uvod - gov.me · biv{e jugoslavije i istocne evrope, rat u hrvatskoj i bih, ekonomska blokada...

1

UVOD U skladu sa spolja{njom politikom Crne Gore, proces evropskih integracija je prepoznat kao jedan od glavnih prioriteta. Da bi se smanjile razlike izme|u Crne Gore i EU u toku procesa stabilizacije i pridruìvanja na podru~ju pra}enja (monitoringa) stanja ìvotne sredine i izvje{tavanja o ìvotnoj sredini nu`no je prihvatiti standarde i smjernice EU, osdnosno Evropske agencije za ìvotnu sredinu (EEA) i Eurostata (Statisti~ki zavod EU). Uskla|eni setovi indikatora i izvje{tavanje o ìvotnoj sredini sa prihva}enim normama i standardima Evropske unije nesumnjivo predstavljaju vaàn korak prema postizanju solidnog upravljanja za{titom ìvotne sredine. Standardi }e omogu}iti konzistentnost i razmjenu podataka na nacionalnom i me|unarodnom nivou, {to }e zauzvrat Evropskoj uniji i me|unarodnoj zajednici uop{te omogu}iti da bolje pomogne Crnoj Gori u obliku tehni~ke pomo}i (konsultanti i transfer tehnologije).

S toga je ove godine u~injen napor da se Izvje{taj o stanju ìvotne sredine, po prvi put, uradi u skladu sa standardnom metodologijom pokazatelja-indikatora Evropske agencije za ìvotnu sredinu (EEA) koja se bazira na DPSIR indikatorima, odnosno indikatorima koji povezuju uzrok, pritiske, stanje, posljedice i mjere.

Izvje{tavanje o stanju ìvotne sredine je vaàn faktor u procesu upravljanja za{titom ìvotne sredine. Izvje{taj o stanju ìvotne sredine radi se za potrebe ostvarivanja strate{kog dokumenta Agenda ekonomskih reformi, “Pravci razvoja Crne Gore Ekolo{ke dràve”, preporuka UN Ekonomske komisije za Evropu datih u nedavno usvojenom dokumentu “Pregled sprovo|enja za{tite ìvotne sredine u Srbiji i Crnoj Gori - Environmental performance review – “EPR”, preporuka iz Pregleda sektora zivotne sredine Srbije i Crne Gore koji je uradila Svjetska banka, kao i drugih dokumenata va`nih za za{titu ìvotne sredine.

Struktura ovako ura|enog nacionalnog Izvje{taja o stanju ìvotne sredine, ukupno xx poglavlja, sadrì opis glavnih pokretaca (sektori) koji stvaraju pritiske na ìvotnu sredinu, kao {to su: doma}instva, energija, industrija, poljoprivreda, {umarstvo, saobra}aj, turizam i dr. Nakon toga slijedi prikaz posljedica, stanja i uticaja na ìvotnu sredinu koje su uzrokovali pritisci. Posljedice po ìvotnu sredinu su obra|ene kroz tematske cjeline (klimatske promjene, akcidente itd), a stanje ìvotne sredine kroz njegove pojedina~ne segmente (vazduh, vode, more, tlo, biodivezitet, radioaktivnost). Daje se i pregled sprovodjenja zastite zivotne sredine u Crnoj Gori kroz ocjenu sprovedenog inspekcijskog nadzora, podatke o izrecenim kaznama i o kori{}enju finasijskih sredstava za za{titu ìvotne sredine, medjunarodne saradnje, kao i druge va`ne podatke ~ime su stvorene realne predpostavke za izmjene i/ili dopune strate{ko-planskih dokumenata i pravnih akata. Svaka tematska cjelina sadrzi odredjeni broj indikatora prikazanih tekstualno, tabelarno, graficki ili kartama. Izvje{taj obradjuje period 2001 – 2002. godine, a u cilju prikazivanja trendova kao jedinstvena bazna godina, gdje je to moguce, koristi se 1991. godina.

Dio Izvje{taja koji se odnosi na stanje pojedinih segmenata ìvotne sredine obradjuje period od godinu dana i bazira se na izvje{tajima o realizaciji Programa monitoringa

2

ìvotne sredine Crne Gore u 2002 godini (vazduh, vode, radionuklidi, zemlji{te i biodiverzitet) ura|enim od strane JU Centar za ekotoksikolo{ka ispitivanja Crne Gore (CETI), Republi~kog hidrometeorolo{kog zavoda (RHMZ) i Republi~kog zavoda za za{titu prirode, kao i na svim dostupnim sektorskim dokumentima vezanim za ìvotnu sredinu.

Budu}i da su Europska agencija za ìvotnu sredinu (EEA) i Eurostat vode}e institucije Evropske Unije na podru~ju izvje{tavanja o ìvotnoj sredini, njihove publikacije o indikatorima ìvotne sredine uzete su kao osnovne reference za ovaj izvje{taj. Napominje se da ovdje obra|eni indikatori predstavljaju usvojene evropske skupove indikatora koji mogu biti po~etni minimum za uspostavljenje nacionalnih indikatora. Nesumnjivo je da u nacionalnom izvje{taju o ìvotnoj sredini moraju biti prikazane i mnoge druge informacije i podaci. Pored prikazivanja stanja ìvotne sredine, namjera ovog izvje{taja je, i to prvi put za podru~je ìvotne sredine, da se uradi integralni pregled o dana{njem stanju i postoje}oj praksi u Crnoj Gori na podru~ju upravljanja, sakupljanja, obrade, pra}enja i objavljivanja podataka i informacija o ìvotnoj sredini, odnosno indikatorima ìvotne sredine. Pritom je posebno va`no utvr|ivanje raspoloìvosti i vjerodostojnosti indikatora ìvotne sredine kod nas. O indikatorima Indikatori (pokazateji) su najefikasniji oblik za pra}enje promjena i ostvarivanja ciljeva sektorskih politika i strategija. Oni pomaù boljem razumjevanju sloènih ekolo{kih problema i na jedostavan i jasan na~in daju kvantitavnu informaciju. Indikatori bi trebali biti: reprezentativni, bitni, uvjerljivi, transparentni i ta~ni. Postoji mnogo kriterijuma za izbor indikatora, ali su najva`niji: koliko je zna~ajan problem sa aspekta {tete po ìvotnu sredinu, kako politika gleda na problem i je li mogu}e sakupljanje ili mjerenje indikatora. Standardna tipologija Evropske agencije za zivotnu sredinu bazira se na tzv. DPSIR sistemu za izvje{tavanje o problemima zivotne sredine, odnosno na indikatorima uzroka, pritiska, stanja, posljedica i mjera: Pokreta~i tj. »Driving Forces« - (D): osnovni pokreta~ki mehanizmi negativnih uticaja npr. poljoprivreda, industrija, {umarstvo, saobra}aj, energetika, turizam i dr. Pritisci, tj. »Pressures« - (P): posljedice djelovanja pokreta~kih mehanizama npr. pove}anje koncentracije |ubriva i njihovih komponenata u tlu, urbanizacija i dr. Stanje, tj. »State« - (S): trenutno stanje npr. pogor{anje kvaliteta vazduha, zemlji{ta i voda, i dr. Uticaj, tj. »Impact« - (I): posljedice pritisaka npr. eutrofikacija obalnih podru~ja, fragmentacija prostora, gubitak biolo{ke raznovrsnosti i dr. Odgovor, tj. »Response« - (R): mjere i instrumenti u pripremi i/ili na snazi koje se bave odre|enom problematikom npr. ratifikovane konvencije, zakonski akti i dr.

3

DPSIR sistem je koristan za opisivanje odnosa izme|u uzroka i posljedica ekolo{kih problema, ali i za fokusiranje na vezama izme|u DPSIR elementa dajuci osnovu za analiziranje medjuzavisnih faktora koji uticu na zivotnu sredinu. Cilj ovakvog pristupa je: • Mogu}nost obezbje|ivanja informacija o svim razli~itim elementima u okviru DPSIR

lanca • Demonstriranje njihove me|uzavisnosti • Procjena efikasnosti preduzetih odgovora dru{tva. Slika 1: Odnosi izme|u pokreta~kih mehanizama, pritisaka, stanja, uticaja i odgovora

Sektorske politike, mjere i ciljevi: Medjunarodne konvencije, Zakonski propisi

Ekosistemi i zdravlje: Gubitak biodiverziteta, Ljudsko zdravlje, Klimatske promjene Zagadjivači

Emisije, Otpad, Šumski požari, Upotreba pesticida

Uzroci Industrija, Poljoprivreda, Energetika, Saobraćaj

S State / Stanje

I Impact / Uticaj

R Responses / Odgovori

P Pressures / Pritisci

D Driving Forces / Pokretači

Kvalitet: Zagadjenje, Eutrofikacija, Promjene u staništima

Generalno ovaj sistem reflektuje odnos izmedju sistema zivotne sredine i sistema koji je stvorio ~ovjek, odnosno odra`ava sve elemente uzrocnog lanca koji povezuje ljudske aktivnosti sa njihovim direktnim uticajima na `ivotnu sredinu i odgovora dru{tva na te uticaje. Da bi se razumjela dinamika ovog sistema vrlo je bitno shvatiti veze izmedju DPSIR elemenata. Na primjer, medjusobni odnos »D« i »P« kao posljedica privrednih aktivnosti je funkcija eko-efikasnosti tehnologija i sistema koji se koriste. Kako se eko-efikasnost pobolj{ava, tako se »P« smanjuje, a »D« povecava. Slicno, medjusobni odnos izmedju Uticaja na ljude i ekosisteme i »S« zavisi od prihvatnih kapaciteta i pragova osetljivosti tih sistema. Da li drustvo »Odgovara« na uticaje zavisi od toga kako se ovi uticaju opazaju i procjenjuju. Rezultat »R« i »D« zavisi od efektivnosti Odgovora. (Slika 2).

Slika 2: Indikatori i informacije koji povezuju DPSIR elemente

4

Ovu tipologiju koriste i druge me|unarodne institucije kao UNEP i OECD.

S

R

IP

D

Indikatori prihvatljivih doza i njihov uzajamni odnos

Putevi i disperzioni modeli

Procjena rizika troskova i dobiti nastali od aktivnosti i/ili u aktivnostima

Indikatori ekoloske efikasnosti, Faktori emisije

Efikasnost odgovora

Izvje{taj i indikatori ne sluè samo onima koji donose odluke, ve} i ostalim zainteresovanim stranama u procesu dono{enja odluka (pojedinci, nevladine organizacije, preduze}a, lokalna samouprava). Najuticajniji su oni indikatori koji su potpuno integrisani u sektorske i druge politike. Glavni razlog za odabir ovog sistema je èlja da se obezbjedi uporedivost podataka o Crnoj Gori sa onima u ostalom dijelu svijeta kako bi se dobila predstava o tome koliki je doprinos Crne Gore u globalnim problemima ìvotne sredine, ili da se pokaze kakve su performanse Crne Gore u poredjenju sa ostalima. Izrada Izvje{taja o stanju ìvotne sredine u velikoj mjeri zavisi od raspoloìvih podataka, a njegov kvalitet od upotrebljivosti tih podataka. U mnogim slu~ajevima, na àlost, nije bilo mogu}e koristiti iste indikatore, zato {to podataka nema, nedovoljni su ili nijesu bili dostupni. Na{a je nada da }e ovo biti korigovano u sljede}em Izje{taju. Svrha ovog izvje{taja je da predloì set indikatora za budu}e izvje{taje o stanju ìvotne sredine, da ukaè na izvore informacija o ìvotnoj sredini u Crnoj Gori, kako bi se olak{ali napori nacionanih i me|unarodnih eksperata i istraìva~a u potrazi za podacima, da prikaè procjenu stanja ìvotne sredine i da preporuke kako da se to stanje pobolj{a. I STANOVNI[TVO I DOMA]INSTVA Broj stanovnika Stanovno{tvo svojim aktivnostima uzrokuje pritiske na ìvotnu sredinu kroz kori{}enje prirodnih resursa i stvaranje razli~itog zaga|ivanja. Ono, tako|e, predstavlja i osnovnu pokreta~ku snagu u aktivnostima za o~uvanje i pobolj{anje kvaliteta ìvotne sredine, kako danas, tako i u budu}nosti. Prema posljednjem popisu i prora~unu na bazi stope godi{njeg rasta, Crna Gora ima 662.195 stanovnika. U periodu 1948-1991, broj stanovnika u Crnoj Gori pove}avao se po

5

prosje~noj stopi od 1,15%. Prema popisu iz 1991, 28% cjelokupnog stanovni{tva ìvi u dva najve}a grada u Republici Crnj Gori: Podgorici u Nik{i}u. Dana{nje procjene su da je ovaj procenat 38%. Pedesetih godina pro{log vijeka, udio seoskog stanovni{tva je bio ve}i od 50%. Poslije brze industralizacije prema najnovijem popisu, udio seoskog stanovni{tva iznosi oko 7,4%. Broj doma}instava Pritisci doma}instava na ìvotnu sredinu se ogledaju u potro{nji dobara (energije, razli~itih sirovina, hrane i sl.), u emisiji zaga|ujucih materija u vazduh, vode i zemlji{te i u stvaranju otpada. Prema popisu iz 1991. godine Crna Gora je imala 163 274 doma}instava, a do 2002. godini taj broj je porastao za 6 724 i iznosi 170 .000. Bruto dru{tveni proizvod Uslijed ekonomskog i politickog kolapsa Jugoslavije, Republika Crna Gora je pretrpjela gubitak od 57% njene ekonomske mo}i u odnosu na 1993. godinu. Zatvaranje trì{ta biv{e Jugoslavije i Istocne Evrope, rat u Hrvatskoj i BiH, ekonomska blokada Jugoslavije, prekid postoje}ih saobra}ajnih tokova i komunikacija, vodio je do smanjenja njene ekonomske aktivnosti. Poslije 1995. godine desio se kratak period opravka koji je prekinut ratom na Kosovu. U 2000. godini, BDP je dostigao 52% nivoa iz 1989. godine, dok je BDP po stanovniku iznosio 1106 US$ Kretanje BDP-a i BDP-a po stanovniku u Crnoj Gori

Godina BDP (u mil. US$) BDP po stanovniku u US$ 1989 1407 2184,78 1990 1167,33 1812,62 1991 1041,2 1692.91 1992 796,48 1295,02 1993 505,52 821,94 1994 549,3 885,97 1995 560,3 882.36 1996 723 1131,46 1997 795 1236,39 1998 790 1221,02 1999 670 917,81 2000 730 1106,28

Izvor: Statisti~ki godi{njak 2002 godine

U 2002. godini bruto dru{tveni proizvod je iznosio 1221 miliona US$, a bruto dru{tveni proizvod po stanovniku 1832 US$. Bruto dru{tveni proizvod po stanovniku je pokazatelj nivoa ìvotnog standarda stanovni{tva. Uticaj porasta ìvotnog standarda stanovni{tva moè se posmatrati kao pritisak privrednog razvoja na ìvotnu sredinu u smislu pove}anog obima i kvaliteta proizvedenih potro{a~kih dobara. Pri tome niì BDP po stanovniku (niì ìvotni standard) ne zna~i istovremeno i o~uvanu ìvotnu sredinu.

6

Potro{nja energije u domacinstvima

Jedan od na~ina na koji doma}instva svojim djelovanjem uti~u na ìvotnu sredinu je potro{nja energije. U Crnoj Gori potro{nja energije u doma}instvima u periodu od 1996. – 2000. godine kre}e se od 919 do 1114 GWh. U 2002. godini od ukupno raspoloìve elektroenergije doma}instva su potro{ila 1052,6 GWh. Obzirom na srtukturu potro{nje energije u doma}instvima najvi{e se koristi elektri~na energija, zatim ogrijevno drvo i ugalj. Prirodni gas i obnovljivi izvori energije (energija sunca, biomasa, male elektrane) su malo ili nimalo zastupljeni u strukturi proizvodnje energije, pa samim tim i u potro{nji te energije u doma}instvima. Vi{e od polovine energije u doma}instvima tro{i se za grijanje, a ostatak gotovo podjednako na pripremu tople vode, u netoplotne svrhe (friìderi, rashla|iva~i, bijela tehnika, audio i video tehnika) i za kuvanje.

Emisija zaga|uju}ih materija u vazduh po doma}instvima

Emisije zaga}uju}ih materija u ìvotnu sredinu iz doma}instava su posljedica gotovo u cjelosti zagrijavanja stambenih prostora. Podaci o koli~ini i vrsti emitovanih zaga|uju}ih materija, koji direktno zavise od vrste energije koja se koristi u te svrhe, za podru~je Crne Gore ne postoje. Podaci sa kojima raspolaèmo o uticaju 4500 individualnih loì{ta u Pljevljima, ukaazuju na zna~ajno optere}enje vazduha zagadjuju}im materijama.

Izvor zagadjenja

E m i s i j a

SO2 t/g

NOx t/g

Pra{ina t/g

Dim 03m3/god

CO t/g

CH t/g

Aldehidi t/g

PAH t/g

Indiv. loì{te (4500)

474 303 302 156 7,8 3,06 0,07 0,39

Izvor: Studija utvrdjivaja kvaliteta zivotne sredine SO Pljevlja

Potro{nja vode po doma}instvima Potro{nja vode po doma}instvima u Crnoj Gori 1996 godine iznosila je ukupno 52 260 x 103 m3, odnosno 143 178 m3 vode dnevno odnosno 0,85 m3/dan/po doma}instvu. Voda u domacinstvima se uglavnom koristi za pranje i ~i{}enje, kuvanje, pi}e i ostale potrebe (zalivanje ba{ti i sl.). Pove}anom urbanizacijom i osavremenjavanjem doma}instava potro{nja vode iz godine u godinu raste, naro~ito u ljetnim mjesecima (su{e i turisti) dolazi do znatnih pritisaka na izvore pitke vode, a time do restrikcija, koje na primorju znaju biti zabrinjavaju}e. Emisije zaga|iva~a u vode iz doma}instava Zbog pranja i ~i{}enja razli~itim vrstama deterdènata, otpadne vode iz doma}instava su sve vi{e optere}ene emisijama organskih materija. Koli~ina zaga|iva~a, posebno hlorida i sulfata u otpadnim vodama je u porastu kao i organsko zaga|enje koje uzrokuje eutrofikaciju. Ukupna emisija zaga|enja voda od stanovni{tva na nivou Crne Gore iznosi 642 813 ES.

7

Koli~ina otpada u doma}instvima Otpad iz doma}instava prema evropskim standardima sa~injava pribli`no 70% komunalnog otpada (30% komunalnog otpada je otpad koji nastaje ~i{}enjem javnih povr{ina i otpad sli~an otpadu iz doma}instava koji nastaje u privredi, ustanovama i uslu`nim djelatnostima). Prema prikupljenim podacima iz op{tina ukupna koli~ina komunalnog otpada je 240 871 tona godi{nje, od ~ega je 168 056 tona nastalo iz doma}instava. To zna~i da svaki stanovnik Crne Gore stvara 365 kg otpada godi{nje, odnosno 1 kg po danu. Konstatacije:

• Pritisci doma}instava na `ivotnu sredinu vidni su I direktna su posljedica neracionalne potro{nje energije i vode;

• Emisije zaga|uju}ih materija, u vazduh i vode, kao i stvaranje otpada iz doma}instva, rastu.

II KORI[]ENJE PROSTORA Gradska podru~ja Ukupna povr{ina Republike Crne Gore iznosi 13 812 km2. U Crnoj Gori ima ukupno 21 op{tina i 163 274 naselja. Najve}e naselje je glavni grad Podgorica, sa 165 000 stanovnika. Najve}i broj naselja i najve}a gustuna naseljenosti po km2 je u obalskom regionu, u prosjeku 91 stanovnik po km2. U centralnom dijelu u prosjeku je 58 stanovnika po km2, a u sjevernom dijelu 31 stanovnik po km2 .

Region Ukupna povrsina u km2 Obradiva povrsina u ha Stanovnistvo Sjeverni dio 53% 67% 20% Centralni dio 36% 22% 51%

Juzni dio 12% 11% 29% Ukupno 100% 100% 100%

Izvor: Centar za preduzetni{tvo

Bez obzira na stalnu tendenciju porasta ukupnog stanovni{tva broj naselja se smanjuje, najvi{e iz razloga stapanja manjih naselja sa gradovima, {to je realno o~ekivati i u narednom periodu. Prema popisu iz 1991 godine, u Crnoj Gori je bilo ukupno 615 035 stanovnika i 169 776 stanova, {to zna~i da na svakih 3,6 stanovnika dolazi jedan stan. Sli~na konstatacija je i za 2002 godinu, kada na svakih 3,4 stanovnika dolazi jedan stan. Me|utim, kada se broj stanova uporedi sa brojem domacinstava u Crnoj Gori slika je drugacija. Broj doma}instava u 1991 godini na nivou Republike je iznosio 163 274, a broj stanova 169 776, ili 6 502 stanova vi{e. U 2002 godini ta razlika je drasticno povecana odnosno broj doma}instava iznosio je cca 170 000, a broj stanova 192 428 ili 22 428 stanova vi{e. Povr{ine saobra}ajne infrastrukture

8

Saobra}ajni sistem Crne Gore, pored drumskog kao osnovnog vida, ~ine: èljezni~ki, pomorski i vazdu{ni saobracaj. Crna Gora jo{ uvijek nije ukljucena u Evropsku transportnu mreù, ali to moze uraditi ako ukljuci put Bar – Beograd u trans-evropske koridore V ili X. Najvazniji putevi su E 80, koji predstavlja osnovnu vezu centralnog dijela Crne Gore sa obalskim regionom, i Jadranski put (E 65). Ako bi predvidjeni Jadransko-Jonski autoput bio izgradjen, on bi predstavljao najkracu vezu Crne Gore sa Zapadnom Evropom. U ukupnoj duìni mreè Crne Gore od 1796 km, magistralni putevi u~estvuju sa 47%, a regionalni sa 53%. Prema vrsti puteva: 918 km ili 51% je savremeni asfaltni, 718 km ili 40% je laki asfaltni i 160 km ili 9% je tucani~ki. Pored ove mreè, postoji jo{ 8000 km jako lo{ih (neasfaltiranih, zemljanih) lokalnih i sumkih puteva. Zbog topografije, izgradnja i odràvanje puteva u Crnoj Gori je jako skupa zahtjevaju}i brojne mostove, tunele i zastitne radove. Troskovi odràvanja puteva se procjenjuju na 2-3% od BDP, a uobicajeno je 1%. @eljezni~ki saobra}aj zasnovan je na tri osnovna èljezni~ka koridora i to: Beograd-Bar, kojeg na dijelu kroz Crnu Goru karakteri{u niska komercijalna brzina, nedostatak postrojenja, lo{a oprema i oskudica vagona; Podgorica-Nik{i}, koji je u takvom stanju da zahtijeva hitan kapitalni remont pruge na ~itavoj duìni, i pove}anje komercijalne brzine koja se sada kre}e 25-30 km na ~as; Podgorica – Boàj na kojem je saobra}aj obustavljen od polovine 1992.godine. Gustina mreè pruga iznosi 1.8 km/100km2, a od ukupno 250 km èljezni~ke mreè elektrificirano je 170 km. Kao pomorska zemlja, Crna Gora ima nekoliko luka, i to Herceg Novi, Tivat, Zelenika, Kotor i najvaznija, na koju je uglavnom (95%) naslonjen pomorski saobra}aj Luka Bar. Vazdu{ni saobra}aj organizovan je preko dva medjunarodna aerodroma u Podgorici (klasa A) i u Tivtu, ~ija opemljenost nudi dobre uslove za doma}i i me|unarodni putni~ki saobra}aj, ali ne i za no}no kori{}enje. Izgra|eni aerodrom u Beranama, osposobljen za unutra{nji saobra}aj, ne koristi se za javni saobra}aj. Struktura kori{}enja zemlji{ta u obalnom podru~ju Morsko dobro Crne Gore pokriva morsku akvatoriju (oko 2.500 km2), cjelokupnu obalu u duìni oko 311,01 km, kao i uzani dio kopna, utvrdjen Zakonom mrskom dobru. Definisani kopneni prostor Morskog dobra je povr{ine oko 58 km2 i prosje~ne {irine oko 175 m. Op{tina Povr{ina MD U~e{}e MD U~e{}e MD u op{tini H.Novi 491,7 ha 8,49% 2,1% Tivat 746,3 ha 12,89% 16,2% Kotor 215,9 ha 3,73% 0,6% Budva 220,6 ha 3,81% 1,8% Bar 796,5 ha 13,76% 1,3% Ulcinj 3318,4 ha 57,32% 13,0%

9

Morsko dobro 5789,4 ha 3,6% Op{tina Duìna obale Obim ostrva Ukupno obale H.Novi 59,47 km 1,25 km 60,72 km Tivat 37,06 km 4,75 km 41,81 km Kotor 67,25 km 0,51 km 67,76 km Budva 34,67 km 5,98 km 40,65 km Bar 44,10 km 0,14 km 44,24 km Ulcinj 45,66 km 12,98 km 58,64 km UKUPNO 288,21 km 25,61 km 313,82 km + Bojana 22,80 km 22,80 km Morsko dobro 311,01 km 25,61 km 336,62 km Izvor: Prostorni plan Crne Gore

Imaju}i u vidu da u Crnoj Gori turizam predstavlja va`nu ekonomsku aktivnost, obalno podru~je je prostor zna~ajnog razvojnog potencijala, ali sa ekolo{kog aspekta, zbog toga i jedno od potencijalno najugroènijih djelova Crne Gore. Konstatacije:

• Crna Gora nije ravnomjerno razvijena. Naseljenost i prostorni razmje{taj privrednih i uslu`nih djelatnosti dominantno je u sredi{njem i primorskom regionu;

• U naseljima gradskog karaktera posebno u Podgorici i na Primorju poja~ana je stambena izgradnja, kako legalna tako i nelegalna;

• U uskom obalnom podru~ju evidentni su pritisci od postoje}ih objekata i aktivnosti.

Odgovori dru{tva

• U izradi je Prostorni plan Republike Crne Gore i novi Zakon o planiranju i ure|jenju prostora koji treba da oznace reformu u sistemu planiranja i uredjenja prostora. Njihovim dono{enjem }e se obezbijediti zakonodavni, instituicionalni i organizacioni preduslovi za racionalno upravljanje ure|enje i koris}enje prostora. U izradi planova uklju~i}e se i lokalne zajednice neposrednim u~e{}em i izradom ili revizijom planova iz svoje nadle`nosti po principu susretnosti planiranja.

• Obavezni prostorni planovi za{ti}enih djelova prirode doneseni su za sve Nacionalne parkove, a u izradi je Prostorni plan za podru~je Morskog dobra.

• Na lokalnom nivou na osnovu vaè}ega PPR doneseno je 17 prostornih planova op{tina.

III ENERGETIKA Potro{nja i proizvodnja energije

10

Potro{nja razli~itih oblika energije u Crnoj Gori, njena proizvodnja iz sopstvenih energetskih izvora, odnosno stanje i prilike u energetskom sektoru (ali i u drugim sektorima koji iskori{}avaju energiju), stvaraju brojne pritiske na okolinu (u prvom redu emisijama zaga|uju}ih materijau vazduh), te su stoga va`ni njihovi uticaji na stanje ìvotne sredine. Crna Gora raspolaè sa tri osnovna objekta za proizvodnju elektri~ne energije: Termoelektrana u Pljevljima (210 MW) i dvije hidroelektrane – na Peru}ici (307 MW) i Pivi (342 MW), koje zajedno prosje~no proizvode oko 2.700 GWh energije godi{nje. Pored ovih objekata, postoji i sedam malih hidroelektrana. Tako|e postoje energane na mazut koje primarno sluè velikim industrijama kao {to su KAP (1.500 GWh/godi{nje) I èljezara u Nik{i}u. Bruto proizvodnja elektri~ne energije u Crnoj Gori u 2002 godini, planirana je u iznosu od 2.595 GWh, od ~ega je energija iz hidroelektrana 1.522 GWh, a iz TE Pljevlja 1.073 GWh.

-2000

-1000

0

1000

2000

3000

4000

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Proizvodnja

Proizvodnja, potrosnja i bilans od 1991 do 2001 (GWh)

-2000

-1000

0

1000

2000

3000

4000

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

potrosnja Bilans

Izvor EPCG

Potro{nja elektri~ne energije u istom periodu planirana je u iznosu od 4.374 GWh, od ~ega na potro{nju direktnih potro{a~a ( KAP, @eljezara i @eljeznica ) odlazi 2.006 GWh, a na potro{a~e priklju~ene na distributivnu mreù 2.094 mil kWh. Od 1999. godine odnos izmedju proizvodnje I potrosnje elektricne energije u Crnoj Gori je u stalnom porastu. Nedostajuce kolicine elektricne energije Crna Gora uvozi.

11

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Potrosaci na 110 kV

Potrosnja od 1991 to 2001 (GWh)

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Potrosaci na 35, 10 I 0.4 kV

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

domacinstva

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Prenosni gubici

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Distributivni gubitci

Izvor EPCG

Obnovljivi izvori Od svih obnovljivih izvora energije, za sada se u Crnoj Gori koristi samo sun~eva energija u primorskom pojasu i dolinama Zete i Mora~e. Ovaj vid energije sve vi{e se koristi za pripremu tople vode, klimatizaciju i grijanje, ali bez ve}eg uticaja na energetski bilans Crne Gore. Medjutim, daljim razvojem tehno-ekonomskih performansi sun~evih kolektora, o~ekuje se zna~ajniji rast kori{}enja sun~eve energije za zadovoljavanje dijela potreba privrede i doma}instva. Emisije energetskog sektora Pod energetskim sektorom, kada je rije~ o ukupnim emisijama zaga|uju}ih materija u vazduh, iskazuju se emisije svih privrednih sektora u kojima se koriste fosilna goriva. Pri tome je osnovna podjela na: stacionarne izvore emisija (termoelektrane i energane) i mobilne izvore emisije iz saobra}aja i industrije. Glavni ekolo{ki problem vezan za proizvodnju elektri~ne energije u Crnoj Gori je termoelektrana u Pljevljima, koja godi{nje tro{i 1,35 miliona tona uglja (lignit iz lokalnog rudnika), 3 500 tona mazuta i 660 tona hemikalija (kre~, sona kiselina, lu`ina i dr.).

