1

2

نهشرىياتتىننهشرىياتتىننهشرىياتتىننهشرىياتتىن

كۈنى قهشقهر شهھىرىنىڭ -25 ئاينىڭ -6 يىلى -1958غهيرەتجان ئوسمان :ئاپتۇر ھهققىدە

ئۆز يېزىسىدا باشالنغان ۋە ئوتتۇرا . يۇقىرىقى قازئېرىق كهنتىدە ئوقۇتقۇچى ئائىلىسىدە تۇغۇلغان

. همگىكىگه قاتناشقان يىللىرى يېزىغا چۈشۈپ دېهقانچىلىق ئ1977-1975مهكتهپلهرنى تامامالپ،

يىلىغىچه شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئهدەبىيات فاكۇلتېتىنىڭ ئۇيغۇر -1983 يىلىدىن -1978

ئوقۇشنى تاماملىغاندىن بۇيان ئۆز فاكۇلتېتىدا ئوقۇتقۇچىلىق بىلهن . ئهدەبىيات كهسپىدە ئوقۇغان-تىل

ئۇ ھازىر ئۇيغۇر كالسسىك . يىلى دوتسېنتلىق ئۇنۋانىغا ئېرىشتى-1994. شۇغۇللىنىپ كېلىۋاتىدۇ

.ئهدەبىياتى ساھهسى بويىچه ماگىستىر ئاسپىرانت يېتهكچى ئوقۇتقۇچىسى

ئۇيغۇر ئهدەبىيات «، »ئهدەبىيات ئاساسلىرى-ئالىي مهكتهپ تىل«غهيرەتجان ئوسمان

، »جۇڭگودىكى دىن ۋە ئهپسانلىرى قامۇسى«قاتارلىق دەرسلىكلهرنى ۋە ) خهنزۇچه(» تارىخى

جۇڭگو تارىخىدىكى ئاز سانلىق مىللهتلهر «، »يۇرت ئهدەبىياتى ماقالىلهر توپلىمىغهربىي «

جۇڭگو تارىخىدىكى ئاز «، »غهربىي يۇرت ئهدەبىيات ماقالىلهر توپلىمى«، »قهھرىمانلىرى قامۇسى

ئۇ تۈزگهن . قاتارلىق كىتابالرنى تۈزۈشكه قاتناشقان» سانلىق مىللهتلهر قهھرىمانلىرى شهجهرىسى

ناملىق كىتابى ش ئۇ ئا ر ئالىي مائارىپ بويىچه ئۆزلۈكىدىن » ۇر كالسسىك ئهدەبىياتى تارىخىئۇيغ«

ئۇيغۇرالرنىڭ قهدىمكى «ئۇنىڭدىن باشقا . ئۆگهنگۈچىلهرنىڭ دەرسلىكى سۈپىتىدە نهشر قىلىنغان

ىي تارىخ-ئۇيغۇر خهلق رىۋايهتلىرى«، )خهنزۇچه(ناملىق كىتابى » ئهدەبىياتى ھهققىدە تهتقىقات

.ناملىق كىتابى نهشر قىلىنغان» شهخسلهر

3

ئۇ مهملىكهتلىك بهش قېتىملىق، خهلقئارالىق ئۈچ قېتىملىق ئىلمىي مۇھاكىمه يىغىنىغا قاتنىشىپ

يىلى كۈزدە ياپونىيه فۇكۇئوكا مائارىپ ئۇنىۋېرىستېتىنىڭ -1998جۈملىدىن . ماقاله ئوقۇغان

. ماقاله ئوقۇغان ۋە زىيارەتته بولغانتهكلىپىگه بىنائهن ياپونىيىگه بېرىپ ئىلمىي

يىلىدىن باشالپ مهتبۇئاتالردا ئېالن قىلىنىشقا -1980غهيرەتجاننىڭ ئىلمى ئىزدىنىشلىرى

پارچىدىن ئارتۇق 100ھازىرغىچه ئۇنىڭ ئۇيغۇرچه، خهنزۇچه ۋە چهت ئهل تىللىرىدا . باشلىغان

.ماقالىسى ئېالن قىلىنىپ جامائهت بىلهن يۈز كۆرۈشكهن

غهرب بىلهن بولغان مهدەنىيهت ئاالقىسى توغرىسىدا دۆلهت ئىچى ۋە سىرتىدىكى -ئۇيغۇرالر شهرق

ئالىمالر بهلگىلىك دەرىجىدە ئىزدىنىشلهر ئېلىپ بارغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇالر يهككه ۋە پارچه ھالهتته

.بولغاچقا، كىشىلهرنى بىر پۈتۈن چۈشهنچىگه ئىگه قىاللمىغانىدى

تابىدا بۇ باش تېمىنى ئوخشىمىغان ئۇسۇل ۋە شهكىل ئارقىلىق بىرقهدەر ۋە ئهتراپلىق ئاپتور بۇ كى

غهرب بىلهن بولغان ئاالقىسى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا مهدەنىيىتىنى يارىتىش -يورۇتۇپ، ئۇيغۇرالرنىڭ شهرق

.جهھهتته قوشقان تۆھپىسىنى خېلىال سىستېمىلىق ھالدا مۇھاكىمىگه قويغان

4

5

6

چى بۆلۈمچى بۆلۈمچى بۆلۈمچى بۆلۈمبىرىنبىرىنبىرىنبىرىن

غهرب مهدەنىيهت ئاالقىسىغهرب مهدەنىيهت ئاالقىسىغهرب مهدەنىيهت ئاالقىسىغهرب مهدەنىيهت ئاالقىسى----دىنىي چۈشهنچىلهر ۋە ئهدەبىي ئهسهرلهردە ئهكس ئهتتۈرۈلگهن شهرقدىنىي چۈشهنچىلهر ۋە ئهدەبىي ئهسهرلهردە ئهكس ئهتتۈرۈلگهن شهرقدىنىي چۈشهنچىلهر ۋە ئهدەبىي ئهسهرلهردە ئهكس ئهتتۈرۈلگهن شهرقدىنىي چۈشهنچىلهر ۋە ئهدەبىي ئهسهرلهردە ئهكس ئهتتۈرۈلگهن شهرق

دى، تۇران ئاتالغۇسى ۋە شهرق ـ غهرب مهدەنىيهت ئاالقىسىدى، تۇران ئاتالغۇسى ۋە شهرق ـ غهرب مهدەنىيهت ئاالقىسىدى، تۇران ئاتالغۇسى ۋە شهرق ـ غهرب مهدەنىيهت ئاالقىسىدى، تۇران ئاتالغۇسى ۋە شهرق ـ غهرب مهدەنىيهت ئاالقىسى. . . . 1111

مهسىلىنىڭ قويۇلۇشى) 1

بۇ، ئۆز . اردېگهن ئاتالغۇ ب» تۇران«ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركىي تىللىق مىللهتلهرنىڭ ھۆججهتلىرىدە

اپىيىسىدە جۇغر-نۆۋىتىدە يهنه تاجىكچه ۋە ئهرەبچه ھۆججهتلهردە، جۈملىدىن ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخ

، ئامېرىكىلىق مهشهۇر ئالىم مورگان ]1[ئېنگېلس. پرولېتارىيات داھىيلىرىدىن ف.دائىم كۆزگه چېلىقىدۇ

.مۇ بۇ ئاتالغۇنى تىلغا ئالغان] 2[

كتېرىئاتالغۇنىڭ مهزمۇن خارا) 2

ئېنگېلىس . ف. تۇران ئاتالغۇسى تارىختىن بۇيان ئىككى خىل مهزمۇنغا ئىگه بولۇپ كهلدى

ئىنسان —ئاتالغۇسىنى خهلقلهر » تۇرانىيالر«ئاتالغۇسىنى جۇغراپىيىلىك نام سۈپىتىدە، » تۇران«

تۈركىي — تۇران« «دە»بۈيۈك لۇغهت ۋە ئېنسىكلوپېدىيه«]. 3[تۈركۈمى نامى سۈپىتىدە ئىشلهتكهن

تىللىق خهلقلهرنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئهڭ قهدىمكى يۇرتلىرىغا قهدىمكى ئىرانلىقالرنىڭ بهرگهن

داستانىنىڭ مۇقهددىمىسىدە بۇ ئهسهرنى مۇشۇنداق نام » قۇتادغۇبىلىك«دېيىلگهن بولسا، ] 4[نامى

س ھاجىپنىڭ بۇ ، يهنه يۈسۈپ خا]5[نىڭ ئاتايدىغانلىقى ئهسكهرتىلگهن»تۇرانلىقالر«بىلهن

ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي تىللىق خهلقلهر —تۇران «ئهسىرىنى خهنزۇچه تهرجىمه قىلغۇچىالرمۇ

» ياشايدىغان يۇرتالرنىڭ قهدىمكى نامى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ ياكى تۈركىي تىللىق خهلقلهرنى كۆرسىتىدۇ

7

.، دەپ ئىزاھات بېرىشكهن]6[

بابىنىڭ » رۇستهم ۋە سوھراپ«نىڭ »شاھنامه«يىلى – 1984شاڭخهي تهرجىمه نهشرىياتى

: سۆزىنى تهرجىمان مۇنداق ئىزاھلىغان» تۇرپان«تهرجىمىسىنى نهشر قىلغاندا فىردەۋسى تىلغا ئالغان

بۇ يهرگه ئىران قهبىلىلىرى . ئهسلىي ئوتتۇرا ئاسىيادىن ئىبارەت كهڭ تېررىتورىيه ئىدى—تۇران «

. غا ئۆزگهرتكهن›تۈركىستان‹ى تۈركىي مىللهتلهر ئىگىلىگهن ۋە جايالشقان، كېيىنچه بۇ يۇرتن

.»لهر دېگهن ئىككى سۆزنى ئوخشاش مهنىدە قولالنغان›تۈرك‹بىلهن › تۇرانالر‹دە فىردەۋسى ›شاھنامه‹

› تۇران‹يېقىنقى ۋە ھازىرقى ئىلىم ساھهسى «: ئالىم لى يوڭ بىرقهدەر كونكرېت پىكىر يۈرگۈزۈپ

يغۇرالرغا مهنسۇپ بولغان تۈركىي تىلالر ئائىلىسى، ھهتتا پۈتكۈل ئالتاي تىللىرى ئىبارىسىنى ئۇ

ئۆز «، دەپ يېزىپ، ]7[» سىستېمىسىدىكى ئىنسانالر تۈركۈمىنىڭ ئومۇمىي نامى سۈپىتىدە قاراپ كهلدى

ىق، تارىخىنىڭ مهلۇم باسقۇچلىرىدا نهچچه قېتىمالپ پۈتۈن مىللهتنىڭ قهلب ساداسىنى ياڭرىتىپ قورالل

دېگهن شهكىلدە » ]8[ھهيۋەتلىك ۋە شانلىق كۈرەش مۇساپىلىرىنى بېشىدىن كهچۈرگهن تۇرانلىقالر

.تارىخقا ياندىشىپ، ئۆز پىكرىنى يهنىمۇ ئىلگىرىلىگهن ھالدا قاراتمىلىققا ئىگه قىلغان

لىدىكى يىپهك يو«چىڭگىزخان ئىستېالسىدىن كېيىن ئوتتۇرا ئاسىيادا ئهڭ تهسىرلىك رول ئويناپ

، دەپ ]9[» يىپهك يولىدا تۇغۇلغان بىرىنچى قاتاردىكى شاھ«ۋە » بىرىنچى قاتاردىكى قهھرىمان

مۈلكى تۇران، بىز كىم —بىز كىم «ئۆز ئۈگۈتلىرىدە ) 1405—1333(شۆھرەت قازانغان ئهمىر تۆمۈر

دەپ ھهيۋە ، ]10[» مىللهتلهرنىڭ ئهڭ قهدىمكىسى ۋە ئهڭ ئۇلۇغى بولغان تۈركنىڭ باش بوغۇنى—

بۇ تارىختىكى كىشىلهرنىڭ بايانلىرى بولۇپ، . نى بىر ئهل سۈپىتىدە بايان قىلغان»تۇران«كۆرسىتىپ،

.ئۇنىڭغا پۈتۈنلهي جور بولۇش كېرەك دېگهن مهنتىقه چىقىرىلماسلىقى كېرەك، ئهلۋەتته

.ايدۇئىران ھۆججهتلىرىدە ئۇچر-بۇ ئاتالغۇنىڭ قوللىنىلىشى دەسلهپته قهدىمكى پارس

ئهسىرگىچه بولغان ئارىلىقتا شهكىللىنىشكه XII ئهسىردىن مىالدىيىدىن بۇرۇنقى Xمىالدىيىدىن بۇرۇنقى

8

ئىبارىسى » تۇرا«دا ) Avesta(» ئاۋېستا«باشلىغان ئىران زوروئاستىر دىنىنىڭ مۇقهددەس كىتابى

بۇ كىتابتىكى ]. 11[ه چېلىقىدۇ دېگهن ئىبارىمۇ كۆزگ» جهڭگىۋار تۇراالر«ئۇنىڭدا يهنه . تىلغا ئېلىنغان

ساك ۋە ئىسكىفلهر ]. 12[لهرگه قارىتىلغان ) Scythia(ۋە ئىسكىف ) Saca(الر ساك »تۇر«، »تۇرا«

بولسا ئىران قهبىلىلىرىنىڭ شىمالىدا، كهڭ ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغان چوڭ بىر قهبىلىلهر ئىتتىپاقىنىڭ نامى

پارسالرنىڭ . ە جهنۇبى، تهكلىماكان ۋادىلىرىدا ياشىغانبولۇپ، ئۇالر تهڭرىتاغلىرىنىڭ شىمالى ۋ

ئهسىرلهردە يازما شهكىلگه V —VIمىالدىيه (» باھادىر زەرىرەگه مهرسىيه«كالسسىك ئهسىرى

دە، ئىرانغا قوشنا بولغان ھهم پارسالرنىڭ شىمالىي چېگرىسى سۈپىتىدە تونۇلۇپ كهلگهن ئامۇ ) كهلگهن

.دەپ تهسۋىرلهنگهن» تۇران«دەرياسىنىڭ ئۇ يېقىدىكى ئهل

دىكى مهركىزىي ۋەقهلىك ئىران قهبىلىلىرى بىلهن شىمالدىكى جهڭگىۋار كۆچمهن »ئاۋېستا«

ئىران قهبىلىلىرىگه يېتهكچىلىك . جېدەللىرى تهسۋىرلهنگهن-قوۋمالرنىڭ ئۇزۇنغا سوزۇلغان جهڭگى

سا، شىمالدىكى قهبىلىلهرگه تۇر، ھۇشاڭ قىلغان سهردار ھىالج، سوقرات، سىياۋۇش ۋە ئىسپهندىيارالر بول

.ۋە ئافراسياپالر باشچىلىق قىلغان

دېگهن بىر قهھرىماننىڭ نامى تىلغا ئېلىنىدۇ ھهم ئۇ ئىران » ئارجاسىب«دا »ئاۋېستا«

قهبىلىلىرىنىڭ ئهڭ كۈچلۈك رەقىبى سۈپىتىدە نۇرغۇن قوشۇنغا يېتهكچىلىك قىلىپ، ئىران قهبىلىلىرىنى

تىلغا ) دە»شاھنامه«كېيىنكى مهنبهلهردە ئاساسهن » ئارجاسىب«بۇ يهردىكى . سالىدۇساراسىمىگه

بىننى › ئارجاسىب«‹ئهسىرىدە ]. 13[ئوبرازىنىڭ ئىپتىدائىي ئۈلگىسىدۇر » ئافراسياب«ئېلىنغان

» ھۇشاڭ بىننى تۇر بىننى فېرىدۇن ئوغلىدۇر—ئافراسياب «، »ئافراسياب كىم، تۈرك پادىشاھى ئهردى

شهكلىدە تىلغا ئېلىنغان ھهم ئۇ » ئافراسياب«دە ئارجاسىب نامى »شاھنامه«. ، دەپ يازغان]14[

تۇران ئېلىنىڭ پادىشاھى، تۈركلهرنىڭ سهركهردىسى سۈپىتىدە كهيخۇسرەۋ، رۇستهم، سياۋۇش قاتارلىق

.ئىران سهرۋازلىرى بىلهن بولغان ئاجايىپ كهسكىن ئېلىشىشلىرىنى سۈرەتلىگهن

» شاھنامه«ۋە » باھادىر زەرىرەگه مهرسىيه«نامى » تۇر«، »تۇرا«دىكى » ئاۋېستا«دېمهك،

9

بۇنى بىرقانچه . ئاتالغۇسىنىڭ دەسلهپكى شهكلى دەپ قاراش مۇمكىنچىلىكى بار» تۇران«لهردىكى

:تهرەپتىن ئىسپاتالشقا بولىدۇ

مالىدىكى زور بىر قهبىلىلهر الر ئىران قهبىلىلىرىنىڭ شى» تۇر«، »تۇرا«دىكى » ئاۋېستا«بىرىنچى،

سۇ قوغلىشىپ، كۆچمهن تۇرمۇش -بۇ قهبىلىلهر ئهينى چاغدا ئوت. ئىتتىپاقىغا قارىتىپ قوللىنىلغان

شۇڭا، بۇ نام . تېررىتورىيىسى مۇقىم شهكىللهنمىگهن-كهچۈرىدىغان قهبىلىلهر بولۇپ، ئۇالرنىڭ ماكان

قوۋم نامى شهكىلدە -ي، بهلكى قهبىلهئۆز زامانىسىدا مۇئهييهن تېررىتورىيىنى ئىپادىلىمه

.قوللىنىلغانلىقى ئهجهبلىنهرلىك ئهمهس

دەۋرىدىن كېيىن ئىرانلىقالر ئۆزلىرىنىڭ ئاساسلىق پائالىيهت رايونىنىڭ » ئاۋېستا«ئىككىنچى،

دەپ » تۇرانالر«، دەپ ئۇ يهردە ياشىغان خهلقلهرنى »تۇران«شىمالىدىكى چهكسىز تېررىتورىيىنى

. نىڭ كېلىپ چىقىش ئېهتىمالى بارلىقىنى كۆرسىتىدۇ»تۇران«دىن » تۇر-تۇرا«ۇ ب. ئاتىغان

دە ئۇچىغا چىققان » رەزىللىك«، »يالغانچى«، »دىۋە كهبى«دا تىلغا ئېلىنغان » ئاۋېستا«ئۈچىنچى،

جهڭگىۋار «نىڭ »ئارجاسىب«دەپ تهسۋىرلىنىشى » تۇران شاھى«دە» شاھنامه«نىڭ » ئارجاسىب«

تۇران شاھى «ئاتالغان قوۋمالرنىڭ يېتهكچىسى بولۇشى مۇمكىنچىلىكىنى، بۇنىڭ دەپ » تۇرالر

دەپ ئاتالغان قوۋمالرنىڭ يېتهكچىسى بولۇشى مۇمكىنچىلىكىنى، » جهڭگىۋار تۇرالر«نىڭ »ئافساجاسىب

دېگهن ئۇقۇم بىلهن مهزمۇنداش ئىكهنلىكىنى مۇقىمالشتۇرۇشقا » تۇران شاھى ئافراسىياپ«بۇنىڭ

.بولىدۇ

دېگهن » تۈركلهرنىڭ خانى«دە ئافراسياپ تۇران شاھى دېيىلىش بىلهن بىرگه » شاھنامه«تۆتىنچى،

تۈركلهرنىڭ بوۋىسى دەپ قارايدۇ، دېگهن مهزمۇندا پىكىر بايان قىلغان » تۇرا«ئۇقۇم تهڭ مهنىدە

لىنىشنىڭ قاتارلىق كىتابالردا پاراللېل قول» شاھنامه«نىڭ »تۈرك«بىلهن » تۇران«، بۇ ]15[بولۇپ

رېئاللىقتىن ئانچه چهتنهپ كهتمىگهنلىكىنى، ئامۇ دەرياسىنىڭ شىمالىدىكى بىپايان تۈزلهڭلىكته

10

ياشىغان تۇرانالرنىڭ ئاساسىي قهبىلىلىرى دەۋرىنىڭ ئالمىشىشى، ئىنسانالرنىڭ تهرەققىياتى ھهم

تۈركىي تىللىق مىللهتلهرنىڭ كېلىپ چىقىش قانۇنىيىتىگه ماسالشقان ھالدا كېيىنكى دەۋرىدىكى

قهبىلىلهر، جۈملىدىن ئۇيغۇرالرنىڭ كېلىپ چىقىشىنىڭ بىر تارماق مهنبهسى بولۇپ قالغانلىقىنى

.ئېنىقلىققا ئىگه قىلىدۇ

بهشىنچى، كىشى ئىسىملىرىدىمۇ، مهسىلهن، ئهرلهر ئارىسىدا تۇر، تۇراخۇن، تۇران ئاخۇن، ئايالالر

بۇنىڭدىن . قىز، تۇرانخان دېگهنگه ئوخشاش ئىسىمالر بار، تۇراخان، تۇران)تۇرخان(ئارىسىدا تۇخان

.تۇر، تۇرا، تۇران ئاتالغۇلىرىنىڭ تومۇرى ھهم مهزمۇنى ئوخشاش ئىكهنلىكىنى بىلگىلى بولىدۇ

» دەۋرى› ئاۋېستا«‹ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تۇرمۇشىدا ئىستېمال قىلىنىۋاتقان بۇ ئىسىمالرنىڭ يىلتىزىنى

.لىتىلىك ھېسابالنماسدىن سۈرۈشته قىلساق غه

قوشۇمچىلىرىنىڭ قوشۇلۇپ كۆپلۈك » ئهن-ئان«دا »تۈركىي تىلالر دىۋانى«ئالتىنچى، مهھمۇد كاشغهرى

نىڭ كۆپلۈكى »ئوغۇل«، »ئهرەن«نىڭ كۆپلۈكى »ئهر«مهنىسىنى بېرىدىغانلىقىنى، شۇنىڭغا مۇناسىپ

» تۇران«نىڭ كۆپلۈك شهكلى »تۇرا-رتۇ«مۇشۇ ئهھۋالغا قاراپ، ]. 16[ئىكهنلىكىنى ئېيتقان» ئوغالن«

.بولۇشى ئېهتىمالغا خېلىال يېقىن

رىۋايهتلىرىدە سۆزلهنگهن فېرىدۇن ۋە ئۇنىڭ ئوغۇللىرى -يهتتىنچى، پارسالرنىڭ ئهپسانه

رىۋايهتته -بىر خىل ئهپسانه. توغرىسىدىكى مهزمۇنالرمۇ بهلگىلىك تولۇقلىما ماتېرىيالغا ئىگه قىلىدۇ

چوڭ . ۇن ئۆمرىنىڭ ئاخىرىدا پۈتۈن دۆلهتنى ئۈچ ئوغلىغا تهقسىم قىلىپ بېرىدۇئېيتىلىشچه، فېرىد

نى، ئوتتۇرانچى ئوغلى تۇرغا تۇران ۋە چىننى، كهنجى ئوغلى ھىالجغا ) ۋىزانتىيه(ئوغلى سېلىمگه رۇم

تۇرنىڭ «غا تهگكهن يهر »تۇر«بۇنىڭغا قارىغاندا ]. 17[پۈتكۈل ئىراننى سۇيۇرغال قىلىپ بهرگهن

دىكى ئافراسياپنىڭ »شاھنامه«. دەپ ئاتالغان» تۇران«مهنىسىدە » دلىرى ھهم ئۇنىڭ زېمىنىئهۋال

تۇران بىلهن ئىراننىڭ زىددىيىتى سېلىم بىلهن تۇران زامانىسىدىن ... «ئاغزىدىن بېرىلگهن

نىڭ يهنه بىر »شاھنامه«دېگهن گهپتىن ھهم فېرىدۇننىڭ ئىككىنچى ئوغلى تۇرنىڭ » باشالنغاندۇر

11

نامىنى ئۆزئارا » تۇران«بىلهن » تۇر«شهكلىدە بېرىلگهنلىكىمۇ » تۇران«ىدە ئافراسياپ ئاغزىدىن يېر

رىۋايهتلىك چۈشهنچه بولسىمۇ، بىراق ئۇنىڭ تارىخىي -ۋەھالهنكى، بۇالر ئهپسانه. ئۇيغۇنالشتۇرىدۇ

.ۋەتمهيدۇئۇقۇمالرنى بايان قىلىشتا ۋاسىتىلىك ماتېرىيال ئىكهنلىكىنى پۈتۈنلهي ئىنكار قىلى

يىلى تاماملىغان -1911) 1917 — 1836(سهككىزىنچى، ئۇيغۇر تارىخچىسى مولال مۇسا سايرامى

سۆزىنىڭ › تۇر‹بىلهن › تۈرك‹دېگهن نام، » تۇران«ناملىق كىتابىدىكى » تارىخىي ھهمىدىي«

اللىق رولى ، دېگهن بايانىدىن ئۇنىڭ بهلگىلىك ئېنىقلىما ماتېرىي]18[»قوشۇلۇشىدىن پهيدا بولغان

.بارلىقىنى بىلگىلى بولىدۇ

ئاتالغۇنىڭ جۇغراپىيىلىك مهزمۇن دائىرىسى) 3

تاغلىرى ئهتراپىنى ئوراپ ) Kopt(دۇنيا خهرىتىسىدىن قارىساق، تهڭرىتاغلىرى كاسپى دېڭىزى، كوپت

ت سابىق سوۋې. تۇرغان كهڭ تېررىتورىيىنىڭ تۇران تۈزلهڭلىكى دەپ ئاتىلىدىغانلىقىنى كۆرىمىز

لوپت تاغلىرىدىن تهڭرىتاغلىرىغىچه، «ئىتتىپاقىنىڭ توپۇنۇمىيه مۇتهخهسسىسى موزايېفمۇ ئومۇمهن

كاسپى دېڭىزدىن قارا قۇم ۋە قىزىل قۇم چۆللۈكلىرىگه بولغان دائىرە تۇران ئويمانلىقى دەپ

تۈركىي «: ۇشۇنىڭ بىلهن ئۇ كۆز قارىشىنى تولۇقالپ، يهنه مۇنداق دەيد. دەپ يازغان] 19[»ئاتىلىدۇ

ئهمما، كېيىنچه، تۈركىي تىللىق . تىللىق قهبىلىلهر بۇ يهردە كۆچمهن چارۋىچىلىق تۇرمۇشىنى كهچۈرەتتى

قهبىلىلهرنىڭ جهنۇبقا ۋە غهربكه يۆتكىلىشى بىلهن بىر ۋاقىتتا، كاسىپى دېڭىزىدىن لوپنۇرغىچه بولغان

ئۇنىڭ . باشقىچه مهزمۇنغا ئىگه بولدىدېگهن بۇ نام› تۇران‹كهڭ رايونالرنى ئىگىلىگهندىن كېيىن،

].20[» چۈشهندۈرۈشكه توغرا كېلىدۇ) باشقىچه(مهزمۇنى تېخىمۇ كهڭ، شۇڭا

پروفېسسور ئابدۇشۈكۈر مۇھهممهدئىمىن قهدىمدە تۇران دەپ ئاتالغان تېررىتورىيىنىڭ شىنجاڭنى ئۆز

تاڭ سۇاللىسى پادىشاھى : قىلغانئىچىگه ئالىدىغانلىقىنى خهنزۇچه مهنبهلهر ئاساسىدا مۇنداق بايان

— يىلى تارىم – 635تاڭ گاۋزۇڭ لى جى ۋاقتىدىكى تۈركىي نهسهبلىك سانغۇن چۇبى خېلىنىڭ «

12

لىرىغىچه جهڭ قىلىپ بارغانلىقىنى ) (› تۇران چۆل ‹—، تهكلىماكان )(› تۇران ساي‹

ىنىڭ تاڭ سۇاللىسى سۆز» تۇران«نى »«يهنى بۇ يهردە بۇ ئالىم ]. 21[» قهيت قىلغان

.دەۋرىدىكى خهنزۇچه يېزىلىشى دەپ ھېسابلىغان

دىن ئىبارەت بۇ نامنىڭ جۇغراپىيىلىك ئۇقۇم دائىرىسى ئهڭ دەسلهپته »تۇران«شۇنداق بولسىمۇ،

ئىرانلىقالرنىڭ زېمىن چۈشهنچىسىدە خاسالشقانلىقىنى ئېتىبارغا ئېلىپ، پارسالرنىڭ قارىشى بويىچه

.كېلىدۇكۆرسىتىشكه توغرا

بۇنىڭدا . قهدىمكى ئىرانلىقالر ئىران بىلهن تۇراننىڭ چېگرىسىنى ئامۇ دەرياسى ئارقىلىق ئايرىغان

:مۇنداق بىر رىۋايهت بار

بىرىنىڭ كۈشهندىسى بولغان ئىران بىلهن تۇران ئوتتۇرىسىدىكى ئۇرۇش –يىراق قهدىم زاماندا بىر

ئىران قوشۇنىنىڭ بىر . ق شۇنداق بىر مهسلىههتكه كهپتۇكېيىن كېڭىشىش ئارقىلى. ئهلهمنى مالهم قىپتۇ

ئهسكىرى چىقىپ شهرق تهرەپكه قارىتىپ ئوقيادىن بىر تال ئوق ئۈزسۇن، يا ئوقى چۈشكهن يهر

جهسۇر جهڭچى ئهرش تاللىنىپ، مهغرۇر قهدەم بىلهن . ئىككى ئهلنىڭ پاسىلى بولسۇن، دەپ كېلىشىپتۇ

ۈتۈن كۈچىنى ئوقيادىن ئوق ئۈزۈشكه مهركهزلهشتۈرۈپ، ئوق ئۇ پ. ماۋەند تېغى ئۈستىگه چىقىپتۇ

باتۇرنىڭ ئوقى ئىالھنىڭ ياردىمىگه . ئۈزگهنىكهن، ئايلىنىپ كېتىپ قىممهتلىك جېنىنى تهقدىم قىپتۇ

ئېرىشىپ، ئاسماندا ئاقار يۇلتۇزدەك سهھهردىن تارتىپ چۈشكىچه مېڭىپ، سانسىزلىغان ئېگىز تاغالر ۋە

دەرياسىنىڭ بويىدىكى چوڭ بىر تۈپ ) ئامۇ(ئايلىنىپ، ئهڭ ئاخىرىدا جهيهۇن دەريا ھهم چۆللهرنى

جۈملىدىن جهيهۇن (شۇنىڭ بىلهن ھېلىقى ياڭاق دەرىخى . ياڭاق دەرىخىنىڭ يىلتىزىغا سانجىلىپتۇ

يهنه بىر ]. 22[ پاسىلى قىلىنغان –ئىران بىلهن تۇراندىن ئىبارەت ئىككى ئهلنىڭ چېگرا ) دەرياسى

مهزمۇنى مۇشۇنىڭغا ئوخشاش بولۇپ، ئۇنىڭدا ئهرش ئاتقان ئوق دەسلهپته بىر كهركىس رىۋايهتنىڭ

نىڭ قانىتىغا تهگكهن، كهركىس زىماۋەند ۋە تهبهرستاندىن ئۇچۇپ ئۆتۈپ جهيهۇن ) بىر خىل قۇش(

].23[بويىغا چۈشكهن، شۇنىڭ بىلهن ئاشۇ زېمىن ئافراسياپقا تهۋە بولغان

13

ئامۇ دەرياسى ئىران بىلهن تۇران ئوتتۇرىسىدىكى، يهنى «تالرغا قارىغاندا، دېمىسىمۇ، تارىخىي مهلۇما

]. 24[» پارس تىللىق خهلقلهر بىلهن تۈركىي تىللىق خهلقلهر ئوتتۇرىسىدىكى ئهنئهنىۋى پاسىل بولغان

يىلى ئامۇ – 517 نىڭ مىالدىيىدىن بۇرۇنقى Iئىراندىكى بىهىستون ئابىدىلىرىدە ئىران شاھى دارا

بىهىستون ئابىدىلىرىدە دارانىڭ . اسىدىن ئۆتۈپ، ساكالرغا ھۇجۇم قىلغانلىقى تهسۋىرلهنگهندەري

شاھ دارا، مهن ساكالر يۇرتىغا باستۇرۇپ باردىم، ئۇل ساكالر يۇرتى «: مۇنداق سۆزلىرى ئۇچرايدۇ

سسه، ئهل قى. دەريانىڭ نېرىقى تهرىپىدە بولۇپ، ئۇالر چوققىسى ئۇچلۇق قالپاق كىيىپ يۈرىدىكهن

مهن دەرياغا كېمىلهردىن كۆۋرۈك سېلىپ، شۇ كۆۋرۈك ئارقىلىق ساكالر يۇرتىنىڭ ئىچكىرىسىگه كىردىم

–پۇت . ساكالرنىڭ باشلىقلىرىدىن بىرقانچىلىرىنى ئهسىر ئالدىم. ۋە ئۇالرنى يهر بىلهن يهكسان قىلدىم

ۇرتىغا يېڭى باشلىق تهيىن قوللىرىنى باغالپ ھۇزۇرۇمغا كهلتۈردۈم، ئۆز خاھىشىم بويىچه ساكالر ي

شۇنىڭدىن قارىغاندا . دېگهن] 25[» شۇنىڭدىن كېيىن مهملىكهت مېنىڭ ئىلكىمگه ئۆتتى. قىلدىم

].26[دەل ئامۇ دەرياسىنىڭ ئۆزىدۇر » ساكالر يۇرتىدىكى دەريا«بىهىستون ئابىدىلىرىدە تىلغا ئېلىنغان

دەپ ئاتالغان تېررىتورىيىنىڭ جهنۇبىي » تۇران«دېمهك، ئىران بىلهن تۇراننىڭ چېگرىسى يهنى

.چېگرىسى ئامۇ دەرياسى دەپ ھېسابالنغان

ئېلىنىڭ شىمالىي، شهرق ۋە غهربىي چېگرىسى قايسى يهرلهرنى ئۆز ئىچىگه » تۇران«ئۇنداق بولسا

» چىندىن ئامۇ دەرياسىغىچه بولغان زېمىنالر مېنىڭ ئىلكىمدىدۇر«دە ئافراسىيابنىڭ »شاھنامه«. ئالىدۇ

دېگهن بايانى بار، بۇ يهردە بۇ تۇران شاھى دەپ ئاتالغان ئافراسياب باشقۇرغان زېمىننىڭ بىر

