ULUSLARARASI BEDRUDDIN EL-AYNI SEMPOZVUMU VE

II. HADiS iHTiSAS TOPLANTISI SEMPOlYUM TEBLiGLERi, MOZAKERELERi,

lHTiSAS TOPLANTISI, KONU~MA METiNLERi VE ALINAN KARARLAR

Editor

Yrd. Do~. Dr. RECEP TUZCU

Editor YardJmcJsl Ar~. Gar. M. RA~iT AKP~NAR

GAZiANTEP 10/11 MAVIS 2013

Turkiye Diyanet Vakft Yaymlan: 628

Uluslararast Bedn1dd!n El-Aynt Sempozyumu ve II. Hadi.s ihtisas Toplanf.lsl

-Sempozyum Tebligleri, Mtizahereleri, lhtisas Toplanttsr, Konu~ma Metinleti

ve Alman Kararlar-EditOr: Yrd. Do~;. Dr. Recep Tuzcu

Editor Yardtmcrst: Ars. Gor. l\·1. Ra$it Akpmar Grafik, Tasanm: T,woos

ISBN 978-975-389-876-8 © Blltlln p;m haklan Turkiye Oi):anet

Val<fr"na aiuir.

1. Baslo Temmuz 2016, 150 Adet ·

Bu eser llksay Kurulu'nun 09.01.2015 tarih ve 1/3 say1lr karanyla uygun gonilmu~ ve Ttirhlye Diyanel Vakf1 Mutevdli Heyeti'nin 27.01.2015 tarih \"e 1505 sayili karanyla basllmt~ur.

Yaymct Sertifika No: 15402

Bask!: TDV/JI

Serhal lvlahallesi 1256 Sk. No: 11 Yenimahalle I Ankara

Tel.: 0312. 354 91 31 (pbx) Faks: 0312. 354 91 32

e-posta: tdvyayin@diyanetvakfi.org.tr

II. OTURUM BiR ~ARiH OLARAK EL-AYNI

Oturum B~karu: Prof. Dr. Selc;uk Co;;kun *

AYNI;NiN GE<;Mi~ DiN VE K0LT0RLERDEN NAKiL KONUSUNDAKi (BAZI) HADiSLERi YORUMLAMA

YONTEMi .

Doc;. Dr. Ozcan H1d1r**

Gi~

Turk as1lli -Amepli- Hanefi fakihi, muhaddis, tari.hc;i ve filolog

olan Bedruddin el-Ayni (o. 855/1451) c;ok yonlu bir alim ola­

rak temayflz et~tir. Buhari'nin el-Camiu:S-Sahih adh eseri uzeri­

ne yaptigi Umdetu'l-Kan adh Onemli ~erhi ba~ta olmak llzere ha­

dis ilmine clair eserlerin~ yam sua, muhtelif disiplinlerdeki diger

eserleri, 1 onun c;ok yonlu ve multi-disipliner bakl;; sahibi, vizyo­

ner bir alim oldugunu gOsterse gerektir. Bunda, Aynl'nin ya~ad1&1

Memlukler donemi MlSlr'mm farkl1 ilmi disiplinlerde ortaya ko­

nan Onemli eserleriyle,2 1slam ilirnler tarihine altm harflerle yaZila­

bilecek bir donem olmasmm da onemli rolu vard1r.

Ayn1 donemi MlSli, hadis ilmi ac;1smdan da daru'l-hadisleri (ha-

• Baybun Universitesi Rekton1. • • Rotterdam islam D. ilahiyat F. Dekaru 1 Aynl'nin hayan ve hadisr;iligme dair eser kale me alana Salih YOsufMa'tO.k, Ayni'nin

eserlerinin sa}'!St konusunda tam bir rakam vermenin giic;lllg\lne i$aret. eder (bk. Salih Yosuf Ma'tOk, Bedmddin el-Ayni ve Esentha ft llmi'l-Hadrs, s. 85}.

2 Salih YOSUfMa'tOk, age., s. 85.

ULUSLARARASIBEDRUODiN EL·AVNi SEMPOZVUMU

dis faklllteleri), bu fakUltelerde yeti~mi~ me~hur hadis alimleri3 ve

bu alimlerin ortaya koyduklan hadis ilminin hemen her alam ile

alala\h ozgiin ~ah~malan bakunmdan da ozellikle temay\iz eder.4

Biz bu tebligimizde Ayni'nin bugime kadar pek de lizerinde

durulmad1~m du~lindugumliz, onun diger dinlerle alakah ha­

disleri yorumlama teknigini, konuyla ilgili 6nemli gOrdugumuz

baz1 hadislere yonelik ~erhleri uzerinden ele alacagtz. DolaylSly­

la Ayni'nin dinler tarihi konusundaki vukufiyetine yonelik ban

tespitlerde bulunacag;tz. Bunu yaparken de ibn Hacer'in Fethu'l­Bali'de benzer _ayetleri yorumlamas1 ile mukayeselerde bulunaca­

gtz. Konuyla ilgili olabilecek pek c;ok hadisin bulunmas1 ve hep­

sini ele almak tebligin boyutlaruu ~aca~ d~nerek, meseleyi

Onemli gordligumliz ban hadisler lizerinden irdeleyecegiz. Ne -var

ki once, kaynaklardaki dolayh bilgilerden hareketle, Ayni'nin din­

ler tarihi bilgisinin boyutlanna ve soz konusu edecegimiz hadisle­

ri yorumlamadaki yontemine dair - muhtemel- ban bilgiler vere­

cek ve ongOrlilerde bulunaca~.

Ayni'nin Ge~m~ Din ve Kult:Urlere Yon~lik Bilgisi ve Yontemi islam alimlerinin Yahudi ve Htristiyan kutsal kitaplan ile bu din

ve kulturlere dair bilgi ve yorurnlannda "insider=i~eriden" ve

"outsider=dt~andan" olmak lizere, genelde iki taVlr ve yontem

g6zlemlenir. ibn Rabben et-Taben'den (6. 247/861) itibaren ibn

Hazm (6. 456/1064), Sehristani (6. 548/1153), ibn Teymiyye (6.

728/1328), ibn Kayyim el-Cevziyye (6. 751/1350) gibi bu alanda

6nemli eserler vermi~ alimler genelde "outsider'' baklsla diger din ve mezheplere y6nelik eserlerini kaleme al~lardrr. Buna kars1hk

er-Reddu'l-Cemtlli ilahiyyeti 1sa bi-SarYhi'l-lnctP adh eseriyle Gazali,

3 Bu donem, kadm hadis alimleri balommdan da ·ozellikle one ~1kan bir donem­dir ki Salih Yasur Ma'tiik, 18 kadm hadis aliminin ismini verir (bk. Salih Yusuf Ma'tuk, age., s. 49-51).

• Salih YusufMa'tok, age., s. 37-51. ' Bu ~rden hareketle Gazali'nin Hz. lsa'run uluhiyyeti meselesini yorumlama tek­ni~ haklonda bk. Ozcan HJd1r, "Gazzali'nin er-Reddu'l-cemil li ildhiyyeli lsa bi­Sarihi1-lndl Adh Eseri Baglanunda Hz. isa'nm UIOhiyyeti'ne Bala$1", 900. Vefat Yrlmda Imam Gawili, M. 0. llahiyat Fakiiltesi Yaymlan, istanbul 2012, s. 159-168.

... BIR $ARIH OLARAK EL-AYNI

izharu'l-Hak6 adh eseriyle de Rahmetullah el-Hindi (6. 1308/1891)

gibi alimler, anahatlanyla "insider=i~eriden bakl~" metodunu be­

nimsem~ler ve eserlerinde bu yontemi takip etm~lerdir.

Bu konuda Gazali ozellikle temayiiz eder. Zira zikri ge~en ese­

riyle o, onceki polemik run1 eserlerde gorule~ dogrudan incillerin

tahrifi uzerine bina edilen ve Hz. isa'mn ult\hiyetinin reddi uzeri­

ne kurulu goru~ ve yontemden7 nispeten aynlmakta ve incillere,

"i~eriden" ve bir anlamda daha ba~langt~ta muhataplan ile "em­

pati" kurarak (empatik temelli) el~tiri getirmekte, soyleyecekleri­

ni muhatab1 incitmeyecek tarzda "inditekt" yolla soylemeye ~ah~­

maktadtr. Hz. isa'mn ult\hiyetine dair incillerdeki pasajlan man­

ttk ilmi, akli arg11manlar ve akhn onderliginde mecazi ve sembolik

olarak yorurnlama yoluna gitmektedir.8 Bu yonterniyle Gazalt,

din mensuplan arasmdaki ileti~imin asgari ~arn olan saygt ve kar­

~tdakinin din ve kUltun1 hakklnda bilgi sahibi olma konusunda

omeklik te~kil etmektedir.