12

Emisija iz TE NOx

( mg/m3) SO2 ( mg/m3)

CO ( mg/m3)

Ukup. Pra{ina ( mg/m3)

PAH ( mg/m3)

183,5 1468 27 779 3,35x10-6 GVE 800 1450 250 100 0,100

Izvor: Ministarsvo za{tite ìvotne sredine i ure|enja prostora

Mjerenja ukupne emisije azotnihoksida (NOx), sumpordioksida (SO2), ugljen monoksida (CO), ukupne pra{ine (UP) i poliaromati~nih ugljovodonika (PAH) iz TE “PLJEVLJA” ura|ena su marta 2002. godine. Na osnovu dobijenih rezultata te pore|enjem sa Grani~nim vrijednostima emisije (GVE) za industrijske zone moè se zaklju~iti da su vrijednosti koncentracije sumpor-dioksida neznatno pove}ane. Koncentracije ukupne pra{ine su za oko 7 puta ve}e, a vrijednosti PAH-a je 3 puta ve}a od GVE. Na osnovu potro{nje mazuta i uglja koji se koriste u TE prora~unom se dolazi do emisija u vazduh na godi{njem nivou

SO2 (t/g)

NOx (t/g)

Pra{ina (t/g)

Dim (t/g)

CO (t/g)

CH (t/g)

Aledehidi (t/g)

PAH (t/g)

Ugalj (103t/g)

27974 13259 3739 130512 787.2 133,9 3,31 0,87

Mazut (t/g) 282 93,6 7,2 36,0 2,9 0,525 0,01 Ukupno 28256 133526 37462 130512 823,2 136,8 3,825 0,88

Izvor: Ministarstvo za{tite ìvotne sredine i ure|enja prostora

Osim energane u TE Pljevlja (3.500 t) veliki potro{a~i mazuta su KAP, @eljezara, Pivara, KBC Podgorica, Hoteli i dr.. Ovi potro{a~i u 2002 g. potro{ili su oko 95. 000 t mazuta {to govori da su emisije zaga|uju}ih materija u vazduh SO2, NOx, CO na godi{njem nivou veoma zna~ajne. Konstatacije:

• Ukupna potro{nja energije raste; • Emisije zagadjujih materija u vazduh iz Termoelektrane su pove}ane u

odnosu na GVE.; • Nedovoljno kori{}enje potencijala obnovljivih izvora energije.

Odgovor dru{tva

• Izraditi Akcioni plan u cilju pove}anja energetske efikasnosti, racionalnosti i integrisanja ekolo{kih principa u energetski sektor;

• Osposobiti TE Pljevlja da radi u okviru propisanih emisionih limita. • U narednom periodu vi{e pa`nje posvetiti kori{}enju obnovljive energije i u

tom cilju otpo~eti sa demonstracionim projektom upotrebe solarne energije na primorju;

IV INDUSTRIJA Industrija sa 30,2% u~estvuje u formiranju BDP Crne Gore. U ukupnoj industrijskoj proizvodnji sa skoro 70% u~estvuju sektori elektroprivrede sa rudnicima i metalurgija,

13

koji osim sagorijevanja goriva za energetske potrebe imaju i zna~ajne emisije iz tehnoilo{kih procesa. Ostali kapaciteti su metaloprerada, proizvodnja i prerada nemetala, proizvodnja gradjevinskog materijala, industrija drveta i papira, industrija tekstila i ko`e, prehrambena i hemijska industrija, proizvodnja elektri~nih ma{ina i aparata i dr. Medjutim, ve}ina ovih kapaciteta je ili zastarjela ili slabo posluje, a neke ~ak i ne rade. Eko-efekat industrije Problemi industrije, u prostorno ekolo{ko pogledu, ogledaju se osim u neracionalnom kori{}enju postoje}ih industrijskih lokacija i objekata i u neadekvatno odabranim lokacijama naslijedjenim iz pro{losti (primjer Industrija ‘’Radoje Daki}’’, KAP i dr.). Negativan uticaj na `ivotnu sredinu, tj. na sve njene segmente (voda, vazduh, zemlj{te i dr.) imaju Kombinat aluminijuma Podgorica, @eljezara ‘’Nik{i}’’, Rudnici uglja (Pljevlja i Berane), Rudnici boksita ‘’Nik{i}’’, kamenolomi i dr. Emisija u vazduh iz industrije Kombinat aluminijuma Kombinat aluminijuma ukupno godi{nje emituje 5.500 tona sumpordioksida (mazut i anode). Emisija lebde}ih ~estica je zna~ajno pove}ana u odnosu na maksimalno dozvoljene koncentracije (MDK). Mjerenje emisije zaga|uju}ih materija u KAP-u – ''ANOTECH'' - Fabrika anoda, izvr{eno je u 2002. godine i rezultati su pokazali da: - u novom dimnjaku (pogon za pe~enje anoda), vrijednosti PAH – ova (2,825 mg/m3) znatno prelaze vrijednosti MDK (0,100 mg/ m3), - u starom dimnjaku (pogon za dobijanje sirovih anoda), vrijednost PAH-ova (3,505 mg/m3) takodje znatno prelaze vrijednosti MDK (0,100 mg/m3). Pogon ''Elektrolize'' pri kapacitetu od 100.000 t/g emituje ukupno fluorida u vazduh 400 t/g. @eljezara Nik{i} Mjerenje emisije zaga|uju}ih materija u vazduh, (sumpor-dioksid, vodonik- sulfid, oksidi azota, ugljen-dioksid, ugljen-monoksid, fenoli, dim i ~a|, Fe, Mn, Cr, Ni, Pb i Cd) u @eljezari Nik{i} vr{eno je jo{ 1995. god. Rezultati pokazuju da je koncetracija sumpor dioksida u ~eli~ani kod sistema za otpra{ivanje 723 mg/ m3, a kod i bunkera za otpra{ivanje 1301mg/ m3, {to je za 2,5 odnosno 4,5 puta vi{e od dozvoljene. Svi ostali parametri su ispod MDK.

14

Rudnici Od ukupne koli~ine dizel goriva potro{enog u Crnoj Gori u 2002 godini koja iznosi preko 115.000 tona najvi{i dio otpada na Rudnik uglja u Pljevljima, Rudnike boksita u Nik{i}u, gradjevinska i {umarska preduze}e kao i na potrebe fabrike anoda u KAP-u. Podaci za Rudnik uglja u Pljevljima pokazuju da pri utro{ku od 20 570 tona goriva godi{nje (rudarske ma{ine, mehanizacija i ostala vozila) emisije u vazduh su slede}e:

NOx ( t/g) SO2 (t/g) CO (t/g) CH(t/g) 278,35 22,18 7178,4 1289,4

Izvor: Ministarstvo za{tite ìvotne sredine

Investicija za za{titu ìvotne sredine Prema podacima iz Statisti~kog godi{njaka 2002, ostvarene investicije za 2001 godinu u prera|iva~koj industriji su oko 17 mil ∈, u djelatnost va|enja ruda i kamena oko 3 mil. ∈, te u proizvodnju elektri~ne energije, gasa i vode oko 34 mil. ∈, {to ukupno iznosi oko 56 mil.∈. Od tih sredstava za za{titu ìvotne sredine, nije ni{ta uloèno. Konstatacije:

• Tehnolo{ko zastarjeli i ekolo{ko rizi~ni pogoni su glavni oslonac u industriji Crne Gore

• Emisije zagadjuju}ih materija iz industrije su zna~ajne i proporcionalno rastu sa rastom industrijske proizvodnje.

• Investicije u za{titi ìvotne sredine od strane industrije nema. Odgovor dru{tva

• Uvesti princip budu}ih garancija za ìvotnu sredinu pri davanju dozvola za privatizaciju industrijskog sektora u skladu sa zahtjevima EU, tj. uvesti ekolo{ke klauzule u prodajne ugovore kod privatizacije.

• Osnovati Centar za ~iste tehnologije koji bi radio na promociji novih tehnologija, ekolo{kog upravljanja i ekonomskih pogodnosti.

• Napraviti plan rekonstrukcije i modernizacije industrijskog sektora sa usagla{enim prioritetima

• Postoje}i industrijski sektor mora pro}i kroz provjeru rada, te uraditi programe sanacije i spre~avanja akcidenata kao i programe upravljanja rizicima.

V. POLJOPRIVREDA Poljoprivredne povr{ine i broj stoke Poljoprivredne povr{ine u Republici Crnoj Gori, iznose 518 052 ha, {to predstavlja 37,5 % ukupne kopnene povr{ine Crne Gore. Ukupne poljoprivredne povr{ine dijelimo na:

15

obradive povr{ine (190 092 ha), pa{njake (325 309 ha) i bare, trstenike i ribnjake (2 651 ha). Obradive povr{ine ~ine: oranice i ba{te sa povr{inom od 47 382 ha, vo}njaci sa povr{inom 9 533 ha, vinogradi sa povr{inom od 3 859 ha i livade sa povr{inom od 129

Izvor: Statisti

318 ha.

~ki godi{njak 2002.

vrednih povr{ina U Crnoj Gori 180 847 ha ili 35% pripada

romjene u kori{}enju poljoprivrednih povr{ina u proteklom desetgodi{njem razdoblju

oma}e ìvotinje su dio agro-eko sistema i ~ine va`nu kariku u lancu ekolo{ke ravnoteè.

odaci ukupanog broja sto~nog fonda dati su u tabeli pojedina~no za odre|ene vrste:

Perad

podela obradivih povrsina

5%

2%72%

21% oranice i bastivocnjacivinogradilivade

Od ukupnih poljopridru{tvenim poljoprivrednim gazdinstvima, dok 337 205 ha ili 65% koriste privatna gazdinstva. Pbile su uslovljene procesom tranzicije i vlasni~ke transformacije. Poljoprivredno zemlji{te u Crnoj Gori je dijelom ugroèno zauzimanjem i prenamjenom u druge ne poljoprivredene svrhe. DNaime, nestankom doma}ih ìvotinja sa pa{njaka naru{ava se ekolo{ka ravnoteà i smanjuje raznolikost ekosistema. P

Godina Goveda Svinje Ovce i koze Konji

2002 178 064 20 875 243 524 9 967 817 445zvor: Statisti~ki godi{nja 2002.

I k

ada se dati podaci uporede sa vrijednostima iz predhodnih godina moè se zaklju~iti da

otro{nja sredstava za za{titu bilja

redstva za za{titu bilja mogu biti: hemijska, biolo{ka i biotehni~ka sredstva. Hemijska

Ukupna potro{nja sredstava za za{titu bilja u tonama u 2001. g.

Kje do{lo do pove}anja broja goveda i ìvine dok je broj~ana vrijednost ostalih ìvotinjskih vrsta u opadanju. Interesantan je podatak da se broj ko{nica znatno pove}ao. P Ssredstva za za{titu bilja, koja su ve}inom ekolo{ki nepovoljnog sastava, uglavnom se koriste kod nas.

S v e g a Ostala Fungicidi Herbicidi Insekticidi 81 62 8 11 -

16

Izvor: Statisti~ki godi{njak 2002

se se na upotrebljena sredstava u poljoprivrednim preduze}ima i

svijetu u novije vrijeme prioriteti se daju upotrebi ekolo{ki prihvatljivih biolo{kih i

va hemijska sredstva za za{titu bilja u ve}oj ili manjoj mjeri iskazuju negativne uticaje

otro{nja mineralnih |ubriva

dan od osnovnih pokazatelja intenzivnosti poljoprivrede u nekom podru~ju je potro{nja

V r s t a | u b r i v a u tonama za 2001 god.

Podaci iz tabele odnozemljoradni~kim zadrugama, dok podataka o upotrebi ovih sredstava kod privatnih gazdinstava nema. Ubiotehni~kih sredstava. Sna okolinu. Osnovno mjerilo za utvr|ivanje uticaja pesticida na ìvotnu sredinu je sadràj aktivne materije u upotrebljenom sredstvu. Upotrebom pomenutih sredstava moè do}i do zaga|enja vazduha, zemlji{ta, voda i biljaka, kako na tretiranim povr{inama, tako i na onima oko njih, strujanjem vazduha ili vodom. P Jemineralnih |ubriva po jedinici povr{ine.

S v e g a azotna sloèna fosforna kalijumova

1981 789 -- 127 1065 Izvor: i godi{njak 200

otro{nja mineralnih |ubriva po hektaru poljoprivredne zemlji{ta iznosi 213 kg, a po

otro{nja organskog |ubriva

i{e od 90% svih doma}ih ìvotinja u Crnoj Gori se drì na malim privatnim

roizvodnja zdrave hrane

roizvodnja “zdrastveno bezbjedne hrane” mora da se obavlja pod strogo definisanim

Statisti~k 2

Pjedinici obradivih zemlji{ta 314 kg/ha. Podaci vaè za poljporivredna preduze}a i zemljoradni~ke zadruge, dok podataka za potro{nju u privatnim gazdinstavima nema. P Vgazdinstvima. Ta se proizvodnja karakteri{e niskom produktivno{}u pa ako se uzme u obzir ~injenica o stvaranju vi{e od 90% organskog |ubriva, te njegovog primjenjivanja radi pove}anja plodnosti zemlji{ta istih gazdinstava to se moè govoriti o farmama kao zaga|iva~ima ìvotne sredine. Naime, ovim poljoprivrednim aktivnostima dolazi do emisije gasova (CH4 i N2O), koji izazivaju efekat “staklene ba{te”, kao i amonijaka (NH3) koji zajedno s ostalim jedinjenjima kiseonika doprinosi zakiseljavanju i eutrofikaciji, tako da u ukupnoj emisiji stakleni~kih gasova poljoprivreda ima zna~ajan udio. P Puslovima i u strogo kontrolisane procese. Forsiranjem proizvodnje “zdrave hrane” smanjuju se tro{kovi za{tite ìvotne sredine – za{tita zemlji{ta, vode i vazduha, a samim tim doprinosi se boljem zdravlju stanovnika. Ako se uzme u obzir da je veliki dio teritorije Crne Gore nezaga|eno podru~je, normalno je da ovakva proizvodnja treba da zauzma zna~ajno mjesto u ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji. Proizvodnja takve hrane

17

u Crnoj Gori doprinijela bi njenom prepoznatljivom imidù kao turisti~ke destinacije. Tako|e ovakvi proizvodi bi na{li svoje mjesto u izvozu i time “ozna~ili” Crnu Goru kao specifi~no, ekolo{ko podru~je Evrope. Podsticaj ruralnom razvoju

oljoprivreda, uklju~uju}i tu cjelokupni ruralni sektor, je jedan od najva`nijih faktora

onstatacije:

• Poljoprivredne povr{ine su smanjene; te, dok je kod drugih sto~nih vrsta u

• redstava za za{titu bilja i mineralnih |ubriva je na istom nivou;

Odgovori dru{tva:

Preostale poljoprivredne povr{ine za{tititi od bilo kakve prenamjene

• nje sredstava za za{titu bilja i mineralnih |ubriva

• v za proizvodnju zdrastveno bezbjedne hrane.

I [UMARSTVO

kupna povr{ina pod {umama i {umskim zemlji{tem U Crnoj Gori je 743 609 ha ili 54

oslednjih nekoliko decenija, odvijao se proces koncentracije stanovni{tva u gradove tj.

rvna zaliha i godi{nji prirast

Prealizacije strategije odrìvog razvoja i ekolo{ke dràve. Razvoj poljoprivrede u prvom redu doprinosi i ukupnom rastu privrede. Bez ve}eg angaòvanja radne snage u poljoprivredi i ruralnoj ekonomiji, nije mogu}e uspje{nije rje{avanje problema nezaposlenosti, {to je pokazala praksa razvijenih zemalja. K

• Broj~ana vrijednost goveda i ìvine rasopadanju; Potro{nja s

• Proizvodnja zdrastveno bezbedne hrane nije zastupljena kod nas.

•

zemlji{ta (gradnje i sl.); Poja~ati kontrolu potro{kod svih subjekata; Stvoriti zakonski osno

V Povr{ina {uma U%, pri ~emu na {ume otpada 620 872 ha ili 83,49%, a na neobraslo {umsko zemlji{te 122 737 ha ili 16,51%. Od ukupne povr{ine pod {umama samo 1/3 su {ume koje se mogu koristiti kao sirovine za proizvodnju. [ume u dràvnoj svojini zahvataju 500 041 ha ili 67,25% dok {ume u privatnom vlasni{tvu ~ine 243 568 ha ili 32,75%. (Izvor: Strategija razvoja {umarstva Crne Gore) Pnapu{tanje ve}eg dijela naselja u {umskom prostoru {to je otvorilo mogu}nost obnavljanja nekad iskr~enih {umskih prostora, ali i poja~anu nelegalnu sje~u {uma. D

18

Ukupna drvna masa u {umama Crne Gore iznosi 72 056 699 m3, pri ~emu u dràvnim {umama imamo 59 630 880 m3 ili 82,76% drvne mase, a u privatnim {umama 12 425 819 m3 ili 17,24% drvne mase.

podjela prema nacinu gazdovanja u drzavnim sumama

89%

8%3% privrednesumezastitnesumesume nac.parkova

godisnji etat

82%

18% drzavnesumeprivatnesume

Izvor: Strategija razvoja {umarstva Ukupni prirast u {umama u 2002 godini procjenjuje se na 1 489 189 m3 dok planirani godi{nji etat (predvi|ena drvna masa za sje~u, i odre|uje se prema prirastu) iznosi 815 697 m3.

Po{umljavanje i popunjavanje Po{umljavanje i popunjavanje {uma su skromnog obima. U toku 2001 godine po{umljeno je 260 ha {uma, a popunjeno 73 ha. (Izvor: Statisti~ki godi{njak 2002.). Degradacija i devastacija {uma Degradacija i devastacija {umskog fonda, je posledica niza faktora. Ti faktori se vezuju za uticaj ~ovjeka ili za djelovanje prirodnih pojava i procesa. Od prirodnih najzna~ajnije su bolesti, mikroklimatske promjene, prirodne nepogode i pojave erozije zemlji{ta. Od antropogenih faktora svakako su najva`niji neadekvatna sje~a, {umski poàri i kisjele ki{e. Bolesti i druge fitopatije {uma. Razli~ite su bolesti u pitanju, me|utim najzna~ajnija su mikoti~na oboljenja, odnosno parazitske gljive koje se javljaju prakti~no na svim vrstama {umskog drve}a. Patogene gljive predstavljaju veliku opasnost po {umske ekosisteme Crne Gore. Izolovano je oko 100 vrsta razli~itih patogenih gljiva. Me|u njima su posebno zna~ajne Greminele koje se tretiraju kao karantinske bolesti crnog bora, Facidijum infestans, Famos anozis, Kriptokokus fagusuga i dr. Na su{enje {uma mogu znatno da uti~u i razli~iti insekti. Poznat je slu~aj koji je izazvao gubar na hrastovim {umama. Najve}i problem preve insekti defolijanti, koji se hrane li{}em, mada ne treba zaboraviti ni insekte koji napadaju i koru drveta. Podataka o {tetama izazvanim na ovaj na~in nema. Poslednjih desetak godina {iri se su{enje svih vrsta {uma u svijetu pa i u Crnoj Gori {to predstavlja jedan od zna~ajnih problema ìvotne sredine.

19

Neadekvatna sje~a je zna~ajan faktor degradacije {umskih ekosistema. Zbog pretjerane sje~e dolazi do prodora sun~evih zraka u donje spratove {ume, {to dovodi do isu{ivanja i gubljenja vlage za potrebe postoje~ih stabala. Jo{ ve}i problem je nelegalna sje~a koja zadnjih godina dobija velike razmjere. Povr{ina pokrivena {umama sve se vi{e smanjuje i ako se nastavi sa dana{njom praksom Crna Gora }e imati te{ko}e u ostvarivanju ciljeva Ekolo{ke dràve, ali i u razvoju sjevernog regiona koji je najbogatiji {umom (Izvor: statistika FAO). [umski poàri uglavnom nastaju nepa`njom ljudi,. Ali do njih moè do}i i samozapaljivanjem pri visokim temperaturama u ljetnjim mjesecima. [umski poàri su najdrasti~niji na Crnogorskom primorju, ali poàri nisu rijetkost ni na sjeveru posebno na prostorima NP Durmitor. Prema podacima u 2002. godini opoàrena je povr{ina od 476 ha, odnosno o{te}eno je 14 068 m3 drvne mase. U poslednjih 10 godina u Crnoj Gori je evidentirano vi{e od 10 000 ve}ih poàra, pri ~emu je opoàrana povr{ina preko 11. 000 ha i o{te}eno ili uni{teno oko 900.000 m3 drvne mase. Samo u 2000. godina bilo je vi{e od 250 poàra u kojima je opoàreno blizu 2.000 ha, odnosno uni{teno i o{te}eno oko 150.000 m3 drvne mase.(Strategija razvoja {umarstva) Prenamjena {uma i {umskih zemlji{ta U {umi ili na {umskom zemlji{tu mogu se, u skladu sa Zakonom o {umama, graditi samo objekti potrebni za gazdovanje {umom, kao i objekti predvi|eni prostornim planom. Prostornim planom moè se u {umi ili na {umskom zemlji{tu predvidjeti izgradnja infrastrukturnih objekata, ako ih iz opravdanih razloga (tehni~ki i ekonomski uslovi) nije mogu}e izgraditi izvan {ume odnosno {umskog zemlji{ta. Kada, dakle, za prenamjenu postoje opravdani razlozi provodi se postupak izdvajanja {uma i {umskih zemlji{ta iz {umskog podru~ja. Od ovih pravno ~istih prenamjena {uma i {umskog zemlji{ta mnogo su teì i sa ve}im posledicama one prenamjene koje su posledica prekomjerne, neadekvatne i nelegalne sje~e, bespravne gradnje i poàra. Konstatacije:

• Stanje u {umarstvu nije zadovoljavaju}e; • Prekomjerna, neadekvatna i nelegalna sje~a, mali obim po{umljavanja i

popunjavanja, kao i poàri uti~u na smanjenje i kvalitet {umskog fonda; Odgovor dru{tva:

• Ura|ena je Strategija razvoja {umarstva Crne Gore sa ~ijom implementacijom treba odmah krenuti;

• Odrìvo upravljanje {umama, koje vodi dobijanju FSC certifikata, kao uslova za pristup naja~im trì{tima Evrope, mora biti prioritet.

VII RIBARSTVO I AKVAKULTURA

20

Morsko ribarstvo Morsko ribarstvo u Crnoj Gori je organizovano kao privredno i sportsko-rekreativno. Privredni ribolov na moru obavljaju ~lanovi Udruènja profesionalnih ribara. Udruènje ima 17 ~lanica i sljede}u ribarsku flotu:

• 19 brodova snage motora 3055,4 kw (velike brodovi i ko~e)

• 180 brodova snage motora 1309,04 kw (manji brodovi).

[to se ti~e sportsko-privrednog ribolova, u Crnoj Gori postoji 12 sportsko-ribolovnih dru{tava koja ribare na moru. Statisti~ko pra}enja ulova morske ribe se vr{i preko Instituta za biologiju mora iz Kotora, na osnovu godi{njih pokazatelja i procjene rasta ulova.

Ukupno morsko ribarsto u Crnoj Gori se moè podijeti na ulov morske ribe, ulov glavonoàca, {koljki i rakova i uzgoj riba i {koljki. Ulov morske ribe [to se ti~e ulova morske ribe u Crnoj Gori u 2002 godini, on je po koli~ini i vrsti ulova ostao na nivou prethodnih godina, uz tendenciju blagog pove}anja, naro~ito plave ribe. Ukupni ulov plave ribe u 2002 godini iznosi oko 155 tona, i medju izlovljenim vrstama dominiraju sardela, papalina, in}un i sku{a. Godi{nji prosjek ulova ove ribe u posljednjih 5 godina (1998-2002) je iznosio 150 tona. Ulov bentoskih vrsta ribe (ribe dna), u 2002 godini je bio pribli`no 240 tona, {to takodje pokazuje tendenciju pove}avanja, u odnosu na petogodi{nji prosjek (230 tona). Medju izlovljenim vrstama dominiraju cipal, gira i osli}. Ulov glavonoàca, {koljki i rakova I u slu~aju ulova ovih grupa morskih organizama, primje}en je blagi porast u odnosu na prethodne godine:

Grupa morskih organizama Ulov u 2002 g Glavono`ci (lignja, sipa, hobotnica) 42 t

[koljke 4 t Rakovi 17 t

Izvor: Ministarstvo poljoprivrede, {umarstva i vodoprivrede

Uzgoj riba i {koljki Medju uzgojnim vrstama morskih riba, dominiraju brancin i orada. Ukupna koli~ina izlovljene uzgojne ribe u 2002 godini iznosi 20 tona, {to je na nivou prethodnih godina. Medju uzgojnim {koljkama, dominira dagnja (mu{ulja). Ulov u 2002 godini je bio oko 100 tona, {to govori da je rije~ o izuzetno kvalitetnom i traènom proizvodu, ~ija proizvodnja biljeì rast zadnjih pet godina.

21

Slatkovodno ribarstvo

Ribolovne vode na kojima se vr{i slatkovodno ribarstvo u Crnoj Gori su podijeljene na ribolovna podru~ja, za koja se izradjuju ribolovne osnove, kao osnovni upravlja~ki akti.

Slatkovodno ribarstvo u Crnoj Gori obuhvata: • Ribolov na Skadarskom jezeru, • Sportsko-rekreativni ribolov i • Uzgoj slatkovodne ribe u ribnjacima.

Ribolov na Skadarskom jezeru Skadarsko jezero predstavlja najve}i slatkovodni basen Crne Gore, ali i ~!tavog Balkanskog poluostrva. Takodje, to je i jedan od ~etiri nacionalni parka u Crnoj Gori. Tradicija ribarenja na jezeru seè daleko u pro{lost, sa prvim ljudskim naseobinama na obali jezera. Zadnjih decenija, naro~ito od progla{avanja jezera nacionalnim parkom 1983 godine, uvedena su ograni~enja {to se ti~e ribarenja. Zabranjen je ribolov sredstvima kao {to su elektroagregati, garbitnim lampama sa ostima i lov na nagon. Takodje, zabranjen je lov ukljeve u rezervatima (“oka”). Dozvoljen je tkz. tradicionalni lov mreàma barakudama, od zalaska do izlaska sunca, s tim da postoje lovostaji za odredjene vrste ribe koje se izlovljavaju. Mreè koje se koriste moraju imati odgovaraju}i promjer okaca, u cilju za{tite vrste od prelova i lova reproduktivno nezrelih jedinki. Ulov ribe na jezeru u 2002 godini je bio oko 400 tona, i ta vrijednost se zadràva posljednjih godina. Medju vrstama koje se love dominiraju ukljeva, {aran i kara{ (kinez), kao une{ena vrsta. Dozvole za ribolov izdaje JP za nacionalne parkove Crne Gore. Sportsko-rekreativni ribolov Sportsko-rekreativni ribolov je takodje razvijen u Crnoj Gori. Danas postoji ukupno 21 ribolovno dru{tvo koje okuplja oko 2500 sportskih ribolovaca. Dozvole za ribarenje izdaju sama dru{tva, i u njima se precizira i kvantitet ulova. Koli~ina ulova se odredjuju na osnovu Naredbe o ribolovnim zabranama, ograni~enjima i mjerama za za{titu ribolovnog fonda. Ne postoje ta~ni podaci o koli~ini godi{njeg ulova. Uzgoj slatkovodne ribe u ribnjacima U Crnoj Gori postoji 21 ribnjak, s tim da uzgoj hladnovodnih vrsta ribe (pastrmke) mnogo vi{e razvijen nego uzgoj toplovodnih vrsta ({aranska riba). Podaci za 2002 godinu govore da je uzgoj pastrmke bio oko 450 tona, sa tendencijom pove}avanja, dok je uzgoj {arana bio svega 3 tone. Razvoj ribnjaka svakako predstavlja jednu od zna~ajnijih djelatnosti, za koju Crna Gora ima pune uslove. Potrebno je naglasiti da se slatkovodni ribolov vr{i po Zakonu iz 1976 godine, ~ija su rje{enja zastarjela i prevazidjena.

22

Konstatacije:

• Ulov morske ribe i drugih morskih organizama je u blagom porastu. • Uzgoj {koljki takodje pokazuje tendencije rasta, dok je uzgoj riba na

istom nivou kao i prethodnih godina. • Tonaà brodova za privredni ribolov na moru raste iz godine u godinu. • Uzgoj pastrmke u ribnjacima je u porastu, dok je uzgoj {arana tek u

za~ecima.

Odgovori dru{tva:

• Usvojiti Zakon o morskom ribarstvu ura|en prema standardima Evropske unije i me|unarodnim konvencijama;

• Slatkovodno ribarstvo se mora urediti novim zakonom, koji }e uklju~iti pozitivna rje{enja zemalja EU, kao i obaveze po vaè}im medjunarodnim konvencijama koje reguli{u ovu oblast.