.غا تۇتىشىدىغانلىقىدىن شهپه بېرىپ ئۆتىدۇ»چىن«چېگراسىنىڭ

مۇرەككهپ بىر تارىخىي ئاتالغۇ بولۇپ، قهدىمكى زاماندا پارسالر ۋە تۈركىي » چىن«قهيهر؟ » چىن«

رىدە چىن ئوتتۇرا ئاسىيا، جۈملىدىن تۈركىي تىللىق خهلقلهرنىڭ يۇرتىنى تىللىق خهلقلهرنىڭ نهزى

ئاتالمىلىرى ) ماچىن(» چىن«يهنى پارس، تۈرك كالسسىك ئهسهرلىرىدە تىلغا ئېلىنغان . كۆرسهتكهن

14

ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ شهرقىي قىسمى، يهنى شهرقىي پاسىلى قۇمۇلغىچه بارىدىغان تارىم ۋادىسىنى

، ئهنگلىيىلىك ئاۋرىل ]27[يازغان بولسا، پروفېسسور ئابدۇشۈكۈر مۇھهممهدئىمىن كۆرسىتىدۇ، دەپ

جاڭ خوڭنيهن ئهپهندىمۇ . ، دەيدۇ]28[ستهين چىن ۋە ماچىن خوتهننىڭ قهدىمكى نامى ئىدى

ئاتالغۇسى جۇڭگونىڭ غهربىي شىمالىدىكى تارىختا » چىن«نىڭ خهنزۇچه تهرجىمىسىدە »شاھنامه«

].29[قلهر ھۆكۈمرانلىق قىلغان رايوننى كۆرسىتىدۇ، دەپ كۆرسهتكهن تۈركىي تىللىق خهل

نامىنىڭ تهرجىمه ) (›چىنلىقالر‹لهردىكى ›خهننامه‹، ›تارىخىي خاتىرىلهر«‹لى جىمىڭ ئهپهندى

يىللىق – 2000نىڭ خهنزۇچه »قهشقهر پېداگوگىكا ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى» «قىلىنىشى مهسىلىسى

ۋە بهنگۈنىڭ » تارىخىي خاتىرىلهر«دېگهن ماقالىسىدە سىماچيهننىڭ ) الن قىلىنغان سانىدا ئې– 3

دېگهن نام » چىنلىقالر«قاتارلىق مۇناسىۋەتلىك تارىخىي ماتېرىيالالردا تهرجىمه قىلىنغان » خهننامه«

دەپ » رچىنلىقال«تارىم ئويمانلىقىدىكى ئاھالىلهرنىڭ . تارىم ئويمانلىقىدىكى ئاھالىلهرنى كۆرسىتهتتى

ئىككى خهن دەۋرى، . ئاتىلىشىنىڭ تارىخىي ناھايىتى ئۇزۇن بولۇپ، خهنۋۇدى دەۋرىدىال بار ئىدى

پادىشاھلىق، جهنۇبىي شىمالىي سۇاللىلهر دەۋرى، سۈي، تاڭ دەۋرىدىن سوڭ 16ي، جىن، ېۋ

.دەۋرىگىچه ئىزچىل شۇنداق قوللىنىپ كېلىنگهن، دەيدۇ

ۋە شىمالىي چېگرىسىنى بهلگىلهشته مهلۇم ماتېرىيال ئاساسى باردەك نىڭ شهرقىي »تۇران«بۇ بايانالر

قىلسىمۇ، بىراق كونكرېت پاسىلى قايسى ئورۇن بولۇشى كېرەك، دېگهن مهسىلىدە ئېنىق چۈشهنچه

نى ئۆز ئىچىگه »مهركىزىي جۇڭگو«بهزى ئهھۋالدا » چىن«چۈنكى، . تۇرغۇزۇشقا ئىمكانىيهت يوق

ڭ غهربىي چېگرىسىغا كهلسهك، بۇنىڭغا قايىل قىالرلىق جاۋاب بېرىدىغان نى»تۇران«. ئېلىپمۇ كهتكهن

.ماتېرىيالغا ھازىرچه ئىگه ئهمهسمهن

ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ جۇغراپىيىلىك نامى بولۇپ، ئۇنىڭ شهكىل جهھهتتىن » تۇران«ئومۇمهن،

.لغانقوللىنىلىشى ئاساس، مهزمۇن جهھهتته ئىپادە قىلغان ئۇقۇمى قوشۇمچه ئورۇندا بو

15

تار مهنىدىكى «مۇ ئهمهس، »كهڭ مهنىدىكى ئوتتۇرا ئاسىيا»بۇ يهردە دېيىلىۋاتقان ئوتتۇرا ئاسىيا

بۇ رايون . مۇ ئهمهس، بهلكى ئاسىيا چوڭ قۇرۇقلۇقىنىڭ مهركىزىگه جايالشقان»ئوتتۇرا ئاسىيا

ۇبتا ھىندىستان ۋە جۇڭگونىڭ ئوتتۇرا تۈزلهڭلىك رايونى ۋە موڭغۇلىيه بىلهن، غهربته پېرىسىيه، جهن

جۇغراپىيىۋى مۇھىتى، ئىرقى ۋە مهدەنىيهت جهھهتلهردىن بۇ رايوننى . تىبهتلهر بىلهن ئورالغان

يهنى تهڭرىتاغلىرىنىڭ جهنۇبىدىكى رايونالرنى بىرىنچى . تهخمىنهن ئۈچ بۆلهككه ئايرىش مۇمكىن

ركهز قىلغان جايالرنى ئىككىنچى بۆلهككه، پامېرنىڭ غهربى، سىر ۋە ئامۇ دەريالىرىنىڭ ئوتتۇرىسىنى مه

بۆلهككه؛ تهڭرىتاغلىرىنىڭ شىمالى ۋە قازاقىستاننىڭ يهتتهسۇ قاتارلىق جايلىرىنى ئۈچىنچى بۆلهككه

ئىدى دېيىلسه، » تۇران«رايونىنىڭ يهنه بىر نامى » ئوتتۇرا ئاسىيا«مانا مۇشۇ ]. 30[ئايرىش مۇمكىن

.پۈتۈنلهي ئاساسسىز ھېسابالنمايدۇ

ە تۇران ئاتالغۇلىرىنىڭ كېلىپ چىقىشىدى ۋ) 4

يۇقىرىدا پارسالرنىڭ قهدىمكى ھۆججهتلىرى، تۈركىي ۋە باشقا غهربتىكى بهزى تارىخشۇناسالرنىڭ

دەپمۇ ئاتالغانلىقى توغرۇلۇق توختىلىپ » تۇران«، »تۇرا«ھۆججهتلىرىدە تۈركىي تىللىق خهلقلهر

دەپ » تۈركلهر«، »تېلىلهر«، »دىڭلىڭالر«، »الردى«) بۇ خهلقلهر(خهنزۇچه ھۆججهتلهردە . ئۆتتۇق

يهنه بۇ ھهقته تارىخشۇناس ئهنۋەر بايتۇر بىلهن خهيرىنسا سىدىقالر مۇنداق ئىزاھات بېرىپ . ئاتالغان

دەپ ئاتالغان › دى‹دىكى رىۋايهتلهردە جۇڭگو تارىخىدا › شاھنامه‹بىلهن › ئاۋېستا«‹: ئۆتكهن

قى، ئۇالرنىڭ ئاساسهن ھازىرقى موڭغۇل يايالقلىرى، ئالتاي ۋە قهبىلىلهرنىڭ تۈرك دەپ ئاتالغانلى

دەپ › تۇران‹تهڭرىتاغ ئهتراپلىرى بولۇپمۇ ئوتتۇرا ئاسىيا رايونلىرىدا ياشىغانلىقى، ئۇالرنىڭ بۇ زېمىنى

ئاتالغانلىقى، بۇ نام رىۋايهتلهردە تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرنىڭ ئهجدادى تۇردىن كېلىپ چىققانلىقى

.»قىلىنىدۇبايان

دېمهك، يۇقىرىقى ماتېرىيالالرغا ئاساسالنغاندا، دى يهنى تۈركىي تىللىق قهبىلىلهر شيا، شاڭ ۋە غهربىي

يىلدىن كۆپرەك ۋاقىت ئىچىدە شهرقته ھازىرقى شىمالىي جۇڭگو 1400جوۋ سۇاللىسى ھۆكۈم سۈرگهن

16

ە ئىران تارىخشۇناسلىرىنىڭ رايونىدىن، غهربته ئوتتۇرا ئاسىيا زېمىنىغىچه ياشىغان، جۇڭگو ۋ

ئهمهلىيهتته . ماتېرىياللىرىدا پهقهت ئۆزىگه يېقىن زېمىندىكى تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرنى تونۇشتۇرغان

].31[ئۇالر بىر تۇتاش قهبىلىلهردىن ئىبارەت ئىدى

رگه بۇ بايانالر دى، تۈرك، تۇرانالر دېگهن ئاتالغۇالرنىڭ مهزمۇنداشلىقىنى چۈشهندۈرۈش بىلهن بى

ئۇالرنىڭ ئېتىمولوگىيىسىنى تهكشۈرۈشكه توغرا كهلسه بىر مهنبهدىن سۈرۈشته قىلسا بولىدىغانلىقىنى

.بىلدۈرىدۇ

.سۆزىنىڭ كېلىپ چىقىشىنى مۇھاكىمىگه قويىمىز) di(» دى«ئالدى بىلهن

وپىنىڭ خهنزۇچه ھۆججهتلهردە مهركىزىي جۇڭگونىڭ شىمالىدىكى زور بىر تۈركۈم قهبىلىلهر ت) (دى

ئومۇمىي نامى سۈپىتىدە قوللىنىلغان، شۇنىڭ بىلهن بىرگه بۇ نام ئهڭ دەسلهپته ئىپتىدائىي

. جهمئىيهتتىكى توتېم ئېتىقادى ئېدىئولوگىيه فورماتسىيىسى قىلىنغان زامانالردا ئوتتۇرىغا قويۇلغان

.شۇڭا، ئۇنىڭغا كۈچلۈك دىنىي پۇراق سىڭگهن

قهبىلىلهر كۆپ بولغاچقا توتېم ئېتىقادى بىلهن بىر -كىبىدىكى ئۇرۇقدىالرنىڭ تارىخى ئۇزۇن، ئۆز تهر

.نامى ئىپادە قىلغان ئېتىقاد ئوبيېكتلىرى بىرقانچه تۈرلۈك بولغان» دى«گهۋدە بولۇپ كهتكهن

دى نامى ئهسلىي ئانا جهمهت ئۇرۇقداشلىق جهمئىيىتىنىڭ ئهجدادى بولۇپ، قۇدرەتلىك، مۇقهددەس

ئۇنىڭ كېيىنكى تهرەققىياتى (دىالر تهركىبىگه كىرگهن چوڭ بىر ئۇرۇق . ىدىمهبۇدىنىڭ سىمۋولى ئ

يېڭى تاش قورال دەۋرىنىڭ باشلىرىدا ئىت بىلهن بۆرە بىر تۈردىكى . نى توتېم قىلغان»ئىت«) قهبىله

ھايۋان بولۇپ، كېيىنچه ئىككى تۈرگه ئايرىلغان، دىالر ئارىسىدا بۆرە ئېتىقادچىلىقىنىڭ مۆتىۋەر

قهدىمكى زاماندا ئىتقا چوقۇنغان قهبىله . ا ئۆتۈشى مانا مۇشۇنداق تارىخىي يىلتىزداشلىققا ئىگهئورۇنغ

مهسىلهن، خهنزۇ مۇئهللىپ ياڭ . ئارىسىدا ئىت بىلهن دى ئۇقۇم جهھهتته ئوخشاش مهنه ئاڭالتقان

: دېگهن)) ، (» ئىت دى دېمهكتۇر«دېگهن كىتابىدا ) (»شېۋە«) (شيۇڭ

17

دېگهن كىتابىدا )) »سۆزلهر«شهرقىي خهن سۇاللىسى دەۋرىدە ئۆتكهن ئاپتور شۇجېن جۇڭگونىڭ

الر ئىت )) قىزىل دى«، دىالرنىڭ ئۈچ چوڭ قهبىلىسىنىڭ بىرى »شىمالىي دىالر ئىتقا چوقۇنىدۇ«

ئىت «ئىت مهبۇدى، يهنى » دى«ئىت ئېتىقادچىلىقى نۇقتىسىدىن، . دەپ يازغان» ئۇرۇقىدىن

ۇمىدا ئىستېمال قىلىنىشى ئۇرۇقداشلىق تۈزۈمى شارائىتىدا ياشىغان ئىنسانالرنىڭ ئۇق» تهڭرىسى

.ئىدېئولوگىيىسىنى گهۋدىلهندۈرگهن

بۇنى . غا ئېتىقاد قىلغان»شۇڭقار«) زورايغاندىن كېيىنكى قهبىلىسى(دىالرنىڭ يهنه بىر ئۇرۇقى

» ) di) «خېتى» » لهردەقهدىمكى خهنزۇچه ھۆججهت. ئىسپاتاليدىغان مۇنداق ماتېرىيال بار

» شۇڭقار«قهبىلىلهر ئارىسىدا -خېتى بىلهنمۇ ئىپادىلهنگهن بولۇپ، شۇڭقارغا ئېتىقاد قىلىدىغان ئۇرۇق

(چىن خانلىقى . ئوخشاش ئۇقۇمىغا ئىگه مهنىنى ئۆزىگه مۇجهسسهم قىلغان» دى«بىلهن

نى ئىزاھلىغاندا )) »مۇسىدېڭىزالر قا-تاغ«دەۋرىدىكى گۇپۇ ) يىلالر-420 — 265مىالدىيه

بىر خىل قۇش دەپ يازغان بولسا، زامانىمىز » قۇيرۇقى ئۇزۇن، بۈركۈت ئائىلىسىگه مهنسۇپ«نى »»

ھهم دىالرنىڭ ] 32[ئىدى، دەپ دەلىللهيدۇ) بۈركۈت(» شۇڭقار«تهتقىقاتچىلىرى گۇپۇنىڭ دېگىنى دەل

ۇالرنىڭ توتېم نامى بىلهن ئاتىلىشى بولۇپ بىلهن ئاتىلىشى ئ» «قهبىلىلهرنىڭ -بىر تۈركۈم ئۇرۇق

].33[ھېسابلىنىدۇ، دەپ قارايدۇ

دى ئهۋالدلىرىنىڭ شۇڭقار ئېتىقادچىلىقىنىڭ تهسىرى ئۇزۇن تارىخقا ئىگه بولۇشى بىلهن بىرگه تهسىرى

].34[ئىزچىل بولغان

، مهيلى »ۇدىئىت مهب«نىڭ مهيلى »دى«يۇقىرىدا بايان قىلىنغان ئهھۋالالر بويىچه قارىغاندا

. ئۇقۇمىنى ئاڭالتقان» تهڭرى«يهنى » مهبۇد«مهنىسى بولسۇن، ھهر ئىككىلىسى » شۇڭقار مهبۇدى«

دەپ ئاتالغان ئىنسان تۈركۈمىنىڭ ئهجدادى ئىپتىدائىي ئېتىقادچىلىق گۈللهنگهن » تۈرك«يهنى

ئۆزلىرىنىڭ زامانالردا ئۆزلىرىنى مۇئهييهن تۇتېملىق نهرسىنىڭ ئهۋالدلىرى دەپ ھېسابالپ،

.بىلهن بىر گهۋدە سۈپىتىدە ئىپادە قىلغان» تهڭرى«قوۋم نامىنى -ئۇرۇق

دەپ ئاتالغانلىقى ۋە ئۇنىڭ كېيىنكى » دى«ئاتالغۇسىنىڭ قهدىمكى خهنزۇچه يازمىالردا » تۈرك«

18

:ارۋارىيانتلىرىنىڭمۇ بارلىقى توغرىسىدا ئهنۋەر بايتۇر بىلهن خهيرىنسا سىدىقنىڭ مۇنداق بىر بايانى ب

ئهسلىدە خۇاڭخې دەرياسىنىڭ شىمالى، موڭغۇل يايالقلىرى ۋە سىبىرىيىنىڭ جهنۇبى، ھازىرقى —تۈرك

شىنجاڭ، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە باشقا جايالردا ياشايدىغان ئالتاي تىلى سىستېمىسى تۈركىي تىلالر

هدىمكى تارىخىي ئائىلىسىدىكى قهبىله ۋە مىللهتلهرنىڭ ئومۇمىي نامى بولۇپ، ئۇ دۆلىتىمىزنىڭ ق

» تېلى«، ))» دىڭ لىڭ«، ))» دىلى«، ))(» بېيدى«، ))» دى«ھۆججهتلىرىدە

سۆزىنىڭ خهنزۇچه ئاھاڭ » تۈرك«بۇالرنىڭ ھهممىسى . دەپ تىلغا ئېلىنغان)) كيۇ-، تۇ))

].36[، ]35[تهرجىمىسى

دەپ » دى«هرگه ئاتالغۇسى ئهڭ قهدىمكى زامانالردا خهنزۇچه ھۆججهتل» تۈرك«دېمهك،

» تهڭرى«نامى ھهم » تۈرك«دە ) 744 — 552(پۈتۈلگهنلىكىنى بىلگىنىمىزدە، تۈرك خانلىقى دەۋرى

مهنىسىنى ئۆزىگه مۇجهسسهم قىلغانلىقىدەك رېئاللىق ئۇنىڭ تارىخىي يىلتىزىدا ئىپادىلهنگهن مهنه

.انقاتلىمى بىلهن ئورتاقلىققا ئىگه بولۇشىنىڭ ئالدىنقى شهرتى ھېسابالنغ

ئاتالغۇسىنىڭ ئېتمولوگىيىلىك مهنىسىنى خهنزۇچه ھۆججهتلهرنىڭ ۋاسىتىسى بىلهن يېشىپ » دى«

ئاتالغۇسى مهنىسىنىڭ » تۇران«باققىنىمىزدا، ئۇنى شهرق مهدەنىيىتىگه خاس ئۇسۇل دەپ قارىساق،

قىغا دىققىتىمىز غهرب مهدەنىيىتىگه خاس ئۇسۇل بىلهن مۇھاكىمه ئېلىپ بېرىلىشىنى تهقهززا قىلىدىغانلى

.بۇرۇلىدۇ

.دىن كېلىپ چىققانلىقىنى يۈزەكى بايان قىلىپ ئۆتتۇق» تۇر«نىڭ »تۇران«

نىڭ سۆز تومۇرى ۋە مهنىسى بىلهن تونۇشۇپ چىقىش زۆرۈرىيىتى ) tur(» تۇر«ئۇنداق بولسا بۇ يهردە

.تۇغۇلىدۇ

مهنىسىنى » تهڭرى«رنىڭ تۇر قهيهردە كېلىپ چىققان؟ مهن بۇ ئاتالغۇنى قهدىمكى بابىللىقال

19

ياكى ئىنسانالرنىڭ تهپهككۇر ] 37[ئاتالغۇسىدىن كېلىپ چىققان بولۇشى» di-gir«ئاڭلىتىدىغان

مهنىسىنى ئۆزىگه مۇجهسسهم قىلىۋالغان بولۇشى » تهڭرى«ئاتالغۇسى » تۇر«تهرەققىياتىغا ئهگىشىپ،

.كېرەك، دەپ قارايمهن

مۇشۇ خاتىرىدە . يىلالردا يېزىق قوللىنىپ خاتىرە قالدۇرغان-3000بابىللىقالر مىالدىيىدىن بۇرۇنقى

خېتى شهكلىدە ئىپادە قىلغان بولۇپ، ئۇ « » يهنى ئۇ تهڭرى ئىسمىنى . تهڭرىنىڭ نامى كۆزگه چېلىقىدۇ

»di-gir « دەپ ئوقۇلغان ۋە مهنه جهھهتته»Tangri «)قهدىمكى . ئۇقۇمىنى ئاڭالتقان) تهڭرى

دەپ » Dingir«سۆزى » تهڭرى« پۈتۈلگهن تاش پۈتۈكلهردىمۇ سۇمېر، ئاككاد تىللىرىدا

نىڭ سۆز ) تۇران(» تۇر«تاۋۇشى » di«ئاتالغۇسىدىكى » Digir» ،«Dingir«مۇشۇ ]. 38[يېزىلغان

.بۇنى تۆۋەندىكى بىرقانچه نۇقتىدىن چۈشهندۈرۈشكه بولىدۇ. يىلتىزى بولۇشى ئېهتىمالغا ناھايىتى يېقىن

تاۋۇشلىرىغا ئالمىشىپ té/t» a«تاۋۇشلىرى » d«ياكى » di«الغۇسىدىكى ئات» di-gir«بىرىنچى،

تاۋۇشىنىڭ d-tچۈنكى، ئىپتىدائىي تىلالر ۋە قهدىمكى تىلالردا . تهلهپپۇز قىلىنىشىمۇ مۇمكىن

جاراڭسىز ئۈزۈك تاۋۇش t جاراڭلىق، dبۇالردىن . تهلهپپۇزىدا ئايرىلىش ھادىسىسى مۇتلهق بولمىغان

تاۋۇشى t، ئايرىمىلىرىدا جاراڭسىز dلالر ۋە ئۇنىڭ ئايرىم دىئالېكتلىرىدا جاراڭلىق بولۇپ بهزى تى

دا ) يىلالردىكى ئارىيان تىلى-1000مىالدىيىدىن بۇرۇنقى (مهسىلهن، ۋېدا تىلى . ئىشلىتىلگهن

»tata «)دا ) ھازىرمۇ شۇنداق(دېگهن ئاتالغۇ قاراخانىيالر دەۋرى ئۇيغۇر تىلى ) دادا»dada« ،

ئانا، ئايال (» mata«؛ )dada ( — ، خهنزۇ تىلىدا »dad-dada«نگلىز تىلىدا ئى

» ئانا، ئايال« قهبىلىسى تىلىدا Sarramata( سىكتايالرنىڭ سارماتالر — قهدىمكى ساك —) كىشى

مهنىسىدىكى ئاتالغۇ بولغان بولسا، ئارىيان تىللىرىنىڭ ۋارىسى ھېسابالنغان ئىنگلىز تىلىدا

mademe-madam ئۇيغۇر تىلىدا ،»Mada «)؛ قهدىمكى تۈركىي تىلالردا )مادا ئېشهك

دەپ » atil«دىل، دەپ سېبىرىيىدىكى چوڭ دەرياالرنىڭ بىرىنى مهھمۇد كاشغهرى /ئېقىن تىل-دەريا

تىلىدا ) تىبهت(قهدىمكى تۈبۈت » tÜrk«، دەپ )ۋولگا(» idil«يازغان بولسا، كېيىنچه

»durgu-drugu «ىلىنغاندەپ تهلهپپۇز ق.

20

يهنى . غا ئايلىنىش مۇمكىنچىلىكىگه ئىگه»ti-tigir« ،»tur«ياكى » dingir-tigir«ئىككىنچىسى،

بىرىگه ئايلىنىش ھادىسىسىنى -سوزۇق تاۋۇشلىرى بىر» o-a-i«ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بىرقاتار تىلالردا

، ]39[خىل ئۆسۈملۈك نامىبىر» siolun«مهسىلهن، . پۈتۈنلهي نهزەردىن ساقىت قىلىۋېتىشقا بولمايدۇ

»Saolun « بىرخىل ئۆسۈملۈك نامى»Suolun-Saolun-Saolan «مهنسهپ نامى.

»amarak «)ئۇيغۇر تىلىنىڭ تۇرپان شېۋىسىدە(» ئىمراق«، )ئۇيغۇر ئهدەبىي تىلىدا( «

): ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا(» ياغاچ«) قهدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا(» يىغاچ-ياغاچ«

»Satuk-sutuk-situk «)؛ )ئۇيغۇر تىلىنىڭ ھهرقايسى تارىخىي باسقۇچلىرىدىكى تهلهپپۇز قىلىنىشى

»pidar «)ساك تىلىنىڭ سۇلې دىئالېكتىدا بۇرادەر( ،»buradar «) ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا

ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئايرىم تىل ئادىتىدە دادا، padar-padar» 0«، )دوست، ئۈلپهت

.دېگهنگه ئوخشاش مىسالالرنى كهلتۈرۈشكه بولىدۇ) ا مهنىسىدەچوڭ داد

، »يۈكسهك«، »ئېگىز«ئالتاي تىللىرىنىڭ بهزى تارماقلىرىدا » تۇران«، »تۇرا-تۇر«ئۈچىنچى،

مهنىسىدىمۇ ئىستېمال قىلىنىدىغانلىقى، ئۇنىڭ سۆز » تهڭرى«، »تهڭرى دەرگاھى«، »يۈكسهك ئورۇن«

مهسىلهن، ياقۇت ۋە چۇۋاش تىللىرىدا . ه ئىگه ئىكهنلىكىنى ئۇقتۇرىدۇمهنىسىگ» تهڭرى«يىلتىزىنىڭ

، ]40[»يىر تۇرا«چۇۋاش ئهپسانىلىرىدە . شهكىلدە ئىستېمال قىلىنىدۇ» تۇرا«، »تۇر«سۆزى » تهڭرى«

ھازىرقى زامان ئۇيغۇر . قاتارلىق تهڭرىلهر نامى ئۇچرايدۇ] 42[»تۇلتى تۇرا«، ]41[» چېچهك تۇرا«

ئېگىز ئادەم، دېگهن مهنىنى —» تۇرا«، »ئېگىزلىك، كۆزىتىش ئورنى، ئېگىز ئورۇن «— »تۇر«تىلىدا

.ئۆز ئىچىگه ئالغان

نامى بىلهن » تۇرا«ئاتالغۇسىنىڭ ئىشلىتىلىشى بىرقهدەر كهڭرى بولۇپ، » تۇرا«، »تۇر«قۇمۇلدا

، »ئېگىزلىك«رى بۇالرنىڭ بهزىلى. تىن ئاشىدۇ150جاي ۋە خارابه -ئاتىلىپ كېلىنىدىغان ئورۇن

دېگهن ئۇقۇمنى ئاڭالتقان بولسا، بهزىلهر كۆچمه مهنىدىكى سۆزگه ئايلىنىپ » كۆزىتىش ئورنى«

ئهمما، بۇ خىل كۆچمه مهنه ئاتالغۇنىڭ ئهسلىي مهنىسىدىن ئۆزگىرىپ كهلگهنلىكىنى . كهتكهن

21

—» تۇرا «،»تۇر«چۈشىنىش تهس ئهمهس، نېمه ئۈچۈن ئۇيغۇر تىلىنىڭ كېيىنكى تهرەققىياتىدا

ئېگىزلىك، يۇقىرى ئورۇن، كۆزىتىش ئورنى دېگهن مهنىدىكى سۆزگه كۆچۈپ كهتكهن، بۇ مهسىلىگه

ئېگىز يهردە بولىدۇ، دەپ قارايدىغان بىر خىل » تهڭرى دەرگاھى«كهلسهك قهدىمكى كىشىلهرنىڭ

ۇمدا نى ئوخشاش ئۇق»تهڭرى دەرگاھى«بىلهن » تهڭرى«. قارىشىدىن كهلگهن، دېيىشكه بولىدۇ

دەپ » تهڭرى دەرگاھى«، ھهم »تهڭرى«نى ھهم »تۇرا«، »تۇر«چۈشهنگهن قهدىمكى ئىنسانالر

نى ئوخشاش مهنىدىكى سۆز دەپ »تۇران ئاخۇن«بىلهن » تۇراخۇن«. چۈشهندۈرگهن

گىگانت «، »بويى زور ئادەم«، »بهستلىك ئادەم«، »ئېگىز ئادەم«ھېسابلىغىنىمىزدا، بۇنىڭ مهنىسى

«Stip Cpillata«قىرغىز تىلىدا . ىك بولىدىغانلىقىنى ئهگهشمه تهسهۋۋۇرغا قويىمىزدېگهنل» ئادەم

دەپ ئاتىشى ئۇنىڭ ئېگىزلىكته ئۆسىدىغان ئۆسۈملۈك ) تۇران(دېگهن بىرخىل ئۆسۈملۈكنى ) )

، ئۇنىڭ ]43[بولىدىغانلىقى» شورلۇق يايالق«نىڭ مهنىسى »تۇران«ئىكهنلىكىنى، ياقۇت تىلىدىكى

.مهنىسىنىمۇ ئۆز ئىچىگه ئالىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ» تۆپىلىك-ىكتۈزلهڭل«

تۆتىنچى، ئۇيغۇرالر جۈملىدىن تۈركىي تىللىق خهلقلهرنىڭ ئهجدادلىرى بىلهن بابىللىقالر ۋە سۇمېرالر

قاتارلىق سۆزلهرنىڭ تۈركىي » digir-digir«ناتونۇش خهلقلهردىن ئهمهس، ئۇالرنىڭ تىلىدىكى

.ىستېمال قىلىنىشى مۇئهييهن تارىخىي ئاساسقا ئىگهتىلالرغا ئۆتۈپ ئ

الر ئاسىيانىڭ غهربىي جهنۇبىي قىسمىدىكى تىگىر دەرياسى بىلهن ئىفرات دەرياسى ) Sumer(سۇمېر

دەپ ئاتىدىغان جايالردا ياشىغان بولۇپ، مىالدىيىدىن » مىسۇپۇتامىيه«ئارىلىقىدا، قهدىمكى گرىكالر

يۈكسهك مهدەنىيهت ياراتقان ۋە بۇ يهر ئىنسانىيهت مهدەنىيىتىنىڭ يىلالردا ئۇالر-4000بۇرۇن

.مهنبهلىرىدىن بىرى دېگهن باھاغا ئىگه بولۇپ كېلىنگهن

سۇمېرالر ) H. G. Rawlinson( ئهسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ئېىگىزالردىن سېر راۋلىنسون XIXئومۇمهن

نجۇ تىللىرى بىلهن يېقىنچىلىقى بولغان ما-دۇر، ئۇالرنىڭ تىلى بولسا موڭغۇل) SKeff(ئىسكېفلهر

يهنه بهزىلهر ئېنىق ھالدا سۇمېرالر سام ئهمهس، بهلكى . تۇران تىلى سىستېمىسىغا مهنسۇپتۇر، دېگهن

22

بۇ قاراشالرغا يازما ھۆججهتلهر ]. 44[غا مهنسۇپ دەپ كۆرسىتىلگهن) Turanian Reca(تۇران ئىرقى

بۇ قاراشنى ئاخىرقى . ي بۇيۇمالر ئاساس بولغان بولسا كېرەكۋە قېزىۋېلىنغان ئارخېئولوگىيىلىك ماددى

.يهكۈن دېيىشكه تېخى تارىخشۇناسلىق ئىلمى تولۇق ئاساس بىلهن تهمىن ئېتهلمىگهن

. كىشىنى ئويالندۇرىدىغان ھهم قىزىقتۇرىدىغان بىر مهسىله ئهپسانه ۋە رىۋايهتلهردىكى ئۇچۇرالردۇر

ۇن ئېلىپ، ئادەملهرنىڭ يۈزەكى تهسهۋۋۇرلىرىنى تولىمۇ بۇ كېيىنچه دىنىي كىتابالردىن ئور

، ئوتتۇرا شهرق، ئوتتۇرا )مىسۇپوتامىيه(نهتىجىدە، ئىككى دەريا ۋادىسى . سىرلىقالشتۇرۇۋەتكهن

ئاسىيادىكى ھهرخىل ئىرققا مهنسۇپ خهلقلهرنىڭ يىراق ئۆتمۈش تارىخىدا قانداقتۇر بىرخىل

. غانمۇ، قانداق؟ دېگهن سوئالنى قويۇشقا مهجبۇر قىلىدۇمۇناسىۋىتى ۋە قانداشلىقى بول-ئاالقه

ھهققىدىكى ئهپسانه دەل يۇقىرىقى كۆز » دۇنياۋى توپان باالسى«بابىل ئهدەبىياتىدىكى -سۇمېر

.قاراشنىڭ كېلىپ چىقىشىدىكى بىر ئاساس بولۇپ سانىلىدۇ

انالرنى ۋە ھهننىۋا جانلىقالرنىڭ ئارقىلىق ئىنس» توپان باالسى«بۇ ئهپسانىدە بايان قىلىنىشىچه، خۇدا

پهقهتال مۆتىۋەللى پادىشاھ سېسۇدرا تهڭرىگه ئىخالسمانلىك بىلهن ئېتىقاد . ھاالك قىلىشىنى قارار قىلىپتۇ

. ئۇ ئىشتىن ئاۋۋال چوڭ بىر كېمه ياساپتۇ. قىلغاچقا، تهڭرى ئۇنىڭ چۈشى ئارقىلىق بېشارەت بېرىپتۇ

شۇنىڭ بىلهن . تۆت پۇتلۇق جانىۋارالرنى ئېلىپ كېمىگه چىقىۋاپتۇئۇنىڭ ئائىلىسىدىكىلهر قاناتلىق ۋە

بۇ ئهپسانه كېيىنكى . ئۇ پۈتۈن دۇنيانى سۇ بېسىپ كهتكهن توپان باالسىدىن قۇتۇلۇپ قاپتۇ

تىكى توپان باالسى ۋە نۇھ ئهلهيهىسساالم كېمىسى ھهققىدىكى ئهپسانىنىڭ »تهۋرات«چېبرېيالرنىڭ

غا ئۆتكهن، شۇنداقال » قۇرئان«غا، ئۇنىڭدىن »ئىنجىل«تىن » تهۋرات«ر بۇال. ئاساسى نۇقتىسى ئىدى

.ئىران ۋە تۈركىي تىللىق خهلقلهر ئهدەبىياتىغا تهسىر كۆرسهتكهن

» قۇرئان«توپان باالسى ۋە نۇھ ئهلهيهىسساالم ئهپسانىلىرىنىڭ ئۇيغۇر ئهجدادلىرىغا بولغان تهسىرىدە

ىلىق يهنه بىر خىل بىۋاسىته تارقالغان ۋارىيانتى بارلىقىنى جۈملىدىن ئىسالمىيهت چۈشهنچىسى ئارق

23

.ئۆگىنىشىمىزگه ئهرزىيدۇ

بۇ نۇھنىڭ ئوغلى . تهڭرى يارلىقىغۇچى نۇھ ئهلهيهىسساالمنىڭ ئىسمى—تۈرك «مهھمۇد كاشغهرى

سۆزى› تۈرك‹... دەپ ئاتىلىدۇ› تۈرك‹ئۇنىڭ ئهۋالدىمۇ . تۈرككه تهڭرى تهرىپىدىن قويۇلغان ئىسىم