Aynt'nin, Yahudilik ve H1ristiyanhk ba~ta olmak lizere ge<;~

din ve kUlrurlere yonelik bilgisi ve ilgisine, biyografisine dair kay­

naklarda net bilgiler tespit edebilmi~ degiliz. Onun eserleri ara­

smda da bu konulara dair bir eser bulunduguna rastlayamadlk.

Umdetu'l-Kar'i b~ta olmak uzere, mevcut eserlerinde ula~abildigi­

miz bilgilerdeki ba~ ve yonterni goz online almdtgrnda Ayni'nin,

"outsider" bakl~ a<;tsl.ile diger din ve kUlrurlere yonelik tutum ta­

kmrugr.m ve onlann kutsal kitaplanndaki bilgileri buna gore yo­

rumladlgmt soylemek mlimkUndur. Bu yontem aslmda, yukanda

da ~aret edildigi iizere, islam'm zuhuru ylilanndan itibaren islam

alirnleri arasmdaki ana ~izgiyi temsil eder. Bu <;izginin mensubu

alimler genelde ge<;rni~ din ve kUlturlerin kutsal kitaplan ve kUl­

tlirleri hakkmda spesifik bilgi sahibi olmaytp islam'm (Kur'an ve

Slinnet) bu konudaki temel ~izgisini goz online alarak yorumda

bulunurlar. DolaytStyla onlar, soz konusu dinlerin kitaplanm dog-

6 Eserin yeni bir Tiirkc;e tercumesi Ali Namh ve Ramazan Muslu tarafmdan yaptl­~ ve iki cilt halinde ya~ur (isAM Yaymlan: lstanbul2012).

7 Bu konudaki eserler ic;in Mehmet Aydin'm Miisltcmanlann Huisliyanlara Ka~ Yaz­dt~ Rtddiyeler ve Ta~ Konulan (Ankara 1997) adll onemli eserine bakllabilir.

8 Bk. Ozcan Hldtr,"Ga.z.zaii'nin er-Rtd.du'I-CemTIIi lidhiyyeli Tsii bi-Sartlti'l-lndl Adh Eseri Baglam111da Hz. isa'nm Uluhiyyeti'ne Ba\a.st", s. 163-168.

ULUSLARARAS! BEDRUDDIN E.L-AYNi SEMPOZVUMU

rudan mutalaa etmez - veya ederlerse de bunu one ~lkarmazlar­

ve spesifik olarak onlardan nakilde bulunmazlar.

Bununla birlikte Ayni'nin eserlerinin butfmune yonelik kesin

bir kanaat onaya koymarun zorlugu da ortadadtr. Zira Aynt'nin

bas1h eserlerinden ~ok daha fazlasmm kaYIP oldugu ifade edil­

mektedir ki9 bu eserlerin i~erisinde onun dinlere dair g6ru~leri· ve

dolaylSlyla y6ntemi ile alakah kanaat belirtmemizi kolayla~tlracak

baz1 bilgilerin yer almas1 mumkundur.

Bu durumda Ayni'nin, her ne kadar dogrudan bir eserini tespit

edememi~sek de, belli dereceye kadar diger din ve milletlerin bil­

gisine ~u veya bu ~ekilde vakU oldugunu s6yleyebiliriz ki buna cla­

ir 6ng6rumflzu ~u argflmanlarla temellendirmekteyiz:

l. Multi-disipliner okumalan olan ve bu y6nde eserler kale­

me alan c;ok y6nlu bir alim olmas1, farkh disiplinlerde, mezhep ve

me~replerde temayuz eden me~hur hocalara talebelik yapmas1,

2. Talebelerinden olan Semseddin es-SehiiV'i'nin (6. 902/1497)10

bu yondeki bilgisi ve tutumundan da bazt c;tkanmlarda bulunabil­

mek mumkundur. Zira Sehavfnin el-Aslu'l-Asil ft Tahr'imi'n-Nahl mine't-Tevrati ve'l-indl11 adh bir eseri -ki ~agtda aynca gflndeme

getirilecektir- mevcuttur. Yine talebesi' olan Kemaluddln ibnu'l­

Humam'm (6. 861/1457) da diger dinlerin y6ntemleri konusun-

9 Salih YO.SufMa'tOk, age., s. 89. 10 Her ne kadar es-Sehavi daha ziyade Ibn Hacer'e talebelik yapm~. ondan pek c;ok

kitabt okum~ halta onun haklonda el-Cevdltir ve'd-Durer fi MenahuJI Scylttlbn Ha­cer ad1yla bir eser te'hl e~ (bk. Ma'tOk, age.,., s. 7, 148-149) de, Ayni de onun hocalan arasmdadlr ~k. Tomar, Cengiz, "Sehavi", DIA, XXXVI, 313, 14; 5alih YO.SUf Ma'tOk, age., s. 148). Sehavt'nin Buhart'nin ve el-Gimius-Sahilt'inin O.StOnlli­gone clair bir eserine, belki de hocast Ayni'nin Umdetu1-Kiin adh eserinden m11lhem Umdttu'l-Kiin ismini vennesinin de Aynt'ye olan yakml!~ gosterrnesi mumkan­dor (bk. Tomar, "Seha.Vi", XXXVI, 314). Bununla birlikte, muhtemelen Ibn Hacer ile olan daha ziyade yaktnhgi ve Ayni ile Ibn Hacer arasmdaki rekabet sebebiyle ol­mah ki Aynl'yi o, zarrian zaman el~ti~tir. Sehavi'nin, ozellikle ed-Dav'u'l-ldmi' li Eltli'l-Knmi't-Tdsi' adh eserinde hocastlbn Hacer'i di~er hocast Ayni'ye tercih etti~ni gOsreren emarelerin mevcur oldugu beliniltir (bk. Salih YO.SUf Ma'tOk, age., s. 145).

11 Muhammed Abdulhay el-Kettant, Pcygamber'in Yonetimi: et-Teratlbu'l-ldllriyye, trc. Ahmed Ozel, Istanbul 1990, lll, 225; Katib <;:elebi, Keifu'z-Zunan, tsh. ve ~r. Muallim Rifat-Serafettin Yaltkaya, lst.anbul 1360/1941, I, 107; Salih YO.SUf Ma'ttlk, age., s. 149. Bu eser ba~lammda Sehavt ile Bikai arasmdaki polemik ko­nusuna ~gida aynca yer verilecektir. Ote yandan Sehavi'ye ait oldugu ifade edi­len bu eserin DIA "Sehavi, Semseddtn" maddesinde (bk. XXXVI, 314-316) onun eserleri arasmda zikredilmemi$ olrnastm bir eksiklik olarak de~erlendiriyoruz.

r66

BIR $ARIH OlARAK EL-AYNi

da bilgi sahibi oldugunun ozellikle belirtilmesinden,12 bir ihtimal

olarak, Ayni'nin dinler tarihi konulanna ilgisine clair <;tkarunda

bulunabilmek mumkiindur.

3. Aynt donemi MIStr'da Ehl-i Kitap ve diger dinlere yonelik ba­

Zl meselelerin tedavlllde oldugu ve taru~tldtgtna yonelik bilgiler.

Mesela Ayni'nin talebelerinden lbn Kadi Acliin'un (6. 876/14 72)

Cuz'unfi Zebaihi Ehli'l-Kitab adh eseri13 buna delalet edebilir.

4. Devlet b~karuanna olan yaktru1gt ve "muhtesiblik", "el<;i­

lik", "nazuu'l-ahbas=evkaf naztrhgt" ve "Hanefi ba~kadlltgt" gibi

devlet gorevleri ifa etmesi ki14 boylece farkh dinler ve bu diruere

mensup kim5elerle taruma-ta~ma ve yer yer de oruann problem­

lerine clair gorii~ belirtme imkam elde etmi~ alma ihtimali.

