UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”

FAKULTETI I MJEKËSISË

PROGRAMI INFERMIERI

PUNIM DIPLOME

TEMA: “SËMUNDJET NGJITËSE QË PËRHAPEN

NGA KAFSHËT TE NJERIU”

Kandidatja: Mentori:

Albina Halimi Prof. Ass. Dr Antigona Ukëhaxhaj

Gjakovë, Nëntor 2020

2

Punimi me titull “Sëmundjet ngjitëse që përhapen nga kafshët te njeriu”, është realizuar në

bashkëpunim me biblotekën e Universitetit “Fehmi Agani” në Gjakovë.

Punimi është realizuar nën udhëheqjen e Prof.Ass.Dr. Antigona Ukëhaxhaj, profesoreshë në

Universitetin e Gjakovës.

Materiali në fjalë përfshinë gjithsej: 46 faqe, i sistemuar në dy kapituj, 1 fotografi dhe 4

grafikonë.

3

Deklaratë e Studentore

Unë, Albina Halimi me nr. ID 170306026, studente në Universitetin e Gjakovës “Fehmi

Agani” Fakulteti i Mjekësisë, Drejtimi Infermieri, deklaroj se punimi me titullin “Sëmundjet

ngjitëse që përhapen nga kafshët te njeriu” është punimi im origjinal, i zgjedhur me interes

të veqantë dhe punuar me përkushtim sipas udhëzuesit për hartimin e punimit të temës së

diplomës në Universitetin e Gjakovës “Fehmi Agani” të njejtin nuk e kam kopjuar nga asnjë

punim i studenteve tjerë ose nga ndonjë burim tjetër. Literatura e shfrytëzuar së bashku me

burimet janë të listuara në referenca dhe të cituara plotësisht.

Sinqerisht: Albina Halimi

4

Falenderime dhe Mirënjohje

Natyrisht se rrugëtimi im i deritanishëm nuk do të ishte ky që është pa ndihmën, kontributin

dhe mbështetjen e profesorëve, kolegëve, miqve e në veqanti familjes sime.

Një falenderim shumë special dhe gjithë mirënjohja ime i dedikohet udhëheqëses së punimit

prof. Antigona Ukëhaxhaj për mbështetjen e çmuar drejt finalizimit të këtij punimi të

diplomës.

Asnjëherë nuk do të arrij të shpreh falenderimin tim ashtu siq e ndjej ndaj familjes sime, për

durimin, mirëkuptimin dhe përkrahjen, ky rrugëtim nuk do të ishte i mundur pa inkurajimin

dhe mbështetjen e tyre.

Faleminderit të gjithëve!

5

Përmbajtja

Abstrakti…………………………………...…………………………………………………..6

1.Hyrje…………………………………………………………………………………………7

1.1 Klasifikimi i zoonozave ………………………………………………………….……8

1.1.1 Sëmundjet e transmetuara nga kafshët te njerëzit (zoonozat) ………….……10

1.2 Zoonozat bakteriale

1.2.1 Antraksi ……………………………………………………………….……10

1.2.2 Salmoneloza jotifoide ………………………………………………………13

1.2.3 Borrileoza (Sëmundja) Lyme……………………………….………………15

1.2.4 Leptospiroza…………………………………………………...……………17

1.2.5 Bruceloza……………………………………………………………………19

1.2.6 Tularemia……………………………………………………………………22

1.3 Zoonozat virusale

1.3.1 Tërbimi………………………………………………………………...……24

1.4 Zoonozat parazitare

1.4.1 Trikineloza……………………………………………………………..……26

1.4.2 Toksoplazmoza……………………………………………………...………28

1.4.3 Giardiaza……………………………………………………………………30

1.4.4 Malaria………………………………………………………………………31

1.4.5 Sëmundja e Hidateve (Echinococcosis)………………………………….…33

1.5 Zoonozat raketsiale

1.5.1 Ethet Q………………………………………………………………………34

1.6 Zoonozat klamidiale

1.6.1 Psitakoza………………………………………………………………….…36

2. Qëllimi i punimit……………………………………………………………..……………38

3. Materiali dhe metodologjia e punimit……………………………………..………………38

4. Diskutime……………………………………………………………….…………………39

5. Rekomandime…………………………………………………………………………...…42

Rezyme……………………………………………………………………………...…43

Summary………………………………………………………………………………44

6. Literatura………………………………………………………………………..…………45

6

Abstrakti

Një sëmundje zoonotike është një sëmundje ose infeksion që mund të transmetohet

natyrshëm nga kafshët kurrizore tek njerëzit ose nga njerëzit tek kafshët kurrizore.

Shumica e njerëzve janë në kontakt me kafshët në një mënyrë apo tjetër. Më shumë se 60% e

patogjenëve njerëzorë janë zoonotikë në origjinë. Kjo përfshin një larmi të gjerë bakteresh,

virusesh, kërpudhash, protozoa, parazitësh dhe patogjenësh të tjerë. Faktorë të tillë si

ndryshimi i klimës, urbanizimi, migrimi i kafshëve dhe tregtia, udhëtimi dhe turizmi,

biologjia vektoriale, faktorët antropogjenë dhe faktorët natyrorë kanë ndikuar shumë në

shfaqjen, rilindjen, shpërndarjen dhe modelet e zoonozave. Me kalimin e kohës, ka më shumë

sëmundje zoonotike që shfaqen dhe rishfaqen.

Qëllimi i këtij punimi të diplomës është njohja e sëmundjeve qe përhapen nga kafshët te

njeriu, epidemiologjinë, manifestimet klinike, diagnostikimin, trajtimin, parandalimin dhe

kontrollin.

Për realizimin e këtij punimi është shfrytëzuar metoda e rishikimit të literaturës.

Rekomandimet; duke qenë se gabime në higjienë mund të bëhen në qdo shkallë të prodhimit,

masat e kontrollit duhet të zbatohen në shumë pika gjatë zingjirit të prodhimit të ushqimeve

nga “bujqësia ose blegtoria deri te piruni”.

Fjalët kyçe; infeksion, mjekim, parandalimi, zoonozat, kafshët ,transmetimi.

7

1.Hyrje

Njerëzit, kafshët dhe mjedisi luajnë një rol të rëndësishëm në shfaqjen dhe transmetimin e

sëmundjeve të ndryshme infektive. Shumica e sëmundjeve infektive që prekin njerëzit janë

me origjinë shtazore. Raporti "Strategjia e Azisë dhe Paqësorit për sëmundjet në zhvillim:

2010" vlerësoi se rreth 60% e infeksioneve njerëzore në zhvillim janë zoonotike në natyrë

dhe midis këtyre patogjenëve më shumë se 70% kanë origjinën nga speciet e botës së egër.

Sëmundjet e sapo shfaqura tek njerëzit në dekadat e fundit ishin me origjinë shtazore dhe

lidheshin drejtpërdrejt me ushqime me origjinë shtazore.

Termi "Zoonoses" rrjedh nga fjala Greke "Zoon", që do të thotë kafshë, dhe "nosos", që do të

thotë sëmundje. Sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH), çdo sëmundje ose

infeksion që transmetohet natyrshëm nga kafshët vertebrore tek njerëzit ose nga njerëzit te

kafshët klasifikohet si zoonozë. Ndër patogjenët njerëzorë, rreth 60% kanë natyrë zoonotike.

Zoonozat janë një shqetësim i madh për shëndetin publik dhe një rrezik i drejtpërdrejtë për

shëndetin e njeriut që mund të çojë edhe në vdekje. Në të gjithë globin, 13 zoonozat më të

zakonshme kishin më shumë ndikim tek punëtorët e dobët të bagëtive në vendet me të

ardhura të ulëta dhe të mesme dhe kanë shkaktuar rreth 2.4 miliardë raste të sëmundjes dhe

2.7 milion vdekje tek njerëz në vit përveç efektit të tyre negative tek shëndeti i njerëzve.

Shumica e këtyre sëmundjeve ndikojnë në shëndetin e kafshëve dhe ulin prodhimin

blegtoral.1

1Md. Tanvir Rahman, Md. Abdus Sobur, Md. Saiful Islam, Samina Ievy, Md. Jannat Hossain, Mohamed E. El

Zowalaty, AMM Taufiquer Rahman, and Hossam M. Ashour. " Multidisciplinary Digital Publishing Institute

(MDPI)." 2020.

8

Kapitulli -I-

1.1Klasifikimi i Zoonozave

Sëmundjet zoonotike shkaktohen nga një gamë e gjerë e patogjenëve.

Bazuar në etiologjinë, zoonozat klasifikohen në zoonoza bakteriale (të tilla si antraksi,

salmoneloza jotifoide, sëmundja Lyme, leptospiroza, bruceloza, tularemia), zoonozat virale

(tërbimi), zoonoza parazitare (siç janë trikineloza, toksoplazmoza, giardiaza, malaria dhe

ekinokokoza), zoonozat raketsiale (ethet Q), zoonozat klamidiale (psitakoza).

Klasifikimet e tjera të zoonozave mund të përfshijnë një klasifikim të bazuar në kategoritë e

njerëzve në rrezik ose që lidhen me llojin e aktivitetit njerëzor, të tilla si zoonozat

profesionale (të cilat ndodhin kur njerëzit janë të infektuar gjatë aktivitetit të tyre profesional;

për shembull, bruceloza tek fermerët, veterinerët, ose punonjësit e thertoreve, sëmundja Lyme

tek pylltarët, tërbimi në grabitqarët e kafshëve të egra), zoonozat e shoqëruara me aktivitete

rekreative (p.sh. sëmundja e Lyme, tularemia), zoonozat shtëpiake (sëmundjet e marra nga

kafshët shtëpiake), ose zoonoza aksidentale (disa rrethana shumë të rralla dhe të veçanta të

infeksionit, si dhe shpërthime të transmetuara nga ushqimi).

Fig.1 shembuj të përhapjes së sëmundjeve ngjitëse.

9

Një aspekt tjetër i klasifikimit të zoonozave ka të bëjë me manifestimet e tyre klinike dhe

diagnozën e tyre.

Diagnostikimi klinik i zoonozave nuk është gjithmonë i lehtë, veçanërisht nëse simptomat

janë të ndryshme tek kafshët dhe njerëzit, ose nëse shenjat klinike janë të pranishme vetëm

tek njerëzit.

Nëse vërehen shenja klinike tek kafshët dhe njerëzit, zoonozat përcaktohen si fanerozoonoza.

Nëse simptomat janë të ngjashme si tek kafshët ashtu edhe tek njerëzit, ato konsiderohen

izosimptomatike (tërbimi dhe tuberkulozi), ndërsa ato janë anizozimptomatike nëse

simptomat janë të ndryshme te njerëzit dhe kafshët (antraksi, bruceloza, psitakoza).

Në disa raste, infeksioni subklinik vërehet tek kafshët dhe sëmundjet klinike tek njerëzit, ose

anasjelltas. Në raste të tilla, këto zoonoza përcaktohen si kriptozoonoza. 1

10

Kapitulli - II -

1.1.1 Sëmundjet e transmetuara nga kafshët te njerëzit (zoonozat)

Kafshët luajnë një rol të rëndësishëm në transmetimin e sëmundjeve të ndryshme tek njerëzit

dhe në shumë raste, ato punojnë si përforcues të patogjenëve që dalin nga kafshët e egra.

Rreth 60% e sëmundjeve infektive njerëzore vijnë nga kafshët kurrizore. Kontakti i

drejtpërdrejtë njerëzor me kafshët është zgjeruar me futjen dhe zbutje e kafshëve të ndryshme

kurrizore në shtëpi. Modelet e mundshme të transmetimit të baktereve zoonotike, virusit,

parazitëve ose kërpudhave janë përmes kontaktit të drejtpërdrejtë, gëlltitjes, thithjes, përmes

konjuktivës ose kafshimit .

