ULUSLARARASI İNANÇ TURİZMİ VE

ESHAB-1 HF SEMPOZYUMU

20 - 22 Eylül 2012 KAHRAMANMARAŞ

EDiTÖR

Seydihan KÜÇÜKDAGLI Serdar YAKAR

YAYlN KURULU

A. Turgay İMAMGİLLER Seydihan KÜÇÜKDAGLI

Prof. Dr. Mehmet ÖZKARCI Yrd. Doç. Dr. Hamza KARAOGLAN

Ertuğrul KAZANCI BelmaGEMCİ

ÖkkeşGÖKÇE

ISBN: 978-605-86188-4-8

BASKI Öncü Basımevi 0312 384 31 20

TASARlM NoyaMedya

İLETiŞiM ADRESi:

İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü GMK Bulvan Atatürk Parkı

Sabancı Kültür Merkezi 1 Kahramanmaraş Tel: +90 344 235 15 00- Faks: +90 344 235 15 Ol

iktm46@kultur.gov.tr www.kabramanmaraskulturturizm.gov.tr

Birinci Basım: Ekim 2013

Bu eser İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü tarafından hazırlanarak, Doğu Akdeniz Kalkınma Ajansı finansı ile bastırılmıştır.

2

ÖZET

MİNYATÜRLERE YANSlYAN YÜZÜYLE MAGARA UYURLAR! VE ZAMANIN GÖRECELİGİ

Arş. Gör. Hayrunuisa (ÇAKMAKÇI) TURAN*

Camiü 't-Tevarih, Zübdetü 't-Tevarih, Kısasü '!-Enbiya, Terceme-i Miftô.h Cifrü '!­Cami ve Falname gibi el yazması eseriere konu olan Aslıab-ı Kehf minyatürlerin­de yer alan sahneler, ekseriyetle bir mağara içerisinde uyku halindeki yedi kişi ve kendilerini mağara dışından izlemekte olan bir grup insan ile resmedilmekte­dir. Yine bu minyatürlerin çoğunda mağarada uyku halinde resmedilen Aslıab-ı Kehf'in yanlannda köpekleri Kıtmir de bulunmakta olup bazı örneklerde Kıtmir mağaranın dışında yer almaktadır. Tebliğimiz açısından minyatürlerle ilgili en dikkat çekici husus ise mağarayı dışandan meraklı gözlerle izleyen şahıslarm farklılık arzetmesidir. Bu kişiler arasında paganist Roma imparatoru Dakya­nus, Roma İmparatorluğu'nun Hıristiyanlığı devlet dini olarak benimsernesinden sonraki imparatoru Theodosius ve Hz. İsa'nın kendisi ile Hz. İsa'dan üç yüz yıl kadar önce yaşadığı bilinen Büyük İskender yer almaktadır. Gerek söz konusu şahıslar arasındaki zaman farklılıklan ve gerekse Kur'an-ı Kerim'de birkaç ayet­te vurgulanan 'göreceli zaman' kavramıyla ilişkisi bağlamında, Aslıab-ı Kehf'in kendi aralannda İstişare ettiklerinde 'bir gün ya da günün bir kısmı' şeklinde

. ifade ettikleri uyku süreleri ve hakikati Allah'ın en iyi bileceği doğrultusundaki inanç, bu çalışmada Türk İslam minyatürlerine yansıyan yüzüyle incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Minyatür, zamanın göreceliği, uyku, mağara SLEEPERS OF THE CAVE AND RELATIVITY OF TIME IN THE REF­

LECTION OF MINIATVRES Abstract Scenes in the miniatures of Ashab al-Kahf in some manuscripts like Jami' al­

Tavarikh, Zübdat al-Tavarikh, Kısas al-Anbiya, Tarcama-i Miftah Cifr al-Jami and Falnama, are maiııly about seven people who sleep ina cave anda group of people who watch them from outside of the ca ve. In the meantime the dog of Ashab al Kahf called Qıtmir w as usually figured with them inside of the ca ve and in some case outside of it. Considering our paper, the noteworthy subject about miniatures is differences of people who solicitously watch the ca ve from outside. Among these people there are pagan Roman Emperor Decius, Christian Roman Emperor Theodosius, Jesus Christ and Alexander the Great who lived in 356-323 BC. In this context, both people from different times and relativity of time which emphasized with some verses in the Qur'an, The time ofsleeping of Ashab al-Kalifthat they thought 'aday or some part ofa day' among themselves and the belief about God knows the best, will be analysed with the refiection of Turkish Islamic miniatures in this study. Key Words: miniature, relativity of time, sleep, cave