VIII SAOBRA]AJ Sektor transporta i transportnog sistema uop{te va`ni su elementi za funkcionisanje privrednih i svih drugih dru{tvenih djelatnosti u Crnoj Gori. Odvijanje saobra}aja, odnosno njegovih glavnih vidova prevoza ljudi i roba (drumski, pomorski, èljezni~ki i vazdu{ni) i izgradnja i odràvanje saobra}ajne infrastrukture, su izvori raznovrsnih uticaja na ìvotnu sredinu – lokalno zaga|ivanje vazduha, voda i zemlji{ta emisijama iz vozila, bukom i vibracijama, osiroma{ivanje biodiverziteta kroz fragmentaciju i prenamjenu prostora, promjene pejzaà, kao i doprinos globalnoj promjeni klime (emisijama gasova sa efektom staklene ba{te). Saobra}ajni sistem u Crnoj Gori, kao i generalno u razvijenim zemljama, je baziran na kori{}enju fosilnih goriva, pa s toga se sa razlogom saobra}aj smatra zna~ajnim izvorom zaga|ivanja ìvotne sredine. Obim prevoza putnika i roba Obim prijevoza putnika i roba preduze}a drumskog saobra}aja u Crnoj Gori je od 1996. godine u stalnom padu. Tako je u toku 1996. godine prevezeno 9 567 000 putnika i 1 233 000 tona robe, a 2000. ti su brojevi pali na 6 057 000 putnika i 844 000 tona robe. Me|utim, drumski prijevoz putnika posljednih godina izrazito raste kao isklju~iva posljedica intenzivnog rasta prijevoza sopstvenim vozilima; drumski projevoz putnika autobusima pritom opada, a i obim javnog gradskog projevoza se tako|e smanjuje. Navedeno je rezultat poja~ane »motorizacije« stanovni{tva sa naglim porastom broja sopstvenih vozila u Crnoj Gori u zadnjih desetak godina. Broj registrovanih putni~kih vozila, autobusa i teretnih vozila Godina 1997 1998 1999 2000 2001 (do maja) Autobusi 382 802 1.139 811 561

23

Putni~ka vozila 101.685 170.801 118. 095 118.865 82.544 Teretna vozila 6.157 12.844 11.076 11.348 7.093 Ukupno 108.224 184.447 130.310 131.024 90.198 Izvor: Ministarstvo pomorstva i saobra}aja

Emisije zagadjuju}ih materija Saobra}aj je, uz energetiku i industriju, zna~ajan izvor emisija zaga|uju}ih materija u ìvotnu sredinu, ~ak {ta vi{e, njegov udio u ukupnim emisijama azotnih oksida je zna~ajno ve}i od emisije iz ostalih sektora. U okviru saobra}ajnog sektora drumski saobra}aj je najzna~ajniji izvor gotovo svih zaga|uju}ih materija. Podaci o stepenu zaga|enosti vazduha emisijom zaga|uju}ih materija iz izduvnih gasova motornih vozila obra|ena su u Poglavlju XI Zaga|ivanje vazduha. U cilju kontrole uticaja saobra}aja na ìvotnu sredinu u Crnoj Gori je od 1997. godine je uvedena ekolo{ka taksa za kori{}enje fosilnih goriva i to:

- MB 98 0,002 ∈/l - BMB 95 0,002 ∈/l - Disel 0,003 ∈/l

Potro{nja goriva Sve potrebne koli~ine motornog benzina i dizel goriva Crna Gora uvozi. Potro{nja motornog benzina u 2002 godini planirana je cca 65 000 tona a dominantno se odnosi na drumski saobra}aj. Od ukupne koli~ine dizel goriva (110 000 tona) koja je planirana za 2002 godinu blizu 40% se koristi za potrebe prevoza putnika i roba. Konstatacije:

• Generalno je aerozagadjenje od izduvnih gasova motornih vozila prisutno u svim urbanim centrima u Crnj Gori kao i pored saobra}ajnica;

• Evidentno je pove}anje broja vozila koja koriste benzin sa dodatkom olova i dizel sa visokim sadràjem sumpora;

• Javni gradski i medjugradski prevoz iz godine u godinu opada. Odgovori dru{tva:

• Neophodno je uraditi Strategiju odrìvog saobra}aja u Crnoj Gori • Stimulisati javni gradski i medjugradski drumski prevoz putnika; • Postepeno prelaziti na kori{}enje bezolovnog benzina i kvalitetnijeg dizela sa

manjim sadràjem sumpora; • Poja~ati javni gradski i me|ugradski prevoz putnika • Prevoz putnika i robe sa drumskog saobra}aja preusmjeriti na ekolo{ki

prihvatljiviji èljezni~ki. IX TURIZAM

24

Kao jedan od sektora sa ubrzanim razvojem, turizam je u proteklom periodu donio odredjene pritiske na ìvotnu sredinu. Taj pritisak poti~e od: transporta - prevoznih sredstava, kori{}enja vode i zemlji{ta, kori{}enja energije, stvaranja sme}a i otpadnih voda. Dva parametra slikovito govore o zagadjenju koje dolazi od turizma, a to su prosje~na dnevna koli~ina sme}a koje stvara 1 turista (0,95 kg/dnevno) i prosje~na dnevna proizvodnja otpadnih voda 1 turiste (180 lit/dnevno), pri ~emu dnevna potro{nja vode zna da bude do 300 lit/dnevno, ili ~ak do 800 litara u luksuznim vidovima turizma (Izvor: “Europe’ s Environment: the third assessment”, European Environmental Agency, Kiev Conference, May 2003.). Medjutim, negativni uticaji turizma na prirodne resurse, posebno na biolo{ki diverzitet i vode, znaju da budu degradiraju}i, na duì vremenski period. Smje{tajni kapaciteti Kao raspoloìvi parametri za sagledavanje uticaja turizma na ìvotnu sredinu u Crnoj Gori, na slede}im grafikonima se daje pregled smje{tajnih kapaciteta (broj kreveta) i broj ostvarenih no}enja u Crnoj Gori za proteklu deceniju – deceniju i po. Pritom treba imati na umu da je uticaj turizma na ìvotnu sredinu najizraèniji na Crnogorskom primorju gdje se i ostvaruje najve}i dio turisti~kog prometa (95%) u Crnoj Gori (Izvor: Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2010.)

0

50000

100000

150000

200000

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

Broj lezajeva

02000000400000060000008000000

10000000

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

Broj nocenja

Izvor: Statisti~ki godi{njak Iako se statisti~ki biljeì pad broja no}enja i smanjenje smje{tajnih kapaciteta, {to moè da ukaè na smanjenje pritisaka od turizma na ìvotnu sredinu, treba ukazati na procjene da su smje{tajni kapaciteti daleko ve}i od onih koji su statisti~ki prijavljeni. Od 26 000 hotelskih kreveta samo 3 000 se smatraju podesnim za ponudu na strano trì{te. Vikend stanovi i privatni smje{taj nudi blizu 200 000 kreveta, Medjusobnim uporedjenjem podataka iz nedavno izvedenog pregleda stanja stambenog fonda u Crnoj Gori za period 1991-2001, (Izvor: Statistika, obrada Ministarstvo za{tite ìvotne sredine i ure|enja prostora) moè se uo~iti nizak nivo u~e{}a novoizgrdajenih

25

stanova iz 6 primorskih op{tina (≈330.000m2, uglavnom u Baru i Budvi i to po ∼100.000m2) u ukupnom uve}anju stambenog fonda u Crnoj Gori (1.642.975m2). To se moè tuma~iti niskim nivoom registracije novoizgradjenih stambenih jedinica u tom podru~ju. S druge strane, ovi podaci se ne mogu uporediti sa podacima o promjenama nivoa urbanizacije za navedeni period u primorskim op{tinama. Jedini raspoloìvi podatak o nivou urbanizacije u primorju odnosi se na 1991 godinu i ukazuje da je nivo urbanizacije te godine bio 45,9% {to je puno vi{e od onoga {to EEA (Evropska Agencija za ìvotnu sredinu 2003. g.) smatra pretjeranom urbanizacijom (>27%, primjer Majorke). Konstatacije:

• Pritisci turizma na ìvotnu sredinu u 2002 godini su smanjeni, zbog smanjenja broja turista i no}enja;

• Potro{nja vode i stvaranje otpada i otpadnih voda po gostu, raste; • Uvedena je akcija plavih zastavica koja pored ve}eg kvaliteta plaà i usluga

na njima, obezbjedjuje i ve}i nivo za{tite ìvotne sredine; • Polako po~inje da se mijenja struktura turista i njihova svijest o za{titi

ìvotne sredine; • Nacionalni parkovi i drugi za{ti}eni djelovi prirode jo{ uvijek nijesu dovoljno

turisti~ki valorizovani. Odgovori dru{tva:

• Uradjen je Master plan za razvoj turizma i regionalni koncept za Boku Kotorsku i Veliku plaù, koji promovi{u politiku odrìvog turizma;

• Ubrzati privatizaciju u turizmu I investiranje u hotelske kapacitete; • Na bolji na~in valorizovati turisti~ke potencijale nacionalnih parkova; • Jedan od va`nijih indikatora u sektoru turizma je broj marina i vezova pa te

podatke ubudu}e treba pratiti. X OTPAD Komunalni i neopasni otpad Komunalni otpad Ukupna količina komunalnog otpada u 2002. godini iznosile je 243 771,9 tona.

26

Izvor Ministarstva zaštite životne sredine i uredjenja prostora

U ukupnoj količini komunalnog otpada koji se odlaže na odlagališta, glavni grad Podgorica učestvuje sa 26,7 %, Nikšić sa 11,7% i primorski region sa 22,9% , što predstavlja 61,3% ukupne količine komunalnog otpada.

Otpad iz turisti~ke privrede U Crnoj Gori u 2002 godini ostvareno je oko 3.689.504 turisti~kih noćenja. Broj noćenja obuhvata broj registrovanih turista, dok je taj broj i do 10 % veći, jer odredjeni broj turista boravi neprijavljen (vikendice, vikend stanovi, rodjaci i sli~no). Turisti~ki otpad se sastoji od otpada koji stvaraju turisti i sezonski radnici.

Najviše turisti~kog otpada stvorilo se u 2002 godini u Budvi 1.198 tona ili 34,2% ukupne koli~ine otpada iz turisti~ke privrede u Crnoj Gori . U vremenu turisti~ke sezone (jun,jul i avgust), u~ešće turisti~kog otpada u Budvi u ukupnom komunalnom otpadu koji se stvara u ovom gradu, iznosi oko 81% što predstavlja zna~ajno opterećenje.

Sakupljanje otpada Otpad iz domaćinstava u gradovima se obično odlaže u kontejnere zapremine 1,1 m3,dok se u prigradskim područjima i u blizini većih privrednih subjekata postavljaju kontejneri zapremine 5-7m3.

Na području Republike Crne Gore djeluje 21 komunalno preduzeće koje vrši usluge sakupljanja i odlaganja otpada Organizovanim sakupljanjem otpada pokrivena su gradska i prigradska područja u svim opštima. Učestalost sakupljanja organizovana je različito, zavisno od potrebe i kreća se od jedan put/dan u većini opština, do jedan put sedmi~no u manjim opštinama. Tokom turističke sezone u turističkim centrima ova učestalost se povećava po potrebi i otpad se odvozi nekoliko puta dnevno. Na seoskim podru~jima otpad se ne prikuplja, već ga stanovništvo spaljuje ili odlaže na ''divlje lokacije''.

27

U Crnoj Gori još nije zaživjelo sakupljanje otpada po ''hold sistemu'', tj. sortiranje otpada (papir, staklo, plastika, metali, bijela tehnika, autokaroserije i drugo) i njegovo odlaganje u odgovarajuće kontejnere. Za sada postoje samo nekoliko registrovane ''reciklažne stanice'', jedna na komunalnoj deponji u Podgorici, a druga u Grbaljskom polju.To ustvari nisu reciklažne stanice, već sabirni centri za prikupljanje sekundarnih sirovina. Manji sabirni centri-''otpadi ''postoje i u većini naseljenih mjesta i na njima rade uglavnom Cigani - Romi, koji vrše prikupljanje materjala koji se može prodati. U Crnoj Gori mogu se reciklirati jedino otpadno gvožđe i čelici ( u Željezari Nikšić ), a otpadni aluminijum se prerađuje u Fabrici Silumina u KAP-u ili u livnicama u vlasništvu privatnika ''UNIPROM''-Nikšić, Livnica na Bio~u. Neopasni tehnološki otpad Neopasni tehnološki otpad je otpad koji nastaje u proizvodnim procesima iz preduzeća, ustanova i sa javnih površina. Ovaj otpad se razlikuje po koli~inama,sastavu i svojstvu od komunalnog i opasnog otpada. Po strukturi ovaj otpad se sastoji od: metala, papira, kartona, stakla, plastike, glomaznog metala i ostalo.

•Izvor: Statisti~ki bilten za 1999g

Ukupna koli~ina neopasnog tehnološkog otpada iznosi 427 566 tona godišnje.U ukupnoj količini neopasnog tehnološkog otpada Podgorica učestvuje sa 65%,

Najzastupljenije komponente neopasnog tehnološkog otpada iz preduzeća su metali koji idu i do 60% a onda slijede papir, karton, staklo, plastika. Postojeći uredjaji i odlagališta

Na podru~ju Republike Crne Gore koristi se 21 slu`beno odlagali{te komunalnih preduze}a, ne uzimaju}i u obzir spontane deponije koje stvara samo stanovni{tvo. Odlagali{ta koja se koriste u Crnoj Gori zauzimaju ukupnu povr{inu oko 100 ha. Od ukupnog broja odlagali{ta samo je pet ogradjeno dok je na jednom odlagali{tu izgradjen obodni kanal.

28

Nijedno odlagalište nema karakteristike higijenske sanitarne deponije.

Na podru~ju Crne Gore koristi se 106 specijalnih vozila za odvoz otpada, ukupnog kapaciteta 591 tona. Njaveći dio ovih vozila je starosti preko 10 godina, pa ovo predstavlja problem kvalitetnijem pružanju usluga .

EU Agencija za rekonstrukciju, Kancelarija u Podgorici, raspisala je tender za nabavku opreme za Komunalna preduzeća u iznosu od 1.200.000 €.

CIjena usluga za sakupljanje i odnošenje otpada Naplata za usluge organizovanog sakupljanja i odvoženja otpada razlikuje se po načinu i visini cijene usluge. Primjenjuju se posebni načini obračuna za domaćunstva, ~ije tarife zavise od opštine do opštine (po m2 ili po domaćinstvu i ona se kre}e od 0,002-0,05 €/m2) i za privredu (po m2, po vrsti djelatnsoti, po velićini objekta, itd) iznosi 0,73 €/m2. Problem u funkcionisanju ove djelatnsoti je nizak nivo cijana usluga za sakupljanje, odvoženje i deponovanje otpada kao i nizak procenat naplate. OPASAN OTPAD Godišnja produkcija opasnog otpada Prema podacima sa kojima raspolaže Ministarstvo u Crnoj Gori se stvara oko 947 552 opasnog otpada godi{nje.

Izvor: Nacionalni izvještaj o upravljanju opasnim otpadom u Crnoj Gori – oktobar 2002 g.

29

Od ukupne godišnje koli~ine opasnog otpada koji se stvara u Crnoj Gori najviše je u Pljevljima, ukupno 570.620 tona ili 60%. Ovaj otpad sa~injava najvećim dijelom ( 49%) pepeo i šljaka iz TE Pljevlja, jalovina iz rudnika uglja( 49%), a ostalo su ulja i maziva, otpad natopljen bojama, pepeo i šljaka iz kotlarnica i drugi opasan otpad. U KAP-u godišnje se stvori oko 376.400 tona opasnog otpada koji najvećim dijelom sa~injava crveni mulj sa sadržajem Ph>11,5, a ostalo su ostaci rabljenih anoda i katoda zagadjene fenolima,PAH-ovima, fluoridima, cijanidi, arsen i sli~no. U brodogradištu Bijela se produkuje opasan otpad od pjeskarenja brodova koji iznosi oko 1000 tona godišnje. Fabrika elektroda iz Plužine produkuje godišnje opasnog otpada oko 600 tona. U godišnjoj produkciji opasnog otpada nije ušao medicinski otpad koji se trenutno nerazdvaja od komunalnog i isti završava na odlagališta komunalnog otpada. Odlaganje opasnog otpada U Crnoj Gori ne postoji ni jedna zvani~no odre|ena niti izgra|ena deponija za opasan otpad, već proizvodja~i otpada isti privremeno lageruju na svom zemlji{tu, a veliki dio završava i na odlagali{ta komunalnog otpada. (baterje i akumulatori, ostaci ambalaže od pesticida ,otpadni mulj iz ure|aja za prečišćavanje otpadnih voda, otpadna ulja i maziva, lomljene živine i neonske sijalice, bolnički otpad, uginule bolesne životinje, stari frižideri i drugi ure|aji sa freonima i sli~no).

Izvor: Nacionalni izvještaj o upravljanju opasnim otpadom u Crnoj Gori – oktobar 2002 g.

U Crnoj Gori je do sada odlozeno oko 119 mil. tona na odlagališta koja ne odgovaraju propisanim standardima. Od ukupne koli~ine odloženog opasnog otpada najviše je u KAP-u ( 110 miliona tona), ili 92,4%. U ovoj koli~ini odloženog otpada u KAP-u nejveći dio je crveni mulj, koji iznosi 99,8% a ostalo su ulja, ostaci anoda i katoda, opeka, dijatomejska zemlja i drugo. U Plužinama Fabrika elektroda odla`e opasan otpad u svom krugu, a na komunalnu deponiju je odlo`ila oko 350 tona opasnog otpada koji sadrži hrom oksid, fero silicijum, bakar karbonat. U brodogradilištu Bijela do sada je odloženo oko 7000 tona otpada od pjeskarenja brodova.

30

Negativni primjer'

Brskovo ''iz Mojkovca i rudnika ''Šuplja stijena'' iz Pljevalja su dvije deponije, koje su jedna od najvećih odlagali{ta opasnog otpada u Crnoj Gori. Rudnik ''Brskvo'' prestao je sa radom 1990 te godine, ali je na deopniji jalovišta, koje je neposredno uz rijeku Taru, ostalo oko 3,5miliona tona otpada, koji sadrži teške i retke metale vezane u obliku sulfida i sulfata; cijanide, fenole, PAH-sidr.

Isto je stanje i sa rudnikom ''Šuplja Stijena'', koji je prestao sa radom, a iza njega je ostala deponija jalovine, oko 1,2miliona m3, uz korito rijeke Ćehotine, istog sastava kao i jalovište u Mojkovcu.

Reciklaža i ponovna upotreba

Recikla`a i ponovna upotreba opasnog otpada u Crnoj Gori nije zastupljenau dovoljnij mjeri. Veliki industrijstijski proizvo|a~i, u većini slučajeva organizovano prikupljaju rabljena ulja i maziva i šalju ih na reciklažu u rafinerije u Pančevu i Novom Sadu. U poslednje vrijeme je tendencija zainteresovanosti za reciklažu opasnog otpada, kako od strane inostranih firmi tako i domaćih.

Finansijski instrumenti Uredbom o visini naknada, načinu obračuna i plaćanja naknada zbog zagađivanja životne sredine («Sl. list RCG» br.26/97, 9/00predvidjeno je da ''Pravna lica koja stvaraju i deponuju opasan otpad, koji sadrži jedan ili više sastojaka toksičnih materija i supstanci plaćaju mjesečno nadokanadu po toni stvorenog otpada i po toni deponovanog opasng otpada. Ovaj mehanizam nije zaživio u praksi.

31

Ocjena stanja

• Na osnovu svega iznijetog vidi se da u Crnoj Gori ne funkcioni{eupravljanje otpadom i pored djelimi~no donijete zakonske regulative.

• Sakupljanje komunalnog otpada po gradovima vr{i se organizovano dokna seoskim podru~jima komunalni otpad se spaljuje ili odlaè na ''divljelokacije''.Oprema i mehanizacija sa kojom raspola&u preduze]a koja sebave sakupljanjem otpada je dotrajala i nedovoljna i kao takva ne moèodgovoriti potrebama. U poslednje vrijeme je primjetno pove}anjedonacija za opremu i mehanizaciju potrebno za sakupljanje otpada.

• U Crnoj Gori postoji 21 registrovano odlagali{te komunalnog otpada ,ali nijedno nije izgradjeno u skladu sa propisima

• Nedovoljni prihodi ( niske tarifne stope i procenat naplate ) neomogu}avaju nadle`nim lokalnim preduze}ima za upravljanje otpadomda pokriju poslovne tro{kove, tro{kove odràvanja a posebno tro{koveinvesticionog ulaganja neophodne za modernizaciju opreme zaprikupljanje otpada i objekata za odlaganje otpada kao i razvojprograma selektiranja otpada po vrstama i reciklaù.

• Nepostoji organizovan sistem prikupljanja, odlaganja ili tretmanaopasnog otpada koji se javlja iz proizvodnje ili potro{nje dobara tako davelike koli~ine opasnog otpada se odla&u na naza{ti}enim odlagali{tima.Nepostojanje stvarnog popisa opasnog otpada ( katastra ) uslovljavaneadekvatno upravljanje otpadom, posebno u dijelu reciklaè opasnogotpada i utvrdjivanja lokacija za njegovo kona~no odlaganje.

• Postoje}a praksa upravljanja opasnim medicinskim otpadom je takodjeindikativna i izaziva ve}e zdravstvene rizike za {iru populaciju.Trenutno se najve}a koli~ina ovog otpada ne odvaja od komunalnogotpada i odlaè se na postoje}a odlagali{ta.

Odgovori društva:

• U toku je izrada Strategije upravljanja otpadom ( komunalni, tehnološki neopasni i opasni) na podru~ju Crne Gore koju je Evropska agencija za rekonstrukciju uvrstila u svoj program za 2003 godinu;

• Rješavanje problema jalovišta u Mojkovcu kandidovan je kod medjunarodnih donatora;

• Izraditi katastre industrijskog i opasnog otpada; • Izraditi Zakon o upravljanju otpadom u skladu sa relevantnim

zakonodavstvom EU; • Pooštriti primjenu ekonomskog instrumenta,''zagadjiva~ plaća'', za

stvaranje i odlaganje opasnog otpada • Omogućiti veće u~ešće privatnog sektora u upravljanju otpadom (odnošenje

otpada, reciklaža, deponije).

32

XI KLIMATSKE PROMJENE Smatra se da }e pitanje klimatskih promjena biti dominantan problem ìvotne sredine u 21. stolje}u. Posljednji, tre}i “Izvje{taj ocjene” nau~nog Me|uvladinog tijela za klimatske promjene (IPCC, 2001), ponovo je i sa jo{ vi{e dokaza potvrdio da ~ovjek ima uticaja na promjenu klime. Projekcije pokazuju da bi porast prosje~ne godi{nje temperature mogao biti 4 – 6 oC u narednih sto godina. Temperaturne promjene }e uticati na promjene koli~ine padavina, na pove}anje intenziteta i u~estalosti ekstremnih meteorolo{kih pojava, na podizanje nivoa mora, smanjenje zaliha pitke vode, pove}anje povr{ina pustinja, pove}anje opasnosti od bolesti tipa malarije i sli~nih, kao i izumiranje niza biolo{kih vrsta. Najodgovornije za ovakvo zaga|ivanje u dosada{njem periodu su najrazvijenije zemlje svijeta, zatim zemlje biv{eg SSSR-a, kao i zemlje centralne Evrope, odnosno zemlje u tranziciji (75% ukupnih globalnih emisija dolazi iz ovih zemalja, a samo 25% iz preko 100 zemalja u razvoju). Crna Gora, smje{tena u umjerenom klimatskom pojasu, ima}e relativno manje posljedice, ali zbog mogu}eg podizanja temperature za 4oC, {tete mogu biti vrlo zna~ajne, naro~ito zbog podizanja nivoa mora (do 90 cm u maksimalnom scenariju), uticaja na hidrologiju i poljoprivredu. Uzrok porasta temperature je pove}anje koncentracije gasova sa efektom staklene ba{te u atmosferi, najvi{e ugljen dioksida (CO2), koji uglavnom nastaje sagorijevanjem fosilnih goriva, ali i zbog pove}anih koncentracija metana (CH4), azotsuboksida i hlorfluorougljenika, emisijom iz poljoprivrede, otpada i industrije. Na globalnom nivou, emisija gasova staklene ba{te iz nerazvijenih zemalja pala je za 7,6% u periodu od 1990. do 1999. godine (UNFCCC, 2002). To je zbog velikog pada emisije u dràvama u tranziciji za 45,5%, dok je emisija razvijenih dràva i dalje rasla za 6,6%. Ugljen dioksid je jedan od najzna~ajnijih gasova staklene ba{te, a naro~ito kada se razmatraju emisije zbog ljudskih aktivnosti. Procjenjuje se da je odgovoran za oko 50% globalnog zagrijavanja. Gotovo svugdje u svijetu, a tako i u Crnoj Gori, najzna~ajniji antropogeni izvori ugljen dioksida su sagorijevanje fosilnih goriva (za proizvodnju elektri~ne energije, industrija, saobra}aj, grijanje. itd.), industrijske aktivnosti i promjene u kori{}enju zemlji{ta i aktivnosti u {umarstvu. Energetski sektor je glavni izvor antropogene emisije gasova staklene ba{te. Me|utim u slu~aju Crne Gore udeo emisije iz ovog sektora je relativno mali jer oko 60% proizvodnje elektri~ne energije dolazi iz izvora koji ne emituju ugljen dioksid (hidroelektrane). Sagorijevanje goriva u industriji najve}e je u industriji èljeza i ~elika, obojenih metala, hemijskoj industriji, industriji celuloze i papira, proizvodnji hrane, pi}a i duvana.

33

Saobra}aj je jedan od va`nih izvora ugljen dioksida i u neprekidnom je porastu. Ve}ina emisija iz saobra}aja dolazi od drumskog saobra}aja (oko 90%), a zatim od èljezni~kog, avionskog i brodskog saobra}aja. U Crnoj Gori su glavni izvori metana: poljoprivreda, odlaganje otpada i sektor energetike zbog fugitivne emisije iz proizvodnje, prerade, transporta i kori{}enja fosilnih goriva. Najva`niji izvor azot-suboksida je poljoprivreda. Mnoge poljoprivredne aktivnosti doprinose pove}anju sadràja azota u zemlji{tu ~ime se pove}ava raspoloìvi azot za nitrifikaciju i denitrifikaciju, a {to uti~e na ukupni iznos emisije azot dioksida. Tri su izvora emisije azotnog oksida: emisija iz poljoprivrednih zemlji{ta (uklju~uje ukupne koli~ine azota koje se javljaju u sistemima uzgoja bilja), emisija iz sto~arstva (~vrsti i te~ni ekskrementi doma}ih ìvotinja na pa{njacima), i emisija uzrokovana poljoprivrednim aktivnostima koja indirektno uti~e na emisiju azot dioksida (isparavanje i atmosfersko taloènje amonijaka i azot dioksida iz organskih i mineralnih |ubriva, kao i gubitak azota ispiranjem povr{inskim i pozemnim vodama). Od svega navedenog, najve}a emisija dolazi direktno sa poljoprivrednih povr{ina. Konstatacije:

• Crna Gora ima malu emisiju gasova sa efektom staklene ba{te; • Najve}e {tete zbog promjene klime u Crnoj Gori mogu nastupiti zbog

podizanja nivoa mora, promjene u hidrologiji i uticaja na poljoprivredu.

Odgovori dru{tva:

• Zemlje u razvoju, koje nijesu u Aneksu I Konvencije, me|u kojima je Srbija i Crna Gora, nemaju obavezu smanjivanja emisija gasova sa efektom staklene ba{te, ali imaju obavezu podno{enja izvje{taja i inventara emisija gasova. Da bi se zemljama u razvoju pomoglo da izvr{e ovu obavezu , ustanovljen je mehanizam finansijske pomo}i, koji se realizuje preko Globalnog fonda za ìvotnu sredinu – GEF. Krajem 2002. godine ministarstva ìvotne sredine Srbije i Crne Gore u saradnji sa UNDP zajedni~ki su pripremili predlog projekta “Pomo} Srbiji i Crnoj Gori u pripremi prvog nacionalnog izvje{taja u skladu preuzetim obavezama prema UNFCCC” i dostavila ga GEF-u na razmatranje. Predlog je dobio odobrenje od strane GEF-a, me|utim u me|vremenu su izmjenjena i dopunjena uputstva za izradu ovih izvje{taja te je neophodno sa~ekati kona~no usvajanje novih uputstava i odobrenje od savjeta GEF-a. Za izradu Prvog nacionalnog izvje{taja zatraèna su sredstva od 350.000 USD {to je uobi~ajena svota koju GEF odobrava za izradu ovakvog dokumenta. Prvi korak u procesu pripreme Nacionalnog izvje{taja bi}e izrada inventara emisije gasova staklene ba{te u skladu sa propisanom metodologijom IPCC koji }e biti osnova za formulisanje programa i mjera za smanjenje emisija gasova staklene ba{te, a time i smanjenja negativnih uticaja promjene klime na ìvotnu sredinu.

34

• Treba naglasiti da su sve evropske zemlje u tranziciji koje imaju status kandidata za uklju~ivanje u Evropsku Uniju, preuzele iste obaveze po Konvenciji i Kjoto protokolu kao i Evropska Unija (koja je u Aneksu 1), jer je to jedan od bitnih preduslova za prijem u ~lanstvo EU. Imaju}i ovo u vidu, za Srbiju i Crnu Goru kao ~lanicu Konvencije, va`ne su kako odluke koje se odnose na zemlje u razvoju kojima sada pripada, tako i odluke koje se odnose na Evropsku uniju koje su obavezne i za zemlje kandidate. Prioritet }e se dati dono{enju Akcionog plana za klimatske promjene.

XII ZAGA\IVANJE VAZDUHA Problemi zaga|ivanja vazduha vezani su za uticaje koji se ogledaju na globalnom, regionalnom i lokalnom nivou. Globalno zaga|ivanje teritorijalno se odnosi na ~itavu Zemlju, regionalno na prostor od nekoliko kilometara do ~itavog kontinenta, a lokalno na podru~ja gradova i industrijskih regiona. U tabeli je prikazana veze izme|u pojedinih zaga|uju}ih materija i najzna~ajnijih uticaja na ìvotnu sredinu.