نۇھ ئهۋالدلىرىنىڭ ئىسمى بولۇپ . نۇھ ئوغلىنىڭ ئىسمى بولۇپ كهلگهندە بىرال كىشىنى بىلدۈرىدۇ

بۇ سۆز ھهم كۆپلۈك، ھهم بىرلىك . سۆزىگه ئوخشاش ئىنسانالر توپىنى بىدلۈرىدۇ› ئادەمزات‹كهلگهندە

].45[مهنىسىدە ئىشلىتىلىدۇ دەيدۇ

پهس ئىكهنلىكى، ئۇ شهرقىي ۋە شىمالىي تهرەپلهردىكى مولال مۇسا سايرامى نۇھنىڭ ئۈچىنچى ئوغلى يا

، ئېرتىش دەريا ۋادىلىرىغىچه بولغان جايالردا ياشايدىغانلىقى، ئۇنىڭ ئوغلى تۈرك )ۋولگا(ئېدىل

].46[ئىكهنلىكى توغرىسىدا سۆزلهيدۇ

نۇھنىڭ ئوغلى ياپهسكه ئهنجان، سهمهرقهنت، ) ئهسىرلهرXIII — XIV(ناسىرىدىن رابغۇزى

موڭغۇل زېمىنلىرىدىن خىتايغىچه بېرىلگهنلىكى توغرىسىدا مهلۇمات بېرىدۇ ... گهنچ، قىرغىز، قازاقئۆر

).غا قاراڭ»قىسسهسۇل ئهنبىيا«(

ئىرانلىق تارىخچى رەشىدىددىن فهزلۇلالھ خاتىرىسىدە، نۇھ ئوغۇللىرىدىن بىرىنى شىمال ۋە شهرقىي

رسىنىڭ ئىسمى ئوغۇزخان ئىكهنلىكى، تۈركلهر ئۇنى شىمالغا ئهۋەتكهنلىكى، ئۇنىڭ ئهۋالدلىرىنىڭ بى

ئهجداد دەپ ھۆرمهتلهيدىغانلىقى، ئوغۇزنىڭ ئالته ئوغلى بار بولۇپ، چوڭىغا كۈن دەپ ئىسىم

].47[قويغانلىقى توغرىسىدا رىۋايهت بار

دىمۇ شۇنداق » تارىخى ھهمىدىي«]. 48[دىكى ئوغۇزخاننىڭ چوڭ ئوغلى كۈن ئىدى»ئوغۇزنامه«

].49[هندېيىلگ

كۈن قاتارلىقالرنىڭ مۇناسىۋەتلىك بولۇشى نوقۇل — ئوغۇزخان — تۈرك — ياپهس —يۇقىرىقى نۇھ

24

.ۋە ئىسالمىيهت چۈشهنچىسى بىلهن مۇناسىۋەتسىز دەپ قاراشقا بولىدۇ» قۇرئان«ھالدا

دا يهھۇدىيالر، ئهرەبلهر، ئىرانلىقالر، ھىندىالر ۋە جۇڭگودا خهنزۇالرنىڭ تارىخ تهتقىقاتى

ئهمما، ]. 50[رىۋايهتلهر مۇقهددىمه تارىخىي ماتېرىيالىزملىق قىممىتىنى ئوبدان ساقالۋاتىدۇ-ئهپسانه

رىۋايهتلهرنىڭ تارىخىي قىممىتى نهزەرگه -ئۇيغۇرالردا بولسا، ھهرخىل سهۋەبلهر تۈپهيلىدىن، ئهپسانه

لىۋاتقان شارائىتتا تارىخىي ئېلىنمايدىغان ياكى ئىنكار قىلىدىغان خاھىش ئاساسىي ئورۇنغا ئۆتۈپ قې

.ماتېرىيالىزملىق كۆز قارىشىنى چوڭقۇرالشتۇرۇشنىڭ زۆرۈرلۈكىنى تهقهززا قىلىدۇ

رىۋاەتلهرمۇ يېتهرلىك ئېتىبارغا ئېلىنغان چاغدا، -قىسقىسى، ئۇيغۇر تارىخشۇناسلىق ئىلىمىدە ئهپسانه

ڭ مۇناسىۋىتىنىڭ سۈبهى نۇرى ئاندىن سۇمېرالر بىلهن تۈركىي تىللىق خهلقلهرنىڭ ئهجدادلىرىنى

.پالىلدايدۇ

تارغاق پۈتۈك-خهت شهكلىنىڭ خهنزۇچه چىغىناق) di-gir(« » بهشىنچى، بابىل يېزىقىدىكى

دېگهن خهت شهكلىگه ئوخشىشىدىغانلىقى ھهم خهنزۇ ئالىملىرىنىڭ « » ته يېزىلغان ))

ىڭ تهسىرىدە ئىجاد قىلىنغان دەپ تارغاق پۈتۈكتىكى بۇ خهتنىڭ بابىل يېزىقىدىكى خهتن-چىغىناق

دىن كهلگهن دېيىشكه »di-gir«نىڭ بابىل يېزىقىدىكى »تۇر«قارىشىدىن، تۈركىي تىلالردىكى

.ۋاسىتىلىك ماتېرىيال بولىدۇ

شهكلىدە « »تارغاق پۈتۈكته -چىغىناق) di —ئوقۇلۇشى (» «قهدىمكى خهنزۇ تىلىدا

قهدىمكى چاغالردا ئوتۇن دۆۋىسىگه . تۇنغا ئوخشايتتىئۇ خۇددى دۆۋىلهپ قويغان ئو]. 51[پۈتۈلگهن

ئوتۇن كۆيگهن ۋاقىتتا ئوت . تىالۋەت قىلىشتۇر-ئوت يېقىشتىكى مهقسهت ئاساسهن تهڭرىگه دۇئا

» » شۇڭا، خهنزۇچه. ئۇچقۇنلىرى يالىلداپ ئاسمان ئىالھىنىڭ سېهرىي كۈچى نامايان بولىدۇ

شۇنىسى قىزىقكى، خهنزۇ تىلىدىكى بۇ . بولىدۇ)) »ئاسمان ئىالھى«خېتىنىڭ ئهسلىي مهنىسى

« دەپ تهلهپپۇز قىلىنىشىنى گومورو ئهپهندى قهدىمكى بابىل يېزىقىدىكى » di«سۆزنىڭ نېمه ئۈچۈن

بۇنىڭغا بىرىنچى، ئۇالردا شهكىل جهھهتتىمۇ ]. 52[خېتى بىلهن مۇناسىۋەتلىك دەپ قارىغان»

25

تتىمۇ ئوخشاشلىق بار؛ ئۈچىنچىدىن، ئۇالرنىڭ ھهر ئوخشاشلىق بار؛ ئىككىنچى، تهلهپپۇز جهھه

ئىككىلىسى ھهم ئاسمان ئىالھى ھهم كىشىلهر خانى دېگهن مهنىنى بىلدۈرەتتى دېگهنلهرنى پاكىت

.قىلىشقا بولىدۇ

يىلالر ئهتراپىدا بارلىققا -1500يېزىقى مىالدىيىدىن بۇرۇنقى ) جياگۇ(تارغاق -جۇڭگونىڭ چىغىناق

يىلالردا بارلىققا -3000ابىللىقالرنىڭ تهسۋىرى يېزىقى مىالدىيىدىن بۇرۇنقى ئهمما، ب. كهلگهن

مۆچهلنىڭ كېلىپ چىقىشىغا ئائىت بايانالر ۋە 12دىكى ] 53]((» رەمنامه«كهلگهن، خهنزۇچه

بويىچه شۇنى كۆرۈۋېلىشقا ] 54[نىڭ رەڭلىك ساپالالر توغرىسىدىكى ھۆكۈمى)) ئاندىرسون

.بىلهن جۇڭگونىڭ قهدىمكى دەۋرىنىڭ روشهن ئاالقىسى بولغانبولىدۇكى، بابىل

سۆزى ئهسلىي ئالتاي تىلى سىستېمىسىدىكى بىر » ) di) «مهسىلهن، خهنزۇچه ھۆججهتلهردىكى

يهنى بۇ سۆز . دېگهنلىك» تهڭرى«سۆزنىڭ ئاھاڭ تهرجىمىسى بولۇپ، ئۇنىڭ ئهسلىي مهنىسى يهنىال

مۇرداش بولۇپ، ئۇنى ئوتتۇرا تۈزلهڭلىكنىڭ غهربىي شىمالىدا سۆزى بىلهن تو» »خهنزۇ تىلىدىكى

].55[الر جۇڭگوغا ئېلىپ كهلگهنىكهن)) ياشىغان رۇڭدى

ئوتتۇرا تۈزلهڭلىكنىڭ (ئهسلى شىمالدىكى )) گومورو ئهپهندىنىڭ تهتقىقاتىغا قارىغاندا خۇاڭدى

، ]56](( ئۇ چىلۇڭ روڭ، دىالرنىڭ ئهجدادى بولۇپ،) نهقىل كهلتۈرگۈچىدىن—شىمالى

—بۇ يهردە خهنزۇالر كۆزدە تۇتۇلغان (لهرنى مهغلۇپ قىلىپ، جۇڭخۇا مىللىتى ]) 57](يهندى

].58[نىڭ بوۋىسى دېگهن ھۆرمهتكه ئىگه بولۇپ قالغان) نهقىل كهلتۈرگۈچىدىن

ڭ غهربىي گۇ جىگاڭنىڭ تهتقىقاتىغا قارىغاندىمۇ خۇاڭدى توغرىسىدىكى ئهپسانه ئهڭ بۇرۇن جۇڭگونى

].59[شىمالىدا مهيدانغا كهلگهن

دىن » جۇڭگونىڭ ئومۇمىي تارىخى«نىڭ )) ئهپهندى چېن خهنجاڭ)) ليۇ يېجىڭ

26

ھازىرقى ئومۇمىي قاراش بويىچه جۇڭگودىكى مىللهتلهر سېرىق ئىرق ھېسابلىنىپ، «نهقىل كهلتۈرۈپ

] 60[ه غهربىي شىمالدىن كۆچۈپ كهلگهنبىراق، خۇاڭدى ئهمهلىيهتت. خۇاڭدىنىڭ ئهۋالدلىرى دېيىلىدۇ

.دەيدۇ

مۆچىلىنىڭ 12ناملىق ئهسىرىدە بابىلوننىڭ » قهدىمكى جهمئىيىتى تهتقىقاتى«گومورو جۇڭگونىڭ

ئومۇمهن يىن قوۋملىرىنىڭ ئهجدادى «: جۇڭگوغا تارقالغانلىق مهسىلىسى توغرىسىدا سۆزلىگهندە

نىڭ ئهجدادى تهدرىجىي شهرققه ) وۋملىرىق(شاڭ -شىنجاڭ ئهتراپىدىن كېلىپ چىققان، يىن

يۇقىرى دەرىجىدىكى مهدەنىيهت كارىدورى ئهلۋەتته شهرقتىكى مۇشۇ يهرگىچه كهلگهن . يۆتكهلگهن

. ، دەپ يازغان) بهت-93 جىلد، -76 قىسىم -1» مىنگو مهجمۇئهسى«شاڭخهي كىتابخانىسى، (

ئاندىرسوننىڭ جۇڭگونىڭ مهدەنىيىتى . گ. كۆپچىلىك كىشىلهر گومورو ئاقساقالنىڭ بۇ كۆز قارىشى ج

.شىنجاڭدىن باشالنغان بولۇپ، تهدرىجىي يۆتكهلگهن دېگهن قارىشىغا ئاساسالنغان، دەپ قارايدۇ

پىكىرىمىزنى يهنىمۇ چوڭقۇرالشتۇرساق، ئوتتۇرا جۇڭگو رايونىدىكى قۇدرەتلىك قۇللۇق تۈزۈمدىكى

لۈي چۇنپىڭ. الردىن ئىدى، دېگهن قاراشمۇ بارنىڭ ئهجدادى دى) (دۆلهتلهردىن شاڭ سۇاللىسى

مهدەنىيىتىدىن ئوتتۇرا تۈزلهڭلىك بىلهن غهربىي يۇرتنىڭ ) (ئهپهندى ۋۇشى) (

دەپ ئاتىالتتى، ) (ناملىق ماقالىسىدە شاڭ سۇاللىسىنىڭ ئهجداد بوۋىسى دى» ئاالقىسىگه نهزەر

قۇرغۇچىالرنىڭ قېنىدا دىالرنىڭ قېنى بولۇشى دىالر غهربىي يۇرتتىكى كۆچمهن قوۋم، شاڭ سۇاللىسىنى

].61[كېرەك، دەيدۇ

يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان روڭدىالر مهركىزىي جۇڭگونىڭ شىمالى ۋە غهربىي شىمالىدا ياشىغان قهدىمكى

خهلق بولۇپ، ھازىرقى شىمال، غهربىي شىمالدىكى مىللهتلهرنىڭ، جۈملىدىن تۈركىي تىلىدا

جۇڭگونىڭ بۈيۈك «. ڭ ئهجدادىنىڭ بىر تارمىقى ھېسابلىنىدۇسۆزلهشكۈچى خهلقلهرنى

ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادى قهدىمكى «ماددىسىدا » ئۇيغۇرالر«تومىنىڭ » مىللهتلهر. ئېنسىكوپېدىيىسى

.، دەپ ئوتتۇرىغا قويۇلغان»]62[دىالر ئىدى

27

ئۇالر . غاندەپ ياز)) يهنى خهنزۇچه ھۆججهتلهردە ئهڭ بۇرۇن ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرى دى

ئۇالر جۇڭگونىڭ شاڭ خانلىقى، شيا خانلىقى، ھهتتا ئۇنىڭدىن بۇرۇن . شىمالىي دى دەپمۇ ئاتالغان

تارىخ سهھنىسىگه چىقىپ، شيا، شاڭ، جۇ قوۋملىرى بىلهن بىرلىكته جۇڭگونىڭ شانلىق، پارالق،

.قهدىمكى مهدەنىيىتىنى يارىتىش ئهمهلىيىتىگه قاتناشقان

غهرب مهدەنىيهت ئاالقىسىغهرب مهدەنىيهت ئاالقىسىغهرب مهدەنىيهت ئاالقىسىغهرب مهدەنىيهت ئاالقىسى----دا ئىپادىلهنگهن شهرقدا ئىپادىلهنگهن شهرقدا ئىپادىلهنگهن شهرقدا ئىپادىلهنگهن شهرق»»»»توققۇزتوققۇزتوققۇزتوققۇز««««خاسىيهتلىك سان خاسىيهتلىك سان خاسىيهتلىك سان خاسىيهتلىك سان ....2222

نىڭ سېهرىي ۋە مۇقهددەس مهزمۇنىنى ئۆز ئىچىگه ئېلىپ، »توققۇز«خاسىيهتلىك ۋە سىرلىق سان

فولكلور مهدەنىيىتىنىڭ تهركىبىي قىسمى بولۇپ كهلگهنلىكىگه ئۇزاق ئهسىرلهر بولغان، بولۇپمۇ

هلقلهرگه ئوخشاشال ئۆزلىرىنىڭ فولكلور مهدەنىيىتىنىڭ تۈپ ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرى باشقا خ

بۇنى . يىلتىزىنى چىڭىتىشتا بىرخىل خاسىيهتلىك ساننىڭ سېهرىي كۈچىدىن پايدىلىنىپ كهلگهن

.ئىسپاتاليدىغان ماتېرىيالالر يېتهرلىك بولۇپ، بىزنىڭ ئهتراپلىق مۇھاكىمه قىلىشىمىزنى تهلهپ قىلىدۇ

الر بىلهن مۇناسىۋەتلىك ئىكهنلىكى ) (يغۇرالرنىڭ ئهجدادى بولغان دىئهڭ قهدىمكى ئهھۋال ئۇ

، ئۆز نامىنى بۈيۈك ۋە ]63[دېگهن نام بىلهنمۇ ئاتىلىپ» توققۇز دىالر«مهسىلهن، دىالر . مهلۇم

بۇ يهردە تىلغا . ئومۇمىي مهزمۇنغا ئىگه قىلغان ھهم ئۇيۇشقاقلىق، ئىتتىپاقلىقنىڭ سمۋولى قىلغان

جۇڭگو «ر مهركىزىي جۇڭگو رايونىنىڭ شىمالى، غهربىي شىمالىدا ياشىغان بىر قوۋم بولۇپ، ئېلىنغان دىال

دىالر جۇڭگونىڭ قهدىمكى «: تومىدا مۇنداق چۈشهندۈرۈلگهن» مىللهتلهر. بۈيۈك ئېنسىكلوپېدىيىسى

زەي دەپ ئىككى خىل -دى» «(يهنه بىر نامى . دەۋرىدە جۇڭگونىڭ شىمالىدا ياشىغان بىر قوۋم

يهنى شاڭ سۇاللىسى، تهخمىنهن مىالدىيىدىن (، بىرخىل قاراش بويىچه دىالر يىن دەۋرى )ئا-وقۇلىدۇئ

دە ) يىللىرى ئارىلىقىدىكى دەۋر-1066 ئهسىردىن تهخمىنهن مىالدىيىدىن بۇرۇنقى XVIبۇرۇنقى

سا كېرەك، بۇ بۇ يهردە غهربىي جوۋ سۇاللىسىنى كۆزدە تۇتۇۋات( ، جوۋ سۇاللىسى دەۋرىدە )(گۇيفاڭ

) يىللىرى ئارىلىقى-771 يىلىدىن مىالدىيىدىن بۇرۇنقى -1066دەۋر تهخمىنهن مىالدىيىدىن بۇرۇنقى

-770مىالدىيىدىن بۇرۇنقى ( جهنگو دەۋرىدە -چۇنچيۇ . دەپ ئاتىالتتى) (دا شيهنيۈن

28

، خهن سۇاللىرى چىن. دەپ ئاتالدى) دىالردىالر ياكى(دە ) يىلالر-221مىالدىيىدىن بۇرۇنقى

دەۋرىدىن كېيىن دىالر ئۈچ چوڭ ) يىلالر-220 مىالدىيىدىن بۇرۇنقى -221مىالدىيىدىن بۇرۇنقى (

دىن ) (ۋە ئاق دىالر) (، قىزىل دىالر) (تارماققا بۆلۈنگهن بولۇپ، بۇالر ئۇزۇن دىالر

خهن، ( دېڭلىڭالرغىچه ئهجدادىنى« بېتىدە ئۇيغۇرالرنىڭ -179يهنه شۇ كىتابنىڭ » ].64[ئىبارەت

دەپ » ئىزدەشكه بولىدۇ) چۈنچيۇ دەۋرىدىن ئىلگىرىكى(ياكى دىالرغىچه ) ۋەي سۇاللىلىرى دەۋرىدىكى

نىڭ دىالر چۈشهنچىسىدىمۇ بار »توققۇز«بۇ پاكىتالردىن بىرى، خاسىيهتلىك سان . يېزىلغان

.بىلىپ يهتكىلى بولىدۇئىكهنلىكىنى، يهنه بىرى، دىالر ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادى ئىكهنلىكىنى

سانى ئۇالرغا قاچاندىن باشالپ ھهمراھ » توققۇز«ئۇنداق بولسا دىالرنىڭ تارىخى قاچاندىن باشلىنىدۇ،

يىلىغىچه -367 يىلىدىن -468مىالدىيىدىن بۇرۇنقى تهخمىنهن (بولۇپ كهلگهن، مۇتهپهككۇر موزى

(» ككىز دىالرغا نهسىههت قىلغانياۋ سه«ناملىق كىتابىدا ئاقساقال ) (»موزى«) ياشىغان

. بۇ بايانالردىن دىالرنىڭ سىياسىي سهھنىگه چىقىش تارىخىنى بىلگىلى بولىدۇ. دەپ يازغان)

تا ) (»ئوكيانوس«مهسىلهن، بۇ يهردە تىلغا ئېلىنغان ئاقساقال ياۋ توغرىسىدا خهنزۇچه

قى مهزگىللىرىدىكى قهبىلىلهر رىۋايهتلهردىكى ئاتىلىق ئۇرۇقداشلىق جهمئىيىتىنىڭ ئاخىر«

نىڭ ئوغلى ) (رىۋايهتلهرگه قارىغاندا، ياۋ دىكۇ]. 65[دېيىلگهن» بىرلهشمىسىنىڭ داھىيسى

دېمهك، ياۋ رىۋايهتلهر دەۋرى يهنى ئاتىلىق ]. 66[بولۇپ، خۇاڭدىدىن بهش ئهۋالد كېيىن تۇرىدىكهن

جۇڭگو بۈيۈك «راق يىلنامىسى قهبىلىچىلىك دەۋرىدە ياشىغان بولۇپ، بۇ دەۋرنىڭ كونكرېت

يىلالردىن -4000 بهتته تهخمىنهن مىالدىيىدىن بۇرۇنقى -593تومى » مىللهتلهر. ئېنسكوپېدىيىسى

بۇالر دىالر تارىخىنىڭ ئاقساقال ياۋ بىلهن بىر دەۋرگه . يىلالر ئارىلىقى، دەپ كۆرسىتىلگهن-2100

دېيىلگهن، بۇ » سهككىز دى«ىڭ كىتابىدا ئهمما، موزىن. مهنسۇپ ئىكهنلىكىنى ئىسپاتالپ بېرىدۇ

ياكى، موزى بىر دىنى كهم . سانىنىڭ مهۋجۇد ئهمهسلىكىنى چۈشهندۈرمهيدۇ» خاسىيهتلىك توققۇز«

ئېيتقان ياكى ئاقساقال ياۋ قۇلىقى يۇمشاق دى قهبىلىسىدىن بىرىگه ياخشى مۇئامىلىدە بولۇپ،

قىلغان بولۇشى مۇمكىن، نېمىال بولمىسۇن، بىز بويۇنتاۋلىق قىلغان سهككىز دى قهبىلىسىگه نهسىههت

مۇتهپهككۇر موزىنىڭ كىتابىدىن بىرى، دىالر تارىخىنى، يهنه ] 67[بولغان) (ئهسلىي ئىسمى دى

29

بىرى، ئۇالردا قهدىمكى زاماندىال سان ئۇقۇمىنىڭ قوۋم گهۋدىسىنىڭ ئۇيۇللۇقىنى ئىپادىلهشكه

.قوللىنىلغانلىقىنى چۈشىنىپ يېتهلهيمىز

. نىڭ تارىخى ئۇزۇن بولۇشى بىلهن بىرگه، قوللىنىش جهريانىدا ئىزچىللىقى بولغان»خاسىيهتلىك توققۇز«

ئېتىكىلىق چۈشهنچه، -ئۇ نوقۇل سان ئۇقۇمىنىال ئىپادىلهپ قالماستىن، بهلكى ئىجتىمائىي

نگىلى بۇ نۇقتىنى تۆۋەندىكى بىرقانچه تهرەپتىن چۈشه. فولكلورلۇق قىممهت ياراتقان-مهدەنىيهت

.بولىدۇ

تولۇق، مۇكهممهل، پۈتۈن، ئورتاق، ئۇيۇلتاشتهك مۇستهھكهم، ئىتتىپاق، ئىناق » توققۇز«بىرىنچى،

ئۇيغۇرالرنىڭ بىۋاسىته ۋە ۋاسىتىلىك ئهجدادلىرى، ھهرقايسى . قاتارلىق ئۇقۇمالرنى ئىپادىلىگهن

اققا قاتناشقان ھهرقايسى تارىخىي دەۋرلهردىكى ئۇيغۇرالرنىڭ قهبىلىلهر ئىتتىپاقى، بۇ ئىتتىپ

—قهبىلىلهرنىڭ بهزىلىرى، كېيىنكى زاماندىكى بىرلىككه كهلگهن ئۇيغۇر مىللىتىنى شهكىللهندۈرۈشكه

قوۋمالر ۋە ئۇيغۇر خانلىقى تهۋەسىدە -ھهرخىل نىسبهتته قاتناشقان قانداش ۋە غهيرىي قانداش قهبىله

. تىلىشىنى بىرخىل ئهنئهنىۋى ئاتاش ئادىتى قىلغانسانى بىلهن ئېنىقلىنىپ ئا» توققۇز«بولغان قوۋمالر

بۇ خىل نام ئاستىدىكى قهبىلىلهر بىرلهشمىسىنىڭ مۇستهھكهم ئىتتىپاقالشقانلىقىنى، بىر پۈتۈن نام

ئاستىغا ئۇيۇلتاشتهك ئۇيۇشقانلىقىنى، ئۆزئارا ئىناق بولۇپ، ئورتاق غايه ئۈچۈن ئالغا

سانى بىلهن ئېنىقلىنىپ كهلگهن قهبىله بىرلهشمىسى ۋە » ققۇزتو«. ئىلگىرىلىگهنلىكىنى ئىپادە قىلغان

:قهبىله ناملىرى تۆۋەندىكىچه

» مېڭزى«جاۋ . مو شهكلىدىمۇ يېزىلغان»«مو»«بۇ يهردىكى ) (»توققۇز موالر«. 1

. ندېگه» موالر شىمالدا ياشايدۇ، ئۇ يهر بهك سوغۇق، زىرائهتلهر ئۆسمهيدۇ«ناملىق كىتابىدا ئىزاھالپ

دېمهك، توققۇز موالر ]. 68[دەپ يازغان) (»شىمالدىمو دىالر بار«) (جېڭ سىنوڭ

.ئىتتىپاقداش قهبىلىلهر ئىتتىپاقىدىن تهركىب تاپقان) توققۇز دىالر(بىلهن دىالر قهدىمكى زاماندا ياكى

30

دىن ) هبىلهق(شاڭ سۇاللىسى دەۋرىدە گۇيفاڭالر توققۇز ئۇرۇق ) (»توققۇز گۇيفاڭالر«. 2

زو چيۇمىڭ «]. 69[، دەپ ئاتالغان)(» گۇيفاڭ توققۇز ئۇرۇقلىرى«تهركىب تاپقان ھهم

) ئا–، گۇيفاڭالر كۆزدە تۇتۇلىدۇ ( يىلىدا شاڭ سۇاللىسى گۇرچىن -14دە جاۋگۇڭنىڭ »تهپسىرى

، )(چىن «يۈ تارىخشۇناس دۇ. ، دېيلگهن»تارتۇق ۋە ئىنئام بېرىپ، ئۇالر بىلهن بىرلهشتى«الرغا

دەپ ئىزاھلىغان بولسا، زامانىمىزدىكى تارىخشۇناس دۈەن ليهنچىن » توققۇز ئۇرۇق دېمهكتۇر

بۇ ]. 70[، دەيدۇ»بولۇپ ھېسابلىنىدۇ) ئۇرۇقى(گۇيچىن دېگهنلهر گۇيفاڭالرنىڭ توققۇز قهبىلىسى «

) Guy(» گۇي«كى نامىدى» گۇيفاڭ«ئۇ بولسىمۇ، . يهردە ئهسكهرتىلىدىغان مۇنداق بىر نۇقتا بار

تارىخچى . نىڭ باغلىنىدىغانلىق مهسىلىسى) Gur-Hgur(» گۇر-غۇر«نامىدىكى » ئۇيغۇر«بىلهن

دەپ ئوقۇلىدىغانلىقى، ئۇنى ئهسلىگه ) (»ۋۇكۇ«، »گۇي«دىكى » گۇيفاڭ«ۋېن يىن ئهپهندى

» Uyghur«) ئوغۇز-ئوگۇز(» Ogur«]. 71[بولىدىغانلىقىنى ئىسپاتلىغان» Ogur«قايتۇرغاندا

].72.[غا تهڭ ئىدى) ئۇيغۇر(

-478تومى » مىللهتلهر. جۇڭگو بۈيۈك ئېنسىكلوپېدىيىسى«، )(» توققۇز شيهنلۈنلهر«. 3

چۈنچيۇ دەۋرىدە ... شيهنيۈنلهر جۇڭگونىڭ شىمالىي ۋە غهربىي شىمالىدىكى قهدىمكى مىللهت«بېتىدە

پ كۆپچىلىك شهنيۈنلهر ھونالرنىڭ خهن سۇاللىسىدىن باشال. الر دەپ ئاتالغان) (روڭدى

. دەپمۇ ئاتالغان» توققۇز شيهنيۈن«مانا مۇشۇ شيهنيۈنلهر . ، دېيىلگهن»ئهجدادى بولۇپ كهتكهن

(ۋاڭ گوۋېي«. ئهپهندىنىڭ مۇنۇ بايانى بۇنىڭغا پاكىت بولىدۇ) (تارىخچى ياڭ جيهنشىن

لىنغان توققۇز شيهنيۈنلهرنىڭ لهردە تىلغا ئې) (ۋە مېتال پۈتۈك) (›نهزمىنامه‹، )

پائالىيهت رايونى توغرىسىدا تهتقىقات ئېلىپ بېرىپ، ئۇالرنىڭ ئىچىدە بىرىدىن باشقىسى جوۋ

ئۇنداق بولسا شيهنيۈنلهرنىڭ ]. 73[دېگهن خۇالسىگه كهلگهن» ...سۇاللىسىنىڭ شىمالىدا ياشىغان

ھونالرنىڭ ئهجدادى ئىكهنلىكى ئۇيغۇرالر بىلهن بىرەر ئاالقىسى بارمۇ؟ يۇقىرىدا ئۇالرنىڭ

ئهسىرلهردە كۈچكه تولغان III - IIمىالدىيىدىن بۇرۇنقى . توغرىسىدىكى بايانىنى تىلغا ئېلىپ ئۆتتۇق

ئهسىرلهردىن باشالپ پارچىلىنىپ كهتكهن بىر قىسىم قهبىلىلىرى ئۇيغۇرالرنىڭ I ،IIھونالرنىڭ مىالدىيه

ئۇيغۇرالر ھهققىدە . كونا تاڭنامه«بۇنى . ا مهنبه بولغانبىر تارماق ئهجدادلىرىنىڭ كېلىپ چىقىشىغ

31

) .(ئۇيغۇرالر ھهققىدە قىسسه . يېڭى تاڭنامه«، ).(» قىسسه

دېگهن پاكىتلىق بايانالر ۋە » بوۋىسى ھونالردۇر-ئۇيغۇرالرنىڭ ئاتا«قاتارلىق تارىخنامىلهردىكى

پائالىيهت قىلغان ئۇيغۇرالرنىڭ تاشقى توققۇز ئهسىرلهردە موڭغۇل دالىسىداVII - IXمىالدىيه

دېگهن ئىككى ) ، ياكى قۇن) (ھون) ،»بايىرقۇ«قهبىلىسىنىڭ ئىچىدە ھونالرغا مهنسۇپ

.قهبىلىنىڭ ساقلىنىپ قالغانلىقىدەك پاكىت ئارقىلىق چۈشىنىمىز

توغرۇلۇق يهنه بىر شۇنداق بولسىمۇ بۇالر. بۇالرنى يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتتۇق) (توققۇز دىالر. 4

دەپ دىالرنىڭ ) (» زۇ چيۇمىڭ تهزكىرىسى«. قېتىم تولۇقلىما بايان بېرىۋېتىشكه توغرا كېلىدۇ

قىزىل دىالر قهبىلىسى ئالته، ئاق دىالر قهبىلىسى ئۈچ قهبىلىدىن ئىبارەت ئىككى چوڭ قهبىلىلهر

.ر باشقا يهردە ياشىغان بولسا كېرەكبۇ چاغدا ئۇزۇن دىال. ئىتتىپاقىدىن تهركىب تاپقانلىقى سۆزلهنگهن

كونا «. قهدىمكى تۈركلهر، يهنى كۆكتۈركلهرنىڭ بىرخىل ئاتىلىشى) (» توققۇز تۈرك«. 5

. دېگهن ئاتالغۇ تىلغا ئېلىنغان» توققۇز تۈرك«دە »تهزكىرىسى) (جاڭ شياۋجوڭ. تهڭنامه

نى تۈركلهر دەپ ئاتاپ، كۈچهيگهن بىر يىللىرى خانلىق تىكلهپ ئۆزى-744 -552تۈركلهر مىالدىيه

يىلى ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنى ئۆزىگه قوشۇۋالغان، بىر قىسىم قهبىلىلهر جهنۇبقا يۆتكىلىپ -744. مىللهت

ئاساسلىق قهبىلىلىرى . تاڭ سۇاللىسىگه قارام بولغان، يهنه بىر قىسىم قهبىلىلهر غهربكه كېتىپ قالغان

ئاتاقلىق تارىخشۇناس لىن گهن. ر مىللىتىنى تهرەققىي قىلدۇرغانئۇيغۇر نامى ئاستىدا ياشاپ، ئۇيغۇ

دېگىنى، » ]74[ئۇيغۇرالر ئوخشاش قوۋم ) قهدىمكى(تۈركلهر بىلهن «ئهپهندىنىڭ قهدىمكى ) (

پروفېسسور گىڭ شىمىن ئهپهندى تۈركلهرنىڭ مهدەنىيىتى ۋە ئۇنىڭغا ۋارىسلىق قىلىنىش مهسىلىسى

، »كۆلتېگىن مهڭگۈ تېشى«قۇق مهڭگۈ تېشى غوبى ئۇيغۇرلىرىنىڭ ھۆججىتى، تونيو«ھهققىدە توختىلىپ،

قاتارلىقالر تىل جهھهتته ئۇيغۇر خانلىقىغا تهۋە مهڭگۈ تاشالر بىلهن ھېچقانداق » كۆلچۈر مهڭگۈ تېشى«

پهرقى يوق، دەپ تۈركلهر بىلهن ئۇيغۇرالرنىڭ مۇناسىۋەت مهسىلىسىگه تارىخىي ۋە ئىلمىي يوسۇندا

.ئۆتكهنلىكى بۇ نۇقتىنى ئايدىڭالشتۇرىدۇ] 75[بېرىپجاۋاب

باشقا . دېگهن ئاتالغۇ يالغۇز خهنزۇچه ھۆججهتلهردىال تىلغا ئېلىنغان ئهمهس» توققۇز تۈرك«

32

مهسىلهن، پارىژ شهھىرىدىكى فرانسىيه كۇتۇپخانىسىدا ئۇيغۇر تارىخىغا . ھۆججهتلهردىمۇ ئۇچرايدۇ

يىلى -1908ه تۇبۇتچه ھۆججهت ساقلىنىۋاتقان بولۇپ، بۇ نومۇرلۇق بىر پارچ» P.1283«دائىر

خور «شۇ ھۆججهتته، ئهسلىي . تهرىپىدىن دۇنخۇاڭدىن ئېلىپ كېتىلگهن) P. pelliot(پېللىئوت