Gjedhet, delet, dhitë, qentë, macet, kuajt, derrat dhe kafshët e tjera veprojnë si rezervuarë të

patogjenëve të zoonozave shtëpiake dhe mund të transmetojnë sëmundjet te njerëzit.

Patogjenët mund të transmetohen përmes kontakteve të drejtpërdrejta ose ushqimeve me

origjinë shtazore. Shembuj të sëmundjeve zoonotike që mund të transmetohen tek njerëzit

nga kafshët shtëpiake përfshijnë: antraksin, salomenlozën, sëmundjen Lyme, leptospirozën,

bruzelozën, tularemin, tërbimin, trikinelozën, toksoplazmozën, giardiazën, malarien,

ekinokokozën, ethet Q, dhe psitakozën.

1.2 Zoonozat bakteriale

1.2.1 Antraksi

Antraksi i shkaktuar nga bakteri Bacillus anthracis, për shekuj me

rradhë njihej si një sëmundje infektive si për njerëzit, ashtu edhe për kafshët. Agjenti

etiologjik i antraksit, është një rod bacterial i madh, i palëvizshëm, gram-pozitiv në formë

spore. Bacili rritet mië në mjedise të ndryshme kultivimi të baktereve, me një rritje optimal

në 37°C. Në terrene agar-gjaku, ai formon koloni të mëdha, johemolitike në ngjyrë gri ose të

bardhë.

11

Antraksi human; ka tre forma kryesore klinike: i lëkurës, i rrugëve të frymëmarrjes, dhe

gastrointestinal. Antraksi lëkuror është mënyra më e zakonshme e shfaqjes së infeksionit

B.anthacis. Anktraksi human shoqërohet me plagë karakteristike lëkurore që zakonisht

shfaqen Brenda 5-7 ditëve pas infekionit (ndodh nga 1-12 ditë).

o Antraksi lëkuror shpërhapet pas pranisë së sporeve sub-lëkurore të B.anthracis,

zakonisht nga kontakti me kafshët e infektuara ose produkteve shtazore. Abrazionet

rriten në mënyrë mjaft të dyshimtë në infeksionet lëkurore. Mbi 90% e dëmtimeve të

antraksisë lëkurore ndodhin në zonat e ekspozuara siq janë: fytyra, qafa, krahët dhe

duart. Plagët fillojnë si një papule e vogël, pa dhimbje, por shpesh pruritike, e cila

zhvillohet shumë shpejt në vezikul ose bulë qendrore. Historikisht, rastet fatale

shkojnë deri në 20% nëse nuk trajotohen si duhet, megjithëse me terapinë e duhur me

antibiotikë rastet fatale përbëjnë më pak se 1%.

o Antraksi i rrugëve të frymëmarrjes krijohet duke thithur aerosolët e grimcave të

infektuara të sporeve dhe grumbullit të grimcave të tjera në kanalin alveolar apo në

alveola. Antraksit e marra në rrugë ajrore nga përpunimi i materialeve të kafshëve të

infektuara, siq është leshi i dhisë, antraksi i rrugëve të frymëmarrjes mund të jetë

rezultat i lëshimit të qëllimshëm i sporeve, që merren në rrugë ajrore. Në hyrje të

mushkërive mund të shfaqet edhe pneumonia nekrotike. Periudha e inkubacionit zgjat

1-7 ditë. Simptomat e para klinike nuk janë specifike dhe shfaqet me temperaturë të

ulët, shqetsime trupore, lodhje, milagjia dhe kollë të thatë, dhe mund të jetë e

ngjashme me sëmundje të tjera, si gripi. Dy deri tre ditë më pas, fillon faza e dytë e

toksikimit akut me shfaqjen e papritur të dispnesë së rëndë dhe hipoksemisë. Pacientët

bëhen hipotensivë, kanë djersitje të jashtëzakonshme, cianozë dhe shok, si dhe zë i

ngjirur. Bakteremia mund të shfaqet me dëmtime në organe të tjera, me dëmtime

hemorragjike të meningjeve dhe sub-mukozale gastrointestinal. Nëse nuk trajtohet në

kohë sjell pasoja fatale.

o Antraksi te kafshët mund të ndodh në lloje të ndryshme të kafshëve, por fillimisht

prania e tij vihet re te gjedhet, delet, dhitë, kuajt dhe barngrënësit e egër. Zakonisht

kafshët infektohen nga gëlltitja e bimëve të helmuara, uji, ushqimi i helmuar, si dhe

kockat e kafshëve që kanë ngordhur nga antraksi. Periudha e inkubacionit zgjat nga 1-

14 ditë ose më shumë.

12

Zhvillimi klinik shkon nga forma akute në atë kronike, dhe karakterizohet me

ngordhje të papritura të kafshëve, por mund të shfaqen edhe shenja të dukshme pak

para ngordhjes siq janë depresion dhe trullosje, që shoqërohen me anoreksi, dhimbje

abdominale, hemorragji të membranave mukozale, diarre e theksuar etj, kafshët

shtatzëna mund të abortojnë, prodhimi i qumshtit te kafshët, mund të pakësohet, dhe

qumshti mund të marrë ngjyrën e gjakut, vihet re edhe edema e gjuhës, qafës, ijeve,

dhe perineum.

Mënyra e Transmetimit; burimi natyral i B.anthracis në mjedis është toka. Cikli normal i

transmetimit te kafshët e dyshuara përfshin gëlltitjen e sporeve nga një kafshë me infeksion të

mëparshëm dhe përhapje të sëmundjes. Kur kafsha e infektuar është e sëmurë, është duke

ngordhur, apo ka ngrodhur, bacili vegjetativ fshihet në mjediset e gjakut ose në trupin e

kafshës së ngordhur, më pas bacilli vegjetativ shëndrrohet në spore dhe infekton tokën.

Sporet mund të përhapen nga era, milingonat dhe kafshë të tjera si ato që ushqehen me kërma

duke vepruar si vektorë mekanik. Infeksioni i kafshëve tjera ndodh kur kjo kafshë konsumon

ushqimin ose ujin e infektuar nga këto spore. Sporet mund të qëndrojnë në tokë për dekada të

tëra. Sporet në mjedise mund t’i rezistojnë tharjes, temperaturave ekstreme dhe trysnisë, si

dhe rrezeve ultraviolet dhe jonizimit, megjithëse dezinfektimi kimik mund të eliminojë

infektimin e mjedisit me anë të sporeve. Njeriu infektohet nga kontakti me kafshët e sëmura

ose produktet e tyre (lëkura, leshi), përgjithësisht për arsye profesionale (veterinerë, kasapë,

regjës lëkurash, leshpunues), rrallë ndodh infektimi me rrugë inhalatore.

Diagnostikimi; për shkak të përparimit të shpejtë të sëmundjes, terapia me antibiotikë duhet

filluar menjëherë pas dyshimit klinik apo laboratorik të infeksionit të antraksit dhe duhet bërë

lajmërimi i menjëhershëm në zyrat lokale apo shtetërore të shëndetit public, dhe në

lanoratorët e shëndetit publik. Testime diagnostikuese paraprake mund të kryhen në

laboratorët spitalorë, megjithëse testet përfundimtare, përfshirë, ato imunohistokimike, testi

gama phage, dhe reaksionet zingjirë të polimerazës, duhen kryer në laboratorët LRN.

Trajtimi; penicilina është përdorur gjerësisht në trajtimin e antraksit lëkuror dhe shumë

shpejt e zhduk bacilin antraks nga dëmtimet lëkurore, trajtimi me antibiotikë nuk ndalon

përparimin në fazën e deskuamimit. Heqja kirurgjikale e dëmtimit lëkuror nuk rekomandohet.

Terapia antibiotike duhet filluar në kohën e duhur te çdo pacient, që dyshohet për antraks të

rrugëve të frymëmarrjes.

13

Rezultate të hershme klinike të trajtimit në ngjarjen bioterroriste të vitit 2001, kanë sugjeruar

se terapia intravenoze me dy ose më shumë antibiotikë përmirësoi mbijetesën. Grupi i

antibiotikëve të përdorur në rastet, që arritën të mbijetonin përfshinë: cpirofloksacinë,

rifampinë, dhe vencomicinë, ose ciprofloksacinë, rifampinë, dhe klindamicinë. Penicilina nuk

rekomandohej për shkak të pranisë së beta-laktamazës së indikueshme nga izolimi në

B.anthrcis. Kortikosteroidet janë rekomanduar si terapi plotësuese për shkak të patologjive të

lidhura me toksina, përfshirë pacientët me edem të theksuar, pamjaftueshmëri të

frymëmarrjes dhe meningjit. Në mungesë të të dhënave klinike apo studimore, QPKS

rekomandon të ndiqet protokolli i trajtimit të antraksit të rrugëve të frymëmarrjes edhe në

rastin e trajtimit të antraksit gastrointestinal. Vaksina e antraksit është e mundshme në QPKS

si pjesë e protokollit të profilaksisë pas ekspozimit në ekspozimin e antraksit të rrugëve të

frymëmarrjes në protokollin e investigimit të barnave të reja. Përdorimi i vaksinës duhet të

nisë që në fillimet e terapisë antibiotike, pas dy javëve, apo pas katër javëve dhe terapia duhet

të vazhdohet për të paktën 7-14 ditë nga doza e fundit e vaksinës.

Parandalimi dhe Kontrolli; parandalimi i infeksionit fillimisht varet nga kontrolli i

sëmundjes te kafshët, veqanërisht te bagëtia. Rekomandohet imunizimi i përvitshëm i

bagëtive në zonat e antraksit endemik. Vaksina e antraksit te kafshët më e përdorura është

vaksina Stem, që prek sporet e gjalla. Rastet dhe shpërthimet e antraksit te kafshët duhet të

raportohen në zyrat e bujqësisë dhe shëndetit publik. 2

1.2.2 Salmoneloza jotifoide

Salmonela është një term i përshtashëm etiologjik për të

përshkruar një varitet gjendjesh që prekin njerëzit dhe shumë specie kafshësh. Te njerëzit,

shenjat klinike të infeksionit të Salmonelës variojnë nga ato simptomatike deri te ato më

invazivet.

2 Robert B. Wallace, MD, MSc, Sean V. Shadomy, Nancy E. Rosentein. "Shëndeti publik dhe mjekësia." 2014:

fq.427-431.

14

Infeksioni është rezultet kryesisht i konsumimit të ushqimit të kontaminuar përveq

Salmonella typhy, e cila prek vetëm njerëzit dhe është agjenti shkaktar i etheve të tifos.

Kafshët janë rezervuari kryesor i salmonelës. Në fillim të shekullit njëzetë ndërhyrjet në

shëndetin publik, si trajtimi i ujërave të zeza, klorifikimi i ujit të pijshëm dhe pasterizimi

quan në një zvogëlim dramatik të infeksionit nga Salmonella typhy. Rastet e infeksionit dhe

sëmundshmëria nga një shtam salmonele jotifoide janë rritur në shumë rajone me higjenë

publike të mjaftueshme dhe janë tashmë një shkak i rëndësishëm i vdekshmërisë dhe

shpenzimeve të mëdha në shumë vende të zhvilluara dhe në ato në zhvillim.

Karakteristikat mjedisore të bakterit; temperaturat e përdorura rutinë në pasterizimin e

qumështit i shkatërrojnë salmonetlat. Megjithatë në përmbajtje të mishit dhe produkteve të

tjera mund të mbijetojnë, në qoftë se temperaturat dhe koha e gatimit janë të tilla sa veprojnë

mjaftueshëm vetëm në sipërfaqen e ushqimit. Ngrirja nuk e shkatërron këtë bakter, rritja e të

cilit është regjistruar në temperaturat nën 10°C. Në mjedis, salmonelat mbijetojnë për një

periudhë të gjatë mbi ose nën tokë ose ujë si dhe në brendësi të ushqimeve.