5. 'thdu'l-Cum'an ft Tarthi Ehli'z-Zamtln ve onun muhtasan duru­

mundaki Tar'fhu'l-Bedrt adh tarih ve teracime clair onemli eserlerin­

de farkh din, millet ve b61gelerden ~iler hakkmda da bilgi ve~15

olmast. Bu da onun <;ok deriruemesine olmasa da diger din ve kiil­

rurler hakkmda bilgi sahibi olabilecegini gosterse gerektir.

6. Elde mevcut olmayan·(heniiz varhgma ve nerede olduguna

clair kayda ul~tlamayan) eserlerinin <;oklugu16 sebebiyle tam bir

Ayni portresinin ortaya <;tk(anla)marru~ olmas1,

7. Ayni'nin farkh dilleri konu~mas1 ve bu dillerdeki kaynakla­

n kullanabilmesiY

Birer ongorii olarak zikrettigimiz butiin bu hususlarla birlik­

te, a~agtda ele alacagtmtz hadislerin ~erhinde goriilecegi uzere,

Ayni'nin ge<;mi~ din ve klllrurlere clair spesifik bilgiler vermedigi­

ni de ozellikle belirtmemiz gerekmektedir.

11 salih Yosuf Ma'tak, age .• s. 147. ll Bk. Salih Yusuf Ma'tiik, age., s. 155 . ... Ayni, 9 a}rn devlet b~kam ile aym donernde y~a~ ve pek ~ok kez devlet gOrevi

yapllll?ur (bk. Ali Osman Ko~kuzu, "Aynl'', DIA, rv, 271, 72; Salih Yt1sufMa'tt1k, age., s. 76. Onun devlet gOrevleri i~ aynca bk. Talat Sakalb, age., s. 16-19).

1' Talat Sakalli, Hadis Ta~alan, Ankara 1996, s. 24-25. 16 Salih Yt1sufMa'tt1k, age .• s. 110-120. Burada yazar, Aynt'nin 39 eserinin isrnini ve­

rir ve bu eserlerin ona nispet edildigini ancak kiitiiphanelerde hem1z izine rast­lanmadlguu belinir.

17 Anne E Broadbridge, "Academic Rivalery and the Patronage System in Fifteenth­Century Egypt: al-'Ayni, ai-Maqrizi, and Ibn Hajar al-'Asqalani", Mamluh Studies Review, vol. 3, 1999, 86.

UlUSlARARASI BEDRUDDiN EL-AYNI SEMPOZVUMU

Aynl'nin Ge~m~ Din ve Killturlerden Nakilde Bulunmaya Dair

Ba.zr Hadisleri Yorumlama Teknigi a) "Senene men kane kablekum" hadisi

Ebt1 Hureyre'den rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamber, "Omme­

tim, kendilerinden 6nceki zamanlann (Ommetler)18 yolundan ka~

ka~. ad1m ad1m gidinceye kadar klyamet kopmaz.' buyurmu~tur.

Burtun iizerine 'Ya ResulaUah! Persler ve Rurn!Bizanshlar gibi mi?'

diye sorulunca, 'Onlardan b~ka kim olabilir?' buyurm~tur. 19

Hz. Peygamber'in ge~mi~ kolrurlere bala~ ve tavnru yansttan

hadislerde, genelde onlara muhalefet edip benz.ememek emir ve tav­

siye edil~tir. Ancak benzememe ikazma ragmen Muslumanla­

nn onlara benzeyip kan~ ka~ onlan . takip edecegi vurgulana­

rak, milletlerin ge~mi~teki hatalan tekrarlama ve ge~mi~ milletle:­

rin izinden gitme egiliminde oldugu da ima edil~tir. Bu itibarla

"Kim bir kavmelmillete benzemeye ~a1J.wsa, onlardan olur."20 ve "Bi­Zim d~J.mJ.Zdakilere benzeyen bizden degildir; Yahudi ve Htristiyanla­ra benz.emeyin ... ~'21 mealindeki hadislerle, bir yandan islam toplu­

mu dt~ndaki milletlerin (islam'a uymayan) orf-adet ve kolrurleri­

ne benzememek emredilirken; diger taraft~n da bu ummetin fert­

lerinin kendilerinden 6nceki milletlerin yolundan adrm ad1m gi-

' decekleri, dint ve dunyevi (baz1) davr~ ve uygulamalarda onla­

ra benzeyecekleri bildirilir.22

ilgili hadislerde genel olarak, men kane kablekum23 veya kane

18 Bu hadiste gec;en "kunln=asular" ifadesini, gec;m~ iimmetlerin kendi zaman­lannda yapuklan $eyler olarak anlamak gerekmektedir. Zira hadisin siyak ve sibaki bunu gerektirmektedir. Zaten hadisln de~ik rivayetlerinde "el-umem ve'l-kunln" iradesinin kullamldl~run belinilmesi bunu gOsterir (bk. ibn Hacer, Fethu1-&iri, LSh. ve thk M. Fuad Abdulbakl-Abdulaziz b. Baz, 1-XIII, Daru'I-Fikr ty., Xlll, 300).

19 Buhati, l'tisam, 14. 20 Eba oivad, Libas, 4; Ahmed b. Hanbel, 11, SO. Diger yandan Eba Davad'un bu

hadisi "Ubas" bOI\lmiinde zikretmesi de aynca dikkat c;ekicidir. Buradan hareket­le Hz. Peygamber'in dini ve fikrt olarak gee;~ milletlere benzemenin yarunda ~ gOriinii$ olarak da onlara benzememeyi emrettigini sOyleyebiliriz. Zira ~kil Oze etki eder.

21 Tirmizi, isti'zan, 7. 22 Ibn Teymiyye, lhtidau~-Srrati'l-Mustahim li-Muhdlefeti Ashdbi'l-Cahim, thk. Mu­

hammed Hamid Frki, Beyrut: Daru'I-Ma'rire, ty., s. 27. D Bu ifadenin zikredildigi hadislerle ilgili olarak bk. Buhart, Enbiya, SO; t'tisam, 14;

Ibn Mace, Fiten, 17; Ahmed b. Hanbel, II, 4SO.

!68

SIR $ARiH OLARAK EL-AYNi

fimen kane kablehum24 ifadeleri ile kastolunanlar her ne kadar Ya­

hudi ve H1ristiyanlarsa da bu ifadeler daha genel bir anlama sa­

hip olup islam oncesi bunin din, klllnir ve milletleri kapsamak­

tadrr. Hadiste, "Farisiler/Persler ve Rumlar/Bizansblar", devrin en

bllyllk iki devleti olmas1 sebebiyle ozellikle zikredilm~tir.15 Amlan

bu hadisten daha me~hur diger bir hadiste Hz. Peygamber, umine­

tini uyararak kendilerinden onceki llmmetleri kan~ ka~ ve ar~m

ar;;m mutlaka takip edeceklerini bildirmi;;; kendilerinden onceki

ummetlerle Yahudi ve H1ristiyanlan rm kastettigini soran oradaki

sahabilere, ''B~ha him olabilir?" cevabm1 vermi~tir. 26

Bu hadisteki "senene men kane kablekum=sizden oncekilerin

yolu" ifadesiyle, ge~mi;; ummet ve milletlerin inan~. hukllm, orf­

adet ve kulturlerinden islam'm tasvip etmeyip yasakladlgi husus­

lar kastedilmi~tir. Buna gore hadiste Yahudi ve H1ristiyanlar bizzat

tahsis edilmi;;se bile, gene! olarak islam oncesi diger din ve klllrur­

lerin de kastedilmi;; olabilecegi haurdan uzak turulmamahd1r.

