UVOD

1. OPŠTA OBAVEŠTENJA O POPISU

Popisi stanovništva u Jugoslaviji

Ovaj popis od 31. marta 1961. godine peti je po redu jugoslovenski popis stanovništva. Prvi popis je iz- vršen 31. januara 1921. godine i on je pružio podatke o stanovništvu neposredno posle prvog svetskog rata. Dru- gi je izvršen 31. marta 1931. godine i tada se počela o- stvarivati namera da se svakih deset godina vrše popisi stanovništva. Drugi svetski rat je onemogućio realizo- vanje te namere, pa je naredni popis izvršen tek 15. mar ta 1948. godine. Njegov zadatak je bio da pruži podatke 0 brojnom stanju i samo osnovne podatke o sastavu sta- novništva po završetku narodnooslobodilačkog rata. Če- tvrti po redu popis usledio je 31. marta 1953. godine. U ovom popisu posebna pažnja bila je posvećena ekonom ekim karakteristikama stanovništva i njegovim biološko- -fertilnim obeležjima, čime se stvorila baza i za prou- čavanje očekivanog razvoja stanovništva u budućnosti. Popis od 31. marta 1961. godine došao je posle osmo- godišnjeg perioda i njime se, pored ostalog, želelo pre- ci na redovnu desetogodišnju periodiku popisa stanovni- štva. U ovom popisu stavljen je naglasak na ekonomske Karakteristike stanovništva, pa je u tom pravcu proširen 1 program u odnosu na popis 1953. godine.

Popis 1961. godine izvršen je na osnovu Zakona o popisu stanovništva u 1961. godini. '' Na osnovu ovog Zakona popisani su uz stanovništvo i stanovi u 862 veća naselja, što u ranijim popisima nije bio slučaj.

Kritični momenat popisa bio je 31. mart 1961. u 24. 00 časa, tj. ponoć izmedju 31. marta i 1. aprila, a Popis je sproveden u vremenu od 1. do 8. aprila 1961. godine.

Teritorije obuhvaćene popisima

diti Pri koriš će nju podataka ovih pet popisa treba vo-

računa o tome da su oni vršeni na teritorijama koje

su se od popisa do popisa razlikovale. Popisom 1921. nije bio obuhvaćen deo Dalmacije, koji se tada nalazio pod italijanskom okupacijom. U publikacijama rezultata toga popita podaci za nepopisano područje dati su u ne- kim tabelama prema austrougarskom popisu iz 1910, go- dine, pa se usled toga neke tabele odnose na ćelu pred- ratnu teritoriju Jugoslavije /sa 11 984 911 stanovnika/, a neke samo na popisani deo /sa 11 692 730 stanovnika/. Teritorija predratne Jugoslavije obuhvaćena popisom 1931. godine razlikuje se od teritorije obuhvaćene popi- som 1948. godine za područja Istre i Slovenačkog pri- morja koja su pripojena Jugoslaviji Ugovorom o miru sa Italijom od februara 1947. godine. Popis 1953. odnosi se na istu teritoriju kao i popis 1948. godine /ta terito- rija je iznosila ukupno 255 270 km /; ovde nisu obuhva- ćeni delovi srezova Kopar i Buje, budući da su oni pri- ključeni Jugoslaviji Londonskim sporazumom iz oktobra 1954, godine, čime je ukupna teritorija Jugoslavije po- većana na 255 804 km2. Da bi se zadovoljila potreba za osnovnim podacima o stanovništvu koji se odnose na te- ritoriju u koju su uključeni i pomenuti delovi srezova Ko par i Buje, izvršena je 31. marta 1956. godine registra- cija stanovništva na tom novopripojenom području. Tako dopunjeni podaci objavljeni su po naseljima u knjizi XV rezultata popisa stanovništva 1953. godine "Osnovni po- daci o stanovništvu", izdanje Saveznog zavoda za stati- stiku, Beograd, I960.

Popis 1961. godine obuhvatio je celokupnu sadaš- nju teritoriju Jugoslavije sa 255 804 km2 ukupne povr- šine.

Političko -teritorijalna podela

Sredjivanje popisne gradje i izrada rezultata vr- šeni su prema politićko-teritorijalnoj podeli koja je va- žila 31. marta 1961. godine, pa se i sve tabele rezulta- ta po naseljima odnose na tu podelu. Na ovaj način je o- bezbedjena uporedivost podataka popisa s ostalim stati- stičkim podacima iz 1961. godine, kao godine na koju se odnose podaci. Okolnost da se u knjigama daju rezultati za svako pojedino naselje omogućava razna pregrupisa- vanja podataka zavisno od potreba korisnika.

' Vidi tekst Zakona o popisu stanovništva u 1961. godi- ni dat u prilogu na kraju ove knjige.

1 / Iscrpna obaveštenja o teritorijalnom obuhvatu poje- dinih popisa data su u radu V. Simeunovića, objav- ljenom u seriji "Studije, analize i prikazi" /sveska broj 22/ pod naslovom "Stanovništvo Jugoslavije i so- cijalističkih republika 1921-1961. godine - Ukupno stanovništvo, polna i starosna struktura", izdanje Sa- veznog zavoda za statistiku, Beograd, 1964.

JL iinice pODisa

U svih pet pomenutih popisa stanovništva jedini- cama popisa su, pored stanovnika, smatrana i domaćin stva, a u 862 veća naselja popisom iz 1961. godine obu- hvaćeni su i stanovi kao treća jedinica popisa. '

Stanovništvo

Popisom su obuhvaćena sva lica nastanjena na teritoriji Jugoslavije be z obzira da li su državljani Jugo- slavije ili neke druge države. Obuhvaćena su i ona lica, nastanjena u Jugoslaviji, koja su se u trenutku popisa za- tekla na privremenom boravku van njenih granica /na službi, putu, Školovanju, lečenju, radu i t. si. /. Popisa- na su i lica čije je mesto stalnog boravka van granica Ju goslavije, a koja su se u momentu popisa zatekla na pri- vremenom boravku u Jugoslaviji /kao turisti, na radu, na školovanju i t. si. /, ali podaci za ova lica nisu uklju- čeni u rezultate popisa. Osoblje stranih diplomatskih misija nije popisivano.

Domaćinstva

Pod domaćinstvom se podrazumeva svaka poro- dica ili druga zajednica lica, čiji članovi zajednički sta- nuju i zajednički troše svoje prihode. Lice koje živi kao samac /bez obzira da li stanuje s drugim samcem ili

1/ U knjigama popisa koje sadrže podatke o stanovništvu i domaćinstvima ne daju se ni metodološka objašnje- nja ni podaci o stanovima, jer se za stanove rezultati popisa objavljuju u publikacijama koje čine poseban komplet odvojen od knjiga rezultata popisa stanovniš tva 1961.

članovima drugog porodičnog domaćinstva, ali s kojima ne troši svoje prihode/ smatrano je posebnim domaćin- stvom.

Koncepcija "stalnog stanovništva"

Pri poredjenju rezultata popisa stanovništva, na- ročito ako se radi o manjim teritorijalnim jedinicama, pored ispitivanja podudarnosti granica teritorije treba obratiti pažnju i na to koja je koncepcija stanovništva u- svojena u odnosnom popisu, tj. da li koncepcija "pri- sutnog stanovništva"ilikoncepcija"8talnog stanovništva".

Popisi 1921. i 1931. godine sprovedeni su i poda- ci su obradjeni po koncepciji "prisutnog stanovništva", dok rezultati ostala tri popisa /1948, 1953. i 1961/ daju podatke po koncepciji "stalnog stanovništva", tj. prema mestu utalnog stanovanja svakog stanovnika, bez obzira gde se u kritičnom momentu popisa zatekao.

Samo popisivanje u 1961. godini, kao Sto je bio slučaj i u 1953, vršeno je tako da su lica, koja se u kri- tičnom momentu nisu nalazila u mestu u kome stanuju, bila dvostruko popisivana; u domaćinstvu kome pripada- ju /u mestu stanovanja/ kao privremeno odsutna i u me- stu, gde ih je popis zatekao, kao privremeno prisutna. Za obradu je, medjutim, uzeta u obzir samo popisnica iz mesta stanovanja toga lica, na kojoj je odnosno lice bilo popisano kao privremeno odsutno. Prema tome, re- zultati popisa 1961. obuhvataju sva lica stalno nastanje- na na odnosnoj teritoriji bez obzira gde ih je zatekao popis.

Sadržaj popisa

U pogledu programa popisivanja postojale su zna- tne razlike izmedju pojedinih popisa. One se mogu vide- ti iz datog pregleda pitanja postavljenih u pojedinim po- pisima stanovništva.

Pitanja

Da li je u popisu postavljeno pitanje i da li su podaci obradjenix'

1921 1931 1948 1953 1961

a/ Pitanja koja se odnose na stanovništvo

1. Prezime i ime 2. Pol 3. Datum rodjenja 4. Mesto rodjenja 5. Mesto stalnog stanovanja 6. Mesto odakle se doselio 7. Godina doseljenja 8. Mesto u kome radi 9. Bračno stanje

10. Koji je brak po redu 11. Starost u vreme stupanja u prvi brak 12. Broj živorodjene dece /samo za žensko

stanovništvo/ 13. Broj dece Sive u vreme popisa /samo za

žensko stanovništvo/ 14. Državljanstvo 15. Narodnost

x + + +

+ X

X + + +

+ +

X + + + +

+ x/y/

+

V]

Pitanja

Da li je u popisu postavljeno pitanje i da li su podaci obradjeni*'

1921 1931 1948 1953 1961

16. Mater nji jezik 17. Odnos prema veri /veroispovest/ 18. Pismenost 19. Školska sprema 20. Zanimanje 21. Položaj u zanimanju 22. Kvalifikacija /stepen stručnog obrazovanja/ 23. Način sticanja kvalifikacije 24. Grana delatnosti 25. Privredni sektor 26. Sporedno zanimanje 27. Da li je lice član poljoprivrednog ili

nepoljoprivrednog domaćinstva 28. Ukupna površina zemljišta domaćinstva

kome lice pripada 29. Izvori prihoda domaćinstva kome lice

pripada 30. Ima li telesne ili duševne mane

b/ Pitanja koja se odnose na domaćinstvo

+ + +

+ +

1.

2.

3.

4. 5.

6. 7. 8. 9.

10. 11.

Prezime i ime lica na koje se vodi list za domaćinstvo /starešine domaćinstva/ Zanimanje lica na koje se vodi list za do- maćinstvo /starešine domaćinstva/ Da li je domaćinstvo poljoprivredno ili nepoljopr ivr edno Da li domaćinstvo stanuje u vlastitoj kući Ukupna površina zemljišta koje je vlas- ništvo domaćinstva Izvori prihoda domaćinstva Broj članova domaćinstva Porodični sastav domaćinstva Članovi domaćinstva prema polu Članovi domaćinstva prema starosti Članovi domaćinstva prema zanimanju

x + +

+ +

+ + + + + +

+ +

x/y/

+ /y/

+

+ + + + + + + +

+

+

X X X X X

+ + + + /y/ x/y/

- - - + /y/ + /y/ - - - x/y/ -

- X X X + - - - - + + + + x/y/ x/y/ + + X x/y/ x/y/ X X X x/y/ X

- X X x/y/ x/y/ - + + x/y/ x/y/

x/ U pregledu su upotrebljeni sledeći znaci i skraćenice:

+ = pitanje jo postavljeno i obradjeno i raspolaže ae podacima x = pitanje je postavljeno, ali nije obradjeno odnosno ne raspolaže se podacima

= pitanje nije postavljeno

+ /y/ = podaci se nalaze i u tabelama potpune obrade, ili je pitanje potpunije obradjeno po uzorku

x/y/ = pitanje je obradjeno samo po uzorku.

Kao što se vidi u pogledu podataka, kako za sta- novništvo tako i za domaćinstva, popisi 1953. i 1961.go- dine bili 8U po sadržaju potpuniji od ranijih popisa. Pro- širenje kod stanovništva ogleda se u tome što su dodata Pitanja koja omogućavaju potpunije sagledavanje ekonom 8k°g sastava stanovništva, bračnih i fertilitetnih karak- teristika. U odnosu na popis 1953. izmene programa u popisu 1961. godine išle su za daljim produbljenjem is- pitivanja ekonomskih karakteristika stanovništva.poseb- "° karakteristika radne snage, dok je u pogledu bračnih karakteristika program nešto sužen. S druge strane po-

pis 1961. godine posvetio je daleko više pažnje ispitiva- nju migracionih tokova stanovništva.

Kao i u popisu 1953, u popisu 1961. godine pro- gram je kod domaćinstava u toj meri proSiren da pos- matranje domaćinstava nije imalo više za cilj obezbe- djenje potpunosti obuhvata, već i njihovo tretiranje kao posebnih popisnih jedinica koje je moguće grupisati ne sa mo po veličini /broju članova/, nego i prema drugim ka- rakteristikama /porodični sastav, aktivnost članova do- maćinstva, izvori prihoda, broj dece na školovanju itd./.

VI1

Popisni obrasci

Osnovni obra sei

Kao osnovni popisni obrasci upotrebljeni su u po- pisu stanovništva 1961. godine Popisnica /obrazac PS-1/ i List za domaćinstvo /obrazac PS-2/. Obrasci se daju u prilogu na kraju ove knjige.

Popisni obrasci au bili sastavljeni tako da je, uz skoro svako pitanje, ispisano kratko objašnjenje potreb- no za pravilno upisivanje odgovora. Ovo je učinjeno s na merom da se, koliko je to moguće, primeni princip sa- moregistracije, tj. da svako dovoljno pismeno lice samo popuni popisne obrasce koje popisivao ostavi prilikom prvog obilaska popisnog kruga. Popisivači su prilikom ponovnog dolaska u domaćinstvo prikupljali popunjene o- brasce, odnosno upisivali odgovore u onim slučajevima kad to nisu mogli da urade članovi domaćinstva. U pog- ledu tehnike upisivanja odgovora na pitanja, u popisu 1961. primenjen je kod izvesnih pitanja sistem autoko- diranja, tj. na ta pitanja odgovor se davao zaokruživa- njem jednog od već unapred upisanih brojeva /šifri/ koji su predstavljali moguće odgovore na to pitanje.

Pomoćni obrasci

slenih, dobili su od svoje organizacije pre popisa na Po- moćnom listu ispisane odgovore na pitanja: o školskoj spremi, o mestu /naselju/ u kome rade, zanimanju, kva- lifikaciji /stepenu stručnog obrazovanja/, načinu stica- nja kvalifikacija i o grani delatnosti, a osim toga bio je upisan i naziv preduzeća, ustanove, radnje, zadruge itd. u kojoj je odnosno lice zaposleno. Sreskc popisne komisije su bile zadužene da preko sreskih instruktora popisa osposobe za popunjavanje Pomoćnih listova po- treban broj lica iz radnih i drugih organizacija. Ta lica su popunjavala Pomoćne listove za sve radnike-službe- nike svojih organizacija. Podatke iz Pomoćnog lista rad- nici-službcnici su prepisivali u Popisnicu, odnosno da- vali popisivaču svoj Pomoćni list da upiše odgovore u Popisnicu.

U drugu vrstu pomoćnih obrazaca spadali su ob- rasci za formiranje popisnih krugova, obrasci za učes- nike u popisu i obrasci za evidenciju utroška finansijskih sredstava.

Treću vrstu pomoćnih obrazaca, namenjenih iz- vršenju statističke kontrole popisa, sačinjavali su: "Kon trolna popisnica" /obrazac PS-K-1/, "Kontrolni list za domaćinstvo" /obrazac PS-K-2/, "Spisak lica izabranih za kontrolu tačnostl" /obrazac PS-K-la/, "Spisak pri- vremeno odsutnih lica" /obrazac PS-K-2a/, "Spisak pri- vremeno prisutnih lica" /obrazac PS-K-2b/ i "Spisak po pisnih krugova izabranih za kontrolu tačnosti popisa" /obrazac PS-K-7/.

Pomoćni obrasci služili su, neposredno ili pos- redno, za postizanje što potpunijeg obuhvata jedinica u popisu i za obezbedjenje kvalitetno boljih podataka. U tu svrhu upotrebljene au tri vrste pomoćnih obrazaca:

Pripremni radovi

1/ za poboljšanje obuhvata popisa i kvaliteta od- govora neposredno u popisivanju;

2/ za jednoobrazno rešavanje organizaciono-teh- ničkih pitanja pripremnih radova i izvršenja popisa, za evidentiranje rada u popisu i utroška finansijskih sred- stava i

3/ za izvrSenje statističke kontrole popisa.

U prvu vrstu spadaju Kontrolnik popisa /obra- zac PS-4/ i Pomoćni list /obrazac PS-la/.

Kontrolnik popisa imao je za cilj da obezbedi pot punost obuhvata i da se izbegne eventualno dvostruko po- pisivanje. Svaki popisivač je u svom popisnom krugu u- pisivao u Kontrolnik domaćinstva u kojima je vršio po- pisivanje, što je omogućavalo kontrolu potpunosti popi- sivanja, a osim toga pružilo i kontrolni podatak o broju domaćinstava i stanovnika popisanih u odnosnom popis- nom krugu. Pored toga, Kontrolnik je omogućavao da se relativno brzo, još u fazi koncentracije popisne gradje, dobiju prvi rezultati popisa i, na kraju, u fazi obrade poalužio je za kontrolu sredjenosti i potpunosti popisne gradje po popisnim krugovima. Uz Kontrolnik popisivač je dobio skicu i detaljan opis svog popisnog kruga.

