n bu diinyada yap-

71 Fa2:1 Allah, "Nawmname", Mecmua, Cambridge· University Library, Manuscripts Ee.1.27, s. 410•.

72 Faz!Allah, "Nawmname", s. 408". 73 "40 ya~lanndayken (Fazlullah) oyle yiiksek bi):: ~ertebeye ula~~b.r ki Tebriz'd~ ona

bir cezbe hali gelir ve bu ha13 giin 3 gece siirer. Uc;iincii giin bir ses duyar. Birisi sormak­tadu:: "Kim bu gen~?". Cevap verilir: "Zamarun se}'}'!di ve tiim pey~amberlerin sultarl!" (sayyed-e zaman wa sultan-e hame peygambaran). Bu ola}'U\ akabmde de harflerin su­larmt ke~feder." (Na~r Allah, ijabname, s. 66•, 69•·b; Esl:tal$, tfabname, s. 19b) .

74Abdillbaki Golpmarl!, Nesimi-Usuli-Rulri: Hayatz, Sanatz, $iirleri, istanbul: Varhk Yay., 1953, s. 7; Golpmarl!, Huruftlik Metinleri I<ntalogu, s. 2; Golpmarl!, "HurUfil.ik", Tiirk Ansiklopedisi, 1971, cilt: 19, s. 390; Hamid Algar," Astarabadi, Fa2:lallah", Encyc­lopaedia Iranica, 1987, cilt: 2, s. 841; Dehbodli, Logahuime, c. 6, (Tehran, 1373H$): 7799; 17. Yiizyllda Thomas Hr.de'm go~leri i9fl Ma~l<nr, "Fetne", s. 146; Ahmet Ya~ar Ocak, "Sel~ular ve Beylikler Devrinde Dii~iince", Tiirkler, 2002, cilt: 7, s. 435.

75 Esl:tal$, ijllbn~e, s. 10b·14•; Giya~ ai-Drn, Este-<lJifnifme, s. 82•-84•.

219

u& iyi veya kotii i§lerin birebir yansrmas1drr. Dini vazifelerini yerine getirirse iyi, giinah i~lerse kotii ~eyler goriir76 Harasan Hunlfilerinin

ba~I alan SeyYid Eshak da, ayru §ekilde, ruh bedenden a~ aynlmaz insarun riiyalannda gordiigu aleme gidecegine inan~r.77 G1yased~ ise, Ali-i Ala, dervi~ Ali, dervi~ Bahaeddin, Emir Seyyid imadeddin Nesi'mi, Mev lana Mahammad-i Nainl, dervi§ Mev lana Hasan-1 Yazcirdi, dervi~ Ahmed-i Gilani, Mevlana Hasan Haydari ile Anadalu'nun en 6nemli

HurUfilerinin (ehl-i Rum) ve kendisinin insarun riiyasmda gordiikle­rinin oldiikten sanra ba~ma gelecegi. inanCinl ta~1d.Ikl.armi sayler. Eger birisi riiyasmda yilan, ate~ veya bir eziyet ~ektigini goriirse, bedenini

terk ettikten sanra ba~ma gelecek adur.78

Gerek Fazlullah'm Cavidanname'sinde gerekse Ali-i Ala, Ebu'l-Ha­san, Neslmf, G1yaseddin, Refi, Penahi, Ar~f gibi en 6nemli Hunlfilerin eserlerinde, samut ve sembalik almayan bir cermet inancma, klyamet

giinii ve diinyanm ge<;iciligi. inancma ve oliimden sanra bir hayatm var aldugu inancma rastlariZ. Bu eserlere gore namaz, aru~ gibi tiim dini ibadetler, yerine getirilmelidirler.79 I~kurt, onemli bir Hurllfi eseri alan Salatniime' sinde yukanda ad.I ge~en Hunlfilerin eserlerinden, Seyyid Eshak'm Tonlbname'si ile Mir $arii'in Resale-e Maadiyya'smdan ve ay­

nca incil ve Tevrat'tan almtllar yaparak ahiretin varhgrm ispatlamaya ~ah~u.so

Bununla beraber Fazlullah'm oliimiinden ~ak lo.sa bir siire sanra ahiret inano kanusunda farkh go~lere sahip alan ~e~itli gruplarm ar­

tay,a 9kti&ru goriiyaruz. G1yaseddin, bu ki~ileri yine Hurllfi saymakla birlikte anlarm bu farkh fikirlerinin cehaletten kaynaklandlgmt ileri sii-

