Sadržaj

1. Uvod2. Opšti uslovi sredine2.1. Klimatski uslovi2.2. Hidrološki uslovi2.3. Geomorfološke osobine i stanje zemljišta2.4. Stanje vazduha3. Inventarisanje prostora3.1. Inventarisanje makrolokaliteta3.1.1. Pedološka karta3.1.2. Fitocenološka karta3.1.2.1. Biološki diverzitet šumskih ekosistema3.1.2.2. Ugroženost diverziteta šumskih ekosistema3.1.2.3. Šumski ekosistemi u NP „Tara“3.1.2.4. Stanje šuma na području NP „Tara3.1.2.5. Livadske biljne zajednice3.1.3. Karta zaštite i lovstva 3.1.3.1. Ornitofauna međunarodnog značaja3.1.3.2. Bogatstvo i osobenosti faune sisara3.1.2.3. Ostali predstavnici faune Tare3.1.2.4. Prikaz stanja lovne faune3.1.4. Karta zaštite i građevinskih zona3.1.4.1. Zona I stepena zaštite3.1.4.1.1. Rezervati prirode3.1.4.1.2. Spomenici prirode3.1.4.1.3. Vidikovci3.1.4.1.4. Prirodne retkosti3.1.4.1.5. Nepokretna kulturna dobra3.1.4.2. Zona II stepena zaštite3.1.4.2.1. Zaštitne šume3.1.4.2.2. Semenski objekti3.1.4.2.3. Park šume3.4.1.2.4. Ogledna polja3.1.4.3. Zona III stepena zaštite3.2. Inventarisanje mikrolokaliteta i analiza područja3.2.1. Saobraćajna povezanost i položaj prema bliskim turističkim lokalitetima3.2.2. Karakteristike naseljenih mesta za koja se radi Plan3.2.2.1 Osluša3.2.2.2 Sokolina3.2.2.3. Šljivovica3.2.2.4. Kaluđerske bare3.2.3. Karta predeonih elemenata3.2.4. Karta visinskih pojaseva i nagiba terena3.2.5. Ekspozicije3.2.6. Zone zaštite i pozicije mikrolokaliteta u odnosu na njih4. Potencijali područja5. Literatura

1. Uvod

Urbanistički plan generalne regulacije izrađuje se za područja naseljenih mesta Račanska Šljivovica, Sokolina, Kaluđerske bare i Osluša na planini Tari. Ovde su prikazane i obrađene neophodne informacije koje će doprineti kvalitetnoj izradi Plana.

Pošto se pomenuta naselja nalaze na području Nacionalnog parka i u neposrednoj blizini zona sa I i II stepenom zaštite metodološki pristup je zasnovan na:

Sagledavanju glavnih odlika šireg područja – planine Tare i Nacionalnog parka Tara, kako bi se što kvalitetnije uočili potencijali naselja za koja se radi Urbanistički plan generalne regulacije.

Sagledavanju svakog pojedinačnog naseljenog mesta sa ciljem uočavanja potencijala za unapređenje predela.

Ovakav metodološki pristup je izabran kako bi se na najbolji mogući način doprinelo izradi kvalitetnog Plana, koji neće preopteretiti područja naseljenih mesta i okolnog predela, koji će ukomponovati različite vidove korišćenja uz poštovanje zaštite predela i održivog razvoja i istovremeno će unaprediti život meštana i boravak posetilaca (vikendaša i turista).

2. Opšti uslovi sredine

2.1. Klimatski uslovi

Na klimu Tare presudan uticaj ima njen geografski polozaj pošto se iznad planine sučeljavaju toplije vazdušne struje sa juga i hladnije sa severa što uslovljava nestabilno vreme. Klima masiva Tare se odlikuje svežim prohladnim letom, dosta hladnom zimom i prilično neznatnim godišnjim kolebanjima temperature vazduha. Leto je produženo i na prve jesenje mesece, a jesen je toplija od proleća. Padavine su obilnije i češće u letnjoj polovini godine, a naročito u kasno proleće. Zima na Tari je dosta snegovita. Sneg počinje da pada početkom novembra pa i ranije i zadržava se ponekada i do maja.

Zbog izražene visinske razlike, koja se kreće od 220 do 1544 m n.v., mogu se u suštini izdvojiti 2 klimatska tipa:

Umereno kontinentalni tip – karakterističan je za niži deo Tare, do 700 m n.v.,

Subalpinski tip – karakterističan je za viši deo .

Osobine klime Tare su:

Temperatura vazduha - Prosečna srednja godišnja temperatura vazduha za područje Nacionalnog parka iznosi 5° C. Srednje temperaturne vrednosti po godišnjim dobima iznose: proleće 3° C, leto 13,4 °C, jesen 5,7 °C, zima -2,9 °C. Prema podacima meteorološke stanice na Mitrovcu mrazevi se ne javljaju samo u tri letnja meseca. Veoma karakterističan podatak je činjenica da se u zimskom periodu ne javljaju ekstremno niske minimalne temperature. Bajina Bašta i dolina reke Drine imaju veće temperaturne amplitude, sa izraženijim godišnjim dobima.

Padavine - Najviše kiše padne tokom maja 13% (127,4 mm) od ukupne godišnje količine padavina, koja iznosi 977,3 mm. U junu i julu padne po oko 10%. U ostalim mesecima su skoro ravnomerno raspoređene (od 60 do 80 mm). Srednji broj dana sa padavinama je 156,6 sa maksimumom u maju (18 dana) dok sneg najčešće pada u januaru (13,2 dana). Sneg se zadržava prosečno 109 dana godišnje. Visina snežnog pokrivača je uglavnom 1 m, dok je na lokalitetu Kaluđerskih Bara prosečna debljina snežnog pokrivača 50-60 cm. U dolini reke Drine i Bajinobaštenskoj kotlini sneg se ređe javlja.

Osunčanost - Prosečno trajanje osunčavanja iznosi 1.699,5 časova ili 38%. Najduže trajanje osunčavanja zabeleženo je 1961. godine sa 1.889,6 časova, a najkrace 1955. sa 1.479,1 časova. Inace po mesecima najduže trajanje sijanja sunca je u julu 235 časova ili 59% a najkraće u decembru 51 čas ili 19%. Sunčana insolacija (ultraljubičasto zračenje) ima pojačano baktericidno dejstvo u planinskim područjima i doprinosi bržem oporavku ljudi iz nižih, zagađenih i gusto naseljenih centara.

Oblačnost - Stepen oblačnosti je znatan u toku čitave godine. Srednja dnevna oblačnost najmanja je u avgustu i iznosi 4,1 dan a najveća u decembru 15,3 dana. Interesantan je podatak o relativno velikom broju vedrih dana u zimskom periodu. Bogatstvo vegetacije i vodene površine veštačkih jezera utiču na povećanje relativne vlažnosti i oblačnosti.

Vlažnost vazduha - Srednja godišnja relativna vlažnost vazduha na Tari je velika (83%). Najmanja je u junu i avgustu (80%) a najveća u decembru (89%). U letnjim mesecima mali je broj dana sa relativnom vlažnošću preko 80% u 14h ( oko 7 dana u decembru ).

Magla - Prosečan broj dana sa maglom u godini je veliki na ovom području i često veći od broja takvih dana u podgorju i drugih delova Tare, koji nisu na pravcu kretanja vlažnih vazdušnih masa.

Vetrovi - Glavni pravci duvanja vetrova na području Nacionalnog parka Tara su severoistočni i jugozapadni vetar. Ostali pravci su neznatno zastupljeni (južni, severni, jugoistočni, severozapadni, zapadni, istočni ) tako da se umesto njih javlja velika čestina tišine. Jači udari vetrova (oluje) nisu česta pojava na području Tare. Karakteristike planinskih područja su blagi lokalni vetrovi „danik“ i „noćik“.

2.2. Hidrološki uslovi

Na području NP Tara pored Drine najvažnije reke su: Beli Rzav, Rača, Derventa i Brusnički potok. Rečna mreža je razvijena u zavisnosti od pluviometrijskog režima, geološke građe i pošumljenosti područja. Sve vode se tretiraju kao vode I klase i zaštićene su bez obzira kom režimu zaštite pripadaju. Zaštitne zone izdvojene su i oko izvorišta vodosnabdevanja, odnosno hidroakumulacija „Kruščica“ i „Vrutci“, a predviđene su i oko hidroakumulacija „Rača“, „Perućac“ i „Lazići“.

Na Tari se nalazi i veći broj površinskih izvora i ponora. Jedan od najjačih kraških izvora izvire na severnoj podgorini Tare, u naselju Perućac (Perućacko vrelo). Meštani je zovu reka duga kao godina jer joj je dužina 365 m, što je ujedno čini i najkraćom rekom u Srbiji. Pored nje je podignut savremeni ribnjak za uzgoj kalifornijske pastrmke. Značajan je i termalni izvor Lađevačko vrelo, koji ima određena minerološko-zdravstvena svojstva. On izvire u kanjonu reke Rače, u blizini manastira Rača.

2.3. Geomorfološke osobine i stanje zemljišta

U geomorfološkom smislu područje je skup planinskih uzvišenja i izraženih površi, ispresecanih duboko usečenim rečnim dolinama. Starost stena je dosta raznovrsna. Raspadanjem matičnih stena i pod uticajem drugih faktora stvoreni su različiti tipovi zemljišta (rankeri, regosoli, i dr.).

Najveći deo platoa Tare sastoji se od jedrih krečnjaka. Na pretežnom delu trijaskih krečnjaka uočljive su tipične kraške pojave sa svim karakteristikama krša, kako u površinskim tako i u podzemnim oblicima kraškog reljefa, kao što su škarpe, uvale, vrtače, istaknuti vidikovci, kanjonske klisure, tesnaci, kraška vrela, pećine, zvekare i dr.

Na Tari su ipak najčešći oblici vrtače i uvale. Jame su takođe česta pojava dok su pećine ređe i javljaju se isključivo na opsecima prema Drini. Poznatije su Perućačka pecina i Topla peć na Zezdi sa pećinskim nakitima, koja je teško je pristupačna i sa teško primetnim ulazom

Od ukupne površine NP Tara, poljoprivredne površine zauzimaju 3353 ha (17.5%). Od toga 82% zauzimaju livade i pašnjaci, 15% oranice, a voćnjaci 3%. Prirodni resursi za razvoj poljoprivrede su ograničeni jer se tipovi zemljišta razlikuju po svojim proizvodnim vrednostima i pogodnostima za korišćenje. Visok stepen učešća očuvanih livadskih ekjosistema i pašnjaka omogućava intenzivniji razvoj stočarstva.

2.4. Stanje vazduha

Zbog velikih površina pod šumskim fitocenozama, klimatskih osobina područja i nepostojanja većih neposrednih aerozagađivača planina Tara je okarakterisana kao vazdušna banja.

3. Inventarisanje prostora

3.1. Inventarisanje makrolokaliteta

Sve su ređe oaze netaknute prirode, a jedna od njih je i planina Tara u zapadnoj Srbiji, kao jedna od najlepših planina Srbije, pod gustim četinarskim i listopadnim šumama, pašnjacima i livadama. Reka Drina, gledana sa brojnih vidikovaca liči na tanku, zelenu liniju uvučenu u kanjonski masiv. Prozračno bistra, zelena voda, u kanjonima zastrašujuća, u dolinama pitoma privlači lepotom svojih obala i bogatstvom vodenog sveta ljubitelje prirode i ribolova.

Nalazi se u zapadnoj Srbiji i sa severa je oivičena rekom Drinom, sa zapada Derventom i Belim Rzavom, sa juga mokrogorskom i kremanskom kotlinom, a sa istoka Pilicom i Solotuškom rekom. Veći deo planine pripada opštini Bajina Bašta, a manji Opštini Užice. Pripada Starovlaškim planinama, a sastoji se od 3 izdvojena masiva: Tare u užem smislu (Prava Tara ili Ravna Tara), Crnog vrha i Zvezde.

Područje Tare proglašeno je 1981. za Nacionalni park radi očuvanja retkih biljnih i životinjskih vrsta i njihovih zajednica. Prostire se na 19.200 ha, dok se pod šumama nalazi oko 13.000 ha. Ceo prostor Nacionalnog parka obuhvata: planinu Taru, Crni vrh, Zvezdu, Stolac, kanjon Drine sa Perućcem i okolinu Bajine Bašte.

Na teritoriji NP Tara lokaliteti planirani za turističku gradnju su: Kaluđerske bare, Šljivovica, Mitrovac, Krnja Jela, Osluša i zaseoci sela Jasikovice. Za područje su karakteristične dve prostorno-funkcionalne celine:

Visoka Tara sa šumsko-turističkim punktom Predov Krst koji je u funkciji upravljanja, zaštite prirode i prirodnih resursa. Od delatnosti zastupljeno je šumarstvo, lovstvo i planinska poljoprivreda.

Ravna Tara (Kaluđerske Bare, Mitrovac, Osluša, Šljivovica) sa povoljnim mogućnostima za razvoj turizma, izgradnju turističkih objekata i razvoj poljoprivrede i šumarstva.

Za sva područja karakteristično je da ne postoje odgovarajući Urbanistički planovi. Usled toga došlo je do pojave neplanske gradnje i povećanja broja bespravno podignutih objekata i to uglavnom u zaštićenoj zoni.