:Nitekim Aynt de bu ifadeyi Ozel olarak orie ~1karm1;; ve onu ~ok

sarih olmayan bir tarzda genel anlamda "sizden oncekilerin yolu"

olarak yorum.larm;; ve bunun kafir olmak anlammda degil; Muslu­

manlann masiyet hususunda ge"m~ milletlere ;;iddetle uyacaklan

anlarmnda oldugunu soylem~tir. Bu da ona gore hadiste, ";;iddet",

"kan;;", "ar;;m" ve "keler" kelimeleriyle temsil olunmu;;rur. 27 Ayni,

hadisteki "lev seleka huaa dabbin=k6stebek yuvasma dahi girse­

ler" ifadesi de bunu desteklemekte ve neticede onlann yapUgi en

kll~uk i;;leri bile yapacaklanna delalet etmektedir. Hatta ona gore

hadisin sonundaki "B~ha him olabilir?" sorusu "istifham-1 inkari"

olup Yahudi ve H1ristiyanlardan ba;;kasma delalet etmez.18 Nite­

kim Muslim ;;arihi A. Davudoglu (6. 1403~1983), "Hadisten mu­

rat, Muslllmanlann masiyet hususunda ge,m~ millet/ere ;;iddetle

H Buhar1, Enbiya, 50 (3463 nolu hadis). 25 ibn Hacer, age., XIII, 300. Rivayeueki "furs" ve "rUm" ifadesiyle Yahudi ve Huisti­

yanlann kastedildigi; zira Bizanshlann Huistiyan; Perslerin it;erisinde ise Yahudi­lerin oldugu belirtilir (bk. ibn Hacer, age ... XIII, 301).

26 Buhar1, Enbiya, 50; l'tisam, 14; Muslim, Uim, 2669; Ahmed b. Hanbel, Ill, 84. z; Ayni, UmdeLtt'l-Kiiri, XI, israf ve mllracaat: Saki Cemtl el-Auar, Daru'l-Fikr,

1428/1998,208. 28 Ayni, age.,., XI, 208.

169

ULUSLARARASI BEORUOOiN EL-AYNI SEMPOZVUMU

uyacaklanm beyandtr. Bu ~iddet, kan~. ar~ ve keler kelimeleriyle

temsil olunmu~tur." diyerek hadisin Yahudi ve Huistiyanlar b~­ta olr)lak iizere, get;mi~ biitiin din, millet ve kiiltiirleri kapsadtgtm

ifade et~29 ve Ayn1'nin yorumuna benzer bir formiilasyonla ko­

nuyu arz etm~tir. Su halde bu hadis, genelde Ehl-i Kitap 6zelde Yahudilere mu­

halefeti emreden hadislere ragmen, Miisliimanlardan ba21lanmn, dinl-diinyevi, ahlaki ve sosyo-kiilrurel konularda Yahudi ve Hl­ristiyanlara uyacaklanm haber vermesi baklmmdan dikkat ~eker.

Ancak ~arkiyat<;tlardan A. Guillaume (6. 1965) tarafmdan ileri sii­riildiigu gibi,30 hadisten hareketle, Yahudi ve Htristiyanlara itti­

ba konusunda bir te~kin bulundugu, Sam ve M1Srr'm fethinin ardmdan bu yorelerde ya~ayan Htristiyanlar ile bazt Yahudi mez­

heplerinin fikirlerini benimseme konusunda sahabe ve tabiinin bu hadisi gerek~e olarak kullandlklan, Ayni b~ta olmak iizere, temel

hadis ~arihlerinden hi~ birinin yorumunda g6riilmez. Aynl'nin ge<;mi~ din ve kiilrurlerden nakilde bulunma konu­

sundaki tavnru, talebelerinden olana Semseddin es-Sehavi'nin (6. 902/1496) Burhaneddtn el-Bikat'ye (6. 885/1480)31 y6nelik

polemik tam eseri iizerinden de izleyebilmek miimkiindiir. Zi­

ra bu konu, 6zellikle 9. asrrda olduk<;a reva~ bulmu~ ve Bikai ile Sehavi arasmda tarn~ma/polemik konusu olmu~ ve her biri dige­

rine reddiye i<;in eser kaleme alm1~t1r.32 Bikat el-Akvalu'l-Kadime fi Hukmi'n-Nakl mine'l-Kutubi'l-Kadlme adlyla kaleme aldlgt ese­

rinde, temel olarak Tevrat ve incil'den nakilde bulunmanm ca­

iz oldugu, dolaytstyla bu tiir haberlerin nakledilmesinin prensip olarak caizligi g6rii~nii one <;tka~trr. Buna kar~tl1k Sehavi, el-

29 Ahmed Davudoglu, Sahlh-i Muslim Teralme ve Serhi, 1stanbull977, X, 656-57. 30 lzziyye Alt Ta.ha, Difd' ani:S-Sunneti'n-Nebeviyyeti'~·Serife, Kuveyt: Daru'l~Kalem,

1990, s. 46. Guillaume aynca bu hadisin fetihler doneminde uyduruldugunu da One surer.

31 Hayan ve eserleri hakkmda bilgi i.;in bk. Yildmm, "Bikat", DIA, VI, 149. 31 Keu:ani bu iki alimin birbirfni ret i.;in bu eserleri telif ettiklerini belirtir (bk. et­

Terdtibu'l-lddriyye, m. 225). Ote yandan 9: asir, aslmdan pek .;ok onemli alim arasmdaki ilrni rekabet ve polerniklerin One .;•kn&I bir asirdrr. Bu rekabet ve po­lerniklerin bir kesiti i.;in Anne F. Broadbridge, • Academic Rivalery and the Patro­nage System in Fifteenth-Century Egypt: al-'Aynt, al-Maqrizt, and Ibn Hajar al­'Asqalant" adh makalesine baktlabilir.

170

.. BIR ~ARIH OlARAK EL·AYNI

Aslu'l-Asil ft Tahnmi'n-Nakl mine't-Tevrat ve'l-inctP3 adh eserinde

Tevrat ve incil'den nakilde bulunmamn caiz olmadtgim -hatta ha­

ramhgiiD- savunmu~tur. Sehavi'nin, bu menfi tutumu, tari.h me­

todolojisi ile ilgili 6nemli eseri el-i1an bi't-Tevbrh limen Zemme't­Te'nh'te de g6ruh1r. 34

Bu durumda, kesin ifadelerle olmasa da Ayni'nin bu konudaki

tutumunun talebesi Sehav'i'nin rni yoksa ona reddiye kaleme alan

Bikru:'nin tutumuna m1 daha yakm oldu~ konusu 6nem arz eder

ki bunu biz, "Ehl-i Kitabt ne tasdik edin ne de ya!anlaym ... " hadisi ile

"lsrailogullanndan nakilde qulunmamzda sakmca yoktw: .. " hadisine

dair yorumlarmdan hareketle daha net olarak ifade edebiliriz.

b) "Ehl-i Kitabt ne tasdik edin ne de yalanlaym ... " hadisi Hadis, "La tusaddikU. ehle'l-kitabi vela tukezzibOhum=Ehl-i Kitabt

ne dogrulaym ne de yalanlaym ... " lali.zlanyla Buhari'nin Sah'ih'inin

demik b6lumlerinde35 ve Abdurrezzak'm Musannefinde yer ahr.

Buhari ve Abdurrezzak, hadisi ~u ortak lali.zlarla rivayet e~ler­

dir: Ebu Hureyre'den rivayet edildigine gOre o ~oyle demi~tir:

"Ehl-i Kitap, Tevrat'I 1branice okuyor ve Muslumanlar i<;in

onu Arap<;a olarak a<;Ikhyorlard1. Bunun uzerine Resulullah (sas.),

33 Bu eserin ismini Keu.ani, yukanda ge~tigi gibi verirken (bk. et-Terd!ibu'l-lddriyye, Ill, 225) Kat!b C:elebi, d-Aslu'I-Asll Ji Tahr'frni'n-Nazar ft't· Tevrdt ve'l-lncll olarak tespit ermektedir (bk. Keifu'z-Zunftn, I, 107). Kit.abm bu iki ~ekildeki ismi arasm­daki farkhhgm sadece "en-nazar" ve "en-nakl" ifadelerinde oldu~ anl~kt.a­chr. Ne var ki Tevrat ve incil'e "bakmak" ile onlardan "nakilde bulunmak" arasm­daki luihme tesir edid Jarh!tlrh da ~ikardrr. Zira bunlar ayn ayn keyfiyetler olup nakilde bulunmak, bakmanm bir sonucudur denebilir. Sehavi'nin bu eserindeki Tevrat ve lncil'den nahilde bulunma konusundaki menfi rurumu gOz Omlne aluur­sa, bu eserin isminin Keu:Ant'nin tespit euigi gibi olmast daha muhtemel gOZ11k­mektedir. Ote yandan SehM'nin bu One.mli ese.rinin DlA !slam Ansihlopedisi'ndeld "Sehavi" maddesinde (XXXVI, 313, 316), onun eserleri arasmda zikredilme~ olmast bir eksiklik olsa gerektir . .