)Hor (دەپ ئاتالغان مهلۇم بىر ئۇيغۇر خانىنىڭ شىمالدىكى ئهللهرنى چارالپ تهكشۈرۈپ » خانى

ۋە چارلىغۇچىالرنىڭ خانغا بهرگهن مهلۇماتلىرى كېلىش ئۈچۈن بهش كىشىنى ئهۋەتكهنلىكى

ئهسىرلهردە يېزىلغان دەپ قارالغان بولۇپ، ئۆز VIII-IXھۆججهت ئهسلىي مىالدىيه . خاتىرىلهنگهن

دەپ ) Toquz drugu(توققۇز دورۇگۇ «بۇ ھۆججهت . زامانىسىدا تۇبۇتچىگه تهرجىمه قىلىنغان

ئالىمالر بۇ جۈملىدىكى . دېگهن نام تىلغا ئېلىنغان» )Wuyikar tutuq(ئاتىلىدىغان ۋۇيىكار تۇتۇق

دېگهنلىك بولىدۇ، دەپ » ئۇيغۇر تۇتۇق«نى »ۋۇيىكار تۇتۇق«، »توققۇز تۈرك«نى »توققۇز دورۇگۇ«

].76[ھېسابالشتى

تېلىالر ماددىسىدا » شىمالىي دىالر تهزكىرىسى. كونا تاڭنامه«، )(» توققۇز تېلى«. 6

دېگهن ئاتالغۇ » توققۇز تېلىالر«دىكى ۋەقهلهرنى خاتىرىلىگهن چاغدا يىلى-646مىالدىيه

توققۇز «، )، ياكى توققۇز ئۇرۇق(» توققۇز قهبىله«ئۇنىڭدىن ئىلگىرى ۋە كېيىن يهنه . ئىشلىتىلگهن

دا » شىنجاڭ مىللهتلهر قامۇسى«. دېگهن نامالرمۇ ئىشلىتىلگهن) (»قهبىلىلىك تېلىالر

، )بارغۇت(تاڭ سۇاللىسى دەۋرىدىكى موڭغۇلىيه دالىسىنىڭ شىمالىدىكى ئۇيغۇر، بۆگۈ توققۇز تېلىالر «

، ئابۇس، كۆرۈنۋۇگۇس قاتارلىق كۆچمهن )چابىش(، ئىزگىل، بايىرقۇ، چېبنى )قۇن(توڭرا، ھون

ن، ئۇالر تېلىالرنىڭ بىر تارمىقى بولغاچقا ھهر بىرىنىڭ بىردىن ئىسمى بولغا. قهبىلىلهرنىڭ ئومۇمىي نامى

].77[، دېيىلگهن»شۇڭا توققۇز تېلى دەپ ئاتالغان

توققۇز ئوغۇزالرغا مۇنداق ئېنىقلىما » شىنجاڭ مىللهتلهر قامۇسى« ) (توققۇز ئوغۇزالر«. 7

توققۇز ئوغۇز غهرب تارىخىي ماتېرىياللىرىدا ئۇيغۇرالرنىڭ ئاتىلىشى، ئۇنىڭ ئهسلىي «. بېرىلگهن

يهتته جهنۇبىي، شىمالىي سۇاللىلهر، سۈي، تاڭ سۇاللىرى ، ئهمهلىToguz Uguzتهلهپپۇزى

جهنۇبىي ۋە . نىڭ تهلهپپۇزىدىكى ئۆزگىرىش ئىدى) Togur Uyghur(دەۋرىدىكى توققۇز ئۇيغۇر

دىن كېيىنكى مهزگىللهردە، توققۇز ) ئا- يىلالر-581 — 420مىالدىيه (شىمالىي سۇاللىلهر دەۋرى

33

موڭغۇل دالىسىنىڭ . ىرلهشتى، ئومۇمالشتۇرۇلۇپ ئۇيغۇر دەپ ئاتالدىئوغۇزالر بىلهن توققۇز ئۇيغۇرالر ب

. شىمالىدا كۈچلهندى، كېينچه تاڭ سۇاللىسىنىڭ ئوتتۇرا مهزگىلىگه كهلگهندە ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇردى

بۇ بايانالر توققۇز ئوغۇزالرنىڭ ]. 78[»شىمالدىكى كۆچمهن مىللهتلهر تارىخىدا مۇھىم رول ئوينىدى

توققۇز «بىلهن » توققۇز ئوغۇز«بهزى ئالىمالر . ىڭ بىرخىل ئاتىلىشى ئىكهنلىكى روشهن بولدىئۇيغۇرالرن

دېگهن نام » توققۇز تېلى«بىر ئۇقۇمغا ۋەكىللىك قىلىدۇ، خهنزۇچه ھۆججهتلهردە دەسته » تېلى

دېگهن ئىسىمغا باراۋەر، دەپ » Toguz Oguz«ئۇچرايدۇ، بۇ تۈرك مهڭگۈ تاشلىرىدىكى

مهسىلهن، . نامى كۆپ تىلغا ئېلىنغان» توققۇز ئوغۇز«تۈرك، ئۇيغۇر مهڭگۈ تاشلىرىدا ]. 79[قارايدۇ

). قۇر-9، غهرب تهرەپ »تونيوقۇق مهڭگۈ تېشى(» توققۇز ئوغۇز خهلقى ئۈستىدە خاقان ئولتۇرۇپتۇ«

، »تېشىكۆلتېگىن مهڭگۈ «، »توققۇز ئوغۇز بهگلىرى، خهلقلىرى، سىلهر بۇ سۆزلىرىمنى ياخشى ئىشتىڭالر«

بىلگه قاغان مهڭگۈ «(» .توققۇز ئوغۇزالر دۈشمىنى كهلدى«، »توققۇز ئوغۇزالر«). قۇر-2جهنۇب تهرەپ

بايانچۇر (» ...توققۇز ئوغۇز خهلقى ئۈستىدە يۈز يىل ئولتۇرۇپ«). قۇر-14 قۇر، -1، شهرقى يۈزى »تېشى

).»مهڭگۈ تېشى

.هبىلىلىرىنىڭ ئورتاق نامىئۇيغۇر ق» توقۇز ئوغۇز«دېمهك، مهڭگۈ تاشالردىكى

ئالىمالر ئۇزۇن يىل ئىزدىنىپ، . بىلهن بىر ئاتالغۇ» توققۇز ئوغۇز«بۇ ). (» توققۇز ئۇيغۇر. 8

»Oguz « بىلهن»Uygur «يهنى بۇالر بىر تىلنىڭ . سۆزىنىڭ بىر ئاتالغۇ ئىكهنلىكىنى ئېنىقالپ چىقتى

» r«قهدىمكى تۈركىي تىلالردا . دىغانلىقىنى بىلگهنئوخشىمىغان دىئالېكتىدا پهرقلىق تهلهپپۇز قىلىنى

باسكاكوۋنىڭ ] 801.[تاۋۇشنىڭ ئۆزئارا ئالمىشىش ھادىسىسى مهۋجۇد بولغان» z«تاۋۇشى بىلهن

ياكى » ئوغۇز«دىئالېكتىدا سۆزلىشىدىغان خهلقلهر تىلىدا » R« قهدىمدە —» ئوغۇز«پىكىرىچه،

» ئوغۇز«دىئالېكتىدا سۆزلىشىدىغان خهلقلهر تىلىدا » Z«دەپ تهلهپپۇز قىلىنغان بولسا، » ئۇيغۇر«

ھازىرقى رۇسىيىنىڭ —ئوغۇز ) W. TOMSEN(تومسېن . تۈركشۇناس ۋ. شهكلىنى ئالغان» غۇز«ياكى

› Z‹تاۋۇشى › r‹ئۇالرنىڭ تىلىدىكى بىر ئاالھىدىلىكى شۇكى، . شهرقىدىكى مىللهتلهرنىڭ ئومۇمىي نامى

خهنزۇچه ھۆججهتلهردە ]. 81[دەيدۇ» ئون ئوغۇز—ئون ئۇيغۇر «مهسىلهن، . بىلهن ئالمىشىدۇ

34

»ئۇيغۇرالرنىڭ ئىچكى توققۇز قهبىلىسى«ۋە ) (»ئۇيغۇرالرنىڭ تاشقى توققۇز قهبىلىسى«

دېگهن ئاتالغۇالر بولۇپ، بۇ ئاتالغۇالر ۋاسىته ئارقىلىق خهنزۇچه تارىخنامىلهرنى ) (

ئهرەب، پارس . ئهسىرلهرگىچه ئىشلىتىلگهنVII - IXنامى » ۇز ئوغۇزتوقق«. يازغۇچىالرغا يهتكۈزۈلگهن

تارىخىي ھۆججهتلىرىدە قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى، قاراخانىيالر سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر قهبىلىلىرى

ئهمما، ئۇيغۇر ئالىملىرى، مهسىلهن، سىڭقۇ سېلى تۇتۇڭ ۋە مهھمۇد كاشغهرى . مۇشۇ نام بىلهن ئاتالغان

بۇ ھال بىر تهرەپتىن، كېيىنكى چاغالرغا . نامىنى ئىشلهتكهن» ئۇيغۇر«نامىنىڭ ئورنىغا » ئوغۇزتوققۇز «

نامىنىڭ ئېنىقلىق دەرىجىسىنىڭ ئاجىزالشقانلىقىنى ) ياكى توققۇز ئۇيغۇر(» توققۇز ئوغۇز«كهلگهندە

تهركىبىگه كىرگهن توققۇز ئۇيغۇر قهبىلىلهر ئىتتىپاقى -بىلدۈرسه؛ يهنه بىر تهرەپتىن، توققۇز ئوغۇز

نامى ئاستىغا » ئۇيغۇر«قهبىلىلهرنىڭ شاللىنىپ ھهم يېڭى بىر تهرەققىيات باسقۇچىغا كۆتۈرۈلۈپ

ۋەھالهنكى، مهھمۇد كاشغهرى دىنى ئېتىقاد ۋە خانلىق . ئۇيۇشقانلىقىنى چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇ

جاڭدىكى قهبىلىلهرنى تهۋەلىكىگه قاراپ، شىمالىي شىنجاڭدىكى قهبىلىلهرنى ئۇيغۇر، جهنۇبىي شىن

.ئهمما، باشقا ماتېرىيالالردا بۇالر بىرال خهلق دەپ چۈشهندۈرۈلىدۇ. دەپ ئايرىپ ئاتىغان» تۈرك«

. دەپال ئاتالغان) Bayirgu(بۇ قهبىله كۆپ ھالالردا بايىرقۇ ). (» توققۇز بايىرقۇ«. 9

ېزىلغان كېيىنچه تېلى يهنى دەپ ي» «ئهسلىي ھون قهبىلىسى بولۇپ، خهنزۇچه ھۆججهتلهردە

تاڭ سۇاللىسىگه دائىر مۇھىم خاتىرىلهر«ۋە » تاڭنامه«كونا، يېڭى . ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ بىرى بولغان

توققۇز (» توققۇز تېلىالر«ياكى » تاشقى توققۇز قهبىله«دە »ئۇيغۇرالر ھهققىدە قىسسه«نىڭ ) (

چېگرا . جىلد-198» قانۇنالر قامۇسى«همدى ئ. نىڭ بىرى سۈپىتىدە خاتىرىلهنگهن) ئۇيغۇرالر

. . (»تۈركلهر. مۇداپىئهسى شۈەنروڭ «. جىلد-8» كونا تاڭنامه).

» ( قىسىم-1» ھهققىدە خاتىرە » « تۈركلهر « جىلد، -194ۋە ) «

، جازا يۈرۈش دۆلهتكه ياردەملىشىپ. قارام تائىپلهر«. جىلد-973، »كىتابالر جهۋھىرى«، »تهزكىرىسى

توققۇز «قاتارلىق كىتابالردا )) »» ، « .«(» قىلىش

.نامى تىلغا ئېلىنغان» بايىرقۇ

35

) «izgil(ئادەتته . ، توققۇز تېلى قهبىلىلىرىنىڭ بىرى) (»توققۇز ئىزگىل«. 10 » ،

» «راقتىن كهلگهنلهريى. خانلىق جهمهتى« جىلد -170، »كىتابالر جهۋھىرى«. دەپ ئاتالغان))

. » » ئهلنى ئىدارە قىلىش ئۆرنهكلىرى«ۋە » » 0 «

.نامى تىلغا ئېلىنغان» توققۇز ئىزگىل«قاتارلىقالردا »»

نامى بىلهن ) Tongra(» توڭرا«ئۇالر . تېلى قهبىلىلىرىنىڭ بىرى) (» توققۇز توڭرا«. 11

قهبىلىلىرىنىڭ بىرى » توققۇز ئۇيغۇر«ئۇيغۇر خانلىقى قۇرۇلغاندا . غاندەسلهپته تۈرك خانلىقىغا تهۋە بول

-97» كونا تاڭنامه« جىلدلهردە، -971، -974، »كىتابالر جهۋھىرى«. سۈپىتىدە پائالىيهت قىلغان

.نامى تىلغا ئېلىنغان» توققۇز توڭرا«جىلددا

ته موڭغۇل دالىسىدىكى دەسلهپ. تېلى قهبىلىلىرىنىڭ بىرى)) »توققۇز باسمىل«. 12

مىالدىيه . كېيىن شهرقى تۈرك خانلىقىغا تهۋە بولغان. خاڭگاي تېغىنىڭ شهرقىدە چارۋىچىلىق قىلغان

يىلىدىن باشالپ ئۇيغۇر، قارلۇق قهبىلىلىرى بىلهن ئىتتىپاق تۈزگهن ھهم شۇنىڭدىن باشالپ -742

كونا «امى بىلهن ئاتالغان بۇ قهبىله ن) Basmil(باسمىل . ئۇيغۇرالرنىڭ بىر قهبىلىسىگه ئايالنغان

نامىدا » توققۇز باسمىل« جىلدلهردە -311، ((» ئومۇمىي تاڭ پۈتۈكلىرى«. جىلد-9» تاڭنامه

.خاتىرىلهنگهن

، ))» تارىخىي خاتىرىلهر«. ، تېلى قهبىلىلىرىنىڭ بىرى))» توققۇز ئادىز«. 13

. الرنىڭ ئهۋالدى دېگهن قاراش بار)) »ئۇگۇر«لهردە تىلغا ئېلىنغان )) »خهننامه«

ئۇيغۇر خانلىقى . كېيىن تۈرك خانلىقىغا تهۋە بولغان. دەسلهپته موڭغۇل دالىسىدا چارۋىچىلىق قىلغان

ئۇيغۇر خانلىقى قۇرۇلغاندا، ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ بىرى . قۇرۇلغاندا، ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ بىرى بولغان

يىلىغىچه ياغالقارالر قهبىلىسىدىن ھاكىمىيهتنى -821لىدىن باشالپ يى-795بولغان ۋە مىالدىيه

دەپ » Atiz-Adiz«بۇ قهبىله . تارتىۋېلىپ، ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خان جهمهتى قهبىلىسىگه ئايالنغان

ئومۇمىي «ۋە )) ?»يۇەنخې يىللىرىدىكى ئىسىم فامىلىلهر توپلىمى«ئاتالغاندىن باشقا

36

.نامىدا تىلغا ئېلىنغان» توققۇز ئادىز«كىتابالردا قاتارلىق ) (»تهزكىرە

توققۇز تېلى قهبىلىلىرىىڭ بىرى بولغان بۇ . »توققۇز بارغۇت«ياكى ) (»توققۇز بۆگۈ«. 14

توققۇز «دە ) (»ئۇرۇقداشلىق تهزكىرىسى« جىلد - 29نىڭ ) (»ئومۇمىي تهزكىرە«قهبىله

.نامىدا تىلغا ئېلىنىدۇ» بۆگۈ«، ئاساسهن نامىدا خاتىرىلهنگهندىن باشقا» بۆگۈ

» Kirgiz«ئۇالر . بوۋىلىرى-ھازىرقى قىرغىزالرنىڭ ئاتا) (الر) خاككاس(توققۇز قىرغىز «. 15

تاڭ . ئهمما، خهنزۇچه تارىخنامىلهردە ھهر دەۋردە ھهرخىل خهت بىلهن يېزىلغان. دەپال ئاتالغان

، )(» تاڭ سۇاللىسىغا دائىر مۇھىم خاتىرىلهر«ىن سۇاللىسى دەۋرىگه مهنسۇپ تارىخنامىلهرد

ئېهتىمال، بۇ چاغدا قىرغىزالر . نامىدا خاتىرىلهنگهن» توققۇز قىرغىز«قاتارلىقالردا » كىتابالر جهۋھىرى«

الرنىڭ تهسىرىگه ئۇچراپ، ئۆز ) ئۇيغۇر(ئۇيغۇر خانلىقىغا تهۋە بولغاچقا، توققۇز تېلى يهنى توققۇز ئوغۇز

.سانىنى قوشۇۋالغان بولۇشى مۇمكىن» توققۇز«الدىغا نامىنىڭ ئ

قاتارلىقالردا » بايانچۇر خاقان مهڭگۈ تېشى«، »بىلگه خاقان مهڭگۈ تېشى«بۇ نام . »توققۇز تاتار«. 16

تاتارالر ئۆز زامانىسىدا تۈرك خانلىقى ۋە ئۇيغۇر خانلىقى تهۋەسىدە بولغاچقا، توققۇز . تىلغا ئېلىنغان

كېيىنكى . نامىدا ئاتالغان بولۇشى كېرەك» توققۇز تاتار«ىنىڭ تهسىرى بىلهن بىر مهزگىل تېلى قهبىلىلىر

.نامى بىلهنال ئاتالغان» تاتار«تارىخىي دەۋرلهردە ئۇالر

كهينىدە يېزىلغان -تاڭ سۇاللىسىنىڭ ئالدى) (» توققۇز جاۋۇپ غۇزلىرى«. 17

بۇ . دىكى ئاھالىلهرنىڭ ئومۇمىي نامى) سهمهرقهنت(خهنزۇچه ھۆججهتلهردە تىلغا ئېلىنغان كانگىيه

ئهسىردە گهنسۇ IIمىالدىيىدىن بۇرۇنقى ) توخارالر(يهردە توققۇز ئايماق بولغانلىقى ئۈچۈن ۋە ياۋچىالر

ناھىيىسىدىن كۆچۈپ بارغان ) (ئۆلكىسى جاڭيىدىكى چىلىيهنشهن تېغىنىڭ شىمالىدىكى جاۋۋۇ

ئهمهلىيهتتهە بۇ يهردە ياشىغۇچىالرنىڭ . ارىلىپ، شۇنداق ئاتالغانۋە شۇالرنىڭ ئهۋالدلىرى دەپ ق

بولۇپ، سۈي سۇاللىسى دەۋرىدە تېلىالرنىڭ، تاڭ ] 82[غوللۇق تهركىبلىرى دىڭلىڭالرنىڭ ئهۋالدى

37

تاڭ . سۇاللىسى دەۋرىدە كۆكتۈركلهر ۋە غوبى ئۇيغۇرلىرىنىڭ يهنه بىر قاتالم تهسىرىگه ئۇچرىغان

هركىزىي جۇڭگو رايونى بىلهن سودا ئاالقىسى قىلغان توققۇز جاۋۇپ غۇزلىرى دائىم سۇاللىسى دەۋرىدە م

بۇ ھال قهدىمكى دىڭلىڭالرنىڭ ]. 83[دەپ ئاتىشىپ سودا قىلىشقان) (»ئۇيغۇر«ئۆزلىرىنى

ئهۋالدلىرى بولغان توققۇز جاۋۇپالرنىڭ موڭغۇل داالسىنى مهركىزىي ئۆلكه قىلغان ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ

نامىنىڭ شۆھرەت تېپىشى ئارقىسىدا ئۆز نامىنى شۇنىڭ بىلهن » ئۇيغۇر«ىشى بىلهن تىكلىن

نېمىال دېگهن بىلهن، سهمهرقهند ئاھالىسىنىڭ . بىرلهشتۈرگهنلىكى قاتارلىق بىر قاتار سهۋەبلهر بار

نىڭ »توققۇز«سانى بىلهن ئاتىلىشى، تۈركىي تىللىق خهلقلهر نهزىرىدىكى خاسىيهتلىك سان » توققۇز«

.مهزمۇنىنى كېڭهيتىدۇ

ياۋچىالر توخارالرنىڭ بىر ). (ياكى ياۋچى توققۇز قهبىلىسى » توققۇز ياۋچىالر«. 18

توخارالر ئاق تهنلىك، ھىندى ياۋروپا تىل سىستېمىسىغا تهۋە خهلق بولۇپ، بىرخىل ]. 84[قهبىلىسى

ىلالردا بابىلوننىڭ قوشنا ي-3000بوۋىلىرى مىالدىيىدىن بۇرۇنقى -قاراشتىكىلهر ئۇالرنىڭ ئاتا

كۈسهن، قارا . رايونلىرىغا كېلىپ ئولتۇراقالشقان) ئاگنى(رايونلىرىدىن خېشى، كۈسهن ۋە قارا شهھهر

، ]85[شهھهر، جۈملىدىن تارىم بوستانلىقىدىكى توخارالر ئۇيغۇرالرنىڭ مىللهت تهركىبىنى تولۇقالپ

. نىڭ تارىخ سهھنىسىدىن غايىپ بولغان ئهسىرلهردىن كېيىن شىنجاڭVII-VIII، مىالدىيه ]86[

دېگهن نام بىلهن ) (يۆشى-خهنزۇچه ھۆججهتلهرنىڭ ھهممىسىدە دېگۈدەك ياۋچى

.بۇ خهلق، ياۋچى توققۇز قهبىلىسى نامىدىمۇ خاتىرىلهنگهن ئهھۋال بولغان. خاتىرىلهنگهن

ىدا ياشىغان قهدىمكى شىرۋىالر مهركىزى جۇڭگو رايونىنىڭ شىمال)) » توققۇز شىرۋىالر«. 19

VII. ئهسىرلهردە موڭغۇل دالىسى ۋە خلۇڭجياڭ دائىرىسىدە پائالىيهت قىلغانV-Xمىالدىيه . بىر قوۋم

الرنىڭ ئهۋالدى، ) (تاتارالر شهرقىي غۇز-شىرۋى. دەپ ئاتالغان) (» تاتار«ئهسىرلهردە

ۈرك خانلىقى، ئۇيغۇر خانلىقلىرىغا كېيىن سۈي، تاڭ سۇاللىرى ۋە ت-ئىلگىرى. موڭغۇلالرنىڭ ئهجدادى

.نامىدا خاتىرىلهنگهن» توققۇز شىرۋىالر«دە ) (» سۈينامه«. تهۋەمۇ بولغان

38

يۇقىرىدا تىلغا ئېلىپ ئۆتكهن توققۇز گۇيفاڭالر، توققۇز شيهنيۈنلهر، توققۇز دىالر، توققۇز تۈركلهر، توققۇز

ۇز بايىرقۇالر، توققۇز ئىزگىلالر، توققۇز توڭراالر، توققۇز تېلىالر، توققۇز ئوغۇزالر، توققۇز ئۇيغۇرالر، توقق

باسمىلالر، توققۇز ئادىزالر، توققۇز يۆگۈلهر ئۇيغۇرالر بىلهن بهزىلىرى بىۋاسىته، بهزىلىرى ۋاسىتىلىك

» تېلى«بۇنىڭدىكى . ئىبارەت) قوۋمدىن(مۇناسىۋىتى بار قهبىله ياكى قهبىلىلهر ئىتتىپاقىدىن

دېمهك، بۇ . ئايرىم يېشىم بهرگهنلهر بار-دەپ ئايرىم» تۇرا«، »تۆلهس«، »كتۈر«ئاتالغۇسىنى

نامى خهنزۇچه تهلهپپۇز » تېلى«ھهقتىكى قاراشالردا پرىنسىپال ئىختىالپ بولغانلىقى ئۈچۈن، بۇ كىتابتا

ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرى » توققۇز شىرۋىالر«، »توققۇز تاتار«، »توققۇز قىرغىز«. بويىچه ئېلىندى

دە ئۇيغۇرالرغا تهۋە بولغاندىن باشقا، ئۇالرنىڭ ئۇيغۇرالر بىلهن بىۋاسىته ئاالقىسى يوق ) 744-840(

بوۋىسى -ئايرىم ھالدا بۈگۈنكى قىرغىز، تاتار، موڭغۇلالر ۋە باشقا مىللهتلهرنىڭ ئاتا-بولۇپ، ئايرىم

ابقا ئالمىغاندا ئۇالرنىڭمۇ توققۇز موالر، دىالر بىلهن بىر مهزگىل ئىتتىپاق تۈزگهننى ھېس. ھېسابلىنىدۇ

. ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرى بىلهن بىۋاسىته قانداشلىق مۇناسىۋىتى يوق

قوۋمالرنىڭ بهزىلىرى چوڭ قهبىلىلهر ئىتتىپاقىدىن -سانى بىلهن ئېنىقلىنىپ كهلگهن بۇ قهبىله» توققۇز«

ئۇنىڭ . ىالر، ئوغۇزالر، ئۇيغۇرالرمهسىلهن، موالر، گۇيفاڭالر، شيهنيۈنلهر، دىالر، تۈركلهر، تېل. ئىبارەت

ئۈستىگه بۇ قوۋمالرنىڭ بهزىلىرى كۆپ قهبىلىلهردىن تهركىب تاپقان؛ گۇيفاڭالرنى ئېلىپ ئېيتساق، يىن

بارلىقى توغرىسىدا ) بېگى( خانى 20سۇاللىسىنىڭ ئاخىرى جوۋ سۇاللىسى دەۋرىدە ئۇالرنىڭ ) شاڭ(

شىمالىي «. بىلىسىنىڭ بارلىقىنى چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇ قه20بۇ شۇ چاغدا ئۇالرنىڭ ]. 87[ئۇچۇر بار

قهبىلىلىرىنىڭ ) ئېگىز قاڭقىلالر( دە تېلى ).(» قاڭقىلالر ھهققىدە قىسسه. سۇاللىلهر تارىخى

.(»تېلىالر ھهققىدە قىسسه. سۈينامه« دىن كۆپرەك قهبىلىسىنىڭ نامى تىلغا ئېلىنغان بولسا، 21

ناملىق كىتابىدا » تهۋارىخ-جامىئۇل«راشىددىننىڭ . تىرىلهنگهن تېلى قهبىلىسى خا43دە )

دىن ئارتۇق قهبىلىسىنىڭ بارلىقىنى يازغان بولسا، ئوبۇلغازى باھادىرخانمۇ 122ئۇيغۇرالرنىڭ

ئون ساينىڭ ياقىسىدا «بابىدا » ئۇيغۇر ئېلىنىڭ زىكرى«ناملىق كىتابىنىڭ » شهجهرەئى تۈرك«

120... توققۇز ساينىڭ ياقىسىدا ئولتۇرغانالرنى توققۇز ئۇيغۇر دەر ئهردىئولتۇرغانالرنى ئون ئۇيغۇر،

» توققۇز«. بۇ يهردە دەريا بىلهن ساي ئارىالشتۇرۇۋېتىلگهن. دەپ يازغان» ئهل ئىدى) قهبىله(ئۇرۇق

39

سانى بىلهن ئاتىلىپ كهلگهن قهبىلىلهر ئىتتىپاقى تهركىبىگه كىرگهن قهبىلىلهر كۆپ بولۇپال قالماستىن،

بۇ قوۋمالر تهركىبىدىكى قهبىلىلهر مهيلى ئاز بولسۇن، مهيلى كۆپ بولسۇن، . بهزىدە ئازىيىپمۇ قالغان

سانى بىلهن ئۆز قوۋمىنىڭ » توققۇز«ئۇالر كۈچهيگهن، ئىجتىمائىي تهرەققىياتى يۈكسهلگهن دەۋرلهردە

ىڭ يهككه ئهزالىرى بولغان قهبىلىلىرى ئىتتىپاقىن) تېلى(ئهمدى ئۇيغۇر . نامىنى بىرلهشتۈرۈپ ئاتىغان

تهركىبىدە تۇرۇپ » توققۇز ئۇيغۇر«بايىرقۇ، ئىزگىل، توڭرا، باسمېل، ئادىز، بۆگۈ قهبىلىلىرى ئۆزلىرى

سانىنى ئۆز ئىسمىنىڭ ئالدىغا قوشۇۋالغانلىق مهسىلىسىگه كهلسهك بۇنىڭ » توققۇز«يهنه نېمه ئۈچۈن

رمۇ كۈنلهرنىڭ بىرىدە كۈچىيىپ، ئىتتىپاقىدىن مهسىلهن، بۇال. سهۋەبلىرى ھهرخىل بولۇشى مۇمكىن

شۇ مهقسهتكه يېتىش ئۈچۈن . بۆلۈنۈپ، ئايرىم بىر قهبىلىلهر ئىتتىپاقى تهشكىل قىلىش ئىستىكى بولغان

سانىنى ئۆزلىرىنىڭ ئىسمىغا قوشۇۋالغان بولۇشى، يهنه » توققۇز«ئىتتىپاقلىق، غهلىبىنىڭ سمۋولى بولغان

هرنىڭ ھهربىرى توققۇز ياكى شۇ ئهتراپتىكى ئۇرۇقالردىن تهركىب تاپقان بىر جهھهتتىن، بۇ قهبىلىل

.بولۇشى مۇمكىن

ۋەزىر بىلهن باشقۇرۇش، » توققۇز«سانى بىلهن ئاتاش، خانلىقالرنى » توققۇز«قهبىلىلهر ئىتتىپاقىنى

رىشىنى بىرلىك قىلىنغان ئورتاق خانلىق قا» توققۇزخان«بايرىقىنى تىكلهش، » توققۇز تۇغلۇق خان«

.تۇرغۇزۇش، توققۇز ئهلچى تهيىنلهش قاتارلىق ئهنئهنىلهرنى داۋامالشتۇرغان

تۈركىي خهلقلهردە «دېگهن كىتابىدا » زەپهرنامه«تۆمۈرلهڭنىڭ تارىخچىسى شهرفىدىن ئهلى يهزدى

. دېگهن» ھهرقانداق نهرسىنى توققۇز قىلىش ئادىتى بار، خۇدايىتائاال ئۇندىن ئارتۇق ياراتمىغان

» رانسىيه كۇتۇپخانىسىدا ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇر تارىخىغا دائىر بىر پارچه تۈبۈتچه ھۆججهتف«

مهھمۇد . دېگهن جۈملىلهر بار» دەرۋازىسىغا توققۇز بايراق قادايدۇ«ته ئۇيغۇرالر ) P.1283: نومۇرى(

دەپ » اقانتۇغ، بايراق، توققۇز تۇغلۇق خان ياكى خ«دېگهن سۆزنى ئىزاھالپ، ئۇنى » تۇغ«كاشغهرى

بۇالرنىڭ ]. 89[دېگهن نامىمۇ بولغان» توققۇز خاقان«، قهدىمكى چاغدا خوتهننىڭ ]88[تهبىر بهرگهن

.توققۇز قهبىله چۈشهنچىسىدىن كهلگهنلىكى ئېنىق كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ

چۈشهنچىسى خانلىقالرنى توققۇز ۋەزىر ئارقىلىق باشقۇرۇش ۋە توققۇز ئهلچى تهيىنلهش » توققۇز قهبىله«

40

ئۇيغۇر ئورقۇن خانلىقى دەۋرىدە ئىچكى ۋەزىر ئۈچ . نئهنىسىنىڭ كېلىپ چىقىشىغا سهۋەب بولغانئه

. (،»ئۇيغۇرالر ھهققىدە قىسسه. يېڭى تاڭنامه«. (نهپهر، تاشقى ۋەزىر ئالته نهپهر بولغان

ئهنه بۇ خىل ئهن.) دېگهن نام خاتىرىلهنگهن» توققۇز بۇيرۇق«دا »تېرخىن مهڭگۈ تېشى« يهنه )

، قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى، كۈسهن ئۇيغۇر خانلىقى، قارا خانىيالر سۇاللىسى ]90[گهنجۇ ئۇيغۇر خانلىقى

.( »كۈسهن تهزكىرىسى. سۇڭ سۇاللىسى تارىخى«مهسىلهن، . گىچه داۋامالشقان] 91[دەۋرى

نلىقنى خانى ئارسالنخان دەپ ئاتىلىدۇ، توققۇز ۋەزىر ئارقىلىق خا«دە كۈسهنلىكلهرنىڭ )

كۈسهن ئۇيغۇرلىرى ئاساسهن قوچو ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ باشقۇرۇشىدا بولغان، . دېيىلگهن» باشقۇرىدۇ

كۈسهن ئۇيغۇرلىرى بىلهن قوچو ئۇيغۇرلىرىنىڭ ھاكىمىيهت . بهزى يىللىرى ئايرىم ھاكىمىيهت سورىغان

ئۇيغۇرلىرىدا بولغان بىلهن تۈزۈلمىسى ئوخشاش بولۇپ، كۈسهن خانلىقىدا توققۇز ۋەزىر بولغانلىقى قوچۇ

( »چهتئهللهر تهزكىرىسى. جىلد490. سۇڭ سۇاللىسى تارىخى«. ئوخشاش، دەپ چۈشىنىلسه بولىدۇ

يهنى قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ ئهلچىسى ئهلىيان) دە داشى» » » 490 «

بۇ مهھمۇد . گهندېگهن بايانى خاتىرىلهن» توققۇز ۋەزىر خانلىقنى باشقۇرىدۇ«) بۇ ئهلدە) (

، دېگهن ]92[كاشغهرىنىڭ توققۇز تۇغلۇق خان ۋە خاننىڭ قول ئاستىدىكى ۋىاليهتلهر توققۇز بولىدۇ

ئون ئۇيغۇر ئىلى، ئوتتۇز «تىكى »مايتىرى سىمىت«. بايانىنى يهنىمۇ ئىلگىرىلىگهن ھالدا تهستىقاليدۇ

دىن، ئهينى زاماندا توققۇز ئهلچى دېگهن جۈملى» ]93[شاھزادە ئوغالنلىرى، توققۇز ئهلچى ئاقىلدارى

.بولىدىغانلىقىنى بىلىش مۇمكىن

دېمهك، يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكىنىمىزدەك، ھهرقايسى قوۋمالر مۇقىم ۋە گۈللهنگهن بىر دەۋرگه قهدەم