Shenjat klinike; shumica e simptomave të Salmonella gastroenteritis si: diarreja, dhimbje

barku, ethe, dhimbje koke, përzierje dhe të vjella, u ngjajnë atyre të shumë shkaktarëve të

tjerë të gastroenteritit. Bakteret pushtojnë muret e zorrëve, veqanërisht ileumin, duke

shkaktuar ethe dhe simptoma të përgjithshme. Periudha e inkubimit është kryesisht 12-48 orë,

megjithëse janë monitoruar edhe periudha më të gjata inkubimi (mbi 10 ditë). Shumë

infeksione janë josipmtomatike.

Pas infeksionit gastrointestinal, kohëzgjatja mesatare e mbartjes së salmonelave në zorrë

është përafërsisht pesë javë. Në 1% të rasteve të personave të infektuar, kohëzgjatja e

mbartjes së bakterit mund të shkojë deri në një vit ose më shumë. Fëmijët e vegjël kanë një

periudhë të mbartjes më të gjatë sesa grupmoshat e tjera. Në persona shumë të moshuar ose

shumë të rinj, që vuajnë nga imunodefiqienca ose që kanë marrë sasi shumë të madhe

salmonelash, bakteri mund të kalojë në gjak duke shkaktuar një gjendje speticemie të

ngjashme me ethet e tifos që shkakton infeksione në zona të largëta nga zorra. Personat me

HIV janë më të ekspozuar ndaj infektimit të gjakut, i cili mund të rishfaqet pas një terapie në

dukje të përshtashme. Kur salmonella lokalizohet në zona ekstraintestinale, mund të

shkaktojë abces, meningjit, osteomielit dhe të tjera infeksione të lokalizuara.

15

Trajtimi; për një sërë salmonelozash ciprofloxacina dhe antibiotikë të tjerë të grupit të

fluoroquinolonëve janë më efektivët për të rriturit, ndërsa ceftriaksoni dhe të tjerë të grupit të

antibiotikëve te cefalosporinave janë të efektshme për fëmijet. Antimikrobialët janë të

këshilluara për trajtimin e sëmundjeve sistemike, megjithatë ato nuk këshillohen për trajtimin

e gastroenteritit, pasi ato nuk shkurtojnë kohëzgjatjen e sëmundjes dhe rrisin periudhën e

nxjerrjes së tyre përmes feçeve ose urinës. Përafërsisht 20% e pacientëve me infeksion të

konfirmuar në rrugë laboratorike shtrohen në spital shkalla e rasteve fatale për rastet e

infektuara është më e vogël se 1%.

Diagnozat; kryhen duke bërë kulturë të feçeve, gjakut, ose materialeve të tjera klinike, të

ndjekura nga përcaktime me reaksione biokimike dhe aglutinime specifike me tipa serumesh

polivalente dhe monovalente

Transmetimi; salmonelozat janë kryesisht sëmundje që merren përmes ushqimit. Dhentë,

derrat, shpendët dhe të tjera kafshë që shërbejnë si ushqim janë rezervuare të salmonelës.

Infeksionet nga ushqimi me origjinë shtazore janë kryesisht të lokalizuara në traktin

intestinal, por ka raste që mund të ndodhen edhe në nyjet limfatike. Kafshët mund të

infektohen kur ajo çka ato marrin përmes ushqimit është e kontaminuar me salmonelë.

Infeksioni mund të përhapet gjatë transportit dhe mbartjes së kafshëve pas therjes së tyre.

Salmonela hynë në zingjirin ushqimor të njeriut si mish i papërpunuar i sjellë në kuzhinë dhe

qon në infektimin e njeriut nëse mishi është gatuar vetëm në mënyrë sipërfaqësore apo ka

kontaminuar ushqime tjera.

Parandalimi; masat e rekomanduara për të mbajtur nën kontroll salmonelozën janë edukimi

për një higjienë personale të mire, kontrollimi i ushqimit, pasterizimi i qumshtit, zierja e

mishit etj.2

1.2.3 Borrelioza (Sëmundja) Lyme

Sëmundja Lyme ose Borrelioza Lyme është një zoonozë e

shkaktuar nga spiroketa që i përkasin kompleksit Borelia burgodorferi sensu lato (sl) të cilat i

transmetohen njeriut nëpërmjet pickimit të këpushës dhe që mund të shkaktojë një prekje

multisistematike.

16

Etiologjia; kompleksi Borrelia burgodorferi sl përmban afro 18 specie gjenike që kanë

shpërndarje të ndryshme gjeografike dhe kuadro klinike ndonjëherë jo të njejta. Borrielat që

shkaktojnë sëmundjen Lyme janë spiroketa mikroaerofile.

Patogjeneza; për të ruajtur dhe vazhduar ciklin e saj enzootik, Borrelia spp, duhet të

përshtatet në dy ambiente krejtësisht të ndryshme nga njëra-tjetra: ai i këpushës dhe ai i

gjitarit bujtës. Për të bërë transmetimin, këpusha duhet të qëndroj e ngjitur te bujtësi për 24

orë. Pas inokulimit, mikroorganizmi migron në drejtim të sipërfaqes, ku krijon eritemën

migruese dhe përhapet me anë të gjakut ose limfës dhe përqendrohet në limfonodujt satelitë.

Përhapja hematogjene lehtësohet nga lidhja me receptorin e fibriogjenit te trombocitet e

aktivizuara dhe me receptorin e vitronectinës mbi qelizat endoteliale. Kontrolli i infeksionit

nga ana e bujtësit të infektuar, bëhet nëpërmjet përgjigjëes imunitare të lindur dhe asaj të

fituar.

Manifestimet klinike; sëmundja Lyme, tradicionalisht, është e ndarë në tri faza:

1) infeksioni i hershëm i lokalizuar, 2) infeksioni i hershëm i desiminuar, 3) infeksioni i

vonuar.

Pas një periudhe inkubacioni nga 3 deri në 32 ditë, në 60-80% të rasteve shfaqet një lezion

kutan në vendin që e ka pickuar.

Stadi i parë, infeksioni i hershëm i lokalizuar karakterizohet me: temperaturë, cefale,

dobësi e përgjithshme dhe eritemë migruese.

Stadi i dytë, infeksioni i hershëm i desiminuar karakterizohet me: asteni, dobësi të

përgjithshme, lezione anulare sekondare, limfocitomë, meningjit, paralizë e nervave

kranialë, radikuloneurit sensitive ose motor, bllok atrio-ventrikular, mioperikardit,

pankardit, dhimbje muskulare, dhimbje artikulare dhe konjuktivit.

Stadi i tretë, infeksioni i vonuar karakterizohet me: asteni, akrodermatit atrofik,

lezione të ngjashme me skleroderminën, encefalomielit kronik, encefalopati kronike,

dhe artrit kronik.

Diagnoza; kultivimi i B.burgdorferi-t të marrë nga lezionet e lëkurës, nga gjaku apo likidi

cerebrospinal në terrene të veqanta (Barbour-Stoenner-Kelly) bën të mundur arritjen e një

diagnose përfundimtare, por në praktiken klinike kjo nuk ka shumë vlerë. Eritema kronike

është një diagnozë klinike dhe nuk kërkon kryerjen e testeve serologjike (që zakonisht janë

negative në këtë fazë).

17

Analizat serologjike bëhen më shumë kur ka një histori klinike (me përjashtim te asaj për

eritemën migruese), ose kur ka të dhëna epidemiologjike (ekspozim në zona endemike dhe

pickim nga këpusha). Rekomandohet që të bëhet në fillim një provë imunoenzimatike

(ELISA), e ndjekur, në rast se rezultati është i dyshimtë apo pozitiv, nga një analizë Western

blot për konfirmimin. Është e rëndësishme që të bëhen kërkimet në dy kampionë të serumit

(faza akute dhe konvaleshenca) duke kërkuar antitrupat e klasës IgM dhe IgG.

Terapia; për manifestimet e para të sëmundjes bazohet në përdorimin e antibiotikëve për 2

javë (për eritemën migruese, artritin, karditet), orale, amoksicilina, doxicilina, ose

cefuroxime. Në rastin e një blloku atrio-ventrikular të shkallës së tretë, të një artriti që nuk

është trajtuar dot me terapi orale apo të nje përpjekje neurologjike (meningjit, redikulopati)

përdoret një terapi parenterale me ceftriaxone ose penicilinë për 14-28 ditë. Për pacientët me

eritemë migruese që janë intolerant ndaj doxiciklinës apo ndaj antibiotikëvë β-laktamikë,

mund të përdoret azitromicina për 6-10 ditë.

Parandalimi; në zonat endemike gjatë muajve të verës, është e këshillueshme që të përdoren

veshje mbrojtëse (pantallona të gjata dhe këmisha me mëngë të gjata) kur bëhen ekskursione

në zona pyjore dhe me bar të lartë.3

1.2.4 Leptospiroza

Leptospiroza është aktualisht e njohur si një infeksion

bakterial zoonoz me një përhapje në të gjithë botën. Sëmundjet Wiel ose leptospiroza ikterike

e rëndë që lidhet me dëmtime të veshkave (renale), është përshkruar më 1886. Identifikimi i

menjëhershëm dhe trajtimi i Leptospirosis vazhdon të jetë problematik, si rezultat i përhapjes

së gjerë të simptomave klinike dhe diagnostikimit jo perfekt me anë të testit. Rastet e

raportuara me Leptospirosis përbëjnë vetëm një pjesë të vogël të rasteve me infeksion në të

gjithë botën.

3 Mauro Moroni, Spinello Antinori, Vinzceo Vullo. "Manuali i Sëmundjeve Infektive." 2019: fq.199-201.

18

Diagnoza; përfundimisht diagnostikohet nëpërmjet izolimit të kulturave të marra nga

material bioptike ose autoptike. Dalja në gjak e Leptospirës i paraprin shfaqjes së

simptomave dhe përgjithësisht zgjat deri në javët e para të sëmundjes. Leptospirat mbijetojnë

në mjedise kulture gjaku për disa ditë, përmes gjakut duhet të inokulohen në mjedisin gjysëm

të ngurtë sa më shpejt të jetë e mundur për të rritur mundësinë e izolimit të bakterit. Mbjellja

e CSF-së gjatë javës së parë të sëmundjes mund të japë gjithshtu kulturë Leptosipre.

Leptospiruria e përgjithshme fillon gjatë javës së dytë të sëmundjes dhe mund të zgjatë deri

në disa javë. Leptospirat e gjalla në urinë janë në numër të kufizuar dhe urina duhet të

përpunohet dhe inokulohet në mjedisin gjysmë të ngurtë sa më shpjet. Leptospirat rriten

ngadalë, prandaj kulturat duhet të inokulohen dhe ekzaminohen qdo javë për 13 javë me

rradhë përpara hedhjes.

Shenjat klinike dhe simptomat; ashtu si shumë sëmundje të tjera infektuese, simptomat

përcaktohen si gjendje që i përngjajnë grirpit. Spektri i simptomave dhe shenjave klinike

është i gjërë dhe jo specific. Cikli klinik i infeksionit është dyfazor dhe vijon me në periudhë

inkubimi 2-20 ditë.

Faza akute zgjat rreth një javë e ndjekur nga një faze imune që zgjat 30 ditë ose më shumë

dhe vazhdon me lokalizimin e leptospirozave në veshka dhe zhvillimin e leptospirurisë.

Lokalizimi i leptospirozave në inde mund të rezultojë me mosfunksionimin e shumë

organeve. Leptospirozat ndahen në forma që shoqërohen me verdhës (ikterike) dhe në formë

që nuk shfaqin verdhës (joikterike).