Metodološke pripreme

Pripremanje metodologije za popis stanovništva 1961. počelo je 1958. godine revizijom metodologija vi- talne i migracione statistike i uskladjivanjem s metodo- logijom popisivanja stanovništva u svetlu predstojećeg popisa. Bazirajući se na metodologiji popisa stanovniš- tva 1953. i na preporukama Konferencije evropskih sta- tističara izradjen je 1959. godine prvi elaborat za disku- siju "Program popisa stanovništva i stanova 1961. go- dine". Razmatran prvi put u julu 1959. godine, program je dopunjen na bazi preciznijeg opredeljenja karaktera i usmerenosti predstojećeg popisa. Na osnovu toga pri- premljen je novi elaborat i sredinom novembra 1959. go- dine pod naslovom "I nacrt programa i metodologije po- pisa stanovništva i stanova 1961. godine" stavljen na di- skusiju širokom krugu organa, institucija i stručnjaka zalnteresovanih za podatke o stanovništvu. Taj prvi na- crt je podvrgnut proveravanjui putem sprovodjenja Pro- bnog popisa 31. III I960, godine. Na bazi I nacrta za- ključaka diskusija B predstavnicima zainteresovanih ko- risnika iz decembra 1959. godine, kao i iskustava ste- čenih u Probnom popisu, izradjen je septembra I960, godine "II nacrt programa i metodologije popisa stanov- ništva 1961. godine" koji je uz izvesne modifikacije us- vojen kao konačan program popisa.

Pomoćni list bio je uveden s ciljom da se pobolj- ša kvalitet odgovora na pitanja o školskoj spremi.i eko- nomskim karakterist. čama zaposlenog osoblja. Svi rad- nici-službenici, koji su se nalazili u radnom odnosu u privrednim i drugim radnim organizacijama /ustanova- ma, zadrugama, udruženjima i slV sa 15 ili više zapo-

Metodološke pripreme popisa 1961. uključile su i uskladjivanje s metodologijom popisa poljoprivrednih gazdinstava I960, godine u pogledu kategorija koje i je- dan i drugi popis treba da obuhvate, a isto tako preduzet je niz r »ra za metodološku standardizaciju tekućih sta- tistika t popisom stanovništva.

Probni popis

U okviru priprema za popis 1961. godine izvršen je 31. III 19&0. godine probni popis stanovništva radi is- pitivanja predvidjenih metodoloških rešenja. Probni po- pis je sproveden na bazi postavki iz prvog nacrta pro- grama i metodologije /o čemu je gore bilo reči/ u 160 popisnih krugova, odredjenih slučajnim izborom, u ko- jima je obuhvaćeno 9 049 domaćinstava i 37 133 stanov- nika. U probni popis bilo je uključeno i testiranje me- todologije za dopunsko istraživanje migracije i socijalne i profesionalne pokretljivosti stanovništva koje je bilo zamišljeno da se sprovede uz popis stanovništva 1961. na bazi 5%-tnog uzorka popisnih krugova. Medjutim, pri zauzimanju konačnog stava u pogledu programa popisa odustalo se od uključenja dopunskog istraživanja u popis, jer je iskustvo probnog popisa pokazalo da bi u vreme popisa bilo veoma teško izdvojiti dovoljno stručno sposo- ban kadar za dopunsko istraživanje, a da se to ne odrazi na kvalitet samog popisa.

Opredeljenje popisnih krugova

Da bi se obezbedio jedan od prvih tehničkih pre- duslova, neophodan za potpun obuhvat u popisu i za rad popisivača, teritorija svake opštine bila je podeljena na popisne krugove. Formiranje popisnih krugova oslanjalo se na statističke krugove kao stalne teritorijalne statis- tičke jedinice ustanovljene od strane statističkih organa u 1959. godini. Granica popisnog kruga nije smela šeći

granicu statističkog kruga, čime je tehnički bilo obezbe- djeno da popisni krugovi obuhvataju samo jedno naselje, odnosno delove samo jednog naselja, pošto je i pri for- miranju statističkih krugova u potpunosti važio princip očuvanja celine naselja.

Popisni krugovi su bili kontinuirano numerisani u okviru svake opštine /numeraciju je vršila opštinska po- pisna komisija, koja je i formirala krugove/. Za svaki popisni krug pripremljen je opis granica, spisak ulica /delova naselja/ i kućnih brojeva, kao i skica popisnog kruga, ucrtana na skici statističkog kruga, na kojoj su označene granice popisnog kruga s potrebnim objektima za identifikaciju /putevi, reke, potoci, blokovi kuća ili pojedine kuće itd. /.

Na teritoriji Jugoslavije za popis stanovništva 1961. godine bilo je formirano ukupno 74183 popisna kru ga. Prosečno je na popisni krug u celoj Jugoslaviji do- šlo 250 stanovnika. U odnosu na popis stanovništva 1953, godine, prosečan popisni krug u popisu 1961. bio je za oko 75% veći, pa je zbog toga u 1961. godini bilo plani- rano da popisivanje traje 7 dana, dok je u 1953.trajalo 5 dana, od kojih su prva dva dana uoči kritičnog momenta služila samo za raznošenje popisnih obrazaca po doma- ćinstvima. U popisu 1961. popisivači nisu obilazil) do- maćinstva pre kritičnog momenta popisa, tako da je svih 7 dana moglo biti korišćeno za popisivanje.

Veličina popisnih krugova varirala je od područ- ja do područja. Potpunija predstava o tome dobijena je tek po obavljenom popisu kada je bilo moguće sastaviti sledeči pregled distribucije popisnih krugova po veličini i prosečnom trajanju popisivanja:

Ukupno popis-

nih krugova

Broj krugova prema broju stanovnika

bez sta- nov- nika

ispod 100

stan.

100. 149

150- 199

200- 299

300- 399

400- 699

700- 799

1000 i više

Proseč - no sta- novnika u popis,

krugu

Proseč- no traja- nje popi- sivanja /dana/

Jugoslavija 74183

Bosna i Hercegovina 12034

Crna Gora 1933

Hrvatska 16819

Makedonija 4748

Slovenija 13928

Srbija 24721

Uže područje 15345

Vojvodina 6392

Kosovo i Metohija 2984

133113011 5205 7255 20246 16313 10331 423 68

90 1016 1017 1416 3806 2926 1687 63 13

21 291 218 249 553 336 254 11

234 2080 1494 2293 5295 3581 1740 90 12

243 242 223 322 1374 1332 970 39 3

192 8224 1384 1149 1709 887 365 14 4

551 1158 869 1826 7509 7251 5315 206 36

183 372 522 1221 5120 4582 3212 116 17

350 667 216 376 1543 1782 1392 49 17

18 119 131 229 846 887 711 41 2

250 7,6

272 7,1

244 7,4

247 7.6

296 7.6

114 8,3

309 7.6

314 7,6

290 7.7

323 1 7,5

II

Izvršenje popisa

Organi popisa

Pripremama, organizacijom i sprovodjenjem po- pisa stanovništva 1961. godine rukovodili su Savezni za- vod za statistiku, republički zavodi za statistiku /u SR Srbiji joS i Zavod za statistiku AP Vojvodine i Zavod za statistiku AP Kosova i Metohije/ i sreske i opstinske po- pisne komisije. U sastav sreske, odnosno opstinske po- pisne komisije, po pravilu su, pored potpredsednika na- rodnog odbora sreza, odnosno narodnog odbora opštine, ušli predstavnici resora unutrašnjih poslova, narodne od brane, opšte uprave, komunalnih poslova i predstavnici Socijalističkog saveza radnog naroda i sindikalnih orga- nizacija. U sreskim popisnim komisijama dužnost se-

kretara vršili su direktori sreskih zavoda za statistiku, a u opštinskim sekretari narodnih odbora opština.

Neposredni organizatori popisa bile su opstinske popisne komisije, a neposredni izvršioci popisa popisi- vači.

Pored toga, kao organi popisa s odredjenim za- dacima postojali su republički, sreski i opštinski instruk tori, koje su imenovali republički zavodi za statistiku, odnosno narodni odbori srezova i opština.Iz redova sre- skih instruktora odredjivani su "kontrolori popisa" kao posebni organi u odredjenoj fazi izvršenja popisa.

Računajući članove popisnih komisija, instruk- tore i popisivače na popisu je neposredno radilo nešto više od 67 hiljada učesnika. Njihov raspored po područ- jima vidi se iz sledećeg pregleda:

Svega

Članovi popisnih komisija Instruktori

sreskih opštin- skih

repub- lički sreski opštinski

Popisivači

Jugoslavija 67 119 649 3 794 87 679 4 519 57 391

Bosna i Hercegovina 12 003 98 679 8 121 816 10 281

Crna Gora 1 768 1 91 11 - 141 1 524

Hrvatska 16 163 271 1 241 4 187 1 043 13 417

Makedonija 4 952 42 288 12 44 319 4 247

Slovenija 6 606 70 418 31 72 447 5 568

Srbija 25 627 167 I 077 21 255 1 753 22 354

Uže područje 16 129 116 696 2 158 1 105 14 052

Vojvodina 6 354 45 250 14 66 447 5 532

Kosovo i Metohija 3 144 6 131 5 31 201 2 770

Svi članovi popisnih komisija, instruktori i popi- sivači prošli su kroz četvorodnevne kurseve /instrukta- ie/ održane u vremenu od 22.11 do 30. III 196-1, na koji- ma su se kroz uputstva za popis i praktične vežbe upoz- nali sa zadacima, organizacijom i načinom vršenja po- pisa.

Popisivanje

Po završenoj instruktaži popisivači su, počev od 1. aprila 1961.,'godine, posećivali sva domaćinstva u svojim popisnim krugovima i uručivali inn popisne obra- sce, upisujući istovremeno svako domaćinstvo u Kontrol nik popisa. Posle ovoga popisivači su ponovno odlazili u domaćinstva i preuzimali popunjene obrasce,kontrolišu- ^i pri tome upisane odgovore, ili su sami popunjavali

obrasce /u domaćinstvima u kojima nije bilo lica sposo- bnog da to učini/, upisujući odgovore koje je davalo li- ce, na koje se vodi List za domaćinstvo, ili neki drugi /po pravilu odrasli/ član domaćinstva. Odstupanja od o- vog postupka bilo je samo u slučajevima kad veličina po pisnog kruga i veća medjusobna udaljenost domaćinstava /u naseljima planinskog, odnosno raštrkanog tipa/ nije dozvoljavala takav način popisivanja. Za ovaj lad popisi vača bilo je predvidjeno 7 dana. Medjutim, popisivanje je, zavisno od prilika, trajalo od 3 do 10 i više dana. Kao što se vidi iz pregleda na str. XV prosečno vreme po- pisivanja iznosilo je skoro 8 dana /tačnije 7,6 dana/.

Po završenom popisivanju svaki popisivač je na Kontrolniku popisa sastavljao prve rezultate za svoj po- pisni krug i predavao ih, zajedno sa sredjenom popis- nom gradjom, opštinskom instruktoru. Ovi rezultati su sadržavali ukupan broj stanovnika i domaćinstava u po- pisnom krugu.

Statistička kontrola popisa

U okviru popisa stanovništva 1961. godine spro- vedeno je posebno kontrolno ispitivanje s ciljem da se dobiju odgovori na dva pitanja:

a/ da li je popis potpun u pogledu obuhvata jedi- nica popisa, tj, da li je i koji broj stanovnika ostao ne- popisan, odnosno dvostruko popisan i

b/ da li odgovori dobljeni na pojedina pitanja, po- stavljana u popisu, odgovaraju stvarnom stanju u trenut- ku popisa, tj. da li su i u kojoj mori su ti odgovori tačni.

S obzirom na ovo i sama kontrola sastojala se iz dva dela:/a/ iz kontrole potpunosti obuhvata jedinica po- pisa /statistička kontrola potpunosti/, koja je trebalo da utvrdi ne samo to da li su sve jedinice obuhvaćene, nego i da li su stanovnici pravilno razvrstani na prisutna, pri- vremeno odsutna i privremeno prisutna lica, kao i da li su domaćinstva pravilno obuhvaćena, tj. da nisu delovi nekih domaćinstava greškom popisani kao posebna doma- ćinstva ili d/a domaćinstva popisana kao jedno i /b/ kog trole tačnosti odgovora /statistička kontrola kvaliteta/ -coja je trebalo da utvrdi u kojoj su meri tačni odgovori na sledečih sedam pitanja iz Popisnice: datum rodjenja, bračno stanje, pismenost, školska sprema, zanimanje, položaj u zanimanju i kvalifikacija /stepen stručnog ob- razovanja/.

Statistička kontrola potpunosti sprovedena je na bazi uzorka od 372 slučajno izabrana popisna kruga, u kojima je vršena kontrola na svim jedinicama popisa, dok je za statističku kontrolu kvaliteta primenjen dvoetapni uzorak, u kome su jedinice prve etape bile 742 slučajno izabrana popisna kruga, a unutar njih kao jedinice drugu etape 10% slučajno izabranih stanovnika /prisutnih i pri- vremeno odsutnih/. U ova 742 popisna kruga ušla su i već pomenuta 372 popisna kruga prve kontrole, što zna- či da su u 372 kruga izvršene obe kontrole, a u 370 kru- gova samo kontrola kvaliteta. Kontrolom kvaliteta je o- buhvaćeno ukupno 18 569 lica, što čini oko 1%» ukupnog stanovništva Jugoslavije, a kontrolom potpunosti 93 241

*ce. Izbor krugova je izvršen u Saveznom zavodu za sta «stiku. U kojim popisnim krugovima će se vršiti kontro- la, saopšteno je »reskim i opstinskim popisnim komisi- jama tek po završetku popisa na odnosnom području.

Kontrola je obavljena odmah po završetku popisa, tj. u vremenu od 8. do 13. aprila 1961. godine. Vršili •u je kontrolori izabrani iz redova sreskih instruktora - službenika Saveznog, republičkih i sreskih zavoda za sta tistiku. Oni su na posebnim instruktažama bili prethodno osposobljeni za ovu dužnost. Kontrolori nisu mogli vrši- ti kontrolu u popisnim krugovima područja na kome su radili kao sreski instruktori.

Statistička kontrola potpunosti /a/ obavljena Je na taj način što je kontrolor obišao sve kuće i domaćin- stva dodeljenog mu popisnog kruga i na osnovu detaljnog ponovnog ispitivanja utvrdjivao broj domaćinstava i broj "ca, koja su u svakom domaćinstvu prema stanju u po- aoi 31, marta 1961. godine trebalo da budu popisana u Pojedinim kategorijama prisutnosti. Statistička kontrola Kvaliteta /b/ vršena je na taj način što je kontrolor pri- kupljao odgovore na pomenutih 7 pitanja od slučajno iza- branih 10% stanovnika popisnog kruga i unosio ih u po- sebnu Kontrolnu popisnicu. Pro potpunog završetka rada 04 kontroli, sve do predaje materijala komisiji, kontro- loru nisu bili dostupni podaci ir popisnica koje je popu- ni° P°pisivač, jer je njih u zapečaćenom omotu morala

da čuva opštinska popisna komisija. Pošto je kontrolor završio rad na popisnom krugu, komisijski je vršeno po redjenje rezultata kontrole i popisa. Komisiju su sači- njavali: jedan član opštinske popisne komisije, opštinski instruktor, koji je u popisu bio zadužen tim popisnim krugom i kontrolor. Ispitivano je svako neslaganje izme dju nalaza kontrole i popisa, da bi se utvrdilo pravo sta- nJc» tj. koji je podatak tačan. Ispravke u popisnici koju je popunio popisivao, nisu bile dozvoljene. Detaljnija o- baveštenja o postupku u pripremi i izvršenju kontrole zainteresovani korisnici mogu naći u Metodološkim ma- terijalima, sveska broj 132, «tr, 134-151 /Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1962/.

Statistička kontrola sprovedena u popisu 1961. ra zlikuje se od kontrole u popisu 1953. godine pre eveqa u broju popisnih krugova izabranih za kontrolu. U 1953. godini kontrola je izvršena samo u 249 slučajno izabra- nih popisnih krugova koji obuhvata ju 36 603 lica. U sva- kom krugu vršile su se obe kontrole /obuhvata i kvali- teta/. Osim toga, za kontrolu kvaliteta se u 1953. godi- ni uzimao u obzir u seoskom stratumu osmi /obuhvaće- no 19 818 stanovnika/, a u gradskom deseti /obuhvaćeno 16 785 stanovnika/ deo od ukupnog broja lica popisanih u odnosnom popisnom krugu, dok u kontroli popisa 1961, godine nije bilo takve stratifikacije. U 1953. godini u o- kviru kontrole izvršen je i test pismenosti stanovništva, što nije bio slučaj u popisu 1961. godine.

Koncentracija popisne gradje

Popisivači šupo završenom popisivanju predava- li popisnu gradju, sredjenu po datim uputstvima, nadlef nim opstinskim instruktorima. Ova predaja je usledila u vremenu od završavanja rada pojedinih popisivača do 10. aprila. Primljenu gradju pregledao je opštinski instruk- tor zajedno s popi šivačem, obraćajući naročito pažnju na potpunost ovuhvata /da li je popisivač obuhvatio sve ku- će koje se nalaze u spisku kućnih brojeva, odnosno u o- pisu popisnog kruga i skici/, na potpunost odgovora /da li su na sva pitanja dati odgovori/ i da li je popisivač pravilno izradio prve rezultate za popisni krug.