3.1.1.Pedološka karta

Prema priloženoj Pedološkoj karti teritorije Opštine Bajina Bašta na području NP Tara nalaze se sledeći tipovi zemljišta: crnica na serpentinu (ranker), smeđe rudo zemljište na krečnjaku, parapodzol (pseudoglej), aluvijalni nanos ilovasti, deluvijum, smeđe skeletno zemljište na škriljcima, smeđe skeletno zemljište na dijabazu, skeletno zemljište na krečnjaku (karst), skeletno zemljište na serpentinu i skelet – kamenjar.

Najveće površine zahvata smeđe rudo zemljište na krečnjaku, oko 40% na celom području NP Tara. Karakteristike rasprostiranja su:

veća površina na Ravnoj Tari gde zauzima više od 70% područja i gde se kompaktno rasprostire,

veći broj manjih površina na Visokoj Tari koje su rasuto raspoređene po području i zauzimaju oko 30% površine, sa najčešćim javljanjem na prostoru južne granice NP Tara.

Sledeći tip po čestini javljanja na području NP Tara je Skeletno zemljište na krečnjaku (karst). Zauzima oko 40% područja. Njegovo javljanje je kontinuelnije nego što je to slučaj sa predhodnim tipom zemljišta. Najveće površine zauzima na Visokoj Tari, na njenom zapadnom i severozapadnom delu, odakle se širi duž severne i južne granice. Duž severne i dalje severoistočne granice zauzima površine izmeđe smeđe rudog zemljišta i smeđe skeletnog zemljišta.

Od ostalih tipova zemljišta, koji zauzimaju oko 20% ukupne površine NP Tara, javljaju se:

Crnica na serpentinu (ranker) – sledeći je tip po zastupljenosti. Javlja se na tri lokaliteta – Kremići, Brezovice i Kaluđerske Bare, gde zauzima najveće površine. Posmatrajući šire područje ovaj tip zemljišta zauzima mnogo veće površine.

Skeletno zemljište na serpentinu – uočeno je samo na jednom lokalitetu, u blizini Konjske reke.

Deluvijum – nalazi se oko ušća Dervente, odakle se dalje rasprostire van granice područja NP Tara, na manjoj kompaktnoj površini u tankom pojasu duž južne obale jezera Perućac. Zasuzima nešto veću površinu od narednog tipa, koji se inače nastavlja na njega.

Aluvijalni nanos ilovasti – na samompodručju NP Tara nije uočen, ali se nalazi duž obale jezera Perućac, u delu koji je bliži Bajinoj Bašti i gde u odnosu na sve ostale tipove zemljišta zauzima najmanje površine.

Smeđe skerletno zemljište na škriljcima – Na području NP Tara javlja se duž severoistočne i dela severne granice područja, gde zauzima manje površine. Van granica područja zauzima mnogo veće područje, veće i od prva dva.

3.1.2.Fitocenološka karta

Zahvaljujući geografskom položaju, klimi, fenomenu masiva, nadmorskoj visini, geološkoj podlozi, tipovima zemljišta, a posebno istoriji flore, Tara predstavlja tipičan "massiv refuge". Prema istraživanjima iz 1989. g. (Gajić sa saradnicima) floru Tare čini oko 1000 biljnih vrsta (što čini oko 1/3 vrsta determinisanih vrsta u Srbiji), koje su cenobioniti 35 šumskih i 9 livadskih asocijacija.

Na priloženoj karti prikazane su gruzpe biljnih zajeica perma glavnim vrstama drveća. Konstatovano je 7 grupa:

Mešovite šume jele – zauzimaju oko 40 % područja NP Tara. Najveća kontinuelna površina se nalazi na Ravnoj Tari, a na Visokoj Tari se nalazi na par lokaliteta.

Šume smrče – nalaze se na više lokaliteta i zauzimaju dosta male površine. Njihovo učešće je oko 5%.

Šume belog i crnog bora

Šume bukve – nalaze se na više lokaliteta gde zauzimaju manje površine, i to uglavnom u području severne granice Nacionalnog parka, duž reke Drine.

Šume omorike sa jelom, smrčom, bukvom i ostalim lišćarima, šume crnog jasena, crnog graba i hrasta

Šuma kitnjaka i cera

Šume crnog jasena, crnog graba, hrasta

Šume bukve i smrče

Pošto su šume planine Tare njeno najveće bogatstvo u nastavku su prikazani interesantni podaci koji govore u prilog značaju njihovog očuvanja i zaštite. Za planinu Taru i Nacionalni park urađenja je i odlična šumsko-privredna osnova, te se ovde neće davati mere koje se moraju sprovoditi a pripadaju domenu šumarskih inženjera. Navešće se samo neka razmatranja koja će doprineti stvaranju utiska o značaju očuvanja šumskih i livadskih ekosistema.

3.1.2.1. Biološki diverzitet šumskih ekosistema

Šumski ekosistemi u umerenom pojasu su najsloženije ekološke integracije. Odlikuju se vrlo visokim biološkim diverzitetom. U internacionalnom pogledu to znači da od očuvanja šumskih ekosistema zavisi veliki broj vrsta od međunarodnog značaja. Interesantan je podatak da oko 43,77% međunarodno značajnih vrsta (biljaka, životinja, insekata, ptica) delimično ili potpuno zavisi od očuvanja šumskih ekosistema eks Jugoslavije. Takođe, visok diverzitet šumskih vrsta je posledica složenosti strukture odn. ekosistemske raznovrsnosti šuma centralnih delova Balkanskog poluostrva. Značaj očuvanja šumskog biodiverziteta je i u očuvanju raznovrsnosti životinjskih vrsta kroz obezbeđenje veće količine raznovrsne hrane za razvoj vrsta koje od nje zavise, što za dalju posledicu ima i bogatstvo predatora, odnosno složenost životnog ciklusa i očuvanja lanaca ishrane.

Na veliku raznovrsnost tipova predela, vegetacijskih formacija, zajednica i staništa u okviru šumskih ekosistema uticala su 2 osnovna procesa:

istorijskogeografski procesi – uslovili su predeonu situaciju šumskih područja eks Jugoslavije nastalu tokom geološke prošlosti

antropogeni procesi – posledica ljudske aktivnosti usled koje je dolazilo do dramatičnih ili postepenih modifikacija predela.

Današnja neverovatrno složena slika šumskih predela rezultat je višestrukih i višekratnih interferencija takvih procesa, za koje su karakteristični nagli i oštri prelazi iz jednog u drugi tip predela, velika fragmentiranost i česta izolovanost šumskih biocenoza, dominacija ekotonskih staništa u okviru šumskih predela, različite inverzije i slučajevi, raznovrsni degradacioni i progradacioni procesi, promene namene šumskog zemljišta (u ratarsko, stočarsko ili građevinsko), kao i devastacije šumskih predela (čak i u nacionalnim parkovima).

Prema procenama evropskih prirodnih vrednosti, urađenih na osnovu Ministarskih konferencija u Dobrišu i Lucernu 1991 i 1993. g., područje eks Jugoslavije raspolaže prividno skromnim međunarodno značajnim potencijalima za očuvanje biološkog i predeonog diverziteta šumskih ekosistema. Od 156 reprezentativnih šumskih ekosistema Evrope svega 3 (1,9%) se nalaze na teritoriji eks Jugoslavije i to u okviru Nacionalnih parkova Tara, Durmitor i Đerdap, iako su šumski ekosistemi eks Jugoslavije bogatiji od evropskih. Šumski ekosistemi Nacionalnih parkova Fruška gora i Šara nisu obuhvaćeni ovim pregledom. Interesantno je da su u pregledu reprezentativnih lokaliteta sa žbunastim i travnim ekosistemima uvršćena i 2 prirodna rezervata- Obedska bara i Deliblatska peščara, u okviru kojih se sreću značajni, a sa ekološke i biogeografske strane interesantni autohtoni šumski ekosistemi. Ovako slabo rangiranje nije posledica međunarodne izolacije već je posledica loše komunikacije sa svetom, prevaziđenog odnosa prema živoj prirodi i nedovoljnog oslanjanja uprave i javnih službi (odnosno prakse) na naučne stručnjake i samu struku.

Tabela 1 Endemiti, subendemiti, relikti i internacionalno značajne vrste

Vrsta Relikt Endemit SubendemitMeđunarodno značajna

vrstaAcer heldreichii x x    Althaea kragujevacensis   x   xAlyssum corymbosum   x    Alyssum jancheni   x    Alyssum markgrafii   x   xCardamine glauca x      Centaurea derventana   x   xCicerbita pancici   x    Cotinus coggygria x      Euphorbia subhastata   x   xEriophorum latifolium x      Edraianthus graminifolius x      Edraianthus tenuifolius x      Gentiana dinarica x x x xGeum molle x x x  Gymnadenia conopsea       xHalacsya sendtneri x x x xHedera helix x      Hypericum umbellatum   x    Ilex aquifolium x      Juglans regia x      Lamium bifidum   x    Neottia nidus-avis       xOstrya carpinifolia x      Panicicia serbica x x   xPicea omorica x x   xRuscus hypoglosum x      Staphylllea pinnata x      Stachys anisochila x x    Taxus baccata x      Thymus admovicii   x   xVitis silvestris x      

3.1.2.2. Ugroženost diverziteta šumskih ekosistema

Osnovni faktori koji ugrožavaju biološku i predeonu raznovrsnost šumskih ekosistema su:

intenzivno šumarstvo i monokulture,

atmosfersko zagađenje i depozicija,

iscrpljivanje podzemnih voda,

šumski požari,

krčenje šuma i

prekomerna eksploatacija.

Mreža zaštićenih područja je osnova očuvanja biološke i predeone raznovrsnosti šumskih ekosistema. Ona treba da bude takva da obezbedi očuvanje svih tipova šuma celog područja Republike Srbije i Srbije i Crne Gore, a naročito najugroženijih i najosetljivijih, prvenstveno reliktnih šuma, zatim aluvijalnih i primarnih šuma prašumskog tipa, starih sekundarnih šuma i šumskih koridora uz obale reka, jezera i mora, kao i staništa vrsta koje zahtevaju veća prostranstva odnosno šumskih vrsta od međunarodnog značaja. Pri projektovanju mreže zaštićenih područja treba da se što je više moguće vodi računa o potrebama lokalnog stanovništva inače će efikasnost zaštite biti slaba.

Obnova šuma, ponekad izvođena kroz masovne akcije pošumljavanja, po pravilu nema nikakvog direktnog pozitivnog značaja za očuvnje biološke raznovrsnosti šumskih ekosistema. Prvo je potrebno identifikovati najznačajnije fragmentisane šumske ekosisteme, a zatim započeti sa njihovom restauracijom i regeneracijom. Pri tome je važno da se ne ugroze segmenti biodiverziteta koji se oslanjaju na ekotonska staništa (rubove šuma, proplanke, progale, gornje granice šuma), izvorni šibljaci i druga nešumska staništa (kao što se preteralo sa npr. pošumljavanjem nekih delova Deliblatske peščare). Jedan od ključnih problema je i očuvanje šumskih refugijuma usred širenja poljoprivrednog zemljišta, koji su najviše ugroženi akcijama komasacije na velikim površinama.

Pored toga efekti promene vlasništva nad šumama i uvođenja tržišne privrede ne prate se sa aspekta očuvanja biološke i predeone raznovrsnosti šumskih ekosistema. To što znači da je rizik od nekontrolisanog korišćenja šuma, koje za sobom povlači degradaciju šumskog ekosistema, izuzetno visok.

Očuvanje diverziteta šumskih ekosistema u Jugoslaviji podržano je opštom Rezolucijom o politici očuvanja biodiverziteta u SR Jugoslaviji (Sl. list SRJ 22/1994) i čitavim nizom zakona i podzakonskih akata Rep. Srbije i Rep. C.G., u kjojima je predviđena značajna uloga nacionalnih parkova i dr. zaštićenih područja, a za veliki broj vrsta je određen režim zaštite, odnosno ograničenja eksploatacije i prometa. Mora se prekinuti sa filozofijom brzog iscrpljivanja resursa zarad krupnog ali kratkoročnog profita.

3.1.2.3. Šumski ekosistemi

Stabilnost šumskih ekosistema zavisi od prirodnih i antropogenih faktora. Dominantni prirodni uslovi u oblasti uticaja na hidrološko-hidrogeološke faktore su: precipitation, poroznost (propusnost) stena i rezerve podzemnih voda u kolektorima. Uticaj čoveka je najjači na kompleks zemljišta, odnosno zemljišni pokrivač, čija destrukcija vodi do ubrzane erozije, česte pojave bujica i destabilizaciju šumskih ekosistema.

Osnovnu vrednost NP “Tara“ predstavlja biološki i predeoni diverzitet šumskih ekosistema, koji se ogleda u smenjivanju različitih šumskih ekosistema po visinkim zonama i različitim razvojnim stadijumima. Usdled toga se i javlja veliki broj biljnih ali i životinjskih vrsta.

Najzastupljenije vrste drveca su: jela (45,6%); bukva (33,3%); smrca (14,1%). Sve tri vrste sa ukupnim ucescem od 93% daju bitno obelezje sumama Nacionalnog parka. Drugo bitno obelezje ogleda se u zastupljenosti cetinarskih vrsta drveca u odnosu na liscare (62 : 38).

Najkompleksniju reliktnu asocijaciju predstavlja izvorna asocijacija Omoricae-pineto-piceto-abieto-fagetum-mikstum, i u ovom izvornom obliku se ocuvala na malim povrsinama koje su imale karakter refugijuma u vreme smenjivanja glacijalnih i interglacijalnih perioda.

