.. .. USKUDAR

SEMPOZYUMU IV

3-5 Kasım 2006

BİLDİRİLER

CİLT I

EDİTÖR

DR. COŞKUN YILMAZ

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU IV

Yayın Kurulu Prof. Dr. Mehmet İpşirli 1 Prof. Dr. Mustafa Uzun

Prof. Dr. Zekeriya Kurşun 1 Prof. Dr. Ş. Tufan Buzpınar Yrd. Doç. Dr. Mustafa Küçükaşçı 1 Yrd. Doç. Dr. Erhan Afyoncu

Yayma Hazırlık Ugur Demir 1 Resul Tamgüç

İmla ve Tashih Prof. Dr. Mustafa Uzun 1 Ahmet Karataş

Görsel Araştırma Dr. Suphi Danealı 1 Yrd. Doç. Dr. Erhan Afyoncu

Ugur Demir 1 Resul Tamgüç

Fotograf A. Bilal Arslan 1 Fatma Durgut

Orhan Durgut 1 Dr. Suphi Danealı

Sempozyum Fotografları Kenan Koca 1 İsa Telli

Kapak Fotografı Üsküdar Kara Davut Paşa Camii

Tasarım ve Uygulama Bülent Avnamak

Baskı ve Cilt Seçil Ofset

ISBN: 978-9944-5807-3-1 (Takım) İstanbul 2007

Kitabın telif hakları Üsküdar Belediyesi'ne aittir, tamamı veya bir kısmı izinsiz basılamaz, çogaltılamaz, kaynak gösterilmeden iktihas yapılamaz.

ÜSKÜDAR BELEDİYESİ Hakimiyet-i Milliye Caddesi

Atlas Çıkınazı No: 69 ÜSKÜDAR 1 İSTANBUL

Tel: 0212 531 30 00 • Faks: 0212 531 30 00 www.uskudar.bel.tr

.

Üsküdar’›n “Kravatl› Evliyâ”s›Cabbarzâde (Çapanzâde) Mehmet Ârif Beyve Nutk-i Sünbül Sinan fierhi

D O Ç . D R . Ö M Ü R C E Y L A N‹stanbul Kültür Üniversitesi

Üsküdar, Türk kültür ve medeniyetini bütün yönleriyle temsil vasf›n› haiz ‹stan-bul ilçelerinin bafl›nda gelmektedir. Tarihî dokusu ve mânevî atmosferi ile özelbir ilçe oldu¤u öteden beri bilinmekle beraber bu y›l IV.’sü düzenlenen ÜsküdarSempozyumlar› ile bu gerçek bilimsel ispata da kavuflmufl bulunuyor. Tarih,edebiyat, ilâhiyat, sosyoloji, mimari, güzel sanatlar ve daha baflka bilim dallar›y-la u¤raflan bilim insanlar›, Üsküdar’›n geçmifle dönük yeniden inflas› için birertu¤la koymaya devam ediyorlar. Sunulan yüzlerce bildiri Üsküdar’›n flafl›las›kültür zenginli¤ini aç›kça ortaya koyuyor. Söz alan her bir konuflmac› ile unu-tulmay› hakketmeyen eski bir Üsküdarl›’y› tan›yor, Üsküdar’da yaz›lm›fl fakatkütüphane raflar›nda unutulmufl eflsiz bir eserden haberdar oluyor, önlerindendefalarca geçti¤imiz halde farketmedi¤imiz Türk mîmârî flaheserlerinin benzer-siz özelliklerini ilk kez iflitiyor ya da Üsküdar’›n tarih içerisindeki yerini bugünedek üzerinde durulmam›fl bir hadiseyle tekrar ö¤reniyoruz. Dahas› hepimizingurur ve mutlulukla teslim edece¤i gibi Üsküdar, hakk›nda düzenlenecek böyle-si onlarca sempozyuma ev sahipli¤i yapabilecek kültür ve medeniyet zenginli¤i-ni de hala bar›nd›r›yor.