Po prijemu gradje od svih popisivača /sa svog područja/ opštinski instruktor je predavao gradju opštin skoj popisnoj komisiji. Komisija je bila dužna da u pri- sustvu instruktora proveri jedan deo gradje i da od nje- ga zahteva eventualne ispravke. Po prijemu gradje od svih instruktora, za sve popisne krugove sa svog podru- čja, opštinska popisna komisija je izradila Prve rezul- tate popisa za opštinu /ukupan broj stanovnika i doma- ćinstava/ i do 12. aprila dostavila ih nadležnoj sreskoj popisnoj komisiji, dostavljajući istovremeno i celokupnu popisnu gradju za opštinu.

Na osnovu primljenih prvih rezultata od svih op- štinekih komisija sa područja sreza, sreske popisne ko- misije su izradile Prve rezultate popisa za »rez i do 15. aprila, zajedno sa po dva primerka prvih rezultata za svaku opštinu, dostavile ih republičkom zavodu za stati- stiku. Sreske komisije su dostavljale i celokupnu popis- nu gradju svog područja, sredjenu po opštinama, repub- ličkom obradnom centru prema rasporedu republičkog zavoda za statistiku.

Republički zavodi za statistiku su na bazi prvih rezultata popisa za svaki srez svog područja izradili Pr ve rezultate popisa za republiku i dostavili ih, do 18. a- prila Saveznom zavodu za statistiku, zajedno s prvim

XI

rezultatima za svaku opštinu i svaki srez, na osnovu če- ga su u Saveznom zavodu za statistiku izradjeni prvi re- zultati za Jugoslaviju /videti dalje u odeljku "Iskazivanje rezultata popisa"/.

Popisna gradja je koncentrisana u republičkim zavodima za statistiku, odnosno u republičkim obradnim centrima, u kojima je zatim izvršena priprema popisne gradje za obradu.

Faza maginske pripreme odvijala se uglavnom paralelno s prethodnom fazom, uz potreban vremenski razmak za početak. Ona je obuhvatila:

1/ Izradu bušenih kartica, prenošenjem podataka /šifara/ sa popisnica na kartice, i kontrolu toga rada vo rifikacijom bušenih kartica, kojom je obuhvaćeno oko 53% buienih kartica /procent je varirao prema pojedi nim centrima u kojima se odvijala maäinska priprema i kretao se od oko 17 do oko 84%/.

Obrada

Postupak obrade je, s obzirom na način rada, bio podeljen u dva osnovna dela: priprema popisne gradje za obradu i izrada rezultata popisa.

Priprema popisne gradje za obradu

Izrada kartica je trajala od početka jula 1961. do kraja marta 1962. godine, a vršena je u 5 obradnih cen- tara po sledečem rasporedu: Centar u Saveznom zavodu za statistiku radio je materijal Crne Gore, Slovenije, Kosova i Metohije i Užeg područja Srbije; Centar u Za- vodu za statistiku SR Srbije materijal Autonomne Pokra- jine Vojvodine i po jedan centar u zavodima za statistiku SR Bosne i Hercegovine, SR Hrvatske i SR Makedonije materijal odnosnih republika.

Posle toga nsledila je obrada u Elektronskom centru.

Priprema je imala dve osnovne faze: reviziju sa šifriranjem i mašinsku pripremu.

Revizija sa šifriranjem kao jedna od faza prip- reme obavljena je u 1C obradnih centara ovako raspore- djenih po republikama: Bosna i Hercegovina pet, od ko- jiV^ jedan pri republičkom zavodu za statistiku, a ostala četiri pri sreskim zavodima za statistiku: Banja Luka, Doboj, Livno, Prijedor; Slovenija - tri, od kojih jedan u republičkom zavodu za statistiku, drugi pri gradskom za vodu za statistiku Ljubljana i treći pri sreskom zavodu za statistiku Murska Sobota; Srbija - Sest, svi u Beo- gradu i pod neposrednim rukovodstvom republičkog za- voda za statistiku Crna Gora, Hrvatska i Makedonija po jedan u republičkom zavodu za statistiku.

Ova faza je obuhvatila sledeče poslove:

1/ Utvrdjivanje potpunosti popisne gradje koje se sastojalo najpre u sravnjivanju popisne gradje s Kontrol - nikom popisa radi provere da li je gradja potpuna, a za- tim u sravnjivanju popisnica članova svakog domaćin- stva s odgovarajućim Listom za domaćinstvo. Ovom pri likom se isto tako kontrolisalo da li su stanovnici pra- vilno razvrstani prema prisutnosti, pa su tada izdvajane i popisnice privremeno prisutnih lica. Na bazi ovako pro verene potpunosti utvrdjivao se za svaki popisni krug i konačan broj stanovnika.

2/ Pregled potpunosti i logičnosti odgovora na svako pitanje u Popisnici i Listu za domaćinstvo uz ras- pravljanje nepotpunih i nelogičnih odgovora;

3/ Šifriranje odgovora, što znači tehničko pri- premanje Popisnica i Listova za domaćinstvo za preno- šenje podataka na kartice za mašinsku obradu.

Uz reviziju i Šifriranje vršena je na oko 10% po- pisne gradje i kontrola revizije i šifriranja.

Rad je trajao od početka maja 1961. pa do kraja godine.

Detaljna objašnjenja i uputstva za rad na ovoj fafci zainteresovani mogu naći u Metodološkim materija- lima, sveska broj 134 /Savezni zavod za statistiku, Be- ograd 1962/.

2/ Prenošenje podataka 3 kartica na magnetske trake, koje su po završenoj izradi koncentrisane u Sa- veznom zavodu za statistiku.

3/ Kontrolu potpunosti i sredjenosti popisne gra- dje na traci koja se sastojala u utvrdji/anju broja popis- nih jedinica-stanovnika za svaki popisni krug i u upore- djivanju tih brojeva s ranije utvrdjenim brojevima. Isto- vremeno je kontrolisano da li su sve popisne jedinice u okviru svakog popisnog kruga unete na traku prema red- nom broju domaćinstva.

4/ i-iogičnu kontrolu koja je izvršena po završe- noj prethodnoj fazi. U toku ove kontrole ispitivano je da li su šifre za odredjena obeležja moguće prema Kodeksu šifara. Osim toga, uporedjivanjem odgovora na pojedina pitanja ispitivana je logičnost podataka, pri čemu su ne - logičnosti otklanjane prema unapred utvrdjenom progra- mu, a mašina je davala izveštaje o izvršenim isprav- ka ma.

Izrada rezultata

Po završenoj pripremi prešlo se na obradu poda- taka. Obrada je vršena u Elektronskom centru i sastoja- la se iz tri grupe poslova:

1/ Izrade tabela rezultata /više prolaza/ u toku koje su izradjivane dokumentacione tabele.

2/ Izrade tabela /stranica/ publikacija, vršena u posebnim prolazima ili zajedno s izradom odgovarajućih dokumentacionih tabela. Tabele su izradjivane tako da su, uz manje tehničke dopune, mogle biti štampane di- rektno kao stranice publikacija rezultata popisa.

3/ Izrade kartica za naselja, u toku koje je izra- djeno po deset kartica a osnovnim podacima popisa za svako naselje.

Iskazivanje rezultata popisa

Rezultati popisa stanovništva 1961. godine iska- zivani su u nekoliko etapa i to:

ni

- prvi rezultati, - prethodni rezultati po 5% uzorku popisno gradje, - rezultati redovne obrade, - rezultati prioritetne obrade kontingenata, - rezultati posebnih obrada.

Prvi rezultati za Jugoslaviju dobijeni su do 20. aprila 1961, neposredno po izvršenom popisu, na osnovu podataka o broju stanovnika i domaćinstava prikupljenih po postupku opisanom u odeljku "Koncentracija popisne gradje". Prvi rezultati za opštinu sadržavali su broj stanovnika i domaćinstava za svako naselje u okviru op- štine i za ćelu opštinu. Prvi rezultati za srez sadržavali su broj stanovnika i domaćinstava za svaku opštinu u o- kviru sreza i za ceo srez. Prilikom izrade rezultata za republike vršena je samo računska kontrola opštinskih i sre8kih šumara, a nije proveravana podudarnost s po- dacima u Kontrolniku popisa, niti je mogla biti izvršena kontrola pregledom popisne gradje. To, ipak, nije imalo za posledicu veće odstupanje izmedju prvih i konačnih rezultata. Razlika od 36 486 stanovnika, koliko ih ima više po konačnim rezultatima, uključuje i one gradjane Jugoslavije koji su se u vreme popisa nalazili u inostran stvu /u diplomatskoj službi, na službenom putu, školo- vanju i si./, popisane preko diplomatskih predstavniš- tava, koji nisu mogli biti uključeni u prve rezultate.

Prethodni rezultati, Veliko interesovanje i, s tim u vezi, mnogi zahtevi za što skorijim dobijanjem de taljnijih podataka o osnovnim strukturama stanovništva nisu bili u skladu s realnim mogućnostima za ostvarenje detaljne obrade podataka za sve popisane jedinice. Elek - tronski centar Saveznog zavoda za statistiku, na koji je bila orijentisana obrada popisnih podataka u 1961. godi- ni, bio je u velikoj meri zauzet obradom popisa poljo- privrednih gazdinstava iz I960, godine, pa nije mogao odmah preuzeti i izradu rezultata za ćelu masu gradje popisa stanovništva. S druge strane, priprema komplet- ne popisne gradje za obradu zahtevala je više od 6 me- 8eci rada. Iz tih razloga odlučeno je da se u obradu naj- Pre uzme uzorak popisne gradje čije će se ocene do do- ijanja konačnih rezultata koristiti kao prethodni rezul-

tati popisa. Da obrada uzorka ne bi ometala proces re- dovne pripreme popisne gradje za obradu, izbor uzorka svršen je pre revizije i šifriranja. Iz popisne gradje u

"zorak je slučajnim izborom izdvojeno 5% popisnih kru- gova, koji su pripremljeni za obradu po istom postupku koJi je kasnije primenjen i na ostalih 95% popisnih kru- gova, S obzirom na relativno mali broj jedinica tabeli- ranje rezultata uzorka nije obavljeno u Elektronskom centru, nego na mašinama sistema bušenih kartica. Ob- rada podataka uzorka i izračunavanje ocena parametara

ocena standardnih grešaka završeni su do novembra »961. godine. Metodološka objašnjenja i ocene ovog u- *orka objavljeni su u Uvodu Statističkog biltena br. 223 'Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1962/.

Redovna obrada konačnih rezultata popisa sta- novništva 1961.godine vršila se,kao što je već rečeno, u Elektronskom centru Saveznog zavoda za statistiku. Pro gram ove obrade prvenstveno karakteriše dobijanje ve-

eg broja podataka za naselja i opStine. Ovo je bilo mo- Kuće ostvariti zahvaljujući mogućnostima kojima raspo- azo Elektronski centar za obradu podataka i za štampa-

n]e tebela rezultate.

Ova obrada otpočela je početkom 1962. godine iz- 'adom 17 opštinsko-naseljskih tabela koje su dobijene

nitn Prolazom popisne gradje. Tabele su završene u

novembru 1962. godine. U 1963. godini prekinut je pla- nirani tok redovne obrade da bi se izvršila prioritetna obrada nekih kontingenata. Ostvarivanje programa re- dovne obrade nastavilo se u 1964. godini kada je izra- djeno narednih devet opštinsko-naseljskih tabela drugog opšteg prolaza popisne gradje, čime je iscrpen program obrade za naselja, odnosno opštine. Rezultati su dobi- jeni krajem okrobra 1964. godine.

Po završetku izrade opštinsko-naseljskih tabela, proces redovne obrade nastavljen je izradom tabela re- zultata za republike, demografske rejone i naselja sa preko 20 000 stanovnika, koje sadrže znatno detaljnija ukrštan ja obeležja po širim klasifikacijama nego u op- štinsko-naseljskim tabelama. Pri tome se nastojalo da se ostvari uporedivost sa podacima iz popisa 1953. go- dine, dok su za neka obeležja popisa 1961. godine dobije- ne i iscrpnije informacije. S obzirom na dosta iscrpne tabele za opštine i naselja, program obrade popisa 1961. godine nije predvidjao izradu rezultata za srezove, koji su u obradi popisa 1953. godine, zbog velikog broja op- ština /4139/ i uslova obrade na mašinama, za većinu ta- bela redovne obrade bili osnovne obradne jedinice preko kojih se dolazilo do tabela rezultata za republike.

Sadržaj svih obradjenih i publikovanih tabela vi di se u poglavlju 3. "Sematski prikazi tabela i klasifi- kacije".

Prioritetne obrade kontingenata obuhvatile su iz- radu tabela rezultata za dva posebna kontingente stanov- ništva: kontingent radnika-službenika nazvan "zaposleno osoblje" i kontingent stanovništva sa srednjim ili viso- kim školskim obrazovanjem, nazvan "školovano stanov- ništvo". Prioritetna obrada podataka za ova dva kontin- genta usledila je zbog nemogućnosti da se redovnom ob- radom po predvidjenom redosledu pravovremeno zadovo lje zahtevi za dobijanjem podataka potrebnih u vezi sa izradom sedmogodišnjeg plana razvoja Jugoslavije. Za- htev i program obrade za ove kontingente izradjeni su do jula 1963. godine, a rezultati do kraja iste godine. Po- daci za kontingent "feaposleno osoblje" sadržani su u 1 7 tabela rezultata, a podaci za kontingent "školovano sta- novništvo" u 11.

Posebne obrade. U proces obrade rezultata po- pisa ntenovništva 1961. godine uključene su i neke do- punske obrade koje idu za tim da ispitaju metodološka re Senja primenjena u popisu, ili da pruže bliže informaci- je o popisu, odnosno koje detaljnije tretiraju pojedine kontingente stanovništva od standardnog programa ob- rade. U tom smislu izvršene su posebne obrade: kontin- genta privremeno prisutnih lica, podataka o učesnicima popisa, podataka o troškovima popisa i uzorka domaćin- stava i porodica.

Posebna obrada kontingente privremeno prisutnih lica vršena je u cilju bližeg ispitivanja kategorije stanov nika koji su u vreme popisa bili privremeno odsutni iz svog domaćinstva, što znači da su kao privremeno pri- sutni popisani u mestu u kome ih je popis zatekao.Re- zultati ove obrade uporedjeni sa podacima o privremeno odsutnim licima, dobijenim obradom opštinsko-naselj- skih tabela drugog opšteg prolaza, daju mogućnost ocene obuhvata u popisu 1961. godine i ispravnosti primenje- nih metodoloških rešenja.

Posebnom obradom podataka o učesnicima popisa /popisivači, članovi popisnih komisija, obradjivači/ i troSkovlma popisa dobijene su bliže informacije o samom popisu koje će korisno poslužiti i kao iskustvo za plani- ranje narednog popisa stanovništva.

XIII

Standardni program obrade rezultata popisa 1961. nije predvidjao detaljniju obradu domaćinstava i porodi- ca. Medjutim, ta obrada je izvršena na bazi v.zorka, sli Cno onome kako je uradjeno za pop's 1953. godine.

Ovim posebnim obradama nisu iscrpene sve mo- gućnosti za eksploatisanje podataka popisa stanovništva 19&i. godine. Po završenoj redovnoj obradi moguće je preduzimati, eventualno, i naknadne obrade radi iscrp- nijeg tretiranja pojedinih obeležja, odnosno kontingena- ta po inicijativi Saveznog zavoda za statististiku ili na za htev zainteresovanih korisnika.

Publikovanje rezultata popisa

Knjiga II - Pismenost i äkolovanost Knjiga III - Ekonomske karakteristike,i deo /uku-

pno i aktivno stanovništvo/. Knjiga IV - Ekonomske karakteristike, II deo / radni -

ci-alužbenici/, Knjiga V - Karakteristike domaćinstava i porodica.

Knjige podataka za opštine

Knjiga VI - Vitalna, etnička i migraciona obeležja, Knjiga VII - Pismenost, školovancst i kvalifikacija, Knjiga VIII - Ekonomska obeležja stanovništva. Knjiga IX - Domaćinstva i stanovništvo prema karak-

teristikama domaćinstava.

Rezultati ovog popisa objavljuju se u dve >rrste publikacija: pojedine sveske u seriji "Statistički bilten" i komplet knjiga rezultata popisa.

U seriji "Statistički bilten" Savezni zavod za sta- tistiku objavljuje, uvidu svezaka manjeg obima, rezul- tate pojedinih istraživanja, kao i prethodne rezultate i izvode iz rezultata popisa u nameri da se što pre, po pravilu, dok je obrada popisa joS u toku, stave na ras- polaganje korisnicima. Na taj način objavljeni su: u sve- sci br. 203 prvi rezultati popisa stanovništva 1961 /iza- šla iz štampe 27. IV 1961/, u svesci broj 214 dopunjeni prvi rezultati /izašla iz štampe 15. VIII 1961/, u svesci broj 223 prethodni rezultati popisa, aobijeni obradom u- zorka od 5% popisne gradje /izašla iz štampe 25.XI 1961/, u svesci broj 250 iscrpni rezultati za Jugoslaviju i repu- blike, a za opštine neki od podataka sadržanih u prvih 17 opštinsko-naseljskih tabela /izašla iz štampe 22. XI 1962/, u svesci broj 312 izvod iz rezultata obrade poda- taka o zaposlenom osoblju /izašla iz štampe 10. VII 1964/ u svesci broj 320 izvod iz rezultata obrade po- dataka o školovanom stanovništvu /izašla iz štampe 12v

XI 1964. godine/.i najzad u svesci broj 398 podatke o u- Kupnom i poljoprivrednom stanovništvu /izašla iz štampe aprila 1966/.