76 Esbal$, {fabnarne, s. 36b; Na$r Allah, .tfabnarne, s. 59'·60b; Abu 1-l:iasan, "B~aratname", s. 22', 35', 44•.

77 Giyll~ al-Dfn, Estewfi11iime, s. 41•·41b; Yigit, Refi'i'nin Be$tiret-mimesi, s. 190-193. 78 Giyli~al-Dfn, Estewii11iime, s. 37'-371',39b; Yigit, Refi'i'nin Be$iiret-ntimesi, s.190-193. 79 Fail Allah, "Ciwdll.nname", s. 178', 236bll9b, (Mir-Kasimov, Ehtde, s. 148-149, 151);

Abu'l-l:iasan, "Ba~aratnarne", s. 41b-42b, 50'; 'Ali A 'Ia, "~yarnatnarne", s. lOb; R. F. Kathleen Burrill, Tlze Quatrai11s ·of Nesim'i: Fourteentlz-Ceutunj Turkic Hunifi: With An­IIOI~ted Tra11slntions of the Turkic and Pe~si~n Qt~ah;_ail~s from tne Hekimoglu Ali Pa§n MS, Pans-The Hague, 1972, s. 141, 144; Nesmu, Nesmu Dtvmu, s. 157, 174, 176, 182, 194, 196, 205, 246, 299, 304-305, 307, 310-311, 314-415, 318, 320-321; Yigit, Refi'f'uin Be~tiret-uti· ~~~esi, s. 13~1.34, },63, 1~8, 172, 202-203; .Re:fi~", Hurufi Edebiyatz, s. ~6; 'Abdii'l-Me<:fd~

I~l$nlime-I D:Ihi , s. 2, Kahraman, Ar$1 Dzvam, s. 5~, 67, 77, 91, 93, Yilinaz, Mesnevz-yz Peuahi, s. 79, 81; Vtran! Baba, Virani Divmu ve Risalesi (Buyntgu), ed. Adil Ali Atalay Vaktidolu, Istanbul: Can Yay., 1998, s. 266.

80 I~l$urt, $nlt'lhufme, s. 3P-31b, 43b, 47•, 48', 49•-so•.

220

rer. Bu bahsi gec;en ki~iler de kendi yorumlaruu yaparken. yine HurU.fi · terrninolojisini kullarurlar. Her grup, inanaru farkh farkh ifade etmekle

birlikte ahiret hakkmdaki fi.kirleri ~u ~ekilde ozetlenebilir: Riiya,. ruh bedenden tamamen aynlmanu~ken goriUiir fakat aynlrr aynlmaz ebe­diyen kaybolur ve arhk habrlanmaz olur. Cermet ilimdir, cehennem ise

cehalettir. Onlar 32 harfin gen;ek anlanuru bildikleri yani ilme sahip olduklan ic;in zaten cennettedirler ve bu sebeple de namaz, orU<; gibi ibadetlerden muafbrlar. Bu gorii~ler Amir Ali Keywan, Dervi~ Sadr Ziya ve dervi~ Hasan-1 Nahk gibi Bagdat HurUfileri tarafmdan ileri sii­rillfu.si

Yme G1yaseddin'in aktarchgma gore, Aladag diye bir yerde, Haa isa Bitlis! admda bir Hurfifi', cennette ibadet zorunlulugunun olmachguu ve eger kendileri de cennettelerse o zaman ibadetlerin yap11masmm gereksiz olacagmt iddia ederek Mev lana Hasan Haydari, de~ Mohammad Trrgar, Seyyid Taceddin ve Seyyid Mozaffar ile t~rr. Ancak bu toplanbda ha.Z!I bulunan Ali Ala "Allah namazt emretti" diyerek meseleyi sonlandmr, tarll­~an adam da onun soyledigine itaat eder.82 Yukanda ahiretin varhgt lehine t~maya kablan Mazenderanll dervi~ Mohammad Trrgar'1, daha sonrala­n, oliimden sonra hayat olmarugtru iddia ederken goriiyoruz. Fazlullah'm torunu Amir Nurullah ve G1yaseddin Bagdat civanndaki ~ag-1 Kuba aru verilen yerde bul~tuklan bu adamm ahiret hakkmdaki fikirlerinden ve aynca peygamberlerle velileri inkar etmesinden c;ok rahats1Z olurlar ve en klsa zamanda yanmdan aynlrrlar.83