قويغاندىن كېيىن قهبىلىلهر ئىتتىپاقىنى تېخىمۇ مۇستهھكهملهش مهقسىتىدە توققۇزنى بىرلىك قىلغان

كېيىنكى خانلىقالر توققۇز ۋەزىر ۋە ئهلچى ئارقىلىق خانلىقنى ياخشى . ىنى قۇرغانمىللىي گهۋد

.، دەپ قارىغان]94[باشقۇرغىلى بولىدۇ

ئوبۇلغازى . ئالىي، يۇقىرى، ئۇلۇغ، بۈيۈك دېگهن مهنىلهردە ئىستېمال قىلىنغان» توققۇز«ئىككىنچى،

رسىنىڭ مهرتىۋىسى توققۇزدىن يۇقىرى ھېچ نه«ناملىق كىتابىدا » شهجهرەئى تۈرك«باھادىر خان

41

مىسرالىق كاتتا 13291ئۇلۇغ شائىر يۈسۈپ خاس ھاجىپ . دەپ يازغان» بولماس، چېكى توققۇزدۇر

چىڭ دەۋرىدە ئۆتكهن بۇخېڭ . ته توققۇز نهپهر پېرسوناژ ئوبرازىنى ياراتقان»قۇتادغۇبىلىك«ئهسىرى

»39(» غهربىي يۇرتنىڭ خهرىتىلىك تهزكىرىسى« »: دە ئۇيغۇرالر )›<

ساناقتا توققۇزنى بىرلىك قىالتتى، بىر توققۇز، ئىككى توققۇز ۋە ئۈچ توققۇز دەپ ساناش «

قهدىمكى خانالر تهختكه چىقىدىغان . دېگهن» يۇسۇنالرنىڭ ئىچىدە ئهڭ ياخشىسى ئىدى-قائىدە

رك خاقانى تهختكه مهسىلهن، كۆكتۈ. چاغدا توققۇزنىڭ سېهرىي كۈچى تېخىمۇ ئۆزىنى كۆرسهتكهن

. چىققاندا بهلگىلهنگهن مۇراسىم مهيدانىنى توققۇز قېتىم ئايالندۇرغاندىن كېيىن تهختته ئولتۇرغان

خانالرنىڭ كهينىدىال ) خانىشالر(ئۇيغۇر خانلىقىدا قاتۇنالر ). گه قاراڭ» «—» جۇۋنامه«(

) خانىش(ياكى توقاللىقتىن قاتۇن تۇرىدىغان ھۆكۈمران بولغانلىقى ئۈچۈن، ئۇالر ئادەتتىكى ئاياللىق

لىققا كۆتۈرۈلىدىغان چاغدا قاغانالرنىڭ تهختكه چىقىش مۇراسىمىغا ئوخشاش مۇراسىم ئۆتكۈزۈلگهن،

كۈننىڭ يۆنىلىشى بويىچه ئوردا «يهنى ئۇيغۇرالرنىڭ توققۇز ۋەزىرى قاتۇننى تهختىراۋانغا ئولتۇرغۇزۇپ

. ىن كېيىن قاتۇنلۇق ئوتۇغاتى كۈچكه ئىگه بولغاند»نى توققۇز نۆۋەت ئايالندۇرغان) ھويلىسى(

قىستۇرۇپ ئۆتىدىغان نۇقتا شۇكى، ئۇيغۇر ) »» 195(. جىلد-195» كونا تاڭنامه«(

خانلىقىدا خانالرنىڭ تهختكه چىقىش مۇراسىمى تۈرك خانلىقىغا ئوخشاش شهكىلدە ئۆتكۈزلىدىغانلىقى

ئهمما، قاتۇنالرغا ئوتۇغات بېرىش مۇراسىمى ]. 95[لمىگهنتوغرۇلۇق تارىخىي كىتابالردا بىر نهرسه دېيى

تۈرك خانلىرىنىڭ تهختكه ئولتۇرۇش مۇراسىمىغا ئوخشاش بولغانلىقىغا قارىغاندا، ئۇيغۇر خانلىرىنىڭمۇ

.شۇ خىل ئادىتى بويىچه خاقانلىققا كۆتۈرۈلىدىغانلىقىنى جهزملهشتۈرۈشكه بولىدۇ

دوسان «. ىگه چىققاندا توققۇزنىڭ سېهرىي كۈچىدىن پايدىالنغانموڭغۇلالردىمۇ خانالر سهلتهنهت تهخت

دا ئېيتىلىشىچه، چىڭگىزخان توققۇز دانه ئاق قوتازنىڭ قۇيرۇقىنى تۇغ قىلىپ تىكلهپ، »موڭغۇل تارىخى

قهبىلىسىگه خېشىدىن ئهسىرگه ئالغان توققۇز ئهسىرنى تارتۇق قىلىپ، توققۇز ئات، ) (ياۋلى

ۆكچه، ئاقچا، قورالدىن توققۇزنى تهييارلىغان، موڭغۇلالر يېڭى خان تهختكه توققۇز دانه كۈمۈچ ن

ئۇيغۇر تارىخچىسى مولال مۇسا سايرامىمۇ ]. 96[چىققاندا ئۇنىڭغا توققۇز قېتىم تهزىم قىلغان

يىلى -598تارىخ ھىجرى . چىڭگىزخاننىڭ تهختكه چىققانلىقىدىكى ئهھۋالالرنى مۇنداق بايان قىلغان

تهخت ) ت–قهۋەت (موغۇلالر ئىتتىپاقلىشىپ، توققۇز پايهلىك ) يىلى-1202 — 1201مىالدىيه (

42

دەپ لهقهب قويدى، بۇ › چىڭگىزخان‹تهييارالپ، تىمۇچىننى پادىشاھ قىلىپ ئۈستىگه چىقىرىپ

].97[»دېگهن بولىدۇ› شاھىنشاھ‹دېيىلىدۇ ياكى › خانالرنىڭ خانى‹موغۇلچه

خانالرنىڭ ئۇلۇغلۇقى ۋە سهلتهنىتىنى نامايان قىلىشتا چوڭ » توققۇز«ۇكى، مانا بۇ خاتىرىلهردىن بىلىنىد

.رول ئوينىغان

مهھمۇد . كۆپ، كهڭ، نۇرغۇن، تولۇق، چوڭ دېگهن مهنىلهردە ئىستېمال قىلىنغان» توققۇز«ئۈچىنچى،

خاننىڭ قول ئاستىدىكى ۋىاليهتلهر ھهرقانچه كۆپىيىپ كهتسىمۇ، مهرتىۋىسى يۇقىرى«كاشغهرى

بىرەر ئهل، ئۇلۇس ياكى خانلىقنىڭ دائىرىسىنى . دېگهن» كۆتۈرۈلسىمۇ تۇغلىرى توققۇزدىن ئاشمايدۇ

بىلهن » ) ) «gor-گور«. غا تايىنىش يىراق قهدىمكى چاغالردىال باشالنغان»توققۇز«بهلگىلهشته

مهسىلهن، . ۈپ بېرىدۇئهڭ مۇقهددەم زامانالردا بىرلىكته قوللىنىلغانلىقى بۇ نۇقتىنى چۈشهندۈر» توققۇز«

شىچاڭدا بهگ، توققۇز بهگ، : دە) . (»يىن بهگلىكى تهزكىرىسى. تارىخىي خاتىرىلهر«

(لۇجوڭليهن زوياڭ. تارىخىي خاتىرىلهر«بولۇپ ئۈچ بهگ بار، دېگهن خاتىرە؛ ) (ئېبهگ

» مىڭتاڭۋى. ئهدەپنامه«تىلغا ئېلىنغان بولسا، ) (»توققۇز بهگ«دىمۇ » تهزكىرىسى)

) . (»جاۋ بهگلىكى تهدبىرلىرىدىن ئۈچ. جهنگو تهدبىرلىرى«ۋە )) .

يىن بهگلىكى . تارىخىي خاتىرىلهر«. دېگهن نامالر خاتىرىلهنگهن) (»گور بهگ«قاتارلىقالردا

ناھىيىسىدە ) (گوربهگ دېگهن گهپ بار، يېشهن) (نى ئىزاھلىغۇچى چۈگۈاڭ »تهزكىرىسى

دە ) :(»ئىقلىمنامه«تاڭ دەۋرىدىكى لى تهي يازغان . دەيدۇ» شهھىرى بار› ۇز بهگتوقق‹

ناھىيىسىنىڭ غهربىي ) خېبىي ئۆلكىسى تهۋەسىدە(شهن ) (شاڭجۇ ئايمىقىنىڭ فۇ «شهرھلىنىپ

(بار بولۇپ، گوربهگ شهھىرى) ( چاقىرىم كېلىدىغان يهردە توققۇز بهگ شهھىرى50جهنۇبىغا

.دېيىلگهن» اتىلىدۇ، بۇ يىن بهگلىكى دەۋرىدىكى توققۇز بهگ شهھىرىدۇرئ دەپمۇ)

الر يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكىنىمىزدەك، شاڭ سۇاللىسى دەۋرىدىكى » گور«بۇ يهردە تىلغا ئېلىنغان

نى كهڭ، كۆپ مهنىدە ) ياكى شهھهرلهر(ئۇالر ئۆزى پائالىيهت قىلىدىغان جايالر . دۇر»گۇيفاڭالر«

43

قهبىلىسى خېبىي ئۆلكىسىنىڭ ) (بۇ ئادەت دىالرنىڭ ئاق دى. دەپ ئاتىغان» ھهرتوققۇز شه«

507مىالدىيىدىن بۇرۇنقى (نى قۇرغان چاغ )) پىڭشهن ناھىيىسى تهۋەسىدە جوڭشهن بهگلىكى

) (»توققۇز لى«دا پائالىيهت قىلىدىغان دائىرىسى قهدىمكى ) يىلالر-296 — 381 ۋە 406 —

تارىخشۇناس . ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان] 98[دائىرىسىدە بولغانلىق ئهھۋالىدىمۇ) امىقهدىمكى قوۋم ن

ئابدۇلال ئهھمىدى ئهپهندىنىڭ يېزىشىچه قۇمۇلدىكى قهدىمكى الپچۇق شهھىرىنىڭ ئۆز زامانىسىدا

دەپ » توققۇز قوۋۇق«توققۇز دەرۋازىسى بولغان، ھازىرغىچه الپچۇق خهلقى دەرۋازىنىڭ ئورنىنى

بۇ قهدىمكى ئۇيغۇرالرنىڭ بهش چوڭ شهھهرنىڭ مۇجهسسىمى سۈپىتىدە بىر شهھهر ]. 99[كهنئاتايدى

دەپ ئاتىغانلىقى بىلهن مهزمۇنداش ئىكهنلىكىنى نهزەردىن ) بهش شهھهر(» بهشبالىق«قۇرۇپ، ئۇنى

.ساقىت قىلىشقا بولمايدۇ

ئورۇن ناملىرىنى توققۇز -رئهجدادالر شىنجاڭدىكى ۋە ئۆزى ياشىغان تېررىتورىيىدىكى بىرمۇنچه يه

).دا»كۆلتېگىن مهڭگۈ تېشى«( يهر ئىسمى —مهسىلهن، توققۇز ئهرسهن . سانى بىلهن قورشاپ ئاتىغان

بۇ ئاتالغۇنىڭ مهنىسى توغرىسىدا ھازىرغىچه ئۈچ . قهشقهر كوناشهھهر ناھىيىسىنىڭ مهركىزى—توققۇز

ۋە توققۇز ئاق ] 101)[توققۇز ساك(وققۇز ساق ، ت]100)[توققۇز قهبىله(توققۇز ئوق . خىل يهشمه بار

.دېگهنلهردىن ئىبارەت) توققۇز بوزلۇق(

. مارالبېشى ناھىيىسىدىكى قهدىمكى شهھهر خارابىسى—توققۇز ساراي

قهشقهر شهھىرىنىڭ شىمالىدىكى چاقماق دەرياسى بويىدىكى بۇددا —) ئۈچ بۇرھان(توققۇز ھۇجرا

. دەپمۇ ئاتىلىدۇ» توققۇز ھۇجرا«هنگهرنىڭ شىمالىدىكى تاغ ئۆڭكۈرلىرى مىڭئۆي خارابىسى؛ بهشكىرەم ل

بولسىمۇ، لېكىن، كىشىلهر توققۇز ھۇجرا دەپ ) ھۇجرا(بۇ يهردە ئۈچ ئىشىكلىك ئىككىدىن ئالته ئۆي

.ئاتاپ ئادەتلىنىپ قالغان

44

ولالم تېغىنىڭ قهشقهر ئوپال ھهزرىتى مولالم مازىرىنىڭ شىمالىدىكى ھهزرىتى م—توققۇز قازناق

.كۈنگهي تهرىپىدىكى مىڭئۆي ئىزىنى يهرلىك كىشىلهر مۇشۇ نام بىلهن ئاتايدۇ

كىلومېتىرچه كېلىدىغان 70 خوتهندىكى ئىمام جهپىرى سادىق مازىرىدىن —توققۇز بۇزۇكۋارلىرىم

.دەپمۇ ئاتىلىدۇ» توققۇز قىزلىرىم«ئۇ يهنه . يهردىكى بىر مازار

. تهندىكى مهلىكه ئاۋات شهھىرىنى كىشىلهر مۇشۇ نام بىلهنمۇ ئاتىغان خو—توققۇزخان شهھىرى

].102[ يىللىق تارىخقا ئىگه ئىكهن3000ئېيتىشالرغا قارىغاندا، بۇ شهھهر

چىڭ سۇاللىسى دەۋرىدە ئىلىدىكى ھهرقايسى جياڭجۈنلهرنى باشقۇرىدىغان —ئىلى توققۇز شهھىرى

].103[ئورۇن

.تۇرپان ناھىيه بازىرىدىكى كۆپ بۇالقالر توپىنىڭ ئورتاق نامى ئاقسۇ ئۇچ—توققۇز بۇالق

بۇ توققۇز سۇ دېگهندىن كېلىپ چىققان دېگهن . تۇرپان ئويمانلىقىدىكى ناھىيه ئىسمى—توقسۇن

ئايغىر بۇالق، قوشتېرەك، كۆكئىنهك، زۇمۇتا، ئۈستۈنغول، ئالغۇي : شۇنداق بولغاندا ئۇالر. قاراشمۇ بار

، ياغاچ بېشى، بايتوقايالردىن ئىبارەت توققۇز ئېقىننىڭ سۈيىدە )ئۇيغۇر غول(ىرغول ، ئېۋ)ئاراغول(

].104[كۆكىرىدىكهن

.مهنىسىدە) سۇ(توققۇز ئېقىن . ئىلى ۋىاليىتىگه قاراشلىق ناھىيه ئىسمى—توققۇز تارا

ياشاپ تۇرغان جايالر نامىنىڭ قوللىنىلىشى مهسىلىسىگه كهلسهك يهرلىك خهلقلهر ئۆزى-بۇ خىل ئورۇن

ئاشۇ رايوننىڭ كهڭ، سۇلۇق يهر ئىكهنلىكىنى ئىپادىلهش ئۈچۈن توققۇز سانىنى قولالنغان دېيىشكه

.بولىدۇ

45

جىق » توققۇز بۇالق«بولسا كۆپ قىزالرنىڭ سهرخىللىرىنىڭ ئورتاق نامى، » توققۇز بۇزرۈكۋارلىرىم«

.مهنىسىدە ئىستېمال قىلىنغان) مىڭئۆي(نۇرغۇن ھۇجرا » توققۇز قازناق«بۇالق مهنىسىدە،

. الرنىمۇ توققۇز سانى بىلهن ئېنىقلىتىپ ئاتىغان) تىياتىر(ۋە ئويۇن ) مۇزىكا(قهدىمكى ئۇيغۇرالر مۇسىقا

-114 يىلى، ئىستانبول تۈركچه نهشرى، -1978(» ئۇيغۇر تۈركلىرى«مهسىلهن، ئه ئالىپتېگىننىڭ

كهينىدە توققۇز مۇزىكىسى - ئهسىرنىڭ ئالدىVIIIالدىيه ناملىق كىتابىدا توققۇز ئۇيغۇرالرنىڭ مى) بهت

: دا» شۇەنجۇاڭنىڭ تهرجىمىهالى«دەپ يېزىلغان بولسا، سىڭقۇ سېلىنىڭ تهرجىمه ئهسىرى ] 105[بولغان

دېيىلگهن؛ قوچۇ ) مۇزىكا چالدۇردى-توققۇز قىسىم مۇسىقا(» توققۇز باغ ئويۇن ئهتىزدۇردى«

].106[دېگهن ئاتالغۇ بولغان) توققۇز قىسىملىق مۇزىكا(» غ ئويۇنتوققۇز با«ئۇيغۇرلىرىنىڭ تىلىدا

تارىخىي يازما ھۆججهتلهر ۋە خهلق ئېغىز ئهدەبىياتىدا رېئال مهسىلىلهر ۋە بهدىئىي تهسهۋۋۇر يولى

بىلهن ئېيتىلغان جۈملىلهردە توققۇزنىڭ كۆپلۈك ئۇقۇمىدا ئىشلىتىلگهنلىكى توغرىسىدىكى بايانالر

.، بۇالرنىڭ ئىچىدە تىپىك دەپ سانالغىنى مۇنداقناھايىتى كۆپ

:دە»ئوغۇزنامه«

توققۇز . ئوغۇزخاننىڭ مۇزتاغ ئىچىگه كىرىپ كهتتى، بۇنىڭ بىلهن ئوغۇزخان ئۇزۇنغىچه ئازاب چهكتى«

].107[»كۈندىن كېيىن ئوغۇزخاننىڭ ئايغىرىنى ھازىر قىلدى

:دا»كۆلتېگىن مهڭگۈ تېشى«

ئاق ئېتىنى ) دېگهن(كۆلتېگىن ئۈگىسىز «، » ئهگىپ يۈرۈپ چېپىپ تاشلىدىتوققۇز ئهرنى«كۆلتېگىن

.» كۈنى ئۆلۈم رەسمىيىتىنى ئۆتىدۇق-27 ئاينىڭ -9«، »مىنىپ توققۇز ئهرگه نهيزە سانجىدى

:دا»مايتىرى سىمىت«

.»توققۇز ئهلچى ئهقىلدارى«

:دا»قۇتادغۇبىلىك«

46

ياشلىق ئۆرلهدى يهردە قوپتى تۇغى،«

) بېيىت-4893(» ئاشنۇ توقۇز ئال تۇغىياقا كهلدى

قۇياش ئۆرلىدى، قوپتى يهردىن توزان،(

].108)[توققۇز رەڭدا ھال تۇغ يېقىنالپ ھامان

:دە»سهددى ئىسكهندەر«

-142(» ...يهنه كهشمىرنىڭ دۆلهت ئهركانلىرىدىن ئۈچ توققۇز كىشىگه ساۋۇتالرنى تهقدىم قىلدى«

ئۇنىڭغا . ھېسابسىز پىشكهشكهرنى تهييارلىدى-چۈن ھهددىئىسكهندەرنى كۈتۈۋېلىش ئۈ«). بهت

ھهرخىل ئېسىل ۋە ھهيۋەتلىك . سوۋغات قىلىش ئۈچۈن ئېسىل ماتاالردىن توققۇز توققۇزنى تهييارلىدى

ھهر بىرىنىڭ «). بهت-199(» پىلالردىنمۇ توققۇزنى، يهنه بىر رىۋايهتته ئوتتۇز توققۇزنى تهييارلىدى

. بۇ ئاتالرنىڭ ھهر بىرى پىلدەك كۆرۈنهتتى. ى غوالملىرىنى جايالشتۇرغانىدىئىچىدە توققۇزدىن ھىند

ئۇالرنىڭ ھهربىر توققۇزى بىرخىل رەڭدە بولۇپ، ئاتالرنىڭ ھهربىر . ئۇالرنىڭ ھهربىر پىلدەك كۆرۈنهتتى

پس يهنه توققۇز توققۇز ئۇالغدا نه... توققۇزىغا بىرخىل رەڭدە قىممهتلىك ئۆزگىچه يوپۇقالرنى ياپتى

يهنه قۇياشتهك شوال چېچىپ تۇرىدىغان ئالتۇن ئىدىش ۋە جامالردىن توققۇز ... رەختلهرنى تهييارلىدى

... يهنه شېكهر تىللىق، شېرىن سۆزلۈك تۇتىالردىن توققۇز توققۇزنى تهييارلىدى... توققۇزنى تهييارلىدى

توققۇزمىڭ ئات «لهر؛ بهت-151 -150(يهنه چىرايلىق توزالردىن توققۇز توققۇزنى تهييارلىدى

يۇقىرىدا بايان قىلىنغان تۆھپىلهر توققۇز توققۇزدىن «، »ئۇچىسى پۈتۈن پېتى پىشۇرۇپ ئېلىپ چىقىلدى

توققۇزقات ئاسماننىمۇ ئۆز ھۆكۈمرانلىقىغا كىرگۈزۈشنى تهمه «؛ ) بهتلهر-209 -208(» ئېلىپ كىرىلدى

ئۇ ئاھ ... «؛ ) بهت-219(» ئاشكارا بولدىتوققۇز پهلهكنىڭ ھهقىقهتلىرى «؛ ) بهت-4(» ...قىالتتى

-300(» ئوتلىرى بىلهن جاھاننى ياق، بهلكى توققۇز قات ئاسماننى كۆيدۈرمهكچى بوالتتى

].109)[بهت

-1820، -1819، مىالدىيه -1241مۇھهممهد ئېۋەز قاراقاشى ئهسىرى، ھىجرىيه (» مهھدۇم ئهزەم«

].110[تىن جهمئىي قىلىندى»... ئهخالقتوققۇز«: دە بۇ كىتاب) يىللىرى كۆچۈرۈلگهن

47

:دە»تارىخى ئهمىنىيه«

توققۇز ... بىر توققۇز بهرنا ئوغۇل]. 111[بىر توققۇز خىتاي زەمبىرىكى، بىر توققۇز نازىنىن باكىرە قىز... «

توققۇز ئېسىل ... «. قاتارلىقالرنى سوۋغات قىلدى» توققۇز بېيجىڭ يامبۇسى، توققۇز توققۇز قالماق ئېتى

].112[قاتارلىق سوۋغاتالر تاپشۇرۇۋېلىندى» ...توققۇز مىلتىق... توققۇز بوقچا... ئارغىماق ئات

:دە»تارىخى ھهمىدىي«

ساالم -پادىشاھالر، ئۇلۇغ شهۋكهت ۋە ئۇلۇغ مهرتىۋە ئىگىلىرى ئۆزئارا توققۇز توققۇزدىن سوۋغا... «

خان ۋە . دەپ ئاتايتتى› بىر توققۇز‹كىزنى لېكىن، ئۇالر بىر سهك. قىلىشىدىغان ئهھۋال بولۇپ قالدى

كېلىشلهرنى قىلىدىغان بولسا پهقهت -پادىشاھالر ھهتتا پۇقراالر ئاممىسى ياكى خوتۇنالر ئۆزئارا بېرىش

) شىنجاڭ(بۇنداق ئادەت مۇغۇلستان . سهككىز ناننى كۆتۈرۈپ بېرىپ، ئۇ توققۇز دەپ ھېساباليتتى

].113[»لمهكتهيۇرتىدا تا ھازىرغىچه داۋاملىشىپ كه

:خهلق ئېغىز ئهدەبىياتىغا دائىر ئهسهرلهردە

:رىۋايهتلهر-ئهپسانه

دا»ئۆلگىن تهڭرى ئهپسانىسى«

].114[»...ئۆلگىن تهڭرىنىڭ يهتته ئوغلى، توققۇز قىزى بار... «

)شۇ ناملىق رىۋايهتته(» توققۇز ئهجدىها دەرىخى«

)شۇ ناملىق رىۋايهتته(» توققۇز ئهجدىها دەرىخى«

:ئهپسانىسىدا» ئافرات خاقان ۋە توققۇز قىز«

].115[»ئافرات خاقانىڭ توققۇز قىزى ۋە توققۇز ئوغلى بار ئىكهن«

:داستانالردا

:داستانىدا» گور ئوغلى«

گور «؛ »شهرتىمنى ئادا قىلمىسا، تۇلپار ئېتىمنى توققۇز يهردىن ئىيىل تارتىپ توقۇپ بهرسه، دېدى«

توققۇز شاھ كىيىمى «؛ »ئارقىدىن توققۇز خوتۇن ئالدى-ن بولۇپ، ئارقائوغلى پهرىزات ۋە ئادەمزاتتى

شۇڭقارىغا توققۇز ئۆردەك ئالدۇرۇپ «؛ »توققۇز خىل تاماق تهييارالپ، ئالدىغا قويدى«؛ »كىيدى

48

].116[» ئوڭ يېنىدا توققۇز تۇمارى بار«، »مىنگهن ئېتى توققۇز كۆكنى كۆزلهيدۇ«، »ئهكېلىپ بهردى

:لىرىدە» تهمسىل –خهلق ماقال «

.»توققۇزى تهل بولماق«

.»مهن قىالرمهن ئوتتۇز، خۇدايىم قىالر توققۇز«

.»ئۇرۇشنىڭ توققۇزى رەڭ، بىرى جهڭ«

.»ئادەمدە سۆلهت ئون، بۇنىڭ توققۇزى تون«

.»كېسهلنىڭ توققۇزى گالدىن، بىرى يهلدىن«

.»كېسهلنىڭ توققۇزى ژىندىن، بىرى جىندىن«

.»، توققۇز تهڭگىگه ئهرزانتۆت تهڭگىگه قىممهت«

.»بېرىشى توققۇز، ئېلىشى ئوتتۇز«

.»تويغان يهرگه توققۇز قېتىم تهزىم قىلماق«

.»توققۇز قىزنىڭ تولغىقى تهڭ تۇتماق«

شۇ كۆڭۈللهر خۇشلىقىدىن،«

.كۆك ئويۇننى باشلىدۇق

.كۆك ئويۇننى باشلىدۇق

غازنى ئوتتۇز، قوينى توققۇز،

]117[» ھهممىنى تهڭ راسلىدۇق

:دا»خهلق تېپىشماقلىرى«

پاكار بويى بار،–پاكار «

)پىياز(» توققۇز قهۋەت تونى بار

:دا»خهلق قوشاقلىرىدا«

ئهتىگهن قوپار بولغاي،«

49

.تۈننۈك ئاچار بولغاي

توققۇز ئوغۇللۇق،

.»بىر قىزلىق بولغاي

تېرىسى ئوتتۇز گهردىشىگه داپ بولدى،«

.»لدىمۈڭگۈزى توققۇز كهتمهنگه ساپ بو

:دە»خهلق چۆچهكلىرى«

.»ئوردىغا توققۇز دەرۋازىدىن كىرمهك«

.»توققۇز خهزىنه؛ توققۇز ساراي، توققۇز ۋەزىر

ياشلىق كارۋانچى بوۋاي توققۇز قىچىر يۈك ئارتىپ، توققۇز ياشلىق نهۋرىسىنى ئهگهشتۈرۈپ، 90.... «

وققۇز قهۋەت كۆرپىدە ئولتۇرۇپ، توققۇز كۈندۈز يول يۈرۈپ، توققۇز سارايغا چۈشۈپتۇ، ت–توققۇز كېچه

.»...تۈرلۈك غىزا بىلهن غىزالىنىپتۇ

پهرىلهر توققۇز قهۋەت ئاسماندا، توققۇز سارايدا، توققۇز ئىشىكلىك قاتمۇقات خانىالردا، توققۇز –ھۆر «

ۈز كۈند– كۈندۈز ئۇخالرمىش، ئۇالر شۇنداق ئۇخالپ ئۇيقۇغا قانغاندىن كېيىن توققۇز كېچه –كېچه

].118[» ئۇخلىماسمىش، يۈزلىرىگه تارتقان چۈمپهردىلىرىمۇ توققۇز قهۋەت بوالرمىش

:دە» ئادەتلىرى–خهلق ئۆرپ «

قىزنىڭ ... يىگىت تهرەپتىن قىزنى كۆچۈرۈپ كېلىش ئۈچۈن توققۇز قېتىم تهزىمگه بارىدۇ«

لنى توسۇپ، قىزنىڭ مهھهللىسىدىكى يىگىتلهر قۇاليلىق جايدا ئارغامچا بىلهن گۈلخان يېقىپ، يو

قىز كۆچۈرۈپ ... يىگىت تهرەپ توققۇز غېرىچلىق قوي بهرگهندىال ئاندىن يول ئېچىلىدۇ. كۆركىنى قىلىدۇ

كېلىنگهندىن كېيىن، يىگىتلهر قىزنى ئاق كىگىزگه ئولتۇرغۇزۇپ ئۈچ يهرگه يېقىلغان ئوت ئۈستىدىن

ىت تهرەپ قىز تهرەپكه ساالمغا توينىڭ توققۇزىنچى كۈنى يىگ... توققۇز قېتىم چۆرگىلىتىدۇ

).نىڭ بايانىدا»يۈز ئاچقۇ بېيىتلىرى«قۇمۇل ]. (119[»...بارىدۇ

50

يهنى، خانالر، . ئۆلچهم، مىزان، بهلگىلىمه، قائىدە سۈپىتىدە ئىشلىتىلگهن» توققۇز«تۆتىنچى،

هت قائىدىسى ھهرىك-پۇقراالرنىڭ سوۋغات ئۆلچىمى، ئىنئام، مۇكاپات مىزانى، جازا بهلگىلىمىسى، ئىش

بۇ توغرۇلۇق ھهرخىل ماتېرىيالالر . ئۆلچىمى بولغان-دىنىي پائالىيهت قائىدىسىنىڭ ئادىتى. قىلىنغان

(چېن چىڭ ) يىلى سهپهرگه چىققان-1414(مىڭ سۇاللىسى دەۋرىدە غهربىي يۇرتقا كهلگهن . بار

: دا مۇنداق يازغانناملىق كىتابى) (»غهربىي يۇرتتىكى قارام ئهللهر تهزكىرىسى«، )

قاشتېشى ۋە باشقا -دۇنيا تارتۇق قىلىنىدىكهن، ئاقچا، مهرۋايىت-غهربىي يۇرتتا ئىنئام بېرىلگهندە مال«

ئىلتىپاتالر چهكلهنمهيدىكهن، ئهمما توققۇز ئۆلچهم قىلىنىدىكهن، بىر توققۇزدىن تارتىپ، توققۇز

مىرزا ھهيدەرنىڭ بايان ]. 120[»نقائىدە ھېسابالنغا-توققۇزغىچه بولىدىكهن، بۇ بىر ئهدەپ

نىڭ بوۋىلىرىدىن ) ؟— 1356(قىلىنىشىچه، چىڭگىزخان دوغالت قهبىلىسىنىڭ ئهمىرى خۇدايدات

نى قىپچاق ) 1336-1330(موغۇلىستان خانى تۇغلۇق تۆمۈر . ئورتۇبكه يهتته خىل مهنسهپ بهرگهن

ۇالجىغا ئىلتىپات كۆرسىتىش مهقسىتىدە دالىسىدىن تېپىپ كېلىپ خانلىق تهختكه ئولتۇرغۇزغان ئهمىر ب

يهتته خىل ئىمتىيازغا يهنه ئىككى خىل مهنسهپلهر ) ئۇ خۇدايداتنىڭ ئهۋالدى(بوۋىلىرىنىڭ -ئاتا

ئىچىدە گۇناھكار ئاق توسۇن ئاتقا مىنگۈزۈلۈپ، ئاتنىڭ ئاستىغا توققۇز قهۋەت ئاق كىگىز سېلىنىپ،

اھ سادىر قىلسا توققۇز گۇناھى تهكشۈرۈپ چىقىلىدۇ، ھۆرمهت بىلدۈرۈش؛ مۇبادا ئۆلۈمگه اليىق گۇن

ئىككى ئهمىر يانداپ كۆزىتىش تۇرسا، باشقىالر ئۇنىڭ قان تومۇرىنى كېسىش، پۈتۈن بهدىنىدىكى

؟ (، مولال موسا سايرامى بولسا موغۇلىستان خانلىرىدىن خىزىر خوجا ]121[قېنىنى چىقىرىپ ئۆلتۈرۈش

نلىق تهختكه چىقارغان ئهمىر خۇدايداتقا مۇنداق ئىمتىياز ئۆزىنى ئاسراپ، خا) يىلى-1399 —

:بهرگهنلىكى توغرۇلۇق توختالغان

... «. بهردى» جهمئىي توققۇز مهنسهپ... خىزمىتى ئۈچۈن) ئهمىر خۇدايداتنىڭ... (خىزىر خوجاخان«

ئۇنى ئۆزى توققۇز گۇناھ سادىر قىلمىغۇچه گۇناھقا اليىق قىلماسلىق؛ توققۇز گۇناھ سادىر بولسا ۋە

... ئېتىراپ قىلغان تهقدىردە ئهمىر خۇدايداتنى قىزىل كىگىز ئۈستىدە ئولتۇرغۇزۇپ، سورىقىنى قىلىش

].122[توققۇز گۇناھ سادىر بولمىغۇچه ئۆلۈم جازاسى بېرىلمهسلىك

51

. مىزان قىلىنغان چاغدا ئۇ ھهم ئىنئام ھهم جازا ئۆلچىمى ياكى چېكى قىلىنغان» توققۇز«دېمهك،

مهسىلهن، ئهمهت . هلق ئارىسىدىكى ئادەتلهردىمۇ ئۇنىڭ ھهر تهرەپلىمه ئىنكاسىنى ئۇچرىتىمىزخ

ئۆتكۈر ئهپهندى . ت. جېلىل ئهپهندى بايان قىلغان ئهمهلىي تۇرمۇش ماتېرىياللىرى بىلهن ئا

تهسۋىرلىگهن بهدىئىي ئهسهردىكى ئهھۋالالرنى بىرلهشتۈرگهندە قۇمۇلدىكى ئۇيغۇرالر ئارىسىدا

:توي ئادەتلىرىدە. ۇنداق ئادەتلهر ساقالنغانم

توققۇز قېتىم تهزىمگه بارىدۇ، توققۇز غېرىچلىق قوي بهرگهندىال يول ئېچىلىدۇ؛ قىزنى ئاق كىگىزگه

ئولتۇرغۇزۇپ ئۈچ يهرگه يېقىلغان ئوت ئۈستىدىن توققۇز قېتىم چۆرگىلىتىدۇ؛ توققۇز خىل مېۋە

ارچه رەخت سېلىنىدۇ؛ توققۇز تۇياق قوي، توققۇز كۈرە بۇغداي، توققۇز تهييارلىنىدۇ، قىز تهرەپكه توققۇز پ