*Ondolaız Mayıs Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Türk İslam Sanatları Tarihi Anabilim Dalı, nisacak-makci@hotmail.com ·

407

20-22EYLÜL2012KAHRAMANMARAŞ--------------------------------------­

Zamana ve mekana meydan okuyan Kehf ya da Raldm ashabı kimdir? İnıparatar Dakyan us 'un üzerlerine örttürdüğü kayadan ötürü mü yoksa Theodosius 'un bulundukları ma ğaranın dışına diktirdiği tabietten ötürü mü Rak!m'dirler? Çeşitli zamanlarda mebzul şahsiyetle anılmaları muammaya mı dairdir yoksa aşikar olmaları için mi Ahir Zaman' da onları zikreden su­renin okunmasını tavsiye etmektedir Hz. Peygamber?' Sadece Anadolu'da Efes, Afşin, Tarsus olmak üzere yurt dışında Aslıab-ı Kehf 'in yaşadığı öne sürülen daha nice mekan söylencelerde tekrar bulmuşsa da, bu mekanlar min­yatürlere yansıtılacak kadar önemsenmemiş, minyatür kompozisyonlarındaki esas odak noktası 'Uyurlar'ın uyuduğu mağara ile bumağarayı gözleyen kişi ya da kişiler olmuştur. Kur'an'da uyku süreleri için toplamda 309 yıllık bir ifadeye yer verilmişken, minyatürlerde MS 251 'de hüküm sürmüş Roma İnı­paratoru Dakyan us 'u da, Dakyan us' dan 200 yıl sonra hüküm süren İnıparatar Theodosius'u da, miladın kendisi olan Hz. İsa'yı da ya da milada varmadan çok önce öldüğü bilinen Büyük İskender'i de görmek mümkündür.

Aslıab-ı Kehf kıssasının yalnızca İslamiyet' e münhasır olmayıp, Hristiyan­lık, Yahudilik ve Hinduizm gibi dinlerde ve çeşitli efsanelerde de yer aldığı (Ersöz, 1991: 465) bilinmektedir. Bazı doğu kaynaklarına göre, imparator Dakyarrus (Decius) zamanında (249-251) Rum ülkesindeki (Yunanistan ya da Küçük Asya) bir şehirden yedi genç Hıristiyanlığı benimseyerek putlara tapmayı reddetmişlerdir. Sonrasında bir mağaraya gizlenerek mucizevi bir uykuya dalmışlardır (Dimand, 1935: 248). Hıristiyanlığı kabul eden İmpa­rator II. Theodosius zamanında (401-450), bir çobanın İnıparatar Decius'un iri bir kaya ile kapattırdığı mağara girişini koyunları için bir yer ayarlamak amacıyla açmasıyla, 'Yedi Uyurlar'ın Tanrının inayetiyle uzunca bir zaman uykuya daldılqan sonra uyanarak dışarı çıkabildikleri (Cothren, 1986: 207) ve imparatorla: görüştükten sonra bu kez ölüm uykusuna yattıkları ve bulun­dukları yere bir bazilika yapıldığı bilinmektedir. İnıparatar II. Theodosius 'un kurşundan bir tablet yaptırarak mağaranın girişi yakınlarına koydurması ve bu vesileyle yedi uyurların anısını yaşatmış olması (Bellamy, 1991: 115) da rivayetler arasındadır. Bu rivayet aynı zamanda Aslıab-ı Kehf'e Aslıab-ı Rakim de denilmesinin sebepleri arasında gösterilmektedir. Bilindiği üzere Arapça 'rakim' kelimesinin anlamlarından biri de 'tablet'tir. Yahudilikte ise Talmud'da Honi ha-Me'aggel adlı şahsın yetmiş yıl,

Abimelek'in de altmış altı yıl uykudan sonra uyandıkları hikaye edilmektedir. Yine Hint kutsal kitaplarından Mahabharata' da yedi kiŞinin, peşlerinde bir de

1 Hz. Muharnmed.Deccal'in şerrioden emin olmak için Kehf süresinin başından-bir rivayette sonun­dan- on ayet ezberlenmesini tavsiye buyurmaktadır. Bilindiği üzere Kehf suresinin 9. ve 10. ayetleri Aslıab-ı Kehf'ten ve bu gençlerin Rableri'ne, kendileri için kurtuluş yolu hazırlaması temennilerinden balısetmektedir. Söz konusu Hadis-i Şerif ile ilgili olarak bkz. İbrahim Canan, Hadis Ansiklopedisi Kütiib-i Sitte, c. 2, Akçağ Yayınevi, İstanbul, s. 497,498.