G1yaseddin, Irak, Luristan ve Kiirdistan' daki HurO.filerin c;ogunun hat­ta hepsinin ibadetlerin terk edilmesinden yana olduklarm1 aktanr.St ~irvan ve Gilan HurO.fileri de bu go~tedirler.85 Tebriz Hunlfileri de bu ayru gorii­~e ek olarak hakiki inanca ul~~ bir ~inin k.ainattaki her ~eye sahip ol­maya hakkl oldugunu iddia ederler. Hatta eliyle ul~amachklan bile ona ait saylimahdrr. Bu bilgi belki de Hun1fi ayaklanmalannm neden c;ogtlnlukla Tebriz ve civannda gerc;ekl~tigini a9klayta bir bilgi olabilir.86

81 Giy~ al-Drn, Estewlfnlfme, s. 40', 42b-43•. 82 A.g.e., s. 40b. 83 A.g.e., s. 43•-43b; Golpmar!J, "Fac:Uallah-i I:luril.fr'nin Ogluna", s. 56. 84 Giya~ al-Drn, J?stewlfnlfme, s. 42'. 85 A.g.e., s. 41•; Esb~ .flabname, s. 4lb. 86 Giya~ al-Drn, Estewlfnlfme, s. 42'-43'.

221

Bu gruplar nedeniyle HurUffier, o~ellikle Anadolu' da, tenasiih ve ibahanm (c;e~itli gerekc;elerle dini ernirleri ve farz ibadetleri reddetme,

ta'tfl) en onemli temsilcileri olarak kab~ edilmi~lerdir.87 16 .. yiizyll tez­kire yazan Latiflnin bize taruthgr ve tenasiih inancma sahip bir I:lurfi.fi oldugunu soyledigi Kayserili ~air Temennayi hi~ ~iiphesiz tek omek degildir. Hatta Latifi, Temennayi'nin mensubu oldugu de~ gn.rbu­nun katledildigine dair bir bilgi de verir.88 ibahay1 benimseyip ahire­tin varhguu reddeden (ve kendilerine Hun1ff diyen) gruplan "~irke

dii~mii~ millhidler" olarak tarumlayan G1yaseddin'in bu tip inan9ar ic;in belli cografi bolgelerden bahsetmesi 6nemlidir.89 Hie; ~iiphesiz bu durum, bu bolgelerde ya~ayan insanlann, bahsi gec;en yerel inan~larla Hun1filik doktrinini sentezlemeleri sonucunda ortaya 9knu~trr. Tena­siih ve ibaha inanc;lan, HurUfilerden once hatta islam' dan da once var­dllar ve geni§ alanlara yayllml~larru. Neslmf'nin miiridi Refii, Hu.n1fi olmadan once dogru yolu ararken bir donem "tenasiih" ve bir donem de diinyanm ebedi oldugunu iddia eden "dehri" inancma sahip oldu­

gunu, fakat HurUfilikle taru~mca bunlarm birer hata oldugunu anladi­guu ve terk ettigini soyler.90

Bektii§iler ve HurUfiler arasmdaki benzerliklere bakarak tenasiih ve

ibaha inancmm HurO.filik doktrininden kaynaklandiguu ileri siirmek de hatah olacaktir.91 Omegin, Ali-i Ala'nm Ktyametniime adh mesnevi­sinde ahiret inancmdan ve ibadetlerin yapilmasmm oneminden bahset­tigi bir boliimiin kenarma, yazma iizerine dii~illen anonim not onem­

lidir. Bu notta, mesnevinin yazannm tam aksine olarak, gerc;ek bilgiye ula~an insanm tiim dini vecibelerden ve helal ile haramdan muaf olma­st gerektigi yazilldrr.92 Muhtemelen bir Bekta~f alan Ra~it Tannkulu da,

benier §ekilde kendi ibadet kar§Ih go~lerini sanki yazann gorii~leriy:

87 ~aragozlii, "Conbe~", s. 72; Ritter, "Stuclien", s. 7; Ish* Efencli, Kii§ifii'l-Esriir, s. 4-5; Hamid Algar, "The .l:lurafi Influence on Bektashism", Beklaclziyya: Etudes sur /'ordre mystique des Bektac/zis etles groupes relevant de Hadji Beklaclz, ed. A. Popovic ve G. Veins­tein, istanbul: isis Yay., 1995, s. 40.