Detaljan prikaz šumskih asocijacija dat je u uvodnom delu Prostornog plana područja NP „Trara“, odnosno u studiji Zavoda za zaštitu prirode Srbije: „Stanje područja nacionalnog parka „Tara““. Na području nacionalnog parka glavni predstavnici dendroflore su: crni jasen, crni grab, crni bor, sladun, cer, orah, crna jova, siva jova, kitnjak, jeremičak, javor, bukva, jela, smrča, beli bor, omorika.

Nacionalni park Tara je čuven pre svega po Pančićevoj omorici (Picea omorica). Nas poznati naucnik i istrazivac flore Josif Pancic 1875 god. u selu Zaovine otkrio je specifican cetinar izuzetno lepog izgleda, vretenast, visine do 40 metara koji je po pronalazacu dobio naziv Panciceva omorika. Panciceva omorika je najznacajniji reliktni endemin ovog podrucija, postala je deo nacionalnog blaga i predmet interesovanja svetske naucne javnosti. Rasprostranjenje ove vrste ograniceno je samo na Taru i deo zapadne Bosne u srednjem toku reke Drine.

Na Tari postoje mnogobrojne i raznovrsne lišćarske i četinarske šume. Pančićeva omorika je tercijarni relikt i krajnji stenoendemit. Glavni uzročnik sužavanja njenog areala bio je čovek. To se najviše odnosilo na period vladavine Turaka, koji su zbog visokog rasta, kvaliteta drveta i njegovih morfoloških osobina ovu vrstu uglavnom koristili za brodske jarbole.

Pančićeva omorika je vezana za 2 tipa staništa što ukazuje na njenu veliku vitalnost i veoma široke ekološke valence i reakcione norme:

manje ili više stenovita područja i klisure,

za krajnje vlažna, čak tresetna staništa ("Crveni potok")

Omorika je endemorelikt čiji je nekadašnji areal u Evropi sužen na malo prostranstvo u Srbiji i Bosni. Od posebnog su interesa pitanja koji su faktori doveli do smanjivanja areala ove vrste. Najnovija ispitivanja pokazuju da su seme i ponik omorike veoma osetljivi na mnoge biotičke i abiotičke faktore sredine (rani prolećni i jesenji mrazevi, gust sklop šume, debeo sloj stelje, pregrejavanje tla i dr.).

Granice pomeranja vegetacije u periodima interglacijacije

Na redukciju areala Pančićeve omorike kao i na njeno smanjeno prisustvo na sadašnjem arealu uticao je čitav kompleks biotičkih i abiotičkih faktora: istorijski faktori naročito sa uticajem postglacijalnih klimatskih faza; uslovi između refugijuma uključujući dve komponente: klimatske uslove u centralnoj planinskoj zoni i refugijalni karakter mezoklime pod uticajem tesnaca i kanjona Drine sa pritokama; orografski faktori (ekspozicija, nagibi i konfiguracija zemljišta); geološki faktori (matične krečnjačke stene i karstni teren); edafski faktori; antropogeni faktori, biološke osobine omorike kao i međuvrsna konkurencija; zoološki faktori (insekti, divlje životinje, ispaša) i dr.

Prema mnogima klimatski faktor je bio glavni razlog redukcije prirodnog areala omorike, što se najviše odnosi na periode visokih temeratura u interglacijalnim periodima, što je izazvalo povlačenje omorike sa eksponiranih područja. Razlog tome je u prirodnim uslovima potrebnim za rast i razviće ove vrste, a to su hladna kontinentalna Evropska klima, sa vlažnim i dugotrajnim snežnim pokrivačem tokom zimskog perioda. Za vreme nepovoljnih perioda omorika se povlačila u refugijume koji su po prestanku negativnog uticaja klime predstavljali glavni izvor za ponovno naseljavanje područja. Svakako da je došlo i do delimičnog privikavanja ove vrste na izmenjene

uslove životne sredine. Najznačajniji refugijumi su na Tari i Zvezdi koji su pod uticajem vlažnog vazduha i magli iz kanjona reke Drine sa pritokama. Zaklonjeni tereni isto kao i visoka relativna vlažnost vazduha doprineli su stvaranju lokalne klime centralno-evropskog karaktera. Slični uslovi se mogu naći na staništu Pančićeve omorike na zaklonjenim mestima reke Mileševka sa visokom relativnom vlažnošću vazduha.

Najveći uticaj čoveka odražava se preko šumskih požara, koji su uništili veće površine pod omorikom na Tari i Zvezdi. Međutim vatra predstavlja pozitivan faktor u prirodnoj regeneraciji šuma omorike pošto ova vrsta predstavlja pionirske vrste prilagođene požarištima (Čolić 1967)

Omorika se razmnožava semenom i vegetativnim putem. U prirodnom habitatu (staništu) ova vrsta se razmnožava i korenovim izdancima. Postoje i slučajevi ožiljavanja donjih grana. Ovo je inače izuzetvo velika varijabilnost načina razmnožavanja za jednu četinarsku vrstu, što nije karakteristično za ostale vrste. Stoga se može zaključiti da je i ovo jedan od faktora opstanka Pančićeve omorike kao tercijarnog relikta.

Pančićeva omorika se takođe karakteriše velikom verijabilnošću fenotipova, što se odražava i na vreme olistavanja i cvetanja, što je opet od značaja za sposobnost očuvanja vrste u izmenjenim uslovima životne sredine.

U generativnoj semenskoj plantaži omorike, podignutoj na staništu Quercetum frainetto-cerris Rud. s.l. i Querco carpinetum Ser. s.l. sprovedene su analize dinamike rasta i razvića 15.-god. linija polusrodnika. Dobijeni rezulatati ilustruju izraženu adaptivnost omorike, koja je uslovljena genetskom sposobnošću ove vrste da stvori stabilan i visoki prinos na različitim staništima.

Režim svetlosti utiče na pojavu podmlatka u šumama. Za omoriku minimalna osvetlenost je 1000 lux-a, odnosno 1/15 dnevne svetlosti, što nije dovoljno za odpstanak i dalji pravilan razvoj ponika.

U svom izvornom obliku, reliktna zajednica Omorikae-Pineto-Picetum-Abieto-Fagetum mixtum očuvala se na malim površinama koje su imale karakter refugijuma u vreme smenjivanja glacijalnih i interglacijalnih perioda. Tako su se sačuvale mnoge tercijarne reliktne vrste, među kojima je najznačajnija Picea omorica (Pančićeva omorika). Ona se javlja u sledećim šumskim asocijacijama na području NP “Tara“:

Omorikae-Piceto-Abieto-Fagetum pinetosum mixtum – šume omorike, smrče, bukve, borova i drugih vrsta na organogenoj krečnjačkoj crnici (lokalitet Crvena stena)

Omorikae-Piceto-Abieto-Fagetum pinetosum - šume omorike, borova i drugih vrsta na organogenoj krečnjačkoj crnici (lokalitet Vranjak)

Picetum-Omorikae-Excelsae-picetosum mixtum serpentinicum - šume omorike, smrče i borova na serpentinu (lokalitet Zmajevski potok)

Omorikae-Piceto-Abieto-Fageto- Alnetum mixtum – šume omorike, smrče, jele, bukve i jove na tresetu (lokalitet Crveni potok)

Još jedna interesantnost je i takozvani zlatni bor, jedini primerak na Tari, koji je ranije prvi put primećen na Zlatiboru. Ovaj "mutant" nalazi se na mestu zvanom „Osjek“, u blizini naselja Kremna, na oko 700 m nv, na serpentinu i humusnom silikatnom zemljištu. Treba ga zaštititi, proučavati i heterogeno umnožavati u cilju trajnog očuvanja i korišćenja u hortikulturi. Mnogi smatraju da se radi o običnom austrijskom boru sa žutim iglicama. Pošto je drvo okruženo sa tipičnim Austrijskim borovima i pošto su geološka podloga, zemljište, ekspozicija i svi ostali uslovi identični, može se zaključiti da je ova pojava najverovatnije posledica spontane mutacije, čija se priroda može razumeti proučavanjem generativnog potomstva. Kao potencijalna vcisoko dekorativna vrsta mogao bi se nakon proučavanja o genetskoj održivosti osobina uvesti u redovnu kulturu i koristiti kao dekorativna vrsta za pejzažno ozelenjavanje.

3.1.2.4. Stanje šuma na području NP „Tara

Područje NP „Tara“ obuhvata najveći deo planine Tare, u ukupnoj površini od 19175 ha. Ukupna površina državnih šuma i šumskog zemljišta je 12137,75 ha koje su svrstane u 5 gazdinskih jedinica: Zvezda, Crni vrh, Tara, Kaluđerske bare i Rača.

Za ovaj planski dokument od značaja je pregled površina šuma po zonama zaštite. U okviru Kaluđerskih bara nalazi se 92.59 ha šuma sa II stepenom zaštite i 547.40 ha sa III stepenom zaštite, što ukupno iznosi 639,99 ha zaštićenog šumskog područja.

Uopšteno gledajući stanje šumskih ekosistema je zadovoljavajuće. Sastojine su vitalne, biološki stabilne i dobrog zdravstvenog stanja sa zadovoljavajućim podmlađivanjem. Na jeli se mestimično javljaju Armillaria mellea (truležnica), rak rane i kao sekundarni potkornjaci na fiziološki oslabelim stablima. Mnogo veću opasnost predstavlja Melampsorarella caryophylacearum (veštičje metle), te dolazi do sušenja pojedinačnih mladih stabala. Pošto se oštećenja i sušenja javljaju na pojedinačnim stablima, a ne i u većim razmerama, jela je vitalna i dobrog zdravstvenog stanja, kvaliteta i podmlatka.

Smrča je slabijeg zdravstvenog stanja, kvaliteta i podmlađivanja, jer je ugrožena od truleži korena (Fomes anosus), potkornjaka i glodara koji stvaraju oštećenja na smrči čime biljke fiziološki slabe. Mestimično je na četinama prisutno osipanje i crvenilo četina (Lophodermium spp.).

Bukva je dobrog zdravstvenog stanja. Na starijim stablima se javljaju truležnice, oštećenja od glodara i lisnih vaši. Podmladak je vitalan ali nedovoljan i neravnomerno zastupljen, tako da je i dalje neophodna primena mera obnavljanja.

Na području NP "Tara" kontrolisano je zdravstveno stanje u vremenu od 1990-1994. g. na lokalitetima: Metaljka, Krnja jela, Kruščica, Crni vrh, Jastrebnjak, Veliki batur, Kapetanove vode, Vitomirica, Veliki stolac, Ljuti breg, Kameno brdo, Zvezda, Osluša, Šljivovica, Čučkovica i dr. Opšta ocena je da je zdravstveno stanje relativno dobro, ali postoje žarišta gde je sušenje zahvatilo manje facijese od nekoliko ari do pola hektara (GJ Zvezda, od. 30 i GJ Osluša, od. 120). Na Velikom Stocu i Ljutom bregu zabeleženo je sušenje omorike u podstojnom delu sastojine, ali se smatra da omorika nije ugrožena. Na osnovu analiza nekih lokaliteta zaključeno je da postoji realna opasnost od pogoršanja stanja u smrčevim sastojinama. Epidemijsko sušenje šuma u je Srbiji posledica dugotrajnog delovanja kompleksa faktora abiotičke i biotičke prirode.

Bolest korena i stabla smrče izaziva patogena gljiva Fomes annosus, koja je prema ocenama brojnih istraživača označena kao njveća opasnost četinarskih šuma severne hemisfere. To je polifagna vrsta, zabeležena je na 100 četinarskih vrsta i 71 lišćarskoj vrsti. U našim uslovima konstatovana je na svim autohtonim i alohtonim vrstama četinara, ali je najopasnija za smrču i beli bor. Sindrom propadanja smrče je atipičan. Patološke promene su uslovljene simultanim i sukcesivnim delovanjem brojnih faktora. Bolest smrče po pravilu ima hroničan tok. U završnoj fazi razvoja bolesti ovakva stabla napada Armillaria mellea, gljiva koja izaziva trulež i nekrozu biljke i kambijuma i ima funkciju egzekutora. U povećanoj brojnosti, često u manjim gradacijama, proces sušenja prate potkornjaci, najčešće Ips typographus, Pythiogenes calcographus i dr. (Coleoptera, Scolutidae). U šumskim fitocenozama NP "Tara" (smrča, beli bor, omorika) konstatovan je Fomes annosus, ali je jači napad registrovan samo na nekoliko relativno izolovanih lokaliteta. Ova žarišta predstavljaju realnu opasnost od dalje ekskalacije ove pojave.

3.1.2.5. Livadske biljne zajednice

Livadske biocenoze zauzimaju značajne površine i razvijaju se kao sekundarne tvorevine, na staništima raznih šumskih zajednica. To su očuvani ekosistemi sa raznovrsnom i bogatom vegetacijom i livadskom faunom. Među njima je i veliki broj biljaka sa lekovitim svojstvima i farmakološkim značajem.

Očuvanje biodiverziteta usko je povezano sa očuvanjem staništa. Posebno je ugrožen živi svet tresava čak i u slučaju kada su one locirane na zaštićenom području. Algološka istraživanja 1994. g. tresava pokazuju smanjenje broja vrsta, posebno dezmidske flore, kao posledice antropogenog uticaja. Tara je bogata vodom. Na nekim mestima mogu se naći superficial siol slojevi kvarcne pebble i gline, koji održavaju vlažnost u depressions. Within nekih depresijka mogu se naći tresave, specifični ekosistemi u kojima se razvijaju posebne životne zajednice.

Na području NP Tara nalaze se tresave "Mala batura" i "Crveni potok" u istoimenom prirodnom rezervatu.