Uticaj

PM HMs POPs SO2 NH3 NOx NMVOC CO CH4 CO2 N2O Lokalni (zdravlje) Regionalni Kisjele ki{e Eutrofikacija Prizemni ozon Globalni Efekat staklene ba{te (indirektni)

Efekat staklene ba{te (direktni)

Popoek Obpomntimudmusumaza Kv

Legenda: PM – ~estice (dim I ~a|), HMs – te{ki metali, POPs – trajni organski zaga|iva~i, SO2 – sumpor dioksid, NH3 – amonijak, NOx – azotni oksidi, NMVOC – nemetanska isparljiva organska jedinjenja, CO – ugljen monoksid, CH4 – metan, CO2 – ugljen dioksid, N2O – azotsuboksid

smatrano regionalno na podru~ju Evrope, najve}i problem danas predstavljaju ve}ane koncentracije prizemnog ozona zbog njegovog {tetnog dejstva na zdravlje i osisteme, a zatim problem kisjelih ki{a, najvi{e zbog {tetnog uticaja na {ume.

zirom da su uticaji razli~itih zaga|uju}ih materija na ìvotnu sredinu me|usobno vezani, prepoznato je da je pristup koji obuhvata zajedni~ki vi{e materija i ogostruke uticaje najbolji na~in za razvoj politike za{tite ìvotne sredine. U vezi sa u okviru Konvencije o prekograni~nom zaga|ivanju vazduha na velikim

aljenostima (LRTAP), koju je na{a zemlja ratifikovala, uveden je tzv. “multi polutant – ltu efekt pristup” kojim se zajedni~ki posmtraju emisije vi{e zaga|uju}ih materija:

mpor dioksida (SO2), oksida azota (NOx), amonijaka (NH3) i isparljivih organiskih terija (VOC). To su zaga|uju}e materije koje imaju zajedni~ke {tetne uticaje putem

ki{eljavanja, eutrofikacije i prizemnog ozona.

alitet vazduha u Crnoj Gori

35

Pra}enje kvaliteta vazduha zapo~elo je u Crnoj Gori 1982. godine na mjernim mjestima lociranim u 12 gradova za pet zaga|uju}ih materija. Broj gradova u kojima se prati kvalitet vazduha svake godine se pove}ava, a tako|e se pove}ava i broj zaga|aju}ih materija koje se u pojedinim gradovima prate. Kontrola kvaliteta vazduha u Crnoj Gori obavlja je prema Programu kontrole kvaliteta vazduha koji svake godine izra|uje Ministarstvo za{tite ìvotne sredine i ure|enja prostora. Kontrola kvaliteta vazduha vr{i se mjerenjem nivoa zaga|enosti vazduha osnovnim i specifi~nim zaga|uju}im materijama porijeklom iz stacionarnih izvora (loì{ta, industrija) i saobra}aja i upore|ivanjem izmjerenih vrijednosti sa dozvoljenim koncentracijama {tetnih materija u vazduhu propisanim Pravilnikom o dozvoljenim koncentracijama {tetnih materija u vazduhu (“Sl. list SRCG”, br.4/82). Shodno Pravilniku ocjena kvaliteta vazduha vr{i se na osnovu dva nivoa grani~nih koncentracija, i to: Grani~ne vrijednosti zaga|enosti vazduha (GVZ) koje defini{u najve}i dozvoljeni stepen zaga|enosti u atmosferi ve}ih gradskih i industrijskih aglomeracija uz istovremeno djelovanje vi{e zaga|uju}ih materija, Stroge grani~ne vrijednosti zaga|enosti vazduha (SGVZ) koje defini{u kvalitet vazduha posebno za{ti}enih podru~ja, a ozna~avaju ujedno i op{ti dugoro~ni cilj pobolj{anja kvaliteta vazduha. Kontrola kvaliteta vazduha ostvaruje se :

1. Sistematskim mjerenjem imisije osnovnih zaga|uju}ih materija: sumpordioksida, ukupnih azotnih oksida, prizemnog ozona, dima i ~a|i, lebde}ih ~estica i sadràja te{kih metala u njima i talo`nih materija i sadràja te{kih metala u njima.

2. Povremenim mjerenjem imisije specifi~nih zaga|uju}ih materija i to: ukupnih

fluorida, farmaldehida, amonijaka, fenola I vodonik- sulfida. Ova mjerenja se vr{e jedanput mjese~no, izuzev u Podgorici, Pljevljima i Nik{i}u gdje se svakodnevno mjere ukupni fluoridi i fenoli.

3. Sistematskim mjerenjem imisije zaga|uju}ih materija iz izduvnih gasova

motornih vozila: sumpor dioksida, ugljen monoksida, azot monoksida, azot dioksida i ukupnih azotnih oksida.

4. Povremenim mjerenjem kvaliteta padavina odre|ivanjem sadràja sljede}ih

parametara: sulfata, hlorida, amonijaka, bikarbonata, nitrata, natrijuma, kalijuma, kalcijuma, magnezijuma i sadràja te{kih metala (olova, kadmijuma, cinka, ìve, nikla i bakra).

36

Osnovna mreà stanica za pra}enje zaga|enosti vazduha na teritoriji Crne Gore

Koordinate

naselja

Mjerne stanice

G. {irina G. duìna

Nadmorska visina (m)

Broj mjernih stanica

BAR

Dom zdravlja RHMZ stanica

42° 6′

19° 6′

4

2

BERANE

Trafostanica RHMZ stanica

42° 50′

19° 52′

690

2

BIJELO POLJE Srednjo{kolski centar RHMZ stanica

43° 2′

19° 45′

560

2

BUDVA

Skup{tina Op{tine RHMZ stanica

42° 17′

18° 51′

2

2

KOLA[IN

Skup{tina Op{tine RHMZ stanica

42° 50′

19° 32′

944

2

KOTOR

Lu~ka kapetanija RHMZ stanica

42° 26′

18° 46′

1

2

MOJKOVAC

Skup{tina Op{tine 1

NIK[I]

Skup{tina Op[tine RHMZ stanica

42° 46′

18° 57′

647

2

PLJEVLJA

Skup{tina Op{tine Komini RHMZ stanica

43° 21′

19° 21′

784

3

PODGORICA

JU CETI Tehn. –metalur{ki fak. RHMZ stanica Golubovci

42° 26′ 42° 22′

19° 17′ 19° 15′

49 33

4

RO@AJE

Dom zdravlja RHMZ stanica

42° 85′

20° 70′

1112

2

TIVAT Dom zdravlja

1

CETINJE Skup{tina Op{tine RHMZ stanica

42 24′

18° 56′

655

2

HERCEG NOVI Skup{tina Op{tine RHMZ stanica

42° 27′

18° 33′

10

2

@ABLJAK

Hotel @abljak RHMZ stanica

43° 9′

19° 8

1450

2

PLAV

Dom zdravlja 1

Izvor: Ministarstvo za{tite ìvotne sredine i ure|enja prostora Program kontrole kvaliteta vazduha u 2002. godini je realizovan od strane JU Centar za ekotoksokolo{ka ispitivanja Crne Gore i Republi~kog hidrometeorolo{kog zavoda. Na osnovu Izvje{taja o rezultatima kontrole kvaliteta vazduha na 17 mjernih mjesta u 15 gradova Crne Gore, koje su ovom ministarstvu dostavili JU CETI i RHMZ, stepen zaga|enosti vazduha i izloènost stanovni{tva je kako slijedi: 1. Sistematsko mjerenje imisije osnovnih zaga|uju}ih materija Sistematsko mjerenje imisije osnovnih zaga|uju}ih materija u prizemnom sloju vazduha vr{i se na osnovnoj mreì stanica svakodnevno u 24h uzorku vazduha. Sumpor dioksid (SO2) SO2 je poznat kao “kisjeli” gas jer svojom transformacijom prilikom daljinskog transporta nastaju kisjeli sastojci koji se taloè iz atmosfere u obliku mokrog (kisjele ki{e) i suvog taloènja. Emisija SO2 zavisi od kvaliteta goriva, odnosno od sadràja sumpora u gorivu. Najve}i dio emisije sumpor dioksida je posljedica sagorijevanja goriva u

37

termoenergetskim objektima (termoelektrana i energane) i mobilnim izvorima iz industrije (rudarska mehanizacija) i saobra}aja Rezultati mjerenja sumpor dioksida (SO2) u gradovima Crne Gore tokom 2002. godine, kao i u toku proteklih godina, pokazuju da su se izmjerene koncentracije u svim gradovima kretale na nivou fonskih vrijednosti, i da odgovaraju rekreativnim zonama sa ~istim vazduhom. Izuzetak su mjerne stanice u Pljevljima, gdje je, kao i ranijih godina, sadràj SO2 ne{to pove}an, ali i dalje u dozvoljenim granicama. Azotni oksidi (NOx) NOx je mje{avina gasova NO i NO2, a izraàva se zapreminski kao NO2. Osim {to emisija NOx uti~e na zakisjeljavanje i eutrofikaciju, u atmosferi sa isparljivim organskim jedinjenjima i ostalim reaktivnim gasovima, uz prisustvo sun~evog zra~enja, u~estvuje u stvaranju prizemnog ozona. Emisija azotnih oksida je uglavnom posljedica sagorijevanja te~nih goriva, pa s toga najve{i udeo u emisiji NOx ima drumski saobra}aj, a zatim ostali pokretni izvori i ma{ine, kao i stacionarni energetski izvori. Rezultati mjerenja ukupnih azotnih oksida (NOx) u gradovima Crne Gore pokazuju da izmjerene koncentracije tokom ~itave godine ne prelaze zakonom propisane norme. Dim i ~a| Rezultati mjerenja dima i ~a|i u naseljima Crne Gore tokom 2002. godine pokazuju da je sadràj dima i ~a|i na svim mjernim stanicama nizak i da odgovara normama ~istog vazduha. Izuzetak je mjerno mjesto u Nik{i}u gdje su u novembru i decembru 2002. godine izmjerene koncentracije dima i ~a|i i kao srednje i kao maksimalne prelazile dugotrajne vrijednosti zaga|enosti vazduha. Lebd}e ~estice, talo`ne materije i sadràj te{kih metala u njima Rezultati mjerenja lebde}ih ~estica, talo`nih materija i sadràja te{kih metala u njima na svim mjernim mjestima pokazuju da su bile ispod zakonom propisanih normi, izuzev kao dnevne maksimalne vrijednosti kada su prelazile i kratkotrajne i dugotrajne vrijednosti zaga|enosti vazduha, kao {to je bio slu~aj u Nik{i}u, Pljevljima, Podgorici, Roàjama i Beranama. Prizemni ozon Prizemni ozon koji nastaje transformacijom jedinjena azota (najvi{e NOx) i isparljivih organskih jedinjenja, uz prisustvo sun~evog zra~enja, {tetan je po zdravlje ljudi, usjeve i {ume. Podru~ja ve}ih koncentracija obi~no su podalje od izvora emisije. Rezultati mjerenja prizemnog ozona u gradovima Crne Gore pokazuju da su izmjerene srednje godi{nje koncentracije u dozvoljenim granicama, ali da maksimalne koncentracije prelaze zakonom dozvoljene norme u vi{e gradova – Berane, Budva, Herceg Novi, Kotor, Pljevlja, Podgorica, Tivat i @abljak.

38

2. Sistematska mjerenja imisije specifi~nih zaga|uju}ih materija Mjerenja koncentracije specifi~nih zaga|uju}ih matrija vr{e se jedanput mjese~no, izuzev u Podgorici, Pljevljima i Nik{i}u gdje se svakodnevno mjere ukupni fluoridi i fenoli. Analizom pra}enih parametara kvaliteta vazduha na osnovnoj mreì stanica moè se zaklju~iti slede}e: Amonijak (NH3) Emisija amonijaka je zna~ajna sa aspekta zakisjeljavanja i eutrofikacije, a ponegdje lokalno uz industrijske izvore i zbog mogu}eg uticaja na zdravlje. Emisija amonijaka najvi{e poti~e iz poljoprivrede, i to iz sto~nog sekreta i prilikom upotrebe mineralnih |ubriva. Do znatne emisije amonijaka dolazi i iz prirodnog tla i vegetacije, kao i iz industrijskih postrojenja za proizvodnju amonijaka, azotne kiseline i vje{ta~kih |ubriva. Rezultati mjerenja amonijaka u gradovima Crne Gore pokazuju da izmjerene koncentracije ne prelaze zakonom dozvoljene vrijednosti. Vodonik sulfid (H2S) Antropogeni izvori emisije vodonik sulfida su saobra}aj, farme doma}ih ìvotinja i deponije otpada, a najve}i prirodni je vegetacija. Izmjereni rezultati vodonik sulfida u gradovima Crne Gore pokazuju znatno niè vrijednosti od zakonom propisanih. Formaldehid Najzna~ajniji izvori emisije formaldehida su {ume i poàri, stacionarne turbine za sagorijevanje, proizvodnja pulpe i papira, energetska postrojenja, spalionice i izduvni gasovi iz vozila. Rezultati mjerenja formaldehida u gradovima Crne Gore pokazuju da izmjerene koncentracije ne prelaze zakonom dozvoljene vrijednosti. Izuzetak su Podgorica, gdje na lokaciji CETI maksimalna koncentracija u februaru i junu bila iznad dozvoljene, i Herceg Novi, gdje je maksimalno izmjerena vrijednost u junu 1,8 puta prelazila propisanu normu. Fenol Najve{i izvor fenola je drvna industrija. Izmjereni rezultati fenola u tri grada Crne Gore (Nik{i}, Pljevlja i Podgorica) pokazuju znatno niè vrijednosti od zakonom propisanih.

39

Fluoridi Najzna~ajniji industrijski izvori emisije fluorida u urbanim podru~jima su industrija aluminijuma, industrija èljeza i ~elika, industrija stakla, proizvodnja super fosfata i termoelektrane (sagorijevanje uglja). Sadràj fluorida zavisi od vrste uglja i kre}e se u opsegu 4-30 g/kg. Rezultati mjerenja fluorida u Nik{i}u, Pljevljima i Podgorici u toku 2002. godine, kao i u prethodnim godinama, pokazuju da izmjerene vrijednosti i dalje znatno prelaze propisanu normu od 1µgr/m3, i to u Nik{i}u 6 puta, u Pljevljima 3 puta i u Podgorici 4,5 puta. 3 Povremena mjerenja zaga|enosti vazduha zaga|uju}im materijama porijeklom iz izduvnih gasova motornih vozila Povremeno mjerenje imisije zaga|uju}ih materija iz izduvnih gasova motornih vozila vr{eno je u toku 2002. godine samo na 10 lokacija u Podgorici zbog nedostatka sredstava za servis i kalibraciju vozila i senzorske opreme, kao i njihovo osiguranje. Vr{ena su povremena mjerenja sumpor dioksida, azot monoksida, azot dioksida, ukupnih azotnih oksida i ugljen monoksida. Rezultati mjerenja pokazuju da su u centru grada, pored prometnih raskrsnica, izmjerene visoke maksimalne koncentracije azot monksida, azot dioksida i ukupnih azotnih oksida koje prelaze kratkotrajne dozvoljene granice zaga|enosti i do 5 puta. 4. Povremena mjerenja kvaliteta padavina Kontrola kvalitet padavina vr{ena je u zbirnom mjese~nom uzorku u 15 gradova Crne Gore. Pregledom dobijenih rezultata moè se konstatovati slede}e: Kvalitet padavina, na osnovu hemijskog sastava, na svim mjernim mjestima u toku 2002. godine nije odstupao od uobi~ajenih vrijednosti. Srednja godi{nja kisjelost padavina je vrlo ujedna~ena i kre}e se u intervalu 6-7 pH jedinica. U Pljevljima se spustila ispod 7, za razliku od pro{le godine, a u Baru porasla iznad 7 pH jedinica. U Pljevljima je u toku 2002. godine evidentiran i jedan slu~aj “kisjele ki{e” (pH manje od 5,6 jedinica). Ina~e, najvi{e ki{a sa pove}anom kisjelo{}u je bilo u Kola{inu (17 puta ili 12%), a zatim u Podgorici, Cetinju i Golubovcima. Pojava “ùtih” ki{a (depozicija pijeska iz Sjeverne Afrike) je evidentirana na ve}ini stanica, a najvi{e u Podgorici, @abljaku i Cetinju. Uo~eno je da je kod ove pojave pove}ana vrijednost elektroprovodljivosti, sadràja kalcijuma, bikarbonata, sulfata i hlorida, dok je pH 7-8. Ocjena stanja:

40

Od Pozareproskr

XI 1. OsposaCr Ge Zntokvopo Zn

Na osnovu svega gore iznijetog, moè se zaklju~iti da je kvalitet vazduha unaseljima Crne Gore, ocjenjivan sa aspekta sadràja osnovnih pokazateljazaga|enosti vazduha, uglavnom zadovoljvaju}eg, ~ak izuzetno dobrogkvaliteta. Od specifi~nih zaga|uju}ih materija izmjerene koncentracije fluorida u 2002.godini, i kao srednje i kao dnevne maksimalne su i dalje daleko iznadpropisanih granica. Dominantni zaga|iva~i vazduha u gradskim naseljima su i dalje izduvnigasovi iz motornih vozila, {to se ogleda u visokom sadràju azotnih oksida i

govor dru{tva

litika za{tite vazduha u Crnoj Gori bazira se na Zakonu o za{titi vazduha od ga|ivanja (Sl. list SRCG, br.14/80) i prate}im podzakonskim propisima kojima se guli{e emisija zaga|uju}ih materija, kvalitet vazduha u ìvotnoj sredini kao i na~in a}enja emisije i kvaliteta vazduha. S obzirom da je Zakon i propisi donijeti na novu njega star 20 godina ura|en je Nacrt novog zakona koji je kandidovan da se oz me|unarodnu pomo} provjeri njegova usagla{enost sa direktivama EU.

• Zabraniti uvoz vozila bez katalizatora; • Stimulisati kori{}enje bezolovnog benzina; • Eko-test vozila mora biti obavezan i od njegovih rezultata zavisi}e pravo

u~e{}a u saobra}aju (registracija vozila, isklju~enje iz saobra}aja); • Poo{triti ekonomske instrumente, primjene principa “zaga|iva~ pla}a” za

ispu{tanje {tetnih i opasnih materija u vazduh kao i za kori{}enje fosilnih goriva.

II POVR[INSKE I PODZEMNE VODE

OP[TI ZNAÂJ

novna odlika hidrografije Crne Gore je postojanje dva pribli`no jednaka slivna dru~ja: Crnomorski i Jadranski. U pravcu Crnog Mora drenira se voda sa 7 545 km2 tj. 55% teritorije Crne Gore a u pravcu Jadranskog Mora sa 6 267 km2 tj. sa 45% teritorije ne Gore.

neralno, oba slivna podru~ja su bogata vodom, ~ak i prema svjetskim mjerilima.

atan dio povr{ine Crne Gore pripada podru~ju kontinentalnog kr{a, koji je bez stalnih ova, sa brojnim ponorima u koje se vode slivaju i dalje podzemno oti~u prema

dotocima ili moru. Zato u kre~nja~kim terenima vlada oskudica povr{inskih i izobilje dzemne vode

a~ajne rijeke Crnomorskog sliva su : Piva, Tara, ]ehotina , Lim i Ibar.

41

Najzna~ajniji vodotoci Jadranskog sliva su: Mora~a, Zeta, Rijeka Crnojevi} , Cijevna i Bojana. Najve}i broj povr{inskih tokova je buji~nog karaktera i grupisani su u buji~ne sisteme prema karakteristi~nim geografskim odrednicama: promorski, skadarski, bokokotorski, nik{i}ki, cetinjski, podgori~ki, pivski, limski i dr. Prirodna jezera u Crnoj Gori su brojna, pri ~emu se najve}a nalaze na nizijskim prostorima ju`nog dijela teritorije a to su Skadarsko i [asko jezero. Oba navedena jezera predstavljaju zna~ajne prirodne rezervate ptica selica i brojnih vrsta riba, {to uz ostalu raznovrsnu floru i faunu daje sliku o vrijednostima ovog podru~ja. Crno, Plavsko i Biogradsko jezero su takodje prirodna jezera i to tipi~ni primjeri ledni~kih jezera. Sva ova tri jezera nalaze se u Nacionalnim parkovima. Pored navedenih postoji i vi{e od manjih jezera, koja su ledni~kog ili karstnog porijekla. Osnovne vodonosne sredine u kojima su formirane i egzistiraju akumulacije podzemnih voda od interesa za javno vodosnabdijevanje gradskih i ve}ih seockih naselja, ve}ih industrijskih pogona, kao i za navodnjavanje zemlji{ta predstavljaju samo:

-{ljunkovite, {ljunkovito-pjeskovite i pjeskovite naslage kvartara -karbonantne stijene mladjeg paleozoika

U tim vodonosnim sredinama formirane su brojne akumulacije podzemnih voda. Daleko ve}i broj akumulacija formiran je kod razbijene karstne izdani, nego kod zbijene izdani. Ukupni resursi podzemnih voda razbijene karstne izdani, zbog sloènosti terena objektivno se ne mogu utvrditi ni sa znatno ve}im stepenom istraènosti nego {to je dana{nji. Gruba slika se moè dobiti samo preko izda{nosti karstnih izvora-vrela. Za ilustraciju se navodi minimalna izda{nost jednog broja karstnih vrela:

-Jadranski sliv 77 izvora 8 000 l/s -Crnomorski sliv 34 izvora 8 000 l/s

Dio te koli~ine tj. oko 3 360 l/s danas ~ini osnovni resurs javnog vodosnabdijevanja stanovni{tva Crne Gore. Podzemne vode zbijene izdani takodje nijesu istraène pa se mogu samo grubo procijeniti. Najve}a koli~ina podzemnih voda zbijene izdani nalazi se u Zetskoj ravnici. Prema procjenama, ekspluatacioni resursi podzemnih voda zbijene izdani su:

-Jadranski sliv preko 10 000 l/s -Crnomorski sliv preko 5 000 l/s

2. KVALITET POVR[INSKIH I PODZEMNIH VODA Sistematska ispitivanja kvaliteta povr{inskih i podzemnih voda u okviru Programa monitoringa ìvotne sredine vr{e Hirometeorolo{ki zavod Crne Gore i JU Centar za ekotoksikolo{ka ispitivanja Crne Gore.

42

Cilj izvr{enih ispitivanja u 2002 god. je utvrdjivanje stanja i promjena kvalitativnog sastava voda, s obzirom na njihov ekolo{ki zna~aj i upotrebnu valorizaciju sa zdrastvenog, energetskog, poljoprivrednog i turisti~ko - rekreativnog stanovi{ta. Ispitivanjem se do{lo do podataka koji omogu}avaju da se utvrdi klasa boniteta voda i njihova kategorizacija te da se ti podaci uporede sa zahtijevanim odnosno propisanim po Uredbi o kategorizaciji i klasifikaciji voda ( Sl.list. RCG 14/96 ). Mreà stanica za kvalitet obuhvata 13 vodotoka sa 66 mjernih prcofila, tri jezera sa 11mjernih profila i 30 bunara u Zetskoj ravnici. OCJENA STANJA KVALITETA VODOTOKA, JEZERA I PODZEMNIH VODA VODOTOCI Mora~a Mora~a je generalno boljeg kvaliteta, nego pro{le godine, {to je posledica povoljnijeg hidrolo{kog reìma. Ipak, ve} kod Gradske plaè osum sadràja amonijaka i koliklica, pove}an je i sadràj fenola, koji raste nizvodno. Kod ispusta Podgori~ke kanalizacije stanje se dodatno pogor{ava jer je pove}an sadràj HPK, BPK5, PAH-ova i fekalnih klica do nivoa da vode Mora~e povremeno prelaze A3 klasu odnosno po pojedinim parametrima su van klase. ]ehotina i Vezi{nica Ove dvije rijeke su najzagadjenije. ]ehotin je ve} od Rabitlje pa do Gradca kao poslednje mjerne stanice u Republici, optere}ena pove}anim sadràjem zagadjenja, ~ije konkretne vrijednosti pojedinih parametara izlaze it zahtijevane klase. Stanje od Pljevalja pa do ispod u{}a Vezi{nice je, alarmantno. Mjerodavne vrijednosti BPK5, amonijaka, fosfata, nitrita, fenola, deterdènata su ~esto van svih klasa. Jo{ lo{ija slika se dobija analizom mikrobiolo{kih parametara gdje su sve mjerodavne vrijednosti van klasa. Naro~ito je upozoravaju}e prisustvo fekalnih klica van propisane klase, ili van svake klase. Vez{nica koja je u kriti~nom stanju samo unosi novo zagadjenje u ]ehotinu, izraèno veli~inom PH elektroprovodljivo{}u, sadràjem suspendovanih materija, sulfata, nitrita, gvo`dja i dr. Ibar Sadràj gvo`dja je pove}an, odnosno po tom parametru vode Ibra su van klase i to uzvodno od grada, gdje nepostoje nikakvi uzro~nici ovakvog vida zagadjenja. Pra}enjem ove pojave do{lo se do obja{njenja da je pove}an sadràj gvo`dja rezultat spirana zemji{takoje je prirodno oboga}eno rudom gvo`dja. Nizvodno od grada, Ibar je optere}en amonijakom, fenolima,fosfatima,nitritima, deterdèntima, suspendovanim materijama i fekalnim klicama {to ga svrstava u vodotoke van klase. Stanje oteàva ~injenica da je Ibar malovodna rijeka.

43

Lim Lim je dosta ujedna~enog kvaliteta, i uglavnom je u propisanoj klasi. Pojedina~na odstupanja odnose se na mikrobiologiju. Najbolja situacija je na potezu Plav-Andrijevica gdje se i mikrobiolo{ki parametri kre}u u A2 klasu a najgora nizvodno od skakavca gdje je broj koliklica van klase.a broj fekalnih klica u A3 klasu. Tara I pored nekih odstupanja koja se prvenstveno odnose na fenole, koliklice i fekalne klice nozvodno od Mojkovaca, za Taru se moè re}i da zadovoljava visok zahtijevani kvalitet A1 klase. Kod [}epan Polja pojedini parametri kao {to su pH, BPK5, HPK i suspendovane materije povremeno imaju pove}ane vrijednosti ali ipak ne prelaze A2 klasu . Zeta I vode Zete su boljeg kvaliteta od pro{logodi{njeg.Najzagadjeniji lokalitet na ovom vodotoku je Duklov most, gdje je, uz pove}an sadràj amonijaka, evidentiran sadràj fenola na nivo koji rijeku po tom parametru svrstava u A3 klasu. i kod Vranjskih njiva zbog fenola stanje je isto. Bojana Vode Bojane prema fizi~ko-hemijskim osobinama kre}u se izmedju zahtijevane A1 klase i A2 klase. Jedini parametar koji izlazi iz ovih okvira je broj koliklica {to ukazuje na organsko zagadjenje. Cijevna Po svim kriterijumima rijeka Cijevna zadovoljava propisanu A1 klasu Sadràj amonijaka, fenola i koliklica je neznatno pove}an u ljetnjem periodu. Rijeka Crnojevi} Komunalne vode Cetinja vr{e permanentno zagadjivanje ove rijeke Van propisane A2 klase su amonijak, koliklice, fekalne klice i BPK5. Preko nivoa ovih parametara pokazuje se uticaj zagadjenja koji dolazi iz Cetinja. Vode Rijeke Crnojevi} kad bi se isklju~io uticaj Cetina bile bi visoke kategorije odredjene samo prirodnim uslovima. Piva Vode ove rijeke kod [}epan Polja su sasvim dobrog kvaliteta. Van zahtijevane A1 klase je samo sadràj fenola i fekalnih klica.

44

Grn~ar i Kutska rijeka Status ~istih voda , s obzirom na odsustvo antropogenog zagadjenja pripada ovim rijekama. Nekih manjih odstupanja ima ali ona ne dovode u pitanje op{t visok kvalitet obje ove rijeke. JEZERA Skadarsko jezero I pored relativno velike dinamike saobra}aja po jezeru, i zagadjenja, koje u njegov akvatorijum dolazi povr{inskim i podzemnim vodama, ukupni kvalitet vode u pro{loj godini bio je zadovoljavaju}i, tj. u granicama zahtijevane A2 klase. Prema mjerodavnim vrijednostima parametara, voda je ~e{}e bila boljeg kvaliteta od zahtijevanog tj. odgovara vi{e A1 klasi nego A2 klasi..Takodje zadovoljava uslove propisane za vodu za kupanje. Crno i Plavsko jezero Oba ova jezera imaju kvalitet izmedju A1 i A2 klase. Crno i Plavsko jezero samo po sadràju gvo`dja,fenola, koliklica, zasi}enosti kiseonikom i PH prelazie u A2 klasu. Uslove zahtijevane za kvalitetnu vodu za kupanje zadovoljavaju oba jezera. PODZEMNE VODE U okviru Programa pra}enja kvaliteta ìvotne sredine prati se kvalitet samo podzemnih voda prve izdani Zetske ravnice i to u 30 bunara. Zbog nepostojanja pijezometarskih bu{otina, prinudjeni smo na uzorkovanje vode iz bunara, {to unosi izvjesnu nepreciznost i neobjektivnost zbog lokalnog uticaja koji je evidentan. Uticaj KAP-a i dalje je evidentan na pogor{anje kvaliteta bunarske vode posebno u selima Cijevns, Balija~e, Mitrov}i, Mahala i Srpska. Uticaj alkalnih i zagadddjenih voda KAP-a utvrdjen je u 14 od 30 ispitanih bunara. Nadjeni sadràji PCB-s i PAH, je smanjen u odnosu na koncentracije nadjene prije 10 godina, {to ukazuje da je vremenom do{lo do razgradnje i spiranja. 3. KORI[TENJE VODA Najzna~ajnije grane kori{}enja voda su: vodosnabdijevanje, hidroenergetika, navodnjavanje. Vodosnabdijevanje stanovni{tva U prosjeku zahvati se i uputi ka potro{a~ima oko 3,5 m3/s , od ~ega gravitacijom 1,3 m3/s, a potiskivanjem 2,2 m3/s.

45

Potro{a~ima se isporu~i prosje~no 55 % od zahva}ene vode, {to zna~i da su gubitci, nelegalni potro{a~i i mogu}e neki drugi razlozi krivici {to je nerealizovana koli~ina skoro identi~na sa iskori{tenom. Gradskim vodovodnim sistemima obuhva}eno je 39 gradskih i 174 prigradska i seocka naselja. Preko 3/4 doma}instava snabdijeva se sa vodom iz javnih vodovoda . Situacija u gradskim naseljima je znatno povoljnija, jer se u nekim gradovima preko 95% stanovni{tva snabdijeva vodom iz javnih vodovoda, dok se ra~una da 60 500 korisnika ima obezbijedjenu vodu iz seockih vodovoda. Voda za pi}e treba da zadovoljava u pogledu fizi~kih, fizi~ko-hemijskih, hemijskih, biolo{kih i radiolo{kih osobina. Naàlost, kontrola kvaliteta voda ne obavlja se u skladu sa vaè}im Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za pi}e ni u jednom od gradskih vodovoda. Povremena zamu}enja ili zaslanjenja rje{avaju se isklju~ivanjem iz sistema {to nivo snabdijevenosti ~ini znatno niìm i nepouzdanijim. Takve redukcije vode iako nedozvoljive, gotovo su zanemarljive u odnosu na redukcije koje imamo u toku turisti~ke sezone. Vodosnabdijevanje industrije Za potrebe industrije i rudarstva, uklju~uju}i i termoenergetske objekte koji koriste vodu za hladjenje, u odnosu na predhodni period opada potro{nja vode, tako da je sa nekada{njih 140 miliona m3 sada svedena na ispod 60 miliona m3. Iz javnih vodovoda za industriju ide ispod 10% njenih potreba tj. 6 miliona a ostatak se obezbedjuje iz sopstvenih izvora, tj samostajnim zahvatanjem voda. Glavni i najve}i industrijski potro{a~i vode su: KAP, @eljezara - "Nik{i}" i termoelektrana "Pljevlja". Ovi potro{a~i koriste oko 43 miliona m3/god, a procjenjuje se da se od toga recirkuli{e manji dio voda. Bez obzira {to ukupne koli~ine vode koje se zahvataju za industriju u odnosu na ukupan bilans voda ne predstavljaju problem, te vode nakon zavr{enog tehnolo{kog procesa nepre~i{}ene ispu{taju se u recipijente, zagadju~i ih. Hidroenergetika Za proizvodnju elektri~ne energije u Crnoj Gori izgradjene su :

Hidroelektrana "Peru}ica" instalisane snage 307 MW Hidroelektrana "Piva" instalisane snage 342 MW Sedam malih hidroelektrana ukupne instalisane snnage 9 MW.