Shumica e infeksioneve nuk shfaqin verdhëz, dhe përgjithësisht paraqiten me simptoma të

lehta. Infeksionet simptomatike shoqërohen si fillim me ethe. Dhimbjet e kokës dhimbjet e

muskujve dhe hemorragjia konjuktivale hasen në 50% të rasteve. Në 5-10% të rasteve

zhvillohet leptospiroza e rëndë ikterike dhe shpesh zhvillohet me ritme të shpejta dhe fatale.

Mund të ndodhë dëmtimi akut renal dhe oliguria që shoqërohet me një rritje të vdekshmërisë.

Mund të vijojë edhe sindroma akute respiratore (SAR). Anomalitë e nxjerra nga EKG-ja janë

të pranishme në mbi 40% të rasteve, aritmitë dhe anomalitë në repolarizim lidhen me

prognozën e keqe.

Trajtimi; ndryshon në varësi të shenjave klinike. Përderisa shumë pacientë me leptospirozë

joikterike me simptoma të lehta, arrijnë të kurohen pa përdorur antibiotik specifik.

19

Trajtimi me antibiotik specifik duhet të fillojë sa më shpejtë të jetë e mundur gjatë periudhës

së sëmundjes. Nga studimet është treguar se doksicilina (100 mg dy here në ditë për shtatë

ditë) redukton kohëzgjatjen dhe ashpërsinë e leptospirozës në një mesatare prej 2 ditësh.

Transmetimi; njerëzit e marrin infeksionin kryesisht nga kontakti me urinën e kafshëve,

infeksioni gjithashtu mund të merret nga kontakti i drejtpërdrejtë me indet ose lëngjet e trupit

të kafshëve të infektuara, infeksionet mund të jenë sporadike ose me përhapje të gjërë, dhe

mund të merren si rezultat i ekspozimit në vendet e punës, të argëtimit dhe të profesionit.

Parandalimi; ekspozimi ndaj kafshëve të infektuara, kontakti me indet dhe fluidet e trupit të

infektuar duhet të kufizohet ose të përdoren paisje personale profilaktike kur ekspozimi ndaj

tyre është i pashmangshëm dhe kontakti me burime ujore që njihen të jenë të kontaminuara

me leptospirosa duhet të shmaget.2

1.2.5 Bruceloza

Bruceloza është një zoonozë bakteriale e përhapur në mbarë

botën dhe me rëndësi të madhe ekonomike, që prek të gjitha shtetet.

Kjo sëmundje është e njohur me emra të ndryshëm përfshirë ethet e Maltës, ethet e mesdheut

dhe ethet ondulante. Mbetet një sëmundje endemike në shumë rajone, veqanërisht në Lindjen

e Mesme dhe në Mesdhe. Megjithatë, shumë shtete kanë arritur ta eliminojnë brucelozën te

kafshët me përpjekje të shumta.

Ethet e Maltës ose brucelozë siq njihej në atë kohë, isht një sëmundje që u shfaq në trupat e

një granizoni anglez, në ishullin e quajtur Maltë, në vitet 1980. Sir David Bruce e zbuloi për

herë të parë organizmin, që shkaktonte ethet e Maltës në vitin e 1987 dhe e quajti

Micrococcus melitensis. Përafërsisht 20 vjet më vonë, Themistokles Zammit, një mjek

Maltez, zbuloi se qumshti i papërpunuar i dhisë shërbente si një mjet transmetimi i bakterit te

njerëzit. Ndalimi i kosnumimit të qumështit të dhisë nga ushtarët anglezë reduktoi fuqishëm

incidence e sëmundjes. Bernhard Bang, një veterinar danez dhe bashkëkohës i Bruce,

fillimisht e identifikoi angjetin, që shkaktonte abortin ngjitës te gjedhët. Ai e quajti këtë

organizëm bacillus abortua. Brucella suis u identifikua në vitin 1914 dhe të paktën katër lloje

janë zbuluar që nga vitet 1950.

20

Transmetimi; bruceloza transmetohet te njeriu nga kafshët. Te kafshët, brucela zakonisht

shkakton infeksion kronik, që zgjat gjatë gjithë jetës. Bakteri lokalizohet te organet

riprodhuese të kafshëve, duke u përhapur në numë të madh të qumshtit, te frytet e shtatzënisë

dhe mbetjet e tjera riprodhuese.

Njerëzit mund të infektohen nga gëlltitja e lëndëve të infektuara, kontakti direkt i lëndëve me

prerje apo gërvishtje të lëkurës, frymëmarrja e aerosolëve ose inokulimi i lëndëve në qeskat

lidhëse. Edhe pse rrallëherë, transmetimi nga një person te një tjetër mund të ndodhë me anë

të marrëdhënieve seksuale, transmetimi transplacentar ose të paralindjes, ushqyerja me gji,

dhe gjaku, ose transfuzioni i palcës së kockës. Rruga më e zakonshme e infektimit nga

bruceloza është me anë të konsumimit të qumështit të papasterizuar ose produkteve

bulmetore, pëfshirë djathin e butë. Sëmundja, mund të shfaqet pothuajse në qdo organ apo

sistem. Ajo mund të shkaktojë sëmundje hematologjike, hepatobiliare, osteoartikulare,

lëkurore, neurologjike, mushkërore, gastrointestinale, gjenitourinare, dhe rrallëherë dhimbje

të veshkës apo kardiovaskulare.

Diagnoza; diagnostikimi definitiv bëhet nga izolimi i organizmave në rritje nga indet, gjaku,

palca e kockës, ose lëngje të tjerë të trupi.

Kultivimi i palcës së kockës mund të ketë rritur ndjeshmërinë në kultivimin e gjakut, sidomos

në sëmundjet kronike. Ndërsa brucelat janë organizma që rriten ngadalë, teknikat automatike

të inkubacionit që përdoren nga shumë laboratorë kimik mikrobiologjikë në përgjithësi e

arrijnë izolimin e organizmave brenda 7 ditëve.

Shenjat klinike dhe simptomat; nuk janë specifike dhe ngjajnë me shumë sëmundje të tjera

me ethe. Shenjat më të zakonshme klinke përfshijnë ethe të herë pas hershme, djersitje gjatë

natës, shqetësime trupore, artralgji dhe mialgji. Shenja më pak të zakonshme përfshijnë

dobësi, anoreksi, rënie në peshë, dhimbje abdominale dhe dhimbje koke. Rasti më zakonshëm

fizik është artriti, në më shumë se 70% të pacientëve, ndërsa hepatosplenomelagia dhe

limfadenopatia janë raportuar respektivisht në afërsi 20%-30% dhe 10%-20% të rastëve.

Bruzeloza mund të bëhet shkak për aborte te gratë shtatzëna, më e zakonshme kjo në

tremestrin e parë dhe të dytë. Komplikacione të tjera serioze janë të rralla dhe përfshijnë

meningjitin, endokarditin dhe osteomielitin. Simptoma neruologjike dhe psikiatrike,

përfshinë depresionin e zgjatur mental, janë raportuar jo shpesh si rezultat i brucelozës.

21

Periudha e inkubacionit është e ndryshueshme dhe mund të varet nga doza e infektimit,

mënyra e ekspozimit dhe e helmimit të organizmit. Periudha mesatare e inkubacionit është 1-

3 javë, por mund të variojë nga pesë ditë në disa muaj. Shfaqja e sëmundjes mund të jetë

akute ose e fshehtë dhe nëse nuk trajtohet, sëmundja mund të zgjasë me muaj ose vite.

Trajtimi; kërkon një terapi të kombinuar antibiotikësh për një kohë të gjatë për të ulur

incidencën e përsëritjes. Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) rekomandon gjashtë

javë terapie të kombinuar me doksiciklina dhe rifampina ose gjashtë javë doksiciklinë e

kombinuar me 2-3 javë sulfat streptomicine. Doksiciklina orale është një mjekim që mund të

zgjidhet; megjithëse mund të përdoret tetraciklina orale. Për fëmijët më të vegjël se tetë vjeç

ose persona të tjerë me kundraindikacione të tetraciklinës, terapia e përshtashme është

trimethoprim-sulfametoksazoil oral.

Meqenëse janë raportuar dështime në trajtimin me këto regjime, disa autorë kanë

rekomanduar përdorimin e aminoglikozideve (sulfat gentamicine ose sulfat streptomicine) me

doksiciklinë, të paktën si fillim. Menoterapia nuk rekomandohet për trajtimin e sëmundjeve

klinike, për shkak të ripërsëritjes dhe rezitencës.

Infeksione apo komplikacione serioze, përfshinë endokarditin, meningjitin dhe osteomielitin

duhet të trajtohen me aminoglikozide 7-14 ditët e para të terapisë duke i kombinuar

doksicilinën dhe më pas me përdorimin e rifampinës dhe doksicilinës për pjesën e mbetur të

trajtimit. Terapia kirurgjikale, gjithashtu mund të jetë e domosdoshme dhe kohëzgjatja e

terapisë mund të shkojë në disa muaj, në varësi të reagimit klinik.

Parandalimi; ç’rrënjosja e bruselozës nga kafshët, veqanërisht në bagëtitë shtëpiake është

mënyra më efektive për parandalimin e sëmundjes te njerëzit. Derisa të arrihet kjo gjë,

pasterizimi i qumështit dhe i produkteve të tjera bulmetore do të parandalojë infektimin nga

ushqimet. Programi i kontrollit të brucelozës te bagëtitë përfshinë vaksinimin, testimin dhe

therjen e kafshëve të infektuara, të përdorura me vete ose të kombinuara.2

22

1.2.6. Tularemia

Tularemia është një zoonozë bakteriale tepër e rëndë e shkaktuar

nga Francisella tularensis. Transmetimi te njerëzit ndodh me anë të kafshimeve antropode,

gëlltitjet nga ushqimi apo uji i infektuar, thithja e aerosolëve të infektuara, mbajtja e indeve të

kafshëve të infektuara.

Manifestimet klinike janë të ndryshme dhe varen nga mënyra e vaksinimit, doza, dhe

helmimi i organizmit. Më shpesh, sëmundja te njerëzit shfaqet si ulçera pa dhimbje në zonat e

vaksinimit lëkuror e shoqëruar nga limfadentis rajonal (forma ulçero-glandulare). Forma të

tjera përfshijnë tulareminë gladulare, okulogladulare, orofaringeale, gastrointestinal, septike

dhe mushkërore. Edhe pse jo e zakonshme, është përhapur në rajone me klimë të butë dhe

subartike të Amerikës Veriore në Evropë dhe Azi.

Dy nën-speciet përgjegjëse në shumicën e sëmundjeve njerëzore janë:

Tularensis e F.tularensis (Jellison tipi A), dhe

Holarectica e F.tularensis (zyrtarisht paleartica, Jellison tipi B).

Tipi A F.tularensis mendohet të jetë shfaqur fillimisht te lepujt me anë të transmetimit në

qast, miza dreri dhe brejtës. Infeksionet e tipit B lidhen me mjedise ujore dhe brejtës si

kastori, urithi dhe nuse-lala. Transmetimi midis këtyre kafshëve mund të ndodhë nëpërmjet

pirjes së ujit të infektuar, tokës ose ushqimit.

Epidemiologjia; është një sëmundje primare rurale. Personat në rrëzikshmëri të lartë për t’u

infektuar janë gjuetarët, personat që ngrenë qarqe dhe specialistët e kafshëve të egra të cilët

merren fuqishëm me kafshët e infektuara, personave të ekspozuar ndaj pickimeve të

këpushave të caktuara dhe atyre të fluturakeve, dhe personave që kositin ose presin shkurret.