408

köpek olduğu halde riyazet için krallığa ve dünyaya yüz çevirdikleri nak­ledilmektedir (Ersöz, 1991: 465). Kur'an-ı Kerim'in 18. Suresi olan Kehf suresinin 9-26. ayetlerinde Aslıab-ı Kehf kıssasma ayrıntılı olarak yer veril­miştir. Söz konusu ayetlerde Aslıab-ı Kehf'in kaç kişi olduklarına dair net bir ifade kullanılmamakla beraber, uyku süreleri ile ilgili de her ne kadar "On­lar mağaralannda üç yüz yıl kaldılar ve dokuz yıl da buna ilave etmişlerdir (Kehf/25)" şeklindeki ifade ile toplamda 309 yıllık uyku süresi zikredilınişse de bir sonraki ayette geçen "De ki: Onların ne kadar kaldıklarını Allah daha iyi bilir" ifadesinden anlaşılacağı üzere bu süre ile ilgili de bir netlik söz ko­nusu değildir.2

Bu çalışmanın odak noktasını teşkil eden minyatürlerden birinde, 'Uyurlar' çağdışı bir biçimde Büyük İskender tarafından mağarada bulunmuş olarak resmedilmiştir (Resim 1) . 16. yy'a ait bu İran minyatüründeki versiyonun aynısı Reşideddin'in 1306-1314 yıllarına tarihlerren Carniü't Tevarih (Ev­rensel Tarih) isimli eserinde de yansıtılmıştır (Dimand, 1935: 248). Dağınık bir Falname nüshasmda yer alan bu Safevi dönemi minyatüründe (Farhad & Bağcı, 2009: 161), sayılan yedi olan Uyurlar'ın karanlık bir mağara içe­risinde birbirlerine kenetlenmiş vaziyette ve bir köpek eşliğinde uyuduklan görülmektedir. Uyurlar arasmda ön planda uzanan köpeğin hemen sağındaki

· figürün siyahl olması dikkati çekmektedir. Etrafında kayalıklar ve bunların arasındaki birkaç ağacın bulunduğu mağaranın dışında, kompozisyonun sağ üst köşesindeki figürün Büyük İskender'i temsil ettiği düşünülmektedir. Söz konusu temsil, Büyük İskender'in ölümsüzlük arayışı göz önünde bulundu­mlduğunda kuvvetle muhtemel gözükmektedir. Zira Aslıab-ı Kehf hadisesi de uyku-ölüm-ölümsüzlük hususlanyla ilişkilendirilmektedir. Bilindiği üzere Büyük İskender ölümsüzlük elde etme teşebbüsüyle Hz. Hızır ile birlikte ab-ı hayat arayışmda bulunmuş ve bu vaka da çeşitli şekillerde Türk İslam min­yatürlerine yansımıştır. Böylelikle ölümsüzlük arzusuyla Büyük İskender'in Aslıab-ı Kehfhadisesine de özel bir ilgi duyarak bu hadisenin sırrına vakıf olmak istemesi de, tasvirin sanatçısı tarafindan böyle bir minyatürde bulundumlmasına 2 Aslıab-ı Kehfkıssasıyla ilgili Kur'an ayetleri için Elmalılı Harndi Yazır'ın Hak Dini Kuran Dili isimli tefsirinden istifade edilmiştir bkz. Elmalılı Harndi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, c. 5, Feza Gazetecilik A.Ş., İstanbul. 3 Minyatürün sağ üst köşesinde yer alan beyaz bir at üzerindeki taç takınış :figürün muhtemelen İm­parator Dakyanus olabileceği de öne sürülmektedir bkz. a.g.e. s. 160. Bu minyatürün bir benzeri olan Demotte Koleksiyonundaki bir İran minyatüründe de mağaraııın etrafındaki Moğol rniğferli askerlerin Dakyanus'un askerleri olabileceği ileri sürülmektedir bkz. Ella S. Siple, "Persian Paintings atDemotte's", The Burlington Magazine for Connoisseurs, vol. 56, 1930, s. 113. Ancak Metropolitan Museum of Art'ın internet sitesindeki bu minyatürle ilgili açıklamada da söz konusu atlı :figürün Büyük İskender olduğu belirtilmektedir bkz. http://www.metrnuseum.org/Collections/search-tlıe-collections/140006298 (13.07.2012). Minyatürdeki söz konusu şahsın Dakyanus olması ilıtimalini doğuran en önemli unsur da, şeytan olduğu iddia edilen figürün minyatürde rehberlik edici bir pozisyonda bulunmasıdır. Bilindiği üzere Dakyanus Aslıab-ı Kehf'in ardına halis niyetlerle düşmemiş olup onları öldürmeye kastetmiştir ve dolayısıyla bu takibinde kendisine şeytaııın öncülük ettiğine inanılmaktadır.