Knjige podataka za naselja

Knjiga X - Stanovništvo i domaćinstva u 1948, 1953. i 1961.

Knjiga XI - Pol i starost Knjiga XII - Migraciona obeležja Knjiga XIII - Školska sprema i pismenost Knjiga XIV - Aktivnost i delatnost Knjiga XV - Poljoprivredno stanovništvo Knjiga XVI - Veličina i izvori prihoda domaćinstava

Redosled izdavanja navedenih šesnaest knjiga re- zultata popisa bio je vezan za program obrade popisa u Elektronskom centru. Najpre su izdate knjige, s podaci- ma za naselja, zatim knjige podataka za opštine i na kra ju za republike i demografske lejone.

2. METODOLOŠKA OBJAŠNJENJA

Komplet knjiga rezultata popisa sadrži tri grupe knjiga formirane prema političko-teritorijalnim jedini- cama na koje se odnose podaci. U prvoj grupi, sastav- ljenoj od pet knjiga, objavljeni su raspoloživi podaci ta- bela redovne obrade popisa za područje federacije, re- publika i autonomnih pokrajina, a za područja demograf- skih rejona iscrpni izvodi iz odnosnih tabela. U drugoj grupi, sastavljenoj od četiri knjige, objavljeni su svi ra spoloživi podaci obrade za područja opština /po politič- ko-teritorijalnoj podeli iz vremena popisa/, sa sumar- nim pregledima istih podataka za srezove i demografske rejone. U trećoj grupi, koja se sastoji od sedam Knjiga objavljeni su izvodi iz tabela rezultata obrade popisa po naseljima s odgovarajućim sumarnim pregledima za op- gfine, srezove, demografske rejone i republike. Na ovaj način komplet knjiga rezultata ovog popisa sastavljen je od šesnaest knjiga, u kojima su zastupljene karakteris- tike stanovništva i domaćinstava.

Knjige podataka za Jugoslaviju, republike i demografske rejone

Knjiga I - Vitalna, etnička i migraciona obeležja,

Opšte napomene

Razumevanje statističkih podataka, kako njihovog smisla tako i njihovog numeričkog izraza, često zavisi od poznavanja definicije obeležja o kome se u konkretnom slučaju radi, njegovih modaliteta i od postupaka prime- njenih u fazi prikupljanja i obrade ovih podataka. Zbog toga je, za pravilno koriščenje dobijenih rezultata, po- trebno poznavanje metodoloških postavki i uputstava za rad primenjenihu s vim fazama statističkog istraživanja. Imajući to u vidu, ovd2 se daju osnovna metodološka O'J- jašnjerja za svako obeležje po kome su podaci sadržani u ovoj knjizi. Objašnjenja, po pravilu, sadrže naporne- ne o cilju i značaju odnosnog obeležja, po potrebi defi- niciju primenjenu u popisu 1961. i u ranijim juciosloven- skim popisima, postupak pri popisivanju i u obradi pri- monjen radi otklanjanja eventualnih grešaka odnosno ne logičnih ili nemogućih podataka, klasifikacije i grupisa- nja primenjena u obradi i u publikovanju i, na kraju, ob- jašnjenja koja ukazuju na mogućnosti uporedjenja s od- govarajućim podacima iz ranijih popisa. Objašnjenja su data u kratkim crtama, pa je poželjno da korisnici poda- taka za pojedina obeležja koriste i metodološka uputstva za popis 1961. godine, objavljena u "Metodološkim ma- terijalima, sveske broj 13? i 134".

XIV

Pol Uputstvom za popunjavanje poplsnice,u po-

pisu 1961. godine, bilo Je predvidjeno da se odgovor na pitanje o polu daje zaokruživanjem odgovarajućeg broja (Šifre), štampanog na po- pisnici pored tog pitanja. Greške koje su se pojavile Ispravljene su u toku revizije popis- ne gradje uporedjivanjem sa odgovorima na neka druga pitanja, na primer: ime, broj živorodje- ne i broj sada žive dece (odgovarala su samo lica ženskog pola), narodnost (na primer, od- govor Srbin ukazivao.je da se radi o licu muš- kog pola), zanimanje (odgovori: domaćica, uče- nica, krojačica i t.sl. ukazivali su na lica ženskog pola). U slučaju da se na taj način nije mogao odrediti pol,a pošto nije bila pred vidjena mogućnost da se u rezultatima pojavi grupa "nepoznat pol", takva lica su svrstana u grupu "ženski".

Obeležje^pol Je jedno od najviše eksploa- tisanih obeležja u obradi rezultata popisa sta novništva. Od ukupno 26 tabela za iskazivanje rezultata po naseljima i opštinama podaci po polu dati su u 14 tabela, a od 66 tabela za republike i demografske rejone u 51 tabeli.Ko- je su to tabele i sa kakvim kombinacijama, vi- di se iz šematskog prikaza tabela rezultata.

Od ukupno šesnaest knjiga rezultata popi- sa I96I. godine podaci po polu objavljeni su za naselja u knjigama XI, XIII i XV, za opšti- ne u knjigama VI, VII, VIII i IX, a za repub- like i demografske rejone u knjigama I, 11,111

D.5a Vo^Viru seriJe publikacija rezultata po-

lu M "' 8°dine Podaci o stanovništvu po po- u oDjavljeni su za naselja u knjigama XIV i

vim=° °Pština,r>a u knjigama XI i XII, po srezo- ren,V^nJigama V' yi> m' Vlll> IX i X, a po «publikama u knjigama I, II, III i iv rezulta

^a popisa stanovništva od 31.III 1953. godi- ^sve u izdanju Saveznog zavoda za statisti-

cu, Beograd).

Starost

v u statističkoj praksi primenjuju se dva ovn grupisanja pri iskazivanju rezultata po

om obeležju: Jedan Je prema navršenoj godini dlV°ia' a druKi prema kalendarskoj godini ro- nnX? ' U većini zemalja primenjuje se prvi lQ^n' U JuS°slovenskim popisima 1921, 1931, n^ * 1961. godine starost se opredeljivala prema navršenoj godini života, a jedino se u Popisu 1948. godine primenio drugi način, pa se opredeljivanje starosti zasnivalo na godini rodjenja. Veličine razlika koje se pojavljuju k£i .p£imeni Jednog ili drugog načina zavije od Krltlčnog momenta popisa.

Da bi se dobili podaci o navršenim godi- nama života, u popisu I96I. godine, postavlje- 0 Je Pitanje o datumu (dan, mesec i godina) odjenja. S obzirom da se u praksi dešava da Pojedina lica, naročito starija, ne znaju da- um rodjenja,uputstvlma za sprovodjenje popisa |lo je detaljno predvidjeno kako se u takvim -t-učajevima postupa radi utvrdjlvanja podatka

0 datumu rodjenja. U toku revizije i pripreme popisne gradje

a obradu bila Je posvećena posebna pažnja lo- gičkoj kontroli podataka o starosti uporedjl- anJem, odnosno logičkim povezivanjem podataka

nia ^Umu rodJenJa s odgovorima na druga plta- ja koja su u nekoj meri uslovljena starošću

* a Primer: bračno stanje, školska sprema, za- panje, broj živorodjene dece i t.sl.).

Obeležje "starost" Je u obradi podataka s«P^ua st*novništva Jedno od najviše eksploati anin obeležja.Pri tome,po samoj prirodi stva- *« a 1 zbog tehničkih razloga, grupi sanje se ie vrši uvek po istoj klasifikaciji starosti.

Ispitivanje nekih obeležja, ukrštenih sa sta- rošću, zahteva detaljniju distribuciju stanov- ništva po starosti, dok je u kombinacijama drugih obeležja sa starošću dovoljno ras, ola- gati i sa relativno grubom starosnom struktu- rom. Na kraju,u izvesnim slučajevima (kada se, na primer, radi o Jako razvijenim tabelama s ukrštanjem više od 3 obeležja) tehnički okviri racionalne veličine tabela diktiraju korišće- nje Još sažetijeg grupisanja po starosti.Pored toga,tehnički razlozi dovode do usvajanja kla- sifikacija po starosti u publikacionim tabela- ma različitih od grupisanja primenjenih u izra di tabela za iskazivanje rezultata.

Iz navedenih razloga u obradi popisa sta- novništva 1961. godine korišceno Je 15 raznih klasifikacija starosti.Koje su i sa kojim obe- ležjima su ukrštene pojedine od njih, vidi se iz Šematskog prikaza tabela rezultata i Spiska klasifikacija primenjenih u obradi popisa I96L godine.

Distribucija stanovništva po starosti,sa- mostalno ili ukršteno s nekim drugim obeležjem, pojavljuje se u 7 od ukupno 26 tabela rezulta- ta za naselja i opštine i u 31 od ukupno 66 tabela rezultata za republike 1 demografske rejone.

U okviru serije od šesnaest knjiga rezul- tata popisa stanovništva 1961. godine distri- bucije stanovništva po starosti objavljene su u knjigama XI 1 XIII rezultata za naselja,knjl gama VI, VII i VIII rezultata za opšti.;j i knjigama I, II, III i IV rezultata za republi- ke 1 demografske rejone.

Što se tiče uporedlvosti podataka o sta- rosti iz popisa I96I. godine s odgovarajućim podacima iz ranijih popisa, treba imati u vidu metodološku neistovetnost odredjivanja staros- ti u popisu 1948. godine, s Jedne, i u ostalim popisima, s druge strane. Pošto Je za obradu podataka o starosti iz popisa 1948. godine us- vojen princip kalendarske godine rodjenja, u grupi O-godina starosti nalaze se sva deca ro- djena u 1947. i do 15.III 1948.godine, tj. sta ra do 14 i po meseci, a isto tako 1 u svakoj drugoj grupi nalaze se i lica koja su za 2 i po meseca starija, nego što bi bio slučaj da je usvojen princip navršenih godina života. Izmedju podataka o starosti stanovništva po popisima 1953- i 1961. godine nema metodološ- kih razlika.

U knjigama rezultata popisa 1953. godine podaci o stanovništvu po starosti objavljeni su po opštinama u knjizi XI rezultata popisa stanovništva od 31-III 1953. godine, po srezo- vima u knjigama VI, VII, VIII, IX i X i po re- publikama u knjigama I, II, m i iv (sve u izdanju Saveznog zavoda za statistiku,Beograd).

Mesto ranijeg stanovanja

Kao "mesto ranijeg stanovanja" smatralo se poslednje mesto (naselje) iz koga se lice nepo- sredno doselilo u mesto koje mu Je u vreme po- pisa bilo mesto stanovanja. U popisu Je ovo pi- tanje glasilo: "Odakle ste se doselili?".

Na ovo pitanje odgovarala su samo lica ko- ja od rodjenja nisu bila neprekidno stalno nas- tanjena u istom mestu. Smatralo se da su nepre- kidno od rodjenja stalno nastanjena u istom mes tu i lica koja su odlazila iz mesta rodjenja na sezonski rad, školovanje u drugo mesto, odsluže nje vojnog roka i si., a isto tako 1 lica koja su napuštala mesto rodjenja zbog učešća u ratu, boravka u zarobljeničkim i drugim logorima, us- led prinudnog preseljavanja u toku rata, ukoli- ko su se takva lica odmah posle toga vratila u naselje u kome su rodjena. Takodje se nije sma- tralo da se selilo dete rodjeno izvan mesta sta

XV

novanja majke (u porodilištu.kod rodbine i si.) ako Je odmah zatim doneto u mesto stanovanja majke.

Sva ostala lica odgovarala su na ovo pita- nje uzimajući u obzir samo poslednje preseljava nje.

Lica koja su napustila mesto rodjenja i stalno se nastanila u nekom drugom mestu,a u vreme popisa bila stalno nastanjena u mestu ro- djenja, smatralo se da su u mesto rodjenja dose ljena iz prethodnog mesta stanovanja (na primer lice se rodilo u Metkoviću, a kasnije se nasta- nilo u Splitu, pa se iz Splita vratilo u Metko- vić 1 tu u vreme popisa bilo stalno nastanjeno; za ovo lice smatrano Je da Je iz Splita doselje no u Metković).

Lica koja su napuštala mesto stalnog stano vanja radi učešća u ratu, boravka u zarobljeni? kim i drugim logorima, usled prinudnog prešel Ja vanja u toku rata, pa su se neposredno vratila u isto mesto, smatralo se da se nisu selila iz toga mesta. Ako su se ova lica vratila u drugo mesto, smatralo se da su se u to mesto doselila iz mesta u kome su stanovala pre odlaska u rat, logor, zarobljeništvo itd. (na primer, rodjen u Nišu, nastanjen u Beogradu i iz Beograda otišao u rat, zarobljeništvo, logor i si. pa se posle toga vratio u Beograd, smatralo se da se u Beo- grad doselio iz Niša. Ako se vratio u bilo koje drugo mesto, uključujući 1 Niš, smatralo se da se u to mesto doselio iz Beograda.

Iz pitanja o mestu ranijeg stanovanja dobi Jena su obaveštenja o geografskim pravcima pre- seljavanja, odnosno o području sa koga su se stanovnici doselili u mesto koje im Je u vreme popisa bilo mesto stanovanja. Iako, u stvari,po kazuju samo jedan deo migracionih kretanja, po što se odnose na posleđnju promenu mesta stano- vanja, ipak ovi podaci pružaju mogućnost da se dobije predstava, pre svega, o udelu stanovniš- tva koje se nije selilo i onog koje se selilo,a zatim u okviru ovog o udelu lokalnih preseljava nja (u okviru iste opštlne), preseljavanja u o- kviru iste republike, iz drugih republika i iz drugih zemalja.

Radi osvetljavanja karakteristika naselja iz kojih su se stanovnici doseljavali, naselja su razvrstana na tri tipa: seoska, mešovita i gradska. Razvrstavanje Je izvršeno na osnovu po dataka popisa stanovništva 1953. uzimajući u ob zlr veličinu naselja (broj stanovnika) i pro- cent poljoprivrednog stanovništva prema slede- čo J šemi:

Naselja prema broju stanov nika

Do 300 1000 2000 3000 10000 15000

299 999 1999 2999 9999 14999 više

Procent poljoprivrednog stanovništva

gradsko mešovito seosko

do 10# do }0% do 60# do 10%

do 30% do k0% 11-tO^ 31-6o£ 6\-10% 11% i više

yi% m% Hl% č>\%

sva i više i više 1 više i više i više

Od 26 tabela za iskazivanje rezultata popi sa stanovništva 1961. godine za naselja 1 opšti ne, podaci prema mestu ranijeg stanovanja dati su u dve tabele, a od 66 tabela rezultata za re publike i demografske reJone u šest tabela,Koje su to tabele i sa kakvim kombinacijama obeležja, vidi se iz šematskog prikaza tabela rezultata na kraju ovog poglavlja.

U seriji knjiga rezultata popisa 196l.godi ne podaci o mestu ranijeg stanovanja objavljeni su za naselja u knjizi XII, za opštlne u knjizi VI i za republike i demografske reJone u knjizi

U ranijim jugoslovenskim popisima stanovni štva nisu postavljena posebna pitanja o prese- ljavanju, već su se, u nedostatku ovih podataka, statističke analize teritorijalne pokretljivosti, zasnivale na poredjenju mesta rodjenja (rodnog kraja) i mesta stanovanja u vreme popisa, te za to i ne postoji mogućnost poredjenja ovih prese ljavanja sa takvim podacima iz ranijih popisa.

Narodnos o

U popisu 1961. godine, kao i u oba posle- ratna popisa stanovništva Jugoslavije, odgovor na pitanje o narodnosti upisivao se prema slo- bodno izraženoj nacionalnoj pripadnosti stanov nika. Za decu ispod 10 godina starosti podatak o narodnosti upisivan Je prema izjavi rodite- lja (staratelja). Lica Jugoslovenskog porekla koja se smatraju Muslimanima u smislu etničke a ne verske pripadnosti, ako se nisu opredeli- la za neku od Jugoslovenskih narodnosti,dekla- risala su se kao "Muslimani" (u smislu etničke pripadnosti). Medjutim, Šiptari, Turci kao i Srbi, Hrvati, Crnogorci ili Makedonci koji se- be nisu smatrali muslimanima u smislu etničke nego verske pripadnosti, trebalo Je da upišu svoju nacionalnu pripadnost (Šiptar, Turčin, Srbin,Hrvat, Crnogorac ili Makedonac). Gradja- ni Jugoslavije koji se nisu bliže nacionalno opredelili,odgovarali su "Jugosloven nacional- no neopredeljen", a strani državljani koji se nisu nacionalno opredelili,"nacionalno neopre- deljen".

Pitanje o narodnosti u zemljama sa više- nacionalnim sastavom spada medju osnovna pita- nja popisa stanovništva. Značaj ovog pitanja Je naročito veliki u zemljama gde žive narod- nosti medju kojima postoje etničke razlike,ko- je se manifestuju u biološkim karakteristikama, u nivou društvenog, kulturnog, ekonomskog itd. razvitka. To upućuje na potrebu da se pri de- mografskim istraživanjima podaci po nizu obe- ležja (starost, bračno stanje, broj dece, pis- menost, školska sprema, zanimanje ltd.) anali- ziraju u vezi sa narodnošću.