"Mala batura" nalazi se na Crnom vrhu, na jugozapadnom delu Tare, na 1150 m n.v. u blizini Male Bature. Tresava je locirana depresiji gde se voda zadržava do površinskog sloja gline. Površina tresave je 50x30 m i obrasla je sa vrstom Sphagnum mosses.

"Crveni potok" u području Mitrovca, na 1080 m n.v., u istoimenom prirodnom rezervatu. Zove se još i „krvavi bazen“. Ovo je uglavnom šumska tresava sa zajednicom Pančićeve omorike, Evropske srebrne jele, Norveške omorike, bukve i crne jove. Deo ove tresave nazvan „tepih livada“ je obrastao sa Sphagnum mosses. Tresava se nalazi na organogenom močvarnom zemljištu.

3.1.3.Karta zaštite i lovstva

3.1.3.1. Ornitofauna međunarodnog značaja

Na osnovu evropskog IBA projekta područje „Tara planina“ prostire se na 36000 ha. Pored teritorije Nacionalnog parka zahvata i istočne delove planine prema Zlatiboru sve do Kremana, Mokre gore i Šargana. Prostire se od Drine kod Bajine Bašte na 230m n.v., do grebena Velikog Stolca i Kozjeg rida (1591 m nv). Od 46 vrsti ptica, zbog čijeg je prisustva i brojnosti Tara nominovana kao međunarodno značajno ornitološko područje, prihvaćena je nominacija za svega 6 vrsti (suri orao, sivi soko, ćuk, siva žuna, zelena žuna i vrtna crvenperka) čije populacije prelaze populacioni prag od 1%. Najvredniji ornitološki lokaliteti su: kanjon Rače, Zvijezda, kanjon Drine i klisura Belog Rzava.

3.1.3.2. Bogatstvo i osobenosti faune sisara

Tara je označena kao jedan od centara biološke raznovrsnosti sisara u Republici. Registrovano je do sada 53 vrste, što čini oko 56% od ukupno poznatog broja sisara kod nas (94 vrste). Posebno je značajno prisustvo krupnih predstavnika: medved, vuk, divokoza, divlja svinja, vidra, divlja mačka, jazavac, kuna zlatica i belica.

Ograničavanjem lova u zoni Nacionalnog parka, poboljšanom ponudom hrane i mesta za razmnožavanje, definisanjem sistema i zona zaštite došlo je kod nekih vrsta do povećanja brojnosti populacije. To se naročito odnosi na kune koje su počele da se nastanjuju i blizu

naseljenih mesta, do čega je došlo usled posledica urbanizacije i razvoja turizma (sa čovekom dolaze objekti ali i deponije).

3.1.3.3. Ostali predstavnici faune Tare

Od predstavnika herpetofaune do sada je konstatovano 25 vrsta vodozemaca i gmizavaca, kao npr.: šareni daždevnjak, gatalinka, grčka žaba, šumska kornjača, poskok, stepski smuk, smuk i td.

Vode NP „Tara“ bogate su ribama (ihtiofauna), kako autohtonim za to područje tako i alohtonim. Determinisane su: pastmka, lipljan, štuka, šaran, som, grgeč, peševi i sunčanica. U zaštićenoj zoni NP Tara nalazi se ribnjak „Beli Rzav“ sa kalifornijskom pastmkom, koji je u vlasništvu JP NP „Tara“.

3.1.3.4. Prikaz stanja lovne faune

Ghranice lovišta „Tara“ poklapaju se sa granicama NP Tara, ukupne površine 19175 ha, koje je 1994. g. Rešenjem Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede dato na upravljanje JP NP „Tara“. Zdravstveno stanje divljači je zadovoljavajuće, ali je brojno stanje medveda, divokoza i srneće divljači ispod biološkog optimuma. Stanje populacije je poremećeno ratnim dešavanjima, tako da su u zadnjih 10 godina sprovođene samo neophodne mere zaštite i prihranjivanja, a ne i izlovljavanje.

Prostornim planom Nacionalnog parka izdvojeni su:

lovno-uzgojni rezervati – Izdvojeni su za medveda, srnu i divokozu i obezbeđuju neophodne uslove i sklonište za divljač u pojedinim fazama života. U ovim rezervatima izgrađena su hranilišta, solilišta, čeke.

lovno-naučni rezervati – Izdvojeni su za praćenje i osmatranje divljači radi upoznavanja same biologije divljači i to za srnu i divokozu.

Osnovni ciljevi u zaštiti lovne faune su očuvanje zdrave populacije svih autohtonih vrsta i uspostavljanje biološke ravnoteže. Pored toga teži se i reintrodukciji nekih vrsta koje su nekada naseljavale ovo područje (veliki tetreb, tropski detlić, orlovi). Ciljevi, zadaci i aktivnosti na zaštiti, očuvanju i unapređenju lovne faune definisani su Lovnom osnovom (1996-2005. g.), čija se realizacija ostvaruje kroz godišnje programe gazdovanja lovištem. Rezultati su do sada popravljanje stanja populacije lovne divljači, koje se približava sve više svom optimumu i ponovnom uspostavljanju biološke ravnoteže.

3.1.4 Karta zaštite i građevinskih zona

U Jugoslaviji postoji 8 (9-Prokletije je u fazi za proglašenje) Nacionalnih parkova i mnogobrojni rezervati različitih karaktera. Svi oni imaju veći ili manji broj šumskih fitocenoekosistema, koji obuhvataju ograničene ili veoma prostrane površine, raspoređeni su u različitim visinskim i horizontalnim vegetacijskim zonama, koje su manje ili više kontinuirane ili raskidane. Njihov značaj je ogroman jer predstavljaju važne centre obnavljanja šumske vegetacije. Mnoge šume su dobro razvijene i specijskoekocenološki raznovrsne i bogate, sa prašumskim karakterom. Takođe se javljaju i degradirani kompleksi, sa različitim stepenima degradacije, koji mogu biti progresivni ili regresivni u zavisnosti od preduzetih mera zaštite i unapređenja prostora. U tim slučajevima neophodna je intervencija i sprovođenje mera ne samo pasivne zaštite već i aktivnog očuvanja, obnove i unapređenja zaštićenih objekata.

"Rezevati budućnosti" su više ili manje degradirane površine, na kojima je započeo, intenzivnim tempom, spontani proces obnavljanja (šumske) vegetacije, i koje usled toga treba

zaštititi, npr. od ispaše, različitim načinima, kao što su npr. zaštitne ograde. Svi Nacionalni parkovi i rezervati trebaju da imaju zaštitnu zonu oko sebe, koja ima dvostruku ulogu:

štiti Nacionalni park ili Rezervat

predstavlja prostor na kome će se njihova biološko-ekološka sadržina obnavljati i proširivati.

Prema Prostornom planu podruzčja NP „Tara“ (SG RS br. 3/89) namenom površina izdvojene su 3 zone odnosno stepena zaštite sa različitim režimima zaštite i razvoja.

I stepen zaštite – zabranjeno je svako korišćenje prirodnih dobara osim u svrhu razvoja naučno istraživačkog rada. Dozvoljena je naučno-istraživačka aktivnost i to samo ona koja ne može da naruši sadašnje prirodne procese na zaštićenim površinama. Dozvoljena je kontrolisana edukacija. Zbog karakteristike područja i njegovog položaja u odnosu na naseljena mesta dovoljeno je kontrolisano gazdovanje šumama (po predhodno navedenom postupku). Bitno je naglasiti da se ona može sprovesti nakon sanacije postojećih šuma, odnosno nakon poboljšanja sadašnjeg dosta degradiranog stanja.

II stepen – dozvoljena je stroga konotrola prirodnih bogatstava, sve aktivnosti koje unapređuju postojeće stanje i edukacija.

III stepen – dozvoljeno je selektivno i ograničeno korišćenje prirodnih bogatstava. Takođe je dozvoljena izgradnja potrebnih objekata koji prate zoning ali je zabranjena stambena izgradnja.

3.1.4.1. Zona I stepena zaštite

Obuhvata 2959,25 ha, odnosno 15,34% od ukupne površine NP „Tara“. Podrazumeva zaštitu posebnih prirodnih vrednosti kao što su: prirodni rezervati, spomenici prirode, prirodne retkosti, vidikovci i nepokretna kulturna dobra.

Ova zona je treća po zastupljenosti. Kontinualno se rasprostire od Brusničkog potoka duž jugozapadne granice preko zapadnog dela NP Tara pa duž severne granice do jezera Perućac. Na Ravnoj Tari se javlja na više lokaliteta, gde zauzima mnogo manje površine nego na Visokoj Tari. Izvestan deo graničnog pojasa područja sa I stepenom zaštite direktno prelazi na nezaštićena područja. Ovo svakako treba promeniti, naročito u delovima gde se manje površine sa I stepenom zaštite direktno naslanjaju na građevinsko područje, pa čak i na zonu sa III stepenom zaštite, pošto su ona ugroženija od velikih površina.

3.1.4.1.1. Rezervati prirode

Zauzimaju najveći deo I zone zaštite i nalaze se u GJ „Zvezda“, GJ „Tara“ i GJ „Crni vrh“, na ukupnoj površini od 1681,02 ha i nalaze se u nepristupačnom kanjonskom delu NP „Tara“:

„Kanjon Brusnica“ – obuhvata slivno područje Brusničkog potoka i predstavlja stanište Pančićeve omorike, a od predstavnika faune medveda i divokoze;

„Zvezda“ – obuhvata područje kanjona Drine i planinskopg venca od Brusničkog potoka do klisure Dervente. To je stanište Pančićeve omorike, raznih reliktnih predstavnika flore na ovom području kao i autohtono stanište medveda i divokoze;

„Klisura Dervente“ – rezervat sa visokim, strmim, krečnjačkim stranama, sa bogatim i raznovrsnim zeljastim zajednicama, od kojih su mnoge reliktne;

„Pod Gorušicom“ – sastojina jele, smrče, bukve i gorskog javora;

„Crveni potok“ – jedina šumo-tresava u NP-u u čijem se sastavu nalazi i Pančićeva omorika sa jovom;

„Račanska Šljivovica“ – rezervat jele, smrče, bukve i belog bora. Jedan je od ređih rezervata u NP „Tara“ u kom se ne javlja Pančićeva omorika. Floristički sastav je siromašan (83 biljne vrste) a nema ni jedne zaštićene biljne vrste kao prirodne retkosti. Značaj rezervata je u tome što odražava specifične uslove Tare, gde visinski odsustvuje smrčev pojas,te ulazi u nižu bukovo-jelovu zonu. Specifična struktura ovih sastojina je odraz filogeneze i indikator pravca razvoja vegetacije ka klimatskom trodominantnom tipu – šumi bukve, jele i smrče.

„Klisura Rače“ – prava prašuma brdske bukve i lovno uzgojni rezervat za medvede.

Rezevati prirode sa Pančićevom omorikom su: „Bilo“, „Ljuti Breg“, „Crvena Stena“.

3.1.4.1.2. Spomenici prirode

Za neke spomenike prirode još uvek nisu regulisani režimi zaštite. Izdvojeni su:

Memorijalni spomenik prirode „Borovo Brdo“;

Grupa stabala omorike na lokalitetima „Aluška planina“ i sva pojedinačna stabla Pod Omarom, kod Velikih livada, na Crnom vrhu, na Tari, Spaljenom brdu i dr.;

Sve pećine i jame („Topla peć“ u rezervatu „Zvezda“, jama u Čučkovini, pećina u Šljivovici, Zvekare na Mekotama i Velikoj livadi, ponor na Mitrovcu i dr.);

Termalni izvori – Lađevska vrela i vodotoci Brusnice, Dervente, karakliski i Baturski Rzav i Rača, kao i vodopadSkakavac na Karaklijskom Rzavu.

3.1.4.1.3. Vidikovci

To su svi izraziti planinski vrhovi, izrazite formacije stena u kanjonskom delu: „Veliki kraj“, „Kićak“, „Smiljevac, “Bilješka stena“, „Kozja stena“, „Vitmirovac“, „Sublimića vrh“, „Kozji rid“ i „Crnjevsko“. Uglavnom su privedeni svojoj nameni, propisno obeleženi, zaštićeni i opremljeni osnovnom opremom. Najuređeniji vidikovac je „Bilješka stena“ u rezervatu „Zvezda“.

3.1.4.1.4. Prirodne retkosti

Karakter prirodnih retkosti od biljnih vrsta imaju: Pančićeva omorika, božikovina, mečja leska, tisa, jeremičak, božur, plava i žuta lincura, derventanski različak, crna čemerika, paprat rebrača, a od faune: sivi soko, osičar, orao zmijar, suri orao, buljina, šumska sova. Značajno je i prisustvo retkih vrsta: divokoza, medved, alpska rovčica, živorodni gušter. Još uvek nije izvršena kategorizacija prirodnih retkosti prema stepenu ugroženosti a u skladu sa međunarodnim kriterijumima.

Na osnovu uredbe o zaštiti prirodnih retkosti (Sl. Gl. RS br. 50/93) na području NP „Tara“ trajno je zaštićeno 15 biljnih vrsta, 30 vrsti sisata i 23 vrste ptica (kao prilog kopija spiska na str12-15). U okviru bogatog biološkog fonda veliki broj vrsta predstavlja endemične, reliktne, proređene ili ugrožene vrste koje se nalaze ner spisku „Crvene knjige flore Srbije“. („Izvor Ocena stanja Nacionalnog parka Tara“, Zavod za zaštitu prirode Srbije, Beograd). Stepen ugroženosti odnosno očuvanosti biljnih i životinjskih vrsta prema kriterijumima UICN nije usdtanovljen.