409

20-22EYLÜL2012KAHRAMANMARAŞI---------------------------­

vesile olmuş olabilir. Bu durumda mağaranın dört köşesine yayılmış haldeki miğferli insan topluluğu da ellerindeki kılıç ve bayraklatıyla İskender'in as­kerlerini simgelemektedir. Ancak bunlar arasında İskender'in tam karşısında yer alan siyah tenli beyaz sakallı kişinin şeytam temsil ettiği düşünülmekte-dir. Minyatürün Safevi dönemine ait olması hasebiyle bu kişinin tac-ı haydari denen tipik Safevi başlığım takmış olması anlaşılır bir durumken, bu başlığı takan tek figürün şeytan olması da dikkat çekici hususlardan birisidir.

Resim 1: Fa/name, İran, Safevi Dönemi, 16. Y.Jl, The Metropolitan Mu­seum of Art, New York, 1935, 35.64.3.

410

Bir diğer 16. yüzyıl Falname nüshasında (Farhad & Bağcı, 2009: 223) ise kompozisyonu birkaç kaya parçası ile ağacın dışında, mağara içerisinde kö­pekleriyle birlikte uyuyan Aslıab-ı Kehf'in oluşturduğunu görmekteyiz (Re­sim 2). Minyatürün üst tarafındaki satırda Kur'an-ı Kerim'in 18. Suresi olan Kehf suresinin 25. Ayetine yer verilmiştir (velebisu fi Kehfihim selase mi'e siniyn ve'zdadü tis'a). Bu ayette belirtildiği üzere Aslıab-ı Kehf mağarala­rında 300 yıl kalarak buna 9 yıl ilave etmişlerdir. Ancak bir sonraki ayette bildirildiği üzere ''Ne kadar kaldıklarını Allah bilir de" buyruğu göz önün­de bulundumlduğunda 309 yıl ifadesinin netlik taşımadığı anlaşılmaktadır. Bu durum Kur'an-ı Kerim'deki zamanın bağıllığını kamtlayan ayetlerle de ilişkilendirilebilir. Söz konusu ayetlerden birinde "Senden, başlarına çarça­buk azap getirmeni istiyorlar. Allah sözünden asla caymayacaktır. Rabbinin katında bir gün saydıklarınızdan bin yıl gibidir" (Hacc/47) ifadesinden de an­laşılacağı üzere Kur'an'da zaman ile ilgili olarak bildirilenler görecelilik arz etmektedir. Benzer iki ayetten birinde "Gökten yere kadar olan bütün işleri Allah düzenler, sonra işler -sizin hesabımza göre bin yıl kadar- bir gün içinde O'na yükselir (Secde/5) ve bir diğerinde "O azap onlara, yükselme yollarının sahibi olan Allah tarafından gelecektir. Melekler ve Ruh (Cebrail) miktarı el­libin yıl olan o derecelere bir günde yükselirler. O halde sen (Ey Muhammed) güzel güzel sabret. Doğrusu onlar (inkarcılar) azabı uzak görüyorlar. Ama biz onu yakın görmekteyiz (Mearic/ 3, 4, 5, 6). Çağdaş bilime göre, biz Dünya'da oturanlara göre zaman saniyesi, hareketin belirli miktan için bir ölçüdür; Bir cismin yer değiştirmesine oranla, diğer bir cismin yer değiştirmesi ile ilgili mecazi bir deyimdir. Öyleyse Dünya sa­niyesi, Dünya'nın güneş çevresinde tam bir dönüş yaparak hareket ettiği yö­rüngesinin uzunluğu olan 31.556.926 parçadan bir tanesidir. Bu parça da en ince astronomik gözlemlere göre 29,8 kilometre'ye eşittir. Yani yörüngesinde Dünya, her bir dünya saniyesinde 29,8 km yol almaktadır. Diğer bir deyimle Dünya saniyesi uzayda yer yuvarlağının, güneş çevresinde 29,8 kın'lik yer değiştirmesinden ibarettir ve bundan başka bir şey değildir. Mademki ilahi saniye=366.242,58 Dünya saniyesi, Dünya Saniyesi de=28,9 km' dir. Öyleyse İlahi saniye=29,8x366.242,58=10.914.026,5 km'dir. Yani en azından bir ilahi saniye ll milyon km dolayındadır. Fakat Mearic süresi'nin ayetindeki esasa göre hesaplandığında, ilahi saniye 545.701.325 kın'den ibaret olmaktadır. Bu da, bir ilahi saniyenin 37-1850 ışık saniyesine eşdeğer olduğu anlamına gel­mektedir. Yani ilahi alemin hareketi, duyulan maddi evren'deki en hızlı baya­ğı ışık dalgalanmalan hareketinden 3 7 ila 1850 defa daha üstündür (Bayağı ışık hızı saniyede 300.000 km'dir) (Mürüvve, 1979: 35-37). Gerek zamanın göreceliği gerekse mucizevi uykulan göz önünde bulunduml­duğunda Kur'an'da Aslıab-ı Kehfhadisesi ile benzer bir hadiseden