كېرەكلهرنى قىز تهرەپكه بېرىدۇ؛ -چېۋە قاتارلىق نهرسه-شىڭ گۈرۈچ، توققۇز جىڭ ياغ، توققۇز شىرە مېۋە

ققۇز تويدا چوڭالر قىزغا دۇئا قىلغاندا، تو. تويى بولغان قىزغا قوينىڭ توققۇز تونلۇقى پىشۇرۇپ يېگۈزۈلىدۇ

.ئوغۇل، بىر قىزلىق بولغاي دەپ دۇئا قىلىدۇ

. توي مۇراسىمىدىن كېيىنكى دۇئادىكى بۇ خىل ئادەتلهرنى چهت ئهل ئالىملىرىمۇ بايان قىلغان

يىلى نهشرى، -1983ئاتا، -ئالما» ئۇيغۇر خهلق ئهدەبىياتى«ئىسىيېف . ئا. مهسىلهن، قازاقىستانلىق د

ئانىسىنىڭ يېنىغا كېلىپ، -توي مۇراسىمىدىن كېيىن قىز ئاتا«: لىپ بهتتىكى مهلۇماتنى نهقىل ئې-44

: ئانىسى كۈيئوغلىغا بهخت تىلهيدۇ ۋە مۇبارەكلهيدۇ-ئۈچ قېتىم تهزىم قىلىدۇ، بۇ چاغدا قىزنىڭ ئاتا

مالوفنىڭ . توققۇز ئوغۇل، بىر قىزلىق بولغايسىز، دەپ يازدا، س) خۇدا بۇيرۇسا(ئىنشائالال ‹

) تۇر خۇننى(مورىنى «: بهتتىن سۆز ئېلىپ-33 يىلى نهشرى، -1954» ئۇيغۇرچه«، لېنىنگراد-موسكۋا

ئۆز ۋاقتىدا ئاچقايسىز، كۈندىن بۇرۇن تۇرغايسىز، توققۇز ئوغۇل، بىر قىزلىق بولغايسىز، كىشىلهر

دېگهن ياخشى تىلهكنى » !چارۋاڭالر يىلسېرى ئاۋۇغاي-مال! كۆزىدىن سهۋىچ تاپقايسىز

قىزنى كۆچۈرگهن چاغدا . كۈنى يىگىت تهرەپ قىز تهرەپكه ساالمغا بارىدۇ-9وينىڭ ت]. 123[تىلهيدۇ

52

بىرىنى چاقىرىپ، - كۈنى قۇدىالر بىر-9يهنه شۇ ) تاغ رايونلىرىدا(ئاسمانغا توققۇز پاي ئوق ئېتىلىدۇ

. تونۇش ئۈچۈن توققۇز داش قازان ئېسىپ، توققۇز باش ئهركهك قوي سويۇپ چاي بېرىشىدۇ

. قىزىتىلغان ياغقا توققۇز ياكى يهتته چىتقا قىلىپ چاچراتقۇ سېلىپ ئېتىلدۇرۇلىدۇ: يهملهردەئا-ھېيىت

توققۇز چهلپهك سېلىنىپ، توققۇز نان تىزىلىدۇ، توققۇز قۇر ساڭزا تهييارلىنىپ، توققۇز باش ئهركهك قوي

هن بىر چىنه شهربهت ئۆلۈم ئۇزاتقان ئۆيگه توققۇز نان بىل: ئۆلۈم مهرىكىسىدە. قۇربانلىق قىلىنىدۇ

سهپهر ئېيى . زاكات بېرىش-توققۇز كۈرە ئاشلىق ئۆشرە: زاكات بهرگهندە-ئۆشرە. ئېلىپ كىرىلىدۇ

ئايالالرنىڭ -كىچىك، ئهر-كىرىشى بىلهن مهھهللىدىكىلهردە توققۇز ئورۇنغا ئوت يېقىپ، چوڭ

يېقىلىدۇ، توققۇز پىلىكلىك پېرىخون دۇرۇت ئوقۇغاندا توققۇز ئورۇنغا شام . ھهممىسى ئوتنى ئاتاليدۇ

بۇ ئارقىلىق ئىسالم دىنىنى تارقىتىش ئۈچۈن تىرىشچانلىق ]. (125[،]124[توققۇز قارا چىراغ يېقىلىدۇ

: ئۆمۈر مهرىكىلىرىدە.) كۆرسهتكهن توققۇز ئهۋلىيانىڭ روھىغا دۇئا قىلىنىدۇ، دېگهن قاراشمۇ بار

كه بۆلهپ، ئۈستىنى ئهدىيال بىلهن يېپىپ، ئالما بوۋاقالرنىڭ بۆشۈك توي مۇراسىمىدا، بوۋاقنى بۆشۈك

قېقى قاتارلىقالر بىلهن ئىسرىق سېلىپ، دۇرۇت ئوقۇغاندا بۆشۈكنىڭ ئۈستىدىن توققۇز قېتىم

.ئايالندۇرۇلىدۇ

خهلق ئارىسىدا ئايالالر توققۇز ئاي، توققۇز كۈن، توققۇز : ھامىلىدار ۋە تۇغۇتلۇق ئايالالر ئادىتىدە

قورساق كۆتۈرۈپ تۇغىدۇ، تۇغۇتلۇق ئايالنىڭ چېچىنى توققۇز تال ) مىنۇت(قىقه سائهت، توققۇز دە

].126[ئۆرۈيدۇ، دەيدىغان ئادەت بار

توققۇز ئوغۇل، توققۇز قىز ھازىر «بهزى جايالردا مهشرەپ، باغ سهيلىسى ۋە مهرىكه پائالىيهتلىرىدە

نى، سورۇندىكى پائالىيهتنىڭ كاتتا دەپ جاكارالش ئارقىلىق سورۇنغا كۆپ ئادەم كهلگهنلىكى» بولدى

].127[بولىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ

يهنه ئادەمنىڭ پۈتۈن بهدىنىدە توققۇز دانه تۆشۈك . دېگهن بىر جاي بار» توققۇز كۆز«ئادەم بهدىنىدە

قوي، كاال قاتارلىق . بار بولۇپ، بۇنىڭ يهتتىسى باش قىسمىدا، قالغان ئىككىسى تۆۋەن بهدەندە

ئارخېئولوگىيىلىك . دېگهن ئهزاسى بار) توققۇز تونلۇق(بۇ خىل ھايۋانالرنىڭ توققۇز تاللىق : داھايۋانالر

53

:ۋە تارىخىي ماتېرىيالالردا

يىلى كۆنچى دەريا ساھىلىدىكى قهدىمكى قهبرىلهرنى قازغاندا، بهزى قهبرىلهردىن تېپىلغان -1979

بۇ قهبرىلهرنىڭ يىل دەۋرى . ېيى قىستۇرۇلغان تالغىچه ھهرخىل رەڭدىكى قۇش پ9... كىگىز قالپاقالرغا

يىل بۇرۇنقى چاغقا توغرا كېلىدىغانلىقى 3900 يىل، ئىككىنچى قېتىم 6412±117بىرىنچى قېتىم

].128[ئېنىقالپ بېكىتىلگهن

جىلدىدا -137نىڭ ) » «(»نهغمىنامه«سۇڭ دەۋرىدە ئۆتكهن مۇئهللىپ چېن ياڭ

اندا غهرب تهرەپته ياشايدىغان قوۋمالر كومزەك چېلىشىپ كۆڭۈل قهدىمكى زام: مۇنداق يازغان

سۇ قاچىالپ چوكا بىلهن ) كومزەككه(يېقىندىن بېرى خهلق ئارىسىدا توققۇز دانه تاۋاققا ... ئېچىشاتتى

ئۇنى خىلمۇخىل ئاھاڭالرغا . دەپ ئاتىلىدىكهن› ساپال چورا‹ئۇرۇپ چالىدىغان چالغۇ بولۇپ، ئۇ

].129[؛چالغىلى بولىدىكهن

. نىڭ توققۇز خىل ئاالھىدىلىكىدىن باشقا يهنه بولۇشى مۇمكىن»توققۇز«يۇقىرىدا كۆرسىتىپ ئۆتۈلگهن

بۇالر خاس ئاالھىدىلىكلهر بولغاندىن باشقا . بۇ يهردە بۇالرنىڭ ھهممىسىنى يهنه سۆزلهپ ئولتۇرمىدۇق

بۇ يهردە تۈپ خۇسۇسىيىتىنى . ئۆزئارا كىرىشىپمۇ كېتىدۇ، ئۇالرنى ئىنچىكه پهرقلهندۈرمهك تهس

نىڭ خاراكتېرىنى ئېچىشتا يېتهرلىك »توققۇز«بۇالر . يېتهكچى قىلىپ ئولتۇرۇپ پىكىر بايان قىلىندى

توققۇز سانى نېمه سهۋەبتىن مۇشۇ دەرىجىدە «ئۇنداق بولسا . ماتېرىيال بولىدۇ، دېيىشكه بولىدۇ

:قىسقىچه مۇالھىزە قىلىپ كۆرەيلىسىرلىقالشتۇرۇلىدۇ، ئۇنىڭ مهنبهسى نېمه؟ بۇ توغرۇلۇق

.توققۇز ئېقىن نامىدىن كهلگهن دېگهن قاراش) 1

بۇ قهدىمكى ئۇيغۇر قهبىلىلىرى ئارىسىدا تارقالغان رىۋايهتلهردىكى قاراش بولۇپ، ئۇزۇن يىل

ناملىق » تهۋارىخ-جامىئۇل« ئهسىرگه كهلگهندە رەشىدىددىنىڭ XIII. ئۇيغۇرالر ئارىسىدا تارقالغان

ئۇيغۇرالر ۋىاليىتىدە ھهيۋەتلىك ئىككى چوڭ ... «: بۇ كىتابتىكى بايان بويىچه. ابىغا كىرگۈزۈلگهنكىت

بۇ تاغالرنىڭ . ئىككى تاغنىڭ يېنىدا فۇنتاغ دېيىلىدىغان يهنه بىر تاغ بار ئىكهن. تاغ بار ئىكهن

54

ئون دەريانى . كهنئىچىدىكى بىر جايدىن ئون ئېقىن، يهنه بىر جايدىن توققۇز دەريا ئېقىنى ئاقىدى

].130[»بويالپ ئولتۇرغانالر توققۇز ئۇيغۇر دەپ ئاتىلىدىكهن

.ساي نامىدىن كهلگهن دېگهن قاراش) 2

قهدىمكى ئۇيغۇر ئىلى شۇشۇالر «: ئۇنىڭ خاتىرىلىگىنى بويىچه. بۇ ئوبۇلغازىنىڭ بايانىدىن كهلگهن

ئون ئۇيغۇر، توققۇز ساينىڭ ياقىسىدا ئون ساينىڭ ياقىسىدا ئولتۇرغانالرنى . ئارىسىغا قايالشقان

بۇ رەشىدىددىننىڭ كىتابىدىكى بايانالر بىلهن ]. 131[»ئولتۇرغانالنى توققۇز ئۇيغۇر دەر ئهردى

مهنىداش بولۇپ، قهدىمكى ئۇيغۇرالرنىڭ ئۆزلىرىنىڭ قارىشى، دەرياالر سايدا يېيىلىپ ئاقىدىغان

.ۇرىۋېتىلگهنبىلهن ساي ئارىالشت) دەريا(بولغاچقا، بۇ يهردە

.نىڭ ئهنئهنىۋى قارىشىدىن كهلگهن دېگهن قاراش) كۆكتۈركلهر(قهدىمكى تۈركلهر ) 3

غا ئائىت تارىخىي ئهھۋالنى »توققۇز«موڭغۇلالر ئارىسىدىكى )) تارىخشۇناس سىن جوڭميهن

، مۇشۇنداق بايان قىلىپ كېلىپ، شهرقىي شىمالدىكى مىللهتلهر تۈركلهرنىڭ مهدەنىيىتىنى قوبۇل قىلىپ

بۇنىڭدىن تۈركلهردە مۇشۇنداق قاراش بار ئىدى، ]. 132[ئوخشاش ئادەتنى شهكىللهندۈرگهن، دېگهن

.دېگهن خۇالسه چىقىدۇ

.موڭغۇلالردىن كهلگهن دېگهن قاراش) 4

موغۇلنىڭ «دە ھهرقانداق نهرسىنى توققۇز قىلىش ئادىتى »زەپهرنامه«شهرفىددىن ئهلى يهزدى

بۇ قاراش بويىچه موغۇلالردىن كهلگهن دېگهن قاراش كېلىپ . دەپ يازغان» لىنغانتوققۇزخانىدىن ئې

قهدىمدە موغۇلخاننىڭ —بىر توققۇز «: مولال مۇسا سايرامىمۇ مۇشۇ قاراشنى قۇۋۋەتلهپ. چىقىدۇ

ئهۋالدىدىن سهككىزخان ناھايىتى زور پادىشاھ بولۇپ جاھاندىن ئۆتۈپ، توققۇزىنچىسىغا كهلگهندە

55

ساالمنى بىر توققۇز دەپ -شۇ چاغدا خانالرنى خاتىرىلهپ ھهر سهككىز سوۋغا. ولغانمهغلۇپ ب

.دەپ يازغان] 133[».ھېسابلىشاتتى

.ئىسالم دىنى چۈشهنچىسىدىن كهلگهن دېگهن قاراش) 5

مېنىڭ پىرئهۋن ۋە ئۇنىڭ قوۋمىگه ئېلىپ بېرىش « ئايىتىدە بۇ -12نىڭ نهمل سۆرىسىنىڭ »قۇرئان«

جۈملىدە ئالالھنىڭ ئهڭ ئۇلۇغ » 134«دېگهن » توققۇز مۆجىزەمنىڭ ئىچىدىدۇرئۈچۈن بهرگهن

ته بۇنىڭغا » شهجهرەئى تۈرك«ئوبۇلغازى باھادىرخان . دەپ ئاتالغان» توققۇز مۆجىزە«مۆجىزىسى

خۇدايىتائاال ھهممه نهرسىنى مهرتىۋىسى بىلهن ياراتقان، ھېچ نهرسىنىڭ «ئاھاڭداش قىلىپ،

.دەيدۇ] 135[»ۇزدىن يۇقىرى ياراتقان ئهمهسمهرتىۋىسىنى توقق

ئالالنىڭ توقسان توققۇز يهنى بىر كهم يۈز ئىسمى بار، : مۇھهممهد ئهلهيهىسساالم مۇنداق دېگهن

ئۇالرنى يادا قىلغان ئادەم جهننهتكه كىرمهي قالمايدۇ؛ ئالال رەھىمدىللىكنى يۈز ھهسسه قىلىپ توقسان

نىڭ تهركىبىدىكى 99دېمهك، بۇ يهردە . ىرىنى زېمىنغا چۈشۈرگهنتوققۇزىنى ئۆزىگه ئېلىپ قېلىپ، ب

.ئىككى دانه توققۇز رەقىمى بار

.توققۇز ئوغۇز نامىدىن كهلگهن، دېگهن قاراش) 6

بهزىلهر توققۇز ئوغۇزالر ئۇيغۇرالر تارىخىدا زور رول ئويناپ، يۇقىرى ئورۇنغا ئىگه بولغانلىقى ئۈچۈن

نى داۋاملىق ئهسلهپ تۇرۇشى ئۈچۈن »توققۇز ئوغۇزالر«ادى بولغان خهلقىمىز ئۆزلىرىنىڭ ئهجد

ئادەتلىرىگه سىڭدۈرگهن بولۇشى -دېگهن ساننى مۇقهددەس بىلىپ مىللىي ئۆرپ» توققۇز«

.دەيدۇ] 137[،]136[مۇمكىن

.ھامىلىنىڭ توققۇز ئايدا تۇغۇلۇشى بىلهن مۇناسىۋەتلىك دېگهن قاراش) 7

56

ئادەمنىڭ تۇغۇلۇشى ھهققىدىكى ئىپتىدائىي تهسهۋۋۇر توققۇزلۇق ساناق قهدىمدىن تارتىپ : بهزىلهر

ھامىلىنىڭ ئانا قورسىقىدا توققۇز ئايدا ۋايىغا يېتىشى . تهرتىپىنى مۇستهھكهملىگهن بولسا كېرەك

ئاناتومىيه ۋە فىزىئولوگىيىلىك ئهھۋالالرنىڭ سىرلىرىنى بىلمهيدىغان ئىپتىدائىي ئادەم ئۈچۈن مۆجىزە

].138[ۇيۇلۇشى ئهجهبلىنهرلىك ئهمهسبولۇپ ت

.بابىل ئاسترونومىيىدىن كهلگهن بولۇشى مۇمكىن، دېگهن قاراش) 8

ئهسىرگه مهنسۇپ بابىل ئاسترونومىيه VIبهزىلهرنىڭ يېزىپ قالدۇرۇشىچه، مىالدىيىدىن بۇرۇن

ھېسابى كۈن، شۇنىڭ بىلهن ۋاقىت27نىڭ قايتىش مۇددىتى ›سىن‹ئاي تهڭرىسى «ھۆججهتلىرىدە

كۈنلۈك 27) ئا–ئاي تهڭرىسىنىڭ (مۇشۇ قائىدە بويىچه، كېچىنى يورۇتقۇچى . دېيىلگهن» ئۆلچىنىلدى

قهبىلىلىرى توققۇز كۈنلۈك ) Kelit(قىسمىغا ئاجرىلىشىنى ئاڭلىغان قهدىمكى رىملىقالر، گېرمان ۋە كېلىت

ققۇزدىن ئىبارەت قۇدرىتى توققۇز كېچىنى يورۇتقۇچى تهڭرىنىڭ ئۈچ تو... ھهپته ھېسابىنى ئىشلهتكهن

كۈنلۈك ھهپته ۋە توققۇز ساناق سىستېمىسى ئهجدادلىرىمىزنىڭ بۇ رەقهمگه ئېتىقاد قىلىشىغا سهۋەب

].139[بولغان بولسا كېرەك

.خهنزۇ مهدەنىيىتىدىن كهلگهن دېگهن قاراش) 9

الىدىن ئېيتقاندا نىڭ تىل مهدەنىيىتىدە قوللىنىش ئهھۋ»توققۇز«ئهپهندى ) (لى شۇخۇي

خهنزۇ تىلىدىكى تارىخى ناھايىتى ئۇزۇن، ھهرخىل مهدەنىيهتكه دائىر قوشۇمچه مهنه ئامىللىرىنىڭ

بۇنىڭدىن ... خهنزۇ تىلىدىكى ئوخشاشلىقىغا قارىغاندا، ئۇ خهنزۇ تىلىدىن كهلگهن بولۇشى مۇمكىن

ئارىسىدىكى مهدەنىيهت كۆرۈۋېلىش تهس ئهمهسكى تۈركىي تىلدىكى مىللهتلهر بىلهن خهنزۇالر

.دېگهن] 140[ئالماشتۇرۇش مۇناسىۋىتى ناھايىتى ئۇزۇن

57

بىرىدىن ئايرىلمىغان، -زاڭ تىللىرى سىستېمىسى تېخى بىر-ئالتاي تىللىرى سىستېمىسى ۋە خهن) 10

ئهپهندى ئۆز قارىشىنى ) (لى يوڭ. ئوتتۇرا تاش قورالالر دەۋرىدە بارلىققا كهلگهن دېگهن قاراش

رەقىمى مۇقهددەسلىككه ۋە بهختكه سىمۋول قىلىنغان بولغاچقا، بۇ » توققۇز«: ق يهكۈنلهيدۇمۇندا

قهدىمكى . ئىككى خىل ئىپتىدائىي ئېتىقاد سىمانتىكا ۋە ئهدەبىياتنىڭ ئېستېتىك ماتىۋلىرى ھېسابالنغان

تاش قورالالر ئوتتۇرا(زاڭ تىللىرى بىلهن ئالتاي تىللىرى تېخى ئېنىق ئايرىلمىغان -دەۋرلهردە خهن

ئايرىلغاندىن كېيىن بولسا ئوخشىمىغان تىل سىستېمىسىغا تهۋە مىللهتلهردە ). دەۋرىگه توغرا كېلىدۇ

. ئېتىقادچىلىقى بىردەك مىللىي ئهنئهنىۋى سىمانتىكا ۋە مۇتېفالرنىڭ ئهندىزىسى بولۇپ قالغان» توققۇز«

ىللىرىغا تهۋە ئىپتىدائىي قهبىلىلهردە ئورتاق زاڭ تىللىرى ۋە ئالتاي ت-قاتارلىق رەقهملهر خهن» توققۇز«

ئهكس ئهتكهن ئالهمنىڭ مهڭگۈلۈكلۈكى ۋە شۇ تۈپهيلىدىن كېلىپ چىققان سىمانتىكىلىق ئهھمىيهتكه

ئىگه رەقهملهر بولۇپ، بۇ چۈشهنچىلهرنىڭ ئهڭ قهدىمكى دەۋرلهردە بارلىققا كهلگهنلىكى

].141[تهبىئىيدۇر

. كېلىپ چىققان، دېگهن قاراشتوققۇزخان چۈشهنچىسىدىن) 11

نىڭ مهنبهسىنى سۈرۈشته قىلغاندا »توققۇز پىلىكلىك قارا چىراغ ئۇسۇلى«بۇنى ئهمهت جېلىل ئهپهندى

: ياشلىق دېهقان ئىسهاق بوۋاي ئېيتىپ بهرگهن رىۋايهتته78قۇمۇل شهھىرى پالۋانتۇر يېزىسىدىكى

بۇ خانالر ناھايىتى كۈچلۈك ئابرۇيغا . ق ئۆتۈپتىكهنبۇرۇنقى زاماندا ئۇيغۇرالر ئارىسىدا توققۇز خانلى

ئۇيغۇر خهلقى بۇ خانلىقنى خاتىرىلهپ تۇرۇش ئۈچۈن توققۇز پىلىك ياقىدىكهن، بىر . ئىگه بولغانىكهن

دانه پىلىك بىر خاقاننىڭ روھىغا ئاتاپ يېقىلغان بولۇپ، توققۇز خاقاننىڭ روھىغا ئاتاپ كۆيدۈرۈپ قارا

بۇ توققۇز ئوغۇز خانلىقىدىن كهلگهن ]. (142[ايدىكهن، دەپ بايان قىلىنغانچىراغ ئۇسۇلىنى ئوين

) ئا–بولۇشى مۇمكىن

.شامان دىنىدىن كېلىپ چىققان دېگهن قاراش) 12

58

سانى چۈشهنچىسى تۈركىي خهلقلهرگىال خاس بىر خىل مىللىي ئهنئهنه › توققۇز‹خاسىيهتلىك «بهزىلهر

ىڭ مۇقهددەس سان سۈپىتىدە ئۇلۇغلىنىشى قهدىمكى ئالتاي ن›توققۇز«‹بولۇپ، ] 143[» قارىشى

) كۆك، پانىي ئالهم، باقىي ئالهم( شامان ئېتىقادىدا كائىنات ئۈچكه —قوۋملىرىنىڭ ئىپتىدائىي دىنى

يامان روھالر –) جهھهننهم (— ئىالھالر ۋە پهرىشتىلهر ماكانى، پانىي ئالهم —كۆك . بۆلۈنگهن

دەپ تهۋسىيه قىلىنغان كۆك ئاسمان يهنه » ئىالھالر ماكانى«. ەپ قارالغانماكانى د) شهيتانالر-جىن(

يهتته ( يهتته پهلهك ئېتىقادىغا كېڭىيىپ، كۆكنىڭ مهنىسى يهتته ئىالھ —يهتته سهييارە

نىڭ سۈپىتىگه ئالماشقان ياكى تهڭلهشكهن، شۇنىڭ بىلهن شامانىزم ) يهتته پهلهك-سهييارە

يهتته قات (باقىي ئالهم ۋە كۆكنىڭ كونكرېت سۈپىتى بولغان يهتته پهلهك ئېتىقادىدىكى پانىي ئالهم،

قوشۇلۇپ، ئالهم ئهنه شۇ توققۇز ھاياتلىق مهنبهسىدىن تهركىب تاپقان، دېگهن قاراش ) ئاسمان

غا »توققۇز«شۇنىڭ بىلهن ئالتاي شامانىستلىرىنىڭ ئالهم قارىشى . ئىپتىدائىي قاراش بارلىققا كهلگهن

].144[نى مۇقهددەس بىلىش ئېتىقادى كېلىپ چىققان»توققۇز«نهتىجىدە . كهنمۇجهسسهملهش

توققۇز باشلىق ئهجدىهاغا چوقۇنۇشتىن ئىبارەت ئىپتىدائىي توتېم ئېتىقادىدىن كهلگهن، دېگهن . 13

.قاراش

شۇالرنىڭ بايانىچه، مهركىزىي جۇڭگونىڭ . بۇ قاراشنى تۇيۇنچى بىلهن تۇشى ئوتتۇرىغا قويغان

بۇنداق ئهجدىهاغا ھازىرقى خېنهن ئۆلكىسىنىڭ غهربىگه توغرا كېلىدىغان قهدىمكى . ىمۇ ئاتالغاننامىد

كېيىن -دە ئىلگىرى»توققۇز گور شهھىرى«يهنى » توققۇز شهھىرى«ناھىيىسى تهۋەسىدىكى ) (لوياڭ

لغان گورالرنىڭ ئهۋالدلىرىدىن بو. ئېتىقاد قىلغان) (الر ۋە شيا قوۋمى) (ياشىغان گور

» توققۇز باش«نېمه ئۈچۈن ئهجدىها . ھونالرنىڭ ئهجدىهاغا ئېتىقاد قىلىدىغانلىقىنى ھهممه كىشى بىلىدۇ

نىڭ ئۇلۇغ، مۇقهددەس ۋە كۆپ، نۇرغۇن »توققۇز«بۇنىڭدا يهنىال . ئوبرازىدا تهسهۋۋۇر قىلىنغان

م ئىالھ ھهم سىرلىق، شۇڭا ئۇالرغا نىسبهتهن ئېيتقاندا، توتې. مهنىلىرىنىڭ بولغانلىقى سهۋەب بولغان

توتېم قىلغان نهرسىنى توققۇز باشلىق ئهجدىها دەپ ھېسابلىغان، تهبىئىيكى بۇ سىرلىق، مۇقهددەس

].145[دىن ئىبارەت سىرلىق ساننىڭ كېلىپ چىقىش سهۋەبى بولۇپ قالغان» توققۇز«نهرسه بولغاچقا،

59

.دىن كهلگهن دېگهن قاراش) (دىچياڭالر ) 14

مۇقهددەس سان «، تيهن داشيهنلهر ئوتتۇرا جۇڭگو خهنزۇ مهدەنىيىتى كاتېگورىيىسىدىكى بى شۇشيهن

مهركىزىي جۇڭگو رايونىنىڭ غهربىدىكى دىچياڭالردىن، دىچياڭالرغا بولسا تېخىمۇ غهربتىن » توققۇز

نىڭ سانى چۈشهنچىسى ئوتتۇرا ئاسىيا» توققۇز«ئۇالرنىڭ قارىشىچه، سىرلىق . كهلگهن دەپ ھېسابلىغان

چىڭخهي ئېگىزلىكىدە ياشىغان دىچياڭالرغا، ئاندىن مهركىزىي -غهربىدىن شىنجاڭ ئارقىلىق گهنسۇ

جۇڭگو رايونىغا تهسىر قىلغان بولۇپ، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ غهربىدە دۇنيادا ئهڭ بۇرۇن بارلىققا كهلگهن

].146[مېتال تاۋالش تېخنىكىسىنىڭ شهرققه يېتىپ بېرىشى بىلهن مۇناسىۋەتلىك ئىكهن

.ئۇلۇغ ۋە كۆپ سان چۈشهنچىسىدىن كهلگهن دېگهن قاراش) 15

دىن ئۇلۇغ ۋە كۆپ سان يوق »توققۇز«قهدىمدە . بۇنى ئىمىن تۇرسۇن ئهپهندى ئوتتۇرىغا قويغان

دىن كېيىنكى سانمۇ يهنىال شۇ توققۇز سان ئىچىدىكى »ئون«دەرۋەقه، ساناق ئىلىمىدە . ئىدى

].147[ ھېساباليدۇسانالرنىڭ قايتىلىنىشى، دەپ

ئىپتىدائىي جهمئىيهتتىكى ئاسترونومىيىلىك بىلىملهردىن ياكى ئىپتىدائىي دىنى ئېتىقادتىن كهلگهن ) 16

.دېگهن قاراش

نىڭ كېلىشىدىكى كونكرېت »توققۇز«ئهمما، خاس . بۇنى مهن ئىلگىرى ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتكهن

].148[قاراشنى دېمىگهن

.مىدىن كهلگهن دېگهن قاراشتوغال دەرياسىنىڭ نا) 17

ئۇ توققۇز ئوغۇز نامىنى چۈشهندۈرگىنىدە، توققۇزنى . بۇنى ياڭ شىڭمىن ئهپهندى ئوتتۇرىغا قويغان

ياكى » دۇال«ئۇنىڭ ئېيتىشىچه، تۇغال دەرياسىنىڭ قهدىمكى نامى . دەرياسىنىڭ نامىغا باغاليدۇ» تۇغال«

يهنى، تۇغال ). ئا–تهلهپپۇزى ئىدى (ڭ ئاھاڭ نى» توققۇز«بولۇپ، بۇ تۈركىي تىلدىكى » توخۇال«

تېلىالر ئىچىدە توققۇزغا . دېگهن مهنىنى بىلدۈرەتتى» توققۇز دەريا«دەرياسى دېگهن سۆز دەل

.، دەپ ھېسابلىغان]149[چوقۇنىدىغان ئادەت بار ئىدى

60

ە باشقا يۇقىرىقىالردىن سىرت يهنه ئادەم بهدىنى توققۇز ئۈگىدىن تهركىب تاپقان دېگهندەك ۋ

. بۇ قاراشالرنىڭ ھهممىسىنىڭ ئۆزىگه تۇشلۇق ئاساسلىرى ۋە سهۋەبلىرى بار. قاراشالرمۇ بولۇشى مۇمكىن

.بىرلهپ كۆرۈپ ئۆتۈش ئارتۇقچه ئهمهس-شۇڭا، ئۇالرنى يۇقىرىقىدەك بىر

ىمۇ شۇنداق بولس. ئايرىم مۇھاكىمه قىلىش ئۈچۈن مهخسۇس سهھىپه الزىم بولىدۇ-بۇ قاراشالرنى ئايرىم

ئۇالر توغرۇلۇق قىسقىچه تهقرىز ئېلىپ بېرىشتا مۇنداق بىرقانچه پىكىرنى ئېيتىپ ئۆتۈش الزىم،

.ئهلۋەتته

خهنزۇالردىن كهلگهن، تۈركلهردىن كهلگهن، موڭغۇلالردىن كهلگهن، ئۇيغۇرالرنىڭ توققۇز خانىدىن

—زالردىن كهلگهن، توغال كهلگهن، بابىللىقالردىن كهلگهن، ئىسالم دىنىدىن كهلگهن، توققۇز ئوغۇ

توققۇز دەريا نامىدىن كهلگهن، شامان دىنىدىن كهلگهن دېگهن قاراشالر بولۇپ، بۇالر ماھىيهتلىك

بىرىگه تهسىر -توققۇز سان چۈشهنچىسى ھهرقايسى خهلقلهر ئارىسىدا پهيدا بولۇپ، بىر. پىكىر ئهمهس

ئارا زىددىيهتلىك ئىكهنلىكىنى -ئۆزمۇشۇنداق ھهرخىل قاراشالرنىڭ بولۇشىنىڭ ئۆزىال . قىلغان

.چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇ

خىل -10 خىل قاراشتىكى لى شۇخۇي ئهپهندىنىڭ دېگهنلىرىنى تولۇقالپ، لى يوڭ ئهپهندى -9

زاڭ -نىڭ مهدەنىيهت يىلتىزىنى ئوتتۇرا تاش قورالالر دەۋرىگه سۈرۈپ، ئۇنى خهن»توققۇز«قاراشتا

ئىپتىدائىي قهبىلىلهردە ئورتاق ئهكس ئهتكهن ئالهمنىڭ مهڭگۈلۈكى تىللىرى ۋە ئالتاي تىللىرىغا تهۋە

ۋە شۇ تۈپهيلى كېلىپ چىققان سىمانتىكىلىق ئهھمىيهتكه ئىگه رەقهملهر، دەپ جاۋاب بهرگهن بولسا،

نىڭ توققۇز دەپ ئاتىلىشىغا ئاللىبۇرۇن كىشىلهر »تۇغال«. بى شۇشهنلهر غهربتىن كهلگهن، دەيدۇ

بولسا مىالدىيىدىن كېيىن ئوتتۇرىغا ) ئۇيغۇر(توققۇز ئوغۇز ]. 150[نى بهرگهنقوشۇلماسلىق پىكرى

نامىغا قوشۇلغان قوۋمالر » توققۇز«چىققان بولۇپ، بۇ نام تارىخىي ھۆججهتلهردە كۆرۈلۈشتىن بۇرۇن،

تۈركلهردىن موڭغۇلالرغا، موڭغۇلالردىن تۈركلهرگه ئۆتكهن دېگهن قاراشقا كهلسهك، بۇ بىر . بولغان

61

بابىللىقالردىن كهلگهن دېگهن مهسىلىگه كهلسهك، بابىللىقالردا بۇ خىل قاراش بار . ىددىيهتلىك قاراشز

شامان دىنىدىن كېلىپ چىققان دېگهن مهسىلىگه كهلسهك، . چاغدا شهرق خهلقلىرىدىمۇ بار ئىدى

وققۇزنىڭ ئىگىلىگهن ئهھۋالالرغا قارىغاندا، شامان دىنى ئومۇمىي تۈس ئېلىنىشتىن ئىلگىرىال ت

سىرلىقلىقى نامايان بولۇپ قالغان؛ يهنه بىرى خهنزۇالر ۋە بابىللىقالر ھهم غهرب مىللهتلىرى شامان

يۇقىرىدا كۆرسىتىلگهن ئايرىم قاراشالرنى ھېسابقا ئالمىغاندا بهزىلهردىن . دىنىغا ئېتىقاد قىلمايدۇ

ى بهلگىلىك ئىلمىي قىممهتكه يهنى بهزى مۇتهخهسسىسلهرنىڭ ئىزدەنگهنلىر. پايدىلىنىشقا بولىدۇ