3.1.4.1.5. Nepokretna kulturna dobra

Na području NP „Tara“, Prostornim planom u zoni I stepena zaštite registrovana su sledeća kulturna dobra:

Manastir Rača iz XIII veka – u njegovoj blizini, uzvodno na reci Rači, podignuta je mala hidrocentrala koja ima funkciju snabdevasnja manastira električnom energijom.

Solotuški grad iz srednjeg veka

Nekropole u Rastištu, lokaliteti „Gajevi“, „Uroševina“ i „Pristoje“ u zaseoku Aluge

Škola u Rastištu, na Sedaljci

Objekti narodnog graditeljstva u naseljima Rastište i Jagoštica.

3.1.4.2. Zona II stepena zaštite

Obuhvata 7721.89 ha, odnosno 40,27% od ukupne površine NP „Tara“ i predstavlja površine oko prirodnih rezervata, spomenika prirode koje čine pejzažnu, ambijentalnu sredinu sa vrednostima iz prve zone zaštite.

Kontinualno se rasprostire na većim površinama duž severne i južne granice, od Brusničkog potoka ka jugozapadu, gde zauzima najveće površine i zalazi dublje u područje NP Tara do Kremića, odnosno od početka jezera Perućac pa do područja Vučje rupe. Takođe se nalazi na više lokacija na Ravnoj Tari, gde je okružena uglavnom zonom sa III stepenom zaštite. Na pojedinim mestima se direktno graniči sa građevinskim područjem.

3.1.4.2.1. Zaštitne šume

Zaštitne šume obuhvataju ukupnu površinu od 1503.27 ha. Čine ih visoke i izdanačke šume lišćara u kanjonu Drine, Brusnice i Rače, trajno zaštitnog karaktera, kao i visoke šume četinara, uglavnom crnog bora u nepristupačnom delu Aluških planina.

3.1.4.2.2. Semenski objekti

Izdvojeno je i priznati 14 semenskih sastojina, ukupne površine 201.69 ha, odnosno redukovano 96.58 ha. Područje Tare se smatra najkvalitetnijom semenskom bazomSrtbije, naročito četinarskih vrsta, zbog prisustva 5 autohtonih vrsta (jela, smrča, Pančićeva omorika, beli i crni bor). Stanje u kom se nalaze treba popraviti uklanjanjem negativnih fenotipova, kako bi se obezbedio još kvalitetniji genotip.

3.1.4.2.3. Park šume

One obuhvataju sve šumske površine u okviru građevinskih podruzčja, odnosno 141.09 ha. To su šume jele, smrče i bukve sa visokim stepenom očuvanosti (Tara, Crni vrh) i mešovite šume belog i crnogh bora na Kaluđerskim barama. Istraživanja su pokazala da su tresave u fazi degradacije do koje je došlo usled promene klime - porast temperature i zagađenja.

Šume u nacionlnim parkovima u zonama velikog prisustva posetilaca su označene kao rekreacione šume i uređuju se u skladu sa tim. Kompleksnost profesionalnih problema zavisi od postojećeg stanja drvenastih vrsta i dinamičnosti promena u mešovitim sastojinam, starosti, faze razvoja, opšte vitalnosti, postojanja posebnih vrednosti i rariteta (retkosti) i td. U planovima upravljanja šumama NP Tara, do pre nekoliko godinam, primenjivale su se samo sanitarne seče, što je bilo slično tretmanu specijanog rezervata.

Park šuma Mitrovac sa 926,4 m3/ha je posebno značajan šumski ekosistem na Tari. Osnovu čine četinari (89%), naročito jela. Širenje jele i smrče jako je izraženo. Uočena je pojava jake redukcije krošnji drveća, što rezultuje smanjenim asimilacionim potencijalom. Kao posledica se javlja i smanjena vitalnost stabala.

Park šuma Predov krst sa zalihom od 428,6 m3/ha predstavlja potpuno drugačiji problem, zbog blizine naseljenog mesta i turističkog centra. Širenje bukve i jele je jače izraženo nego u predhodnoj sastojini.

Park šuma Mitrovac predstavlja posebnu vrednost šumskih ekosistema Tare od evropskog značaja, dok su obe sastojine veoma vredni naučni i obrazovni objekti. Obe sastojine su formirane sa ciljem da imaju naučno-istraživački i edukativni karakter.

Uzgojne mere su posebno upravljene na dobijanje drveća sa najvećim mogućim prečnicima i najviša koja se mogu postići na datom mestu. Drveće sa najvećim visinama i očuvanom krošnjom se održava, pošto predstavljaju kandidate za buduće spomenike prirode. Ukoliko postoji nekoliko primeraka na maloj površini, onda se težnje upravljaju za formiranje grupa drveća – spomenika prirode. Posebna pažnja je posvećena javoru, zahvaljujući njegovim estetskim osobinama. Treba povećati učešće javora, a redukovati prisustvo jasike.

Uporedo sa obezbeđenjem dovoljno svetlosti elitnim stablima – drveću sa najvećim visinama i prečnicima, pažnju bi trebalo posvetiti i uklanjanju drveća sa znacima redukovanog rasta ili propadanja (hloroza, dieback i td.) kao i eliminisanju svih oštećenih stabala bez obzira na uzrok.

Međutim, ove sastojine ne mogu se u potpunosti okarakterisati kao park šume, već kao šuma parkovi, zato što je nivo intervencije u prostoru i broj posetilaca mnogo manji nego što je to uobičajeno za park šume. Prema definicijama ova dva tipa korišćenja šuma, park šumom se smatra ona koja u okviru sebe ima i neke sadržaje značajne za boravak posetilac. Ti sadržaji su strogo regulisani u odnosu na sadržaje klasičnih parkova i ima ih više nego u šuma parkovima, ali mnogo manje nego u pravim parkovima. Najviše se to odnosi na staze (trajektorije kretanja) koje su regulisane po pravilima zaštite područja, sa stajalištima i pratećom opremom, sve od prirodnog materijala.

U cilju razvoja edukacije za šire mase posetilaca osim naučnih radnika i studenata, neophodno je sagledati kvalitet opremljenosti prostora: dužine trajektorija kretanja, broj stajališta i razdaljine između njih, opremljenost sa dovoljnim brojem klupa, stolova, nadstrešnica, zabrana piknika i loženja vatre i td. U okviru park šuma dozvoljeno je i smeštanje duž rubnih zona rekreativnih površina, ali u ograničenom broju. Od ostale rekreacije moguć je razvoj staza zdravlja (trim staze sa stajalištima za obavljanje vežbi koja su opremljena spravama, takođe od prirodnog materijala). Svakako da je od velikog značaja lokacija park šume u odnosu na naselje i još na koje naselje (sa koliko stanovnika i posetilaca tokom godine). Takođe se mora imati u vidu zaštita šume te se opet ne sme dozvoliti preopterećenje prostora koje bi izazvalo neželjenu degradaciju.

Stoga se na osnovu do sada nađenih podataka ne može reći da se ovde radi o pravim park šumama, već o šuma parkovima, koji po svom uređenju mnogo manje odstupaju od prirodnog pošto imaju manje sadržaja, koji svakako ne mogu da ispune neophodnu zonalnost kako bi bili tretirani kao park šume. U slučaju da se pokažu tendencije za formiranje ove kategorije zelenih površina potrebno je razmotriti mogućnosti i obim uvođenja novih sadržaja, ekstremno pažljivo isplanirati zoniranje i uskladiti ga sa režimima zaštite okolnog područja.

3.1.4.2.4. Ogledna polja

Ogledna polja su u nadležnosti Šumarskog fakulteta u Beogradu, ali su zapostavljena, te je neophodno reaktivirati ih i koristiti za naučno-istraživački rad.

3.1.4.3. Zona III stepena zaštite

Obuhvata površinu od 8493.96 ha, odnosno 44.30% NP „Tara“. Površine su planirane za razvoj šumarstva, poljoprivrede, za aktivni razvoj turizma, rekreaciju i sport, infrastrukturnu izgradnju objekata i dr. aktivnosti i delatnosti.

Najveće površine zauzima na Ravnoj Tari. Na Visokoj Tari se javlja na više manjih površina i dve veće koje se direktno naslanjaju na zonu sa I stepenom zaštite

3.2. Inventarisanje mikrolokaliteta

Osluša, Sokolina, Šljivovica i Kaluđerske Bare nalze se na 800-900 m n.v. , duž severne i severozapadne granice NP Tara. Rzličite su gustine naseljenosti, intenziteta posećenosti i razvojnog stepena i potencijala.

3.2.1.Saobraćajna povezanost i položaj prema bliskim turističkim lokalitetima

Značajni prilazni pravci području NP Tara, a time i naseljima za koja se radi plan (u nastavku naseljima) su iz pravca Bajine Bašte, Perućackog jezera i Kremna. Najznačajniji put je Tara-Užice-Čačak-Gornji Milanovac-Beograd, dužine 240 km. Potom su značajni putevi preko Bajine Bašte do Loznice i dalje Novog Sada, dužine 250 km, preko Bajine Bašte do Valjeva i Beograda, dužine 180 km i Kremna-Višegrad-Romanija-Sarajevo, dužine 166 km. Ovi putevi omogućavaju gravitaciju turista sa širih prostora (iz Vojvodine, Bosne i Hercegovine i glavnog grada Republike SCG - Beograda), čime obezbeđuju povećanu višednevnu posetu turista.

Izgrađenost područja putevima je zadovoljavajuća. Međutim mnogi od njih iako su nižeg ranga nisu zadovoljavajuće uređeni. To se svakako loše odražava na posećenost određenih područja. Uređenost puteva se pritom ne odnosi samo na zastor (da li postoji ili ne) već i na postojanje uređenih odmorišta, od kojih bi neka mogla da se iskoriste i kao vidikovci. Još jedan nedostatak je informisanost o kretanju, što već predstavlja bolnu tačku za celo područje Republike SCG.

Povezanost sadržaja u NP Tara, odnosno turističkih objekata i lokaliteta, zaštićenih područja (rezervata), naseljenih mesta relativno je solidno obezbeđena i preko pešačkih, planinarskih, lovačkih i konjskih staza. Najprisutnije su planinarske staze, od kojih je najznačajnija staza Kaluđerske Bare-Zborište-Mitrovac-Predov Krst-Veliki Kraj, dužine 120 km, od koje se odvaja više kraćih planinarskih i lovačkih staza. Nije utvrđeno postojanje odmorišta, kao i stepen njihove opremljenosti. Planinarenje se ranije kombinovalo sa višednevnim splavarenjem niz Drinu koje je danad zamrlo. Svakako da bi bilo interesantno ponovo zaživeti i ovaj vid turizma.

Najbliža železnička stanica je u Braneškom polju, na pruzi Beograd-Bar koja je od ulaska u NP Tara udaljena 15 km. Na prostranoj zaravni u Ponikvama nalazi se aerodrom, koji je od Kaluđerskih Bara udaljen 25 km. Njihova rastojanja do NP Tara su idealna jer obezbeđuju gravitaciju stranaca i finansijski bolje stojećih domaćih turista, potom gravitaciju slabije stojećih turista, ne zagađuju zaštićeno područje niti ga na bilo koji način ugrožavaju.

Kanjon reke Drine, dubine 700-1000 m, je drugi u Srbiji , a treći u sveti po dubini. Svojom lepotom, interesantnim reljefom i rasporedom vegetacije predstavlja jednu od najznačajnijih turističkih atrakcija područja. Pored toga u klisurskom delu nalaze se primerci Pančićeve omorike koji rastu u krajnje nepovoljnim uslovima, što stvara impresivan utisak. Karakteriše se velikim potencijalima za razvoj sportsko-rekreativnog turizma: regate, krstarenja, ribolov (sportski i amaterski), kupališta. Temperature vode iznad 18oC javljaju se tokom letnjih meseci, što zajedno sa temperaturom vazduha iznad 20 oC povoljno utiče na dužinu kupališne sezone.

Svakako da očuvana priroda predstavlja najznačajniju turistički ponudu. Impresivni predeli, sagledivi preko vizura, noćni susreti sa životinjama koje naseljavaju ovo područje tokom vožnje kroz šumu, livade pune različitih vrsta biljaka, cvetni tepisi, raznovrsna slika pejzaža naselja, prelazi iz gustih šuma ka prostranim pitomim livadama, domaće životinje na ispaši, vidikovci sa kojih se mogu sagledati najrazličitiji prikazi pejzaža, slika samostalnog gorostasnog stabla omorike na litici kanjona, raznovrsna vegetacija i tako dalje, predstavljaju nezaboravna sećanja koja će svaki posetilac do kraja života nositi u mislima.

Tara ima povoljan položaj prema turističkim vrednostima u neposrednoj okolini: Kadinjači, Užicu, Mokroj Gori, Višegradu, prema banjama kao što su: pribojska, Višegradska i Crni Gruber u Srebrenici. Ovi i drugi lokaliteti obezbeđuju kombinovani boravak kao i kvalitetnu organizaciju jednodnevnih izleta za vreme višednevnih boravaka turista.

Veštačka jezera Perućac i Zaovine takođe predstavljaju interesantne turističke lokalitete. Slične razvojne potencijale kao i Drina ima i jezero Perućac, dugačko 52 km. Najviši vodostaji se javljaju u aprilu i maju zbog otapanja snega i maksimuma padavina. Usled toga dolazi do jačeg kolebanja vodostaja i pomeranja obalske linije što otežava uređenje plaža. Rešenje je nađeno u izgradnji plaže na pontonima, koja je locirana u blizini hidroelektrane Perućac. Ovakav pristup treblo bi primeniti i na drugim lokalitetima kako bi se potencijal jezera bolje iskoristio. Jezero Zaovine je reverzibilnog karaktera. Pozicije naselja u odnosu na ova jezera i postojanje asfaltnog puta omogućavaju organizovane jednodnevne izlete turista (svakako i meštana).