411

20-22EYLÜL2012KAHRAMANMARAŞ,------------------------­

de şu şekilde bahsedilmektedir: "Yoksa (Ey insanoğlu sen) halkının terk etti­ği, çatılan yıkılıp harap olmuş (virane) bir kasabadan geçen (ve): "Allah bü­tün bunlan öldükten sonra nasıl diriltebilinniş?"diyen o kişi (ile aynı fikirde) misin? Bunun üzerine Allah, onu yüzyıl süre ile ölü bırakmış ve sonra tekrar hayata döndürerek sormuştu:

Resim 2: Fa/name, muhtemelen İran, 1570'/er,Topkapı Sarayı Müzesi, H. 1702,/ 12b.

412

"Bu halde ne kadar kaldın?" O da: "Bu halde bir gün veya bir günden biraz daha az bir süre kaldım" diye cevap vermişti. (Allah): "Hayır" dedi, "bu halde yüzyıl kaldın! Yiyeceğine ve içeceğine bak -geçen yıllar onlan bozmaınış-ve eşeğine bak! (Biz bütün bunlan) insanlara bir İbret olman için (yaptık). Bir de şu (insanlann ve hayvanlann) kemiklerine bak- onlan nasıl birleştirip et ile örttüğümüzü düşün!" Bütün bunlar ona açıklanınca, "(şimdi) öğrendim ki" dedi, "Allah her şeye kadirdir!"(Bakara/259). İşte Bakara suresi 259. ayette tekil olarak geçen "bir gün ya da bir günden daha az kaldım" (kale lebistu yevmen ev bağze yevmin) ifadesinin aynısı Kehf suresi 19. ayette, uyandıkla­nnda kendi aralannda uyku sürelerini İstişare eden Aslıab-ı Kehf'in dilinden çoğul olarak "bir gün ya da bir günden daha az kaldık" (kalu lebisna yevmen ev bağze yevmin) şeklinde zikredilmekte ve her iki ayette de gerçeği bilenin Allah olduğu vurgulanmaktadır.

Kehf suresi 25. ayetine yer veren bu minyatürde aynı zamanda, karşılıklı iki satır kompozisyonun üst tarafında ve iki satır da alt tarafında olmak üzere minyatürün Şii bir coğrafyada ortaya konmasını vurgulayan ifadelerin geçtiği Farsça bir dörtlüğe yer verilmiştir:

Aslıab-ı Kehf'in beraberindeki köpek güvendeydi Ben Ali ailesinin köpeğiyim, nasıl güvende olmam? Aslıab-ı Kehf'in köpeği birkaç gün İyi adaınlann ardından gitti ve insan oldu (Farhad & Bağcı, 2009:

270) Konuyla ilgili minyatürlerden bir üçüncüsü Zübdetü 't Tevarih 'te yer almakta (And, 2010: 223) olup bir önceki minyatürle benzerlik arz etmektedir (Resim 3). Arka planda kayalıklann kuşattığı merkezdeki mağaranın içinde Uyurlar derin bir uyku halinde resmedilmiştir. Ancak bu kez bir önceki örnekten farklı olarak Uyurlar birbirlerinden bağımsız olarak çeşitli pozisyonlarda uyku ha­lindeyken tasvir edilmektedir. Köpekleri Kıtmir'in ise adeta uyanıkınışçasına oturur vaziyette resmedilmesi dikkat çekmektedir. Terceme-i Miftah Cifrü'l Cami'de yer alan bir diğer minyatürde (And, 2010: 234-235) bu kez Aslıab-ı Kehf'i beş kişi olarak ve Hz. İsa ile ayın koropozis­yonda görmekteyiz (Resim 4). Açık havada kayalık bir alanın önünde otur­makta olan Aslıab-ı Kehf'ten birkaçı, tam karşılannda başındaki alev hale­siyle dizüstü pozisyonda ve elleri birbirine kenetli olarak oturmakta olan Hz. İsa 'ya bakar vaziyette resmedilmişken diğerleri aralannda konuşmaktadır. Hz. İsa'nın aksine Aslıab-ı Kehf'in başlan halesiz olarak tasvir edilmiştir. Aslıab-ı Kehf'in Hz. İsa'dan önce mi yoksa sonra ını yaşadığı ya da hangi dine mensup olduğu konusunda bir açıklık olmamasına4 rağmen bu minya­tilide Hz. İsa ile birlikte tasvir edilmesi dikkat çekmektedir.

413

Resim 3: Zübdetü't-Tevdrih, Türkİslam Eserleri Müzesil973. 4 Kehf süresinin nüzul sebebi ile ilgili rivayete göre, Medine yahudileri, Kureyş müşrikleri tarafından akıl danışmak üzere kendilerine gönderilen Nadr b. Hil.ris ile Ukbe b. Muayt'a üç şeyi Peygamber' e sormalarını tavsiye ederler; eğer bilirse gerçek peygamber olduğunu aksi halde peygamber olmadığını söylerler. Medine yahudilerinin Peygamber' e sorulmasını istedikleri ilk soru Aslıab-ı Kehf ile ilgilidir. Bu sebeple onların Hz. İsa'dan önce yaşadıkları ileri sürülmüştür bkz. Ersöz, "Ashiib-ı Kehf', s. 466.

414

Resim 4: Terceme-i Miftô.h Cifrü '1-Cô.mi, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi T. 6624.

Davud Aleyhisselam'ın hükümdarlığının Rum kralı Dakyarrus ve Aslıab-ı Kehf zamanında olması ile havarilerini her tarafa davetçiler olarak gönderen Hz. İsa'nın havarilerinden Yuhannes'iAshab-ı Kehfkariyesi Efsus (Defsus)'a göndermiş olması (Köksal, 1992: 185, 328) yönündeki bilgiler de Aslıab-ı Kehf'in Hz. İsa'dan önce yaşamış olduğunu doğrulamaktadır.

Yine bir başka Aslıab-ı Kehf minyatürü Kzsasü '! Enbiya 'da yer almaktadır (And, 2010: 236) (Resim 5). Bu minyatürde de Aslıab-ı Kehfbir mağara içe­risinde köpekleri Kıtınİr ile birlikte uyku halinde resmedilmiştir. Kompozis­yonun üst kısmında ise kayalık alanın üzerinde iki atlı iki de yaya figüre rast­lanmaktadır. At üzerindeki figürlerden birinin her ne kadar yüzü karalanmış olsa da takmış olduğu başlık ve giysisi itibariyle hükümdar vasfında olduğu anlaşılmaktadır.·Yanındaki figürlerin ise onun maiyetini temsil ettiği anlaşı­labilmektedir. Figürlerin meraklı bakışlada adeta Aslıab-ı Kehf'e ulaşınaya çalışmalarından ve korupozisyonda kötülüğün temsilcisi olarak Falname ör­neğindeki şeytanın bulunmaması sebebiyle hükümdar pozisyonundaki kişi­nin İmparator Theodosius II olduğu düşünülmektedir.