Me kalimin e kohës, këto shoqata kanë nxjerrë terma përshkrues të ndryshëm, përfshirë

“sëmundja e lepurit të egër”, “ethet e lepurit”, “ethet e mizës së drerit”, dhe “tularemia

laënmoëer”. Si rrjedhojë, personat që punojnë në laboratorë me llojet e F.tularensis mund të

jenë në rrezik të lartë për t’u infektuar nëse nuk marrin masat e duhura laboratorike.

Manifestimet klinike; është një sëmundje e ngjashme me murtajën, e cila fillon papritur 3-5

ditë pas ekspozimit (vrion nga 1-21 ditë).

23

Format kryesore klinike të tularemisë janë: ulçeroglandulare (45-85% të rasteve); gladulare

(10-25%); okulgladulare (

24

1.3 Zoonozat virusale

1.3.1 Tërbimi

Tërbimi është një infeksion akut virusal i sistemit nervor

qendror. Kjo sëmundje ka prekur njerëzit dhe kafshët për shekuj me rradhë. Edhe pse

vertebrorët me gjakë të ngrohtë janë të ndjeshëm ndaj këtij infeksioni, vetëm gjitarët përbëjnë

masën më të prekur në natyrë. Tërbimi vazhdon ndërmjet Cranivora dhe Chiroptera. Qeni

shtëpiak është burimi kryesor në rang botëror. Në varësi të rajonit, shumë specie të botës së

egër mund të shërbejnë si shembull i mbijetesës.

Transmetimi ndodh si pasojë e kafshimit prej kafshëve. Njerëzit janë prekur për shkak të

infektimit aksidental nga kafshët. Faktorët etiologjik janë viruse të formës ARN, që i përkasin

gjenit lisavirus, të familjes Rhabdoviridae, një familje e shumëllojshme, që përfshin një pjesë

të faktorëve të tjerë që prekin vertebrorët, jo vertebrorët dhe bimët.

Epidemiologjia; përhapja e tërbimit në natyrë është globale. Lisaviruse të ndryshme

shërbejnë si një faktor madhor etiologjik në të gjithë botën.

Virusi i tërbimit është përfaqësuesi më i rëndësishëm i lisaviruseve, gjë që është me rëndësi të

dorës së parë për shëndetin public dhe perspektivat veterinare. Të gjithë gjitarët mund të jenë

të prekshëm, por prania e sëmundjes varet nga grupe madhore të caktuara.

Tërbimi manifestohet në dy forma kryesore epidemiologjike:

a) Tërbimi i kafshëve shtëpiake, si në rastin e qenve të zbutur, dhe

b) Tërbimi i kafshëve të egra, kryesisht te Candidae-t e egra (dhelprat, qent e racës

raccoon etj.), Herpestidae (mangusta, meerkat etj.), Mephitidae (qelbësi),

Procynoidae (raccoon), dhe Chiroptera (lakuriqi i natës).

Tërbimi i kafshëve shtëpiake është modeli më i përhapur në shumë vende të botës së

zhvilluar dhe zakonisht përbën burimin kryesor të infektimit te njerëzit. Përhapja e tërbimit te

kafshët e egra nuk ka gjetur ende zgjidhje në shumë vende, për shkak të paragjykimeve të

vëna re.

25

Viruset mund të shumohen nëpërmjet një cikli të mbyllur brenda të njejtës specie (p.sh nga

qeni te qeni) ose infeksioni i përhapur mund të ndodhë në specie të ndryshme (p.sh nga qeni

te macja). Në rastet kur përhapja e infeksionit është në rrugë pa krye, siq është kafshimi i

njeriut nga një qen i tërbuar, infeksione të tjera mund të shfaqen në shumicën e popullatës së

gjitarëve për dekada apo edhe më gjatë.

Manifestimet klinike; fazat në të cilat ndodh tërbimi mund të ndahen në: periudha e

inkubacionit, periudha prodomale, faza neurologjike akute, koma, vdekja dhe në raste shumë

të rralla përmirësimi. Periudha e inkubacionit zgjat përafërsisht 4 deri në 6 javë, por ka pasur

raste ektreme, që kanë zgjatur nga 10 ditë në një vit. Sëmundja zakonisht përparon brenda një

jave dhe është pothuajse gjithmonë vdekjeprurëse.

Termat “hidrofobia” dhe “aerofobia” e kanë prejardhjen nga vëzhgimet e pacientëve me

vështërsi në përtypje, me spazma të muskujve të gëlltitjes nga reflekset kontraktuese pas

kontaktit me lëngjet apo rrymat e ajrit dhe që nga ajo kohë iu referuan atyre. Periudha e

ngacmueshmërisë mund të alternohet me qetësinë. Manifestimet paralitike zakonisht ndodhin

në fazat e vona të sëmundjes.

Diagnoza; teknika e drejtpërdrejtë me antitrupa fluroeshentë (DAF) është vënë në provë në

zgjedhjen e një testi standard. Testi DAF është shumë i ndejshëm e specifik dhe i duhen

vetëm pak orë që të përfundojë. Testet tjera që përdoren për të izoluar virusin janë analizat

serologjike dhe zbulumi i acidit nuklear.

Parandalimi; tërbimi mund të parandalohet duke shmangur ekspozimin. Përveq kësaj,

profilaksia specifike mund të ndodhë pas ekspozimit ose vaksinimi mund të ushtrohet në

grupe të caktuara në rrezik para ekspozimit. Pastrimi korrekt i palgëve që mbartin virusin e

tërbimit ka shumë rëndësi kur japim ndihmën e parë. Plaga nuk duhet qepur në moment,

sepse duhet shmangur kontaminimin e indeve të tjera me virusin. Përdorimi i antibiotikëve

dhe profilaksia e tetanosit janë te këshillueshme në plagët e krijuara nga kafshët.2

26

1.4 Zoonozat parazitare

1.4.1 Trikineloza

Trikineloza është një sëmundjë e njerëzve e shkakturar nga

infektimi me Trichinella spp. Infektimi ndodh nga gëlltitja e mishit të pazier mirë i cili

përmban larva të krimbit parazitar. Përhapja e sëmundjes në të gjithë botën është vlerësuar të

jetë 11 milionë.

Epidemiologjia; është një sëmundje e përhapur kudo në botë, me specie të Trikinelës të

gjetura në të gjitha kontinentet, përveq Antarktidës.

Dy mënyrat kryesore të transmetimit përfshijnë kafshët shtëpiake dhe ato të egra të cilat

shërbejnë si rezervuare, dhe ekziston një numër i madh i kafshëve të cilat mund të shërbejnë

si bartës të këtij organizmi. Sëmundja te njeriu zakonisht shkaktohet nga T.spiralis që merret

zakonisht nga derrat e zbutur. Edhe pse shpërthimet infektive nga një burim i izoluar i

derrave të infektuar luajnë rol të konsiderueshëm në njohjen e epidemiologjinë e sëmundjes,

shumë shpërthime nga burime të egra të specieve të Trikinelës kanë ndihmuar, duke

përmendur arinjët, dhelprat, qentë, lopa e detit, derri i egër dhe kanguri. Barngrënësit e

ndryshëm si kuajt, dhitë, delet gjithashtu janë të prekshëm nga sëmundja.

Shenjat klinike dhe simptomat; në shumë raste pacientët ose nuk kanë simptoma, ose i kanë

shumë të pakta. Sëmundja akute mund të ndërpritet në dy stade të ndryshme të saj, në atë

enternal (brenda zorrës) dhe në atë parenteral (jashtë zorrës, e përhapur në pjesët e tjera të

trupit në organe të ndryshme).

Stadi enternal karakterizohet nga simptoma gastrointestinale jospecifike me diarre, përzierje,

të vjella, dhimbje barku, ethe të lehta dhe kapsllëk. Simptomat mund të shfaqen dy ditë pas

infeksionit primar dhe mund të zgjasin me javë të tëra. Diarreja shfaqet tre muaj pas

infektimit primar. Edhe pse vdekja është e pazakontë gjatë kësaj faze për këtë mund të bëhet

shkak diarreja ose enteritis.

Stadi parenteral ndodh nga përhapja e larvave nëpër trup dhe simptomat mund t’i dedikohen

si lëvizjes së tyrë nëpër trup edhe përgjigjes imune ndaj pranisë së tyre. Shenjat klinike gjatë

kësaj faze janë të panumërta, duke përfshirë ethe, edema dhe mialgji periorbitale.

27

Ethet shoqërohen me temperaturë 40°C. Ethet e rënda mund të zgjasin deri në tre javë. Mund

të shfaqet edema periorbitale simetrike të cila përfshijnë fytyren, kapakët e syve shoqërohen

me lotim. Në përgjithësi pacientët kanë dhimbje me lëvizjen e muskujve ekstraokular,

simptomat prekin muskujt e qafës, trungut, ekstremiteteve dhe më pak ato të nofullave.

Përfshirja e sistemit nervor është vërejtur në 10-24% të rasteve.

Stadi i konvaleshencës ndodh menjëherë pasi nuk ka më larva të prodhuara në zorrën e hollë

dhe larvat e vendosura në muskujt e skeltetit janë zhvilluar plotësisht. Kjo zakonisht ndodh 8-

6 javë pas infeksionit fillestarë dhe shoqërohet me përmirësim klinik. Gjithsesi në fund të

trajtimit ndodh shërimi i plotë.

Diagnoza; në rastet sporadike diagnostikimi mund të bëhet me vështirësi. Gëlltitja e mishit të

kontaminuar, simptomat gastrointestinale, edemat faciale, mialgjia, shton dyshimet për

praninë e infeksionit me Trikinela. Shenjat karakteristike të kësaj sëmundjeje të zbuluara në

laborator përfshijnë eozinofili, leukocitozë, rritja e nivelit të enzimave muskulore dhe një

rritje e përgjithshme e nivelit të IgE-ve. Ka një numër të madh testesh të cilat ndihmojnë në

vënien e diagnozës.

Testet e përdorura më shpesh për indentifikimin e sëmundjes te njeriu janë: analiza

imunosorbente enzimë-lidhëse (ELISA), hemoaglutinimi indirekt (IHA), aglutinimi lateks,

reaksioni I fundërrimit dhe analiza e imunofluoreshencës indirekte (IFA). Nga të gjitha këto

ELISA është ajo që përdoret më shumë dhe qe ka ndjeshmëri më të lartë.

Trajtimi; Me diagnozën e duhur, terapia duhet të fillohet sa më shpejt që të jetë e mundur.

Barnat e administruara në pacientët me trikinelozë përfshijnë anthelmintikë,

glukokortikosteroide dhe përgatitje që kompensojnë deficitet e proteinave dhe elektroliteve.

Anthelmintics janë ilaçet kryesore për trajtimin e trichinellosis. Ato përfshijnë kryesisht

albendazolin dhe mebendazolin.

Parandalimi; Parandalimi i trichinellosis tek njerëzit bazohet në tre qasje kryesore: edukimi i

konsumatorit në lidhje me rrezikun e konsumimit të mishit të papërpunuar, dhe produkteve të

mishit nga kafshët që mund të jenë bartëse të parazitëve.4

4 Bruno Gottstein, Edoardo Pozio, and Karsten Nöckler. "American Society for Microbiology (ASM)." 2009.

Robert B. Wallace, MD, MSc, Michael P.Stevens, Michael Edmond. "Shëndeti publik dhe mjekësia." 2014:

fq.443-444.

28

1.4.2 Toksoplazmoza

Është një infeksion i shkaktuar nga protozoar që gjendet te të

gjitha kafshët dhe që infekton njeriun krejt rastësisht. Toxoplasmosa gondii është një parazit

brendaqelizor i detyruar, i pranishëm në natyrë në trë forma të ndryshme: forma vegjetative

(trofozoide), cisti indoor dhe ovocistet. Njeriu mund të infektohet gjatë periudhës intrauterine

(toxoplazmoza kongjenitale), ashtu edhe pas lindjes (toxoplazmoza e fituar).