Značajnu turističku ponudu predstavljaju i izvori kao što su Perućacko i Lađevačko vrelo, koji su ranije pomenuti. Značajna je i Hajdučka česma koja se nalazi pored puta Kluđerske Bare-Mitrovac, na udaljenosti 4 km od hotela „Omorika“, do koga vodi pešačka staza.

Jedan od najinteresantnijih oblika reljefa predstavljaju pećine. Na području Tare nalaze se: Potpećka pećina, Stopića pećina (raj za speleologe), Topla pećina (u prirodnom rezervatu Zvezda, u kanjonu Drine, dužine 90 m), Perućacka pećina (dužine 25 m). U kanjonu Rače, reke Solotuše i Bulibanovcu javljaju se manje pećine u vidu potkapina. Značajne su za razvoj raznih vidova turizma, a naročito su interesantne za speleologe. Pored toga mnoge od njih prvenstveno predstavljaju prirodna skloništa za divljač.

Najpoznatiji vidikovci su: kozja stena na Mitrovcu, Bilješka stena, (6 km od Predovog krsta), Crnjeskovo (Borovo brdo na Kaluđerskim barama), Omar, Zborište, Banjska stena.

Šarganska osmica je jedinstven splet tunela i mostova pruge uskog koloseka gde parnjača, popularni Ćira, od Mokre Gore do Šargana, savladava visinsku razliku od 300 metara prugom dugom 13 kilometara. Iako se nalazi van područja NP Tara i dosta daleko od naselja, mogla bi da predstavlja interesantnu turističku ponudu za organizovane jednodnevne izlete.

Grob najpoznatijeg srpskog proroka Tarabića se nalazi u Kremnima, selu na putu od Užica ka

Šarganu. Kremne su poznate po prorocima koji su sa velikom tačnošću predvideli mnoge događaje koji će se desiti u budućnosti.

Etno naselje Sirogojno je jedini muzej u Srbiji pod otvorenim nebom sa 50 orginalnih brvnara i više od 2000 eksponata u jedinstvenoj postavi. Interesantno je pomenuti i potočare koje su meštani gradili pored manjih reka na području Tare. One svakako predstavljaju značajnu ambijentalnu turističku atrakciju pošto predstavljaju simbol nekadašnjeg načina života na ovim prostorima.

Na visoravni od 800 m n.v., 14 km zapadno od užica, na putu gde se dodiruju obronci Tare i Jelove gore nalazi se spomenik Kadinjača, posvećen borcima Radničkog bataljona. Značajne spomenične vrednosti područja su i manja arheološka nalazišta, stara tvrđava iznad sela Solotuša, utvrđenja u Obajgori, Rogačici i Višesavi, crkva brvnara u selu Dubu (iz 1792. g.) i naročito manastir Rača.

Ski tereni se nalaze na Mitrovcu (1082 m n.v.) i Kaluđerskim Barama – brdo Radmilovac sa n.v. od 1080 m. Uočen je problem sa ski liftom u Kaluđerskim Barama. Usled dejstva vetra, nepovoljne lokacije i nepostojanja zaštitnog pojasa njegovo je korišćenje ograničeno. Različiti namenski tipovi obekata za smeštaj turista (posetilaca) rasuti su po celoj površini NP Tara. Međutim neki od njih nisu zastupljeni u zadovoljavajućoj meri. Tako npr. uočena su samo dva lovačka doma (na Predovom krstu i Mitrovcu), što svakako ne može da zadovolji potrebe za razvoj lovnog turizma.

Takođe nije primećeno postojanje objekata za smeštaj naučnih radnika, koji bi se odlikovali nižim cenama smeštaja i bili opremljeni pratećim sadržajima koji bi mogli da omoguće rad naučnika. Ovo je svakako značajno i za razvoj „edukativnog“ turizma. Za pohvalu je što su u okviru nekih hotela, kao što je npr. Hotel „Omorika“, zaposleni turistički vodiči koji su ne samo sposobni da organizuju vreme posetilaca već i da izvrše njihovu edukaciju. Ovakav pristup edukativnih izleta trebalo bi primenjivati što više i na području cele SCG kako bi se gradskom stanovništvu ali i strancima omogućilo približavanje prirodi kroz proširenje saznanja o njoj.

Turistički potencijal područja je veliki, ali su velika i prostorna ograničenja za njegov razvoj. To se prvenstveno odnosi na činjenicu da je planina Tara, odnosno NP Tara pod strogim režimom zaštite, te svaka intervencija (naročito nekontrolisana) i u području sa III stepenom zaštite i u građevinskom reonu može dovesti do ozbiljnijih poremećaja u očuvanju prirodnih vrednosti, a do najjačeg konflikta može doći baš sa povećanjem broja posetilaca (turista). Detaljnim analiziranjem prostora, izradom analiza uticaja za sadržaje koji mogu najviše da dovedu do narušavanja prirodne ravnoteže ili ugroze životnu sredinu moguće je naći kvalitetna rešenja za dalji kontrolisani razvoj područja.

3.2.2. Karakteristike naseljenih mesta za koja se radi Plan

Da bi se odgovorilo na pitanje „Kako razviti područja za koja se radi Urbanistički plan generalne regulacije?“ ovde su ukratko prikazane osobine svakog pojedinačnog područja, koje su već sagledane od strane predstavnika radne grupe. Takođe su prikazana neka razmatranja koja će u nastavku, nakon analize baznih karata, doprineti kvalitetnijoj izradi sistema predloga i uslova koji trebaju da se zadovolje kako bi se obezbedili održivi razvoj i zaštita područja.

3.2.2.1. Osluša

Visoravan Osluša se prostire u središnjem delu NP Tara, sa desne strane magistralnog puta Kaluđerske Bare-Mitrovac (od kog je udaljena 3 km). Prostire se na 327 ha površine i predstavlja prirodnu vazdušnu banju. Zahvaljujući svojim geomorfološkim karakteristikama sačuvana je od stihijske izgradnje. Nalazi se u blizini rezervata i staništa medveda ali i područja sa I stepenom zaštite, pošto je u ovom delu širina pojasa sa II stepenom zaštite dosta mala i ne obezbeđuje dobar prelaz ka zoni sa III stepenom zaštite i dalje ka Građevinskoj zoni. Ovo ujedno predstavlja ograničavajući faktor za intenzivniji razvoj područja.

Većim delom površine se javlja smeđe rudo zemljište na krečnjaku, a severnim rubnim delom, na manjoj površini, skeletno zemljište (karst).

Šume zauzimaju procentualno najveće površine. Neke od njih su tako guste da nižeg rastinja skoro da ni nema. Druge su nešto ređe, tako da su razvijeni niži spratovi (žbunje i paprati), te su teže prohodne. Veliki deo ovih šuma su zasadi iz osamdesetih godina – čiste sastojine jele. Život se odvija na rubu šume, pošto se livade i poljane javljaju kao šumski proplanci. Eksploatacija je primetna, ali nisu nađeni podaci o vlasništvu nad šumama, koje su u privatnom vlasništvu, a kojima upravlja JP „NP Tara“. Ovo je svakako značajan podatak pošto će još bolje stvoriti sliku o mogućim intervencijama u prostoru sa ciljem da se unaprede uslovi života. Pored toga evidentno je da se privatne šume slabije neguju, unapređuju i zaštićuju od šuma u vlasništvu nadležnih javnih preduzeća. Razlog neopravdano leži u finansijskim troškovima koje izaziva kvalitetno uređivanje i korišćenje šuma. Ttako na primer, godina 2005. je već sada proglašena kao najkritičnija za gradaciju gubara. I pored akcije svih nadležnih institucija i preduzeća, vlasnici privatnih šuma i voćnjaka još uvek ne reaguju zbog velikih troškova koje izaziva uklanjanje legala gubara. Procenjeno je da je ugroženo više stotina hiljada hektara ne samo pod šumama već i pod voćnjacima.

Najveći problem predstavljaju loše saobraćajne komunikacije. Području se može prići iz 3 pravca – 2 sa puta Kaluđerske Bare-Mitrovac, a treći je sa puta Bajina Bašta-Perućac. Nema autobuskih stanica ni javnog prevoza, Mreža pomoćnih i šumskih puteva je relativno solidno razvijena.

Još jedan problem predstavlja i nedostatak električne energije. Iako je hidroelektrana relativno blizu ovog naselja i iako u blizini prolazti dalekovod, koji inače ne bi smeo da bude lociran na području, naselje nema električnu infrastrukturu.

Ne postoje PTT mreža, a nema ni putokaza. Snabdevanje vodom rešeno je iz tarskog vodovoda. Voda je kvalitetna i odlična za piče.

Kanalizaciona mreža ne postoji. Kanalizacija je rešena septičkim jamama koje se maltene ne prazne, što na sreću još uvek ne narušava ekološku ravnotežu i ne zagađuje previše okruženje. To je samo zahvaljujući zbog malom broju posetilaca i meštana. Svakako da ovo neće biti slučaj ukoliko se nađu adekvatna rešenja za unapređenje područja što će rezučltovati većom posećenošću. Tada više neće biti moguće sve rešiti samo postojanjem septičkih jama pošto će doći do jakog zagađenja ne samo bliže okoline već i šireg područja, što se najviše odnosi na moguće zagađenje podzemnih voda.

Uređenost prostora je osrednja. Objekti su P+Pk. Bespravna gradnja je i ovde dosta prisutna. Meštani su uglavnom locirani na čistini u severozapadnom delu posmatranog područja. Mnogi imaju svoje pilane, proizvodnju kreča jer bavljenje poljoprivreom ne zadovoljava njihove potrebe. Ovde je razvoj stočarstva otežan pošto su površine pod pašnjacima i livadama jako male.

3.2.2.2. Sokolina

Veličina područja je oko 100 ha. Nalazi se na pola puta od jezera Zaovine do Bajine Bašte (na 30 km od nje) i na putu od Kaluđerskih bara do Mitrovca. Postoji 5 prilaza naselju a samo je glavni put asfaltiran.

Sokolina predstavlja zelenu ravnicu Tare, sa vizurama na šume i livade prožete povrtnjacima. Šume su od jele, smrče, jasena, javora, kestena, bresta, breze i u potpunosti je okružuju. Fauna je raznovrsna jer tu žive medvedi, šarke, zečevi, orlovi (pošto je u neposrednoj blizini stanište medveda). Celu površinu zahvata smeđe rudo zemljište na krečnjaku.

Meštana ima svega 20 i žive u 3 domaćinstva. Vikendica ima 30, a vikendaša 90. Pošto vikendaši dolaze smo povremeno, a meštana ima tako malo, nameće se pitanje koliki je smisao izgradne i razvoja ovog područja. Naime, sveopšte je poznat problem odlaska seoskog življa u gradove, što je najjače izraženo baš u planinskim područjima. Razlozi u tome leže ne samo u izgrađenosti sela, kojima često nedostaju objekti i infrastuktura bitni za normalno odvijanje života, već su u pitanju i ekonomsko-socijalni momenti, što se odnosi na težak život u lošim uslovima sa mogućnošću slabe zarade i zabave.

Mreža električne energije je slabo razvijena, ne postoji Ptt mreža, nema prodavnica (dragstora), milicijske stanice, ambulante i drugih sadržaja koji bi obezbedili normalne uslove za život prvenstveno meštana, a potom i vikendaša i turista.

Poljoprivrdne parcele zauzimaju oko 55% i grupisane su tako da prave 2 paralelna koridora u pravcu sever-jug. Najintenzivnije je razvijeno stočarstvo, što je inače i odlika planinskih područja.

3.2.2.3. Račanska Šljivovica

Naselje Račanska Šljivovica, površine oko 185 ha, prostire se sa obe strane međunaseljskog puta. Predeo je prepoznatljiv po prostranim livadama i pašnjacima kjoji zauzimaju najveći deo prostora. Iako je teren pogodan po morfološkim osobinama za razvoj poljoprivrede obradive površine nisu u većoj meri zastupljene zbog slabe naseljenosti. Prosečna n.v. je oko 900 m.Planinske žitarice – ovas i ječam. Reljef je kraškog porekla sa tankim slojem zemlje koje prekriva u osnovi kamenito područje. Veći deo površine zahvata crnica na serpentinu (ranker), a rubni zapadni deo smeđe rudo zemljište na krečnjaku. Šume se javljaju po rubovima područja i u njegovim središnjim delovima u vidu šumaraka. Livade I pašnjaci zauzimaju oko 80%.

Odlike područja su: dobra saobraćajna povezanost sa ostalim delovima područja, visok stepen komunikativnosti prostora, nedostatak pratećih funkcija stanovanja, neiskorišćenost postojećih smeštajnih kapaciteta, sezonska naseljenost, nedostatak javnog prevoza. Vikendice su povezane zemljanim putevima ili stazama kako se ne bi narušila autentičnost prostora. Kroz celo naselje prolazi jedan asfaltni put, registrovan je i jedan put posut tucanikom, dok su ostali zemljani. Pešačke staze i trase kretanja turista prožimaju predeo. Na njoj se nalazi hotel „Tara“ spratnosti P+2 i kuća šumskog gazdinstva. Područje je delimično ili potpuno je opremljeno vodovodom, elektroinstalacijama, PTT mrežom (par priključaka) i kanalizacijom (individualne septičke jame).