Üsküdar’da bir Çapano¤lu…Bir as›r civar›nda ömür sürüp yapayaln›z yaflad›¤› bu uzun zaman›n büyük k›s-m›n› Çengelköy’deki kiral›k bir dairede geçiren ve öldükten sonra da yine Üskü-dar’dan ayr›lamay›p vasiyeti üzere Nakkafltepe’ye defnolunan Cabbârzade ÂrifBey de iflte unutulmay› hakketmeyen o eski Üsküdarl›lar’dan biridir. Ad›n›n ba-fl›nda bulunan Cabbarzâde künyesi, bu hazin hayat hikayesinin aksine zengin ve

610

.

hareketli bir tarihe iflaret etmektedir. “Cabbarzâdeler”, asl›nda “Çapanzâde” ve-ya “Çapano¤ullar›” ad›yla bilinen ve bir zamanlar Bozok (Yozgat) Sanca¤›’ndahüküm sürmüfl olan köklü bir ayan ailesidir. Muhtemelen Mamalu Türkmenle-ri’nden olan ailenin tarih sahnesinde ünlenen ilk üyesi Ömer A¤a, “Çaparzâde”ünvan›yla bilinir. ‹ki as›r boyunca Yozgat, Ni¤de, Sivas ve havalisinde ayan,voyvoda, mütesellim ve vali olarak otorite sahibi olmufl bu ailenin ad›, hem ‹s-lamlaflma sürecinin hem de güce dayal› faaliyetlerinin etkisiyle XVIII. yüzy›l›nbafllar›ndan beri “Cabbârzâde” olarak da an›lmaktad›r.1

As›rl›k Üsküdarl›…Mehmet Ârif Bey,2 Temmuz 1825’de Baltaliman›’nda do¤mufltur. Babas› Çapan-zâde fiâkir Bey’dir.3 Mekteb-i ‹rfân’dan mezun olduktan sonra Bâb›âlî Mâliye Ka-lemi’nde ve Hazîne-i Mâliye Bedelât Kalemi’nde memuriyetlerde bulunmufltur.33 y›ll›k devlet hizmetini müteakiben 52 yafl›nda iken kendi iste¤iyle tekâüdeayr›lm›fl ve Çengelköy’deki Dr. ‹rfan Bey Köflkü’nü kiralayarak hayat›n›n kalank›rk küsur y›l›n› eser telifine vermifltir. ‹nsan ömrünün en zorlu dönemi kabuledilebilecek tekaüd y›llar›n› onca s›k›nt›lara ra¤men evinde eser vererek geçirenÂrif Bey, 95 yafl›nda vefat etmifl ve “masraflar› ceyb-i hümâyûndan karfl›lanmaksuretiyle” Nakkafl’ta defnedilmifltir.4

Cabbarzâde Ârif Bey, “Ne kendi kimseye benzer ne kimse kendisine” m›sra-› mefhûmunca nev‘i flahs›na münhas›r bir ‹stanbul Beyefendisi’dir. Gözden uzakdurmay› fliâr edinmifl, mahviyet sahibi, ehl-i dil bir zatt›r. fiâbâniye tarikat› ön-derlerinden Kufladal› ‹brahim Halvetî’nin halifesi Hammâmî Muhammed TevfikEfendi’ye intisaplar› vard›r. Sefîne-i Evliyâ müellifine göre bafllarda ilmi ve tah-sili yetersiz iken Üveysîlik nefle’siyle esrâr ilmine vâk›f olmufl, mükemmel dere-cede Arapça ve Farsça ö¤renmifltir. Önemli eserlerinden biri olan Atiyye-i Süb -hâniyye’deki flu sözler, Hüseyin Vassâf’›n tespitini do¤rular mahiyettedir:“‹btidâ fluras›n› ‘arz u beyân ederim ki ehlullâh-› kirâm›n lisân-› kudsiyyelerin-den fleref-zuhûr eden kelimât-› mukaddeseye âflinâl›k iki fley’e merhûndur. Biri-si fem-i muhsinden hüsn-i telakkî ya‘nî Hakîkat-i Muhammediye’yi hâmil ‘anâ-s›r ile mukayyed insân-› kâmilden yâhud o s›rr› ‘ârif bir zevk ehlinden istimâ‘ et-mekdir. Buna ‘ilm-i sem‘î ve vâs›tî derler. Ve di¤eri flühûd-› ‘aynîdir, ya‘nî mü-kevvenât u eflyâda zâhir olan tecelliyât-› ‹lâhî’ye zevk ve ‘ilim peydâ edip o keli-mât›n kang› merâtib ve makâmâta ta‘alluku oldu¤unu hâlen vâk›f ve âflinâ bu-lunmakd›r. Buna da ‘ilm-i yakînî ve vehbî derler. Bu ‘ilim ‘urefâya hâsd›r.”5