46

Kao dio hidroenergetskih postrojenja izgradjena su akumulacijska jezera, ukupne zapremine ne{to vi{e od 1 000 000 000 m3. Najve}i dio odnosi se na akumulaciju Mratinje na Pivi ~ija korisna zapremina iznosi oko 790 000 000 m3. U odnosu na ukupnu koli~inu povr{inskih voda koje se formiraju na teritoriji Crne Gore a koja iznosi 14 000 000 000 m3 akumulacijama pripada tek 7%. Navodnjavanje Negativna iskustva u navodnjavanju Bjelopavli}ke ravnice, Crmi~kog i Orahovskog polja vjerovatno su osnovni razlozi za veoma nizak stepen kori{}enja ove veoma va`ne agrotehni~ke mjere. Medjutim ukoliko se èli pove}avat poljoprivredna proizvodnja morati }e se primjenjivat mjere navodnjavanja i odvodnjavanja. Navodnjavana povr{ina kod nas je sada veoma mala i odnosi se na sistem za navodnjavanje Kombinata "13 jul" i nekoliko individualnih sistema. Koli~ina vode koja se koristi za navodnjavanje, bilo da se zahvataju povr{inske ili podzemne vode, potpuno je bezna~ajna i ne moè se procentualno izrazit u odnosu na raspoloìvi bilans voda. ZA[TITE VODA Za{tita voda se ostvaruje nadzorom nad stanjem kvaliteta voda i izvorima zagadjenja, spre~avanjem, ograni~avanjem i zabranivanjem radnji i pona{anja koja mogu uticat na zagadjivanje voda. Radi kvalitetnijeg sprovodjenja za{tite u poslednjim godinama zna~ajno je pro{irena zakonska i podzakonska regulativa:

• Plan za{tite voda od zagadjivanja • Uredba o klasifikaciji i kategorizaciji voda (SL. list RCG br.14/96 ) • Pravilnik o kvalitetu, kao i o sanitarno-tehni~kim uslovima za ispu{tanje otpadne

vode u javnu kanalizaciju i recipijent Kanalizacioni sistemi U Crnoj Gori je izgradjeno oko 600 km. kanalizacione mreè sa kojom su pokrivena sva 21 op{tinska centra. Izgradjenost ovih sistema je ve}a u ve}im gradovima i turisti~kim centrima nego na sjeveru republike. êtiri op{tinska centra imaju op{ti sistem kanalizacije, a ostale separatni {to zna~i posebno se evakui{u otpadne a posebno atmosferske vode. Na javne kanalizacione sisteme priklju~eno je 232 000 stanovnika, odnosno 39% od ukupnog broja stanovnika u Republici. Ukupna koli~ina otpadnih voda je oko 20 000 000 m3/god. U javnu kanalizaciju dospijeva i 2.000 000 m3/god otpadne vode iz industrije dok se ostale industrijske otpadne vode upu{taju preko samostalnih sistema u recipijente.

47

Ukupna emisija zagadjenja iz tih koncentrisanih izvora zagadjenja (stanovni{tvo,turisti i industrija) u turisti~koj sezoni iznosi 1 053 793 ES od ~ega 61 % poti~e od stanovni{tva, 23 % od turizma i 15,5 % od industrije. U slivovima rijeka koje pripadaju Crnomorskom slivu ukupna emisija zagadjenja izraèna preko ES je 276 965 odnosno 26 %, dok ostali dio pripada Jadranskom slivu. U raskoraku izmedju priklju~enosti stanovni{tva na javne vodovode (75 %) i na kanalizacione sisteme (39 %), a posebno pre~i{}avanje otpadnih voda ispod 12% nalazi se najve}i broj problema zaga|enja voda. Komunalni uredjaji za pre~i{}avanje voda Uredjaji za pre~i{}avanje otpadnih voda i kanalizacioni sistem predstavljaju nedjeljivu tehni~ko-tehnolo{ku cjelinu. Kod nas samo u Podgorici je izgradjen uredjaj za pre~i{}avanje otpadnih voda koji je sada nedovoljnog kapaciteta tako da blizu 50% odpadnih voda se netretiraju tj. direktno se upu{taju u Mora~u. Uredjaj je izgradjen prij vi{e od 30 god, a planiran je za mehani~ko-biolo{ko pre~i{}avanje, koje se smatra poèljnim za za{titu voda. Prema direktivi Savjeta Evropske Unije (Council Directive 91/271), 46 naselja (mjesta ve}a od 2 000 stanovnika i sva op{tinska i turisti~ka naselja) treba da budu obuhva}ena pre~i{}avanjem otpadnih voda. Ukupno zagadjenje u ovim naseljima iznosi u turisti~koj sezoni 828 511 ES, a van turisti~ke sezone 592 104 ES. Industrijski uredjaji za pre~i{}avanje voda Smanjena koli~ina vode za industriju, uslovila je i znatno smanjenje otpadnih industrijskih voda {to nije rezultat uvodjenja recirkulacije ve} smanjenja industrijske proizvodje u poslednjih 10 god. Izgradnja uredjaja samo sa biolo{kim tretmanom tamo gdje su zagadjenja organskog porijekla i izgradnja uredjaja za tretman prete`no neorganskog sastava i toksi~nog karaktera, uslovila bi bolji kvalitet otpadnih industrijskih voda i u kanalizaciju i u prijemnik. EKSTREMNE HIDROLO[KE POJAVE - poplave i su{e Gradovi Roàje, Bijelo Polje, Berane, Plav, Pljevlja, Mojkovac, Kola{in i Podgorica kao i niz manjih naselja su pod uticajem poplava zbo izlivanja vodotokova u ~ijim su dolinama smje{teni. Pored ovog klasi~nog problema poplava, na teritoriji Crne gore postoje i dva specifi~na problema ugroàvanja od poplava na podru~ju Skadarskog jezera i Cetinja. Stanje za{tite od poplava je nezadovoljavaju}e, {to najbolje oslikava duìna izgradjenih odbranbenih nasipa.Izuzev nasipa na Mora~i i Bojani koji su oko 20 km. odnosno 5 km na ostalim vodotocima samo su najkriti~niji kratki potezi osigurani i to sa nasipima od nekoliko stotina metara do kilometra .[tete od poplava su gotovo svake godine evidentne a pri hidrolo{ki nepovoljnim prilikama poprimaju razmjere kave za sobom ostavljaju katastrofalne poplave.

48

Navodnjavanje je slabo zastupljeno u Crnoj Gori pa su {tete od su{a u poljoprivredi vrlo velike i u relativnim iznosima daleko ve}e od evropskog prosjeka.

Ocjena stanja:

Kvalitet voda vodotoka i jezera u Crnoj Gori je relativno o~uvan.Odstupanja od zahtjevanog nivoa su zna~ajna kod ]ehotine iVezi{nice, gdje je stanje alarmantno i kao i kod Mora~e, nizvodno odispusta gradske kanalizacije Podgorice; Glavni izvori zaga|enja ]ehotine i Vezi{nice su industrijski izvori ikomunalne otpadne vode dok kod Mora~e i ostalih vodotoka gdje supovremeno evidentirana pove}anja organska zaga|enja. Izvor sunepre~I{}ene komunalne vode koji se upu{ta direktno u vodotoke; Kvalitet podzemnih voda nizvodno od KAP-a i dalje je pogor{anmada su koncentracije polutanata niè od onih prije 10 godina; Nivo pre~i{}avanja otpadnih voda je zabrinjavaju}i Rizici od poplava i su{a su visoki.

Odgovor dru{tva:

• Na osnovu zna~ajno pro{irene zakonske regulative za vode, poo{triti nadzor nad stanjem kvaliteta voda i izvorima zaga|ivanj, spre~avanjem, ograni~avanjem i za zabranjivanjem radnji i pona{anja koja mogu uticati na pogor{anje kvaliteta;

• Lokalna samouprava prioritet mora dati izgradnji kanalizacionih sistema i komunalnih ure|aja za pre~i{}avanje otpadnih voda.

XIV M O R E U okviru Programa monitoringa ìvotne sredine Crne Gore u 2002 god. radjene su kompletne analize kvaliteta morske vode na 19 mjesta i to na 7 plaà i 12 pristani{nih akvatorija.Takodje se na gotovo svim plaàma kontroli{e morska voda sa aspekta mikrobiologije da li zadovoljava uslove i ili II klase vode za kupanje. Voda obalnog mora u Bokokotorskom zalivu saglasno Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji svrstana je u A2CII klasu a voda otvorenog mora u A1SII klasu. U odnosu na tu ~injenicu manje su oscilacije vode iz Zaliva, zbog liberalnije norme nego vode otvorenog mora, iako je ona objektivno boljeg kvaliteta. U Zalivu van propisane, odnosno zahtijevane klase je more kod Herceg-Novog i Kotora. Organski pokazatelji zagadjenja ~ak prelaze vrijednosti i za A3 klasu , kao i vrijednosti za PAH-s i kadmijum. Ovako stanje je rezultat neadekvatnog odvodjenja otpadnih voda, jer u Bokokotorskom zalivu ima vi{e od 76 ispusta otpadne vode u moru. Ukupna emisija zagadjenja iz tih ispusta izraèna preko ES iznosi preko 160 000 ES , odnosno 41% od ukupne emisije neposrednog sliva. Optere}enja za Barsku (27% ), Ulcinjsku (17%) i Budvansku rivijeru (15%) su zna~ajno nià {to potvrdjuje bolji kvalitet voda na otvorenom.

49

Najbolji kvalitet voda za kupanje je kod Svetog Stefana, Petrovca, i Donjeg [toja, a najli{iji kod Ulcinja Rezultati ukazuju, da bez obzira {to Jadransko more spada u najzagadjenije djelove Mediterana voda na na{im plaàma u preko 90% uzoraka zadovoljavaju zahtijevanu I ili II klasu vode za kupanje. Rje{avanjem problema kanalizacije sa adekvatnim tretmanom otpadnih voda, stanje se moè popraviti. Eutrofikacija Procjena godi{njeg optere}enja mora ukupnim azotom i fosforom va`na je sa stanovi{ta upravljanja tim ekosistemom. Izra~unato godi{nje optere}enje ukupnim azotom i fosforom je samo gruba procjena onoga {to se putem komunalnih i industrijskih ispusta kao i vodotocima unosi u more.Podaci da dnevna produkcija makronutrijenata iz urbano-turisti~kih i industrijskih ispusta i vodotokova iznosi 44 366kg N na dan i 1 106kg P na dan mogu se prihvatiti sa velikom rezervom jer je nepoznat unos koji dospijeva putem podzemnih voda. Najozbiljnija promjena koja nastaje u moru zbog neadekvatnog tretmana otpadnih voda je pojava eutrofikacije, {to se naro~ito brzo ispoljava u akvatorijumima male dubinei sa slabom izmjenom vode. Risanski i Kotorski zaliv imaju prirodne preduslove za pojavu zna~ajnih promjena, zato im se ubudu}e mora posvetiti velika pa`nja. Zagadjenje naftom i njenim derivatima Zagadjenje mora ugljovodonicima moè da poti~e sa kopna, od terminala za pretovar nafte,industrijskih postrojenja smje{tenih u priobalju i od kanalizacionih ispusta. Kod nas u Crnoj Gori ve}i problem zagadjenja mora ugljovodonicima poti~e sa mora tj. sa brodova (direktnim ispu{tanjem zauljanih voda i havarijama ), kao i od brodica, skutera i drugih plovila za sport i rekreaciju.

Ocjena stanja

Ekolo{ko stanje otvorenog mora na osnovu monitoringa koji se sprovodimoè se ocjeniti kao vrlo dobro; Najintezivniji procesi eutofikacije kao posledica upu{tanja nepre~i{}enihotpadnih voda, su ispoljeni u Risanskom i Kotorskom zalivu {to jezabrinjavaju}e; Kvalitet voda na kupali{tima u 90% uzoraka vode sa plaà zadovoljava I ili IIklasu vode za kupanje; Broj akcidenata naftnim ugljovodonicima je u porastu.

50

Odgovor dru{tva:

• Prioritet u rje{avanju problema odvo|enja i pre~i{}avanja otpadnih voda na Primorju mora se dati onim sistemima koji direktno uti~u na inteziviranje procesa eutrofikacije Risanskog i Kotorskog zaliva. Jo{ jedan ne manje vaàn razlog za odabir ovog prioriteta je status (UNESKO) ovog podru~ja;

• Redefinisat programe pra}enja mora kako bi se odabrali najbolji indikatori za pra~enje negativnih trendova zaga|enja mora.

XV ZEMLJI[TE Zemlji{te zahva}eno erozijom Erozija zemlji{ta vodom i vjetrom je vi{estruko {tetan proces, kojim se o{te}uju ili uni{tavaju dva temeljna prirodna resursa - tlo i voda. Erozija vjetrom u Crnoj Gori nije dovoljno prou~avana, mada je evidentno u Skadarskoj kotlini i na Primorju.Dalje, problem erozije vodom, predstavlja jedan od najznacajnijih i najopasnijih degradacijskih procesa zemlji{ta. Vodena erozije je naro~ito izraèna u sjevernoj Crnoj Gori i to najvi{e u gornjem slivu Tare, Gornjoj Mora~i, zatim u srednjem Polimlju, kao i u najve}em dijelu sliva ]ehotine. Problem vezan za vodnu eroziju je prisutan i u fli{noj zoni primorja i oboda Skadarske kotline (Bjelopavli}i, Crmnica). Gubitak {umskog tla Gubici {umskog tla u Crnoj Gori javljaju se kao posljedica trajne prenamjene zemlji{ta, bilo kroz generalne i detaljne prostorne planove jedinica lokalne uprave, bilo kroz planove gazdovanja {umama poduze}a Crna Gora {ume d.o.o. Ovakvi gubici evidentiraju se i iskazuju kroz povr{inu prenamijenjenog zemlji{ta. Opasne i {tetne materije u zemlji{tu Te{ki metali u zemlji{tu Zaga|enje zemlji{ta te{kim metalima predstavlja aktuelni problem moderne ekologije, a naro~ito agroekologije. Sistematski i kordinirani Program pra}enja stanja zemlji{ta u Crnoj Gori uspostavljen je 1998 g. i predestavlja dio Programa monitoringa ìvotne sredine Crne Gore. Tokom narednih godina i dalje je realizovan navedeni Program sa prezentiranim podacima, koji }e se koristiti kao osnova za odredivanje lokaliteta trajnog pra}enja. Monitoring {tetnih materija u zemlji{tu radi se u skladu sa Pravilnikom o dozvoljenim koli~inama opasnih i {tetnih materija u zemlji{tu i metodama za njihovo ispitivanje (“Sl. list RCG, br.18/97). Uzorkovanje materijala je obavljeno u blizini 13 gradskih naselja u Crnoj Gori i obuhva}eno je obradivo i neobradivo zemlji{te, u blizini postoje}ih gradskih i industrijskuh deponija i u okolini saobra}ajnica na prilazu gradskim naseljima.

51

Program je realizovao Javno ustanova Centar za ekotoksikolo{ka ispitivanja Crne Gore. Na osnovu rezultata dobijenih analizom 105 uzorka na 40 parametara. Na osnovu rezultata mogu se doneti slede}i zaklju~ci o stanju zemlji{ta sa aspekta prisustva te{kih metala: Op{tina Tivat (8 lokacija) Podaci ukazuju da je koncentracija hroma (Cr) i nikla (Ni), iznad MDK (50 mg/kg), {to je posebno izraèno na lokacijama Aerodrom-Tivat i Tivatsko polje 2. Tako|e je evidentirana pove}ana koncentracija olova (Pb), u odnosu na MDK (50 mg/kg) pored saobra}ajnica. Pove}ana koncentracija sadràja kadmijuma (Cd), konstatovana je na lokaciji Krtole 1. Op{tina Kotor (6 lokacija) Na lokacijama Gradska deponija 1 i Industrijska zona 2 konstatovano pove}ana koncentracija kadmijuma (Cd) u odnosu na MDK (2mg/kg), dok se pove}ana koncentracija hroma (Cr) i nikla (Ni), tako|e u odnosu na MDK (50 mg/kg) moè konstatovati na svim lokacijama. Op{tina Herceg Novi (8 lokacija) Koncentracija iznad MDK (2mg/kg) za kadmijum (Cd) konstatovana je na svim lokacijama. Isto vaì za hrom (Cr) i nikal (Ni). Rezultati analiza uzoraka zemlji{ta na prisustvo olova (Pb) pokazuju da je koncentracija na svim lokacijama pove}ana, stim {to na lokaciji Deponija 1 iznosi 1836,2 mg/kg,a to je vrijednost 37 puta ve}a od maksimalno dozvoljene (50 mg/kg). Pove}ana koncentracija, u odnosu na MDK (100mg/kg), bakra (Cu) utvr|ena je na lokacijama Sutorina 1 i 2 i Deponija 1. Op{tina Ulcinj (6 lokacija)j Na osnovu rezultata moè se uo~iti da je pove}ana koncentracija hroma (Cr) i nikla (Ni) u odnosu na MDK (50 mg/kg), na svim lokacijama, osim na lokaciji Gradska deponija 1, ali je na toj lokaciji zabeljeèna koncentracija olova (Pb), koja je pove}ana u odnosu na MDK (50 mg /kg). Op{tina Bar (8 lokacija) Na lokacija Zaljevo 1 konstatovana je koncentracija iznad MDK za olovo (Pb) i nikl (Ni). [to se ti~e pove}ane koncentracije hroma (Cr) ona je ustanovljena na dva lokaliteta i to Gradska deponija 1 i 2. Op{tina Pluìne (6 lokacija)

52

Koncentracija olova (Pb) iznad MDK (50 mg/kg) utvr|ena je na lokacijama Gradska deponija 1 i 2. Na lokalitetu Gradska deponija 1 tako|e je konstatovana pove}ana koncentracija bora (B). Dalje, na svim lokacijama ustanovljeno je pove}anje koncentracije nikla (Ni), u odnosu na propisane MDK vrijednosti. Op{tina Nik{i} (10 lokacija) Podaci ukazuju da se na lokaciji Deponija èljezare 1 mogu konstatovati pove}ane koncentracije u odnosu na MDK za: bakar (Cu), bor (B), cink (Zn), kadmijum (Cd), olovo (Pb), hrom (Cr) i nikal (Ni). Koncentracije iznad MDK za nikal (Ni) utvr|ene su na svim lokacijama. Na lokaciji Deponija èljezare 2 indetifikovani su pove}ani sadràji arsena (As) i ìve (Hg), u odnosu na MDK (As-20 mg/kg i Hg-1,5 mg/kg), dok je na lokaciji Brezovik 2 konstatovan povi{en sadràj bora (B), u odnosu na maksimalno dozvoljeni sadràj (5 mg/kg). Op{tina Pljevlja (14 lokacija) U ve}ini lokacija, osim na lokacijama Komini 1 i Jalovi{te 2 sadràj olova (Pb) prevazilazi maksimalno dozvoljene koncentracije (50 mg/kg). Na lokacijama Jalovi{te 1 i 2, Gradac 1 i 2, Vrulje 1, te Deponija 1 i 2 konstatovana je pove}ana koncentracija kadmijuma (Cd) u odnosu na MDK (2 mg/kg). Na lokaciji Gradac 1 zabeljeèna je i pove}ana koncentracija cinka (Zn). Op{tina Bijelo Polje (8 lokacija) Rezultati analiza uzoraka ukazuju na prisustvo olova (Pb) u koncentracijama koje su iznad MDK (50 mg/kg) i to na lokacijama Zaton 1 i 2 (lokacija pored saobra}ajnice). Na lokaciji Gradska deponija 1 utvr|ena je i pove}ana koncentracija cink (Zn) u odnosu na maksimalno dozvoljene vrijednosti (300mg/kg). Op{tina Kola{in (6 lokacija) Utvr|eno je prisustvo pove}ane koncentracije olova (Pb) (50 mg/kg) na skoro svim lokacijama (osim Impregnacija 2). Naro~ito je intresantna pojava pove}an sadràja olova (Pb) na lokaciji Trebaljevo 1 (lokacije pored saobra}ajnica) gdje je sadràj pove}an i 40 puta u odnosu na MDK i iznosi 2354,9 mg/kg. Na istoj lokaciji ustanovljeno je pove}an sadràj hroma (Cr), nikla (Ni) i cinka (Zn) u odnosu na maksimalno dozvoljene vrijednosti. Pove}ana koncentracija iznad MDK (2 mg/kg), kadmijuma (Cd) prisutna na svim lokacijama. Ono {to je zabrinjavaju}e je trend rasta sadràja navedenih toksikanata. Op{tina Podgorica (11 lokacija) Rezultati analize uzoraka zemlji{ta na prisustvo olova (Pb) pokazuju da je koncentracija istog na lokacijama Gradska deponija 1, Donja Gorica 1, ]emovsko polje 1 i Srpska 1 iznad MDK (50 mg/kg). Ta vrijednost je naro~ito izraèna na lokaciji Gradska deponija 1. Podaci za hrom (Cr) pokazuju pove}anje koncentracije, u odnosu na maksimalno

53

dozvoljene vrijednosti, na svim lokacijama osim Aerodron 1 i 2, dok je koncentracija nikla (Ni) pove}ana na lokaciji Donja Gorica 2. Op{tina Berane (8 lokacija) Podaci ukazuju da je pove}ana koncentracija olova (Pb) u odnosu na MDK (50 mg/kg), konstatovana na skoro svim lokacijama osim Benzinska pumpa 2. Tako|e koncentracije bora (B) pokazuju pove}ane vrijednosti u odnosu na maksimalno dozvoljene na lokaciji Industrijska zona 1. Op{tina Mojkovac (6 lokacija) Podaci ukazuju da je pove}ana koncentracija u odnosu na MDK, olova (Pb) i kadmijuma (Cd) konstatovana na lokacijama Jalovi{te 1 i 2, te na Deponiji 2. Tako|e koncentracije cinka (Zn) i bakra (Cu) pokazuju vrijednosti iznad MDK, na lokaciji Jalovi{te 1. Toksi~ne i kancerogene materije u zemlji{tu Programom pra}enja stanja zemlji{ta u Crnoj Gori obuhva}ene su i koncentracije toksi~nih i kancerogenih organskih materija (policikli~ni aromati~ni ugljovodonici, polihlorofani bifenili i trifenoli za svaki od kongenera – 28, 52, 101, 118, 138, 153 i 180, organokalajna jedinjenja i pesticidi), i to na gore navedenim lokacijama. Na osnovu dobijenih rezultata izdvojile su se slede}e konstatacije: u op{tini Tivat, konstatovan je pove}an sadràj poliaromati~nih ugljovodonika (PAH) iznad MDK (o,6 mg/kg), na lokaciji Tivatsko polje 1 i 2, dok su koncentracije polihlorovanih bifenila (PCBs 138 i 180), u vrijednostima iznad MDK (0,004 mg.kg) konstatovane na lokaciji Aerodrom 1. Dalje, pove}ani sadràj poliaromati~nih ugljovodonika u odnosu na MDK konstatovan je na lokaciji Gradska deponija 1, u op{tini Ulcinj. Kada su u pitanju polihlorovani bifenili odnosno PCB kongeneri treba ista}i da je u uzorku zemlji{ta pored deponije u Ulcinju utvr|eno prisustvo slede}ih kongenera PCB 18,PCB 28, PCB 31, PCB 44, PCB 52, Pcb 101 i PCB 138 pri ~emu koncentracija svih njih prelaze vrijednost maksimalno dozvoljenu Pravilnikom (0,004 mg/kg). Prisustvo kongenera je utvr|eno i na deponiji u Herceg Novom i to kongenera PCB 138 i PCB 153 tako|e iznad maksimalno dozvoljene koncentracije. U op{tini Nik{i} pove}an sadràj u odnosu na MDK poliaromati~nih ugljovodonika (PAH) ustanovljen je lokacijama Gradska deponija 1 i Deponija èljezare 1, sa trendom rasta u odnosu na predhodne godine. Na osnovu izvr{enih analiza uzoraka u op{tini Pljevlja, samo su na lokacijama Vuli}i 1 i Deponija 1 ustanovljeni pove}ani sadràji poliaromati~nih ugljovodonika u odnosu na MDK, pri ~emu pomenuti imaju rastu}i trend u odnosu na predhodne godine. Sadràj poliaromati~nih ugljovodonika iznad maksimalno dozvoljene koncentracije konstatovan je na lokaciji Trebaljevo 1 i Impregnacija 1, op{tina Kola{in. [to se ti~e op{tine Podgorica, pove}an sadràj u odnosu na MDK, poliaromati~nih ugljovodonika, konstatovan je na lokacijama Gradska deponija 1 i 2, Aerodrom 1 i 2 i Srpska 1 i 2 i imaju trend rasta u odnosu na pro{le godine. U op{tini Berane izvr{ena je analiza uzoraka i podaci ukazuju da je pove}ana koncentracija poliaromati~nih ugljovodonika na

54

lokacijama Gradska deponija 1 i Industrijska zona 1, dok je pove}ana koncentracija u odnosu na MDK, polihlorovanih bifenila (PCB 138 i PCB 149) konstatovana samo na lokaciji Industrijska zona 1. Koncentracije poliaromati~nih ugljovodonika na lokacijama Jalovi{te 1 i Deponija 1, op{tine Mojkovac utvr|ene su u vrijednostima iznad MDK. Radionuklidi u zemlji{tu Uzorci zemlji{ta sa nekultivisanih povr{ina i obradivog zemlji{ta uzimani su na teritoriji op{tine Podgorica i sa podru~ja op{tina Kola{in i Pljevlja, za koja su ranija ispitivanja pokazala pove}ane koncentracije pojedinih radionuklida. Zemlji{te je uzorkovano dva puta godi{nje i to u aprilu i oktobru. Ispitivano je obradivo zemlji{te sa dubine od 5 do 10 cm, te nekultivisane povr{ine sa dubina: 0 – 5, 5 – 10 i 10 – 15 cm. Uzorci su uzimani sa povr{ine 25x25 cm. Na uzorcima su mjereni prirodni radionuklidi 40K 226Ra i 232Th kao i vje{ta~ki radionuklid 137Cs. Za radio izotop 90Sr je data procjena. Na osnovu dobijenih rezultata specifi~ne aktivnosti radionuklida u zemlji{tu, mogu se izvesti odre|eni zaklju~ci:

1. Prirodni radionuklidi 40K, 226Ra i 232Th su homogeno raspore|eni do dubine od 15 cm, u ve}ini uzoraka nekultivisane zemlje.

2. Koncentracija 137Cs je najve}a u povr{inskom sloju zemlje do 5 cm i prakti~no je jo{ uvjek na mjestima na kojima se nataloìo poslije akcidenta u êrnobilu.

Dalje, analizom sadràja radionuklida u zemlji{tu do{lo se do rezultata koji su u granicama normalnih vrijednosti za prirodne radinuklide, dok je maksimalna vrijednost vje{ta~kog radionuklida 137Cs, mala u pore|enju sa poznatim koncentracijama ovog radionuklida u okruènju. Optere}enja i zaga|enja zemlji{ta Postoji vi{e vidova optere}enja ujedno i zaga|enja zemlji{ta, a to su:

1. registrovane i neregistrovane deponije odnosno odlagali{ta sme}a, 2. saobra}ajnice i njihovo kori{}enje, 3. minirane povr{ine (posledica ratnih dejstava).

Ukupna povr{ina 21 odlagali{ta je 85 ha, i sva su pojedina~no do 10 ha povr{ine. Deponije otpada su locirane na mjestima koja nijesu predvi|ena za tu namjenu (izuzev deponija u Herceg Novom i @abljaku), a iste ne ispunjavaju ni minimum uslova za za{titu ìvotne sredine, odnosno nemaju odgovaraju}e sanitarno-tehni~ke uslove. Procijenjena povr{ina puteva u Crnoj Gori je __ km2, lokalnih ulica 3407 km2 ili ukupno optere}enje pedosfere u Crnoj Gori putevima je ____ km2. Prometne saobra}ajnice, koje usled zna~ajnog pove}anja broja vozila, izraène dinamike saobra}aja i ne davanju prioriteta (benificija) za kori{}enja bezolovnog goriva, predstavljaju zna~ajan izvor zaga|enja okolnog zemlji{ta.

55

Minirana povr{ina sa municijom osiroma{enog urana, kao posledica NATO avijacije od 30. maja 1999. godine u rejonu rta Arza na poluostrvu Lu{tica zahtjevalo je detaljno pretraìvanje 44 500m2. Projekat dekontaminacije rta Arza se realizovao u dvije faze i moè se ocijeniti kao veoma uspje{an. Dozimetrijski je pregledana sva potencijalno mogu}a kontaminirana povr{ina od 44 .500m2, pri ~emu je dekontaminirana povr{ina od 18.000m2. Nadjena su 242 kompletna uranijumska penetratora i 49 krupnih fragmenata penetratora. Veoma mali broj penetratora mogu}e da je ostao neotkriven, najve}im dijelom zbog toga {to su isti nai{li na pogodno tlo pa su duboko prodrli u njega tako da ne daju mjerljiv doprinos polju zra~enja nad povr{inom tla, ili su zavr{ili u more. Takvi uranijumski penetratori ne predstavljaju nikakav rizik po zdravlje stanovnika i tuirista rta Arza. Realizacija III faze Projekta dekontaminacije Rta Arza trebalo bi da obuhvati radove na trajnom odlaganju sakupljenog niskoaktivnog materijala, koji je za sada privremeno smje{ten u bunker, kao i uspostavljanje trajnog monitoringa ìvotne sredine na Arzi. Odgovo

• Mpk

• Pd

• R• R

a

OCJENA STANJA

Na osnovu svega gore iznijetog, moè se zaklju~iti da je sada{njeglobalno stanje zemlji{ta zadovoljavaju}e, osim na deponijama, gdjeje evidentirana zaga|enost, kao posledica odlaganja otpada, bilokomunalnog, indus trijskog opasnog, poljoprivrednog i dr. Otpadsmje{ten u deponiju na povr{ini zemlji{ta izloèn je ki{i i drugimpadavinama. One }e zahvatiti hemijski i biohemijski degradiranesupstance i prenijeti ih u pdzemne ili teku}e vode. U teku}im vodamato }e ugroziti vodene ekosisteme, dok zaga|enje podzemnih vodapredstavlja potencijalnu opasnost po vodu za pi}e u toj oblasti. Prostor od 44 500 m2 na Arzi je upotpunosti dekontiminiran tj.bezbjedan za povratak. Niskoradioaktivni matrijal (kamen, zemlja ilumus) koga ima oko 70 tona biti }e na istoj lokaciji trajno odloèn iobeljeèn. Podatka o povr{ini zemlji{ta zahva}enoj erozijama nema, kao nipodataka o zaki{eljvanju zemlji{ta.

ri dru{tva:

onitoring zemlji{ta – redovna i trajna kontrola stanja i promjena zemlji{ta, ri ~emu posebnu pa`nju obratiti na pra}enje indikatora koji su ompatibilni sa indikatorima ; okrenuti realizaciju “baze podataka o povr{inam i stanju zaga|enih i egradiranih zemlji{ta Crne Gore”; je{avanje nadle`nosti dràvnih organa za za{titu tla i zemlji{ta; je{avanje problem erozije indirektno bi se rije{io ozeljenjavanjem i grotehni~kim mjerama za{tite koje se mogu uspostaviti.