Toxoplasmosa gondii është një protozoar i familjes se koksideve nga cikli biologjik komples.

Ai njeh faktikisht vetëm një bujtës definitiv që është macja shtëpiake apo e egër. Bujtës të

ndërmjetëm mund të jenë edhe shumë gjitarë të tjerë midis të cilëve njeriu, ashtu edhe zogjtë.

Epidemiologjia; është e pranishme kudo në botë, por në vendet e varfra përqindja është më e

lartë. Meqenëse infeksioni është asimptomatik, përhapja e tij matet vetëm në bazë të

frekuencës së subjekteve antitrupa serik.

Forma e lindur (toxoplazmoza kongjenitale) transmetohet nëpermjet kalimit

transplacentar të Toxoplasmosa gondii gjatë infeksionit primar që ka marë nëna gjatë

shtatzënisë. Në trimestrin e parë risku vlerësohet rreth 6-10% ndërsa në trimestrin e

tretë risku vlerësohet mbi 60%.

Forma e fituar (toxoplazmoza e fituar) merret duke gëlltitur ovocistet e pjekura ose

cistet indore që gjenden në qimet e maces, feçet e maces, dhe nga territori i

kontaminuar me feçe. Cistet indore mund të gjenden edhe në mishin e gjallë apo të

gatuar pak, si dhe vezët e gjalla. Konsumimi i mishit të gjallë apo të gatuar pak, si dhe

i sallameve të gjalla është shkaku më i shpeshtë i infeksionit për njeriun.

Manifestimet klinike; te bujtësit imunokompetentë, ai që ndodh më shpesh pas një infektimi

është infeksioni asimptomatik. Kur toxoplazmoza manifestohet klinikisht, kuadri më i

zakonshëm është limfoadeniti toxoplazmatik, shfaqet 2-3 javë pas infektimit (periudha e

inkubacionit). Te subjektet me imunitet të komprometuar, infeksioni primar mund të

shkaktojë kuadro të rënda si toxoplazmoza organore e izoluar në zemër, hepar, pankreas,

intestine ose e gjeneralizuar. Riaktivizimet e formave kronike të fshehta janë të shpeshta dhe

prekin kryesisht sistemin nervor qendror dhe syrin, më rrallë mushkëritë dhe zemrën.

29

Toxoplazmoza e marrë në shtatzëni mund të shkaktojë, në funksionin e kohës kur ndodh,

abort, malformacione fetale, infeksione subakute ose visceral të gjeneralizuara ose të

lokalizuara (korioretinit).

Diagnoza; duke qenë se izolimi dhe kultivimi i T.gondii është i komplikuar dhe nuk mund ta

bëjnë të gjithë laboratorët (kultivimi mund të bëhet vetëm në inde ose në peritoneumin e

miut), përcaktimi i diagnozës bazohet në teste serologjike. Testet evidentojnë antitrupat

specifikë, përcaktojnë titrin, klasën dhe “aviditetin” e tyre.

Më specifiku është testi ngjyrues Sabin-Feldman ose dye test, i cili ka dalë jashtë përdorimit

sepse kërkon protozoarë të gjallë. Aktualisht, përdoret imunofluoreshenca indirekte (IFA),

testet imunoenzimatike (ELISA), si dhe testi i imunoaglutinimit (ISAGA).

Trajtimi; te një subjekt imunokompetent, zakonisht është një infeksion beninj dhe

vetëkufizues në saje të përgjigjës imunitare. Te këto subjekte, terapia rekomandohet vetëm

për gruan shtatzënë, me qëllim që të pengohet kalimi I infeksionit nga nëna te fetusi, ose për

të kufizuar dëmtimet, si edhe në rastet e korioretinitit. Zakonisht, limfoadeniti nuk kërkon

asnjë mjekim, me përjashtim të rasteve të ralla me simptomatologji sinjifikative. Këto raste,

si edhe korioretinit, duhet të trajtohen me një bashkim pirimetamine\sulfadiazine, për 1 muaj,

të shoqëruara me acid folik. Bari alternativ është klindamicina. Shtatzënia është një

indikacion për trjatimin e infeksionit primar. Objektivi është që të pengohet transmetimi i

parazitit te fetusi, barnat e disponueshme janë bashkimi sulfamid\pirimetaminë dhe

spiramicina, e cila duhet përdorur në trimestrin e parë. Duhet theksuar se nuk ka asnjë bar që

të pengojë transmetimin materno-fetal, pasi të jenë bërë verifikimet e nevojshme edhe në

kohën e duhur, gruas shtatzënë i propozohet aborti terapeutik.

Parandalimi; nuk ekzistojnë praktika vaksinimi. Te personat imunokompetentë infeksioni

duhet konsideruar beninj, ndërsa parandalimi duhet të përqendohet te gratë shtatzëna. Është

mirë që secila grua që mendon të lindë, të jetë në dijeni të gjendjes së saj serologjike

përkundrejt toxoplazmës. Gratë seronegative që për më tepër nuk janë imunizuar kanë risk

për ta marrë infeksionin gjatë shatazënisë dhe duhet të evitojnë qdo rast që i vë përballë këtij

risku. Gjendja serologjike duhet kontrolluar qdo muaj.4

30

1.4.3 Giardiaza

Quhet giardiazë, infeksioni që shkaktohet nga protozoari i

përzgjatur Giardia lamblia, që është i përhapur në të gjithë botën dhe kohët e fundit ka

shkaktuar edhe sëmundje diarreike.

Etiologjia; në gjininë Giardia përfshihen disa specie, por e vetmja që mund të infektojë

njeriun është G.lamblia. në natyrë është e pranishme në dy forma morfologjike të ndryshme

me: trofozoidi dhe cisti. Trofozoidet përfaqësojnë fazën vegjetative, ndërsa cistet, fazën e

rezistencës së parazitit.

Epidemiologjia; është një patologji që haset kudo, por më e përhapur rezulton në vendet

tropikale dhe subtropikale, ku qdo vit prek rreth 200 milionë njerëz. Në vendet e

industralizuara, rreth 2% e të rriturve dhe 6% e fëmijëve rezultojnë të infektuar. Transmetimi

bëhet me rrugë fekalo-orale, duke konsumuar ushqime dhe ujë të ndotur me material fekale

që përmbajnë ciste ose nëpërmjet transmetimit direkt midis njerëzve me mungesë higjiene,

ose edhe nga praktikat seksuale oro-gjenitale dhe oro-rektale.

Manifestimet klinike; pjesa më e madhe e infeksioneve zhvillohet pa simptoma. Në raste të

tjera, pas një periudhe inkubacioni që shkon nga 1-3 javë, fillon diarreja me feçe si me

shkumë dhe e pasur me yndyrna, me dhimbje epigastrike, anoreksi, nauze, meteorizëm, dhe

sindromën e ushqimit të patretur. Në fazën kronike të infeksionit, këto shenja dhe simptoma

shfaqen në formë të zbutur.

Diagnoza; analiza mikroskopike direkte me mikroskop e feçeve apo e lëngut duodenal

evidenton praninë e parazitit. Prognoza e giardiazës, në përgjithësi, është mjaftë e favorshme.

Treapia; mjekimi i zgjedhur përfshin derivatet e imidazolëve të marra në mënyrë orale:

tinidazole në një dozë të vetme ose nitazoxanide për 3 ditë ose metronidazole për 7 ditë. Për

pacientët me infeksion kronik rekomandohet paromomicina në mënyrë orale për 7 ditë.

Parandalimi; bazohet në rradhë të parë në drejtimin korrekt të problemit të ujrave që

përdoren për furnizimin e popullatës, si dhe në ruajtjen e normave të higjienës personale.3

31

1.4.4 Malaria

Është një sëmundjë e shkaktuar nga protozoarë brendaqelizorë të

gjinisë Plasmodium, që transmetohen te njeriu nga pickimi i mushkonjave Anopheles të

infektuara. Emërtimi me të cilin njihet në mënyrë universal, vjen nga fjalët italiane “mal” dhe

“aria” sepse pasa se të njiheshin agjentët aetiologjik dhe mënyrat e transmetimit, mendohej se

sëmundja kishte origjinë nga ndotja (ajri i keq), e cila ishte shumë e madhe në zonat kënetore,

aty ku sëmundja ishte e përhapur.

Te njeriu, malaria shkaktohet nga katër specie të ndryshme të plasmodeve: Plasmodium

falciparum, P.malarie, P.ovale, P.vivax, dhe së fundmi është propozuar që të konsiderohet

edhe P.knoëelsi, plasmodiumi i pestë human ( përgjesgjës për malarien te majmunët) pas

shfaqjes së infeksioneve të shpeshta natyrale.

Epidemiologjia; është endemike në pjesën më të madhe të vendeve në zonat tropikale dhe

subtropikale. Përveq infeksionit natyral (autokton ose të futur), të transmetuar nga mushkonja

Anopheles e infektuar, mund të ndodhë edhe transmetimi i malaries nëpërmjet transfuzionit

të gjakut të infektuar, plazmaferezës ose transplantit të organeve (malaria e induktuar) ose pas

incidenteve laboratorike, shkëmbimit të shiringave me gjak të infektuar ndërmjet

toksiopendentëve. Është i mundur gjithashtu transmetimi transplacentar (malaria

kongjenitale).

Manifestimet klinike; periudha e inkubacionit pas pickimit të mushkonjës së infektuar në

rastin e sulmit primar është zakonisht 7-25 ditë. Malaria e pakomplikuar paraqitet në mënyrë

tipike me temperaturë të lartë, cefale, dobësi të përgjithshme, asteni, artromialgji, dhimbje

abdominal dhe ndonjëherë diarre, temperature është fillimisht e vazhdueshmë ose me

ndërprerje të shkurtëra. Simptomat fillestare nuk janë specifike dhe mund të ngatërrohen me

gripin. Fillimi malarik tipik, me zgjatje 12-16 orë ndahet në mënyrë karakteristike në tre faza:

Faza e ethes; karakterizohet nga shfaqja e etheve të ftohta me frisone dhe një ndjesi

intensive të ftohti, lëkura është e zbehtë dhe mukozat janë cianotike, në këtë fazë,

temperatura e trupit tregon një rritje progresive.

32

Faza e nxehtësisë; temperatura arrin kulmin 39-41°C, lëkura skuqet, dhe shfaqet

cefale intensive e shoqëruar ndonjëherë me manifestime gastroenterike (nauze, vjelle,

diarre), te fëmijet mund të shfaqen konvulsionet febrile.

Faza e djersitjes; karakterizohet nga një djersitje e konsiderueshme me rënie të shpejtë

të temperaturës së trupit, kjo fazë e lë pacientin afebril, por një gjendje dobësie të

përgjithshme shumë të shprehur.

Malaria e rëndë nga P.falciparum karakterizohet me: komë të parikthyeshme ose malaria

cerebrale, acidozë\acidemi, anemi të rëndë, insuficiencë renale, edemë pulmonare,

hipoglicemi, hypotension, hemorragji\koagolim intravascular i disiminuar, konvulsione dhe

hemoglobinuri.

Malaria e rëndë nga P. vivax karakterizohet me: anemi të rëndë, insuficiencë renale akute dhe

sindroma e distresit respirator.

Malaria e rëndë nga P. konëlesi karakterizohet me: shok, acidozë, insuficiencë renale akute

dhe ARDS-në.

Diagnoza; të dhënat e anamnezës për një udhëtim ose prejardhja nga zona malarike janë

thelbësore për dyshimin diagnostik për malaria te një pacient febril. Diagnoza definitive

kërkon kryerjen e ekzaminimit mikroskopik me shtresë të hollë dhe pikë të trashë, për të

treguar format parazitare aseksuale. Ekzaminimi mikroskopik, mbas ngjyrimit me May-

Grunëald ose me Gimesa lejon identifikimin e species dhe kuantifikimin e parazitemisë.