Setre pantolon, kolal› gömlek…Uzun boylu ve beyaz sakall›d›r; düzgün bir vücûda sahiptir. Sünnî-mezhep,Hamzavî-meflreb, son derece tatl› dilli ve hofl-sohbet bir kimsedir. Kendisi bizzat“Bende s›rr-› irflâd yokdur!” demesine ra¤men onun sohbetinden müstefîd olmakiçin her daim kap›s›n› afl›nd›ranlar bulunur. Ço¤unluk inzivây› tercih etmesinera¤men ›srarl› teklifler sonucu soka¤a ç›kmak zorunda kal›rsa setre pantolan ve

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

611

.

kolal› gömlek giyer; kravat takmay› da ihmal etmez. Bu nedenle fieyh Ahmed-iMuhtâr (ö. 1910), onu “Kravatl› Evliyâ” lâkab›yla ça¤›r›r.Yafl› bir hayli ilerlemifl olmas›na ra¤men ‹stanbul’un hareketli kültür hayat›n-dan, hele hele mânevî dünyas›ndan kopmam›flt›r. Onu gâh Nureddîn-i Cerrâhî(ö. 1721) için söylenmifl dilden dile dolaflan bir k›t‘an›n flairi olarak, gâh AhmedSâfî Bey’den (ö. 1926) mûs›kî terimlerini ihtivâ eden bir gazel rica ederken gör-mek mümkündür. Hareket kabiliyetini kaybetti¤i son y›llar›nda ise sevenleri evi-ne ak›n etmifltir. Osmanl› Müellifleri’nin yazar› Bursal› Mehmed Tâhir, kendiarac›l›¤›yla eserlerini Hüdâyî Dergâh› kütüphânesine henüz hayattayken vakfet-ti¤ini bildirmektedir. Evinde defalarca ziyaretine gitti¤ini ve yazd›¤› tüm eserle-rini inceleyerek faydaland›¤›n› söyleyen Hüseyin Vassâf Bey ise onun için flu di-zeleri kaleme alm›flt›r:

Ey harîm-i harem-i s›rr-› Hudâ Ârif BeyV’ey edîb-i edebistân-› safâ Ârif Bey

Hep hakây›k ile mâli olan ol sözlerini‹flitenler mütehayyirdir eyâ Ârif Bey

Ü S K Ü D A R ’ I N “ K R A V A T L I E V L ‹ Y Â ” S IC A B B A R Z Â D E ( Ç A P A N Z Â D E ) M E H M E T A R ‹ F B E Y

Hammâmî Muhammed Tevfik Efendi’nin kabri

Yeni ValideCamii’nin içindenbir görünüm(arka sayfa)

614

.

Bahr-i zevk olmufl o pâkîze dilin bî-flübheBâb-› medhinde ne söylense sezâ Ârif Bey

S›rr-› tevhîde hakîkatde vusûlün zâhirServer-i cümle-i erbâb-› vefâ Ârif Bey

Cezbe-i aflk›n ile mest oluyor Vassâf’›nOna imdâd-res ol lûtf ile yâ Ârif Bey6

Kay›p eserler…Cabbarzâde Ârif Bey’in bir k›sm›na yaln›z ismen ulaflabildi¤imiz 17 adet eserivard›r. Bunlardan yaln›z daha önce sözü edilen Atiyye-i Sübhâniyye fierh-i Gav -siyye-i Geylâniyye ile Kur’ân-› Kerîm’in esrâr›na dair yazd›¤› Hazine-i Nûr7 mat-bûdur. Aralar›nda Dîvânçe’sinin bulundu¤u di¤er eserlerinden bir k›sm›na isehenüz ulaflabilmifl de¤iliz. Hüdâyî Dergâh› Kütüphânesi’ne vakfetti¤i söylenenve söz konusu kütüphanedeki di¤er eserlerle birlikte Hac› Selim A¤a Kütüpha-nesine nakledilen yazmalar aras›nda bu eserlerin büyük bir k›sm› bulunmamak-tad›r.