• 88 tatifi: Tezkiretii'§-$u'arii ve Tabszratii'u-Nuzamii: inceleme-Metin, ed. Rid van Carum, An-

kara: 2000, s. 200-202. 89 ~~~urt, $alnhzlfme, s. 43b, 47•. . 90 Yigit, Reft'i'nin Be~iiret-uiimesi, s. 203. 91 Algar, "The .l:lurnfi Influence", s. 5~-53; Ocak, Zmdzklar, s. 129. 92 • AJr A 'Ia, "~yamatname", s. 40'.

222

mi$ gibiAbdtiJmedd Firi$te'nin I§kniime metnine ekler.93

ishak Efendi, HurU.fi eserlerinden Tiirk<;e'ye yaphS"I terciimelerle Anadolu'daki en etkin HurU.filerden biri olan Abdiilmedd Firi~te'nin l§kniime' sinde ahiretin varhguu inkar ettigini, tiim peygamberlerin ve Ali'nin viicudunda zuhur edenin Fazlullah oldugunu soyledigini id­dia eder ve bunun tenasi.ih inana oldugunu, Bekta~ilige de bunlann araahS"Iyla ge~,;tigini soyler.9~ Oysa onun ahnh yaphS"I yerde bahsedilen $ey tenasi.ih d~gil, besin zindri yoluyla tiim organizmalarm bir ba$ka viicutta var olmaya devam etmeleriyle ilgilidir. Ciividamzame'ye gore, tiim insanlar Adem' in sperminden m~ydana gelir ve yaratiln'u§ bir $ey hi<; yok olmadan siirekli bir degi~ime tabi olur: Mineralden bitkiye, bit­kiden onu yiyen hayvana ve yine onu yiyen insana evrilir.95 Nesfmf ve Virani gibi baz1 HurU.filerin $iirlerinde ger;en ve mesela Neslm.i'nin ba~­langwta Adem oldugunu, Nuh olup tufaru gordiigtinii ve daha soma da ba~ka ba~ka §ekillere biiriin<:liigunden bahsettigi tipik devriye ozel­ligi ta~1yan ~iirleri bu baglamda degerlendirilmelidir.96

Kaynak~a ' 'Abdii'l-Mecid •izz al-Dm Firi~tezade, "'I~l,<name-i ilahr'. Mecmua, Sii-

leymaniye Ktp., Basma BaS"I§lar, no. 6684/1, s. 2-148.

Abu'l-I:Iasan, ''Ba~aratname" . Mecmua, Millet Ktp., Ali Emiri, Fars<;a, no .. 1041, s. 1b-S2b.

Algar, Hamid, "Astarabadi, Fai:lallah", Enct;clopaedia Iranica, 1987, dlt: 2, s. 841-844.

Algar, Hamid, "The I:Ituii.fi Influence on Bektashism", Bektachiyya: Etu­des sur l'ordre mystique des Bektachis et les g~·oupes relevant de Hadji Bektach, ed. A. Popovic.ve G. Veinstein, istanbul: isis Yay.,1995, s. 39-53.

'AliA 'la, "~yamatname", Mecmua, Siileymaniye Ktp., Laleli, no. 1893, s.1b-100•.

93 Cavidmmame-i Sagzr, ed. Ra~it Tannkulu, Ankara: AyylldJ.z Yay., 1991, s. 9. 94 is}.la~ Efendi, Kff§ifii'l-Esriir, s. 60·61. 95 Fai:l Allah, "Cawdanname", s.117•·b, 456•·b, no•·b, (Mir-Kasimov, Etude, s. 143-144,

105) 96 Devriyeler hakkmda detayh bilgi i9n bkz. Abdullah U911an, "Devir Nazariyesi ve

Osmanh Tasavvuf Edebiyabnda Devriyyeler", Osmanll Toplwmmda Tasavvufve Sufiler, ed. Ahmet Ya~ar Ocak, Ankara: Tfuk Tarih Kurumu Yay., 2005, s. 429-479.

223

'Ali A'Ja, "Korsiname", Mecmua, Bibliotheque Nationale, Persan, no.

255, s. 31b-137•.

Anonim, "(Soyagao)", Mecmua, Bibliotheque Nationale, no. 255, s. 3•.

Anonim, "Nasabname-e I:lai:rat-e Sa'Il", Mecmua, Millet Ktp., Ali Emiri,

Fars~a, no. 1039, s. SOh.

Babinger, Franz, "Von Amurath zu Amurath: Vor- und Nachspiel der

Schlacht bei Varna <1444>'', Oriens, 31.10.1950, cilt: 3, 'sayi: 2, s. 229-265.