Da 11 će se i kako u statističkim istra- živanjima postaviti pitanje o narodnosti, za- visi u prvom redu od društvenog uredjenja i politike po nacionalnom pitanju koja se u od- redjenoj zemlji vodi. U Jugoslovenskom popisu stanovništva od 1921.godine bila su postavlje- na samo pitanja o maternjem Jeziku i verolspo- vesti. U obradi ova dva pitanja nisu ukrštena, tako da Je grupa srpskohrvatskog Jezika ostala neraščlanjena. Sem toga, tada nije bio priznat makedonski Jezik, pa su i Makedonci uključeni u ovu grupu. U popisu stanovništva 1931. godi- ne^postavljeno Je pitanje o narodnosti, a za- držano 1 pitanje o maternjem Jeziku. Medjutim, uputstvima za popis bilo Je predvidjeno da se Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci, Crnogorci, kao i nacionalno neopredeljeni muslimani popi- suju kao Jugosloveni po narodnosti,dok su pri- padnici drugih narodnosti navodili svoju narod nost. U svim posleratnim popisima stanovništva postavljeno Je pitanje o narodnosti u duhu Ustavom garantovane 1 dosledno sprovodjene po- litike apsolutne ravnopravnosti 1 slobodnog nacionalnog opredeljenja pripadnika svih na- rodnosti i nacionalnih grupa koje žive u Jugo- slaviji.

S obzirom na subjektivni kriterijum u da- vanju izjave o narodnosti, pri popisu stanov- ništva I96I. godine, prilikom revizije popisne gradje, nisu vršene nikakve ispravke, već Je u slučaju kada se dati odgovor nije mogao razvrs tati, stavljeno "nepoznato".Ukoliko su gradja- nl Jugoslavije naveli neku pokrajinsku pripad- nost (Hercegovac, Dalmatinac, Bunjevac 1 slič- no) svrstani su u grupu "Jugosloveni nacional- no neopredeljeni", a strani državljani koji su

XVI

pokrajinsku pripadnost, u grupu "nacio- leopredeljeni . U slučajevima kada s\;

naveli nalno neopredeljeni". U slučajevima kada su kao odgovor bile naznačene dve narodnosti,prva se uzimala kao odgovor.

Od ukupno 26 tabela za iskazivanje rezul- tata popisa I96I. godine za naselja i opŠtine podaci prema narodnosti obradjeni su u Jednoj tabeli,a od 66 tabela za republike i demograf- ske reJone u 9 tabela. Koje su to tabele i sa kakvim ukrštanjima, vidi se iz šematskog pri- kaza tabela rezultata.

Što se tiče mogućnosti poredjenja struk- ture stanovništva po narodnosti, treba imati u vidu razlike koje su u tom pogledu postojale u pojedinim popisima stanovništva. Tako se u po- pisu stanovništva 1921. godine na osnovu poda- taka o maternjem Jeziku mogu vršiti samo pro- cene broja Slovenaca, zatim globalno ukupnog broja pripadnika svih ostalih jugoslovenskih narodnosti i pripadnika pojedinih drugih narod nosti. Srbi, Hrvati, Makedonci i Crnogorci svrstani su zajedno u grupu srpskohrvatskog Jezika, pa se ne mogu iskazati odvojeno.Podat- ke o narodnosti i maternjem Jeziku iz popisa I93I. godine nije moguće uporedjivati sa poda- cima posleratnih popisa zbog različitih meto- doloških rešenja.U popisima stanovništva 1948. i I953. godine pitanje o narodnosti postavlje- no Je na isti način kao i u popisu 1961. godi- ne, što omogućava uporedivost podataka, ali se pri tome mora voditi računa o metodološkoj raz lici u iskazivanju nacionalno opredeljenih i nacionalno neopredeljenih muslimana jugosloven skog porekla. U popisu 1948. godine bilo je predvidjeno da muslimani po svom ličnom opre- deljenju odgovaraju sa: Srbin - musliman,Hrvat - musliman itd. ili musliman-neopredeljen. U ooradi su nacionalno opredeljeni muslimani uk- ljučeni u odnosne narodnosti (Srbi - muslimani u £rbe itd.), tako da su u rezultatima popisa iskazani kao posebna grupa jedino neopredelje- ni muslimani. U popisu 1953- godine nacionalno opredeljeni muslimani upisivali su narodnost 9Joj su po svom slobodnom uverenju pripadali

kedPtar1' Turc1' Srbi, Hrvati, Crnogorci, Ma- ^onci itd.), dok su nacionalno neopredeljeni

"usj.imanl Upisivall-. "jugosloven neopredeljen" „*° su Jugoslovenskog etničkog porekla,odnosno Nacionalno neopredeljen" ukoliko nisu jugoslo venskog etničkog porekla. U popisu I96I. godl- niXvVOd0n Je odS°vor "Musliman" (u smislu et-

cke PriPadnosti) za muslimane Jugoslovenskog Porekla, s tim da označi etničku a ne versku Pripadnost.

U seriji od Šesnaest knjiga rezultata po- pisa stanovništva I96I. godine podaci o narod- nosti objavljeni su za opštine u knjizi VI i za republike 1 demografske rejone u knjigama I» II 1 IV.

Podaci o narodnosti iz popisa 1953- godi- ne objavljeni su za opštine u knjizi XI, za srezove u knjigama VII, VIII i IX 1 za repub- like u knjigama I, III 1 IV rezultata popisa stanovništva od 31.III 1953. godine (sve u Izdanju Saveznog zavoda za statistiku,Beograd).

pismenost

Pismenost predstavlja početni oblik obra- zovanja stanovništva 1 osnov za sticanje da- ljeg obrazovanja kroz Školovanje, Šire stručno usavršavanje 1, uopšte, kulturno uzdizanje.Po- Pl8i stanovništva su uvek bili najpogodniji Put za sagledavanje pismenosti stanovništva i Razlika koje u tom pogledu postoje medju poje- dinim generacijama stanovnika, kao i razlika u stepenu pismenosti stanovništva raznih geo- Srafsko-terltorljalnih Jedinica.Zbog svog zna- nja pitanje o pismenosti postavlja se u popi- ju stanovništva kao Jedno od osnovnih pitanja 1 tamo zadržava svoje mesto sve dok se nepisme ncst ne svede na zanemarljiv minimum.

Pošto u našoj zemlji postoji Još uvek re- lativno visok procent nepismenog stanovništva, pitanje o pismenosti bilo Je postavljeno u svim jugoslovenskim popisima stanovništva,pa i u popisu I96I. godine.

Tretman obeležja "pismenost" u popisima 196I. i I953. godine bio Je potpuno isti. Uz samo pitanje na Popisnlci dato je objašnjenje definicije pismenosti, koja glasi: "Smatra se da zna da čita i piše lice koje može da proči- ta i napiše tekst u vezi sa svakidašnjim živo- tom" .

U Uputstvu za popisivače objašnjeno je da odgovor samo čita" dolazi u obzir za lica ko- ja su sposobna da s razumevanjem pročitaju obi Čan tekst, ali nisu u stanju i da ga napisu, a da za lica koja znaju da se potpišu, ali ne znaju ni da čitaju ni da pišu, u obzir dolazi samo odgovor "nepismen". Za lica koja urneju da čitaju i da pišu bilo Je Irelevantno na kome jeziku čitaju i pišu, pod uslovom da razumeju ono što su napisala odnosno pročitala.

Treba napomenuti da prema datim uputstvi- ma popisivač nije bio dužan proveravati da li odnosno lice zaista ume da Čita i piše, nego da samo pita da li zna da čita i da piše, pa da prema izjavi tog lica zaokruži odgovor.I ako proveravanje stvarne pismenosti nije vršeno sama činjenica navodjenja definicije pismenos- ti, kojom je precizirano pod kojim uslovima se može smatrati da neko ume da čita i piše (dak- le,da se smatra pismenim),delovala je u pravcu rigoroznijeg opredeljenja li.ja u vezi s ovim pitanjem. U ranijim Jugoslovenskim popisima, osim u popisu 1953-godine, nije bio takav slu- čaj, nego je odgovor unošen prema čisto subjek- tivnom shvatanju lica koje se popisuje,odnosno u najboljem slučaju prema shvatanju popisiva- Ča. Ovo se jasno zaključuje i iz rezultata po- pisa, Jer se vidi normalan razvoj strukture stanovništva po pismenosti po popisima 1953. i I96I.godine, što se ne može reći za razvoj iz- medju popisa 1948. 1 1953- godine.Prema rezul- tatima popisa 1953. godine, naime broj nepis- menih viši Je od broja nepismenih po popi- su 1948.godine,mada Je u tom periodu pristiglo pet novih godišta obuhvaćenih obaveznim školo- vanjem i mada se u tom periodu i dalje dosta radilo na opismenjavanju odraslih. Takvi poda- ci navode na zaključak da Je jedan deo nepisme nih prilikom popisivanja 1948. godine izjavio da je pismen, odnosno da zna da čita (ova dru- ga grupa Je u obradi podataka popisa 1948. go- dine svrstana u pismeno stanovništvo, dok je u obradi popisa 1953- 1 1961. godine ušla u ne- pismeno stanovništvo).

U popisu I96I. godine nije sprovedeno is- pitivanje kvaliteta podataka o pismenosti pu- tem posebnog testa, kao što je to bio slučaj u popisu I953. godine. Medjutim, kako je ranije rečeno, pitanje o pismenosti bilo Je u popisu 1961. godine uključeno u spisak pitanja koja je obuhvatila statistička kontrola popisa, ne dajući poseban značaj kontroli tog pitanja.

Mada izgleda da davanje odgovora na pita- nje o pismenosti u popisu I96I. godine nije trebalo da predstavlja teškoće, naročito s ob- zirom na to da Je na samoj Popisnici data defi ničija pismenosti i da su pored pitanja unap- red bili štampani mogući odgovori, ipak se u popisnoj gradji nailazilo na podatke koji, po- vezani s odgovorima o školskoj spremi, staros- ti, zanimanju 1 dr., nisu bili logični, a i na slučajeve da odgovor uopšte nije dat. Jednoob- razno rešavanje ovakvih slučajeva u fazi pri- preme popisne gradje za obradu vršeno Je prime nom sledečih uputstava:

(a) U slučaju da odgovor nije uopšte dat ni na koji način, tj. ako nije zaokružena ni- jedna od Šifri pored ovog pitanja, niti je po- red pitanja bilo Šta upisano, postupalo se ovako:

XVII

- ako Je u pitanju lice koje Je završilo najmanje četiri razreda osnovne škole zaokruža vala se šifra "1" (Šifra za modalitet "Sita i Piše");

- ako Je u pitanju lice staro 10 i više godina,koje Je bez školske spreme ili ima zavr šeno manje od Četiri razreda osnovne škole,do- pisivala se ispod već unapred štampanih odgovo ra rec "nepoznato" 1 broj "9" 1 taj broj zao- kružavao što Je označavalo da Je pismenost tog lica nepoznata; medjutim, ako Je bilo u pita - nju lice mladje od 10 godina,u ovakvim slučaje vima se u reviziji zaokružavala šifra "3".

(b) U slučaju da Je odgovor dat, ali se u poredjenju s odgovorima na druga pitanja poka- zuje kao nemoguć ili nelogičan podatak, postu palo se na sledeči način:

- akc Je zaokružena šifra "3", a odnosno lice ima završeno najmanje 6 razreda osnovne škole ili nižu, srednju ili Školu višeg ranga, precrtavala se šifra "5" 1 zaokružavala "l";me djutim.ako je iz odgovora na druga pitanja (na primer, zanimanje ili starost i dr.) očigledno da Je podatak o školskoj spremi netaČan,poprav ljao se podatak o školskoj spremi,a ne o pisme nostl;

- ako je zaokružena šifra J , a odnosno lice ima manju školsku spremu nego u prethodno Izloženom slučaju (manje od 6 razreda osnovne škole), ali obavlja neko službeničko zanimanje (za koje Je potrebna stručna sprema) ili zani- manje visokokvalifikovanog ili kvaiifikovanog radnika, odnosno ako obavlja neko drugo zanima nje koje ne može obavljati nepismeno lice, od- govor se ispravljao tako što se šifra "3" pre- crtavala, a zaokružavala "1".

(c)U slučajevima kad je za lice sa završe na najmanje Četiri 1 više razreda osnovne ško le (vidi prvi slučaj pod a)zaokružena Šifra"2" ili "3",nije se vršila ispravka po osnovu škol ske spreme, nego je ostavljen dati odgovor.

Za iskazivanje rezultata o pismenosti iz popisa 196I. godine primenjena je dihotomna po aela na:plsmene (samo lica koja znaju da Čita- ju i da pišu)i nepismene (sva ostala lica,dak- le i lica za koja je odgovor o pismenosti os- tao "nepoznato").Uključivanje u grupu nepisme- nih i onih lica koja znaju da čitaju,a ne i da pišu, u skladu je s definicijom pismenosti us- vojenom za popise u 1953.i 1961. godini,što Je različito od popisa 1948.godine kada su 1 tak- va lica uključivana u grupu pismenih.

Medjutim,imajući u vidu eventualne potre- be ispitivanja uticaja uključivanja u nepisme- ne i lica koja znaju samo da čitaju i lica ne- poznate pismenosti,šifriranje odgovora o pisme nosti nije vršeno po dihotomnoj podeli,nego su Šifrirana 3va četiri modaliteta: čita i piše (šifra l),samo čita (šifra 2), nepismen (šifra 3) i nepoznato (šifra 9)-To omogućava eventual ne posebne obrade s iskazivanjem rezultata za sve četiri grupe.

Od 26 tabela za iskazivanje rezultata po- pisa I96I. godine po naseljima i opštinama po- daci prema pismenosti obradjeni su u svega jed noj tabeli,a od 66 tabela rezultata za repub- like i demografske reJone u tri tabele.Koje su to tabele i sa kojim kombinacijama obeležja,vi dl se iz šematskog prikaza tabela rezultata.

U seriji od šesnaest knjiga rezultata po- pisa stanovništva 196I. godine,podaci o pisme- nosti objavljeni su u knjizi XIII rezultata za naselja, u knjizi VII rezultata za opštine i knjigama II i IV rezultata za republike i de- mografske rejone.

Rezultati po obeležju "pismenost" iz po- pisa 1953. godine objavljeni su u knjigama XIV i XV rezultata popisa stanovništva od 31.III 1953. po naseljima, u knjizi IX po ßrezovlma i

U knjizi III po republikama (sve u izdanju Sa- veznog zavoda za statistiku, Beograd).

Napominje se da je usled tehničke greške u programu za mešinsku obredu, koja je uočena tek prilikom izrade pos3.ednje grupe tabele ze republike i pokrajine, broj nepismenih koji se objavljuje u ovoj knjizi i koji je objavljen u knjigarne VII i XIII i u ostalim publikacijama Saveznog zevode za statistiku u kojima su obje vljiveni podaci o pismenosti iz popise 1961. godine, umanjen ze 185 262 lice ili za 1,3% računato u odnosu na stanovništvo staro 10 i više godina. Po pojedinim republikama i pokra- jinama to iznosi: Bosnu i Hercegovinu 45 366 ili 1,9%, Crnu Goru 6 961 ili 2,0%, Hrvatsku 27 757 ili 0,8,%, Makedoniju 20 499 ili 2,0%, Sloveniju 1 662 ili 0,1%, Uže područje Srbije 53 220 ili 1,4%, AP Vojvodinu '10 770 ili 0,7%, AP Kosovo 19 027 ili 2,8%. Prilikom enelize podeteka o pismenosti stanovništva potrebno je uzeti U obzir ove razlike u broju nepismenih.

Školska sprema

Premda se radi o važnom obeležju uključe- nje pitanja o školskoj opremi u program popisa stanovništva novijeg je datuma. Razlozi leže u teškoćama da se dobiju verodostojni odgovori na ovo pitanje. Problemi se javljaju i u vezi sa razvrstavanjem raznih tipova škola, koje Je pohadjalo nekoliko generacija stanovništva,obu hvaćenog popisom, pod raznim školskim sistemi- ma. Ovome treba dodati i Činjenicu da raznoli- kost tipova škola, usled različitih školskih sistema, može postojati, i redovno postoji,čak i medju pripadnicima istih generacija, zavisno od toga gde su se školovali. Sve Je to dopri- nelo da su neke zemlje s razvijenom statisti- kom nedavno počele da u popisnicu unose i pi- tanje o školskoj spremi, uglavnom po medjuna- rodnim preporukama za popis stanovništva oko i960, godine.

.Sto se tiče Jugoslovenskih popisa pitanje o školskoj spremi uključeno Je počev od popisa 1948. godine. Medjutim, podaci popisa 1948.ni- su uporedivl sa podacima kasnijih popisa, Jer su obradjeni prema tome koja je Škola pohadja- na, a no koja Je završena.

U popisu 1953' godine na pitanje "školska sprema" odgovarala su sva lica stara 10 i više godina navodeći sve škole odnosno sve razrede (godine, semestre) škola koje su završila, i to počinjući sa najnižom školom po rangu (os- novna škola), a završavajući najvišom, odnosno koju su pohadjala u skladu s principom završe- ne godine (razreda). Kao Školska sprema uzima- na je u obzir formalno priznata školska kvali- fikacija, bez obzira da li Je stečena redovnim školovanjem, pohadjanjem škola koje zamenjuju redovne škole (na primer: škole za odrasle,od- nosno ranije škole za opšte obrazovanje radni- ka 1 službenika i si.), polaganjem ispita u nekoj redovnoj školi kao privatni učenik ili pohadjanjem nekog kursa za skraćeno završava- nje škole (na pri;ner, kurs za skraćeno završa- vanje osnovne škole), ili za skraćeno završa- vanje učiteljske škole 1 si. Prema tome, za- vršeni kursevi,koji ne daju svedodžbu neke re- dovne Škole, nego služe stručnom osposobljava- nju ili usavršavanju (kurs za knjigovodje, ma- tičarski kurs i si.) nisu dolazili u obzir kao osnov za razvrstavanje odnosnog lica prema školskoj spremi, bez obzira što Je u izvesnim slučajevima (pri razvrstavanju radnika po kva- lifikacijama, ili službenika u platne razrede i t.sl.) takvim kursevlma bio priznat rang po- jedinih nivoa Škola.