Eskinin yenisi: Sünbül Sinan fierhiDevrin biyografik kaynaklar›n›n verdi¤i bilgilere göre Cabbarzâde Ârif Bey’in te-lifat›nda flerhler önemli bir yer tutar. Her üç dile de hakk›yla vâk›f olan Ârif Bey,Mevlânâ ile ‹smet-i Buhârî gazelleri gibi klâsik Fars fliiri nümûnleri ve Risâle-iGavsiyye ile Ahmed-i Bedevî gazeli gibi Arap edebiyat› örneklerinin yan› s›raTürkçe metinler de flerh etmifltir. Bu metinlerden biri müellif hatt› nüshas› Hac›Selim A¤a Kütüphanesi’nde bulunan Nutk-› Sünbül Sinan fierhi’dir.8 Sünbüliy-ye’nin kurucusu Sünbül Sinan Efendi’nin (ö. 1529) tasavvuf erbab›nca nazirele-ri yaz›lan,9 bestelenen ve nihayet Ârif Bey taraf›ndan flerh edilen ünlü manzû-mesi fludur:

Gel ey sâlik diyem bir söz ki hakd›r‹flitir Hakk› flol kim hak-kulakd›r

Hadîs-i Hakdürür hak söz hakîkatEgerçi söyleyen dildir dudakd›r

fiular kim geçmedi cân u cihândanNe duydu ‘aflk› ne de duyacakd›r

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

615

.

Sorarsa hânkâh-› ‘aflk› zâhidMakâm-› ‘âlîdir ulu ocakd›r

Münevver olamaz zühd ile zâhidAn›n yeri karanl›k bir bucakd›r

Kalanlar zühd ü takvâda mukarrerSefer ehli de¤ildir o durakd›r

Hümâ-y› ‘aflk› sayd etmek dilersenDil-i vîrâneme gel ki yatakd›r

An›n ‘aflk›nda iken gayre bakmaKi zîrâ ‘âfl›kîne ol k›yakd›r

fii‘âr-› ‘âfl›k› benden sorarsanCünûn-› âh u vâh (u) a¤lamakd›r

fiarâb-› ‘aflk› içmifl Sünbülî çünVelâkin mest eden flol son ayakd›r

Rik‘a hatla yaz›lm›fl 37 varak tutar›ndaki eser, tasavvufî fliir flerhi gelene¤imiziçin pek çok bak›mdan orijinallikler tafl›maktad›r. Öncelikle bir flerh metni ola-rak müellifince müstakil bir isim konulan birkaç örnekten biridir. CabbarzâdeÂrif Bey, metnin henüz ilk sat›rlar›nda eserine “Miftâhu Hazâ’inü Rahmâniyyefî-Memleketi Vücüdü’l-‹nsâniyye” ad›n› verdi¤ini aç›kça söylemektedir.10 Hemenpeflinden flerh edece¤i manzûmeyi bir bütün halinde kaydeden flârih, manzûmesahibi Sünbül Sinan Efendi’yi tan›tmak için eserine insan›n mâhiyyeti bahsiylebafllar. Zaaflar›na göre insan türlerini tasavvuf ›st›lahlar›yla uzun uzun anlatt›k-tan sonra “Ehass” denilen en yüksek zümrenin üçüncü bölü¤ünde mürflid-i kâ-millerin bulundu¤unu kaydeder. Aralar›nda Sünbül Efendi’nin de bulundu¤uhakîkî mürflidler flu vas›flar›yla benzerlerinden ayr›l›rlar:

“Bunlar her ân ve zamân zât-› mutlaka-i ‹lâhî’ye âyîne olup cümle ‘avâlim-i fü-yûzât o vücûd-› kudsiyyelerinden zâhir olur. Ve kendilerine mahsûs etvâr u mifl-vâr ve bir de s›rlar› vard›r ki ona taklîd de¤il aslâ nisbet bile kabûl etmez. (s.5)”

Ârif Bey, flerh edilen manzûmenin flairini tam da gelene¤e uygun bir flekilde eri-flilmez konumuna yerlefltirdikten sonra11 ilk beyti flerh etmeye bafllar. Gazel, “Gel