56

XVI BIODIVERZITET S obzirom na nepostojanje kompleksne strukturne inventarizacije i sveobuhvatnog monitoringa biodiverziteta u Crnoj Gori, kao i drugih relevantnih podataka vezanih za direktne i indirektne uticaje na ugroènost biodiverziteta. U tom smislu je u okviru Programa pra}enja stanja monitoringa biodiverziteta odabrano je nekoliko indikatora biodiverziteta za koje je bilo mogu}e prikupiti podatke i o~ekivati njihovo dalje pra}enje. Program pra}enja stanja biodiverziteta i indikatori koji se prate Program pra}enja stanja biolo{kog diverziteta u Crnoj Gori radi se na osnovu ~lana 21. Zakona o ìvotnoj sredini (“Sl. list RCG” br 12/96). Program pra}enja stanja biolo{kog diverziteta za 2002 godinu uradilo je Ministarstvo za{tite ìvotne i ure|anja prostora, a realizovao ga Republi~ki zavod za za{titu prirode, na osnovu ~ijih podataka se daje pregled stanja biodiverziteta na teritoriji Republike Crne Gore.

Na~in pra}enja stanja izabranih biljnih i ìvotinjskih vrsta i tipova stani{ta vr{i se preko standardnih metoda istraìvanja za pojedine grupe biljaka / ìvotinja, a programom se takodje prati stanje vrsta od nacionalnog zna~aja koje su sadràne u Rje{enju o stavljanju pod za{titu rijetkih, prorije|enih, endemi~nih i ugroènih biljnih i ìvotinjskih vrsta ("Slu`beni list SRCG" br 38/82) - nacionalna “Crvena lista”, a takodje i vrsta koje se u toku daljih istraìvanja budu identifikovale potencijalne vrste za stavljanje pod za{titu.

Stanje biodiverziteta u 2002 godini Flora Vaskularna flora Tokom 2002. godine stanje vaskularne flore je pra}eno u slede}im “centrima biodiverziteta”: nacionalni parkovi “Durmitor”, “Biogradska gora”, “Lov}en” i “Skadarsko jezero”, potencijalni objekti za stavljanje pod za{titu: podru~je Prokletija, Rumije, Lov}ena i Orjena, kao i refugijalni prostori rije~nih dolina i kanjona rijeka Tare, Pive i Mora~e i njihovih pritoka (Su{ica, Va{kovska rijeka, Mrtvica, Sjevernica, Mala rijeka i Cijevna). U okviru 25 botani~kih izlazaka na teren sa oko 35 istraìva~kih dana, tj. oko 90 pojedina~nih istraìva~kih dana, pra}ene su slede}e vrste: Adenophora lilifolia, Arnica montana, Asperula baldaccii, Aster alpinus, Bruckenthalia spiculifolia, Buxus sempervirens, Centaurea alpina, Colchicum hungaricum, Daphne blagayana, D. laureola,D. malyana, Dianthus knappii, Dioscorea balkanica, Edraianthus glisicii, E. Wetsteinii, Ephedra major, Erica carnea, Euohorbia dendroides, Gentiana lutea, G. punctata, Hermodactylus tuberosus, Hiacinthella dalmatica, Ilex aquifolium, Leontopodium alpinum, Narthecium scardicum, Omphalodes verna, najzna~ajnije vrste rodova Ophrys i Orchis, Pancratium maritimum, Pinguicula balcanica, Quercus robur ssp. scutariensis, Ramonda serbica, Salvia brachyodon, Taxus baccata, Trollius

57

europaeus, Tulipa grisebachiana, Valeriana pancicii, Wulfenia blecicii, Goodyrea repens, Cypripedium calceolus i dr. Za skoro sve navedene vrste je sabran dokazni herbarski materijal (ukupno oko 450 herbarskih listova – 1800 pojedina~nih primjeraka biljaka) i zapo~et je rad na formiranju areal karti. Na osnovu ovih istraìvanja moè se dati ocjena istraènosti pojedinih podru~ja. Tako je evidentirano da su centralni i primorski masivi relativno dobro istraèni, dok su u velikoj mjeri neistraèni ostali kanjoni Tare, Mora~e, pa i Pive sa bo~nim kanjonima i klisurama (Su{ica, Draga, Va{kovska rijeka, Komarnica (Nevidio), Mrtvica, Mala rijeka, Cijevna, Ibri{tica, Sjevernica i td.), kao i dio planina Prokletijskog sektora (Plavsko-Gusinjske i Ku~ke Prokletije), koje pripadaju grani~noj zoni Albanijom i Srbijom (Kosovo). Flora li{ajeva – Lihenoflora Stanje li{ajeva je pra}eno na podru~ju nacionalnih parkova pri ~emu je zapaèna tendencija smanjenja diverziteta li{ajeva na pojedinim, naro~ito urbanizovanim podru~jima i njihovoj okolini. Treba naglasiti da globalna zaga|enja, prvenstveno aerozaga|enje, kisjele ki{e itd., negativno djeluju na li{ajsku floru. Naime, li{ajevi su, pored makromiceta, najosjetljiviji organizmi na aero-zaga|enja, osjetljiviji od biljaka i ìvotinja, pa zato predstavljaju indikatore zaga|enja ìvotne sredine. Flora mahovina – Brioflora Istraìvanja brioflore su bila intenzivnija u toku 2002 nego prethodnih godina, tako da se do{lo do rezultata koji su posluìli za formulisanje prijedloga za dopunu nacionalne “Crvene liste” sa slede}im predstavnicima brioflore: Mannia triandra ( Scop. ) Grolle, Cephaloziella calyculata ( Dur. & Mont )K. Mull, Brachythecium geheebii Milde, Buxbaumia viridis (Lam.) Moug & Nestl, Paraleucobryum sauteri (b.,S. & G.) Loeske, Ephemerum recurvfolium (Dicks.) Boulay, Ephemerum sessile (brouch & Schimp.) C.Mul, Fissidens algarvicus Solms, Funaria microstoma Bruch, Funarella curviesta (Schwaegr.) Sergio, Grimmia caespiticia (Brid.) Brid., Pseudoleskea saviana (De Not.) Latz, Orthotricium patens Bruch & Scimp., Zygodon foresti (Dicks.) Mitt, Anoectangium hornschuchianum (Hook.) Funck, Tortula lingulata Lindb., Tortula princes De Not., Weissia levieri (Limpr.) Kindb, Weissia triumphans (De Not.) M. O. Hill., Eucladium verticillatum (Brid.) B., S. & G., Weissia wimmeriana (Sendt.) B., S. & G. Fauna Fauna insekata Tokom 2002 pra}eni su, kao i prethodnih godina, odabrani tipovi stani{ta (lokaliteti u nacionalnim parkovima i pje{~ane dine kod Ulcinja) te mogu}a pojava indikatorske vrsta od globalnog zna~aja (Lycaena dispar). Istraìvanja su pokazala da na prostoru Crne Gore nije potvrdjeno prisustvo Lycaena dispar Havort 1803, indikatorske vrste od globalnog zna~aja koja je preporu~ena za monitoring. S druge strane, na prethodno

58

navedenim lokalitetima pra}ene su indikatorske vrste od nacionalnog zna~aja1 - za{ti}ene vrste insekata: Formica rufa L. (crveni {umski mrav), Lucanus cervus L. (jelenak), Orictes nasicornis (nosoroàc), Papilio machaon L. (lastin rep), Iphicilides podalirius L. (jedarce), Papilio aleyanor L. (sredozemni lastin repak), Parnasius apollo L. (apolon) od kojih u toku 2002 godine nije registrovano prisustvo vrste Papilio alexanor L. (sredozemni lastin repak) na do sada poznatim stani{tima na sjevernoj obali Skadarskog jezera. Rezultati pra}enja stanja insekata na podru~ju ulcinjskog polja i dina ukazuju na izraèn pritisak (antropogeni) na ta stani{ta u pogledu njihove izmjene i kultivisanja. Tako je npr. Registrovano uni{tenje jedino registrovano stani{te vrste Saga pedo u Crnoj Gori i to zaledju Velike Ulcinjske plaè, nedaleko od odmarali{ta Ferijalnog saveza. Na osnovu rezultata istraìvanja u 2002 i prethodnim godinama definisano je 7 novih vrsta koje se predlaù za stavljanje pod za{titu na nacionalnoj “crvenoj listi” i to: Conocephalus conocephalus, Conocephalus ebneri, Poecilimon elegans, Poecilimon jonicus, Poecilimon komareki rumije, Saga natoliae i Saga pedo (?). Pored toga, pra}ena je zastupljenost i gustina populacija {tetnih vrsta insekata na vi{e lokaliteta u ju`nom dijelu Crne Gore. Ti rezultati su u skladu sa op{tim trendom rasta populacije {tetnih insekata. Fauna puèva – Malakofauna I u toku 2002 godine malakolo{ki su pra}ena podru~ja rijeka Cijevne i Mrtvice koja su pokazala veliku abudantnost brojnost vrste Pomatias rivulare. Ponovo je potvrdjeno prisustvo: Helicella obvia, Oxichilus planospiroides, Helix pomatia, Cepea vindobonensis, Poiretia algira, kao i jedne vrsta puà gola}a u kanjonu Cijevne, Limax montenegrinus. Na ju`nom dijelu Skadarskog jezera u selu Donji Muri}i takodje je registrovano prisustvo: Radix auricularia, Lymnea stagnalis, Theodoxus fluviatilis, Viviparus mamilatus, Pyrgula annulata, Planorbis planorbis, Planorbarius corneus, Radix peregra. Ponovo je u {umskih ekosistema kopnstatovana velika abudantnost vrste Helix lucorum, dok je osjetljiva - ranjiva vrsta Helix pomatia, ina~e konzumna, na svim stani{tima biljeìla znatno manju brojnost. Na Rikava~kom jezeru konstatovano je veliko prisustvo vrste Radix auricularia, dok je ista na Bukumirskom i Crnom jezeru bila vrlo malobrojna. U toku istraìvanja 2001 godine, prona|ene su i dvije nove vrste puèva za Crnu Goru. Fauna riba – Ihtiofauna U toku 2002 godine je statisti~ki analiziran diverzitet morske ihtiofaune (406 vrsta) koji nije pra}en programom monitoringa za 2001., pri ~emu su se kao podaci zna~ajni za sagledavanje njene ugroènosti koristili podaci o procjeni biomase iz perioda 1997-2000. Tako je procijenjeno da je ukupna srednja godi{nja biomasa 1705 tona {to je u odnosu na procjenu iz 1973. (3400 tona) dvostruko manje. Prelov se smatra uzrokom ovakvog smanjenja biomase. S druge strane, o stanju priobalnih vrsta riba nema nikakvih 1 Rje{enje o stavljanju pod za{titu rijetkih, prorije|enih, endemi~nih i ugroènih biljnih i ìvotinjskih vrsta ("Slu`beni list SRCG" br 38/82), -nacionalna Crvena lista

59

podataka. Jedino se moè konstatovati da je u periodu 1997/99 godine prosje~an ulov na 100 m duìne mreà staja}ica bio 1 kg, dok je 1988. godine prose~an ulov bio po istoj duìni mreè 1.48 kg. Stoga se moè pretpostaviti da je eksploatacija ovih resursa ve} dostigla biolo{ki dozvoljeni maksimum, a nije isklju~eno da je do{lo i do prelova. Isto tako su biomasa i stanje pelagi~nih vrsta riba na podru~ju Crnogorskog primorja jo{ uvijek nepoznati. Budu}i da je lov ovih vrsta nerazvijen, to su ovaj resurs moè smtrati jo{ uvek potpuno neiskori{}enim

Fauna vodozemaca i gmizavaca – Herpetofauna Herpetolo{ka istraìvanja pra}enja stanje preporu~enih indikatorskih vrsta u 2002 godini, prioritetno repatih vodozemaca (Caudata), vrsta iz roda Triturus (T. alpestris, T. carnifex i T. vulgaris) na reprezentativnom modelu podru~ja, koje je definisano transektom u pravcu jugoistok - sjeverozapad od granice sa Albanijom do granice sa Bosnom i Hercegovinom, te presijek od sjeverne obale Skadarskog jezera na jugu, do obronaka planina Lukavice i Vojnika na sjeveru uklju~uju}i i druga zna~ajna podru~ja na Durmitoru, Ku~kim I Plavsko-Gusinjskim Prokletijama. Istraìvanje vodozemaca na ovom prostoru su pokazala, kao i prethodne 2001 godine, da je nastavljen trend opadanja veli~ine populacija kako u nativnim vodama tako i vodama antropogenog porekla, {to je pra}eno redukcijom broja trajnih vodenih stani{ta koja su pogodna za reprodukciju i ìvot vodozemaca. Negativni procesi na istraìvanom podru~ju su: zapu{tanje starih ublova, bunara i kamenica, gradjenje novih cistijerni pokrivenog tipa ili pokrivanje postoje}ih, intenzivno zahvatanje vode zbog pove}anih potreba i zagadjenje razli~itog karaktera. Dokazano je da populacije mrmoljaka (rod Triturus) nestaju, pogotovo neoteni~ne forme koje su pronijele slavu prirode Crne Gore i njenog biodiverziteta. Tome je doprinijelo nekontrolisano poribljavanje jezera i rijeka ribljim vrstama koje su kao predatori uni{tile prirodne populacije mrmoljaka u nekim planinskim jezerima (na primjer Bukumirskog jezera). Sa druge strane, ljudske intervencije na ovim jezerima imaju isti ili sli~an efekat, kao {to se desilo sa “~i{}enjem” Zmini~kog jezera2 kojim je uni{tena populaciju neoteni~nog planinskog mrmoljka (Triturus alpestris serdarus) u tom jezeru. Fauna ptica - Ornitofauna Monitoringom ornitofaune na Ucinjskoj Solani i na jalovi{tu Rudnika “Brskovo” u Mojkovcu, gdje su biljeène fenofaze redovnim mjese~nim islascima. Na Ulcinjskoj solani koja je prepoznata kao budu}e za{ti}eno podru~je zbog zna~ajne ornitofaune, u 2002-goj godini je prvi put registrovano gnije`djenje 30-tak parova vrste Larus cachinans. Od promjena u populacijama vrsta na drugim lokacijama, registrovano je: novo gnije`djenje obi~nog galeba Larus ridibundus na Skadarskom jezeru gdje je i dalje prisutan trend pove}anja brojnosti fendaka – malog kormorana (Phalacrocorax pygmeus). 2 O tome je Ministarstvo za{tite ìvotne sredine i uredjenja prostora dalo upozorenje u Informaciji o stanju ìvotne sredine za 2001 godinu

60

Gljive - Fungi Pra}eno je stanje potencijalnih indikatorskih vrsta u nacionalnim parkovima a po potrebi i {ire, i to: Amanita caesarea (Scop.) Pers koja je u ranije na|ena (kanjon Tare i NP Durmitor, dolina Mora~e, Piperi-Radov~e), u 2002. god. nije registrovana. Ova vrsta je rijetka u Crnoj Gori i ugroèna je sakupljanjem. Boletus impolitus Fr. registrovana je samo na dva lokaliteta u kanjonu rijeke Tare. Relativno je rijetka, ugroèna je sakupljanjem. Omphalotus olearius (DC.: Fr.) Sing. Registrovana je samo jedanput u 2001., na jednom lokalitetu u eumediteranu. Ova rijetka vrsta gljive je do sada nadjena samo na 3 lokaliteta i to Humu Orahovskom u Ku~ima, okolini Mojkovca i na Lov}enu. Mutinis caninus (Huds.: Pers.) Fr. – ova vrsta nije na|ena tokom terenskog istraìvanja (2001.). Rijetka je u Crnoj Gori, konstatovana je do sada na 4 lokaliteta i to: na brdu Gorica u Podgorici, kanjonu rijeke Tare i okolini Zminjeg jezera u NP”Durmitor” i u okolini Igala. Pro{logodi{nja istraìvanja biodiverziteta gljiva su dala rezultate na osnovu kojih }e se mo}I formulisati prijedlog za uklju~ivanje ve}eg broja vrsta gljiva (oko 45) na nacionalnu Crvenu listu Broj ugroènih tipova stani{ta Jo{ nije definisana klasifikacija tipova stani{ta u Crnoj Gori po standardima EU (NATURA 2000, CORINE) koja bi posluìla za prepoznavanje i izdvajanje onih stani{ta koja su prioritetna za stavljanje pod za{titu radi njihove rijetkosti i ugroènosti. Poku{aj primjene biogeografske klasifikacije stani{ta na~injen je u okviru izrade Studije ”Pravci razvoja Crne Gore kao ekolo{ke dràve”. Me|utim jo{ uvijek u Crnoj Gori nije ura|ena klasifikacija i kartiranje stani{ta u skladu sa me|unarodnim standardima. Tako|e nisu dati prijedlozi dopuna novim kategorijama stani{ta i ekosistema, specifi~nih za Crnu Goru, a koja se uglavnom odnose na refugijalna stani{ta i fragilne ekosisteme. Ovo je va`no za podru~je Crnogorskog primorja, ali i za kontinentalna i sjeverna planinska i visokoplaninska podru~ja. Broj i povr{ina za{ti}enih podru~ja i potencijalnih objekata prirode za za{titu: U periodu od 19493 godine do danas, po osnovu propisa o za{titi prirode, pod odredjene vidove za{tite stavljen je velik broj objekata prirode – za{ti}ena podru~ja, ugroène i rijetke biljne (52) i ìvotinjske (314) vrste. Odredjeni dio podru~ja prirode je zbog svog globalnog zna~aja, stavljen i pod medjunarodnu za{titu (Kotorsko-Risanski zaliv, Basen rijeke Tare, Skadarsko jezero). Medjutim, i ostala ekolo{ki vrijedna podru~ja prirode zasluùju da budu stavljena pod odrgovaraju}i reìm za{tite. Za sada su ta podru~ja identifikovana u Prostornom Planu Republike (1997) o obuhvataju slede}e: Nacionalni parkovi: Nacionalni park Prokletije (14.000 ha)

3 Prvi za{ti}eni objekti prirode, stavljeni po osnovu Zakona o za{titi spomenika kulture i prirodnih rijetkosti ("Slu`beni glasnik NRCG", br. 4/49)

61

Regionalni parkovi - parkovi prirode: Komovi (2l.000 ha), Sinjajevina sa [arancima (42.400 ha), Magli}, Bio~ i Volujak (7.200 ha), Ljubi{nja (7.800 ha), Turjak sa Hajlom (14.600 ha), Posebni prirodni predjeli: planina Visitor sa Zeletinom (31.000 ha), bukove {ume sa izvori{tima na Obzovici kod Cetinja (300 ha), slivno podru~je rijeke Mora~e (86.000 ha), zavisno od opredjeljenja izbora izgradnje elektro-energetskih objekata. Spomenici prirode: kanjon rijeke Cijevne do sela Dino{a (2.000 ha), rijeka Pridvorica sa dolinama Bukovice, Tu{inje i Bijele kod [avnika (3.800 ha) Potencijalni objekat medjunarodne za{tite: predvidja se Nacionalni park “Biogradska gora” (5.400 ha) za upis na listu svjetske prirodne ba{tine UNESCO-a, i u tom smislu je pripremljena potrebna dokumentacija, koja je proslijedjena nadle`nom komitetu. Osim toga, u potencijalne objekte za{tite prirode mogu se shodno rezultatima istraìvanja uklju~iti i nove vrste biodiverziteta, tj. pojedina~ne biljne i ìvotinjske vrste, koje treba kategorisati u skladu sa relevantnim medjunarodnim standardima – kriterijumima Medjunarodne Unije za Za{titu prirode (IUCN). Za kategorizaciju i utvrdjivanje reìma za{tite za{ti}enih podru~ja prirode takodje trebaju da budu primjenjeni odgovaraju}i IUCN-ovi kriterijumi upravljanja za{ti}enim podru~jima prirode. Na osnovu domicilnog zakonodavstva objektima za{tite prirode na podru~ju Crne Gore obuhva}eno je oko 7,14% povr{ine RCG odnosno 98.570 ha. Stavljanjem pod za{titu novih objekata prirode (261.300 ha), ukupno }e biti za{ti}eno 359.870 ha, {to ~ini 26% povr{ine Crne Gore. Medjunarodnom za{titom prirode na podru~ju Crne Gore obuhva}eno je 99.400 ha (7,2%) povr{ine Republike, dok je predvidjeno stavljnje pod za{titu novih objekta (5.400 ha). Time }e za{titom biti obuhva}eno 104.800 ha, {to iznosi 7,6% povr{ine Crne Gore. Ocjena stanja

Dalje ugroàvanje biodiverziteta Ova pojava je konstatovana kako u stru~noj i nau~noj literature tako i u rezultatima Programa pra}enja stanja biodiverziteta u Crnoj Gori. Generalizacijom dobijenih rezultata moè se zaklju~iti da su negativne posledice u poslednje vrijeme najizraènije na vodenim ekosistemima i {umama, vla`nim stani{tima na primorju, posebno Velike Ulcinjske plaè, pa potom i na urbanim i agrarnim podru~jima.

Pra}enje stanja biodiverziteta i integracija tih podataka u vi{e nivoe obrade Uzroci ugroàvanja biodiverziteta u narednom periodu moraju se analizirati pa`ljivo i na ve}em nivou obrade podataka (u okviru Programa monitoringa) kako bi se mogle predlagati mjere za pobolj{anje kako stanja biodiverziteta tako i ostalih segmenata ìvotne sredine. Sa ovim izazovom se ne mogu suo~iti postoje}e fragmentisane institucije koje se bave stru~nim poslovima u za{titi ìvotne sredine.

Ugroène vrste U ugroène vrste biodiverziteta spadaju vrste obuhva}ene nacionalnom “Crvenom listom” koju za sada predstavlja Rje{enje o stavljanju pod za{titu rijetkih, prorijedjenih,

62

endemi~nih i ugroènih biljnih i ìvotinjskih vrsta ("Sl. listu SRCG, br. 36/82) ~ija su nalazi{ta za{ti}ena na ~itavoj teritoriji Republike. Na taj naìn je za{ti}eno 57 vrsta biljaka i 314 vrsta ìvotinja. Ovom broju treba dodati i novopredloène biljne i ìvotinjske vrste, kao i vrste gljiva. Pritom, osim formalne dopune Rje{enja – “Crvene liste”, treba primjeniti i IUCN-ove kriterijume za izradu Crvenih lista na nacionalnom nivou.

Broj izra|enih planova upravljanja (menadèment planova) u Crnoj Gori U Crnoj Gori do sada nije ura|en nijedan plan upravljanja (menadèment plan za za{ti}ena podru~ja prirode ) koji bi u potpunosti bio u skladu sa me|unarodnim standardima i preporukama. Me|utim ura|eni su PPPPN za nacionalne parkove Durmitor, Biogradska Gora, Lov}en i Skadarsko jezero. Pripremljeni su programi za{tite i razvoja za NP - Durmitor, Biogradska Gora i Lov}en i za sada usvojeni od JP za NP, ali ne i od Vlade. U zavr{noj fazi pripreme je i PPPPN morskog dobra.

Potvr|ivanje me|unarodnih sporazuma u sferi za{tite prirode Kao sastavni dio aktivnost u sferi pravne i zakonodavne regulative u Crnoj Gori moè se identifikovati neophodnost potpisivanja i ratifikacije, te potom i sprovo|enje relevantnih me|unarodnih konvencija u oblasti za{tite prirode koji do sada nijesu ratifikovani. Odgovori dru{tva

• Dono{enje Strategije i Akcionog Plana za o~uvanje Biodiverziteta U cilju sprovodjenja obaveza iz Konvencije o Biodiverzitetu, kao i radi stvaranja stru~ne osnove za reviziju propisa iz oblasti za{tite biodiverziteta i za{ti}enih podru~ja prirode, neophodno je donijeti Strategiju za o~uvanje biodiverziteta sa Akcionim Planom koju bi usvojila Vlada nakon {to je pripremi Ministarstvo u saradnji sa odgovaraju}om implementiraju}om agencijom (UNDP). Zahtjev za finansiranje takvog projekta treba uputiti Globalnom fondu za za{titu ìvotne sredine (Global Environmental Facility – GEF).

• Dopuna nacionalne Crvene liste Ugroène biljne i ìvotinjske vrste i vrste gljiva koje nijesu obuhva}ene nacionalnom “Crvenom listom” - Rje{enjem o stavljanju pod za{titu rijetkih, prorijedjenih, endemi~nih i ugroènih biljnih i ìvotinjskih vrsta ("Sl. listu SRCG, br. 36/82) a imaju nalazi{ta na teritoriji Crne Gore treba staviti pod za{titu i kategorisati ih u skladu sa IUCN-ovim kriterijumima za ugroène vrste na nacionalnom nivou.

• Usvajanje planova upravljanja / menadèment planova za sve NP-ove Programi za{tite i razvoja za NP - Durmitor, Biogradska Gora i Lov}en koji su usvojeni od JP za NP, treba dostaviti Vladi na usvajanje, kao i Program za{tite i razvoja za NP Skadarsko jezero nakon njegovog usvajanja od strane JP za NP.

• Novi Zakon o za{titi prirode Shodno odredbama Zakona o ìvotnoj sredini (1996) neophodno je donijeti Zakon o za{titi prirode i za{ti}enim prirodnim dobrima. Zakon treba da bude donijet nakon dono{enja Strategije o o~uvanju biodiverziteta, kako je i predvi|ano Agendom ekonomskih reformi u Crnoj Gori.

63

XVII PROIZVODNJA I KORI[]ENJE HEMIKALIJA Proizvodnja i prerada hemijskih proizvoda u Crnoj Gori ne u~estvuje u proizvodnoj strukturi industrije u zna~ajnijem obimu. Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda

naziv Jed mjer

1999 2000 2001

Kiseonik, azot, acetilen T 9647 11289 11712 Ostali gotovi ljekovi T 24 44 22 Rastvori za infuziju T 734 522 739 Rudarski eksplozivi T 2 276 200 Elektri~ni upalja~I i ostale kapisle Hilj.kom 1975 1003 550 Deterdženti za maš. pranje T 94 •Izvor: Statisti~ki bilten za 2002g

Proizvodnja proizvoda od gume I plastike

Jed.mjere 1999 2000 2001 Protektirane kamionske gume T 10 9 17 Gumeno-tehni~ka roba T 119 123 81 Ambalaža od plastike T 373 445 381 Ostali proizvodi od plas.masa T 155 136 103 •Izvor: Statisti~ki bilten za 2002g

Proizvodnja hemikalija, hemijskih proizvoda i proizvoda od gume i plastike u Crnoj Gori je u iskazanom periodu pokazala pad. Ovakvo stanje je uslovljeno prestankom rada pojedinih preduzeća koji su pod ste~ajem ili su zatvoreni. Potrošnja hemikalija Veliki broj hemikalija koristi se u proizvodnji raznih proizvoda, a neke nastaju kao nus produkti hemijskih procesa i naj~e{}e završe u životnoj sredini zbog starih i neprilagodjenih tehnologija. Toksi~ne hemikalije su stalna prijetnja za životnu sredinu u ~itavom svijetu, tako da se ulažu veliki napori kako bi se njihova proizvodnja i potrošnja smanjila na nužnu koli~inu. Podataka o koli~inama hemikalija koji se troše u Crnoj Gori za proizvodnju raznih proizvoda nema jer se ne vode evidencija kod korisnika, a nema ni evidencije o uvozu kod Ministarstva zdravlja. Na osnovu tehnoloških procesa najve}i potroša~i hemikalija u Crnoj Gori su KAP, @eljezara, Termoelektrana, Hemomont, bolnice, hemijske ~istione i drugi. Konstatacije:

• Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda kao i proizvoda od gume i plastike u Crnoj Gori je u padu;

• Ne postoje sistematizovani podaci o utrošku hemikalijama u Crnoj Gori; • Uvoz hemijskih proizvoda i proizvoda od gume i plastike je u porastu zbog

potrebe stanovnišva i privrede, ali kvantitativnih podataka nema.

64

Odgovori drušva

• Prioritetan zadatak je donošenje Zakona o hemikalijama u skladu sa odgovaraju}im EU direktivama;

• U cilju integralnog pristupa upravljanja hemikalijama posebno otrovnim, opasnim, hemikalijama višestruke namjene potrebno je formiranje sektora u budućem Centru za ~iste tehnologije.

XVIII. AKCIDENTI Na nivou Vlade kao ni na nivou lokalne samouprave ne postoje planovi intervencija u slu~ajevima nepredvidjenih dogadjaja – akcidenata sa posledicama po zdravlje ljudi I ìvotnu sredinu. U procesu harmonizacije propisa iz oblasti životne sredine sa propisima EU moraćemo da primjenjujemo mnoge ugovore i direktive koje se odnose na iznenadna I nekontrolisana ispuštanja opasnih i štetnih materija u životnu sredinu. U medjuvremenu, problemi se prevazilaze na taj na~in što je medjuresorno uspostavljen sistem kontrole i preduzimanja mjera u akcidentnim slu~ajevima. Lokalna samouprava gotovo je potpuno isklju~ena iz ovih aktivnosti, što nije dobro jer od brzine djelovanja zavisi i smanjenje negativnih uticaja, a to se najbrže može uraditi sa lokalnog nivoa.