.ئىگه

دۇنيادىكى ھهرقايسى . مهلۇمكى، ئىپتىدائىي خهلقلهردە مۇرەككهپ سانالر ئۇقۇمى بولمىغان

يهنى ئىپتىدائىي . خهلقلهرنىڭ قهدىمكى زامان تۇرمۇشىدا ئون ئىچىدىكى سان ئاساس قىلىنغان

يهنى ]. 151[اناق سانايتتىئادەملهرنىڭ ھهممىسى دېگۈدەك ئهڭ دەسلهپكى بارمىقى بىلهن س

بولىدىغانلىقىنى، ئوندىن تۆۋەن سانالرنىڭ ھهممىسى ) 10(ئىنسانالر ئىككى قولىنى بىرلهشتۈرسه ئون

ئوندىن كېيىن كهلگهندە تهكرارلىنىدىغانلىقىنى، ئوندىن تۆۋەن سانالرنىڭ ئىچىدە توققۇز سانى ئهڭ

9، 7، 5، 3، 1نىدا يهنه ھهرقايسى خهلقلهردە بۇ خىل بايقاش جهريا. چوڭ سان ئىكهنلىكىنى بايقىدى

بۇ خىل تاق سانالرنىڭ سىرلىقالشتۇرۇلۇشىدا بۆلۈنمهس سان ئىكهنلىكى . دىن شهكىللىنىپ بولغان

» توققۇز«دېمهك، . يهنى بۇ سانالر تهڭ نىسبهتته پۈتۈن بۆلۈنمهيدۇ. ئالدىنقى ئورۇنغا قويۇلغان

نلىقى، يهنه بىرى تهڭ نىسبهتته بۆلۈنمهس سانالرنىڭ ئهڭ تهكرارالنماس سانالرنىڭ ئهڭ چوڭى بولغا

چوڭى بولغانلىقى ئۈچۈن ئىپتىدائىي ئىنسانالرنىڭ نهزىرىدە خاسىيهتلىك ساندىن ئىبارەت مهدەنىيهت

بۇ خىل مهدەنىيهت ئامىلىغا چوڭ، ئۇلۇغ، كهڭ، مۇكهممهل، پۈتۈن، مۇقهددەس، . ئامىلىغا ئىگه بولغان

مهزمۇنالر، كېيىنچه، شانۇشهۋكهت، ئىنئام، ئۆلچهن ۋە مىزان دېگهنگه ئۇتۇق دېگهنگه ئوخشاش

خاسىيهتلىك «ئىپتىدائىي جهمئىيهتتىال بارلىققا كهلگهن . ئوخشاش مهزمۇنالرمۇ مۇجهسسهم قىلىنغان

دىكى چوڭ ۋە پۈتۈن ئۇقۇمى ھهرقايسى دەۋرلهرنى بېسىپ ئۆتۈپ بارغانسېرى مهزمۇن » سان توققۇز

كىشىلهرنىڭ ئون بارمىقىدا ساناش ئهقهللىي ساۋات، ئۇالر ئىپتىدائىي . لالشقانجهھهتتىن تاكامۇ

جهمئىيهت ۋە قهدىمكى زاماندا مۇشۇ ئۇسۇل ئارقىلىق ئون سانى ئىچىدىكى ئىپتىدائىي ماتېماتىكىلىق

62

چۈشهنچىگه ئېرىشكهن ھهم ئۇنىڭ ئىچىدىكى سانالرنىڭ ئهمهلىي رولى ۋە قوشۇمچه سىمانتىكىلىق

تكه ئىگه رەقهملهرنى ئايرىپ چىقىپ، ئۆزلىرىنىڭ ئىجتىمائىي ۋە ئېستېتىك چۈشهنچىلىرىنى ئهھمىيه

مهدەنىيهت دەۋرىگه . مهركهزلىك ۋە گهۋدىلىك يوسۇندا ئىپادىلهش ئۈچۈن خىزمهت قىلدۇرغان

كهلگهندە، ھهرقايسى خهلقلهردە ئىجتىمائىي، مهدەنىيهت ئاالقىلىرىنىڭ تهرەققىي قىلىشىغا ئهگىشىپ،

بىرىنىڭ كهم يېرىنى تولۇقالپ، -خاسىيهتلىك سانالردىكى ئىلغار تهركىبلهر ئۆزئارا ئۆتۈشمه بولۇپ، بىر

سىستېمىالشقان ھهم رايون خاراكتېرىگه ۋە مىللىي خاراكتېرىگه ئىگه خاسىيهتلىك سان چۈشهنچىسى

ىخىي مهنبهگه، ئۇزاق تار» خاسىيهتلىك سان توققۇز«قىسقىسى، ئۇيغۇرالردىكى . بارلىققا كهلگهن

.چوڭقۇر ئىجتىمائىي ئاساس ۋە قويۇق مهدەنىيهت ئامىلىغا ئىگه

دىكى مهزمۇنالردىن ئۇيغۇرالرنىڭ شىمال ۋە غهربكه يۆتكىلىشىگه نهزەر» ئوغۇزنامه«. 3

ئهۋالدقا تېخىمۇ خىلمۇخىل، تېخىمۇ مۇكهممهل -ئهمگهكنىڭ ئۆزى ئهۋالدتىن«: ئېنگلېس مۇنداق دەيدۇ

ئوۋچىلىق ۋە چارۋىچىلىق ۋە چارۋىچىلىقتىن باشقا يهنه . ر تهرەپلىمه بولۇپ كهلدىۋە تېخىمۇ ھه

دېهقانچىلىقتىن كېيىن يىپ ئىگىرىش، رەخت توقۇش، مهدەن ئېرىتىش، . دېهقانچىلىق بارلىققا كهلدى

ساپال قاچا ياساش ۋە دېڭىز قاتنىشى كېلىپ چىقتى، سودا ۋە قول سانائهت بىلهن بىلله، ئاخىرىدا

بۇنىڭ بىلهن بىلله . پهن مهيدانغا كهلدى؛ قهبىلىلهر تهرەققىي قىلدى-سهنئهت ۋە ئىلىم-نهرھۈ

» ].152[دىنمۇ تهرەققىي قىلدى-ئادەمنىڭ مهۋجۇد بولۇشىنىڭ ئادەملهر مېڭىشىدىكى خىيالىي ئىنكاسى

نلىقىنى باسقۇچلۇق ھالدا تهرەققىي قىلىدىغا-ئېنگېلىسنىڭ بۇ سۆزى ئىنسانالر جهمئىيىتىنىڭ قهدەم

چۈشهندۈرۈپ بېرىش بىلهن بىلله، ئىجتىمائىي تۇرمۇشنىڭ ئوبرازلىق ئهينىكى ھېسابالنغان ئهدەبىيات

سهنئهتنىڭمۇ شۇ تهرەققىيات جهريانىنى بىلىشىمىزدە مۇئهييهن رولىنىڭ بولىدىغانلىقىنىمۇ -

. ىگه ئىگه ئىدىبولۇپمۇ ئىپتىدائىي ئهدەبىيات كۈچلۈك دەۋرجانلىق خۇسۇسىيىت]. 153[ئهسلىتىدۇ

ئېپوسلىرى قهدىمكى گىرىك جهمئىيىتىنى چۈشىنىشته مۇھىم » ئوردىئا«ۋە » ئىلئادا«ھومېرنىڭ

بۇالردىن مورگان ۋە ئېنگېلىسالر قهدىمكى جهمئىيهتنى تهتقىق قىلىشتا . ماتېرىيال ئىكهنلىكى مهلۇم

.كهڭ پايدىالنغانىدى

63

شته ئىشلهپچىقىرىش قوراللىرىنىڭ ئۆزگىرىش نىڭ مهيدانغا كهلگهن دەۋرىنى ئىزدە»ئوغۇزنامه«

ئهھۋالى ۋە ئىجتىمائىي ئىدىيىنىڭ تهرەققىيات جهريانىدىن ئىبارەت ئىككى مهسىلىگه مۇراجىئهت

.قىلىمىز

قورال بولسا ئادەمنىڭ ئۆزىگه خاس پائالىيىتىدىن، ئادەمنىڭ تهبىئهت دۇنياسىنى «ئېنگىلېس

. ، دەپ كۆرسهتكهن]154[ئىشلهپچىقىرىشتىن دېرەك بېرىدۇئۆزگهرتىش يولىدىكى ئهكس تهسىرىدىن،

يوق بولۇپ كهتكهن ھايۋان تۈرلىرىنىڭ ساقلىنىپ قالغان «: ماركىسمۇ مۇنداق دېگهنىدى

سۆڭهكلىرىنىڭ تۈزۈلۈشى شۇ ھايۋانالر گهۋدىسىنىڭ تۈزۈلۈشىنى ئۆگىنىش ئۈچۈن قانچىلىك

ىرىمۇ يوق بولۇپ كهتكهن ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي ئهھمىيهتلىك بولسا، ئهمگهك ۋاسىتىلىرىنىڭ قالدۇقل

بىرىدىن نېمىلهر -ئىقتىسادىي دەۋرلهر بىر. فورماتسىيىلهرنى ئۆگىنىش ئۈچۈن شۇنچىلىك ئهھمىيهتلىكتۇر

ئىشلهپچىقىرىلغىنى بىلهن ئهمهس، بهلكى قانداق ئىشلهپچىقىرىلغىنى بىلهن، قانداق ئهمگهك

دە ئوقيا، نهيزە، »ئوغۇزنامه«، ]155[».غىنى بىلهن پهرق قىلىدۇۋاسىتىلىرى ئارقىلىق ئىشلهپچىقىرىل

ئېنگېلىس ئىپتىدائىي . ئوت ئالغۇچ قورالالر ھهققىدە گهپ يوق. قىلىچ قاتارلىق قورالالر تهسۋىرلهنگهن

جهمئىيهت ھهققىدە توختالغان چاغدا، جاھالهت دەۋرىگه ئوقيانى، ياۋايىلىق دەرىگه قىلىچنى،

].156[ىگه ئوت ئالغۇچ قورالالرنى ۋەكىل قىلىپ كۆرسهتكهنىدىمهدەنىيهتلىك دەۋر

ئىشلهپچىقىرىش قوراللىرى ئىشلهپچىقىرىش كۈچلىرى ئىچىدىكى مۇھىم ئامىل بولۇپ، ئىنسانالرنىڭ

تهبىئهتنى تىزگىنلىشىدىكى مىزانى، ئىشلهپچىقىرىش كۈچلىرى تهرەققىياتىنىڭ بهلگىسى، شۇنداقال

.لهرنى ئايرىشنىڭ ئاساسىي بولۇپ ھېسابلىنىدۇھهرقايسى ئىقتىسادىي دەۋر

ئىپتىدائىي ئىنسانالر يىراق . نىڭ بېشىدا ئوغۇزخان خام گۆش سورىغانلىقى تهسۋىرلهنگهن»ئوغۇزنامه«

جاھالهت دەۋرىنىڭ مهلۇم باسقۇچىدا، يهنى ئېنگىلېسنىڭ ئېيتىشىچه، جاھالهت دەۋرىنىڭ ئوتتۇرا

].157[باسقۇچىدا ئوت ئىخترا قىلىنغان

64

نىڭ بىخلىنىش دەۋرىنىڭ »ئوغۇزنامه«بۇ . ئىنسانالر ئوتنى ئىختىرا قىلىشتىن بۇرۇن، گۆشنى خام يهيتتى

دە ئوغۇز يىلقىالرغا قارايدۇ، ئات مىنىدۇ، ئوۋ » ئوغۇزنامه«. بۇرۇن ئىكهنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ

ۇشالرنىڭ ئۇچۇپ يۈرۈشى شۇنداقال چوڭ ئورمانلىقتىكى ئېقىنالر، ياۋايى ھايۋانالر ۋە ق. ئوۋاليدۇ

توپالش مهشغۇالتىدىن كېيىن ئوۋچىلىق ئهمگىكىنى -ئىپتىدائىي ئىنسانالر يىغىش. تهسۋىرلىنىدۇ

يۇقىرىقى تهسۋىرلهر . باشلىغان ھهم ياۋايى ھايۋانالرنى كۆندۈرۈپ چارۋىچىلىق بىلهن شۇغۇلالنغان

ئالىيىتى بىلهن بىرلىشىپ كهتكهنلىكى ئۇيغۇرالر جهمئىيىتىدە ئوۋچىلىق پائالىيىتىنىڭ چارۋىچىلىق پا

كارتىنىسى يورۇتۇپ بېرىلگهن، بۇ ئوۋ ئاساس ئىگىلىكتىن چارۋىچىلىق ئاساس ئىگىلىككه ئۆتكهن

.ئۇيغۇرالرنىڭ ئىجتىمائىي تهرەققىياتىدىكى يېڭى يۈكسىلىشنى چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇ

ن خهلققه ئۇزۇن مۇددەت دە تهسۋىرلىنىشىچه، قىئات دېگهن بىر ۋەھشىي ھايۋا» ئوغۇزنامه«

مهلۇم مهزگىللهردىن كېيىن باتۇر . زىيانكهشلىك قىلىدۇ، دەسلهپته ئۇنى ھېچكىم بويسۇندۇرالمايدۇ

باغرىنى -بۇ قىئاتنىڭ ئىچ. ئوغۇز نهيزە بىلهن قىئاتنىڭ بېشىغا ئۇرىدۇ، قىلىچ بىلهن بېشىنى كېسىدۇ

قىئات بۇغا ... قاراڭ«: ڭ بېشىنى كېسىدۇ، ئوغۇزيهۋاتقان شۇڭقارنى ئوغۇز ئوقيا بىلهن ئۆلتۈرىدۇ، ئۇنى

يېدى، ئېيىق يېدى، ئۇ گهرچه تۆمۈردەك قاتتىق بولسىمۇ، نهيزەم ئاخىر ئۇنى ئۆلتۈردى، شۇڭقار قىئاتنى

. دەپ تهنتهنه قىلىدۇ» .يېدى، ئۇ گهرچه شامالدەك تېز ئۇچسىمۇ ئوقيايىم ئاخىر ئۇنى ئۆلتۈردى

اققىچه ئىنسانالرنى ساراسىمىگه سالغان ۋەھشىي ھايۋانالر ئۈستىدىن بۇالرنىڭ ھهممىسى ناھايىتى ئۇز

غالىب كېلىش دەۋرىگه يېتىپ كهلگهنلىكى ۋە بۇ خىل غهلىبىدىن پهخىرلىنىش ئىستىكىنىڭ

.تۇغۇلغانلىقىنى چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇ

لۇق دەپ دۇنياسىنى توشۇش ئۈچۈن قانغا، يهنى ھارۋا ئىختىرا قىلغان كىشىگه قانغا-ئوغۇزخان مال

ئۇالقتىن قاتناش -ئات«: ئامېرىكىلىق مهشهۇر يازغۇچى ئىساك ئاسموپ مۇنۇالرنى يازغان. ئات قويىدۇ

يىل بۇرۇن ئوتتۇرا ئاسىيادا مهيدانغا 2000قورالى سۈپىتىدە پايدىلىنىش تهخمىنهن مىالدىيىدىن

ىق قاتناش قورالى بولۇپ يىلغا يېقىن ۋاقىتتىن بېرى ئات قۇرۇقلۇقتىكى ئاساسل4000كهلگهن بولۇپ،

. ئوتتۇرا ئاسىيادا ھارۋىنىڭ ئىجاد قىلىنىشى ناھايىتى بۇرۇن بولۇشى مۇمكىن]. 158[»كهلگهن

يىلالر بۇرۇنقى قىياتاش سۈرەتلىرى ئىچىدە ھارۋىنىڭ چاقىنىڭ سۈرىتى 8000-6000ئالتۇنتاغدىكى

65

سىملىرى يىراق ئۆتمۈشتىال ئۇيغۇرالرنىڭ تهڭرىتاغلىرىنىڭ شىمالىي قى]. 159[بولغانلىقى پهرەز قىلىنماقتا

ئهجدادى دىڭلىڭالرنىڭ پائالىيهت قىلىدىغان مۇھىم رايونلىرى بولۇپ، بۇ جايالرغا ئويۇلغان قىياتاش

بايقال كۆلىدىن ]. 160[رەسىملىرى ئىچىدە ئۇالر ئىشلهتكهن ھارۋىالرنىڭ ئىزلىرى قالدۇرۇپ كېتىلگهن

اپلىرى مىالدىيىدىن ناھايىتى بۇرۇنال دىڭلىڭالرنىڭ پائالىيهت تارتىپ ئالتاي ۋە بالقاش كۆلى ئهتر

رايونى بولۇپ، يىنسهي دەرياسى ۋە ئالتاي ئهتراپلىرىنى مهركهز قىلغان بۈيۈك قارا سۆك مهدەنىيىتى

)Карасука я Культура (161[يارىتىلغان، مۇشۇ چاغالردا دىڭلىڭالر ھارۋا ئىجاد قىلغان.[

قىلىشتا باشالمچى بولۇپال قالماستىن، ئۇنى ناھايىتى كهڭ دائىرىدە ئىشلهتكهن دىڭلىڭالر ھارۋا ئىجاد

.ھهم تېخنىكىسىمۇ خېلىال يۇقىرى بولغان

ئهزەلدىن ئالتاي، يېنسهي دەرياسى ساھىللىرىدىكى قاراسۆك «: تارىخچى سۇ بېيخهي مۇنۇالرنى يازىدۇ

مهزگىللىرى دىڭلىڭالر چارۋىچىلىق قىلغان، يىلالرنىڭ ئاخىرقى -2000دەۋرىدە، مىالدىيىدىن بۇرۇنقى

شۇ چاغالردىكى دىڭلىڭالر ھارۋا ئىشلهتكهن، كېيىنچه، ساكالر ئالتايغا كۆچۈپ كهلگهندىن كېيىن،

دىڭلىڭالرنىڭ ھارۋا ئۇسلۇبىغا ۋارىسلىق قىلىپال قالماستىن، بهلكى يهنه ئۇنى ئۈزلۈكسىز ياخشىلىغان ۋە

نىڭ بىلهن بىرگه تارىخىي خاتىرىلهر كىشىلهرگه شۇنى شۇ... سۈپىتىنى يۇقىرى كۆتۈرگهن

دېگهن نامنىڭ باشقىچه تهلهپپۇزى بولۇپ، تېلى يهنه ) (تېلى) (چۈشهندۈرىدۇكى، دىڭلىڭ

ھارۋىلىرىنىڭ چاقلىرى ناھايىتى ئېگىز، ‹الر دەپمۇ ئاتىلىدۇ، چۈنكى ) (ئېگىز ھارۋىلىق

گه › ئېگىز قاڭقىلالر ھهققىدە قىسسه‹ق قىلغان چاغالردا چارۋىچىلى. ئىدى› توشۇلىدىغان ماللىرى كۆپ

، بۇالر دىڭلىڭالرنىڭ چارۋىلىرىنىڭ چاقلىرى ئاالھىدە يوغان ئىكهنلىكىنى چۈشهندۈرۈپ )قارالسۇن

شىنجاڭنىڭ شىمالىي ۋە موڭغۇل يايالقلىرىنىڭ ھهممىسى تېلى قوۋملىرىنىڭ پائالىيهت رايونلىرى . بېرىدۇ

ا دىڭلىڭالر ئۇسلۇبىدىكى ھارۋىالرنىڭ شهكلى چۈشۈرۈلگهن قىياتاش سىزمىلىرىنىڭ بولۇپ، بۇ رايونالرد

چاغانتوقاي ناھىيىسى بارداقۇل رايونىدىكى ھارۋا شهكلى ئويۇلغان قىياتاش . تېپىلىشى مۇقهررەر

سىزمىلىرى ئىچىدىكى ھارۋىالرنىڭ شادىسى ئون ئىككى، ئاراتۈرك ناھىيه بازىرىغا يېقىن يهردىكى

) چوغاي(ش سۈرەتلىرىدىكى ھارۋىالرنىڭ شادىسىمۇ ئون ئىككى، ئىچكى موڭغۇل يىڭشهن قىياتا

. تاغلىرىدىن تېپىلغان دىڭلىڭالر ئۇسلۇبىدىكى ھارۋىالرنىڭ شادىلىرى ئون بهشتىن كۆپرەك ئىكهن

66

ئامېرىكىلىق ]. 162[»بۇالرنىڭ ھهممىسى خهنزۇچه تارىخىي ھۆججهتلهردە توغرىلىقى ئىسپاتالنغانىدى

لىم مېيكگۇېننىڭ تهتقىقاتىغا قارىغاندا، ھونالردا ھارۋا ئىشلىتىش ناھايىتى ئومۇمالشقان، دائىم چوڭ ئا

].163[ھارۋىالر بىلهن قاتناپ يۈرگهن، بۇنداق ھارۋىالر ئۇالرنىڭ تۇرالغۇسى بولۇپ قالغان

ايسى خهلقلهر دۇنيادىكى ھهرق. دە ھارۋىغا قانداق ھايۋان قوشۇلغانلىقى ئېيتىلمىغان»ئوغۇزنامه«

قهدىمكى دەۋرلهردە ئۆز ئالدىغا ھارۋا ئىجاد قىلغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭغا قايسى ھايۋاننى

قهدىمكى دەۋرلهردە مېسسوپوتامىيىلىكلهر «: مېيكگۇېن مۇنداق دەيدۇ. قوشقانلىقىدا ئوخشىماسلىقالر بار

هينى چاغدا ئۇالر ئاتنى ناھايىتى چاقنى ئىجاد قىلىپ ئۇزۇن ئۆتمهي يهنه ھارۋىنىمۇ ئىجاد قىلغان، ئ

كاال ھارۋا تارتىشقا باب بولۇپ، مىنىشكه . ئاز بىلهتتى، كاال ۋە ئېشهكلهر بىلهن ھارۋىالرنى تارتقۇزاتتى

مۇۋاپىق كهلمهيتتى، ئېهتىمال، بۇ ھهرقايسى جايالردا ھارۋا تارتىشنىڭ ھايۋانالرغا مىنىپ

ئوتتۇرا —ئات ]. 164[ سهۋەبى بولۇشى مۇمكىنپايدىلىنىشتىن بۇرۇن بولغانلىقىنىڭ ھهقىقىي

ئاسىيالىقالر جۈملىدىن ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرى ياۋايى ئاتتىن ئهڭ بۇرۇن كۆندۈرگهن ھايۋان

بايقال تاغلىرىدىكى بىر سىنتاشقا سىزىلغان رەسىمدە بىرقانچه ئاتلىق ئادەمنىڭ ئالدىغا «. ھېسابلىنىدۇ

يىل 600بۇنىڭدىن ( سهپ ئالدىدا ماڭغانلىقى تهسۋىرلهنگهن تۇغ قادالغان بىر ياۋىداق ئاتنىڭ

].165) [ئاۋۋالقى رەسىم

يىلالرنىڭ -10000ياپونىيىلىك چيهن داۋشىنشى ئوتتۇرا ئاسىيادا مىالدىيىدىن بۇرۇنقى

].166[كهينىدە ئاتقا مىنىش تېخنىكىسىنىڭ كهشىپ قىلىنغانلىقى قهيت قىلىپ ئۆتىدۇ-ئالدى

ئال تۇرمۇشى ھهرخىل يولالر بىلهن سهنئهتته ئهكس ئهتتۈرۈلگهن، ئهجدادالر ئۆزلىرى ئىنسانالرنىڭ رې

چهرچهن ناھىيىسىنىڭ . كۆندۈرگهن ئاتالرنىڭ سۈرەتلىرىنى قىياتاشالرغا ئويۇپ قالدۇرۇپ قويغان

ر ئالتۇنتاغ رايونى ئىچىدىكى مۆلچهر دەرياسى بويىدا قىياتاشالرغا ئويۇلغان زور تۈركۈمدىكى سۈرەتله

ئالتۇنتاغدىكى قهدىمكى قىياتاش «. تهكشۈرۈپ ئېنىقالندى، بۇنىڭدا ئاتنىڭ سۈرەتلىرىمۇ بار

يىلالر 8000-6000سۈرەتلىرىنى ئۇسلۇبى، مهزمۇنى ۋە باشقا ئاالھىدىلىكلىرىگه ئاساسهن، بۇنىڭدىن

ئېتىشقا مېيكگۇېن ساكالرنىڭ ئات مىنىش، ئوقيا. »]167[ئىلگىرى مهيدانغا كهلگهن دېيىش مۇمكىن

67

. ئاتلىق ئوقيا ئېتىش ساكالرنىڭ چوڭ بىر كهشپىياتى ئىدى. ئادەتلهنگهنلىكىنى ئاالھىدە كۆرسهتكهن

ھونالرمۇ ئاتلىق ئوقيا ئېتىش، ئاتلىق جهڭ قىلىش ماھىرلىقىغا تايىنىپ موڭغۇل دالىسىنىڭ شىمالىدا

لۇپ، بۇ يهردە مۇساپه ئۇزۇن، موڭغۇل، سىبىر يايالقلىرى دۇنيادىكى چوڭ يايالقالر بو. دەۋر سۈرگهن

يۈك كۆپ، ھارۋىالرغا ئاتتىن باشقا ھايۋانالرنى قوشسا ئېغىر ۋەزىپىنىڭ ھۆددىسىدىن -توشۇلىدىغان مال

ئوغۇزنىڭ دائىم بىر چىپار ئايغىرغا مىنىپ يۈرىدىغانلىقىغا قارىغاندا ۋە . چىقالماسلىقى مۇمكىن

ئۇالقتىن قاتناش قورالى سۈپىتىدە پايدىلىنىش -يۇقىرىدا ئېيتىپ ئۆتكهن ئىساك ئاسىموپنىڭ ئات

يىل بۇرۇن ئوتتۇرا ئاسىيادا مهيدانغا كهلگهن دېگهن قارىشى بويىچه 2000تهخمىنهن مىالدىيىدىن

.دىكى ھارۋىغا ئات قوشۇلغان دېيىشكه بولىدۇ» ئوغۇزنامه«بولغاندا،

ريانى توغرىسىدىكى يۇقىرىدىكى بىز ئىشلهپچىقىرىش قوراللىرىنىڭ بارلىققا كېلىش ۋە ئۆزگىرىش جه

نىڭ مىالدىيىدىن ناھايىتى بۇرۇن مهيدانغا كهلگهنلىكىنى »ئوغۇزنامه«مۇالھىزىدىن،

.چۈشىنىۋاالاليمىز

نىڭ دەۋر ئارقا كۆرۈنۈشىنى ئىزدىگهن چېغىمىزدا، ئىككىنچى باسقۇچتا ئىنسانالرنىڭ »ئوغۇزنامه«

ھهربىر دەۋردىكى ... «: ئېنگىلېس مۇنداق دەيدۇ. ىزئىدىيه تهرەققىياتى تارىخىغا مۇراجىئهت قىلىم

جهمئىيهتنىڭ ئىقتىسادىي تۈزۈلمىسى رېئال ئاساسنى شهكىللهندۈرىدۇ، ھهربىر تارىخىي دەۋردە قانۇن

مۇئهسسىسىلىرى ۋە سىياسىي مۇئهسسىسىلهردىن ھهمدە دىنىي، پهلسهپىۋى ھهم باشقا

ۇلمىنى ئاخىرقى ھېسابتا مۇشۇ ئاساس بىلهن نۇقتىئىينهزەرلهردىن تۈزۈلگهن پۈتۈن ئۈستىقۇر

ماركسىزم كالسسىكلىرىنىڭ تهتقىقاتى بىزگه مهنىۋى مهدەنىيهت ماددىي ]. 168[»چۈشهندۈرۈشى الزىم

.مهدەنىيهتنىڭ ئىنكاسى ئىكهنلىكىنى چۈشهندۈرۈپ بهردى

ان، شۇڭا دىن بىلهن چهمبهرچاس باغالنغ) ياكى ئىدىيىسى(كىشىلهرنىڭ ئىپتىدائىي تهپهككۇرى

ئىپوستىكى ئىجتىمائىي ئىدىيه تهرەققىيات تارىخىنى ئالدى بىلهن دىنىي ئېتىقاد مهسىلىلىرىدىن

.سۈرۈشتۈرۈشكه توغرا كېلىدۇ

ئىنسانالر . ئىنسانالرنىڭ ئىپتىدائىي دىنىي ئېتىقادى كۈچلۈك دەۋرچانلىق خۇسۇسىيىتىگه ئىگه بولغان

68

ىي باسقۇچلىرىدا مهزمۇن ۋە شهكىل جهھهتته پهرقلىق ئىپتىدائىي جهمئىيهتنىڭ ئوخشىمىغان تارىخ

ئۇرۇقداشلىق دەۋرىدە توتېمغا، قهبىلىچىلىك دەۋرىدە . بولغان دىنىي ئېتىقاد چۈشهنچىسىگه ئىگه ئىدى

بوۋىالرغا، قهبىلىلهر ئىتتىپاقى دەۋرىدە كۆك تهڭرىسىگه چوقۇنغان، بۇالر بىر خۇدالىق دىنغا ئۆتۈشنىڭ

.ھارپىسى بولغانىدى

دە ئۇيغۇرالرنىڭ توتېمىغا، بوۋىالرغا، كۆك تهڭرىسىگه چوقۇنۇش چۈشهنچىسى ۋە شامان » ئوغۇزنامه«

.دىنى ئهقىدىسى خېلىال كهڭ تۈردە ئهكس ئهتتۈرۈلگهن

ئېپوستا ئۇيغۇرالر ئىشهنگهن بۇددا، مانى، زوروئاستىر، نېستورىئان ۋە ئىسالم دىنىغا ئائىت ھېچقانداق

-763مانى دىنى مىالدىيه . يىلغا يېقىن بولدى2000بۇددىزم كىرگىنىگه شىنجاڭغا . تهسىر يوق

باشقا دىنالر ئومۇمهن مىالدىيىدىن . يىلىدىن باشالپ موڭغۇلىيىدىكى ئۇيغۇرالر ئارىسىغا تارقالغان

ئهسىردە قهلهمگه ئېلىنغان XIII» ئوغۇزنامه«. كېيىنكى دەۋرلهردە ئۇيغۇرالر ئارىسىغا تهسىر قىلغان

ياكى .... ھهر قانداق مىللهت«. مۇ، لېكىن ئۇنىڭغا يۇقىرىقى سۈننىي دىننىڭ تهسىرى سىڭمىگهنبولسى

كۆپتۇر سىرتتىن كىرگهن مهدەنىيهتنىڭ ۋە باشقا مىللهتنىڭ دىنىي ئېتىقادىنىڭ تهسىرىنى قوبۇل -ئازدۇر

بۇ ھال . س ئىدىگه بۇ دىنالرنىڭ تهسىرى بولماي قېلىشى مۇمكىن ئهمه» ئوغۇزنامه«دېمهك، . »قىلىدۇ

. قانداقتۇر ئۇنىڭ يىراق ئۆتمۈش نۇسخىلىرىدىمۇ بار ئىكهنلىكىدىن يىپ ئۇچى بىلهن تهمىنلهيدۇ

مانا بۇالر ئېپوسنىڭ ھهقىقهتهن يىراق دەۋرنىڭ . ئهپسۇسكى، بۇ نۇسخا ھازىرچه بىزگه مهلۇم ئهمهس

امان ئۆز دەۋرىدە ھۆكۈمران قهدىمكى دەۋر ئهدەبىياتى ھ. مهھسۇلى ئىكهنلىكىنى چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇ

ئىدېئولوگىيه بولغان دىننىڭ تهسىرىگه ئۇچرايتتى، كۆپ ھالالردا دىنىي چۈشهنچىلهر ئهسهرنىڭ

.مهزمۇنى بولسا، ئهدەبىيات ئۇنى ئىپادىلهيدىغان شهكىل بولۇپ قالغان

مهسىلىنى نىڭ تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈشىنى سۈرۈشته قىلغان چېغىمىزدا، مۇنداق بىر » ئوغۇزنامه«

تهرىپىدە ئالتۇن خانلىق، ) شهرقى(ئېپوستا ئوغۇزخاننىڭ ئوڭ . ئاالھىدە سۆزلهپ ئۆتۈشكه توغرا كېلىدۇ

ئالتۇن سېرىق بولۇپ، ئۇنى . تهرىپىدە ئورۇم خانلىقى جايالشقانلىقى تهسۋىرلهنگهن) غهرب(سول

ئالتۇننى قىزىل رەڭ قىزغۇچ ياكى قىزىلغا مايىل دەپ ئېيتىشقىمۇ بولىدۇ، قهدىمكى ئىنسانالر

69

ئورقۇن مهڭگۈ تاشلىرىدا ئادەم . كاتېگورىيىسىگه كىرگۈزۈپ قارىغانلىقى ئېهتىمالغا ناھايىتى يېقىن،

ئۇرۇڭ «سۆزىنىڭ قارىسى سۈپىتىدە ) قارا خهلق(» قارا بۆدۈن«ئىسمى سۈپىتىدە قوللىنىش بىلهن بىلله

دېگهن سۆزنى ئاق دەپ » ئۇرۇڭ«غهرى تىلشۇناس مهھمۇد كاش. ئاق بهگ سۆزى ئىشلىتىلگهن(» بهگ

دېگهن سۆز بىلهن بىر دەپ » ئۇرۇم«دىكى » ئوغۇزنامه«دېگهن سۆز » ئۇرۇڭ«بۇ، ]. 169[ئىزاھلىغان

ئاساسهن ئۇششاق (ئائىلىدە بىراۋ . ئۇيغۇرالر ئارىسىدا مۇنداق بىر ئادەت بار. پهرەز قىلىش مۇمكىن

جانلىق تىلدا (نى يهتته ئۆيلۈك قوشنىسىدىن يۈرۈڭ ئاغرىپ قالسا، ئانىسى كىچىك بالىالر) بالىالر

بارماقلىرىنىڭ ئارىسىغا قوشنىالر بهرگهن يۈرۈڭ -تىلهپ كىرگۈزۈشكه بۇيرۇيدۇ، بالىال قول) ژۇرۇڭ

بۇنى ئاق قولىغا ئېلىپ . نى قىستۇرۇپ ئېلىپ كىرىدۇ) ئاساسهن پاختا، ئاق رەخت پارچىلىرى(

اچ ئايالندۇرۇپ، ئۆرۈپ چىققاندىن كېيىن، ئوچاققا تاشالپ كېسهلنىڭ باش تهرىپىدىن ئهپسۇن ئوقۇغ

شىمالىي «، )(» ۋېينامه«. دەپ ئاتايدۇ» ژۇرۇڭ تىلهش«بۇنى، ئۇيغۇرالر . كۆيدۈرۈۋېتىدۇ