Ü S K Ü D A R ’ I N “ K R A V A T L I E V L ‹ Y Â ” S IC A B B A R Z Â D E ( Ç A P A N Z Â D E ) M E H M E T A R ‹ F B E Y

616

.

ey sâlik” nidâs›yla aç›ld›¤› için do¤al olarak üzerinde durulan ilk kavram “sü-lûk”tur. “Yol” anlam›na gelen bu kelimenin tarikat karfl›l›¤› bir terim olarak an-lafl›labilmesi için insan›n kendisinde bafllay›p yine kendisinde son bulan bir yolvarl›¤›n›n kavranmas› gerekti¤i ve d›flar›daki yol aray›fllar›n›n beyhûde u¤rafl›laroldu¤u k›saca vurguland›ktan sonra flerh tekni¤i bak›m›ndan flafl›rt›c› bir ham-leyle karfl›lafl›l›r:

“Buna dâ’ir tafsîlât inflâ’Allâhü Te‘âlâ âtîde gelir. (s. 6)”

Kendisinden önceki benzer örneklerde rastlanmayan bu cümle; kapsam› önce-den planlanm›fl, s›n›rlar› çizilmifl ve muhtemelen müsveddeler üzerinde çal›fl›-larak son flekli verilmifl derli toplu bir metinle muhatap oldu¤umuzun ilk ipucu-dur. Ârif Bey bununla da kalmaz, Sünbül Efendi’nin neden “âfl›k, sâd›k, mürîd,muhib, dervifl” s›fatlar›ndan birini de¤il de özellikle “sâlik”i tercih etti¤i sorusu-na cevap arar; meseleyi ayet ve hadislerle etrafl› bir flekilde izah eder. Bu sorgu-lay›c› tutum, günümüz metin çözümlemelerinde de sa¤l›kl› sonuçlar veren cid-dî bir aç›l›md›r.fierhin ilerleyen bölümleri, Ârif Bey’in donan›m›n› da yavafl yavafl ortaya koyma-ya bafllar. “‹flitir Hakk› flol kim hak-kulakd›r” dizesini aç›klarken, beden âzâlar›hakk› duyacak kadar nefsini e¤iten kimselerden bahseder ve bir hadîs-i flerîf

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Sümbülî tac› biçiminde istifli bir levha (Dervifl Çeyizi, s. 78)

617

.

al›nt›lar. Fakat o, daha önceki flârihler gibi metin iktibas›yla yetinmez. Hadîs-iflerîfi Kad› Beyzâvî Tefsîr’inden al›nt›lad›¤›n› belirtir ve Arapça metinden sonraonu titizlikle tercüme eder (bk. s.10-11).fiârih Ârif Bey, ikinci beytin flerhine ilk beytin yaklafl›k 20 sayfa tutan aç›klama-s›n› özetleyerek girer. Bunun bir üslup özelli¤i olup olmad›¤› anlafl›lmak üzereilerleyen sayfalara bak›ld›¤›nda, her yeni beyit aç›klamas›n›n önceki beyitlere aitaç›klamalar›n özetiyle bafllad›¤› farkedilir. Anlafl›lan Ârif Bey, yek-âhenk (konubütünlü¤üne sahip) bir manzume oldu¤unu düflündü¤ü fliirin beyitleri aras›ndaba¤lant›y› koparmamak için böyle bir uygulamaya gitmektedir. Bu metot, yek-âhenk manzumelerin bugün yap›lan flerhleri için de hiç flüphesiz yol gösterici-dir.‹kinci beytin flerhi de daha önce oldu¤u gibi gelene¤in keyfî tasarruflar›ndankurtulmufl fevkalade ciddî bir kalemle karfl› karfl›ya oldu¤umuzu teyid eden me-tot özellikleriyle doludur. fiârih bu beyitte de uzunca bir hadîs-i flerifi metnenal›nt›lar. Fakat yine ilk beyitteki gibi kayna¤›n› göstermeden geçmez. Bu kezal›nt› yap›lan kaynak Fusûsü’l-Hikem flârihi Sofyevîzâde Bâlî Abdullah Efen-di’nin Metâli‘u’n-Nûr adl› eseridir. Al›nt› ve izahlarla konu iyice cerh edildiktensonra günümüzde de yayg›nca uygulanan usulle bir örnek beyte yer verilir. Bu-rada da ciddiyet elden b›rak›lmam›fl ve örnek beytin flairi (Nâbî) vurgulanm›flt›r.Bölümün sonunda ise Ârif Bey’in bir baflka özelli¤iyle karfl›lafl›l›r. Klâsik biyog-rafi kaynaklar› Cabbarzâde Ârif Bey’in “Ârif” mahlas›yla fliirler yazd›¤› ve hattabir Dîvânçesi bulundu¤undan söz ederler. Fakat bu Dîvânçe’ye ne yaz›k ki ula-fl›lamam›fld›r. fiâir Ârif Bey’den arta kalanlar baflta flerh ve tercüme metinleri ol-mak üzere di¤er eserleri içerisine da¤›lm›fl durumdad›r. Genellikle müstakil ga-zeller fleklinde bulunan bu fliirlerde, “Ârif”in yan› s›ra “Mütercim”in de mahlasolarak kullan›ld›¤› dikkat çeker. ‹kinci beytin flerhi de iflte bu örneklerden biri iletamamlan›r. Ârif Bey, asl›nda metnin ilerleyen bölümlerinde kendisine ait ikigazele daha yer verir. Bu üç gazelden afla¤›da matlalar› verilen ikisi, flairin tere-ceme-i hali bulunan ve Latin harfleriyle neflredilen biyografik kaynaklarda ya-y›mlanm›flt›r:

Mahfî iken nûr-› zât›n sonra ifflâ eyledinSîne-i bî-kînemi ol nûrdan i¤râ eyledin (s. 27-28)

*

Ey gamze söyle zahm-› dilimde zebân›m olEy âh-› sîne nüsha-i flerh ü beyân›m ol (s. 48-49)

Ârif Bey’den bahseden kaynaklar›n hiçbirisinde bulunmayan üçüncü gazeli debu bildiri vas›tas›yla ilk kez biz neflretmifl oluyoruz:

Ü S K Ü D A R ’ I N “ K R A V A T L I E V L ‹ Y Â ” S IC A B B A R Z Â D E ( Ç A P A N Z Â D E ) M E H M E T A R ‹ F B E Y

Üsküdar’›nhavadan genelbir görünümü(arka sayfa)

620

.

Nice demler Hûya mesken oldu gönlüm hânesiOl sebebden s›rr-› Lâhûtdur an›n sermâyesi

Etmede zât› tecellî s›rr›ma ânen-fe-ânGayb-› mutlakd›r bu cân›m içre cân kâflânesi

Hubb imifl bildim meger tahlîk-i ‘âlemden garazHer flu’ûnda devr eden humhâne Hak peymânesi

Varl›¤›md›r var eden fîrûze-i nüh tâk› kimYoksa nerden olur i‘mâr gönlümün vîrânesi

Câm-› Hûdan bir kadeh nûfl eyleyen bîçârelerTâ ezelden tâ ebed ay›lmad› mestânesi

S›rr-› Hûyu ‘Ârif isen ey Mütercim sâkit olKeflf-i esrâr eyleyen Hakk›n odur dîvânesi (s. 40)

Gazelin “aflk”›, “âfl›k”› ve “aflkdan nasibi olmayanlar›” anlatan 3. ve 4. beyitleri-nin flerhleri, Ârif Bey’in hem üslup mükemmelli¤ini hem de yüksek edebî zevki-ni ortaya koyan parçalard›r. Aflk›n asl›nda zehirli bir sarmafl›k türü oldu¤unu,pençesine düfleni periflan eden kara sevdan›n da onun için sar›ld›¤› yeri kurutanbu sarmafl›¤a benzetildi¤ini ve mecâzî ile hakîkî olmak üzere iki türü bulundu-¤unu söyleyen Ârif Bey, mecâzî (beflerî) aflk› “üzüm suyu”na, hakîkî aflk› ise “fla-rab”a benzetir. Ona göre gönüllerdeki mecâzî aflk, sab›r ve metanetle bir süresonra hakîkî aflka dönüflebilir. fiairini vermeden al›nt›lad›¤› flu beyit, isabetli se-çildi¤i takdirde fliirin flerhte ne denli etkili bir araç oldu¤unu da belgeler nitelik-tedir:

Aflk dursun ko mecâzîse de sînende seninÂb-› engûr hum içre durarak bâde olur (s. 29)

Aflk›n mâhiyetini kavrayamayan ve hâlâ iknâ olmayanlar içinse bir hikayesi var-d›r Ârif Bey’in:“Meflhûr hikâyedendir: Bir fukarâ merkebini her nas›lsa sahrâda gâ’ib etmifl. Ta-harrîsi z›mn›nda fevkâlâde ikdâm eylediyse de elde edemedi¤inden ziyâde endî-fle içinde kalm›fl. fiehrin câmi‘inde vâiz efendinin biri halka nush u pend etmek-

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

621

.

Ü S K Ü D A R ’ I N “ K R A V A T L I E V L ‹ Y Â ” S IC A B B A R Z Â D E ( Ç A P A N Z Â D E ) M E H M E T A R ‹ F B E Y

Eski bir Üsküdarsoka¤› (ÜsküdarHat›ras›, s. 64)

622

.

de ve cemâ‘at-i vefîre orada hâz›r bulunmakda oldu¤unu görmesiyle, mezkûrmerkeb flu cemâ‘at elinden birisi yedine flâyed geflmifl ise vermesi istirhâm›n› hâ-vî bir pusulac›k bi’t-tanzîm kürsî üzerinde bulunan vâ‘ize takdîm eder. Vâ‘iz va-rakay› okudukdan ve ifle muttali‘ oldukdan sonra sâhib-i merkebe hitâben: ‘- Ev-lâd›m! Biraz sabret, flu va‘z›m› tekmîl edeyim, ba‘dehu senin iflinde bulunay›m.’demifl. Bîçâre fukarâ bir köflede ârâm u ikâmet ve vâ‘iz sözünü ikmâl ve du‘âs›-n› itmâma himmet ederek cümleye hitâben: ‘- Ey cemâ‘at-i müslimîn! Bafl›ndanaflk geçmemifl bir kimseniz var ise lutfen ayak üzre yerinden k›yâm edip dursun.’demifl. Bir ihtiyâr hemân harekete ibtidâr birle: ‘- Ey hoca efendi! Ben flu sinn-ifleyhûhetime kadar böyle bir fleye mübtelâ olmad›m.’ diye huzûr-› vâ‘ize tekar-rüb etmifl. Vâ‘iz ise varaka sâhibine hitâben: ‘- Evlâd›m! Merkebin yular› yan›n-da ise iflte flu adam›n bafl›na hemândem tak da merkebinin görece¤i cümle ifli bu-na gördür. Zîrâ gâ’ib olan merkebden bu adam›n kat‘â fark› yokdur, belki ondandaha a‘lâd›r!’ demifl.” (s. 29-30)Bildiri s›n›r›n› aflmamak için buraya kadar ancak birer örnekle alt›n› çizmeye ça-l›flt›¤›m›z metot özellikleri metin boyunca artarak sürüp gider. Kaynaklar› vehatta sayfa numaralar› belirtilerek yap›lan al›nt›lar, göndermeler, ravi silsilele-riyle birlikte verilecek kadar titizlik gösterilen hadis metinleri, Bel‘am ‹bni Bâ‘ûrya da fieyh San‘ân hikayeleri, Nef‘î’, Hâf›z-› fiîrâzî ve daha baflka flairlerden seçi-len örnek fliirlerle eser, edebî k›ymeti haiz yar› bilimsel bir hüviyet arz eder. Do-lay›s›yla Cabbârzâde Ârif Bey’i Cumhuriyet dönemi flerh anlay›fl›n›n ilk müjde-cilerinden biri, eserlerini de flerh gelene¤imizin geçifl dönemi örnekleri olarakkabul etmek do¤ru olacakt›r.Yapt›¤›m›z bu mütevâzî araflt›rma, edebiyat tarihimize hayâtî katk›lar› bulunanbu as›rl›k Üsküdar zarifinin haketti¤i ilgiyi görmesine vesile olur umar›z.