:H Seh.avi'nin nispeten sen ve elestirel bir mizaca sahip olmasmm -ki hocast ibn Ha­cer ~mda donemin pek ~ok Onemli alimini elesti~tir- (bk. Tomar, ~seh.avi", XXXVI, 314) onun bu menfi tutumunda etkisinin oldugu d~nulebilir.

ls Buhan, Tefstr (1),11; Sehadat, 29; 1'tisam, 25; Tevh!d, 51; Abdurrezzak, VI, 111. Buhan, I'tisam bolumunde hadisi, "Ehl-i Kit.aba hi~bir ~y sorulmamast" b~hgt alunda, SeMdat'da "m~riklerin ~~ rurulmamast" konusunda, Tefstr'de "Allah'a ve bize i~ldin7ene inandth deyin. • (3/Al-i imran, 84) ayetinin tefsirinde, Tevh!d'de ise, "Tevrat'm ve diger ilahi kaynaklt kitaplarm Arapc;a tefsirinin cevaz smm" mev-zuunda zikretm~tir. ·

171

ULUSLARARASI BEORUOO(N EL·AYNf SEMPOZVUMU

Ehl-i Kltab1 ne tasdik edin/dogrulaym ne de yalanlaym; 'Allah'a ve

bize indirilene iman ettik deyin. '36 buyurdu.".

Zikri ge~en bu lafularla Buhart'nin "i'tisam", "Tefsir" ve 'Tevhtd"

bolumlerinde yer alan hadis; sadece "La n.isaddikO. ehle'l-kitabi

vela tukezzibfthum ve kO.lft 'amenna billahi ve rna unzile ileyna"

lafz1yla da "Sehadat"ta37 nakledilir. Ancak her u~ bolumde de ha­

dis, Ebft Hureyre tarafmdan rivayet edilm~tir.38

Ehl-i Kitap kO.lturune kar~1 ba~langt~ olarak tevakkufiln6tr bir

taVlr takmmayto~tluyorsa da hadisin irat edildigi konteks-baglam

goz onunde bulundurulursa, aslmda Ehl-i I<itaptan gelen rivayet­

lere kar~1 olumsU.z bir taVlf taklrulmas1 gerektigini ifade eder. Ni­

tekim Buhar'i'nin "i'tisam"da hadisi, "Ehl-i I<itaba hi~bir ~ey sor­

maym." konu ba~hgt altmda,39 Abdurrezzak'm Musannefinde yer

. alan "Ehl-i Kitaba hi~bir ~ey sormaym; zira onlann kendileri da­

lalette oldugu i~in sizi hidayete erdiremezler. "40 mealindeki ha­

disin bir bolumunu zikretmi~ olmas1, bu olurnsuz tutumu goste­

rir. Yine "Sehadat" bolumunde de Buhart'nin, hemen bu hadisin

akabinde, ibn Abbas'tan rivayet edilen ~agtdaki hadisi zikretrne-

36 Bu hadisin meminde ge~en ayet esasen, Bakara suresi 136. ayeuir. Ancak Tabert, Tefstr'inde bu hadise aym laftzlarla yer vermesine ragmen, hadisin sonunda zikri ge~en ayet yerine, "Ve Kala dmennci billezJ un.zile ileynd ve un.zile ileyhum ve ildhund ildlum vdhidtm ve nalmu leha muslim!ln" (28/Ankebat, 46) ayetini zikretmi~tir (bk. Tefstr, XXI, 4).

37 Hadisin Buhart tarafrndan Sehadl!t bOIOmOnde zikredilme maksadm1 ibn Hacer, Ehl-i Kitabm ~ahitligini kabul edenleri red ic;in oldugunu belirttikten scnra soyle der: "Ehl-i Kitabm verdigi haberlerin kabul edilmedigi bir hususta sahitlikleri de merduttur. Zira ~tlik konusu, rivayet konusundan daha dar kapsamhd1r." (bk. Fetlm'l-&lrf, V, 292).

36 Hadisin rivayetlerinin tamarm Ebo Hureyre'den rivayet edilmi$tir. 39 Ibn Hacer, ·r..a tes'ela ehle'l-kitabi an ~y'in" diye Buhart'nin konu ~h&J yapu&J

bu hadisin aslmda, Ahmed b. Hanbel ve Ibn Ebt Seybe'nin Cbir'den rivayet etti­gi, Hz. Omer'in Ehl-i Kitabtan kendisine u13$an bir kitapla Resulullah'm huzuru­na geldigi rivayeuen almruguu bildirmektedir (bk. Fetlm'I-Biiri, XIII, 334).

;o Abdurremk, VI, 110; X, 311-312, 313. Abdurrezzak'm bu rivayetinin devamm­da sahabiler, "Ya Resulallah! lsrailogullanndan bir ~ey nakledelim mi?" diye sor­duklannda Hz. Peygamber, "Nallledin; bunda bir sahtnca yoktur." buyurmu~tur. Hadisin kabul edilebilirlik yonOnden durumu bir yana, bu rivayeue aym anda hem Ehl-i Kitaba bir ~ey sorulmasmm yasaldanmas1 hem de Ehl-i Kitaptan olan Yahudilerden nakilde bulunmaya izin verilmesi, dikkat ~ekici oldugu kadar teli­fi zor bir durumdur. Ancak bu ~;e~kili durum, Ehl-i Kitaba dogrudan bir ~ey so­rulmasmm yasakJanmas1 ancak onlardan bir ~y sorulmaksmn isitilenlerin nakli­ne cevaz verilmesi ~klinde telif edilebilir.

BlR ~ARIH OLARAK El-AYNi

si, Ehl-i Kitaba bir ~ey dam~thp onlardan bilgi almmast konusun­

daki bu menfi tavn gosterir:

"Ey Muslumanlar! Allah'm en son ve hi<;bir b~eri unsurun ka­

n~adtgt vahyini ihtiva eden ve en son olarak Resulullah'a indiri­

len kitabum (Kur'an) yammzda oldugu ve Ehl-i Kitabm Allah'm

ayetlerini degi~tirip tahrif ettigini, kitaplanm elleriyle yazdJklan­

m ve az bir parayla satmak i<;in 'Bu, Allah katmdandtr.' dedikleri­

ni Allah size haber verdigi halde nastl olur da Ehl-i Kitaba sorarst­

mz. Onlara bir ~ey sorma(ma) konusundaki bilgiler, sizi bundan

menetmez mi? Vallahi! Onlardan hie; kimsenin size indirilen hak­

kmda bir ~ey sordugunu gOrmedik.":H

Boylece Buhan'nin, ilgili hadisleri Ehl-i Kitaba hi<;bir ~ey sorul­

mamast y6nunde anlama)'l tercih ettigi soylenebilir. Ayni'nirl bakl­

~ da bundan farklt degildir. Zira Ayni, 'had~te Ehl-i Kitaba bir ~ey

sorulmamast konusundaki nehyi, genel anlamda hakkmda nass

bulunan konularda ve "~er'u men kablena" prensibi c;erc;evesinde

ele ahr. Ona gOre islam kendine yeterlidir ve bu yasak, hakkmda

islam'da hiikUm bulunan konularda gec;erlidir. islam'm onayladl­

gt haberler konusunda Ehl-i Kitaba veya ge<;mi~ diger umrnetler­

den kimselere soru sorup nakilde bulunma bu nehiy kapsamma

girmez.42 Ona gOre, "Eger sana indirdigimiz ~eyler hususunda ~phe i(indeysen senden once kitap indirilenlere s01: ""3 a yeti bu yoruma en­

gel te~kil etmez ve ayetteki murat, "onlann iman etmi~ olanlan"dtr.