U popisu I96I. godine podatak o Školskoj spremi uzimao se od svakog lica, dakle, nije postojala starosna granica kao u popisu 1953.

XVIII

se u stvari iz odgovora mogao videti ceo tok njegovog školovanja. Za svaku od upisanih Ško- la upisivao se i broj završenih razreda (godi- na) Školovanja. Za upisivanje broja razreda nije bilo od utioaja da 11 Je odnosno lice po- navljalo neki razred, odnosno da li Je završa- vanje razreda trajalo manje od 1 godine, nego se upisivao broj formalno priznatih završenih razreda. Broj godina upisivala su i lica koja su pohadjala škole Sije se školovanje ra- čuna u semestrima (dolazili su u obzir samo fakulteti, visoke i više škole), pri čemu su kao merilo služili samo overeni semestri .Poi'ed podataka o vrsti škole i broju završenih raz- reda (godina) školovanja za svaku od upisanih Škola trebalo je navesti da li je Škola završe na ili nije (odgovor "da" odnosno "ne").

Isto tako uzimana je u obzir formalno pri znata školska kvalifikacija kao i u popisu 1953. Razlika u odnosu na metodologiju popisa 1953. godine je u tome što su se 1961. godine upisivale sve škole koje su ponadjane (u 1953« godini samo završene škole) i što se za svaku školu navodilo da 11 se smatra završenom ili ne. Ovakav način davanja odgovora omogućuje bo lje osvetljavanje čitavog toka školovanja, jer se^tačnije vidi njegovo trajanje, a osim toga može se pouzdanije odrediti i karakter (nivo, rang) najviše završene škole.

Pri reviziji i Šifriranju obradjivači su se u cilju pravilnog razvrstavanja škola, upi- sanih kao odgovor na pitanje o Školskoj spremi, služili spiskom škola ("Spisak škola za razvr- stavanje Škola pri reviziji 1 Šifriranju popis ne gradje", SZ3, Beograd, i960) izdatim speci- jalno za ovu svrhu. Ovaj spisak je izradjen na osnovu spiska škola koji je korišćen u popisu I953. godine, i dopunjen Je podacima o školama za period 1953-1960. godine i propisima (odlu- kama) iz službenih listova kojima Je regulisan rang pojedinih škola i tečajeva.Njime su obuh- vaćene Škole koje su u raznim vremenskim raz- dobij ima^postojale ili danas postoje u našoj zemlji, čime se omogućavalo razvrstavanje ško- la iz perioda različitih školskih sistema.

Ukoliko je obradjivač naišao u toku obra- de na Škole koje, služeći se spiskom, nije mo- gao razvrstati, popunjavao je poseban obrazac PS-13b ("Spisak nerazvrstanih škola") ^u koji Je unosio Iz poplsnice podatke o toku školova- nja odnosnog lica, njegovom zanimanju, kvali- fikaciji 1 načinu sticanja kvalifikacije. Ako se u obradnom centru na osnovu toga nije moglo odrediti u koju vrstu treba uključiti odnosnu školu, popunjeni obrazac PS-13b upućivan Je Sa veznom zavodu za statistiku radi donošenja od- luke o razvrstavanju.Ta odluka se smatrala do- punom spiska Škola i saopštavana Je svim obrad nlm centrima.

Pored toga,za slučajeve u kojima obradji- vači ne bi mogli izvršiti pravilno razvrstava- nje, odnosno u kojima se pretpostavlja da može ioćl do različitog postupanja od strane obra- 3Jivača, u uputstvima za obradu popisne gradje ("Metodološki materijali'', sveska 134) bila su Predvidjena i sledeća rešenja:

a) Ako se iz spiska škola vidi da je nas- tava u nekoj školi (koja Je za odnosno lice uPisana kao najviša završena Škola), očigledno duze trajala nego što Je to upisano u odgovoru na pitanje o školskoj spremi, to Je lice tre- balo razvrstati prema rangu neposredno niže završene Škole. Na isti način se postupalo i u slučaju, ako u popisnici nije dat odgovor na Pitanje da li je odnosna Škola završena ili ne> a iz spiska se vidi da Je ta škola duže trajala nego Što Je to upisano u odgovoru.

b) Kod škola koje su u raznim periodima trajale različit broj godlna-razreda (na pri- mer III i IV godine, odnosno 3 i 4 razreda), a u odgovoru nije naznačeno da 11 je škola zavr- šena ili ne,smatralo se da je odnosno lice za- vršilo tu školu, ako Je završilo onoliko godl- na-razreda koliko Je ta škola pretežno trajala.

c) Ako odgovor na pitanje o školskoj spre mi nije uopšte dat, onda su se lica, rodjena posle 31.III I953• godine, razvrstavala u gru- pu "bez školske spreme",a sva ostala lica (t J. rodjena 31.III 1953« godine i ranije) u grupu "nepoznato".

d) Ako su u odgovoru kao najviša završena škola navedene dve Škole istog ranga, od kojih Je Jedna stručna, za razvrstavanje se uzimala u obzir samo stručna škola; ako su navedene dve stručne škole istog ranga, uzimala se u obzir ona škola koja više odgovara zanimanju popisanog lica.Ako Je bilo u tome smislu nemo- guće odlučiti, onda se od ove dve škole uzima- la ona koja Je kao druga (poslednja) upisana.

e) Kako je metodologijom popisa bilo pred vldjeno da se kod škola s praktičnom obukom, kod škola za srednji stručni kadar i kod fakul teta upisuje u odgovoru odsek (struka), to su se u slučajevima da nije upisan odsek (struka) takva lica svrstavala u podgrupu "ostale Ško- le" odgovarajuće grupe škola kojoj po vrsti 1 nivou pripadaju. Na primer, ako Je za neko li- ce upisano da je završilo srednju tehničku ško lu, bez navodjenja odseka, ono Je svrstano u "ostale industrijske - tehničke škole" ili, ako je za neko lice upisano da Je završilo tehnič- ki fakultet bez navodjenja odseka, svrstalo se u grupu "ostale visoke škole 1 fakulteti",uko- liko se iz odgovora o zanimanju takvog lica nije mogao opredeliti odsek tehničkog fakul- teta.

Pri reviziji i šifriranju obradjivači su vršili i logičku kontrolu uporedjivanjem odgo- vora o školskoj spremi s odgovorima na druga pitanja (o starosti, zanimanju, kvalifikaciji i načinu sticanja kvalifikacije).

Od 26 tabela za Iskazivanje rezultata po- pisa 1961. godine za naselja i opštlne podaci prema školskoj spremi obradjeni su u dve tabe- le,a od 66 tabela rezultata za republike i de- mografske reJone u 22 tabele. Koje su to tabe- le i sa kakvim kombinacijama obeležja, vidi se iz šematskog prikaza tabela rezultata.

Sadržlna pojedinih grupa školske spreme koje se Javljaju u klasifikacijama primenjenim u tabelama je sledeća:

U grupu "bez Školske spreme" ušla su lica koja nisu završila ni prvi razred osnovne ško- le 1 lica sa završenim 1-3 razreda osnovne ško le. U nekim tabelama ova grupa Je razdvojena na dve grupe: "bez školske spreme i "1-3 raz- reda osnovne škole".

Grupa "4 razreda osnovne škole" obuhvata, pored lica koja su završila četvrti razred os- novne Škole, Još i lica koja su završila 5-7 razreda osnovne Škole ili raniju petorazrednu osnovnu školu, Šestorazrednu (produžnu) osnov- nu školu, raniju dvogodišnju gradjansku školu, odnosno koja su pohadjala ali nisu završila raniju nižu gimnaziju ili niže razrede potpune gimnazije 1, naposletku, lica koja su pohadja- la ali nisu završila školu učenika u privredi, školu s praktičnom obukom ili Školu za ostali stručni kadar (ranije niže stručne škole). U nekim tabelama ova grupa Je razdvojena na dve grupe: "4 razreda osnovne škole"l "više od če- tiri razreda osnovne škole".

XIX

godine. Za svako lice upisivane su sve škole koje su pohadjane,s tim da se za lica koja ni- su završila ni prvi razred osnovne škole(pred- školska deoa i lica bez školske spreme) umesto toga upisivala crtica (-). Škole su upisivane redom, počev od škole najnižeg ranga (osnovna škola) pa dalje, navodeći i Škole istog ranga ukoliko ih Je odnosno lice pohadjalo, tako da

Grupa "osnovna škola" obuhvata, pored lica koja su završila osnovnu (osmogodišnju) školu, Još i lica koja su završila raniju os moljetku ili sedmoljetku, raniju nižu gimnazi- ju, odnosno niže razrede ranije potpune, real- ne ili klasične gimnazije ili realke, raniju gradjansku školu, III i IV godinu škole za op- šte obrazovanje radnika i nameštenika, školu (odeljenje, kurs) za skraćeno školovanje od- raslih s položenim ispitom VIII razreda osnov- ne Škole itd.

Grupa "škole za kvalifikovane radnike 1 ostali stručni kadar" obuhvata lica sa zavr- šenom školom za učenike u privredi, školom s praktičnom obukom (rudarske, industrijske, po- ljoprivredne, itd.), medicinske, administra- tivne i slične škole za ostali stručni kadar, kao i ona koja su završila neku od ranijih ni- žih stručnih Škola (izuzev ranijih majstorskih i majstorsko-delovodsklh škola).

U grupu "Škole za vlsokokvalifikovane rad nike" svrstana su lica sa završenom ranijom majstorsko-delovodskom, majstorsko-poslovod- skom, majstorskom, rudarsko-nadzorničkom, maj- storsko-rudarskom i sličnom školom takve vrste.

U grupu "škole za srednji stručni kadar" razvrstana su lica sa završenom srednjom ru- darskom ili industrijsko-tehničkom školom,sred njom ekonomskom školom, srednjom medicinskom školom,srednjom školom za nastavni kadar (uči- teljske Škole, škole za vaspltače 1 slično), srednjom umetnlčkom školom i srednjom verskom 1 ostalim srednjim školama (izuzev gimnazije).

U grupu "gimnazija" ušla su lica s polože nim Ispitom zrelosti u gimnaziji, u ranijoj potpunoj ili višoj gimnaziji, realnoj gimnazi- ji,klasičnoj gimnaziji, realci (osmogodišnjoj) itd.

Sadržaj grupa "više škole" i "fakulteti, visoke škole 1 umetničke akademije"dovoljno Je jasan i ne zahteva posebna objašnjenja.

U seriji od Šesnaest knjiga rezultata po- pisa stanovništva 1961. godine podaci o škol- skoj spremi objavljeni su po naseljima u knji- zi XIII, po opštinama u knjizi VII i po repub- likama i demografskim rejonima u knjigama I, II, III 1 IV.

Kad Je reč o uporedlvostl podataka o Škol skoj spremi iz Jugoslovenskih popisa,mogućnost upoi-edjenja postoji u stvari samo izmedju po- dataka popisa 1961. 1 popisa 1953- godine. Po- pisi 1921. i 1931. godine nisu imali pitanje o školskoj spremi. Uporedjenje s popisom 1948. godine moguće Je neposredno za. grupu lica sa završenim fakultetom i visokom Školom, Jer Je jedino za tu grupu u popisu 1948. godine bio primenjen krlterijum završene škole.Isto tako, moguće Je uporedjlvati podatke i za grupu "bez školske spreme", i to u slučaju kad ta grupa obuhvata samo lica koja nisu završila ni prvi razred osnovne škole. Mada se popi3i 1953• i 1961. godine u pogledu upisivanja odgovora na pitanje "školska sprema" unekoliko razllkur Ju (vidi objašnjenje na str. XV), uporedivost rezultata je takoreći u celostl ostvarena. Jer se obrada u oba popisa vršila po principu "za- vršena Škola". Razlike su u stvari više termi- nološkog karaktera (posebno različiti nazivi grupa).

Podaci o stanovništvu po Školskoj spremi iz popisa 1953. godine objavljeni su po Brezo-

vima u knjigama VI, VII, IX i X, po republika- ma u knjigama III i IV rezultata popisa stanov niŠtva od 31.IH 1953- godine (sve u izdanju Saveznog zavoda za statistiku, Beograd).

Trajanje Školovanja

Ovaj podatak izvodio se prvi put u popisu 1961. godine iz pitanja o školskoj spremi. Po- red navodjenja svih škola koje je neko poha- djao, u popisnlci je, u okviru pitanja o Škol- skoj spremi, trebalo navesti i broj sa uspehom završenih razreda (godina) školovanja bez ob- zira koliko Je stvarno provedeno vreme na ško- lovanju. Taj podatak Je imao dvojaku svrhu.Pre svega, imao Je kontrolni karakter i kao takav služio za identifikaciju i lakše razvrstavanje pojedinih završenih škola u odgovarajuće grupe Školske spreme. Ovo iz razloga Što se stanov- ništvo Jugoslavije Školovalo u različitim Škol skim sistemima, pa je i zakonom odredj eno tra- janje Školovanja, čak i u školama Iste grupe,u raznim vremenskim periodima bilo razlici to.Po- red toga, preko ovog podatka dobijao se preg- led ukupne dužine školovanja svakog lica. Broj razreda zamenjlvao Je broj godina školovanja u školama prvog 1 drugog stepena ne uzimajući pri tome u obzir ponavljanje razreda, dok se broj završenih godina školovanja odnosio na lica koja su završila ili pohadjala,a nisu za- vršila neku višu ili visoku školu, odnosno fa- kultet. Kod ovih Škola broj godina se odredji- vao prema broju overenih semestara, na primer overena 2 ili 3 semestra odgovarala su jednoj godini, 4 ili 5 semestara značila su dve godi- ne itd.

S obzirom da su računati samo sa uspehom završeni razredi (godine) Školovanja,ovim obe- ležjem nisu dobljeni podaci o stvarnom traja- nju školovanja, nego samo o formalnom (propi- sanom) trajanju nastave u odnosnim školama.Me- djutlm, käd se radilo o licima koja su u toku svog školovanja menjala više Škola, a nisu ih završila ili su završila Jednu od njih, u tom slučaju su za njih i sa uspehom završeni raz- redi (godine) pohadjanih a nezavršenih škola ubrajani u vreme školovanja.U kombinaciji ovog obeležja i školske spreme za takva lica se mog la videti razlika izmedju krajnjeg rezultata njihovog Školovanja i vremena provedenog na školovanju (na primer, lice se školovalo 11 godina a ima završenu osmogodišnju Školu). Za lica koja su završila Škole koje su pohadjala iz distribucije po trajanju Školovanja u kombi naciji sa staroŠću, mogla se donekle dobiti predstava o razlikama u školskim sistemima,ali ne i stvarno provedeno vreme na školovanju.

Od 66 tabela rezultata za republike 1 de- mografske reJone, podaci o trajanju Školovanja obradjenl su u četiri tabele (dve za stanovniŠ tvo sa završenom srednjom, višom ili visokom školom i dve za kontingent žena u fertilnom pe riodu). Koje su to tabele i sa kakvim kombina- cijama obeležja, vidi se iz Šematskog prikaza tabela rezultata.

U seriji knjiga rezultata popisa I96I.go- dine podaci o trajanju školovanja objavljeni su samo u knjizi II za republike i demografske reJone.

Aktivnost

Najopžtija statistička podela stanovniš- tva u ekonomskom smislu Je podela po aktivno- sti. Ova podela dozvoljava, s Jedne strane,de- taljnije sagledavanje i ispitivanje ekonomskih, bioloških, etničkih,kulturno-socijalnih i dru- gih obeležja aktivnog stanovništva, a s druge strane povezano posmatranje aktivnog stanov- ništva i izdržavanog stanovništva zavisnog od pojedinih kategorija aktivnog. U ovu svrhu u popisnlci se, po pravilu, ne postavlja posebno

XX

pitanje, već se razvrstavanje vrši u toku oD- rade na osnovu odgovora o zanimanju.

Podela stanovništva prema aktivnosti vr- šena Je u svim Jugoslovenskim popisima stanov- ništva.

U popisima stanovništva 1953. i 1961. go- dine pojam i klasifikacija privredne aktivno- sti potpuno su istovetni. Celokupno stanovniš- tvo grupisano Je u tri osnovne kategorije:

a.) aktivno stanovništvo b) lica sa ličnim prihodom c) izdržavano stanovništvo.

U aktivno stanovništvo svrstana su lica koja obavljaju neko aktivno zanimanje (uklju- čujući 1 lica koja privremeno ne obavljaju svo Je zanimanje, Jer su nezaposlena, ispunjavaju vojnu obavezu, lišena slobode i si., a pre to- ga su obavljala .'.ktlvno zanimanje) i na taj na Sin obezbedjuju sredstva za život.

U grupu lica sa ličnim prihodom uključena su ona lica koja ne obavljaju aktivno zanima- nje,nego žive od prihoda koji potiču iz njiho- vog ranijeg rada ili aktivnosti (lični penzio- neri, invalidi) ili rada, odnosno aktivnosti nekog člana njihove uže porodice (porodični penzioneri).U ovu grupu su uključeni i stanov- nici koji žive od dohotka od privatne svojine (rentijeri, uživaoci imanja), ili od raznih oblika društvene pomoći (uživaoci socijalne pomoći, stipendisti, lica izdržavana u domovi- ma i si.).