D‹PNOTLAR

1 Çapano¤ullar› hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bk. Özcan Mert, XVIII. ve XIX. Yüzy›llarda Çapano¤ullar›,Ankara 1980; Abdülkadir Bey, Çapano¤ullar› Hadisesi ve Abdülkadir Bey’in Hat›ralar› (yay. haz. Ali fia-kir Ergin), Ankara 2006.

2 Cabbarzâde Mehmet Ârif Bey’in biyografisi flu kaynaklardan yararlan›larak haz›rlanm›flt›r: Bursal› Meh-med Tahir, Osmanl› Müellifleri, Ankara 2000, II, 345-346; ‹bnülemin Mahmut Kemal ‹nal, Son As›r Türkfiairleri, ‹stanbul 1988, I, 39-40; Osmanzâde Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ (haz. Mehmet Akkufl-Ali Y›l-maz), ‹stanbul 2006, IV, 212-216.

3 Çapano¤ullar› hakk›nda yap›lm›fl araflt›rmalarda fiakir Bey’in ad›na rastlanmam›flt›r.4 Evrâk-› Havâdis’te neflredilen ölüm ilan› Sefîne-i Evliyâ’dan naklen flöyledir: “fieyhü’l-mütekâ‘idîn fuza-

lâ-y› benâmdan Çapanzâde Ârif Bey yüz yafl›n› mütecâviz oldu¤u hâlde Çengelköy’de P›narderesi’ndemüste’ciren sâkin oldu¤u hânede irtihâl-i dâr-› na‘îm eylemifldir. Merhûm-› müflârün ileyhin haber-i ve-fât› mesmû‘-› ‘âlî-i pâdiflâhî buyurulmas› üzerine techîz ü tekfîni lutfen ceyb-i hümâyûndan fermân bu-yurulmufl ve vasiyeti mûcibince Nakkâfl’da defnedilmifldir. Merhûm, âlim ve fâz›l bir zât olup fevka’l-‘âde kuvve-i hâf›zaya mâlik idi. (Rahmetu’llâhi ‘aleyh rahmeten vâsi‘aten)” (Osmanzâde Hüseyin Vassâf,a.g.e., s. 213)

5 Cabbarzâde Mehmed Ârif b. fiâkir, Atiyye-i Sübhâniyye fierh-i Gavsiyye-i Geylâniyye, Dersaadet 1304,s. 3-4. Bu eser sadelefltirilerek Latin harfleriyle de iki kez yay›mlanm›flt›r: Atiyye-i Sübhâniyye (Yüce Al-lâh’›n ‹hsân›) (sadelefltiren: Melih Yulu¤, haz. Bekir Uluç›nar), ‹stanbul 1976, 1983.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

623

.

6 Osmanzâde Hüseyin Vassâf, a.g.e., s. 215.7 Cabbarzâde Mehmed Ârif, Hazîne-i Nûr, Dersaadet 1328.8 Cabbarzâde Ârif Bey, Miftâhu Hazâ’inü’r-Rahmâniyye fî-Vücûdi Memleketi’l-‹nsâniyye, Hac› Selim A¤a

Kütüphanesi, Hüdâyî Efendi 571. Di¤er bir nüsha için bk. Taksim Atatürk Kitapl›¤›, Osman Ergin 1146.(Bildiri içerisinde eserden al›nt›lanan bölümlerin sayfa numaralar›, bu metne aittir.) Müellifin di¤erTürkçe manzume flerhi hakk›nda bkz. Ömür Ceylan, “fierh Edebiyat›m›zda Üsküdar ve Çevresi”, I. Üs -küdar Sempozum Bildirileri, ‹stanbul 2004, II, s. 204.

9 Nazire örneklerinden birisi için bkz. Osmanzâde Hüseyin Vassâf, “Ahmed Sâfî Bey”, a.g.e., s. 224-225.10 Kimi kaynaklarda eserin ad› “Miftâhu H›sn› Hasîni Rahmâniyye fî-Arz-› Vücûdi’l-‹nsâniyye” fleklinde

geçse de yazar›n›n flehadetiyle bu rivayet yanl›flt›r.11 Ayr›nt›l› bilgi ve benzer baflka örnekler için bk. Ömür Ceylan, Tasavvufî fiiir fierhleri, ‹stanbul 2000,

s. 414-416.