Ayetteki nehiy ise iman etmemi~ olanlan hakkmdadtr.44

Ehli-i Kitab'm dogrulanmast veya yalanlanmasmm ne anlama

geldigini ve hadiste ni<;irl boyle soylendigi uzerinde de aynca dur­

mak gerekir. Ayni'ye gOre bu, ancak ve ancak Ehl-i kitabm bildir­

diklerinirl, hem tasdik edilmesi hem de yalanlanmasmm muhte­

mel olmas1 durumunda ge<;erlidir. Boyle bir durumda bir tarafa

meyletmenin bazt zorluk ve mahzurlan beraberinde getirip irlsam

dini a<;tdan stkmuya sokabilecegini belirten Ayni, aynca, islam'da,

41 Buhart, h.isam, 25; Sehadat, 29; Abdurrezzak VI, 110; Ibn Abdilber, Cdmi'u Beydni'l-'llm, 259-60.

• 2 Aynt, Umdetu'l-Kdrt, XVI, 565. • 3 10/YQnus, 94. -n Aynt, age., XVI, 565. Ote yandan Ibn Hacer de bu luidisin anla$1lmast konusunda;

Aynt'ninkilerle paralellik arz eden gOnl$lere sahiptir (Ibn Hacer, age., XIII, 334).

173

ULUSLARARASIBEORUOD!N E.l-AYNI SEMPOZVUMU

Ehl-i Kitaptan intikal eden bilgilerin aksine hO.k:t:imler bulunur­

sa onlann yalanlanmas1; islam'm onay verdigi konularda ise on­

Ian~ tasdik edilmesi konusunda bir yasaklamarun olmadtguu ifa­

de eder.45

Ote yandan Ebu DAv11d'un Sunen'i olmak O.zere baz1 hadis mu­

sannefatmda yer alan bir hadis, tetkik ettigimiz "La tusaddika ... " hadisiyle yakmdan ilgili olup bir yono.yle onu ac;tklamaktarur. Bu­

na gOre Ebu Nemle el-Ensan-t6 ve bir Yahudi, Resulullah'm yarun­

da otururken oradan bir cenaze gec;mi~ ve Yahudi, "Ey Muham­

med! Bu cena~e konu~ur mu?'' diye sormu~. Resulullah da "Allah bilil:" cevabtru vermi~tir. Bunun O.zerine Yahudi, "Bu cenaze ko­

nu~ur." diye ka~llik verince Resulullah (sas.) ~oyle buyurmu~tur:

"Ehl-i Kitabm size haber verdihlelini tasdih de etmeyin, yalanlamaym da; lakin Allah'a ve resulle1ine inandzh deyin. Boylece velilen haber ba­tzlsa tasdik etmem~; dogruysa da onu yalanlamam~ olursunuz. ". 47

Goro.ldugu O.zere Hz. Peygamber, Ehl-i Kitabm verdigi haber­

lerin nic;in yalanlanmaytp neden dogrulanmayacaguu bizzat ac;tk­

lamakla, tetkik etmekte oldugumuz hadisi bir yOnO.yle ~erh etmi~­

tir. Buna gore Ehl-i Kitabm verdigi haberlerin dogru ya da yalan

olmast muhtemeldir. Dogru olma ihtimali vardtr; c;unk:t:i ilahi bir

kaynaktan almrru~ olabilir. Yalan olmas1 mumk:t:indur; zira ilahi

kayna~a dayanan Ehl-i Kitaba ait mesajlann bir ktsrru, zaman it;e­

risinde tahrif edilip degi~tirilmi~ ve yerini be~er ka}'J;lakh bilgiler

alrru~nr ki "~er'u men kablena"yt izah ederken fikth usulco.leri de

benzer goro.~ler dile getirmi~lerdir.48 Dolaytstyla Aynl'nin bu ha-

' 5 Aynt, age., XII, 429. ibn Hacer de birebir ayru yorumlara sahiptir (bk. Fethu'l-Bdrt, VIII, 170).

i6 Sahabeden olup astl aduun Arnrnar ve Umara oldu~ bildirilen (bk tbn Hacer, Tahlfbut-Tehzib, thk. Muhammed AvvAme, Halep 140611986, s. 679) Ebo Nemle'nin Abdulmelik b. Mervan'm hilafeti dc'inerninde vefat ettigi bildirilir (bk ibn Abdilber, el­lstidb jl Ma'rifeti1-Ashdb, thk. Ali Muhammed el-BicM, Kahire ty., N, 1766).

•7 Ebo Davt1d, ilim, 2; Ahmed b. Hanbel, W. 136; Abdurrezzak, VI, 111; Ibn Abdil­

ber, Cdmiu Beydni'l-tlm ve Fadlihl ve md Yenbegi fl Rivdyetihl ve Hamliht, tlk. Muham­med Abdulkadlr Ahmed AlA, Beyrut1418/1977, 257. Aynca benzer bir rivayetler i~in de bk. Abdurrezzak. X. 312-13, 314; Taberant, el-Mu'ctmuU<ebTr, 1x, 354.

;s Cessas, el-Fusaljl1-Usiil, thk. Acil Osirn en-N~rnt. Kuveyt 1988, lll, 20; Serahst, Usiilus-Serahsi, thk. Ebo'l-Vefa el-Efgant, Beyrut, ty., II, 99-100; AbdulazJZ el­Buhllrt, Kqfu'l-Esrdran Usali Fal!ru'l-lsldm el-Bezdevi, Beyrut 1394/1974, lll, 213. Aynca bk. ibn Teyrniyye, lhtizd', s. 172.

174-

BIR $ARIH OLARAK EL-AYNI

dislere dair yorumlanmn, genel anlamda usol-i hlah ilmi i<;erisin­

de formule edilen "~er'u men kablena" prensibi c;erc;evesinde oldu­

gunu; ancak soz konusu prensibin stmrlanru daralt1c1 de gil, nispe- ·

ten geni~letici bir yakl~Im sergiledigini soyleyebiliriz.

"La rusaddika ehle'l-kitllbi ve la tukezzibOhum ... " ile "La tes'eh1

ehle'l-kitabi..." hadisleri arasmda zahirde bir tenakuz oldugu go­

rulmekte ise de Aym, bOyle bir tenakuzun bulunmadtgtru; zira

Buhan'nin "i'tisam"da konu b~hS! olarak zikrettigi "Iii te:Sela ehle'l­kitabi an ~eyinn hadisinin, "onlara islam'da var olan ~er'i hukum­

ler konusunda bir ~ey sormayi yasakladtgiru""'9, "Iii tusaddika ehle'l­kitabi" hadisiriin ise, onlan dogrularnayi veya yalanlamayi yasakla­

d!grru sayler. 5° Aynt'nin -tbn Hacer de paralel goru~ler dile getirir­

bu goru~u. gee;~ kutsal kitaplardan nakilde bulunma konusun­

da mustakil bir eseri bulundugunu soyledigimiz Bikat tarafmd~n da

payla~l~nr.51 Buradan hareketle ~unu soylememiz mumkUndor

ki gee;~ din ve kUlrurlerden nakilde bulunma konusunda Aym,

Bikai ile talebesi Sehavi arasmdaki ~-polemikte, oyle gorulu­

yor ki Bikm'nin gorii~lerine yakm durmaktac:hr.

c) "israilogullanndan nakilde bulunmamzda sa~mca yoktw: .. " hadisi

Hz. Peygamber'in genelde Ehl-i Kitap ozelde Yahudi kulturu kar­

~ISIDdaki durumunu belirlemede rol oynayan onernli hadislerden

olan bu hadise yonelik yorumlannda Ayni, esasen diger hadis ~a­

rihlerinden aynlan dikkat <;ekici bir yoruma sahip degildir. T1pla

diger islam lllirnleri ve hadis ~arihlerinde oldugu gibi Ayni de bu

hadisi, Yahudi-Htristiyan kutsal kitap ve kaynaklan ile bu kaynak­

lardaki soz ve rivayetleri okuyup (nazm~ nakletmenin islam'da me~­

ru olup olmad1gi meselesi baglarmnda ele a~ ve yonimla~trr

ki yukanda, bu anlamda hicri 9. ~Ida Bikat ile Ayni'nirl talebe­

si Sehavi arasmdaki polemige i~aret edilmi~ti.

Hadis, ~u ifadelerle hadis kaynaklannda yer almaktadrr:

i9 Aynl, agt., XVI, 565. » Ayni, age., Xll, 429. 51 Bikai, "el-Akvalu'l-Kadime ft Hukmi'n-Nakl mine'l-Kurubi'l-Kadlme", Mecelletu'l­

Ma'hedi'l-MahtaUili'l-'Arabiyye, XXVI/2, 1401/1980, (s. 37-96 arast), s. 67.