415

20-22EYLÜL2012KAHRAMANMARAŞ-------------------------------------------------------------------

Kzsasü 'l Enbiya minyatüründe Aslıab-ı Kehf'in dışındaki figürlere yerleştirilmiş meraklı ifadenin bir benzerini de Camiü 't Teviirih isimli eserin İstanbul nüshasında (İnal, 1963: pl.5) görmekteyiz (Resim 6). Aynı şekilde bu minyatürdeki meraklı ifadeden mağaranın dışında at

Resim 5: Kzsasü '!-Enbiya, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye 380.

416

Resim 6: Cdmiü 't-Tevdrih, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hz. 1654, fal. 32.

üstündeki hükümdarlık tacına sahip figürün II. Theodosius olduğu (İnal, 1963: 170) düşünülmektedir. Aynı eserin Edinburg nüshasmdaki minyatürde (Resim 7) ise bu kez mağara dışından Uyurlar'ı gözetleyen kişi sayısı dörde yükselmiştir. At üstündeki figürlerden birinin giysisi ve tacı dolayısıyla hü­kümdar olduğu anlaşılmaktadır. Bu figür mağaranın hemen yanı başındaki yaya haldeki figürlerden birine adeta bir şeyi yapmamasını telkin edercesine bir el işareti takınmıştır. Sahip olduğu ifade dolayısıyla İstanbul nüshasm­daki gibi İmparator II. Thedosius olduğunun düşündüğümüz figürün pagan imparator Dakyanus olabileceği de iddia edilmektedir (Alien, 1985: 127) . Aslıab-ı Kehf'in köpeği Kıtmir'in ise bu koropozisyonda İstanbul nüshasının aksine mağaranm dışmda giriş kısmında ve gözleri açık vaziyette resmedil­mesi dikkat çekmektedir. Esasen Kur' an' da geçen köpeğin durumuyla ilgili ayet "Köpekleri de mağara ağzında ayaklarını uzatmış yatıyordu" (Ve kelbu­hum basitun ziraayhi bi' 1 vasiyd) göz önünde bulundumlduğunda köpeğin bu minyatürdeki pozisyonu daha uygun görülmekle beraber, diğer minyatürlerde bu şekilde bir tasvire rastlanmaması yani köpeğin mağaranm içinde Aslıab-ı Kehf ile birlikte resmedilmesi ilginçtir.

5 Fransa'nın Ro u en Katedrali 'n deki 1205-121 O yıllarına tarihlerren vitraylanndan birinde de İmparator II. Theodosius Efes'li Yedi Uyurlar efsanesindeki mağaraya giderken betimlenmektedir bkz. W. Euge­ne Klein bauer, "Recent Major Acquisitions ofMedievalArt by American Museums: Number Four", Gesta, vol. 21, 1982, s. 77. Aynca bkz. Cotbren, a.g.m., s. 208-210.

417

20-22EYLÜL2012KAHRAMANMARAŞ---------------------------

Resim 7: Camiü 't-Tevarih, Edinburgh University Library, MS. 20., fo!. 23r

Elyazmalannda köpekleri eşliğinde yedi uyurlann resmedilmesi genellikle uyku ile uyanıklığın dönüştürülmüş hisleriyle bağlantısına işaret etmekte­dir. Buradaki uyku ari:fin uyanık haldeki durumu için kullanılmaktadır. Aynı şekilde resimde yer alan köpek de sıradan bir mağarada Allah arayışmda­dır (Coomaraswamy, 1951: 125-6). Nitekim Mevlana'nın Mesnevisi'ndeki Ashab-ı Kehf ile ilgili beyitler de bu durumu doğıulamaktadır:

Bu şakayık yeni çiçeklere engeldir; gönül ağacı bu yeşerme içindir. Kendini bu düşüncelerden uykuya bırak; başını uykunun altından uyanıklığa kaldır.

Ey efendi! Çabuk Aslıab-ı Kehf gibi uyanıklığa yürü, uyuyor sansınlar (Mevlana, 2004: 436)

Hakk'm lütuf güneşi köpekten ve attan her neye vursa, Kehf'in canlılığını elde eder (Mevlana, 2004: 405)

Bu mahfe bazen bu yana ağırlaşır; o mahfe bazen o yana çeker. Düzgün olmayan yükü benden at, iyilerin cennetini göreyim.