U izdržavano stanovništvo uključena su lica koja nemaju sopstvenih prihoda od kojih bi se izdržavala,nego ih izdržavaju roditelji, rodjaci ili druga lica (deca, djacl, studenti, domaćice, lica nesposobna za rad, Još nezapos- lena lica i dr.).

Kako Je ekonomska aktivnost svakog lica odredjIvana na osnovu odgovora na pitanje o zanimanju, to Je za primenu navedenih defini- cija ove tri kategorije privredne aktivnosti stanovništva najznačajnije bilo pravilno opre- deljenje odgovora o zanimanju. U tu svrhu Je u Uputstvlma za popis stanovništva I96I. godi- ne dato objašnjenje kako će se postupati u slučajevima nekih prelaznih kategorija.

U principu Je donja starosna granica,pos- le koje se moglo smatrati da neko ima aktivno zanimanje,bila 14 navršenih godina života.Izu- zetno, u poljoprivredi su smatrana aktivnim i lica stara 10 do 14 godina koja ne pohadjaju Školu, nego obavljaju, odnosno pomažu u obav- ljanju nekih poljoprivrednih radova(na primer, čuvaju stoku ili pomažu u nekim drugim poljo- privrednim radovima). Lica mladja od 10 godina nisu se nikako mogla smatrati aktivnim.

Odgovor o zanimanju ženskih lica koja ži- ve u poljoprivrednim domaćinstvima odredjIvan je prema tome da li veći deo radnog vremena rade na poljoprivrednim ili kućnim poslovima. Ako veći deo vremena rade na poljoprivrednim radovima, odgovor je bio "ratar", "stočar", povrtar",odnosno opšti odgovor "poljoprivred- nik , pa je lice smatrano aktivnim. Medjutim, ako žensko lice staro 14 i više godina većinu radnog vremena provodi u obavljanju kućnih po- slova (kao što su: održavanje čistoće, sprema- nje hrane, odgoj dece, ali ne i poslovi oko hranjenja i čuvanja stoke i živine), upisivao se odgovor "domaćica", pa Je smatrano izdrža- vanim, u jednom domaćinstvu Je moglo biti dve 1 više domaćica ako sve zaista pretežno obav- ljaju kućne poslove, a isto tako Je moglo biti domaćinstava bez ijedne domaćice po zanimanju. Primena ovih objašnjenja bila Je od posebnog značaja. Jer s obzirom na udeo poljoprivrednog

stanovništva,opredeljenje zanimanja žena u po- ljoprivrednim domaćinstvima ozbiljno utiče na opŠtu stopu aktivnosti stanovništva.

Odgovor na pitanje o zanimanju, pa prema tome i aktivnost lica koja u vreme popisa nisu vršila svoje zanimanje, upisivao se prema sle- dečim uputstvlma:

Lica koja privremeno ne obavljaju svoje zanimanje (usled privremene nezaposlenosti,od- služenja vojnog roka, lišenja slobode) upisuju zanimanje prema vrsti posla koji su obavljali neposredno pred nastupanje uzroka zbog koga ga sada ne obavljaju. Nisu smatrana kao nezaposle na lica koja su prestala da obavljaju zanima- nje koje u momentu popisa nisu želela da nas- tave (na primer,žena koja Je prestala da obav- lja zanimanje da bi radila samo u svom domaćin stvu).

Lica koja su se okvalifikovala za vršenje odredjenog zanimanja, ali ga još nisu počela da vrše (na primer: položen Ispit za kvalifi- kovanog radnika, završena učiteljska škola,me- dicinski fakultet i si.), ili koja su stekla neku opštu spremu (završena gimnazija, srednja ekonomska škola ili pravni fakultet) i koja prvi put traže zaposlenje, smatrana su aktiv- nim samo u slučaju, ako su tražila zaposlenje preko Zavoda za zapošljavanje ili preko objav- ljenih konkursa.

Lica stara 14 godina 1 više koja žive u domaćinstvu sa aktivnim licima, a koja sama nemaju ni aktivnog zanimanja ni ličnih priho- da, a ne mogu se svrstati ni u jednu od kate- gorija izdržavanog stanovništva, kao odgovor na pitanje o zanimanju navodila su "izdržavan bez zanimanja",pa su ušla u kategoriju izdrža- vanih lica.

U slučajevima kada su se stekli elementi na osnovu kojih bi se aktivnost mogla različi- to odrediti, važilo Je pravilo da uslovl koji dozvoljavaju da se neko smatra aktivnim licem imaju prednost pred onim na osnovu kojih bi se lice moglo svrstati u grupu lica sa ličnim pri hodom, a ovi, pak, imaju prednost nad uslovima prema kojima bi se lice moglo smatrati izdrža- vanim. Tako J^e lice sa ličnim prihodom (lični penzioner, uživalac invalidnine) koje aktivno obavlja' neko zanimanje (kao poljoprivrednik, prodavač novina, prodavač duvana i si.) upisi- valo odgovor prema poslu koji aktivno obavlja a ne penzioner" i si. '

Od 26 tabela za iskazivanje rezultata po- pisa 1961. godine za naselja i opštine, podaci 30 aktivnosti obradjeni su u sedam tabela, a od 66 tabela rezultata za republike i demograf ske reJone u deset tabela. Koje su to tabele i sa kojim obeležjima Je ukršteno obeležje aktiv nost, vidi se iz šematskog prikaza tabela re- zultata na kraju ovog poglavlja.

Kad Je reč o uporedlvosti podataka o sta- novništvu prema aktivnosti iz ovog i iz rani- jih jugoslovenskih popisa,najozbiljniju teško- ću predstavlja različito deflnisanje domaćica u poljoprivrednim domaćinstvima prilikom popi- sa 1948. godine. Halme, u popisu 1948.grupisa- nje poljoprivrednika je bilo vršeno prema zem- ljišnom posedu, a nije data nikakva definicija ko se smatra poljoprl\rednikom po zanimanju, tako da je gotovo celokupno žensko stanovniš- tvo starije od 14 godina iz poljoprivrednih domaćinstava uključeno u aktivno stanovništvo. Ceni se da Je na ovaj način broj aktivnih žena -poljoprivrednika, a zbog toga i ukupno aktiv- no stanovništvo, po popisu 1948. godine za oko 1,700.000 lica viši, nego da Je postupljeno kao u popisima;1953. 1 1961. godine ili bar kao u popisu 1931. odnosno 1921. godine (u po- pisu 1931- godine posebno su razmatrana poljo- privredna domaćinstva u kojima ni Jedno žensko lice nije iskazano kao domaćica, pa polazeći

XXI

od pretpostavke da u svakom domaćinstvu treba da postoji bar Jedna domaćica, revizor Je pri- likom pregleda odgovora u poplsnlcama u tom smislu menjao dobljeni podatak o zanimanju).Iz ovog razloga podaci o strukturi stanovništva po aktivnosti dobljeni popisom 1948. godine ne mogu se, bez prethodne korekture broja ženskog aktivnog stanovništva, porediti sa odgovaraju- ćim podacima ostalih popisa. Pored toga, treba imati na umu da do popisa 1953- godine nije bila preciznije deflnlsana kategorija lica sa ličnim prihodom, pa Je verovatno da Je Jedan deo tih lica u ranijim popisima uključen u aktivno stanovništvo (bilo po svom ranijem za- nimanju, bilo na osnovu dopunskog ili dellmiČ- nog vršenja nekog zanimanja).

U seriji knjiga rezultata popisa 1961.go- dine podaci prema aktivnosti objavljeni su za naselja u knjizi XIV, za opŠtine u knjigama VII, VIII 1 IX i za republike i demografske reJone u knjigama I, II i III.

Rezultati po obeležju "aktivnost" iz po- pisa 1953. godine objavljeni su za naselja u knjigama XIV i XV, za opštine u knjizi XII, za srezove u knjigama V, VI, VII, VIII, IX i X, a za republike u knjigama I, II, III i IV rezul- tata popisa stanovništva od 31, marta 1953.go- dine (sve u izdanju Saveznog zavoda za statis- tiku, Beograd).

Zanimanje

Zanimanje Je u popisu stanovništva I96I. godine definlsano kao vrsta posla kojim se ne- ko lice bavi u cilju sticanja sredstava za ži- vot. S obzirom da isto lice može obavljati raz ličite poslove,na osnovu čega bi se moglo uze- ti da ima dva ili više zanimanja, u popisu se tražilo da se upiše ono zanimanje na koje se troši najveći deo radnog vremena. Pri upisiva- nju odgovora o zanimanju po pravilu se uzimalo ono kojim se lice bavilo u momentu popisa, što znači da se nije ispitivalo koliko se vremena lice bavi tim zanimanjem. Izuzetno, za lica koja su u vreme popisa radila na poslovima se- zonskog karaktera, zanimanje se opredeljlvalo prema vrsti poslova na koje su ta lica utroši- la najveći ieo radnog vremena u toku godine koja prethodi popisu. Na pitanje o zanimanju u popisu 1961.godine odgovarala su ne samo priv- redno aktivna lica, već 1 lica s ličnim priho- dom 1 izdržavana lica. Stanovnici koji iz bilo kojih razloga (vojna obaveza, privremena neza- poslenost, lišenje slobode i si.) u momentu popisa nisu obavljali svoje zanimanje, upisi- vali su zanimanje kojim su se bavili neposred- no pre nastupanja uzroka zbog kojih Je došlo do prestanka vršenja zanimanja.

Od privredno aktivnih lica tražilo se u popisu da navedu što potpuniji naziv svoga za- nimanja, a ako ne znaju tačan naziv, da opišu koje poslove vrše, kako bi se na osnovu toga moglo odrediti zanimanje. Pri tome nije imalo nikakvog značaja u kojoj grani delatnostl od- nosno sektoru svojine rade, ni kakvu školsku i stručnu spremu imaju.

Na osnovu odgovora koje su na pitanje o zanimanju davala lica s ličnim prihodom, tre- balo Je da se vidi po kom osnovu ta lica imaju prihod,tj.da li im prihodi pritiču od ranijeg rada ili atctivnostl (lični penzioneri i uživa- oci invalidske penzije),od rada ili aktivnosti nekog člana njihove uže porodice (porodični penzioneri i uživaoci porodične invalidnine), od raznih oblika društvene pomoći (uživaoci socijalne pomoći, stipendisti) ili od privatne svojine (rentijeri).

Odgovori na pitanje o zanimanju za izdrža vana lica trebalo Je da sadrže razloge usled kojih su izdržavana (deca, nesposobni za rad, starci i si.) ili čime se bave (učenici, stu- denti, domaćice i si.). U ovom slučaju, dakle, zanimanje Je faktički Izražavalo svojstvo u kom su ta lica izdržavana. Pored toga, za sva izdržavana lica prikupljena su obaveštenja 1 o zanimanju njihovih izdrŽavalaca.

U definiciji zanimanja aktivnih lica nag- lašava se element individualnog rada svakog po jedinca,da se zanimanje ne bi mešalo sa delat- nošću kojom se bavi preduzeće, ustanova, rad- nja itd. u kojoj lice radi. U primeni definici Je zanimanja usvojene u popisu 1961. teškoću je predstavljalo odsustvo pravilnog shvatanja pojma zanimanja u Širokim slojevima stanovniŠt va, koji su zanimanje često zamenjivall polo- žajem u zanimanju (tako su uraesto naziva zani- manja upisivali "radnik" 111 "službenik"). U ovakvim slučajevima popisivači su bili dužni da izvrše Ispravke u skladu s definicijom.

U uput8tvima za sprovodjenje popisa data su bliža objašnjenja za primenu definicije za- nimanja. Prema tim objašnjenjima zanimanje kod pojedinih kategorija stanovništva utvrdjivalo se na sledeći način:

a) Za industrijske i zanatske radnike os- nova za odredjlvanje zanimanja Je bila vrsta posla bliže opredeljena sredstvima rada, pred- metima izrade, radnim postupcima i si, bez ob- zira na razlike u stepenu kvalifikovanostl. OpŠti odgovor "industrijski" ili "zanatski" radnik, nije zadovoljavao.

b) Učenici u privredi navodili su zanima- nje za koje su se spremali.

c) Za aktivne poljoprivrednike koji pre- težno rade samo na Jednoj vrsti poljoprivred- nih poslova, tražilo se da upišu odgovarajuća zanimanja (na primer: ratar, stočar, voćar, povrtar, vinogradar, pčelar i al.),dok su lica koja rade na različitim poslovima, vezanim za poljoprivrednu proizvodnju,upisivala opšti od- govor "poljoprivrednik".

d) Rukovodeći kadrovi trebalo je kao zani manje da upišu rukovodeću funkciju koju su oba vljali u vreme popisa, a ne svoje ranije zani- manje, navodeći pritom i vrstu preduzeća odno- sno ustanove u kojoj rade (na primer: direktor gradjevinskog preduzeća, direktor gimnazije, i si.).

e) Lica na izbornim funkcijama koja za vršenje svojih izbornih funkcija primaju nag- radu, upisivala su tu funkciju kao zanimanje (na primer: savezni narodni poslanik, predsed- nik NO sreza 1 si.).

Pitanje o zanimanju, definlsano na ovaj ili onaj način, ubraja se svakako medju pita- nja koja se postavljaju u gotovo svakom demo- grafskom Istraživanju, a u popisima stanovniš- tva ubraja se medju osnovna obeležja. Tako Je i u popisima stanovništva 1921, 1931, 1948. 1 1953« godine bilo postavljeno pitanje o zani- manju, samo što u ovim popisima nije bila pri- menjena uvek ista definiciJa.U popisima 1921.1 1931. godine bila Je ista definicija, ali njo- me nije Jasno postavljena granica izmedju za- nimanja kao vrste posla kojim se neko lice ba- vi, i grane delatnostl u kojoj ono radi. Ovo Je dovelo do toga da se klasifikacija zanimanja, prema kojoj su rezultati objavljeni, zasniva na podeli svojstvenoj grupi sanju po granama de latnosti. Medjutim, zahtev postavljen prilikom

XXII

popisivanja u ova dva popisa da se podaci o zanimanju daju Što detaljnije, obezbedjuje da se, i pored razlika u definicijama zanima- nja, podaci popisa stanovništva 1921. i 1931- mogu u znatno većoj meri uporediti sa podacima popisa 1953. 1 I96I, nego sa podacima o zani- manju iz popisa 19w.Naime, u popisu 1948. go- dine popisnica Je sadržavala unapred odredjer nih dvanaest grupa zanimanja, pa su se lica sama razvrstavala u neku od tih grupa. Te su grupe bile: 1. poljoprivrednici sa poljopriv- rednim posedom(navodećl veličinu poseda i broj grla stoke), 2. poljoprivrednici - članovi se- ljačke radne zadruge, 3> ribari, 4. radnici,5. učenici u privredi, 6. zanatlije, 7. trgovci, 8. aktivni službenici - nameštenici, 9.penzio- nlsanl službenici - nameštenici, 10. slobodne profesije i koje, 11. privatnici, 12. domaći- ce, deca 111 druga izdržavana lica. Izdržavana lica upisivala su 1 podatak o zanimanju lzdr- žavaoca. Kao što se vidi, ovakvo grupisanje lica prema zanimanju u popisu 1948. sasvim Je različito od opredeljenja zanimanja na osnovu vrste posla prlmenjenog u popisima 1953-i I96I. godine.

U cilju poboljšanja kvaliteta podataka o zanimanju korišćeni su i podaci iz pomoćnog lista, o kome Je bilo reči u odeljku "Opsta obaveŠtenja o popisu" ovog uvoda.

U obradi podataka o zanimanju popisa 1961. godine primenjena Je klasifikacija, bazirana kao i za popis 1953. na principu srodnosti za- nimanja prema vrsti poslova koji opredeljuju sadržlnu pojedinog zanimanja. Kao osnova i ok- vir klasifikacije služila Je klasifikacija za- nimanja primenjena u popisu 1953. godine. Gru- pisanje zanimanja vršeno Je u četiri stepena, tako da su sva zanimanja svrstana u: 1500 sku- pina, 469 vrsta, 117 podgrupa 1 12 grupa zani- manja, što se vidi iz klasifikacije koja Je data na kraju ove knjige. Sadržlna pojedinih skupina zanimanja može se detaljnije videti u Sistematskom spisku zanimanja, koji je Savezni zavod za statistiku umnožio radi koriščenja prilikom obrade popisne gradje.

Od 26 tabela za Iskazivanje rezultata po- pisa I96I. godine za naselja 1 opŠtine obelež- je zanimanje Javlja se u svega 4 tabele, a od OD tabela rezultata za republike i demografske reJone u 18 tabela. Koje su to tabele i sa ko- jim kombinacijama obeležja, vidi se iz Šemat- skog prikaza tabela rezultata.