[EMA POSTUPANJA U SLUÂJU AKCENDENTA

NEPREDVIDJENI DOGADJAJI KOJI MOGU PROUZROKOVATI ZAGADJENJE @IVOTNE SREDINE

MINISTARSTVO UNUTRA[NJIH POSLOVA CENTAR ZA OBAVE[TAVANJE LU^KA KAPETANIJA

Ekolo{ka inspekcija Vodoprivredna inspekcija

JU Centar za Eko-toksikolo{ka ispitivanja

Daju stru~ni nalaz mogu}ih posledica i predlog mjera Donosi rje{enje

Interventne jedinice -vatrogasne jedinice -hitna medicinska pomo} -slu`ba lu~ke kapetanije -ovla{}ene pravne osobe

-traì dodatnu intervenciju inspekcije -izvje{tava javnost

Op{tinska slu`ba za{tite ìvotne sredine

65

Akcidenti u 2002 godini

KAP- Fabrika “ANOTECH” je industrijski otpad odložila na otvorenom

prostoru,( na zemlju) iako se radilo o toksi~nom otpadu koji se morao odložiti na poseban na~in I na za to predvidjeno mjesto. Republi~ki ekološki inspector je angažovao JU Centar za ekotoksikološka ispitivanja da izvrši mjerenja idonio Rješenja “ANOTECHU”-u da otpad odloži u betonirane bunkere na centralnoj deponiji KAP-a, kako se material nebi spirao i time zagadjivao podzemne vode. Takodje ekološki inspektor je pokrenuo krivi~nu prijavu protiv po~inioca. KAP- Fabrika “ANOTECH” – zbog poremećaja u tehnološkom procesu došlo je do zagadjivanja vazduha. Republi~ki ekološki inspector je donio rješenje da se obave potrebna mjerenja emisije na svim segmentima tehnološkog procesa odstrane ovlašćene institucije. Rezultati JU Centar za ekotoksikološka ispitivanja su pokazali zagadjenje vazduha, pa je ekološki inspector pokrenuo prekršajni postupak protiv po~inioca , Fabrika “ANOTECH”. Termoelektrana Pljevlja- Preko 30% elektrofilterskog sistema nije bilo u funkciji, zbog kvara na elektrodama, što je izazvalo enermno zaga|enje okolnog podru~ja. Zaustavljen je rad Termoelektrane i izvršena hitna intervencija na elektrofilterima.

Ta~nih podataka koliko je ispu{teno ugljovodonika u more nema ali se zna da je u pro{loj godini Lu~ka kapetanija evidentirala 9 akcidenata, od kojih su 7 izazvani od nepoznatih izvr{ilaca dok su za preostala dva akcidenta koja su se desila u Brodogradili{tu Bijela pokrenuti sudski postupci. Konstatacije:

• Naj~ešći uzroci akcidenata u 2002 godini su aktivnosti iz industrije i pomorskog saobraćaja

• Broj nepoznatih po~inioca akcideta na moru raste Odgovori društva

• U inoviranom nacionalnom zakonodavstvu ugraditi rješenja koja omogućavaju ostvarivanje ciljeva koji su propisani medjunarodnim propisima ( Konvencija o prekograni~nom uticaju industrijskih akcidenata, Helsinki 1992 godine, Direktiva 96/82/EC I sl.)

• Donijeti plan intervencija u akcidentnim slu~ajevima, gdje posebno mjesto treba dati lokalnoj samoupravi i pravnim subjektima koji koriste opasne i štetne materije (potencijalni uzro~nici akcidenata).

• Posledice po životnu sredinu od akcidenata trebalo bi da saniraju pravna lica koja su izazvala akcidenta u skladu sa principom zaga|iva~ pla}a.

66

XIX @IVOTNA SREDINA I ZDRAVLJE Voda za piće Voda za piće iz javnih objekata za vodosnadbijevanje je pod stalnim nadzorom javno zdravstvenih službi i sanitarne inspekcije.

Godina Br.uzor Neispr hem % Neispr mikrob % 1997 1963 342 17,4 240 12,2 1998 1975 365 18,5 248 12,6 1999 1824 302 16,5 177 9,7

Izvor:Statisti~ki godišnjak ZZZZ-1999g

Kod ispitivanja fizi~ko-hemijskih karakteristika vode za piće u analiziranim uzorcima naj~ešće odstupanje, u odnosu na propisane parametre higijenske ispravnosti, utvrdjeno je u pogledu sadržaja rezidualnog hlora. Ovo je iz razloga, što se na pojedinim vodovodima ne sprovodi kontinuirana dezinfekcija hlorisanjem. Najveće odstupanje u posmatranom periodu bilo je u vodovoidima u Kolašinu, Mojkovcu, Plavu, Andrijevici, Plužinama i Ulcinju. Naj~ešći razlog neispravnosti je povećan broj klica u jednom mililitru vode, koji prelazi propisane norme za hlorisane vode, ili identifikacija prisustva kolimformnih bakterija. Pored toga na visok procenat mikrobiološke neispravnosti uti~u ~esti kvarovi i stara dotrajala razvodna mreža. Zdravstvena ispravnost namirnica Mikrobiološka ispravnost namirnica

Svega Ind.proiz Promet Zanatska pr Uvoz God Br.uz Neisp Br.uz Neis Br.uz Neis Br.uz neisp Br uz Neis 1995 2426 312 243 37 1020 144 1099 123 64 8 1996 2662 503 330 77 903 88 1221 318 208 20 1997 2526 357 256 52 1000 122 1190 173 80 10 1998 2487 326 276 33 1052 196 1006 84 153 13 1999 2358 267 347 22 558 43 662 131 791 71

Izvor:Statisti~ki godišnjak ZZZZ-1999g

U odnosu na ukupan broj mikrobiološki ispitivanih uzoraka najmanji broj neispravnih je u 1999 godine. Kod industrijskih proizvoda tako|e je vidno smanjenje broja neispravnih uzoraka u 1999. godine što ukazuje da su higijensko-sanitarni uslovi u objektima za proizvodnju i preradu namirnica poboljšani. Broj analiziranih uzoraka iz prometa je visok, a procenat mikrobiološke neispravnosti se kreće od 18,6% u 1998 godini do 7,7 % u 1999 godini. Procenat mikrobiološke neispravnosti namirnica iz zanatske proizvodnje se kreće od 26% u 1996 godini do 8,3% u 1998 godini.

67

Procenat mikrobiološki neispravnih namirnica iz uvoza kreće se od 12,5% u 1995 godini do 8,5% u 1998 godini. Komparacijom rezultata mikrobiološkog ispitivanja namirnica iz uvoiza i domaće proizvodnje uo~ava se da je procenat mikrobiološki neispravnih kod namirnica iz uvoza niži nego kod namirnica koje poti~u iz domaće proizvodnje. Fizi~ko hemijska ispravnost namirnica

Svega Ind.proiz Promet Zanatska pr Uvoz God Br.uz Neisp Br.uz Neis Br.uz Neis Br.uz neisp Br uz Neis 1995 1517 589 176 7 557 245 743 335 41 2 1996 1732 402 247 52 458 82 810 204 217 64 1997 1207 255 183 17 61 27 901 201 62 10 1998 1271 309 197 35 361 106 601 162 112 6 1999 1362 202 140 17 101 14 421 115 700 56 Izvor:Statisti~ki godišnjak ZZZZ-1999g

Ispitivanje fizi~ko-hemijskih parametara zdravstvene ispravnosti namirnica ukazuje da je procenat neispravnosti u padu, ali da je jo{ uvjek taj procenat veci nego kod namirnica iz uvoza. Broj registrovanih slu~ajeva bolesti (1999 god) koje se mogu povezati sa higijenski neispravnim životnim namirnicama i vodom za piće dat je u tabeli. Naziv bolesti Pol

Muški @enski Svega Salmonellos 115 86 201 Dysenteria 32 22 54 Toxiinfectio alimentaris 195 129 324 Enterocolitis acuta 1255 1165 2420 Trichinelosis 61 47 108 Izvor:Statisti~ki godišnjak ZZZZ-1999g

Vazduh Rezultati kvaliteta vazduha u naseljima Crne Gore pzikazani su u poglavlju Zaga|ivanje vazduha. Ove rezultate je izuzetno te{ko ocjeniti sa zdrastvenog aspekta, odnosno odrediti njihov zdrastveni zna~aj bez korelacije sa brojem oboljelih po naseljima, kao vrstama oboljenja. Razli~ite epidemiolo{ke studije sprovedene u nekim zemljama Evrope, pa i kod nas (Zavod za zdravstvenu zaštitu - Opšta bolnica Podgorica) ukazuju da dugotrajna izlo`enost koncentracijama zaga|uju}ih materija u vazduh kakve su povremeno izmjerene u nekim gradovima Crne Gore mogu izazvati zdrastvrene posljedice (KAP, Termoelektrana, Jalovište Mojkovac) Kombinat aluminijuma Pri duvanju jakih sjevernih vjetrova na osnovu radjenih analiza kvaliteta zemlji{ta i poljoprivrednih proizvoda, mo`e se zaklju~iti da su i u vazduhu pove}ane koncentracije

68

aluminijuma, gvo`dja, vanadijuma, titana, mangana, nikla, natrijuma i kalijuma. Sve su to indikatori kontaminacije pra{inom sa deponija crvenog mulja. Koncentracija fluorida u vazduhu permanentno je vi{estruko pove}ana. Dugotrajno eksponiranje i pove}an unos fluorida, ne samo putem vazduha ve} i putem vode za pi}e, hrane i drugog, dovodi do njihove kumulacije u organizmu. Po{to se sa higijensko-komunalnog stanovi{ta radi o specifi~noj industrijskoj mje{ovitoj pra{ini, jasno je da njeno dejstvo (sinergizam vi{e hemijskih noksi), ima {tetne i opasne posledice, a kako je rije~ o sitnijim ~esticama aerosola koje se du`e i vi{e zadr`avaju u vazduhu prodiru}i dublje u disajne puteve, odnosno u plu}a, negativni zdravstveni efekti su nesporni. Termoelektrana Pljevlja Broj djece u Pljevljima koja pate od bronhopneumonalnih oboljenja poslednjih godina je u stalnom porastu. Tako je 1985 godine od ukupnog broja lije~ene djece 23% lije~eno je od respiratornih problema, deset godina kasnije, (1995 godine) 35,1%, dok je 2001 godine od ukupno lije~enje djece njih 50,3% lije~eno od respiratornih infekcija. Udio astme kao najtežih oblika respiratorne bolesti i opstruktivnih bronhita takodje je visok. U 1985 godini procenat oboljele djece od astme kretao se od 3-5%, dok je sada od 10-15%. Vrlo indikativno je da je ranije rijedak bio slu~aj registrovanja astme kod djeteta mladjeg od tri godine, sada je ta granica pomjerena na šest mjeseci. Indikativni su podaci o rapidnom porastu respiratornih infekcija u ukupnom morbiditetu i evidentan je njihov trend rasta. Rudnik “Brskovo”- Mojkovac Pri duvanju ja~ih vjetrova, u periodu kada je dio jalovišta suv, dolazi do povećane emisije lebdećih ~estica po okolini. Te ~estice sadrže visoke koncentracije cinka, olova, arsena, antimona, žive i iste imaju negativne efekte na respiratorne organe stanovništva a pojedine ~estice imaju veoma toksi~no dejstvo (živa, arsen, antimon, kadmijum). Obzirom da je jalovište Rudnika “Šuplja Stijena“ u Pljevljima po sastavu sli~no sa Jalovištem u Mojkovcu to se gore navedene konstatacije odnose i na to jalovište. Buka Buka je neželjen zvuk ~ija pojava negartivno uti~e na zdravlje, sposobnost rada, kvalitet odmora, uzrokuje stres, psihi~ku iritaciju i oštećenje sluha. Sistematsko praćenje (monitroringa) buke u životnoj sredini kao i praćenje uticaja na zdravlje u Crnoj Gori nema. Prema podacima sanitarne inspekcije koja djeluje po pritužbama gradjana može se konstatovati da su najviši nivoi buke na primorju (u toku turisti~ke sezone) od ugostiteljskih objekata. Nejonizujuća zra~enja baznih stanica mobilne telefonije

69

Nejonizujuća zra~enja mobilne telefonije su isklju~ivo elektromagnetska zra~enja. Postojeće instalacije mobilne telefonije i njihov sastavni tehnološki dio nijesu izvori elektromagnetskih jonizujućih zra~enja. Oni pri radu ne proizvode jonizujuća zra~enja, što zna~i da ne postoji nikakav rizik ozra~ivanja životne sredine od jonizujućih zra~enja koji bi trebalo pratiti osnovnim Zakonom o zaštiti od jonizujućih zra~enja (“Sl.list SRJ”, broj 46/96) ili bilo koje druge medjumarodne konvencije. Danas u Crnoj Gori posluju dva operatera koji pružaju usluge mobilne telefonije i koji posjeduju, grade i postavljaju bazne stanice prema dozvolama koje im se dodjeljuju od nadležnih organa Crne Gore. U Crnoj Gori nemamo osposobljenu instituciju koja bi pratila ova zračenja a nijesu donijeti ni propisi o nejonizujućem zra~enju. Iskustva zemalja u okruženju koja prate uticaj srednje gustinu snage elektromagnetskog zra~enja na životnu sredinu govore je taj uticaj “prihvatljiv” civilizacijski rizik. No i pored toga nau~na istraživanja moraju uzeti u obzir epidemiološko istraživanje korišćenja mobilne telefonije što bi moglo izmijeniti gore iznijeti stav. Genetski modifikovani organizmi Još uvijek kod nas nije zakonodavno uredjeno podru~je proizvodnje, uvoza i stavljanja u promet genetski modifikovanih organizama (GMO). Orjentacija je da se po modelu EU postave maksimalno restriktivni i nau~no pouzdani procesi registracije i kontrole GMO koji će uz najviši stepen zaštite zdravlja ljudi i zaštite `ivotne sredine poštovati obaveze utvrdjene medjunarodnim sporazumima. Važan instrument za sprovodjenja propisa u ovoj oblasti treba da bude laboratorija u kojoj se mogu odredjivati genetski modifikovani organizmi, a treba je institucionalno vezati za Institut za javno zdravlje. Radioaktivnost Radiolo{ko optere}enje stanovni{tva kao posledica izlaganja radonu je na nivou evropskog prosjeka. Na osnovu mjerenja izvedenog u predhodne 4 godine mo`e se re}i da su srednje vrijednosti koncentracije radona u boravi{nim prostorijama na nivou koji bitnije ne odstupa od nivoa koji je prihvatljiv za boravak u novoizgra|enim objektima. Konstatacije:

• Pravog uvida u zdravstveno stanje populacije na podru~jima gdje su evidentirana zagadjivanja odredjenih segmenata životne sredine nema, jer nijesu sprovedena odgovarajuća klini~ko epidemiološka istraživanja koja bi povezala uticaj pojedinih noksi i zdravlja stanovništva.

• 75% stanovništva Crne Gore snabdijeva se vodom za piće iz javnih vodovodnih objekata ~ija je zdravstvena ispravnost zadovoljavajuća.

70

• Zdravstvena ispravnost namirnica na tržištu osigurana je strogom I sveobuhvatnom zakonskom regulativom i opsežnim inspekcijskim nadzorom I kontrolom

• Antenski sistem mobilne telefonije ne predstavlja opasnost po zdravlje ljudi I životnu sredinu

• Potrebno je uspostaviti suistem praćenja buke i njenog uticaja na zdravlje. • Proizvodnja, uvoz i stavljanje u promet geneti~ki modifikovanih organizama

nije u najvećem dijelu pravno regulisana u Crnoj Gori. Odgovor dru{tva

• Nastaviti sa redovnom kontrolom praćenja kvaliteta vode za piće I životnih namirnica.

• Donijeti Zakon o nejonizujućim zra~enjima • Osavremeniti postojeća pravna rješenja za buku i uvesti monitorig buke od

saobraćaja i ugostiteljskih objekata • Donijeti nove i prilagoditi postojeće propise koji se odnose na proizvodnju,

uvoz I stavljanje u promet GMO • Formirati I osposobiti laboratoriju za utvrdjivanje GMO pri Institutu za

javno zdravlje XX SPROVO\ENJE ZA[TITE @IVOTNE SREDINE 1 Institucionalni okvir i zakonodavstvo

Po~etci razumijevanja potrebe za{tite ìvotne sredine u Crnoj Gori nalaze se u Ustavu iz 1974. godine, kada je ìvotna sredina odre|ena kao ustavna kategorija. Ustav Crne Gore iz 1992. godine, u ~lanu 1 navodi da je ¨Crna Gora demokratska, socijalna i ekolo{ka dràva¨. Ustav tako|e obezbje|uje svojim gra|anima pravo na zdravu ìvotnu sredinu, pri ~emu Vlada, kao i javni i privredni subjekti, moraju u okviru svojih nadle`nosti posebnu pa`nju posvetiti za{titi ljudskog zdravlja, prirode i ìvotne sredine.

Skup{tina Crne Gore je 20. septembra 1991. donijela Deklaraciju o Ekolo{koj Dràvi Crnoj Gori. Njome se uspostavlja dràvni odnos prema prirodi i pozivaju se svi ljude, bez obzira na nacionalna, vjerska, polit~ka i druga ubje|enja i osje}anja, da za{tite identitet prostora u kome ìvimo u ime sopstvenog opstanka i budu}nosti potomstva.

U aprilu 1996. godine usvojen je Zakon o ìvotnoj sredini, koji ~ini osnovu za sprovo|enje politike za{tite ìvotne sredine u skladu sa principima odrìvog razvoja. Iako jo{ uvijek nisu ostvareni proklamovani ciljevi, doneseni su brojni (pod)zakonski propisi, kojim su za{tita ìvotne sredine, odnosno odrìvi razvoj postali sastavni dijelovi razvoja dru{tva.

Marta 2001. godine Vlada RCG je usvojila studiju Pravci razvoja Crne Gore ekolo{ke dràve, koja predstavlja dugoro~ni razvojni dokument strategijskog karaktera. U tom smislu, dokument odraàva specifi~nost Crne Gore u pogledu jedinstvenih prirodnih

71

karakteristika i predstavlja osnovu za uspostavljanje ekolo{ki odrìvog razvoja, kroz integraciju privrednog, ekolo{kog i socijalnog razvoja. Na bazi realno sagledanih potencijala i resursa, sada{njih saznanja o stanju ìvotne sredine u Crnoj Gori i uvida u svjetska (primjenjiva) iskustva, dokument defini{e polaznu osnovu i razvojne ciljeve i pravce i formuli{e konkretne projekte i programe, ~ija bi ukupna realizacija, zapravo, predstavljala ostvarivanje ideje Crna Gora ekolo{ka dràva, shodno Deklaraciji iz 1991. godine.

Uprkos ~injenici da je briga o ìvotnoj sredini formalno potvr|ena u Ustavu, Deklaraciji Skup{tine i Strategiji Vlade RCG, u praksi «ìvotna sredina» nikada nije bila podru~je ravnopravno sa ostalima. Ministarstvo za{tite ìvotne sredine i ure|enja prostora, nadle`no je samo za pojedine segmente ìvotne sredine – vazduh, biodiverzitet, jonizuju}e zra~enje i opasni otpad. Ja~anjem nadle`nosti na svim podru~jima /segmentima ìvotne sredine, ono bi uz usku saradnju sa ostalim resorima i partnerima (privreda, gra|ani, ...) trebalo postati izvori{te/ subjekt obezbje|enja razvoja dru{tva na principima odrìvog razvoja.

2. Strate{ko-planski i zakonodavni okvir Prioritetni zadaci u oblasti ìvotne sredine utvr|eni Agendom ekonomskih reformi za Crnu Goru su: 1. Izmjena zakona o ìvotnoj sredini u skladu sa standardima i zahtjevima Evropske unije, te u skladu sa predhodnim harmonizovati i implementirati odgovaraju}a podzakonska akta u isklju~ivoj nadle`nosti Ministarstva à{tite ìvotne sredine i ure|enja prostora. Prate}i zadaci:

- Analiza uticaja na ìvotnu sredinu - ^vrst otpad - Radijacija - Opasni otpad - Integralna prevencija i kontrola zaga|enja - Preduze}a za komunalne usluge - Ozna~avanje za potrebe za{tite ìvotne sredine - Zagadjivanje od buke - Porezi i naknade za ìvotnu sredinu - Kvalitet vazduha - Za{ti}ene oblasti - Prava i procedure inspekcije

2. Harmonizovati i implementirati ostale zakone i podzakonska akta koja se odnose u cjelosti ili djelimi~no u sklopu nadle`nosti drugih ministarstava; 3. Osnivanje Agencije za za{titu ìvotne sredine; 4. Osnivanje Ekolo{kog Fonda Crne Gore; 5. Pomo} pri implementaciji svih zakona i propisa koji se odnose na za{tiue ìvotne sredine na op{tinskim nivou;

- Razjasniti usluge - Sprovesti uslugu - Izraditi i implementirati Program

72

6. [irenje informacija i pomo} za u~e{}e javnosti u dono{enju odluka vezanih za za{titu ìvotne sredine na svim nivoima; 7. Izrada sveobuhvatnih sistema za informisanje i pra}enje stanja ìvotne sredine;

- Izvr{iti reviziju Programa - Razviti standarde

8. Ja~anje kontrole zagadjenosti; - Energetika - Industrija - Poljoprivreda - [umarstvo - Transport - Op{tinski sektori

9. Pobolj{anje upravljanja za{ti}enim podru~jima i o~uvanja biodiverziteta. - Izrada Strategije - Uskla|enost sa Konvencijom o Biodiverzitetu - Revidirati i kompletirati Crvenu Listu - Revidirati zakone i propise

3 PROCES PRIBLIÀVANJA ZAKONODAVSTVU EU PROJEKTI U OKVIRU PAKTA STABILNOSTI – RADNI STO II

REGIONALNI PROGRAM OBNOVE @IVOTNE SREDINE ZEMALJA JUGOISTO^NE EVROPE (REReP)

a) Projekat REReP 1.7 JAÂNJE NACIONALNIH AGENCIJA ZA ZA[TITU @IVOTNE SREDINE I NJIHOVIH INSPEKTORATA U JUGOISTO^NOJ EVROPI KROZ FORMIRANJE REGIONALNE »BALKANSKE MRE@E ZA USAGLA[AVANJE I SPROVO\ENJE REGULATIVE IZ OBLASTI @IVOTNE SREDINE« (BERCEN) Ovaj projekat je finasijski podràn je od strane programa pomo}i Evropske komisije PHARE/OBNOVA, Ministarstva inostranih poslova Holandije i Ministarstva inostranih poslova Norve{ke. Koordinator projekta je Regionalni centar za ìvotnu sredinu (REC), u svojstvu sekretarijata projekta. Balkanske mreè za usagla{avanje i sprovo|enje regulative iz oblasti ìvotne sredine - BERCEN je osnovan u septembru 2001. godine u Tirani. ^lanice BERCEN-a su Albanija, , Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Makedonija i Jugoslavija (Srbija i Crna Gora). BERCEN je neformalna Mreà koja organizuje, pomaè i promovi{e unapre|enje propisa iz oblasti ìvotne sredine u jugoisto~noj Evropi putem desiminacije informacija, ja~anje kapaciteta, institucionalnog ja~anja, regionalnih inicijativa, sporazuma o saradnji i projekata od zajedni~kog interesa zemalja ~lanica Mreè. Do sada su realizovane slede}e aktivnosti:

73

• U okviru pripremnih aktivnosti ura|en je nacionalni (posebno za Srbiju i Crnu Goru) izvje~taj Procjena potreba zakonodavne strukture i sredstava za ja~anje ekolo{kih inspektorata

• Trodnevni program obuke za ekolo{ke inspektore Trening Trenera I u saradnji sa me|unarodnim trenerima u maju 2002. u Ma|arskoj.

• Dvodnevni nastavak programa obuke Trening Trenera II koji je odràn u septembru 2002. u Ma|arskoj.

• U septembru 2002. u Budimpe{ti odràna plenarna sjednica BERCEN-a na kojoj su prisustvovali svi Nacionalni koordinatori BERCEN Mreè, predstavnici Evropske Komisije i IMPEL i AC/IMPEL Mreà,

• Prvi program razmjene iskustava u sprovo|enju i usagla{avanju zakonske regulative u oblasti ìvotne sredine koji je odràn u oktobru 2002. u Hrvatskoj

• U okviru nabavke opreme za ekolo{ke inspektorate dobili smo na poklon od Ministarstva inostranih poslova Holandije vozilo (W-Polo), a od strane programa PHARE/OBNOVA PC ra~unar.

• Instalirana je na Internetu web prezentacija Projekta.

b) Projekat REReP 1.10 REGIONALNA STRATEGIJA UPRAVLJANJA OPASNIM OTPADOM Cilj projekta je pobolj{anje aktivnosti vezanih za upravljanje opasnim otpadom na regionalnom i lokalnom nivou u zemljama Jugoisto~ne Evrope u njihova uskla|enost sa me|unarodnim konvencijama i odgovaraju}im EU Direktivama. Do sada je ura|en nacrt Nacionalnog izvje{taja o upravljanju opasnim otpadom u SR Jugoslaviji (Srbija i Crna Gora) koji je dostavljen REC-u u Sentandreji na odobravanje. Odràna je i Regionalna konferencija za izradu regionalne strategije upravljanja opasnim otpadom u Ohridu, Makedonija.

c) Projekat REReP 1.3 POMO] U IZRADI PROPISA KOJI SE TIÛ @IVOTNE SREDINE U ZEMLJAMA JUGOISTO^NE EVROPE Na sastanku o realizaciji ovog projekta, koji je odràn u decembru 2002. u Bosni i Hercegovini, po prvi put su prisustvovali i predstavnici Crne Gore. Nakon toga je ura|en Pregled zakonodavstva iz oblasti ìvotne sredine u Crnoj Gori sa predlogom prioriteta i dostavljen centrali REC-a u Sentandrej na odobravanje. Kao rezultat Crna Gora je dobila finansijsku i tehni~ku pomo} za realizaciju tri projekta:

1. Procjena uskla|enosti Nacrta Zakona o za{titi vazduha sa relevantnim EU direktivama

2. Procjena uskla|enosti vaè}eg Pravilnika o kriterijumima za izbor lokacija, na~inu i postupku odlaganja otpadnih materija sa EU direktivama

3. Priprema podloga za izradu novog Zakona o za{titi prirode i odgovaraju}ih podzakonskih akata

Projekat pod br.1 }e se realizovati u periodu od 25. juna do 25. jula 2003.godine. Krajnji cilj projekta je izrada Tabele ispunjenosti zahtjeva Nacrta Zakona o za{titi vazsuha sa EU direktivama na osnovu koje }e se uraditi Prijedlog Zakona i, do kraja ove godine dostaviti

74

odgovaraju}im organima na razmatranje i usvajanje. Ovim }e se od zadataka predi|en Agendom zavr{iti mnogo ranije nego {to je predvi|eno (2006). Ostala dva projekta }e se realizovati u drugoj fazi koja po~inje u septembru 2003. godine.

d) Projekat REReP 4.3.23 PROMOVISANJE MRE@A I RAZMJENA U ZEMLJAMA JUGOISTO^NE EVROPE Ovo je prvi projekat Pakta stabilnosti – REReP-a koji je po~eo da se realizuje prije 2,5 godine. Donator je [vajcarska – SADC ([vajcarska Agencija za saradnju i razvoj) a implementiraju}a agencija REC (Regionalni Centar za `ivotnu sredinu Centralne i Isto~ne Evrope). U Crnoj Gori se sprovodi preko Kancelarije za mjesnu koordinaciju u Podgorici, na podru~ju Skadaskog jezera koje je 1 od 3 izabrana prekograni~na podru~ja. Osnovni cilj projekta je unapredjenje saradnje medju susjednim zemljama kroz upravljanje zajedni~kim prirodnim resursima u prekograni~nim za{ti}enim podru~jima. Do sada su sprovedene slede}e konkretne aktivnosti:

• Uradjena je Jedinstvenu Bibliografiju radova o Skadarskom jezeru i Izvjestaj o rizicima i potencijalima Skadarskog jezera – timovi strucnjaka iz Crne Gore i Albanije su bili angazovani, da zajednickim radom, kroz razmjenu iskustava, znanja i postojecih podataka i materijala po prvi put naprave jedinstvenu Bibliografiju i Izvjestaj o rizicima i potencijalima Skadarskog jezera. Ovi dokumenti }e biti dio polazne osnove za stvaranje zajednickog plana upravljanja prirodnim resursom koji se nalazi na teritoriji dvije susjedne zemlje.

• Uspostavljena je saradnju crnogorskog sa albanskim Ministarstvom zastite zivotne sredine. Na zajedni~kom sastanku (februar 2001) razgovaralo se o stvaranju uslova neophodnih za zajednicko upravljanje Skadarskim jezerom, kao izuzetno vrijedne dodirne tacke izmedju dvije zemlje. Sastanak je rezultirao potpisivanjem pripremnog dokumenta kojim se definisala dalja saradnja i stvorili uslovi za potpisivanje memoranduma o razumijevanju na nivou Ministarstava dvije zemlje.

• Uradjena je jedinstvena Baza podataka o biodiverzitetu Skadarskog jezera - Check lista. Prva faza projekta predvidjala je rad na stvaranju zajednicke liste vrsta, a u narednoj fazi obezbjedjivanje podataka o konzervacijskom statusu vrsta.

• Odr`ano je vi{e seminara i radionica u Crnoj Gori (radionica o pripremiti predloga projekata po RECovim zahtjevima, seminar o viziji zajedni~kog upravljanja, radionica za definisanje bilateralnih prioritetnih projekata …)

• Zavr{en je prvi ciklus podjele Malih Grantova NVO, a uskoro treba da se raspi{e konkurs i za drugi ciklus . U prvom ciklusu NVO-ima su podijeljena sredstva za 13 manjih projekata, koji se odnose na podizanje ekoloske svijesti, kampanje protiv krivolova, edukativne radionice za ribare, stampanje raznog propagandnog materijala u cilju promovisanja vrijednosti Jezera (TV emisije, posteri, brosure, pamfleti) i sl.

75

• ûvarskoj slu`bi Nacionalnog parka, odnosno cuvarima koji najvise vremena borave na Jezeru dodijeljena je osnovna opremu za boravak na terenu, u cilju sto efikasnijeg rada na zastiti Jezera.

• Preduzeto je i niz aktivnosti u radu sa obrazovnim ustanovama: slajd-predavanja, likovna takmicenja, literarni radovi, izlet na Jezero, upitnici za osnovne skole i sl.