175

ULUSLARARASI BEDRUDDIN EL-AYNI SEMPOZVUMU

"Benden bir ayet de olsa teblig ediniz; israilogullan da ·~oyle diyor, boyle diyor' diye rivayet etmenizde sakmca yoktur. Benden rivayet ederken her kim benim agnmdan kasten yalan uydurursa

ceheimemdeki yerine haz1rlansm. "'2

Bu hadisi yorumlarken Ayni, upkl. diger ~arihler gibi, oncelik­le hadisteki "ve lev ayeh=bir ayet bile olsa" ifadesi fuerinde oncelik­

le durmu~rur. Tirmizi ~arihi Mubarekfari'nin (6. 1934) naklettigi­ne gore bu konuda degi~k goru~ler bulunmaktamr. Bir goru~e go­re bu ifadeyle Hz. Peygamber, "Bir a yet miktannca da olsa benden nakledip tebligde bulununuz." de~tir. Buradaki "ayef'ten mak­sat, Kur'an ayecl ise de "faydah soz" oldugu ve bu anlamda hadisin, "Az da olsa, benden hadislerimi nakledin." manasma gelecegi de soylenir.' 3 Mubarekfari'nin zikrettigi bu goru~ler ic;erisinde belki de en dikkat c;ekicisi, buradaki "ayet"ten maksadm, Hz. Peygamber'e vahyedilen hukumler oldugunu bildiren goru~rur. Bu hu.kumle­rin ise onun (sas.) dogrudan vahiyle aldigi hukumlerden daha ~u­mullii olup gizli-ac;1k ve gee;~ biirun vahiy hukumlerini kapsam­gi belirtilir.~ israilogullannm bu rivayette ozellikle soz konusu edil­mesi, onlann b~lanna gelen mucizevi olaylarla alakahdlr."

Esasen bu hadisiyle Hz. Peygamber'in, ilk ba~ta uc; ayn keyfiyet gibi goiii.nen fakat hakikatte birbiriyle son derece irtibath uc; hususu one <;tkardigilli soyleyebiliriz. ilk olarak o (sas.), "Belligu anni ve lev ayeh=Bir ayet dahi olsa benim sozlerirni nakledin/teblig edin."; ikin­ci olarak "Ve haddisu an Bern isratle ve la harac=israilogullanndan nakilde bulunmaruzda sakl.nca yoktur."; son olarak da "Ve men ke­zebe aleyye fe'l-yetebevve' mak'adehn mine'n-nar=Kim bana ya­lan isnat ederse cehennemdeki yerine hanrlansm." buyurmaktadrr. Buna gore hadiste once bir rtvayet heyfiyetinin vurgulandlgi ac;tk-

52 Buhart, Enbiya, 50; Ttrmizi, ilim, 13; Darimi, Mukaddime, 46; Ahmed b. Hanbel, · II, 159; 202, 214; Abdurrezzak, VI, 109; X, 312. Hadisin terclimesinde ozellik­le "SOyle diyor, boyle diyor." diye tercllme edilen k!Slm, Ahmed Naim'e aittir (bk. Tecr1d Muhaddimesi, s. 97). Boylelikle o, 1srailogt~Uanndan yapt!an naklin, Ozellik­Ie belirtilmesi geregine ~aret etm~tir.

53 MubarekfOI'I, Tulifetu'l-i\hvezr bi-wlti Cdmi'i't-TtmliZi, tsh. Abdulvehhab Abdullattr, 1-X, Kahire, ty.,VII, 431-32.

s. Mubarekfilrt, age., VII, 432. .· n Muafa b. Zekeriyya, ei-Ce1Isu's-Sdllhu7-Kl}jl ve'l-Entsu'n-Ndslhu'$-Sd.ft, thk. M.

Murst ei-Holl, I-III, Beyrut 1413/1993,1, 178.

BIR $ARIH OLAIW< El-AYNI

nr. Zira Hz. Peygamber ilk olarak, gerek Kur'an gerekse hadislerini

nakletmek suretiyle bunlann mesajuu sonraki nesillere t~ma ko­

nusunda ashabma tembihte bulunmu~tur. ikinci olarak, donemin

Medinesinde bulunan ve tabii bir· slirec;te zaten nakledilegelen is­railogullanna ait bilgi ve rivayetleri nakletme konusunda ashabma

ruhsat verm~tir. Ancak bunun hemen akabinde, Kur'an'dan b~­

ka bir ~eyin yazillnasma izin verilmeyip hadislerin c;ogunlukla ~ifa­

hi olarak nakledildigi soz konusu donemde, bu bilgilerin kendi soz­

leriyle ka~ma ihtimalini dikkate a~ur. Zira hadisin devarnmda,

"Kim bana yalan isnatta bulunursa cehennemdehi ye1ine haztrlansm." buyurmakla o (sas.), sanki ashabmm ~ahsmda kendisinden nakil­

de bulunan diger nesilleri uyanru~ur. Ashnda bu yOm1yle hadis, is­

railogullanndan nakilde bulunma mesajuu iletmeye yonelik olma­

YlP bu bilgilerin Hz. Peygamber'in hadisleriyle ka~unlrnamasuun

terninini amac;lar. Zira Hz. Peygamber'in, hadislerle ban lsraili riva­

yetlerin o donemde birbirine ka~unlchguu gozlemledigi ve bunun

ileride ka~unlabilecegini du~nerek bu mesaj1 vermek istedigi du­

~nulebilir. Ne var ki Ayni ve diger hadis ~arihleri, hadisi b u yo­

nuyle yorumlam~larchr. Bununla beraber Ayni hadiste gec;en ve

"darhk", "daraluna" rnanalanna gelip56 "gtmah" ve "yasak ameller"le

ilgili olarak kullamlan "harac" kelimesi l1zerinde durmu~ ve "Ia Ita­

rae" ifadesinin, "onlardan rivayette bulunup bir ~eyler nakletme­

nizde bir sakmca yoktur." anlammda oldugunu soyle~tir. C:unk11

ona gOre bu hadisten once Hz. Peygamber, lsrailogullanndan nakil­

de bulunup onlann kitaplarm1 mutalaa etmeyi yasaklayan SI1a tem­

bihlerde bulunmu~; daha soma ise bu konuda.bir ruhsat ve ge~lik

gOste~tir. Aynca.Ayni, buradaki nehyin, fimeye du~e korkusu

ve ka~tan emin olmak maksachyla lslam ahkarru ile dini esas­

lann yerl~mesinden onceye tekabUl ettigiiri belirtir. Ona gore mah­

zurlu durum ortadan kalkmca, ibret almaya vesile olacagmdan, ls­

railogullan zamanmda olmu~ olaylann anlauld1gt haberleri dinleyip

nakleoneye izin ve~tir. 57

56 Ragtb, el-Mufredatfl Garibi'l-Kur'ctn, thk. Muhammed Seyyid e\-KIIani, Beyrut ty., s. 111; lbnu'I-Estr, en-Nihdye f! Cartbi'l-HacttS ve1-Eser, thk. Uhir Ahmed ez-2avt- . Mahmod Muhammed et-Tanaht, yy. , ty., I, 360.