Bashir, Shahzad, Fazlallah Astarnbadi and the Hurufis, Oxford, 2005 .

.. .. .. . . . , "Enshrining Divinity: The Death and the Memorialization of

FaZlallah Astarabadi in the Development of I:Iu.rufr Thought", Muslim World, Fall2000, cilt: 90, SaJI: 2, s. 289-308.

BurrilL R. F. Kathleen, The Quatrains oJNe~iml: Fourteenth-Century Turkic Hurufi: With Annotated Translations of the Turkic and Persian Quatrains from the Hekimoglu Ali Pa~aMS, Paris-The Hague, 1972.

Cavidmmame-i Sagtr, Ed. Tannkulu, Ragit, Ankara: AyyJ.!chz Yay., 1991.

Dehboda, 'All Akbar, Logatntime-e Dehbodti, 14 vols, Tehran: <;ap-e Da­

ne~gah-e Tehran, 1372-73H$/1993-94.

D:vlet§ah, Devlet~ah Tezkiresi, ~ev. Necati Lugal, istanbul, 1977.

Es}:t~ Astarabadi, "Le livre des confidences (Mahramname)", Textes persans relatifs a la secte des Hourotifis ic;inde, ed. Oement Huart, Ley­

den-London, 1909, s. 20-94.

Esb~ Astarabadi, I:Jabname, Millet Ktp., Ali Emiri, Fars<;a, no. 1042, s. 1b-69b.

Fai:lAllah, "Cawdanname-e Kabtr", Mecmua, British Museum Library,

Or. 5957, s. 4b-481" .

. . . . . . . . . , "Nawm.name", Mecmua, Cambridge University Librar)" Ma­

nuscripts Ee,1.27, s. 406a-4nb.

Giya§ al-Din Mobammad ibn I:Iosayn ibn Mohammad Astarabadr, Es­tewtintime, Millet Ktp., Ali Emiri, Fars<;a, no. 269, s. 1b-101b.

Golpmarh, Abdiilbaki, Nesimi-Usuli-Ruhi: Hayatz, Sanah, ~iirleri, istan­

buJ: Varhk Yay., 1953 .

...... .. . , Hurftjilik Metinleri Kntalogu, Ankara: Tiirk Tarih Kurumu Yay.,

1973 .

.... .... . , "Fac;Uallah-i I:Iurii.flnin Wa$iyyat-nama'si veya Wa$aya'si",

$arkiyat Mecmuas1, 1957, saYI: 2, s. 53-62.

224

......... , "FaQ]Allah I:IUiufi", EF, 1965, cilt: II, s. 751-754.

~ .. ..... . , "Fac;Uallah-i I:Iurti.fi'nin Ogluna Ait Bir Mektup", $arkiyat Mec-muasi, 1956, saJl: 1, s. 37-57 .

. ....... . , "Hurilfilik", Turk Ansiklopedisi, 1971, XIX, s. 390-393.

Balm, Heinz, Le dziisme, <;ev. Hubert Hougue, Paris: PUF, 1995.

I:Iasan ibn I:Iaydar Astarabadi, "Hedayatname", Textes persaizs 1·elatijs a la secte des Houroufis i<;inde, ed. Clement Huart, Leyden-London, 1909, s. 1-19.

Huart, Clement, "Notice d'un manuscr~t pehlevi-musulman de la bib­liotheque de Sainte Sophie a Constantinople", Journal Asiatique, 1889, cilt: 8, sayx: 14, s. 238-270. ·

I~~urt, $alatname, Millet Ktp., Ali Emiri, Fars<;a, no. 1043, s. 4b-5~··

ibn I:Iacaru'l-As~alaru, $ihabu'd-din Abr l-Fa2:l Al;unad bin 'Ali, An­ba'u'l-Gumr fi Abna'i'l-'Umr, ed. As-Sayyid 'Abdu'l-Wahab al-Ba{t.arr,

Beyrut: 1406H/1986:

Ishak. Efendi, l<a§ifii'l-Esrar ve Daft'til-E~rar, istanbul, 1291H/ 1874-1875.

Kahraman, Bahattin, Ar§i Divam'nm Tenkidli Metni, (Yayunlanmamx~ Ytiksek Lisans Tezi), Sel~ Universitesi, Konya, 1989.

~aragozlti, 'AII-reza Zakawatr, "Conbe~-e I:Illlilfi.yya dar 'A$r-e 'U­muri'', Dane§, 1375H$/1996, saJl:· 45, s. 67-74.