418

Aslıab-ı Kehf gibi cömertlik bağından gıda alayım; uyanık değil, "Onlar uykudadır". Sağ veya sol yanda uyumuş olayım, dönmeyeyim; sadece top gibi iradesizce döneyim. Ey dinin sahibi! Yine senin çevirmeille sağa veya sola döneyim (Mevlana, 2004: 302)

Köpeğin aşk daınan olmasaydı Aslıab-ı Kehf'in köpeği gönlü nasıl arardı? (Mevlana, 2004: 2ı5) Genç adam, o çabuk etkileyen şaraptan dolayı yol ortasında yaşlı gibi düşer. Özellikle de "Bela( evet)" küpünden olan bu şarap, sarhoşluğu bir gecelik olan şarap değildir. Aslıab-ı Kehf, o içip konuşmadan dolayı üç yüz dokuz yıl aklını kaybetti (Mevlana, 2004: 86)

Tebliğimizde incelemeye tabi tuttuğumuz minyatürlerden de anlaşıldığı üzere sayılannı ancak Allah'ın bilebileceği Uyurlar hiçbir zamana sığmasalar da, Rableri'ne teslimiyetleri ve Onun rahmetine mazhar oluşlanyla, nice yıllar uyuduklan halde bir gün ya da günün daha azı kadar uyuduklannı zanııet­meleriyle, kendi zamanlan ile modem zamanlar arasındaki tüm zamanlar­da sesleri yankılanmış ve yankılanmaktadır. İslamiyet'in zuhurundan önce yaşadıklanna inanılınasıyla 'abidlik' vasfına tam anlamıyla nail olamasalar da, bir an olsun Allah'ın rahmetinden ümit kesmeyen 'alimlik' vasıflanyla zikirleri her daim şayandır. Uykulan dahi bu denli anlamlı iken Aslıab-ı Raldın bir anlamda Aslıab-ı Rukud' dur.

Kaynakça ALLEN, Terry, "Byzantize Sources for the Jami' al-tawarikh of Ra shid Al­din", Ars Orientalis, vol. ı5, ı985. AND, Metin, Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası, Yapı Kredi Yayınlan, İstanbul, 20ı0.

BELLAMY, James A., "Al-Raqim or al-Ruqud? A Note on Suralı ı8:9", Journal of the American Oriental Society, vol. 11 ı, ı 991.

CANAN, İbrahim, Hadis Ansiklopedisi Kütüb-i Sitte, c. 2, Akçağ Yayınevi, İstanbul.

COOMARASWAMY, Ananda K., ''Nott: on the Philosophy ofPersianArt", Ars Islamica, vol. ı5-ı6, ı951.

419

20-22EYLÜL2012KAHRAMANMARAŞ--------------------------­

COTHREN, Michael W., "The Seven Sleepers and the Seven Kneelers: Pro­legomena to a Study of the "Be ll es Verrieres" of the Cathedral of Rouen", Gesta, vol. 25, 1986.

DIMAND, M. S., "Persian and Indian Miniature Paintings", The Metropoli­tan Museum of Art Bulletin, vol. 30, 1935.

ERSÖZ, İsmet, "Ashab-ı Kehf', DİA, c. 3, İstanbul, 1991.

FARHAD, Massumeh, BAGCI, Serpil, Falname The Book ofOmens, Thames and Hudson, USA, 2009.

İNAL, Güner, "Some Miniatures of the "Jami' al-Tav Arikh" in İstanbul, Top­kapİ Museum, Hazine Library", Ars Orientalis, vol. 5, 1963.

KLEIN, W. Eugene, "Recent Major Acquisitions ofMedieval Art by Ameri­can Museums: Number Four", Gesta, vol. 21, 1982.

KÖKSAL, M. Asım, Peygamberler Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınlan, c. 1-2, Ankara, 1992. MEVLANA, Mesnevi, haz. Adnan Karaismailoğlu, c. 2, Yeni Şafak Kültür Armağam, Ankara, 2004. MÜRÜVVE, Yusuf, İslam ve Çağdaş Bilim İzafiyet Teorisi ve Kur 'an İlkeleri, çev. Recep Çalı, Aydın Matbaası, Ankara, 1979.

SIPLE, Ella S., "Persian Paintings at Demotte's", The Burlington Magazine for Connoisseurs, vol. 56, 1930.

YAZIR, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, c. 5, Feza Gazetecilik A.Ş., İstanbul.

http://www.metmuseum.org/Collections/search-the-collections/140006298

420