Vizure omogućavaju dobru sagledivost područja. One koje su orijentisane ka zapadu i istoku su kratke, a one u prostoru sever i jug su dugačke (panoramskog tipa).

Uočeni resursi područja su:

Prirodni: morfološka raznolikost, sagledivost područja i prostrane vizure, bio svet.

Bio svet: zaštićeni prirodni rezervat, prostrane livade i pašnjaci, biljne vrste sa akcentom na lekovitim biljkama

Etno: meštani, vikendaši i turisti

Staništa: „urbani“ ambijenti, zona vikendica – uglavnom uz samu ivicu šume, a sve više i uz put, seoska domaćinstva (katuni) sa stambenim i poljoprivrednim objektima.

Dominantan vodeni tok je reka Rača, koja se pruža duž granice područja u pravcu jugoistok-severozapad. Duž istočne granice prolazi potok Sovljak koji se uliva u Raču, u pravcu jug-sever. Na njemu je i izvor Hajdučka česma. U blizini ušća potoka u reku Raču nalazi se manje jezerce, koje je van granica područja Šljivovice. U Raču se ulivaju još dva manja potočića, koja izviru na severnoj granici područja Šljivovice

U neposrednoj blizini postoji zaštićeni prirodni rezervat „Račanska Šljivovica“ – rezervat jele, smrče, bukve i belog bora, koji zauzima površinu oko 160 ha.. Jedan je od ređih rezervata u NP „Tara“ u kom se ne javlja Pančićeva omorika. Floristički sastav je siromašan (83 biljne vrste) a nema ni jedne zaštićene biljne vrste kao prirodne retkosti. Značaj rezervata je u tome što odražava specifične uslove Tare, gde visinski odsustvuje smrčev pojas, te ulazi u nižu bukovo-jelovu zonu. Specifična struktura ovih sastojina je odraz filogeneze i indikator pravca razvoja vegetacije ka klimatskom trodominantnom tipu – šumi bukve, jele i smrče.

3.2.2.4. Kaluđerske bare

Zauzima površinu od 430 ha i najuređenije je naseljeno mesto. Predstavlja poznat turistički centar i tu se nalaze 2 hotela, sa uređenom ski stazom i žičarama. Nažalost jedna od žičara se ne koristi pošto je izložena jakom uticaju vetrova. Nadmorska visina ne prelazi 1070 m. Bivša lugarica renovirana je u istraživački punkt „Tara centar“. Veći deo površine zauzima crnica na serpentinu (ranker), a severnu i severozapadnu granicu skeletno zemljište na krečnjaku (karst)

Putna mreža je relativno dobro uređena. Ona prolazi i spaja Kaluđerske Bare sa Bajinom baštom, Užicem, Mitrovcem, Kremnom i dalje sa Bosnom i Hercegovinom. Putevi su lokalnog karaktera. Putni pravac Kaluđerske Bare-Bajina Bašta-Mitrovac predstavlja pravac sa najprometnijim saobraćajem. Na ovom potezu postoji i makadamski put ka manastiru Rače. U strogom centru od hotela Omorika do Jeremička je put od kaldrme. Putevi ka Bajinoj Bašti, Mitrovcu i hotelu Beli bor su asfaltni. Ka manastiru Rača je makadamski. Putevi široke profilacije imaju 6-8 m, a uske 2-4 m.

Pešačka staza postoji ka Belom boru i manastiru. Postoji i trim staza koja obuhvata ceo potez područja. Najveća koncentracija kretanja turista je izražena na potezu hotela Omorike ka samom centru Kaluđerskih Bara. Tu se nalaze prodavnice suvenira, prodavnica, pošta i dr. sadržaji interesantni za potrebe turista. Informisanost nije zadovoljavajuća. Nema dovoljno tabli sa putokazima, oznakama hotela, prodavnica i sl. Nema dovoljno ni saobraćajnih putokaza. Najbolja je opremljenost u okolini hotela Omorike i bliže okoline.

Infrastruktura je u većoj meri zastupljena. Postoji električna mreža. Snabdevanje vodom je iz DžE Zaovina. Kanalizaciju imaju samo hoteli, dok ostali objekti imaju septičke jame, te kanalizaciona mreža u suštini ne postoji. TT-mreža postoji, ali ne i dovoljan broj brojeva u TF-centrali.

Vizure su panoramske i koridorske. Bogatstvo vizura je rezultovano raznovrsnošću predela, koji je zatalasan i sa svim elementima pejzaža.

Meštana je malo i uglavnom su locirani pored puteva. Bave se stočarstvom i povrtarstvom, uglavnom za lične potrebe. Područje ima velike potencijale za ovakvu vrstu posla (valjda stočarstvo). Ima dosta vikendica koje su locirane u više zona, a svaka ima svoju intimnost bilo da se nalazi pored puta ili u šumi zahvaljujući pogodnosti terena.

Kaluđerske Bare se više od ostalih naselja ističu po svojim turističkim vrednostima. Saobraćajna povezanost je dobra, prostor je turistički funkcionalan, tu se nalaze hoteli „Omorika“, „Beli bor“ i „Javor“.

Tu se nalaze i objekti drugih sadržaja: domaća radinost, restoran, prodavnica. Svojim povoljnim kapacitetima naselje potencira izletničku i rekreativnu funkciju, koja je uslovljena dobrim turističko-geografskim položajem i povoljnom saobraćajnom povezanošću sa bližom i daljom okolinom.

3.2.3. Karta predeonih elemenata

Matrica je predeoni element koji čini više od 50% predela prema Formanu i Gordonu i obavija svu parčad u predelu.

Matricu na Kaluđerskim Barama predstavljaju šume. Od predeonih elemenata sledeće po zastupljenosti su poljoprivredne površine. Ukupno zauzimaju 69,63%. Na poloprivrednim površinama se uglavnom gaje biljne kulture ili se koriste za stočarstvo. Na njima se može naći prateći stambeni objekat koji se sezonski koristi.

Površine namenjene industriji zauzimaju svega 0,16%, a predstavlja ih kompleks strugare. Infrastrukturna opremljenost je usklađena prema potrebama proizvodnog procesa.

Stambene parcele uglavnom su malih površina. Zastupljenost im je 12,55%, formirane su i grupisane sa više istih, mestimično duž glavnih komunikacijskih pravaca kao i u najatraktivnijim – najizgrađenijim zonama područja. Objekti kuća i vikendica slobodno stoje na parceli i

uglavnom su spratnosti P+Pk, sa nagibom krova od 45o i arhitektonskim obeležjima tarskog područja.

Turističko-ugostiteljski objekti su raspoređeni u dve zone i ima ih ukupno 6: 2 hotela (Beli bor i Jeremičak), planinski dom, vila Džogazi, kafana Kurta i Etno selo. Organizacija površina na kojima se ti objekti nalaze varira zbog raznovrsnosti oblika parcele. Uređenost je uglavnom na visokom nivou zbog potreba turističko-ugostiteljskih objekata.

Tabela Tipologija parcela po osnovnoj nameni

Tip parceleUkupna površina

(ha)Zastupljenost

(%)1 Stambene 12,55 3,50%2 Turističko-ugostiteljske 5,36 1,50%3 Industrijske 0,57 0,16%4 Poljoprivredne 90,37 25,21%5 Parcele pod šumom 124,34 34,69%

6 Parcele sa kombinovanom namenom

125,25 34,94%

Ukupno 358,44 100%

Matricu na području Osluše takođe predstavljaju šume i čine oko 60% područja. Od ostlih predeonih elemenata na području se nalaze: voćnjaci, povrtnjaci, bašte i objekti, koji su u sklopu parcela namenjenih stanovanju ili vikerdndica. Odmah iza šuma po zastupljenosti su livade, a Potom idu poljoprivredne parcele. Stanovanje zauzima oko10% površine.

Na području Sokoline matricu čini poljoprivredno zemljište, sa oko 70% javljanja. Ove površine zauzimaju centralnu zonu. Sledeći predeoni elemnt su šume, koje se javljaju na oko 20% područja. Najveća koncentracija im je oko poljoprivrednih površina, ali se nalaze i na par lokacija u zoni poljoprivrede. Stanovanje je najslabije zastupljeno I javlja se na manje od 10% područja. Uglavnom je vezano za poljoprivredne površine I razbacano po celom području.

Matricu na Račanskoj Šljivovici čine livade i pašnjaci. Zauzimaju oko 40% površine i locirane su u centralnom delu područja. Sledeći predeoni element po javljanju su poljoprivredne površine (njive, voćnjaci, bašte). Zauzimaju oko 30% površine i takođe se javljaju u centralnoj zoni Šume zauzimaju oko10% površine i uglavnom se nalaze po rubnom delu područja, ali ih ima i u centralnoj zoni na manjim površinama. Najmanje je površina namenjenih stanovanju (meštani i vikendaši) i ove su razbacane po celom području.

3.2.4. Karta visinskih

Za planiranje među ostalim baznim kartama, koristi se i karta nagiba i visinskih pojaseva. Ova karta omogućava da se analizom utvrđenih nagiba i visinskih pojaseva, odrede moguća korišćenja analiziranog područja.

Područje Osluše je okarakterisano kao zatalasana visoravan, prosečne n.v. 1000 m. Obodno od nje, u pravcu severa i zapada, teren se naglo spušta, a visinske razlike dostižu i 550 m. To ujedno predstavlja i potencijalni vidikovac ka Drini, kome trenutno smeta vegetacija. Južno i istočno teren je u blagom porastu.

Osluša

Račanska Šljivovica

Područje Šljivovice je brdovito. Predeo je umeren i nema ekstremnih skokova u visinama, pregledan je i lako dostupan. Sa jugozapada i zapada se spušta ka istoku i severoistoku, a centralnim delom dominira greben sa karakterističnim blago zarubljenim vrhovima. Na istočnom delu zemljište se spušta u malo većem nagibu.

3.2.5.Ekspozicije

Jedna od baznih karata na osnovu koje se obavlja planiranje predela je karta ekspozicije terena. Ova karta služi za utvrđivanje najboljeg načina korišćenja sunčeve energije na analiziranom području.

Osluša

Izrazita osobina područja Osluše je spuštanje terena ka istoku. Ovo su ujedno i najzastupljenije ekspozicije, oko 40%. Područje je morfološki blago zatalasano te je osunčanost maksimalna. Najmanje su zastupljene južne ekspozicije, svega oko 5%

Račanska Šljivovica

Posmatranjem ove karte primećena je izrazita mešovitost svih ekspozicija zbog čestih preloma terena. Najzastupljenije su severne ekspozicije terena, a najmanje su zastupljene južna.

3.2.6. Zone zaštite i pozicije mikrolokaliteta u odnosu na njih

Neće se navoditi značaj šuma uopšte za postojanje živog sveta na Zemlji, jer je to činjenica na koju svi upozoravaju i o kojoj svi stručnjaci govore. Međutim treba napomenuti realnu kritiku da se o ovoj problematici rešavanju problema više samo govori nego što se konkretno nešto i radi. Najveći sukobi nastaju baš u stručnim krugovima, često projektantskim, u postupku planiranja korišćenja prostora, a time i prirodnih resursa, zato što se još uvek više misli o zadovoljenju potreba čoveka, pa čak i onih iz kategorije nebitnih, nego o očuvanju prirode i njenih dobara.

U slučaju Nacionalnih parkova, i uopšte raznih tipova izletišnih centara, najvažniji elemenat predstavlja sama priroda. Ona privuče posetioce, koji međutim imaju potom i veće zahteve samo zato što ne znaju da ispune slobodno vreme i što im priroda brzo dosadi. Stoga jako značajan momenat u zadržavanju pažnje posetilaca ima i edukacija, koja se može sprovesti na više načina - aktivno i pasivno. Za Nacionalne parkove je svakako od najvećeg značaja pasivna edukacija (već postoje kroz razna planinarska udruženja, škole u prirodi i td. o čemu će posebno biti više reči).

Osnovni cilj zaštite prirode je što manje prisustvo ljudi i, naročito, objekata i prateće infrastrukture. U skladu sa tim postoji više nivoa zaštite, od kojih su za očuvanje prirodnih šumskih ekosistema svakako najznačajniji I i II stepen zaštite. I stepen zaštite podrazumeva minimalno prisustvo ljudi, zabranjeni su i organizovani obilasci područja, osim izlaska stručnjaka na teren koji će sprovoditi praćenje ekosistema, eventualne pojave bolesti i štetočina (gradacije

odnosno epifitocije), a za naučna istraživanja mora da se traži posebna dozvola, kao i protiv požarnu zaštitu prostora.

II stepen zaštite nije tako rigorozan i dozvoljava organizovane edukativne obilaske terena, bez uzimanja uzoraka, kontrolisana naučna istraživanja, izgradnju minimalnog broja objekata sa mnalim gabaritima i koji su isključivo u službi zaštićene površine, dozvoljeno je kontrolisano postavljanje izvesne opreme prostora (klupe, stolovi, eventualno nadstrešnice sve od prirodnog materijala), ali na jasno određenim lokacijama. Ovde još uvek nije dozvoljena gradnja većih objekata , a stanovanje se rigorozno kontroliše i ograničava uglavnom na šumare, čuvare i eventualno vatrogasce. Staze i putevi projektuju se uz strogu kontrolu, i uglavnom su od prirodnog materijal, odnosno zemljani.