Krahas ekzaminimit hemoskipik tradicional, vitet e fundit kanë filluar të përdoren edhe testet

diagnostike të shpejta Rapid Diagnostic Test (RTD), të cilat bazohen në tregimin e

antigjeneve të derivuara nga parazitët malarikë, si laktatdehirogjenza ose HRP-2 (Histidin

Rich Protein-2), të pranishëm në gjakun e lizuar, duke përdorur metodat

imunokromatografike.

Trjatimi; malaria e pakomplikuar e shkaktuar nga specie të ndryshme të P.falciparum,

përgjigjet mirë ndaj një regjimi 3 ditor me chloroquine, në format e malaries të shkaktuara

nga P.vivax dhe P.ovale është e nevojshme që pas trajtimit shizontocid hematik, të vazhdohet

një terapi ç’rrënjosje përsa i’u përket hipnozoideve hepatike, me primaquine.

Malaria e pakomplikuar nga P.falciparum, mund të trajtohet në rrugë orale, duke përdorur një

bar sipas dëshirës ndërmjet dihydroartemisinin-piperaquine phosphate (zgjedhja e parë),

atovaquone\proguanil, mefloquine ose qunine.

33

Malaria e rëndë ose e komplikuar nga P.falciparum, përbën një emergjencë mjekësore dhe ka

nevojë për një qasje multidisiplinore nga ana e një reanimatori, infektologu, nferologu dhe

hematologu.

Parandalimi; bazohet kryesisht në marrjen e masave për reduktimin e ekspozimit dhe

pickimit të mushkonjave dhe marrjen e barnave për kemoprofilaksi.3

1.4.5 Sëmundja e Hidateve (Echinococcosis)

Ekinokokoza është një parazitozë që shkaktohet nga forma

larvale (hidatide) e Echinococcus granulosus (agjent etiologjik i sindromës së njohur me

emrin hidatiozë cistike) dhe e E.multiokularis (agjenti etiologjik i hidatidozës alveolare) që

ne fazën adulte parazitojnë respektivisht në organizmin e qenit (ose të ujkut) dhe të dhelprës

(rrallëherë, edhe te kojota e macja).

Hidiatida është një formë larvale policistike, që përmban likid dhe protoskolikse, të cilat me

anë të zhvillimit të brendshëm formojnë vezikula profilere që mund të transformohen ne ciste

bija. Te njeriu mund të zhvillohet në organe të ndryshme: hepar, mushkëri, tru, peritoneum,

muskuj, veshkë, lien, kocka, etj.

Epidemiologjia; është e përhapur në të gjithë botën dhe është endemike në vendet e pellgut të

Mesdheut (përfshi edhe Italinë, ku haset sidomos në Bazilikatë dhe në Sardenjë). Hidiatoza

alveolare ka një përhapje gjeografike të kufizuar në disa zona të hemisferës veriore (Europë

Qendrore, Kanada, SHBA, Japoni, Rusi).

Transmetimi; qeni infektohet duke ngrënë organet e brendshme të kafshëve kur parazitojnë

cistet hidiatide. Kështu, ai bëhet përhapës i infeksionit kur cistet adulte që janë zhvilluar në

zorrët e tij fillojnë të eliminojnë nëpërmjet feçeve proglotidet që përmbajnë vezët (burim

infeksioni për kafshët dhe për njeriun që konsumon ushqim dhe ujë të ndotur prej tyre). Më i

rrallë është transmetimi direkt nëpërmjet kontaktit me qenin, tek i cili vezët mund të ndotin

zonën perianale dhe qimet. Gjithashtu njeriu mund të infektohet duke ngrënë frytat e pyllit, të

ndotura nga dhelprat.

34

Shenjat klinike dhe simptomat; simptomat janë në funksion të lokalizimit indor të hidiatës

më shpesh në hepar dhe në mushkëri dhe të ndonjë rupture të mundshme të paretit cistik, që

shkakton shpërndarjen e cisteve bija e të likidit hidiatid dhe qon në shok anafilkatik apo në

shfaqje toksiko-alergjike.

Hidiatoza hepatike karakterizohet nga hepatomegali, ndjenjë rëndese në hipokondrin e

djathtë, ethe të lehta, ikter dhe shqetësime dispeptike, ndërsa hidiatoza pulmonare shkakton

kollë, dhimbje torakale, dispne, hemoptizi, temperaturë të qrregullt dhe ndonjëherë, të vjella

hidiatide. Në vende të tjera manifestohet me simptoma dhe shenja klinike të lidhura me

dimensionet, pra, me veprimin mekanik të ushtruar mbi atë ind (p.sh. ne nivel cerebral jep

hypertension endokranial).

Diagnoza; bazohet në një anamnezë korrekte, në ekzaminimet instrumetale përfshihen

ekografi, CT, MRI, si edhe në kërkim të antitrupave me anë të hemoaglutinacionit dhe testeve

imunoenzimatike.

Terapia; mund të jetë kirurgjikale ose medikamentoze. Ndërhyrja kirurgjikale është e

nevojshme kur ka një kompresion të rëndë indor, por duhet evituar qdo rrjedhje e likidit

hidatid (komplikacion intraoperator). Bari i zgjedhur është albendazoli, orale, për 28 ditë.

Parandalimi; infektimi i njerëzve nga larvat e gjinisë Echinococcus mund të jetë rezultat i

gëlltitjes së vezëve të pranishme në feqet e qenit dhe ndodhta edhe të mishngrënësve të tjerë

që strehojnë krimbat adult. Kontrolli i sëmundjes hidatoze varet nga mënyrat e parandalimit

ose eliminimit të infeksionit te qentë.2

1.5 Zoonozat raketsiale

1.5.1 Ethet Q

Ethet Q janë një sëmundje infektive që përhapet nga kafshët

shtëpiake dhe të egra dhe këpushat. Shkaktohen nga bakteret Coxiella burnetii, të cilat

jetojnë në kafshë shtëpiake si bagëti, dele, dhi, dhe mace. Disa kafshë të egra dhe këpushat

gjithashtu mbajnë këto baktere.

35

Transmetohen duke pirë qumësht të papërpunuar (të papasterizuar), ose nga thithja e

aerosoleve në ajër që janë të ndotur me jashtëqitje të kafshëve të infektuara, dhe gjak .

Njerëzit në rrezik për infeksion përfshijnë punëtorët e thertoreve, veterinerët, studiuesit,

përpunuesit e ushqimit dhe punëtorët e deleve dhe bagëtisë. Burrat infektohen më shpesh sesa

gratë. Shumica e njerëzve që infektohen janë midis 30 dhe 70 vjeç, në raste të rralla,

sëmundja prek fëmijët.

Manifestimet klinike; Periudha e inkubacionit është 2-3 javë. Shumica e njerëzve nuk kanë

simptoma, disa kanë simptoma mesatare të ngjashme me gripin, nëse shfaqen simptoma, ato

mund të zgjasin për disa javë.

Simptomat e zakonshme mund të përfshijnë: kollë e thatë (joproduktive), ethe, dhimbje koke,

dhimbje të kyçeve (artralgji), dhe dhimbjet e muskujve.

Simptoma të tjera që mund të zhvillohen përfshijnë: dhimbje barku, dhimbje gjoksi, zverdhja

e lëkurës dhe e bardha e syve, dhe skuqje.

Diagnoza; testet që mund të bëhen përfshijnë: një radiografi në gjoks për të zbuluar

pneumoni ose ndryshime të tjera, testet e gjakut për të kontrolluar antitrupat ndaj Coxiella

burnetti, testi i funksionit të mëlçisë, ngjyrosja e indeve të indeve të infektuara për të

identifikuar bakteret, elektrokardiogrami (EKG) ose ekokardiogrami (eko) për të parë zemrën

për ndryshime.

Trajtimi; bëhet me antibiotikë mund të shkurtojë gjatësinë e sëmundjes. Antibiotikët që

përdoren zakonisht përfshijnë tetraciklin dhe doksiciklin. Shumica e njerëzve bëhen më mirë

me trajtimin. Sidoqoftë, ndërlikimet mund të jenë shumë serioze dhe ndonjëherë edhe

kërcënuese për jetën. Ethet Q duhet të trajtohen gjithmonë porsa të vërehen shenjat klinike

apo simptomat.

Komplikimet e mundshme; në raste të rralla, ethet Q shkaktojnë një infeksion të zemrës që

mund të çojë në simptoma të rënda ose edhe në vdekje nëse nuk trajtohet. Komplikime të

tjera mund të përfshijnë: Infeksion kockor (osteomielit), Infeksion të trurit (encefalit),

Infeksion të mëlçisë (hepatiti kronik), dhe Infeksion të mushkërive (pneumonia).

36

Parandalimi; pasterizimi i qumështit shkatërron bakteret. Kafshët shtëpiake duhet të

kontrollohen për shenja të etheve Q nëse njerëzit e ekspozuar ndaj tyre kanë zhvilluar

simptoma të sëmundjes.5

1.6 Zoonozat kalmidiale

1.6.1 Psitakoza

Psitakoza, një infeksion që shkaktohet nga bakteri Chlamydia

psittaci, është një sëmundje zoonotike që transmetohet nga zogjtë te njerëzit. Nëse te njerëzit

infeksioni nga C.psittaci është i njëjtë si në rastin e psitakozës, te zogjtë zakonisht ngjan me

klamidiosën aviane. Psitakoza lidhet më tepër me eksperimentimin ndaj papagajve,

megjithëatë, infeksionet nga klamidiat janë raportuar në afërsisht 150 specie aviane.

Karakteristikat klinike; zakonisht shfaqet si pneumonia febrile, e karakterizuar nga kolla e

thatë, mialgjia dhe dhimbja e kokës. Radiografia e kraharorit mund të tregojë se pneumonia

ka infiltruar më tepër nga ç’tregojnë simptomat klinike apo kontrolli mjekësor. Shkëputje të

pulsit gjatë kontrollit, nëse ka, që do të thotë ethe pa një rritje përkatëse të rrahjeve të zemrës,

mund të ndihmojnë në dallimin e psitakozës nga forma të tjera të pneumonisë bakteriale.

Edhe pse pneumonia është shenja mbizotëruese klinike, sëmundja mund të variojë nga një

formë më e lehtë e diçkaje të ngjashme me gripin, në një sëmundje serioze, ku përfshihen

shumë organe të trupit.

Diagnostikimi dhe Trajtimi; prezantimi klinik i psitakozës mund të jetë i vështirë për t’u

dalluar nga rastet e tjera të pneumonisë bakteriale, kështu që diagnoza mund të konfirmohet

vetëm nga izolimi i mikroorganizmave me testet serologjike, është e vështirë të izolosh

C.pisttaci-n dhe tepër e rrëzikshme për laboratorët. Ndaj dhe diagnoza zakonisht bëhet me

anë të mënyrave aerologjike.

Trajtimi konsiston me terapinë me antibiotikë me përmbajtje tetracikline ose makrolide.

5 Jatin M. Vyas, MD, PhD, David Zieve, MD, MHA, Brenda Conaway. " Medical Encyclopedia ." 2018.

37

Transmetimi; kryesisht merret nga ekspozimi nda zogjve shtëpiakë, që janë të infektuar me

C.psittaci-n, por sëmundja mund të ngjitet nga çdo zog qe mbart bakterin, përfshi shpendët

shtëpiakë dhe ata të egër.

Gjitarët, përfshi lopët, delet dhe macet, mund tëinfektohen me C.pittaci, por ata rrallëherë ua

transmetojnë sëmundjen njerëzve. Megjithatë, ka pasur raste të rënda të sëmundjes dhe

humbje fatale në gra që kanë qenë në kontakt me dele apo dhi të infektuara.