Keya, $ad~, Wajename-e Gorganr, Tehran, 1330 H$/1952.

Latili, Tezkiretii'§-~u'ara ve Tabszratii'n-Nuzama: inceleme-Metin, Ed. Rid­van c~, Ankara: 2000.

Ma~kflr, Mohammad Cawad, "Fetne-e I:Illlilfi.yya dar· Tabrrz", Bar­Rasrha-ye Tarzbi, Mehr-Aban, 1348H$/Eyltil-Ekim, 1969, cilt: 4, saJl: 4, s. 133-146.

Mir-Kasimov, Orkhan, Etude de textes f1urufi anciens: l'ceuvre fondatrice de Fafl.lallfih Astarabadf, ('yayrmlanmamx~ Doktora Tezi), Ecole Pratique des Hautes Etudes Section des Sciences Religieuses, Paris, Kasnn 2007. ,.~

Mi§alr, "Miftal:tti'l-Gayb", Mecmua, Stileymaniye Ktp., Ha~im Pa~a, no. 27, s. 68b-71b.

Na$r Allah ibn I:Iasan 'Ali ibn Macd al-din I:Iasan Nafacr, ifabname, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS. persiano, no. 17, s. 1 b_92b.

Nesimi, Nesfmf Divfim, Ed. Htiseyin Ayan, Ankara:·Ak<;ag Yay., 1990.

225

Ocak, Ahmet Y~ar, Osmanlz Toplumunda Zmdzklar ve Mulllidler (15.-17. Yiizyzllar), istanbul: Tarih Vakft Yurt Yay., 1999 .

......... , "Selc;uklular· ve Beylikler Devrinde Dii§tince", Turkler, 2002,

vn, s. 429-438 .

. . . . . . . . . , Tiirkiye SOS1Jal Tariltinde islam'm Macerasz, istanbul: Tima9 Yay.,

2010.

Refi 't, Hurufi Edebiyatz Ornekleri I: Gencname-i Reji<f, ed., ismail Hikmet

Ertaylan, istanbul, 1946.

Ritter, Hellmut, "Studien zur Geschichte der islarnischen Frorruriigkeit,

IT: Die Anfange der l:Iuriifisekte", Oriens, 1954, sa)'l: 7, s. 1-54.

Ta9k6priilii-zade, '~am al-drn Ebu'l-tJayr .Ahmed Efendi, E~-$e~a'~u n-Nu'manrye fi 'Ulema!i d-Devleti'l-'O~manrye, Ed. Ahmet Subhi Furat,

istanbul, 1985.

Tataro~lu, Abdullah, Multut: Hayatz, Eserleri ve Edeb'i Ki~iligi, Dlvanmm Tenkidli Metni, (Yayrmlanmarru9 Yiiksek Lisans Tezi), Selc;uk Universi­

tesi, Konya 1995.

Tepeli, Yusuf, Yemin'i'nin Faziletnamesi: inceleme, Metin, Gramatikal in­deks, (Yayrmlanma.m.I§ Doktora Tezi), Atatfuk Oniversitesi, Erzuru.m

1994.

Textes persans relatifs a la secte des Houroufis, Ed. Clement Huart, Ley­

den-London, 1909.

U~man, Abdullah, "Devir Nazariyesi ve Osmanh Tasavvuf Edeoiya­

tmda Devriyyeler", Osmanlz Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Ed. Ahmet

Ya9ar Ocak, Ankara: Tiirk Tarih Kurumu Yay., 2005, s. 429-479.

Usluer, Fatih, Hurufilik, istanbul: Kabalo Yay., 2011.

Vuani Baba, Virani Dlvam ve Risalesi (BuY.rugu), Ed. Adil Ali Atalay Vak­

tidolu, istanbul: Can Yay., 1998.

Yavuz, Yusuf ~evki, "Hulfil", DiA, XVIIT, 340-344.

YJ.lmaz, Metin, Mesnevi-yi Penalli: Knr~r/a~tzrmalz Metin, Gramer, indeks, (Yayrmlanmarru9 Yiiksek Lisans Tezi), Yiiziincii Yli Oniversitesi, Van 1992.

Yigit, Mehmet, Refi'i'nin Be$dre.t-name'si: Dilbilgisi, Knr$zla$hrmalz Metin, Sozliik, (Ya)'liDlanmarru9 Doktora Tezi), Yi.iziincii Yli Universitesi, Van

1986.

226