• Izradjena je studije o ulogama i odgovornostima ukljucenih aktera posebno ya crnogorsku I albansku stranu

• Publikovan lokalni bilten (Most) u 6 brojeva, direktorijum NVO-a • Odràno je vi{e sastanaka Foruma za Skadarsko jezero, kako lokalnih, tako I

bilateralnih, zyvisno od problematike (utvrdjivanje prijedloga za radionice za strate{ko planiranje, izrada Mape Skadarskog jezera I sl.).

Nakon SADC-ove misije za procjenu implementacije ovog projekta (septembar 2002), na Strategic Planning Workshop-u (Sentandreja, 12-14 novembar 2002) donator se opredijelio da se ovaj projakat nastavi i u narednih 5 godina (do 2007), s tim da se do kraja septembra 2003 uradi strate{ki dokumenat za svako od 3 prekograni~na podru~ja, pa i za Skadarsko jezero gdje su pokazani najbolji rezultati u dosada{njem periodu.

e) Projekat REReP 1.12

PODR[A RATIFIKACIJI I IMPLEMENTACIJI MULTILATERALNIH SPORAZUMA IZ OBLASTI @IVOTNE SREDINE U ZEMLJAMA JUGOISTO^NE EVROPE Projekat se odnosi na promovisanje primjenljivosti odgovaraju}ih multilateralnih sporazuma u zemljama JI Evrope kroy tijesnu saradnju sa sekretarijatima pojedinih konvencija i drugim ovla{}enim tijelima. Nakon Country assessment izvje{taja koji su uradili nezavisni eksperti (Maj 2002), uradjena je Regionalna (Jugoisto~na Evropa - Balkan) procjena o primjenjljivosti i implementaciji sporazuma iz oblasti ìvotne sredine (decembar 2002). Crna Gora je tretirana u okviru SRJ. U okviru obaveza iz ovog projekta treba da se formira NAC – nacionalni savjetodavni komitet na nivou zajedni~ke dràve / SRJ.

f) Projekat REReP 2.2 Podr{ka razvoju strategija za implementaciju Arhuske konvencije u Ju`noj i Isto~noj Evropi

U junu 2001. godine, u sklopu REReP programa, preko REC-a, a uz finansijsku pomoc Holandske vlade pokrenut je projekat “Support Developing Strategies for the Implementation of the Aarhus Convention in SE Europe”.

Prva aktivnost u okviru ovog projekta bila je izrada “Needs assesmenta” za Srbiju i Crnu Goru sa kojim se ovo ministarstvo sloìlo.

76

Na osnovu te studije pripremljen je radni plan za dràvni sektor na ovom projektu. Dokument je jedinstven za Srbiju i Crnu Goru.

Osim aktivnosti predvidjenih radnim planom koje tek trebaju da se realizuju, uradjena je i Analiza pozitivnog CG zakonodavstva u odnosu na zahteve konvencije i radna verzija Strategije za primenu konvencije u CG. Ova dva dokumenta se trenutno nalaze u REC centrali odakle o~ekujemo komentare.

Pored toga, u okviru pripremnih aktivnosti na realizaciji ovog projekta, u Virpazaru je od 19. do 21. 10. 2000. godine odràn seminar pod nazivom "Development of public participation in Yugoslavia - early implementation of Aarhus Convention”. Seminar je organizovao REC, a ucesnici su bili predstavnici lokalnih vlasti (Kotor, Herceg Novi, Ulcinj, Pljevlja, Bijelo Polje, Mojkovac, Niksic I Podgorica), NVO, Zavoda za zastitu prirode i nekih Nacionalnih parkova.

g) Projekat REReP 1.4

Ja~anje kapaciteta za izradu studije Uticaja na ìvotnu sredinu. Cilj projekta je odre|ivanje i prepoznavanje hitnih potreba u zemljama Jugoito~ne Evrope u oblasti priprema studija uticaja na ìvotnu sredinu. U periodu od 13-14 maja 2002. godine odràn je u Dubrovniku sastanak REReP 1.4 Radne grupe na temu Prcjene uticaja na ìvotnu sredinu na kome su prisustvovali predstavnici iz BiH, Hrvatske, BRJ Makedonije, SR Jugoslavije (i Kosova), Svjetske banke i Regionalnog centra za ìvotnu sredinu za Centralnu i Isto~nu Evropu (REC). Na sastanku su utvr|ene smjernice i rokovi za odràvanje nacionalnih sastanaka u svim zemljama u~esnicama ovog projekta. Prvi regionalni sastanak je odràn od 2 do 7 oktobra 2002. u Tirani, Albanija. Na tom sastanku su se budu}i treneri iz zemalja Jugoisto~ne Evrope upoznali sa na~inom primjene procjene uticaja na ìvotnu sredinu u zemljama Zapadne Evrope. Tako|e su iznesene specifi~ne potrebe svake od zemalja Jugoisto~ne Evrope i pripremljeni materijali i smjernice za seminar »Nacionalna radionica za visoke zvani~nike za Procjenu uticaja na ìvotnu sredinu« koji je odràn u Beogradu 31.10 –1.11. 2002. godine. Na seminaru su aktivno u~e{}e uzeli i predstavnici ovog ministarstva, kao i relevantne institucije iz Crne Gore koje bave ovom problematikom. Seminar je prevashodno bio namjenjen predstavnicima dràvne uprave na svim nivoima, posebno onim koji rade na poslovima nadzora, kao i ostalim relevantnim dràvnim, istraìva~kim, projektnim i akademskim institucija iz Srbije i Crne Gore. Po okon~anju seminara svi u~esnici su dobili zvani~ni sertifikat o u~e{}u na seminaru. U julu 2003. god. U Herceg Novom }e se organizovati radionica za prakti~are izrade elaborata Procjene uticaja na ìvotnu sredinu koja }e biti finansirana od sredstava opredeljenih za ovaj projekat.

h) Projekat REReP 1.2

POMO] U RAZVOJU I IMPLEMENTACIJI REGIONALNOG PROGRAMA ZA PRIORITETNE INVESTICIJE U OBLASTI @IVOTNE SREDINE

77

U februaru 2002 god. u Sentandreji oformljena je Mreà specijalista u finansiranju u oblasti ìvotne sredine. Presjedavaju}e mjesto ima Makedonija, a ~lanovi mreè su Albanija, Bugarska, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Rumunija i Jugoslavija (Srbija i Crna Gora). Jedna od aktivnosti mreè, bila je i studijska posjeta uspje{nim ekofondovima od 23.11-1.12.2002 u Poljskoj i ê{koj Republici. Glavni cilj ove posjete je bio da se obezbijede u~esnicima informacije i daju primjeri koji }e im biti od koristi da postave mehanizme za finansiranje u ìvotnoj sredini u njihovim zemljama.

Mreà je osnovana u okviru REReP projekta 1.5.1 ~iji je cilj da obezbijedi pomo} zemljama Jugoisto~ne Evrope u razvoju institucija i mehanizama koji bi ubrzali implementaciju regionalne prioritetne investicione strategije u oblasti ìvotne sredine.Tako ova strategija, zajedno sa listom prioritetnih projekata, razvila se u REReP projekat 1.2. Pomo} u razvoju i implementaciji regionalnih prioritetnih investicionih programa u oblasti ìvotne sredine.

Jedna od aktivnosti ovog projekta je da svaka zemlja uradi (Country report).Za Crnu Goru Country report je uradila lokalni konsultant Marina Markovi}. Nakon toga odràn je workshop u Sentandreji 15 i 16 decembra 2003.god. gdje su ovi izvje{taji komentarisani i razmatrani zajedno sa focal pointima iz Ministarstava. Na osnovu indikatora hot spotova ancionalnih prioriteta projektni tim iz Senandreje }e pripremiti regionalni plan investicija koji }e biti propra}en litom projekata. Takav kona~an rezultat projekta }e biti predstavljen donatorima.

PROJEKTI U OKVIRU CENTRALNO – EVROPSKE INICIJATIVE Predlog projekta Strate{ka procjena uticaja (SEA) saobra]aja i saobra}ajne infrastrukture u Crnoj Gori Ministarstvo inostranih poslova Crne Gore je, na osnovu prethodno pribavljenih predloga resornih ministarstava, formiralo 2000. godine ekpertske timove za pojedine radne grupe Centralno-evropske inicijative. Ovaj projekat je iniciran u saradnji sa Ministarstvom pomorstva i saobra}aja Republike Crne Gore kod Centralno Evropske Inicijative (CEI) – grupa za Transport i ìvotnu sredinu, u okviru zajedni~kog OECD/UNEP/CEI Projekta »EST (Environmentally Sustainable Transport) goes EAST« (Ekol{ki odrìv transport ide na Istok).

Osnovni cilj Projekta je da utvrdi uticaje na ìvotnu sredinu, kako prostorne tako I ekolo{ke, koji su posljedica dosada{njeg saobra}aja, kao I da ih predvidi u bliòj I daljoj budu}nosti. Procjenom treba utvrditi uticaje od raznih naìna saobra}aja, od potencijlne promjene na~ina saobra}aja, kao i uticaje od indukovanog saobra}aja. Pored toga, procjena treba da omogu}i i identifikaciju potencijalnih konfliktnih podru`ja. Projekat }e posluìti kao osnova za razvoj dugoro~ne “Strategije ekolo{ki odrìvog transportnog sistema u Crnoj Gori”.

78

Za realizaciju ovog projekta zatraèna su sredstva u iznosu od 120 000 USD od GEF-a (Svjetski fond za ìvotnu sredinu).

PROJEKTI U OKVIRU SVJETSKOG FONDA ZA @IVOTNU SREDINU (GEF)

Predlog projekta “Prva nacionalna komunikacija o klimatskim promjenama” U saradnji sa UNDP Kancelarijom u Podgorici ura|ena prva Nacionalna komunikacija o klimatskim promjenama koja je usagla{ena sa Republikom Srbijom i dostavljena GEF sekretarijatu na odobravanje i finansiranje. Cilj projekta je sprovodjenje Okvirne Konvencije o klimatskim promjenama koju je SRJ ratifikovala 12. marta 2001. godine. Zatrazena je finasijska pomo} za realizaciju predlozenih aktivnosti u iznosu od 350 000 USD.

Predlog projekta za [tokholmsku konvenciju o dugotrajnim organskim zaga|uju}im supstancama (POPs) [tokholmsku konvenciju o dugotrajnim organskim zaga|uju}im supstancama (POPs) Jugoslavija je ratifikovala 2. maja 2002. godine

U saradnji sa UNEP-om ura|en je predlog projekta za [tokholmsku konvenciju sa planom implementacije koji je odobren od strane oba ministarstva za{tite ìvotne sredine (Srbije i Crne Gore) i dostavljen GEF sekretarijatu na odobravanje sredstava u iznosu od 500 000 USD za sprovo|enje predloènog projekta.

U toku su pripremne aktivnosti (sa UNDP-om) za prijavu projekta izrade Strategije o~uvanja biodiverziteta i za{ti}enih podru~ja prirode za Crnu Goru i za Srbiju kod GEF-a, a u skladu sa Dogovorom izmedju (CG i Srb) Ministarstava za ìvotnu sredinu, implementiraju}e agencije treba da budu UNDP i UNEP. Procedura prijave treba da bude ista ili sli~na kao i za klimatske promjene i POP’sove.

Predlog projekta – Procjena kapaciteta zemlje o ispunjavanju uslova za implementaciju globalnih konvencija iz oblasti ìvotne sredine. Cilj ovog projekta je da zemlje prepoznaju potrebne kapacitete I prioritete kako bi mogli odgovoriti globalnom upravljanju za{titom ìvotne sredine. Projekat se realizuje u saradnji sa UNDP kao implementiraju}om agencijom, a treba da bude finansiran od strane GEF-a. Srbija I Crna Gora su po~ele da rade na pripremi projektnog dokumenta, u okviru koga }e se predloìti formiranje Komiteta za nadgledanje projekta, projektni tim I radne grupe. Polovinom februara 2003. godine }e biti organizovan workshop u Podgorici na kome }e u~estvovati predstavnici razli~itih institucija, nevladin sector i eksperti iz oblasti ìvotne sredine.

YUGOLEX - PROJEKAT

“RAZVOJ PROPISA U OBLASTI ZA[TITE @IVOTNE SREDINE U SRJ”

Projekat “Razvoj propisa u oblasti za{tite ìvotne sredine u SRJ” nastao je je kao rezultat saradnje izme|u Vlade Republike Finske i Savezne vlade SRJ. Projekat, sa buddètom od dva miliona evra, se ve} godinu dana sprovodi u Srbiji, a od 1 Aprila 2003 treba da po~ne da se sprovodi u Crnoj Gori. Cilj projekta je usagla{avanje propisa iz oblasti

79

ìvotne sredine u SRJ I vaè}ih propisa EU i njihovo prakti~no sprovo|enje. Projekat realizuje meunarodni konzorcijum koji predvodi kompanija Finnconsult Oy, a ostali partneri su Scandiaconsult Natura AB iz [vedske I Regionalni centar za ìvotnu sredinu za Centralnu I Isto~nu Evropu (REC), Kancelarija u Jugoslaviji.

Do sada je ura|eno sljede}e:

1. Formirana je koncelarija u Podgorici,

2. Konstituisan Savjet Projekta,

3. U toku je nabavka opreme za kancelariju,

4. Objavljen konkurs-poziv za angaòvanje lokalnih ekperata,

5. Imenovan direktor Projekta i ~etiri rukovodioca radnih grupa,

6. Projekat se realizuje u 2003, 2004 i tri mjeseca 2005. godine

U 2003. godini planirana je izrada nacrta sljede}ih propisa:

• Analiza procjene uticaja na ìvotnu sredinu(EIA)

• Strate[ka procjena uticaja (SEA)

• Integrisana preventivna kontrola od zaga|enja (IPPC)

• Sloboda pristupa informacija o ìvotnoj sredini i u~e{}e javnosti u dono{enju odluka za pitanja koja se odnose na ìvotnu sredinu

• Analiza postoje}eg Zakona o ìvotnoj sredini i izmjeni u skladu sa standardima EU

U ovim propisima bi}e ugra|ene odgovaraju}e EU.

SARADNJA SA EVROPSKOM KOMISIJOM AKTIVNOSTI U OKVIRU PROCESA STABILIZACIJE I ASOCIJACIJE

Ove aktivnosti su se do sada obavljali preko Ministarstva inostranih poslova, a nakon formiranje nove Vlade preko Ministarstva za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije.

U okviru pripremnih aktivnosti za potpisivanje Sporazuma i stabilizaciji i asocijaciji sa EU, Vlada Crne Gore formirala je Ekspersku radnu grupu za pregovore EU-SRJ. Ekspertska radna grupa, koja u {irem sastavu ve} ima oko 50 stru~nih ~lanova (o~ekuje se da se ovaj broj udvostru~i do kraja pregovora) priprema materijale i u~estvuje u radu Konsultativne radne grupe EU-SRJ. Do sada je ura|eno sljede}e:

• Popunjen upitnik od 44 pitanja vezana za zakonodavstvo u oblasti ìvotne sredine • Aktivno u~e{}e u radu Konsultativne radne grupe EU-SRJ • Popunjene dvije EU matrice (tabele) vezano za realizaciju preporuka sa sastanaka

Konsultativne radne grupe EU-SRJ

80

• Pripremljen kratak izvje{taj za potrebe Evropske komisije o napretku reformi u oblasti ìvotne sredine za period 2002 kao i aktivnostima na tom planu koji se planiraju u sljede}ih {est mjeseci

• Pripremljen materijal za sastanak sa Evropskom Komisijom (4.mart 2003) o otpo~injanju tehni~kih diskusija u oblasti ìvotne sredine

PROJEKTI U OKVIRU SARADNJE SA SVJETSKOM BANKOM Projekat “Integralno upravljanje ekosistemom Skadarskog jezera” Projekt je iniciran tokom pripreme (mart-jun 2002) izvje{taja Svjetske banke “Pregled sektora ìvotne sredine za SRJ”, dio za Crnu Goru (koji je i prezentiran u Podgorici 17. decembra 2002.), a trenutno se nalazi u fazi priprema za podno{enja dokumenta projekta sekretarijatu GEF-a na odobravanje ( faza PDF B) koje treba da bude u toku Maja mjeseca 2003, nakon ~ega }e uslijediti njegova implementacija. Koncept projekta je fokusiran na prevenciju zagadjenja i zastitu prirodnih resursa podru~ja Skadarskog jezera. Nakon zavrsetka PDF A, od strane crnogorskog I albanskog Focal Pointa za GEF podnijeti su Letters of Endorsement za tzv. in kind kontribuciju u ovom projektu na nivou od po 25.000 USA $, dok je trazeni iznos GEF granta 4,9 miliona USA $. Svjetska Banka kao implementiraju}a agencija za ovaj projekat primjenjuje identi~nu proceduralnu formu u realizaciji projekta kao i kod projekta za Ohridsko jezero.

SARADNJA SA EKONOMSKOM KOMISIJOM UJEDINJENIH NACIJA ZA EVROPU (UNECE)

Po~etkom 2001. godine uspostavljena je sardnja sa UNECE koja je rezultirala izradom i usvajanjem (novembra 2002) Pregleda sprovo|enja za{tite ìvotne sredine u Srbiji i Crnoj Gori (EPR – Environmental Performance Review). Dokument se odnosi na a) okvire politike i sistem upravljanja ìvotnom sredinom, b) upravljanje zaga|enjem i za{tita prirodnih resursa i c) preporuke za integrisanje za{tite ìvotne sredine u druge sektorske politike (poljoprivreda, industrija, saobra}aj, energetika, turizam i zdrastvo). Pregled sadrì 15 poglavlja i dva aneksa. Na kraju svakog poglavlja su preporuke koje treba Crna gora da realizuje u sljede}e tri godine. Preporuke se odnose ne samo na sektor ìvotne sredine ve} i na sve druge sektore koji uti~u na kvalitet ìvotne sredine, pa je za njihovu relizaciju neophodna aktivna saradnja svih ministarstava. Nakon tri godine radi}e se revizija EPR-a od strane UNECE-a, kada }e se sagledati rezultati na sprovo|enju preporuka iz ovog prvog EPR-a. Me|unarodna validnost ovog dolkumenta je obezbje|ena angaòvanjem me|unarodnih i nacionalnih eksperata koji su radili pod okriljem UNECE-a.

SARADNJA U OKVIRU INTERREG III A Ove aktivnosti se odvijaju preko Ministarstva inostranih poslova CG. Favorizovane oblasti za finansiranje u okviru INTERREG-a su ìvotna sredina i saobra}aj, ali i integralno upravljanje vodama, za{ti}ena podru~ja, prirodni parkovi i stvaranje novih, pospje{ivanje turizma u za{ti}enim podru~jima, edukacija i ekspertska razmjena. Najve}i prioritet }e imati projekti koji }e povezati sve ~etiri balkanske zemlje (Srbija i Crna Gora, BIH, Hrvatska i Albanija).

81

PRISTUPANJE SRBIJE CRNE GORE SVJETSKOJ TRGOVINSKOJ ORGANIZACIJI (WTO Accession Project for the FRY) Projekat se realizuje u saradnji sa beogradskom kancelarijom USAID-a, a u ime Crne Gore projekat se izvodi preko republi~kog Ministarstva za evropske integracije i ekonomske odnose sa inostranstvom. Ministarstvo za{tite ìvotne sredine i ure|enja prostora, uklju~eno je u projekat u rje{avanju pitanja vezanih za ìvotnu sredinu, odnosno za gradjevinske i urbanisti~ke usluge. Svjetska trgovinska organizacija (STO) u martu 2003. godine, }e dostaviti Srbiji i Crnoj Gori ''Ponudu'', u okviru koje }e izmedju ostalog jasno definisati obaveza dràvne zajednice vezane za ìvotnu sredinu i gra|evinske i inènjerske usluge. STRATEGIJA ZA SMANJENJE SIROMA[TVA U CRNOJ GORI

(Poverty Reduction Strategy Paper)

Crna Gora je na predlog me|unarodnih finansijskih organizacija, otpo~ela formulisanje SSS. Prema preporuci Svjetske banke i MMF-a, Crna Gora i Srbija }e izraditi dvije zasebne SSS.

Konkretna izrada Strategije razvoja i redukcije siroma{tva za Crnu Goru, oficijelno je otpo~ela u drugoj polovini januara 2003 godine. Na osnovu usvojene Privremene strategije (jula 2002 godine) realizovano vi{e korisninih aktivnosti u cilju pripreme ovog procesa.

Kona~na verzija SSS za Crnu Goru treba da se realizuje tokom 2003. godine.

Ministarstvo za{tite ìvotne sredine i ure|enja prostora uklju~eno je u projekat u rje{avanju pitanja vezanih za izradu poglavlja strategije ''za{tita ìvotne sredine i razvoj infrastrukture''.

SARADNJA SA EVROPSKOM AGENCIJOM ZA @IVOTNU SREDINU U cilju pripreme za u~lanjivanje Srbije i Crne Gore u Evropsku agenciju za ìvotnu sredinu (koje se moè ostvariti prije ~lanstva u EU) pokrenut je projekat »Izvje{tavanje Evropske agencije za ìvotnu sredinu o kvalitetu ìvotne sredine Srbije i Crne Gore« . Projekat je po~eo da se realizuje prije mjesec dana. Tehni~ku pomo} u realizaciji projekta pruà Savezna austrijska agencija za ìvotnu sredinu/ austrijsku nacionalni focal point u okviru Evropske agencije za ìvotnu sredinu. 4. Cards program U cilju potpore zemljama procesa stabilizacije i pridruìvanja, me|u kojima je i Crna Gora, EU je uvela novi program tehni~ko- finansijske pomo}i pod nazivom CARDS ( Community Assistance for Recosruction, Development and Stabilization – Pomo}

82

Evropske zajednice u obnovi, razvoju i stabilizaciji), Crna Gora je, kao dio CARDS-a, od Evropske komisije za 2003 godinu dobila 4 miliona ∈ za ekolo{ke projekte i institucionalnu izgradnju.

Kroz CARDS projekte u sektoru za{tite ìvotne sredine. Ministarstvo za{tite ìvotne sredine i ure|enja prostora }e u prvom redu imati mogu}nost oja~ati svoje institucionalne sposobnosti.

Ministarstvo za{tite ìvotne sredine i ure|enja prostora je za projekte koji }e se finansirati iz CARDS-a, predloìlo odre|ene projekte u podru~ju za{tite ìvotne sredine. 5. Procjena uticaja ìvotne sredine Elaborat procjene uticaja radi se u skladu sa Uredba o procjeni uticaja zahvata na ìvotnu sredinu (Sl. list RCG, br. 14/97) i predstavlja najbolji preventivni mehanizam u za{titi ìvone sredine. U tabeli je dat pregled izdatih ekolo{kih saglasnosti u 2002. godini po vrsti i broju: Vrsta zahvata 2002 Proizvodnja i prerada metala 3 Proizvodnja i prerada nemetalnih minerala

3

Hemijska industrija 3 Prehrambena industrija 10 Industrija tekstila, prerada koè, prerade drveta i proizvodnja papira

8

Rudarstvo 3 Energetika 2 Poljoprivreda, {umarstvo i ribarstvo

10

Infrastrukturni zahvati 131 Ostali zahvati 20 U K U P N O 194 U 2002 godini date su 194 saglasnosti, pri ~emu je ostvaren prihod 241.583 ∈ na ime “eko-nadoknade za investicije”, koje se napla}uju shodno odredbama ~lana 37, stav 1 alinea 2 Zakona o ìvotnoj sredini (Sl. list RCG, br.12/96). 6. Inspekcija Republi~ka ekolo{ka inspekcija u okviru svojih nadle`nosti, na osnovu Zakona o ìvotnoj sredini i prate}ih podzakonskih akata, kao i Uredbe o organizaciji i na~inu rada dràvnih organa Vlade RCG, realizuje inspekcijski nadzor u oblastima za{tite vazduha, za{tite od jonizuju}ih i nejonizuju}ih zra~enja, osim onih koja sluè u medicinske svrhe, upravljanjem otpadom koji ima svojstva opasnih i {tetnih materija u proizvodnji, prometu i odlaganju i za{tite i upravljanja za{ti}enom prirodnom ba{tinom.

83

Ekolo{ka inspekcija organizovana je samo u Podgorici u okviru Ministarstva za{tite ìvotne sredine i ure|enja prostora sa ukupno ~etvoro inspektora uklju~uju}i i glavnog inspektora. Svoju aktivnost Republi~ka ekolo{ka inspekcija koordinira po potrebi i sa drugim republi~kim inspekcijama, a prije svega sa vodoprivrednom, sanitarnom, rudarskom, {umarskom i dr. Rezultati rada Republi~ke ekolo{ke inspekcije u 2002 g.

Godina

Broj inspekcijskih pregleda

Broj rje{enja I stepen II stepen

Broj sankcija Krivi~na Prekr{ajna

2002 198 27 9 2 3

7. Finansiranje u za{titi ìvotne sredine Osnove za finansiranje ìvotne sredine su date u Zakonu o ìvotnoj sredini iz 1996 i bazirane su na principima “Spre~avanje zaga|enja”, “Zaga|iva~ pla}a” i “Korisnik pla}a”. Zakon nalaè da sve ekolo{ke naknade, takse i kazne trebaju da budu pla}ane na poseban podra~un (ekolo{ki ra~un) u dràvni budèt. Ekonomski instrumenti definisani u Zakon o ìvotnoj sredini eko-naknade na investicije (samo investicije koje zahtjevaju Procjenu uticaja, 1-2% od vrijednosti invensticije), takse za zaga|ivanje ìvotne sredine naknade na emisiju i otpad i kori{}enje odre|enih proizvoda. Prema raspoloìvim podacima prihod od eko-naknada iz godine u godinu se pove}ava. Kona~no za 2002. god prihodi po osnovu eko nakanada su iznosili: 241.583 Eura (naknada zaga|iva~ pla}a) i 583. 000 Eura (eko naknada na investicije). Sa druge strane investicije u ìvotnu sredinu za 2002.god. cca 400.000 Eura. Nivo prihoda od ekolo{kih naknada iz godine u godine se pove}ava, dok je Budèt za eko investicije suvi{e i ne moè da pokrije, ~ak ni tro{kove pra}enja stanja kvaliteta ìvotne sredine. 8. Saradnja sa NVO Pregled postoje}eg stanja

Nevladine organizacije, kao organizovani oblici djelovanja civilnog dru{tva zapo~inju svoj intezivni razvoj u drugoj polovini devedesetih godina. Politi~ka i ekonomska situvacija usmjerila je veliki broj donatora na djelovanje u Crnoj Gori, {to je za posljedicu imalo obrazovanje velikog broja neprofitnih nevladinih organizacija, koje su sredstva za rad i djelovanje dobijala iz ovih izvora. Danas u Crnoj Gori ima oko 2000 NVO-a.

84

U zadnje dvije godine, rje{avanjem klju~nih politi~kih problema koji su optere}ivali Crnu Goru, ve}i broj donatora je svoju finansijsku pomo} usmjerio ka rje{avanju problema u za{titi ìvotne sredine. Iz tog razloga, formiran je i ve}i broj ekolo{kih nevladinih organizacija. Danas ih ima oko 60. Ministarstvo za{tite ìvotne sredine i uredjenja prostora nema detaljnijih podataka koliko je ovih organizacija stvarno aktivno, a koliko njih postoji fiktivno.

Zakonom o ìvotnoj sredini iz 1996 godine precizirano je da nevladine ekolo{ke organizacije predstavljaju oblik organizovanog u~e{}a javnosti u pitanjima za{tite ìvotne sredine. Medjutim, sve do danas saradnja izmedju dràve i ekolo{kog nevladinog sektora nije profunkcionisala u punom smislu, kako zbog inertnosti samih NVO-a, tako i zbog zadràvanja starih sistema odlu~ivanja i sprovodjenja politike. U Ministarstvu postoji osoba zaduèna, izmedju ostalog, za kontakt sa NVO.

Ekolo{ke nevladine organizacije se bave razli~itim aktivnostima, koje su prije svega usmjerene na promovisanje principa odrìvog razvoja i ja~anje svijesti o potrebi o~uvanja ìvotne sredine. Pored ovih aktivnosti, ekolo{ke NVO-e se bave i edukacijom, i u manjoj mjeri izvodjenjem stru~nih projekata (“field activities”). U ovim stvarima, uloga nevladinog sektora je nezamjenjiva. NVO sektor je naro~ito favorizovan Arhuskom Konvencijom, done{enom 1998 godine, medjunarodnim dokumentom ~ija ratifikacija predstavlja jedan od uslova pristupanja evropskim integracijama. Konvencijom su regulisani dostupnost informacijama, kao i u~e{}e javnosti u odlu~ivanju u pitanjima za{tite ìvotne sredine. Ako se pogleda teritorijalna disribuiranost ekolo{kih nevladinih organizacija, primje}uje se da se nalaze uglavnom u Podgorici, uz prili~no ujedna~enu rasporedjenost na jugu i sjeveru Crne Gore. [to se ti~e finansiranja ekolo{kih NVO-a, vode}i donatori koji podràvaju ekolo{ke projekte se: Regionalni Centar za ìvotnu sredinu (REC), Program za razvoj Ujedinjenih Nacija (UNDP), Organizacija za medjunarodnu pomo} i razvoj (IRD), Agencija SAD za medjunarodni razvoj (USAID). Takodje, Vlada Republike Crne Gore, u okviru svojih mogu}nosti, kroz program finansijske pomo}i nevladinom sektoru, finansira i projekte ekolo{kih nevladinih organizacija. Preporuke za budu}e djelovanje

U narednom periodu, morala bi se oja~ati saradnja ekolo{kih nevladinih organizacija i dràve, tj. ovog Ministarstva. Naime, kroz zajedni~ki rad bi se bolje pristupilo ekolo{kim problemima, i omogu}ilo efikasnije rje{avanje istih. Samo Ministarstvo nije spremno da nevladinim organizacija pruì finansijsku podr{ku, ali je podr{ka mogu}a kroz prezentovanje informacija, programa, analiza, stru~nu saradnju i sli~no. u tom cilju, potrebno je organizovati sastanke sa predstavnicima NVO-a, u cilju razmjene informacija i ideja.

S druge strane, medjunarodni donatori bi trebali vi{e podràvati rad ekolo{kog nevladinog sektora, i svoju pomo} usmjeriti u finansiranje konkretnih projekata za{tite ìvotne sredine, kao i sanaciji postoje}ih oblika degradacije prirode.

uvod - gov.me · biv{e jugoslavije i istocne evrope, rat u hrvatskoj i bih, ekonomska blokada...

Documents