Zogjtë e infektuar e fshehin bakterin në sekrecionet nazale dhe në jashtëqitje. Njerëzit e

marrin infeksionin me anë të frymëmarrjes, drejtëpërdrejtë nga jashtëqitjet e infektuara, nga

inhalimi i pluhurit ose nga sekrecionet e rrugëve të frymëmarrjes.

Periudha e inkubacionit; është zakonisht 5-14 ditë por mund të jetë edhe më gjatë.

Transmetimi nga njeriu te njeriu është raportuar rrallë, ndaj dhe masat paraprake për

kontrollin e infeksionit janë të mjaftueshme për personat me psitakozë.

Parandalimi; personat që janë në kontak me zogjtë e infektuar dhe sekrecionet apo

jashtëqitjet e tyre, duhet të marrin masa special paraprake.2

38

2. Qëllimi i punimit

Qëllimi i këtij punimi është zgjerimi i njohurive rreth sëmundjeve ngjitëse që përhapen nga

kafshët te njeriu, dhe ecurinë e sëmundjeve ngjitëse dhe incidencën e tyre në Kosovë gjatë

viteve 2017, 2018, 2019.

Objektivat:

Studentët e infermierisë të njohin shkaqet dhe pasojat që mund ti kenë pacientët e

infektuar me sëmundjet që përhapen nga kafshët, si dhe parandalimin dhe kontrollin

nga këto sëmundje.

3. Materiali dhe metodologjia e punimit

Për realizimin e këtij punimi është përdorur metoda e rishikimit të literaturës.

Si burim primar është përdorur literatura nga biblioteka e Fakultetit të Mjekësisë

“Fehmi Agani” në Gjakovë.

Si burim sekondar janë shfrytëzuar të dhëna shkencore nga burime të internetit dhe

burime tjera.

Janë përdorur të dhëna për ecurinë e sëmundjeve ngjitëse në Kosovë.6

Rezultatet janë shprehur me vlera absolute dhe me përqindje. Paraqitja e rezultateve

është bërë me grafikone.

6 Agjencioni i Statistikave të Kosovës. "Statistikat e shëndetësisë." 2019.

39

4. Diskutime

Në Kosovë brenda periudhës kohore 2017-2019 janë regjistruar raste me sëmundjet:

sëmundja Lyme, malaria, salmoneloza, giardiaza, tularemia, leptospiroza, bruceloza, ethet

Q, ekinokokoza, dhe toksoplazmoza.

Grafikoni 1; paraqet ecurinë e sëmundjeve ngjitëse dhe incidencën e tyre në Kosovë gjatë

vitit 2017.

Sëmundja Lyme

MalariaSallomel

osisGiardias

isTularem

iaLeptosip

rosisBruceloz

aEthet Q

Echinoccocosis

Toxoplasmosis

Rastet 2 0 109 0 36 4 32 1 1 3

Mb\100000 0.1 2 5.9 0 1.9 0.2 1.7 0.05 0.05 0.2

0

20

40

60

80

100

120

40

Grafikoni 2; paraqet ecurinë e sëmundjeve ngjitëse dhe incidencën e tyre në Kosovë gjatë

vitit 2018.

Grafikoni 3; paraqet ecurinë e sëmundjeve ngjitëse dhe incidencën e tyre në Kosovë gjatë

vitit 2019.

Sëmundja Lyme

MalariaSallmon

elosisGiardias

isTularem

iaLeptospi

rosisBrucelo

zaEthet Q

Echinoccocosis

Toxoplasmosis

Rastet 3 3 99 3 19 2 28 0 2 9

Mb\100000 0.1 0.1 5.4 0.1 1.4 0.1 1.5 0 0.1 0.4

0

20

40

60

80

100

120

Sëmundja Lyme

MalariaSallmon

elosisGiardias

isTularem

iaLeptosip

rosisBrucelo

zaEthet Q

Echinoccocosis

Toxoplasmosis

Rastet 9 3 134 0 12 4 13 1 0 8

Mb\100000 0.49 0.16 7.33 0 0.66 0.22 0.71 0.05 0 0.44

0

20

40

60

80

100

120

140

160

41

Grafikoni 3; nëse duam ta krahasojmë vitin 2017-2018-2019, vijm në përfundim se:

Në vitin 2017 janë regjistruar gjithsej 188 raste me shkallë të sëmundshmërisë 10.1

raste në 100.000 banorë.

Në vitin 2018 janë regjistruar gjithsej 168 raste me shkallë të sëmundshmërisë 8.84

raste në 100.000 banorë.

Në vitin 2019 janë regjistruar gjithsej 184 raste me shkallë të sëmundshmërisë 10.06

raste në 100.000 banorë.

Është shumë i rëndësishëm trajtimi i menjëhershëm pas shfaqjes së shenjave klinike, sepse

rastet mund të përfundojnë me fatalitet, në vitin 2019 është regjistruar një rast i vdekjes nga

leptosiproza.6

150

155

160

165

170

175

180

185

190

195

200

Viti 2017 Viti 2018 Viti 2019

188

168

184

10.1

8.84

10.06

Rastet Mb\100000

42

5. Rekomandime

Metodat e parandalimit për sëmundjet zoonotike ndryshojnë për secilin patogjen, megjithatë

disa praktika njihen si efektive në uljen e rrezikut në nivelin e komunitetit dhe atë personal:

Udhëzime të sigurta dhe të përshtatshme për kujdesin e kafshëve në sektorin e

bujqësisë ndihmojnë në zvogëlimin e potencialit për shpërthime të sëmundjeve

zoonotike nga ushqimi përmes ushqimeve të tilla si mishi, vezët, qumështi apo edhe

disa perime.

Standardet për ujë të pijshëm të pastër dhe heqjen e mbeturinave, si dhe mbrojtjet për

ujërat sipërfaqësorë në mjedisin natyror, janë gjithashtu të rëndësishme dhe efektive.

Fushatat arsimore për të promovuar larjen e duarve pas kontaktit me kafshët dhe

rregullime të tjera të sjelljes mund të zvogëlojnë përhapjen e sëmundjeve zoonotike në

komunitet kur ato ndodhin.

Rezistenca antimikrobike është një faktor komplikues në kontrollin dhe parandalimin

e zoonozave. Përdorimi i antibiotikëve në kafshët e rritura për ushqim është i përhapur

dhe rrit potencialin për shtamet rezistente ndaj ilaçeve të patogjenëve zoonotikë të aftë

të përhapen me shpejtësi në popullatat e kafshëve dhe njerëzve.7

Mbani duart të pastra. Larja e duarve menjëherë pasi keni qenë pranë kafshëve, edhe

nëse nuk keni prekur asnjë kafshë, është një nga hapat më të rëndësishëm që mund të

ndërmerrni për të shmangur sëmundjen dhe përhapjen e mikrobeve tek të tjerët.

Jini të vetëdijshëm për sëmundjet zoonotike si në shtëpi, larg shtëpisë (të tilla si

përkëdheljet tek kopshtet zoologjike ose ekspozita të tjera të kafshëve), në mjediset e

kujdesit për fëmijët ose në shkolla dhe kur udhëtoni.8

7 World Health Organization. "Zoonoses." 2020.

8Prevention, Centers for Disease Control . "National Center for Emerging and Zoonotic Infectious Diseases

(NCEZID)." 2017.

43

Rezyme

Hyrje; Njerëzit, kafshët dhe mjedisi luajnë një rol të rëndësishëm në shfaqjen dhe

transmetimin e sëmundjeve të ndryshme infektive. Shumica e sëmundjeve infektive që prekin

njerëzit janë me origjinë shtazore.

Termi "Zoonoses" rrjedh nga fjala Greke "Zoon", që do të thotë kafshë, dhe "nosos", që do të

thotë sëmundje. Sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH), çdo sëmundje ose

infeksion që transmetohet natyrshëm nga kafshët vertebrore tek njerëzit ose nga njerëzit te

kafshët klasifikohet si zoonozë. Ndër patogjenët njerëzorë, rreth 60% kanë natyrë zoonotike.

Bazuar në etiologjinë, zoonozat klasifikohen në zoonoza bakteriale (të tilla si antraksi,

salmoneloza jotifoide, sëmundja Lyme, leptospiroza, bruceloza, tularemia), zoonozat virale

(tërbimi), zoonoza parazitare (siç janë trikineloza, toksoplazmoza, giardiaza, malaria dhe

ekinokokoza), zoonozat raketsiale (ethet Q), zoonozat klamidiale (psitakoza).

Zoonozat janë një shqetësim i madh për shëndetin publik dhe një rrezik i drejtpërdrejtë për

shëndetin e njeriut që mund të çojë edhe në vdekje.

Qëllimi; i këtij punimi është zgjerimi i njohurive rreth sëmundjeve ngjitëse që përhapen nga

kafshët te njeriu. Shkaktarët e sëmundjeve ngjitëse, epidemiologjinë, manifestimet klinike,

diagnostikimin, transmetimin, trajtimin, parandalimin dhe kontrollin.

Metodologjia; Për realizimin e këtij punimi është përdorur metoda e rishikimit të literaturës,

të dhënat janë marrë nga burimet e literatures mjekësore, është shfrytëzuar literatura nga

Biblioteka e Universitetit ‘Fehmi Agani”, si dhe burime të ndryshme shkencore nga interneti.

Diskutime; janë marrë të dhëna të statistikave shëndetësore, për ecurinë e sëmundjeve

ngjitëse dhe incidencën e tyre gjatë viteve 2017, 2018, dhe 2019, nga Agjencia e Statistikave

të Kosovës.

44

Summary

Introduction; Humans, animals and the environment play such a role in the occurrence and

transmission of various infectious diseases. Most of the infectious diseases they affect are of

animal origin.

The term "Zoonoses" is derived from the Greek word "Zoon", meaning animal, and "nosos",

meaning disease. According to the World Health Organization (WHO), any disease or

infection that is naturally transmitted from vertebrate animals for use or from animal

activities is classified as zoonosis. Among human pathogens, about 60% are zoonotic in

nature.

Based on the etiology, zoonoses are classified into bacterial zoonoses (work as anthrax, non-

typhoid salmonellosis, Lyme disease, leptospirosis, brucellosis, tularemia), viral zoonoses

(rabies), parasitic zoonoses (such as trichinosis, toxopathy, toxopathy) rockets (Q fever),

chlamydial zoonoses (psittacosis).

Zoonoses are a major public health concern and a direct risk to human health that can even

occur at death.

Purpose; of this paper is the expansion of knowledge about contagious diseases that spread

from animals to humans. Causes of infectious diseases, epidemiology, clinical manifestations,

diagnosis, transmission, treatment, prevention and control.

Methodology; For the realization of a punishment, the method of literature review was used,

the data were taken from the sources of medical literature, the literature from the University

Library "Fehmi Agani" was used, as well as various scientific sources from the Internet.

Discussion; Your health statistical data on the progress of communicable diseases and their

incidence during 2017, 2018, and 2019 have been obtained from the Kosovo Agency of

Statistics.

45

6. Literatura

1. Md. Tanvir Rahman, Md. Abdus Sobur, Md. Saiful Islam, Samina Ievy, Md. Jannat

Hossain, Mohamed E. El Zowalaty, AMM Taufiquer Rahman, and Hossam M. Ashour,

“Multidisciplinary Digital Publishing Institute (MDPI)” 2020. https:/ /www.

ncbi.nlm.n ih. gov/pmc /articles/ PMC 7563794/

2.Robert B. Wallace, MD, MSc, “Shëndeti publik dhe mjekësia parandaluese” 2014.

3. Mauro Moroni, Spinello Antinori, Vincenzo Vullo, “Manuali I Sëmundjeve Infektive”

edicioni I dytë – 2019.

4. Bruno Gottstein, Edoardo Pozio, and Karsten Nöckler. "American Society for