Prilikom uporedjivanja podataka o zanima- nju iz pojedinih popisa stanovništva treba vo- diti računa o razlikama u definiciji obeležja zanimanje". Poredjenje "klasa zanimanja" iz

Popisa 1921. i 1931. godine sa "grupama zani- manja" iz popisa 1953. i I96I. godine uglavnom nije moguće, jer su "klase formirane na prin- cipu delatnosti u kojoj se zanimanje obavljalo, a ne grupisanjem srodnih zanimanja. Medjutim, ipak je moguće poredjenje onih klasa zanimanja Po popisu od 1921. i 1931. godine, koje obuh- vataju zanimanja koja se vrle,uglavnom, u okvi ru iste delatnosti; na primer, poljoprivredni- °l» rudari i si. Podaci o zanimanju po popisu °d 1948. godine nisu uporedivl ni sa podacima iz predratnih popisa,niti sa podacima iz 1953- 1 I961. godine, kako usled razlike u koncep- ciJi obeležja zanimanje, tako i usled primenje ne tehnike autoklasiflkaclje u predvidjenih 12 grupa, koja nije dozvoljavala eventualnu nak- nadnu obradu (preradu) podataka o zanimanju. U Pogledu definicije 1 načina upisivanja odgovo- ra na pitanje o zanimanju nema metodoloških r?!}*** izmedju popisa stanovništva 1953- i J-961. godine. Medjutim, u ta dva popisa posto-

jale su izvesne razlike u klasifikacijama,pre- ma kojima se u obradi vršilo grupisanje po obe ležju "zanimanje",u8led čega distribucije sta- novništva prema zanimanju nisu neposredno upo- redive. 0 ovome treba voditi računa, naročito kod grupa i podgrupa s istim nazivima u ove dve klasifikacije.Iz ovih razloga,a radi pra- vilnog koriščenja podataka, ukazuje se na neke osnovne razlike ' izmedju klasifikacija zanima- nja primenjenih u popisima 1953- 1 1961. godi- ne, ograničavajući se samo na grupe i podgrupe zanimanja.

Treba, pre svega, istaći da u klasifika- ciji zanimanja I96I. godine ne postoji ranija grupa "Nekvallfikovanl radnici". Nestručna za- nimanja nalaze se sada kao posebne podgrupe u grupama zanimanj a,u kojima se ovakva zanimanja mogu pojaviti (na primer,kod grupa: poljopriv- rednici, ribari i šumarski radnici,rudari, In- dustrijski i zanatski radnici,saobraćajno osob lje, trgovinsko osoblje, osoblje usluga). U grupi industrijskih i zanatskih radnika pod- grupa nestručnih radnika raščlanjena je dalje na nestručne radnike u industriji, u zanatstvu i u gradjevlnarstvu.dok su u ostalim navedenim grupama nestručni radnici svrstani u jedinstve ne podgruoe. Posebno treba istaći da Je u pod- grupe "nestručni radnici u "svrstavanje vršeno na osnovu vrste poslova, a ne prema po- datku o kvalifikaciji. Nadalje, treba znati da su "nestručni radnici " u klasifikaciji I96I. godine shvaćeni nešto uže nego "nekvall- fikovanl radnici" u klasifikaciji iz popisa 1953- godine. Naime, priličan broj zanimanja koja su 1953« godine bila razvrstana u grupu "nekvallfikovanl radnici" (na primer: nosači, čistači ulica,čistači klozeta, Čistači kanala, fekalisti, čistači voća 1 povrća, lučki radni- ci, hotelski momci, vratari, pakerl i si.) raz- vrstan Je I96I. godine u odgovarajuće skupine zanimanja prema vrsti poslova,a ne u "nestruč- ne radnike .

Razlika na nivou grupa ogleda se dalje u razdvajanju ranije grupe "osoblje zaštite i usluga na posebne grupe: "osoblje zaštite" i "osoblje usluga".Sadašnje grupe su po sadržini uglavnom istovetne sa ranijim podgrupama "osob lje zaštite" 1 "osoblje usluga , jedino što su u grupu usluga prebačena neka zanimanja (pra- lje, hemijski čistači i srodna zanimanja) koja su se ranije nalazila u grupi "industrijski i zanatski radnici", kao i neka zanimanja (foto- grafi i sl.)iz ranije grupe "stručnjaci i ume- tnici". Isto tako, u klasifikaciji 1961. godi- ne posla8tlČarl su prebačeni iz grupe usluga u podgrupu"proizvodjaČl prehrambenih proizvoda", koja se nalazi u grupi "industrijski i zanat- ski radnici".

U grupama "službeničkih" zanimanja izvr- šene su značajne izmene. Pre svega, ranija grupa "Administrativno i rukovodeće osoblje" podeljena Je u dve samostalne grupe: 1) Finan- sijskl, kancelarijski 1 srodni službenici i 2) Rukovodeće osoblje. U sadašnju grupu "Rukovo- deće osoblje" uključene su ranije podgrupe ru- kovodećeg osoblja s tim što je u sadržinskoj strukturi podgrupa došlo do nekih izmena, kako bi se dobile sto homogenije podgrupe i vrste. Znatnije izmene izvršene su u sadašnjim grupa- ma "Flnansljski, kancelarijski i srodni služ- benici" i "Stručnjaci i umetnici". Iz prve su izdvojeni stručni kadrovi u Javnoj upravi i prebačeni u grupu "Stručnjaci i umetnici", a neka niža stručna zanimanja (na primer, pomoć- ni statističari, arhivarskl i bibliotekarski službenici) prebačena su u ovu grupu iz grupe '"Stručnjaci i umetnici". Telefonisti, telegra- fisti i poštari, koji su se u ranijoj klaslfi-

XXIII

kaciJ i nalazili u grupi "Administrativno i ru- kovodeće osoblje", prebačeni su u "Saobraćajno osoblje". U grupu "Saobraćajno osoblje" uklju- čeni su i radio-telegrafistl, koji su se rani- je nalazili u grupi "Industrijski i zanatski radnici". To su, u ostalom, Jedine promene ko- je su nastale u sastavu grupe "Saobraćajno osoblje", pored manjih izmena njene unutrašnje strukture, učinjene da bi 3e dobile homogenije pcdgrupe i vrste. Pored toga, u grupi "Struč- njaci i umetnici" Izvršene su znatne struktu- ralne izmene na nivou podgrupa. Dok su ranije, 1953- godine, podgrupe predstavljale pojedine osnovne funkcionalne tipove zanimanja,bez ob- zira na nivo stručnosti (na primer, u celini su ulazili U sastav posebne podgrupe inženjeri i tehničari, svi kulturno-prosvetni radnici i zdravstveno osoblje), u klasifikaciji za popis 1961. godine osnovni funkcionalni tipovi zani- manja podeljeni su prema nivou stručnosti na dve ili više podgrupa. Na primer, inženjeri sa činjavaju Jednu, a tehničari drugu podgrupu, zdravstveno osoblje podeljeno je na tri podgru pe: 1) lekarl;,stomatolozi i farmaceuti, 2) me- dicinski i zdravstveni tehničari i 3) bolniča- ri i terapeuti.

U klasifikaciji za popis 1961.godine pos- lovodje se pojavljuju kao posebne podgrupe u svim grupama zanimanja u kojima može postojati takvo zanimanje (to su grupe: poljoprivredni- ci, ribari i Šumarski radnici, rudari, indus- trijski i zanatski radnici,trgovinsko osoblje, osoblje usluga). U klasifikaciji 1953. poslo- vodje su, medjutlm, bile posebna podgrupa je- dino u grupi"industrijski i zanatski radnici", a u ostalim su se nalazile na nivou vrsta od- nosno skupina.

I, najzad, lica za koja se nije moglo od- rediti zanimanje, razvrstana su 19§1^ godine u posebnu grupu Aktivna zanimanja bliže neodre- djena", dok su 1953. uključena u lica s ličnim prihodom.

U seriji od šesnaest knjiga rezultata po- pisa stanovništva I96I. godine podaci o zani- manju objavljeni su u knjigama VTI i VIII re- zultata za opštine 1 u knjigama II, III i IV rezultata za republike i demografske reJone.

Podaci o zanimanju iz popisa 1953- godine objavljeni su po srezovima u knjizi VI, a po republikama u knjigama I, II, III i IV rezul- tata popisa stanovništva od 31.III 1953- godi- ne (sve u izdanju Saveznog zavoda za statis- tiku, Beograd).

Delatnost

Pitanje o delätnosti postavlja se u popi- su sa ciljem da se dobije obaveštenje u kojoj delatnosti stanovništvo radi, odnosno iz koje delatnosti crpi sredstva za život. Delatnost se definiše kao vrsta proizvodnje ili usluga kojom se bavi radna ili druga organizacija u kojoj odnosno lice radi. Pojam radne organiza- cije obuhvata, pored privrednih organizacija, još i državne organe, ustanove i druge organi- zacije (društvene, zadružne, verske i slične), zatim radnje privatnih zanatlija 1 gazdinstava privatnih poljoprivrednika.

Pitanje o delatnosti postavljeno Je prvi put u popisu I953. godine. Medjutim, u popisi- ma iz 1921. i 1931- godine zanimanja su bila grupisana u kategorije i klase čija podela u osnovi odgovara podeli po delatnosti, te i ti popisi mogu da pružaju približnu podelu stanov nlštva po delatnosti.U popisu 1948. godine ni-

je bilo postavljeno pitanje o delatnosti, a ni grupisanje zanimanja nije vršeno tako da bi se mogla dobiti bar približna raspodela stanov- ništva po delatnostlma.

U popisima 1953. i 1961. godine definici- ja obeležja "delatnost" i način prikupljanja podataka u osnovi se nisu razlikovali. Delat- nost je u oba popisa odredjivana prema vrsti proizvodnje ili usluga . preduzeća i ustanova, odnosno pogona 1 si. u kome lice radi, s tim što su u popisu 1953- godine lica koja rade u preduzećlma sa dve ili više delatnosti bila grupisana prema glavnoj (pretežnoj) delatnosti preduzeća, dok su u popisu I96I. grupisana prema delatnosti pogona u kome rade, bez obzi- ra da 11 pogon predstavlja osnovnu ill spored- nu delatnost preduzeća.

Za lica zaposlena u zajedničkoj upravi (upravni aparat,centralna administracija ltd.) kombinovanih organizacija sa dve 1 više osnov- nih delatnosti, u popisu 1961, upisivala se ona grana delatnosti kojoj pripada veći deo zaposlenih radnika i službenika, odnosno ako za pojedine delove,(pogone)organizacije posto- ji posebna administracija, onda delatnost onog pogona za koji ta posebna administracija radi.

.Lica zaposlena u pomoćnim delatnostlma upisivala su osnovnu delatnost preduzeća,odno- sno sporednu ukoliko pretežno 111 isključivo služi sporednoj delatnosti a ne granu delatno- sti koja bi odgovarala radu pomoćne radionice. Pomoćnim delatnostlma smatrane su one koje ne ostvaruju samostalnu proizvodnju, već vršenjem usluga u krugu preduzeća omogućavaju njegov uspešniji rad.Tu, na primer, spadaju metalske, stolarske, električarske i slične radionice, koje rade isključivo za potrebe svog preduzeća i uglavnom se bave vršenjem usluga.

Lica zaposlena u delatnostlma društvenog standarda unutar preduzeća upisivala su uvek odgovarajuću delatnost društvenog standarda, bez obzira na osnovnu delatnost organizacije. Na primer, lica koja rade u društvenoj ishrani upisivala su "ugostiteljstvo", lica koja rade u ambulantama, zdravstvenim stanicama i slič- nim objektima upisivala su "zdravstvo",ona li- ca koja rade u servisima za pomoć zaposlenoj ženi upisivala su "lične usluge" i slično.

Da bi se postigao što bolji kvalitet odgo vora na pitanje o grani delatnosti, podatak o delatnosti uziman Je iz "Pomoćnog lista"1/.Po- red toga, poplsivaČl su bili snabdeveni Spis- kom grana delatnosti iz koga su mogli videti ne samo kako se nazivaju pojedine delatnosti, nego i koje vrste preduzeća,ustanova i si.spa- daju u koju delatnost.

Grupisanje grana delatnosti vršeno Je u popisu stanovništva I96I. godine prema poseb- noj klasifikaciji delatnosti izradjenoj za po- trebe tog popisa.Kao osnova i okvir za razradu klasifikacije služila Je klasifikacija prime- njena u popisu 1953- godine lzradjena na osno- vu Privremene nomenklature delatnosti Savezne planske komisije iz 1947. godine. U klasifika- ciji prlmenjenoj za popis 1961. godine vr3te delatnosti su više raščlanjene nego u 1953-go- dini. Ugostiteljstvo i bankarstvo sa osigura- njem, koje su se u klasifikaciji iz 1953. go- dine nalazile kao grane vrste "promet", pret- vorene su u samostalne vrste. Isto tako su u posebne vrste izdvojene: komunalne delatnosti, kulturno-prosvetna 1 naučne delatnosti i zdrav

1/ 0 "Pomoćnom listu" vidi odeljak "OpŠta oba- veštenja o popisu".

XXIV

stvena i socijalne delatnosti, koje su u kla- sifikaciji delatnosti 1953• godine bile grane u vrsti_"uprava i ostale delatnosti". Usled ovog raš'llanjavanja u sadašnjoj klasifikaciji delatnosti ima 16 vrsta, dok ih je u ranijoj bilo đsset.

Tako Je klasifikacija delatnosti primenje na u popisu 1961. sadržala sledeče vrste i gra ne delatnosti:

Rudarstvo (001-006) 001 Proizvodnja uglja 002 Proizvodnja nafte 1 zemnog plina 003 Rudnici gvozdenih ruda 004 Proizvodnja ruda obojenih metala 005 Rudnici nemetalnih ruda 006 Kamenolomi i majdani peska i šljunka

Industrija (101-126) iol Proizvodnja i prenos elektroenergije 102 Prerada uglja 103 Prerada nafte 104 Crna metalurgija 105 Metalurgija obojenih metala 106 Prerada nametala 107 Mašinogradnja 108 Metalopreradjlvačka industrija 10Q Brodogradnja 110 Proizvodnja električnih mašina 111 Ostala elektroindustrija 112 Hemijska industrija 113 Industrija gradjevinskog materijala 114 Drvna industrija 115 Proizvodnja papira 116 Tekstilna industrija li? Industrija kože i obuće lio Industrija gume 119 Prehrambena industrija 120 Grafička industrija 121 Industrija duvana 122 Filmska industrija loü ProizvodnJa preradjevina od papira 124 Proizvodnja predmeta od plastičnih masa 125 Proizvodnja sportskih potreba 126 Ostala raznovrsna industrija

Poljoprivreda (201-203) SOTTöTTöprlvreda 202 Ribarstvo 203 Vodoprivreda

i^arstvo (301-J503) JUJL Uzgoj, nega 1 zaštita šuma 302 Lov 303 Eksploatacija šuma

^radjeyinarstvo (401-403) £°1 ProTeTct'ovanJe £02 Gradjenje i gradjevinska montaža W3 Premeravanje i kartlranje zemljišta i is-

tražni radovi

!§25£S$SA (501-508) j?°IZeIeznički 502 Pomorski £03 Rečni i Jezerski 504 Vazdušni j?°5 Drumski J06 Oradskl 3O7 Pretovar 508 PTT veze

^Sovina (6ol_6o4)

fino ^Sovina na malo fini ^Kovina na veliko &n, Voljna trgovina ou^ Trgovinske usluge

Ugostiteljstvo (611,612) 611 Ugostiteljstvo 612 Turizam

Zanatstvo (701-716) 701 Metalopreradjivačko-proizvodjačko zanat-

stvo 702 Metalopreradjivacko-gradjevinsko zanatstvo 703 Elektrotehničko zanatstvo 704 Elektrotehničko-gradjevinsko zanatstvo 705 Hemijsko zanatstvo 706 Zanatstvo za preradu zemlje,kamena i stak-

la (zanatstvo za preradu nemetala) 707 Gradjevinsko zanatstvo za preradu zemlje,

kamena 1 stakla 708 Gradjevinsko zanatstvo 709 Drvopreradjlvačko zanatstvo 710 DrvopreradjlvaČkp-gradjevlnsko zanatstvo 711 Prerada hartije' (proizvodi od hartije 1

grafičko zanatstvo) 712 Prerada tekstila (zanatstvo za izradu tek-

stilnih proizvoda) 713 Prerada kože (zanatstvo za izradu kožnih

proizvoda) 714 Prehrambeno zanatstvo 715 Mesare, pekare i poslastičarnlce 716 Ostale zanatske radinosti

Lične usluge (801)

Komunalne delatnosti (901, 902) 901 Upravljanje zgradama §02 Komunalna privreda

Državna uprava 1 pravosudje (9II-915) 911 Sdvezni organi 912 Republički, pokrajinski i oblasni organi 913 Sreski organi 914 Opštinskl organi 915 Pravosudje

Kulturno-prosvetne i naučne delatnosti (921-923)

921 Prosveta 922 Naučna delatnost 923 Kulturno-umetnička delatnost

Zdravstvena 1 socijalne delatnosti (931-933) 931 Socijalna zaštita 932 Socijalno osiguranje 933 Zdravstvo

Bankarstvo 1 osiguranje (941, 942) 941 Banke 942 Državni osiguravajući zavod

Ostale delatnosti (951-953) 951 Sport i fiskultura 952 Privredna udruženja 953 Ostale delatnosti

Van delatnosti (xxx)

Nepoznato (yyy)

Aktivna lica koja privremeno ne vrše svo- je zanimanje, Jer su na odsluženju vojnog ro- ka, privremeno nezaposlena, lišena slobode i si., svrstana su u grupu "van delatnosti".

Od 26 tabela za iskazivanje rezultata po- pisa I96I. godine za naselja i opštine podaci po delatnosti dati su u 5 tabela, a od 66 ta- bela rezultata za republike i demografske re- jone u 12 tabela. Koje su to tabele 1 sa kojim obeležjima je ukršteno obeležje delatnost, vi- di se iz šematskog prikaza tabela rezultata.

XXV