57 Ayni, age., XI, 211. Benzer bir yorum i~ aynca bk ibn Hacer, fetlm1-Bdri, VI, 498.

177

ULUSLARARASI BEDRUDDiN EL-AYNi SEMPOZVUMU

Ac;Ikc;a belirtmese de Ayru burada, bir nesh durumundan bah­

setmekte, aynca, hadisteki "la harac" ·ifadesinin, "israilogullanrun

ho~ ve enteresan haberlerini i~itip nakletmeniz konusunda ic;iniz­

de bi~ s11Gnt1 olmasm." anlammda da soylendigini; <;iinku sahabile­

rirl bu SllGntlJI duyduklarm1 belirtmektedir.58 Daha sonra ise Ayru,

"Kile=.Soyle denildi." giri~iyle, hadiste once emir sigasmda gelip ge­

reklilik (viicO.b) ifade eden "haddisa" lafzmm zikredildigini; daha

soma ise "ve la harac" ifadesiyle, israilogullanndan rivayette bulun­

mada viicO.biyetin bulunmad1gtna ~aret edilerek, buradaki emrin

"mubahhklibaha" i<;in oldugu ~eklinde bir goro.~ nakleder.59 Ardm­

dan da "kultu=ben de derim ki" gi~iyle ~ yorumu yapm~ur: "Emir sigaSl her zaman vaciplik gerektirmez. Onun vaciplik

gerektirmesi ic;in karinelerden annrn~ olmas1 gerekir. DolaJISlY­

la buradaki emir, geneli iizere almarnaz. Zira daha sonraki "la ha­rac" ifadesi, burada vaciplik veya mendupluk olmad1gtna delalet

etmektedir.''.60 Ayru, Kirmani'nin de bu yonde yorumda buluna­

rak, buradaki emrin vaciplik veya mendupluk ic;in degil; mubah­

hk ic;in oldugu konusunda alimlerin icma-1 ittifak1 oldugunu soy­

ledigini aktarm1~t1r.61 "Kile=.Soyle denildi.': ifadesiyle Ayni, kana­

atimizce, ibn Hacer'in bu yondeki goro.~une gondermede bulun­

makta ve yer yer de onu el~tirmektedir. Bu hadise yonelik yo­

rumlanndan hareketle, genelde kutsal kitaplardan ozelde de isra­

ilogullanndan nakilde bulunma konusunda Ayru'nin kesin olarak

ne dii~iindiigunii kestirmek zor olsa da onun, Tevrat ve incil'deki

baz1 ifadeleri delil getirerek, islam'm sahihligi, Yahudilik ve Hl­

ristiyanllgtn banlligtru ispat sadedinde yasaklaJICl bir kanaate sa­

hip olmad1guu soyleyebiliriz. Bu yoniiyle de onun, yukanda da

aynca ifade edildigi iizere, "~er'u men kablena" prensibi c;erc;eve­

sinde, Bikai'nin el-Akvalu'l-Kadfmeft Hukmi'n-Nakl mine'l-Kutubi'l­

Kadfme ad1yla kaleme ald1gt eserindeki goro.~lerine yalGn durdu­

guim soyleyebiliriz.

58 Ayni, age., XI, 211. 59 Ayni, age., XI, 211. Ayni'nin buradaki yorumlan ibn Hacer'inkilerle birebir ortti­~r (bk. ibn Hacer, age., VI, 498).

60 Ayni, age., XI, 211. 61 Ayni, age., XI, 211.

BIR $ARIH OI.ARAK'EL-AVNI

Sonu~

Antepli Hanefi fakihi, muhaddis, tarih<;i ve filolog olan Bedruddin

el-Ayni <;ok yonhi bir alimdir. Buhart'nin el-Camius-Sahih adh ese­

ri U.Zerine yapugt Umdetu'l-Ktil't adh onemli ~erhi ba~ta olmak Oze­

re hadis ilmine dair eserlerinin yam Stra, farkh disiplinlerdeki di­

ger eserleri, onun <;ok yonlii ve multi-disipliner bala.~ sahibi, viz­

yoner bir alim oldugunu gosterir.

Get;~ din ve kt:ilrurler konusunda Ayni'nin yontem ve bilgisi­

ne dair belge ve bulgular, elde mevcut eserleri dikkate ahndlgmda

oldukr;a smtrhdtr. Bununla birlikte kes~n ifadeler kullanmaktan da

kar;mmak gerekmektedir. Zira onun eserlerinin pek r;ogu ile haya­

tma dair baz1 yonler heniiz ilim aleminin istifadesine sunulab~

degildir. Bu itibarla "detaylara sahip-biitiinciil bir Ayni portresi"ne

de ihtiya<; duyulmaktadtr.

Ayni, ge<;mi~ din ve kiiltiirlerle ilgili ruidisleri yofl:lmlarken pek

r;ok islam aliminde gordiigumiiz "outsider=d~andan ba~" yon­

temine sahiptir. Bunun anlam1 Ehl-i Kitaba rnensup dinler hak­

la.ndaki yorumlan Kur'an ve siinnetten yapugt ilgili nakiller ile is­

lam alimlerinin bunlara dair gorii~leridir. Bu meyanda yukanda

soz konusu ettigimiz hadislerin yorumunda ge<;~ din ve koltiir­

lere dair spesifik bilgi ve okumalara rastlanuyoruz. Hatta Yahudi

~eriaumn hokornlerine anfta bulunan baZI hadislerin yorumunda

dahi genelde bu yonde bilgi ve nakiller bulunmamaktadtr.62 Bu­

nunla birlikte, bu koriuda net bir kanaat belirtrnek i<;in Umdetu'l­

Kali'deki ilgili borun hadislere dair yorumlanm - ki tebligin swr­

lanm ~acagt i<;in biz bunu yapamad1k- gormek icap eder.

Soz konusu hadislere dair tutum ve yorumlan dikkate almdt­

gmda, ge<;~ kt:ilrurlerden nakilde bulunma konusunda Ayni ile

ibn Hacer'in benzer tavulara sahip oldugunu soyleyebiliriz ki bu

taVIr, kendilerinden sonraki donemde Burhaneddin el-Bikai'nin

el-Akvalu'l-Kadime ft Hukmi'n-Nakl mine'l-Kutubi'l-Kadrme adh

miistakil eserinde tebelliir eden, Tevrat ve incil'den nakilde bu­

lunrnanm Kur'an ve sOnnet muvacehesinde ortaya konan "~er'u

men kablena" prensibi dogrultusunda caiz oldugu, dolayt51yla bu

62 Mesda bk. Buhart, Enbiya, 50 (3460 nolu hadis).

179

ULUSLARARASI BEORUOOiN El-AYNi SEMPOZVUMU

tur haberlerin nakledilmesinin prensip olarak caizligi. y6m1ndeki

tutumdur. Nitekim bu anla}'l~. daha sonraki astrlarda de~ik ga­

yelerle Yahudi-Htristiyan kutsal kitaplanndan bilgi ve rivayet nak­

leden islam alimlerinin hareket noktaSl oln1u~tur.

Do~. D1: Ozcan Htdu·'m "Ayni'nin Ge~mi~ Din ve Kultil.rlerden Nakil Konusundaki (Bazt) Hadisle1i Yorumlama Yontemi" lsimli .

Tebliginin Muzakere Metni

Muzakereci: Prof. Dr. Yusuf Ziya Keskin*

Hamd, alemlerin Rabbi Allah'a mahsustur. Salat ve selam, Pey­

gamberimiz Hz. Muhammed'e, onun ailesine ve ona tabi olanla­

nn uzerine olsun.

Muhterem hocalanm, ktymetli dinleyenler! Dot;. Dr. Ozcan HI­

DIR Bey'in "Aynt'nin Ge9n~ Din ve Ki'lltilrlerden Nakil Konusundaki (Bazt) Hadisleri Yorumlama Yontemi" b~hkh tebligini degerlendinnek

tizere s6z al~ bulunuyorum. Hepinizi saygtyla selarnhyorum.

Tebligin b~hgmdan hareketle degerlendirmemi yapmak istiyo­

rum. Bana gonderilen metinde yukanda belirttigim b~hk yer alm~­

tlr. Ancak bastian sempozyum programmda tebligin ismi, "Ayni'nin Diger Din ve Kultilrlerle Alakah Hadisleli Yorumlay~t" olarak de~ti­

rilmi~tir ki yeni ba~hk, teblig metnini daha kapsaytct olmu~tur.

Saytn HIDIR, tebliginin ~ ktsrmnda ktsaca A}rni ile Memluk­

ler donerni Mtsrr'mm ilim ve kUltur hareketi hakktnda bilgi ver­

mi~. daha soma Ayni'nin ger;mi~ din ve k111rurlere yonelik bilgisi

ve yontemi uzerinde durmu~, konuya clair bazt hadisleri yorum­

lama teknigini irdelem~. bu baglamda; "Senene men kane kable­kum", "Ehl-i Kitabt ne tasdik edin ne de yalanlaym." ve "jsrailogulla­nndan nakilde bulunmamzda sakmca yoktw:" hadislerini incelemi~

ve Ayni'nin bu hadisleri nasll yorumladtgt uzerinde durmu~tur.

Tebligde de ifade edildigi gibi islam alirnleri Yahudi ve Htristi-

*- Harran Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi

180