U šumama Nacionalnih parkova sprovode se različite mere korišćenja, koje su strogo kontrolisane u zavisnosti od stepena zaštite i ciljeva primenjenih mera. Suština svega je da se obezbede optimalni uslovi za očuvanje vegetacije, njenog sastava i površine, kako bi se u kasnijem periodu obezbedila baza za obnavljanje degradiranih prostora.

Što se naselja za koja se radi plan tiče njihove pozicije u odnosu na zone zaštite su sledeće:

Šljivovica – sa severne strane se naslanja na zonu II stepena zaštite. U blizini se nalazi više oglednih polja koja su razbacana po površini zona sa I i III stepenom zaštite. Na severozapadnoj granici direktno se naslanja na zonu II stepeena zaštite, koja predstavlja zaštićeno područje za površinu sa I stepenom zaštite.

Kaluđerske Bare – na južnoj strani se nalazi park šuma. Na severnoj strani manjim delom se naslanja na zonu sa II stepenom zaštite.

Sokolina – jednim delom zapadne strane naslanja se direktno na zonu sa I stepenom zaštite.

Osluša – u potpunosti je okružena zonom sa III stepenom zaštite.

Sada se već jasno mogu uočiti određena ograničenja vezana za izgradnju pojedinih delova naseljenih mesta, kao i za nivo izgradnje na svim lokalitetima.

4. Potencijali područja

Procenjeni potencijali naseljenog mesta Osluša su: razvoj banjskog turizma, pešačke staze i staze zdravlja (samo pasivna rekreacija), foto safari, edukacija, nauka, slikarske kolonije, đačke sekcije, lovni turizam sa korišćenjem postojećih objekata kao mogućih smeštajnih kapaciteta, seoski turizam.

Problemi područja su:

Električna energija - Rešenje može biti u konstruisanju vetrenjača ili korišćenju solarne energije, što je sve ekološki bezbedno, a ne zahteva veće intervencije u prostoru, kao što je to slučaj sa razvijanjem mreže elektroinstalacija.

Voda i dalje bez rešenja jer prema neproverenim informacijama nema mogućnosti kopanja makar bunara. Treba sagledati imogućnosti razvoja vodovodne mreže.

Septičke jame predstavljaju rizik od jačeg zagađenja zemljišta ali i podzemnih voda na širem području.

Nepostojanje uslužnih i trgovinskih delatnosti.

Procenjeni potencijali Sokoline su: kafana, bakalnica, turističke agencija, proizvodnja i prodaja sira, kajmaka i td., specijalizovani „ZOO vrt“, Naučno Istraživački Centar, mini golf, jahanje, šah.

Procenjeni potencijali Kaluđerskih bara su: zanatske delatnosti, kućna radinost, etno turizam, apoteka, menjačnica, rasveta, pešačke staze, izletišta, dečja igrališta, pravi park, turizam, sport zimi i leti.

Tabela normativi za određivanje potrebnih zelenih površina

Vrste kompleklsa za odmor i njihov sastav

Kapacitet

(hiljada ljudi)

Površina za

1. pos./m2

Park-šume (park-šuma, park, plaža, skijaški i vodeni punkt 5-20 800

Hotelski (planinski za odmor, centar kulturnog i privrednog opsluživanja, park-šuma, park)

15-20 300-600

Turističko-sportski (motel, kamp, sportska baza, plaža, turistički centar, park-šume)

5-10 200_500

Kampovi i logori za odmor (letnji kampovi za odmor, plaža, sportski centar)

5-10 200-500

Kompleks dečjih ustanova (pionirski grad, letovališta, park-šuma, plaža)

5-6 150-300

Naselja imaju odličan položaj jedno naspram drugog, naime ona se protežu maltene u nizu, nalaze se relativno blizu jedno drugom, a po geomorfološkim osobinama i snimljenom postojećem sadržaju mogla bi se tretirati i kao jedinstvena celina, pri čemu bi svako predstavljalo jednu zonu. Na primer Osluša za razvoj lovnog turizma sa kafanom i potrebnim objektima: apoteka, priodavnica i dr. Sokolina za Naučno-istraživački centar i specijalizovani „ZOO“ vrt, pasivnu rekreaciju (puštanje zmajeva, paraglajding). Kaluđerske Bare za pravi turizam (letnji/zimski), polazište za jahačke staze (regionalne i lokalne), sportsko-rekreativni centri, sa razvojem pratećeg sadržaja, kao područje sa najvećim mogućnostima za izgradnju u istočnom delu i jačom zaštitom u zapadnom delu.

U oblastima masovne posećenosti nastaju nepovratne promene u prirodnom kompleksu, koje su pogubnije nego šumski požari. Uništava se šumska prostirka, biološka aktivnost zemljišta slabi i menjaju se prirodni uslovi izrastanja. Zaštita prirode samo je deo krupnijeg i značajnijeg problema – njenog racionalnog korišćenja: sa jedne strane njene eksploatacije, a sa druge njene zaštite.

Predloženi „ZOO vrt“ specijalne namene ima za cilj stvaranje uslova da se što brže i lakše sprovede jedan od ciljeva zaštite, a to je reintrodukcija vrsta. Opravdanost je ekonomska isplkativost takve namene, olakšan naučno-istraživački rad, pronalaženje novih mera za reprodukciju, prostorne mogućnost za fazu priprema za puštanje divljači na slobodu i td. Pored toga obezbedio bi se još jedan od ciljeva zaštite, a to je brzo uspostavljanje biološke ravnoteže. Naime uzgojem krupne lovne divljači ubrzalo bi se povećavanje populacije, a time bi se uvećala korisnost lovišta i organizovanog izlovljavanja divljači, koje je u proteklom periodu svakako bilo redukovano. Opšte je poznato da takve akcije predstavljaju odličan izvor prihoda u vidu lovnog

turizma. Iz ovoga proizilazi da će se razvojem „ZOO vrta“ ubrzati uspostavljanje osnovne biološke ravnopteže, obezbediti brži porast populacije, ubrzati početak izlovljavanja i razvoja lovnog turizma, obezbediti naučno-istraživačke aktivnosti za jedan duži period, oplemeniti turistička ponuda Tare, što će svakako uticati na kvalitetniji razvoj naseljenih mesta za koje se radi ovaj plan. Svakako najvažnije u svemu ovome je da se ne sme dozvoliti narušavanje bioekološke ravnoteže u području, što znači da treba jasno definisati trajektorije kretanja posetilaca i korisnika prostora. Stoga nakon analize rastojanja interesantnih lokaliteta koji su prikazani na dosadašnjim kartama i lokacije naseljenih mesta za koje se radi ovaj plan biće olakšano i donošenje predloga za razvoj svakog područja posebno.

Nacionalni parkovi imaju izuzetnu ulogu u podizanju ekološke svesti i širine ekološkog obrazovanja što je njihov trajni zadatak. Pritom se ekološkom obrazovanju ne može pristupiti na stari "prosvetiteljski" način putem sporadičnih akcija, kampanja i deklarativnih prihvatanja opštih i nizakoga obavezujućih parola. Ekološko obrazovanje mora biti zasnovano na prirodno-naučnim, tehničkim i tehnološkim znanjima, pozitivnim iskustvima, a ne na ekološkom idealizmu. U praksi imamo slučajeve organizovanih akcija-manifestacija povratka čoveka prirodi kao što su "Berba jorgovana", "Dani božura" i dr. aktivnosti koje su u suprotnosti sa legitimnim zahtevima za očuvanje i zaštitu prirode. Imajući u vidu iskustva inistranih nacionalnih parkova gde se sprovode dugogodišnje aktivnosti pripreme programa edukacije, počev od priručnika za vaspitače i nastavni kadar, profesionalnog usavršavanja kadrova nacionalnih parkova do programa edukacije koji se sprovode za lokalno stanovništvo i područje programa za nacionalne parkove.

U toku je realizacija Projekta Ekološke grupe za ekološku edukaciju Ministarstva zaštite životne sredine "Škola u prirodi" za nacionalne parkove. Do sada su objavljene dve "Škole" za Taru i Kopaonik, a u toku je štampanje za Fručku Goru. Takođe NP "Kopaonik" organizuje tradicionalnu manifestaciju "Ekofest".

Iz četina i plodova stabala kleke (Junip. comm.) sa planine Tare proizvedena su etarska ulja metodom destilacije vodenom parom. Utvrđen je prinos i analiziran hemijski sasstav metodom gasne hormatografije. Priroda i prinos povezan je sa brojem i dimenzijama smolnih kanala četina koji su bili predmet anatomskih istraživanja ovog rada.

Da bi rad bio kompletan, neophodno je proceniti rizike pri sprovođenju svake aktivnost i uticaj na okolni prostor. Najvažniji momenat u finalnoj fazi analize je riziko analiza, koja će pokazati mogući uticaj na okolni prostor i proceniti težinu ugroženosti područja. Utvrđivanjem dozvoljenog opterećenja područja može se lakše doći do jačine intervencije u prostoru.

Takođe se ne sme dozvoliti da se u fazi potencijala i davanja predloga za razvojne pravce ovog i svakog drugog područja svaštari, odnosno da se kako bi se ostavio utisak na nekoga (naročito investitora) daju predlozi koji su čak šta više kontradiktorni osnovnim ciljevima. Posao svakog stručnjaka nije da zadovolji nezadovoljne, već da nađe najbolje moguće rešenje za razvoj određenog područja. Pritom po svaku cenu mora da poštuje pravila svoje i drugih struka, a u slučaju konflikta da pokuša da nađe i drugo rešenje, koje bi imalo slične ili iste krajnje rezultate.

Primenjujući načelo održivog razvoja mnoge endemične retke i ugrožene biljke mogle bi se upotrebiti u projektovanju oko turističkih objekata u NP.

U cilju razvoja edukacije za šire mase posetilaca osim naučnih radnika i studenata, neophodno je sagledati kvalitet opremljenosti prostora: dužine trajektorija kretanja, broj stajališta i razdaljine između njih, opremljenost sa dovoljnim brojem klupa, stolova, nadstrešnica, zabrana piknika i loženja vatre i td. U okviru park šuma dozvoljeno je i smeštanje duž rubnih zona rekreativnih površina, ali u ograničenom broju. Od ostale rekreacije moguć je razvoj staza zdravlja (trim staze sa stajalištima za obavljanje vežbi koja su opremljena). Svakako da je od velikog značaja lokacija park šume u odnosu na naselje i još na koje naselje (sa koliko stanovnika i posetilaca tokom godine). Takođe se mora imati u vidu zaštita šume te se opet ne

sme dozvoliuti preopterećenje prostora koje bi izazvalo neželjenu degradaciju. Ukoliko je jedna od pomenutih park šuma u blizini naseljenih mesta za koje se radi plan ona bi se mogla delimično opteretiti nekim od pomenutih korišćenja prostora, normalno oprezno i stalno sa mišlju da je šuma važnija od korišćenja prostora od strane čoveka. Značajno je odrediti i stepen opterećenja odnosno dozvoljen broj posetilaca na dnevnom, nedeljnom, mesečnom ili godišnjem nivou kao i pravila njihovog ponašanja kako bi posetioci što manje narušili postojeće stanje (trase kretanja, bacanje otpadaka je zabranjeno – nosi kesu, zabrana paljenja vatre, ograničenje uzimanja uzoraka, branja cveća, gaženja određenih površina, uzimanja sadnica – podmlatka i td.).

Na teritoriji park šume neophodno je obezbediti dve osnovne funkcionalne zone:

1. Zonu masovnih aktivnosti

2. Zonu mirnog odmora i šetnje.

Stoga se na osnovu do sada nađenih podataka ne može reći da se ovde radi o pravim park šumama, već o šuma parkovima, koji po svom uređenju mnogo manje odstupaju od prirodnog pošto imaju manje sadržaja, koji svakako ne mogu da ispune neophodnu zonalnost kako bi bili tretirani kao park šume. U slučaju da se pokažu tendencije za formiranje ove kategorije zelenih površina potrebno je razmotriti mogućnosti i obim uvođenja novih sadržaja, ekstremno pažljivo isplanirati zoniranje inuskladiti ga sa režimima zaštite okolnog područja.

Literatura

1. „Stanje područja Nacionalnog parka Tara“, Zavod za zaštitu prirode Srbije, Republika Srbija, Beograd 2002.

2. "Šumski ekosistemi nacionalnih parkova", Međunarodna Naučna konferencija, NP "Tara", Bajina bašta, 1996. g., Plenarna predavanja i apstrakti; Izdavač JP "Nacionalni park Tara"

3. „Prostorni plan područja Nacionalnog parka „Tara““

4. Z. Tomović: „INSTITUTIONAL DEVELOPMENT AND CAPACITY BUILDING FOR NATIONAL FOREST PROGRAMME „, National Consultant for Participatory Forestry , Belgrade, Serbia may 2004 g.

5. S. Prokić: „CONSERVATION AND PROMOTION OF BIOLOGICAL DIVERSITY OF FOREST ECOSYSTEMS“, Ministry of Health and Environmental Protection of the Republic of Serbia,Directorate for Environmental Protection, Belgrade, Serbia/Yugoslavia, 1999. g.

6. J. Cvejić : „Uređenje predela“, skripto izdanje, Beograd 1997. g.

7. Lj. Vujković: „Pejzažna arhitektura - Planiranje i projektovanje“, Šumarski akultet, Beograd 1995. g.

8. „Istraživanje u turizmu“, Turistička organizacija Srbije, Beograd, Oktobar 2003.

9. Grupa autora: „Vegetacija Nacionalnog parka Tara“, Bajina Bašta 1992. g.

10.Grupa autora: „Plan predela Avale“, seminarski rad, Beograd 1998. g.