الرنىڭ نهسلىدىن ) (دېگهن كىتابالردا، ئۇيغۇرالر قهدىمكى قىزىل دى) (» سۇاللىلهر تارىخى

(» ئوكيانۇس« قىزىل دىالرنىڭ كىملهر ئىكهنلىكى توغرىسىدا .ئىدى، دەپ بىردەك قهيت قىلىنغان

قىزىل دى قهدىمكى قوۋم «: بهتتىن مۇنۇالرنى ئۇچرىتىمىز-1951، )›كىچىكلىتىلگهن نۇسخا‹، )

ئېيتىشالرغا قارىغاندا قىزىل چاپان كىيىدىغان ... الرنىڭ بىر قىسمى) (نامى، چۈنچيۇ دەۋرىدىكى دى

بېتىدە مۇنداق -819الر ھهققىدە يهنه شۇ كىتابنىڭ ) (دى» .الغانىكهنبولغاچقا مۇشۇنداق ئات

، ) ( ئهسىرلهردە قىزىل دىVIIIمىالدىيىدىن بۇرۇنقى ... دى، قهدىمكى قوۋم نامى«. يېزىلغان

» ئاق دى« بهتته بولسا -1759» .دېگهن قهبىلىلهرگه بۆلۈنگهن) (، ئېگىز دى)(ئاق دى

. اق چاپان كىيىدىغان بولغانلىقى ئۈچۈن شۇنداق دەپ ئاتالغان، دېيىلگهنالرنى چۈشهندۈرۈپ، ئ

خهنزۇچه ھۆججهتلهردە ئۇزۇن دىالرنىڭ كېيىنكى ئهھۋالى ئانچه كۆپ خاتىرىلهنمىگهن، ئهمما قىزىل

دى ۋە ئاق دىالرغا ئائىت مهزمۇنالر خېلى كۆپ ۋە ئۇالرنىڭ ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادى ئىكهنلىكى

الر، » ئاق دى«دىكى ئۇرۇم خانلىقىنى » ئوغۇزنامه«بىز . نچلىك مهلۇمات ساقالنغانتوغرىسىدا ئىشه

ئاق «دە ) 744-552(كۆك تۈركلهر دەۋرى . الر دەپ پهرەز قىلىمىز» قىزىل دى«ئالتۇن خانلىقىنى

.دېگهن قوۋمنىڭ بولغانلىقى بۇ قارىشىمىزنى دەلىللهشكه خېلىال زور ياردىمى بار» تۈرك

70

71

72

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82

83

ئىككىنچى بۆلۈم

ئۇيغۇرالرنىڭ ئوتتۇرا جۇڭگۇدىكى پائالىيهتلىرى

ئۇيغۇر ئهجداتلىرىنىڭ سهددىچىن سېپىلىنى ياساش ئهمگىكىگه قاتناشقانلىقى ھهققىدە.1

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

يىلىغىچه خۇگۇاڭ ئۆلكىسى -1315 يىلىدىن -1306. كۈنجهكنىڭ ئهمهل ناملىرى مۇنداق ئىدى

يىلىغىچه جياڭشى ئۆلكىسى -1324 يىلىدىن -1315. مهمۇرىي مىرزا دىۋان مۇئهككىلى بولغان

.مهمۇرىي مىرزا دىۋان مۇئهككىلى بولغان

يۈەن سۇاللىسىنىڭ تهي دىڭ پادىشاھىنىڭ تهيدىڭ بىرىنچى يىلى قىشتا جياڭشى ئۆلكىسى جياڭجې

. ، يهنه ئاۋۋالقىدەكال بۇ ئۆلكىنىڭ مهمۇرىي مىرزا دىۋان مۇئهككىلى بولغانئۆلكىسىگه ئۆزگهرتىلگهندە

ئۆلۈپ كهتكهندىن . كېيىن كۈنجهڭ يهنه خېنهن ئۆلكىسى مهمۇرىي مىرزا دىۋان مۇئهككىلى بولغان

].47[كېيىن، چۇ كىنهزلىكىنىڭ كىنهزى، ساداقهتمهن تۆرە دېگهن ئۇنۋانغا سازاۋەر بولغان

ئۇزۇن يىلالر مهمۇرىي خىزمهتلهرنى ئىشلىشى، يۈەن سۇاللىسى جهمئىيىتىنىڭ تىنچ دېمهك، كۈنجهكنىڭ

.بولۇشىغا ياردىمى بولغانىدى

قوچقار تېگىن يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدە قوچو ئۇيغۇر خانلىقىدا ئىچكى جهھهتته مۇختارىيهت

.سىقىلىشقا ئۇچراپ تۇردىيۈرگۈزۈلگهن بولسىمۇ، ئهمما ئۇ بۇ سۇالله بىلهن چاغاتاي ئۇلۇسى ئارىسىدا

قۇبالي يۈەن سۇاللىسىنى قۇرۇپ، بىر قاتار ئىلغار كۆز قاراشالرنى سىڭدۈرۈپ، ھهر مىللهت زىيالىيلىرىنى

يېنىغا تارتىپ، ئۇالرنىڭ ئىلغار مهدەنىيىتىنى پائال ئۆگىنىپ، دېهقانچىلىقنى تىرىشىپ راۋاجالندۇرغان،

.كهلتۈردىكېيىن ناھايىتى زور نهتىجىلهرنى قولغا

قۇبالينىڭ ئىلغار تهدبىرلىرى خهلقنىڭ ھىمايىسىگه ئېرىشكهن بولسىمۇ، ئاز ساندىكى موڭغۇل

دە تۇرغان قايدۇ ئاشۇ ) ھازىرقى دۆربىلجىن(ئېمىل . ئاقسۆڭهكلىرىنىڭ قارشىلىقىغا ئۇچرىغانىدى

جهمهتلىرى يىلى قايدۇ غهربىي شىمال موڭغۇل خان-1269. مۇتهئهسسىپلهرنىڭ كاتتىۋېشى ئىدى

سىياسىتىنى يۈرگۈزۈپ، دۇۋانى » ئهلنى چارۋىچىلىق بىلهن ئىدارە قىلىش«قۇرۇلتىيىنى چاقىرىپ

.چاغاتاي خانى قىلىپ قۇباليغا قارشى بۆلگۈنچىلىك يولىنى تۇتتى

108

قۇبالينىڭ ئىسالھاتىنى قهتئىي ] 48[ئهينى ۋاقىتتىكى قوچو ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ئىدىقۇتى قوچقارتېگىن

.الرنىڭ بۆلگۈنچىلىك، ئاسىيلىق قىلمىشلىرىغا قارشى تۇردى) توۋا(ه قىلىپ، قايدۇ ۋە دۇۋا ھىماي

مىڭ كىشىلىك قوشۇننى باشالپ، قوچو ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ پايتهختى قوچو 120 يىلى دۇۋا -1275

قوچقار تېگىن . نى مۇھاسىرىگه ئالدى) ھازىرقى تۇرپان ناھىيىسى قوچو كونا شهھىرى(شهھىرى

دەپ جار سالغاندا » تهسلىم بولۇڭالر«دۇۋا . ۇقراالرنىڭ شهھهرنى قوغدىشىغا يېتهكچىلىك قىلدىپ

خان ھهزرىتىنىڭ ۋەسىيىتىگه خىالپلىق قىلىپ ئاسىيلىق قىلدىڭ، دۆلهت بىلهن «قوچقار تېگىن

، دۈشمهنلهشسهڭ، ياخشى ئاقىۋەت كۆرمهيسهن، مهن ھاياتال بولىدىكهنمهن، بۇ شهھهرنى قوغدايمهن

غهزەپكه كهلگهن دۇۋا ئهسكهرلىرىگه شهھهرگه . دەپ جاۋاب بېرىدۇ» ساڭا ھهرگىز تىز پۈكمهيمهن

كۈندۈز بوشاشتۇرماسلىق توغرىسىدا بۇيرۇق چۈشۈرىدۇ ھهمدە ئۆزى ھۇجۇمغا -بولغان ھۇجۇمنى كېچه

هن دۈشمهننى قوچقار تېگىن يېغىۋاتقان ئوقياالرغا پىسهنت قىلماي، جاسارەت بىل. قوماندانلىق قىلىدۇ

قېرىالر بىردەك جهڭگه ئاتلىنىپ شهھهرنى ئالته ئايدىن كۆپرەك -ئايال، ياش-شهھهردىكى ئهر. قىرىدۇ

مهكتۇپتا . بىر كۈنى، دۇۋا بىر پارچه مهكتۇپنى ئوقيا ئارقىلىق شهھهر ئىچىگه ئاتىدۇ. ۋاقىت قوغدايدۇ

مهنمۇ سىلهرنىڭ ئۇيغۇر خانقىزىڭالرنى ئاتا، بوۋاڭالر بىزنىڭ موڭغۇل خانقىزىمىز بىلهن توي قىلغان،«

ئالماقچىمهن، خانقىزىڭالرنى بهرسهڭالر، ئهسكهرلىرىمنى چېكىندۈرىمهن، ئۇنداق قىلمايدىغان

بۇنىڭدىن . دېيىلگهنىدى» بولساڭالر شهھىرىڭالرغا بېسىپ كىرىپ، ھهممىڭالرنى قىرىپ تاشاليمهن

ىزگه قىلىۋاتقان ھۇجۇمىنى توختاتمىغان، ئۇنىڭ دۇۋا ب«خهۋەردار بولغان پۇقراالر قوچقار تېگىنگه

ئۈستىگه ئاشلىقىمىز بهكال ئۆكسۈپ قالغان بولسىمۇ، بىز سىز بىلهن ئۆلۈشكه رازىكى، خانقىزىمىزنى

قىزىمنى دەپ «قوچقار تېگىن كۆزىگه ياش ئېلىپ تۇرۇپ، . دېيىشىدۇ» دۇۋاغا ھهرگىز بهرمهيمىز

دەيدۇ ۋە ئهسكهرلهرگه قىزىنى شهھهر سىرتىغا چۈشۈرۈپ » ۇپۇقراالرنى زىيانغا ئۇچراتسام بولمايد

قويۇش توغرىسىدا بۇيرۇق بېرىدۇ ھهم بىر پارچه مهكتۇپنى ئوقيا ئارقىلىق دۇۋاغا ئهۋەتىپ، ئۇنىڭدىن

دۇۋا خانقىزىنى ئالغاندىن كېيىن، ئهسكهرلىرىنى . ۋەدىسىگه ئهمهل قىلىشنى تهلهپ قىلىدۇ

گىن پۇرسهتتىن پايدىلىنىپ، كۆپچىلىكنى باشالپ، ئىچكىرىگه قوچقار تې. چېكىندۈرۈپ كېتىدۇ

109

دۇۋا ئۇنىڭ قۇباليغا تايانماقچى بولغانلىقىنى بىلىپ قېلىپ، كهينىدىن قوغالپ . يۆتكىلىشكه باشاليدۇ

.قوچقار تېگىن قۇمۇلدىكى جهڭدە قهھرىمانالرچه قۇربان بولىدۇ. يېتىشىۋالىدۇ

قالغان توپىالڭچىالر . ا قۇبالي قوشۇنى تهرىپىدىن مهغلۇپ بولىدۇئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمهي، قايدۇ ۋە دۇۋ

.يۈەن سۇاللىسى خانىغا تهسلىم بولىدۇ

دۆلهت «ئۇنىڭ . دېمهك، قوچقار تېگىن ۋەتهننىڭ بىرلىكىنى قوغداش يولىدا ئۆمۈر بويى كۈرەش قىلدى

»ئۈچۈن قۇربان بولۇش روھى مهڭگۈ ئۆچمهيدۇ

ن سۇاللىسىنى قۇرۇش ۋە مۇستهھكهملهشته، يۈەن دەۋرىنىڭ دەسلهپكى چاغان تۆمۈر ئۇيغۇرالر يۈە

بۇ جهھهتته يۈەن . دەۋرلىرىدىال كۈچ چىقىرىپ قالماستىن، بهلكى ئاخىرىغىچه ئىشلهپ كهلدى

نى ) Cagan - temur) (1362 —؟ (دەۋرىنىڭ ئاخىرىدا ئۆتكهن ئۇيغۇر گېنېرالى چاغان تۆمۈر

چاغان تۆمۈر يۈەن سۇاللىسى دەۋرىنىڭ ئاخىرىدىكى «. ئهرزىيدۇئاالھىدە تىلغا ئېلىپ ئۆتۈشكه

بوۋىسى ئۇيغۇر بولۇپ، بهشبالىقلىق «، ئۇنىڭ ]49[»گېنېرال، ئىسمى يۈەن دۈەن بولۇپ، ئۇيغۇر ئىدى

].50[»ئىدى

خاننىڭ بالىلىرى پادىشاھلىقنى تالىشىش . يۈەن سۇاللىسى قۇباليدىن كېيىن كۈنسايىن زەئىپلهشتى

يىلىغىچه سهككىز -1333 يىلىدىن -1307. پاتال سىياسىي ئۆزگىرىش قوزغاپ تۇردى-تيولىدا پا

. پادىشاھ يهڭگۈشلهندى، ھۆكۈمرانالر سىنىپى ئىچىدىكى زىددىيهت ئىنتايىن ئۆتكۈرلىشىپ كهتتى

زومبۇلۇقلىرى، سىياسىي -خوجىالر، ئهمهلدارالر، مۇشتۇمزورالرنىڭ زورلۇق-شۇنىڭ بىلهن بىلله بهگ

قهھهتچىلىك ئاپهتلىرى بهك -ه چىرىكلىشىشى نهتىجىسىدە كېلىپ چىققان قۇرغاقچىلىقجهھهتت

بۇنىڭ بىلهن دۆلهتنىڭ ھهرقايسى . خهلق ئىنتايىن قىيىن ئهھۋالغا چۈشۈپ قالدى. ئېغىرلىشىپ كهتتى

ى بۇالرنى ئۆز ۋاقتىدا توسمىسا دۆلهتنىڭ تهقدىر. ئارقىدىن قااليمىقانچىلىق چىقتى-جايلىرىدا ئارقا

110

.خهۋپكه دۇچار بوالتتى

، گوزىشىڭ )يىلالر-1360—؟(، شۇ شۇخهي )1363—؟( يىلىدىن باشالپ، ليۇفۇتۇڭ -1351

، جاڭ شىچىڭ )1363-1320(چىن يۈلياڭ . كېيىن بولۇپ قوزغىالڭ كۆتۈردى-ئىلگىرى) 1355—؟(

اڭجياڭ دەريا خۇاڭخې، خۇەيخې، چ. قاتارلىقالر ئۇالرغا ئهگىشىپ قوزغىالڭ كۆتۈردى) 1321-1367(

.ۋادىلىرىدىن ئىبارەت كهڭ رايونالر پۈتۈنلهي ئۇرۇش رايونلىرىغا ئايالندى

يىلى چاغان تۆمۈر لى سىچى بىلهن بىرلىكته ناھايىتى كۆپ قوشۇنغا يېتهكچىلىك قىلىپ، لوشهن -1352

يۈەن ئوردىسى ئۇنى رونىڭ مهھكىمىسىنىڭ . نى تىنچىتتى) ھازىرقى خېبىيغا تهۋە يهر(

. دا تۇرۇشقا بهلگىلىدى) ) بهلگىلهپ، ئون مىڭ ئهسكهر بىلهن چېنچيۇ] 51[غاچلىقىغادادۇ

يىلى ئهسكهرلهرنى خۇاڭخې دەرياسىنىڭ شىمالىغا يۆتكهپ، قااليمىقانچىلىقنى تىنچىتتى ۋە -1355

ر يىلى ھهربىي ئىشال-1356. جىنايى ئىشالر دىۋانى ئوتتۇرانچى ۋەزىرلىك ۋەزىپىسىنى ئۈستىگه ئالدى

ھازىرقى خېنهن ئۆلكىسىنىڭ (ئهسكهرلهرنى باشالپ، سهنجۇ . دىۋانى باش مىرزىلىقىغا ئۆستۈرۈلدى

شهنشى ئۆلكىسى . غا بېرىپ لى ۋۇ، سۈي دې قاتارلىقالرغا قاقشاتقۇچ زەربه بهردى) سهنمىن سهنشى

رەپلهردىكى مهمۇرىي مىرزا دىۋان ۋەزىرى، كېيىنچه مهمۇرىي مىرزا دىۋان مۇئهككىلى بولۇپ، بۇ ته

ئۇ يهنه خېنهن ئۆلكىسى مهمۇرىي مىرزا . قااليمىقانچىلىقالرنى ئوڭشاشتا ناھايىتى كۆپ كۈچ چىقاردى

دىۋان مۇئهككىلى، قوشۇمچه خېنهن ئۆلكىسى مهمۇرىي زورغالىق مهھكىمىسى نايىبى؛ شهندۇڭ

نايىبى قاتارلىق ئۆلكىسى مهمۇرىي دىۋان مۇئهككىلى، خېنهن، شهندۇڭ مهمۇرىي زورغالىق مهھكىمه

.ۋەزىپىلهرنى بېجىرگهن

چاغان تۆمۈرنىڭ قىزىل ياغلىقالر قوشۇنىنى باستۇرۇش جهريانىدىكى ئهمهلىي كۈچى ئهڭ «دېمهك،

.»كۈچلۈك بولغان يۈەن سۇاللىسى قوشۇنلىرىنىڭ گېنېرالى ئىدى

].52[نى باستۇردىكۆك تۆمۈر ئۇنىڭ خىزمىتىگه ۋارىسلىق قىلىپ، داۋاملىق قىزىل ياغلىقالر قوشۇنى

111

قۇباليخان دەۋرىدىكى ئۇيغۇر ھهربىي قوماندانى —يۈەن سۇاللىسىنىڭ دەسلىپى ) ؟)ئهلئېتمىش

.ۋە دېڭىز قاتناش مۇتهخهسسىسى بولۇپ، كۆپ خىزمهتلهرنى ئىشلىگهن

ئۇ . ئهلئېتمىش مهملىكىتىمىز تارىخىدا تۇنجى قېتىم يىراق ئوكيانغا سهپهر قىلغان دېڭىزچى ئىدى

-1284( ئهڭ يىراق سىرالنكىغىچه بېرىپ —كېيىن تۆت قېتىم يىراق ئوكيانغا سهپهر قىلىپ -ئىلگىرى

مهملىكىتىمىز بىلهن چهت ئهللهرنىڭ دوستلۇق ئاالقىسىنى ئورنىتىشتا ۋە دېڭىز قاتناش تارىخىدا ) يىلى

اش ئىشلىرىدىكى ئۇ، ئۆز ۋاقتىدا قۇباليخان ئهلئېتمىشنىڭ دېڭىز قاتن. شانلىق سهھىپه قالدۇردى

خۇەي -تۆھپىسىنى خاتىرىلهش ئۈچۈن، ئۇنىڭغا خهزىنه بېگى دېگهن ئۇنۋاننى بهرگهن، جياڭ

ئۆلكىسى مهمۇرىي مىرزا دىۋان سول قول ۋەزىرى ۋە خىڭچۇەن يامۇلى تۆرىسى خىزمىتىگه

.تهيىنلهنگهن

بارلىق قىممهت باھالىق يىلى قۇباليخان ئۇنى يهنه ئوردىغا چاقىرتقاندا ئهلئېتمىش ئۆزىدىكى-1292

ئۇزاق ئۆتمهي شىبى، گاۋشىڭالر بىلهن بىلله دىۋان . بۇيۇمالرنى پادىشاھقا سوۋغا قىلىۋەتكهن

يۈەن قوشۇنلىرى ۋېيتنامنىڭ جهنۇبىدكى جهنچىڭ شهھىرىگه يۈرۈش . مۇئهككهللىكىگه تهيىنلهنگهن

يىلى -1292. ندانلىق قىلغانقىلغاندا، ئهلئېتمىش تۇخۇەنگه ياندىشىپ، دېڭىز ئارمىيىسىگه قوما

مىڭ كىشىلىك دېڭىز ئارمىيىسى ۋە مىڭغا يېقىن ئۇرۇش كېمىسى ئهۋەتىپ ياۋا ئارىلى 20قۇبالي

گه يۈرۈش قىلىشنى قارار قىلدى، بۇ يهر يۈەن قوشۇنلىرىنىڭ قوزغىلىش ئورنى ) ھازىرقى ھىندونېزىيه(

قايتا ئويلىنىشالردىن كېيىن بۇ -الي قايتاقۇب. دېڭىز مىلى يىراقلىقتا ئىدى2000چۇنجۇ پورتىدىن

، يهنى ئهلئېتمىشنى دېڭىز ]53[»دېڭىز ئىشلىرىنى ئهلئېتمىشقا تاپشۇردى«قېتىمقى ھهربىي يۈرۈشتىكى

ئىككى قېتىملىق دېڭىز ئۇرۇشىدا يۈەن قوشۇنلىرى بهزىدە . ئارمىيىسى كېمه ئهترىتىگه مهسئۇل قىلدى

بىراق، مهغلۇپ بولغان ئهھۋالدىمۇ پۈتۈن قوشۇن . نىدىغهلىبه قىلىپ، بهزىدە مهغلۇپ بولغا

.ئېسهن قايتىپ كېلهلىگهنىدى-ئامان

112

ئهلئېتمىش يۇقىرىقىدەك بىر تاالي خىزمهتلىرى ئۈچۈن دانىش بهگ، دىۋان ۋازارەت مۇئهككىلى

]. 54[قاتارلىق ئۇنۋانغا مۇيهسسهر بولغان، دانىشمهنلهر قهسىرى بېگى قاتارلىق ۋەزىپىلهرنى بېجىرگهن

ئۇنىڭ يىراق جايالرغا كۆپ قېتىم ئهلچىلىككه بېرىپ «خانى ) ئايۇربارۋادا(يۈەن سۇاللىسىنىڭ رېنزۇڭ

. »رىيازەت چهككهنلىكىنى نهزەرگه ئېلىپ، ئۇنىڭغا ۋۇ كېنهزلىكىنىڭ كېنهزى دېگهن ئۇنۋاننى بهرگهن

].55[ىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇبۇ ئهلئېتمىشنىڭ ئهينى چاغدا يۇقىرى ئابرۇي ۋە ئورۇنغا ئىگه ئىكهنلىك

ئهلئېتمىش گهرچه يۈەن سۇاللىسى ھۆكۈمرانلىرىنىڭ كېڭهيمىچىلىك ئىشلىرىغا قاتناشقان بولسىمۇ،

لېكىن بۇالر ئۇنىڭ ھاياتىدىكى تىلغا ئېلىشقا ئهرزىمهيدىغان بىر تهرىپى بولۇپ، ئۇنىڭ تۆھپىسى

ېمه ئهترىتىنى باشالپ، چهت ئهلگه تىنچلىق ئۇ تۆت قېتىم ك. ھامان كۆزگه كۆرۈنهرلىك ئورۇندا تۇرىدۇ

ئهلچىسى بولۇپ چىقىپ، يۈەن سۇاللىسى بىلهن تىنچ ئوكيان، ھىندى ئوكيان ئهللىرى ئارىسىدا

جۇڭگو بىلهن چهت ئهللهر ئوتتۇرىسىدىكى سودا، مال ئالماشتۇرۇش ۋە . مۇناسىۋەت ئورناتتى

) 1644—1368(مىڭ سۇاللىسى . ى سۈردىكېلىش ئاالقىسىنى ئىلگىر-ھۆكۈمهت خادىملىرىنىڭ بېرىش

دەۋرىدىكى كۆلىمى تېخىمۇ زور، مۇساپىسى تېخىمۇ يىراق بولغان جىڭخې كېمه ئهترىتىنىڭ دېڭىز

.پائالىيىتى ئۈچۈن قىممهتلىك تهجرىبىلهرنى توپالپ بهرگهن

ۈك جۈملىدىن جۇڭخۇا مىللهتلىرى بۈي]. 56[ئهلئېتمىش ئۇيغۇرالر تارىخىدىكى تۇنجى دېڭىزچى

].57[ئائىلىسىدىكى مهشهۇر تارىخىي ئهرباب

ئىقتىساد، يېزا ئىگىلىك، مالىيه قاتارلىق جهھهتلهردە) 4

XII دا تېخىچه كېۋەز ) جۇڭگونىڭ شىمالىي رايونلىرى( ئهسىرنىڭ دەسلهپكى دەۋرلىرىدە خۇابېي رايونى

ئۇ ئهڭ بۇرۇن . نىغا ئومۇمالشقانيۈەن دەۋرىدە كېۋەز ئوتتۇرا تۈزلهڭلىك رايو. تېرىلىپ باقمىغانىدى

113

شهنشى، گهنسۇ رايونلىرىنىڭ شىمالىي تهرىپىگه تارقالغان بولۇپ، بۇنىڭدا ئۇيغۇرالرنىڭ تۆھپىسى بار

].58[ئىدى

نىڭ ئېيتىشىچه، ئۈزۈم ھارىقى ۋە ئاق ) ) مىڭ سۇاللىسىنىڭ دەسلىپىدە ئۆتكهن يې زىچى

ئۆستۈرۈپ، ئۈزۈم ھارىقى ياساش ) تېلى(ئۈزۈم ... نھاراق يۈەن دەۋرىدىن باشالپ ئىشلهنگهنىكه

ئهسلى ئۇيغۇر قاتارلىق غهربىي شىمالدىكى ھهر قايسى مىللهتلهرنىڭ تېخنىكىسى بولۇپ، ئۈزۈم ۋە

ئۈزۈم ھارىقى ئوتتۇرا تۈزلهڭلىكته بۇرۇنال بولسىمۇ، ئهمما چاغاتاي سىستېمىسىدىكى خانالر غهربىي

ت ئىككى رايوننى كونترول قىلىپ تۇرغانلىقى ئۈچۈن ئۇالر غهربىي شىمال بىلهن تهييۈەندىن ئىبارە

شىمالدىن شهنشىگه ئۈزۈم تاللىرىنى يۆتكهپ كېلىپ تىككهن، ھاراق ئىشلهش تېخنىكىسى تارقالغان،

بېكىتىلگهن، تهييۈەن، پىڭ ياڭالر » ئۈزۈمچى ئائىلىلهر«شۇنداقال ھهربىي خىزمهت ئۆتهيدىغان

.رىقى ۋە ئاق ھاراقنىڭ مهشهۇر ماكانىغا ئايالنغانكىشمىش ئۈزۈم، ئۈزۈم ھا

لياۋ سۇاللىسى دەۋرىدە ئۇيغۇرالر تاۋۇز تېرىشنى ھهرقايسى جايالرغا ئومۇمالشتۇرغان بولۇپ، باشقا

قۇبالي غهربىي رايوننى بويسۇندۇرغاندىن كېيىن «يې زىچىنىڭ ئېيتىشىچه، . رايونالردا بۇرۇن يوق ئىدى

، ئومۇمهن يۈەن سۇاللىسى قۇرۇلغاندىن كېيىن تاۋۇز تهدرىجىي ھالدا »لىغانجۇڭگودا تېرىلىشقا باش

].59[ئوتتۇرا تۈزلهڭلىك ۋە جهنۇب تهرەپلهردە تېرىلىشقا باشلىغان

دۇۋا قاتارلىقالر قوچو خانىغا پاراكهندىچىلىك سالغاندىن كېيىن ئۇيغۇر ئىدىقۇتى ئىچكىرىگه كۆچۈپ

هنه زور بىر تۈركۈم ئۇيغۇر ئائىلىلىرى گهنسۇ، شهنشى قاتارلىق ي. دا ئولتۇراقالشقان) ) يۇڭچاڭ

. ئۇالر خهنزۇ بىلهن بىرگه ھهرقايسى جايالردا بوز يهر ئېچىشقا قاتناشقان. جايالرغا كۆچۈرۈلگهن

نهنياڭ ۋە شاڭياڭ . يىلى يۈەن سۇاللىسى خېشىدا ئولتۇرۇشلۇق ئۇيغۇرالرغا بوز يهر ئاچقۇزغان-1280

ئۇيغۇرالر بۇ يهرگه يالغۇز قوچو . ۇ ئۇيغۇرالر مهركهزلىشىپ ئولتۇراقالشقان رايون ئىدىقاتارلىق يهرلهرم

ھۈنهرۋەنلهر - ئائىلىلىك ئۇستا1050خوتهن، كاشغهرلهردىن «رايونىدىنال كېلىپ قالماستىن، بهلكى

يىلى، يۈەن سۇاللىسى – 1031]. 60[»سهنشى قاتارلىق جايالرغا بېرىپ بوز يهر ئاچقان-گهنسۇ

114

تهيدىڭ خانى . هنياڭ مهھكىمىسىدە بوز يهر ئېچىۋاتقان ئۇيغۇرالرغا ئۇرۇقلۇق تارقىتىپ بهرگهنن

شۇنىڭدىن . دەۋرىدە ئىدىقۇت تۆمۈر بۇقا گهنسۇدىن شياڭياڭغا يۆتكهلگهن) 1328—1324تۆمۈر (

قۇبالي . انكېيىن بۇ يهردىكى ئۇيغۇر ئهسكهرلىرى ۋە پۇقراالر تېخىمۇ مهركهزلهشكهن ھالدا ئولتۇراقالشق

مىڭ ئۆيلۈك ئائىله شياڭياڭدىكى كۇچالىقالر ۋە قارلۇقالردىن بىر 10دەۋرىدە قارلۇق ئهسكهرلىرىدىن

قانچه يۈز ئائىلىلىككه دېهقانچىلىق سايمانلىرى ۋە ئۇرۇقلۇق تارقىتىپ بېرىپ، ئۇالرنىڭ دېهقانچىلىق

قارلۇق ئهسكهرلىرىگه ئۇرۇقلۇق، يىلى مهمۇرىيالر شياڭياڭدىكى-1297. تۇرمۇشىغا ياردەم بهرگهن

قۇبالي دەۋرىدە ئۇيغۇر ئهسكهرلىرى . دېهقانچىلىق سايمانلىرى، كاال قاتارلىقالرنى تارقىتىپ بهرگهن

گه ) ) ئادەمنى ۋۇمېڭ شوۋشۈ5000يۈننهن ئۆلكىسى خهنزۇ ۋە ئۇيغۇر ئهسكهرلىرىدىن

.نى گۈللهندۈرگهنيۆتكهپ بوز يهر ئېچىشقا ئورۇنالشتۇرۇپ، يىزۇالر رايونى

. ئۇرۇش قااليمىقانچىلىقى تۈپهيلىدىن، زور بىر تۈركۈم ئۇيغۇر ھۈنهرۋەنلىرى ئىچكىرىگه كۆچۈپ بارغان

تا بهشبالىق رەڭدار كۆزلۈك كاسىپالر ) بېيجىڭ(يۈەن سۇاللىسى ھۆكۈمىتى بۇالرنى يىغىپ خانبالىق

ناسىس . قاتارلىقالرنى توقۇتقانكارخانىسى تهسىس قىلىپ، مهخسۇس خانالرغا خاس داھىي ناسىس

بولۇپ، ئادەتته يۈەن سۇاللىسى ) ) بىر ھهل بېرىلگهن يىپهكتىن توقۇلغان كىمخاپ) پارسچه سۆز(

يۈەن ھۆكۈمىتى يهنه . پادىشاھلىرى زىياپهتلهرگه قاتناشقاندا كىيىدىغان سۈپهتلىك كىيىم ئىدى

كى توقۇمىچىالرغا مهمۇرىيالر ئۈچۈن ئالىي بهشبالىق ۋە خوتهن مهھكىمىسى تهسىس قىلىپ، بۇ يهردى

ئۇالر . كاشغهردىنمۇ ئىچكىرىگه ئۇستىالر بارغان. دەرىجىلىك توقۇلما بۇيۇمالرنى ئىشلهپ چىقارغۇزغان

].61[ئادەتته ھۈنىرىنى ئىچكىرىگه تارقاتقان

ۈچ چىقىرىش بىر قىسىم سىياسىي ۋە ھهربىي ئهمهلدارالر يۈەن سۇاللىسى قۇرۇش ۋە مۇستهھكهملهشته ك

بىلهن بىرگه، ئهھمهد ۋە ساڭگا قاتارلىق ئۇيغۇر ئىقتىسادشۇناسلىرى ئىقتىسادىي ئىشالرنى تهرتىپكه

.سېلىش ۋە ئالغا سىلجىتىشتا مۇناسىپ ئىشالرنى ئىشلىگهن

بۇنداق . يۈەن شىزۇ قۇبالي دەۋرىدە مالىيه ئىشلىرىنى باشقۇرۇشتا قىيىنچىلىق ناھايىتى ئېغىر ئىدى

115

ا مالىيه ئىشلىرىنى پىششىق بىلىدىغان ئىختىساسلىقالر ئىشقا قويۇلۇپ، مالىيىدىكى قىيىن ئهھۋالد

ۋەزىيهتنى ئوڭشاش زۆرۈر بولۇپ قالغان، دەل مۇشۇنداق بىر پهيتته ئۇيغۇرالردىن ئهھمهد قۇبالينىڭ

ئۇ . يىلىدىن باشالپ، مالىيه ئىشلىرىنى باشقۇرۇشقا كىرىشكهن-1262ئىشهنچسىگه ئىگه بولۇپ،

تهدبىرلهرنى -ئهھمهد ئۆز كارامىتىنى كۆرسىتىپ، بهزى چارە. تاالنتلىق بىر مالىيه مۇتهخهسسىسى ئىدى

مهسىلهن، باجنى كۆپهيتكهن، نوپۇسنى تهكشۈرۈپ باج ئوغرىالش، باج قالدۇرۇش . قولالنغان

دەرمهك -راتۇز، چاي، تۆمۈر، كۈمۈش، دو(مهخسۇس سېتىۋېلىش تۈزۈمى . ئهھۋالىنىڭ ئالدىنى ئالغان

. ىنى يولغا قويغان) قاتارلىق تاۋارالرنىڭ دۆلهت تهرىپىدىن مهخسۇس يولغا قويۇلغان سېتىۋېلىش

دۆلهتنىڭ كارخانىالرغا نىسبهتهن ئىگىدارچىلىق قىلىش ھوقۇقىنى يۈرگۈزگهن ۋە باشقا ئىشالرنى ئېلىپ

ىرى كىشىلهرنىڭ لېكىن، ئهھمهدنىڭ ئىشل. شۇنىڭ بىلهن مالىيه كىرىمى كۆپهيگهن. بارغان

. ھهتتا يېشىل كۆزلۈكلهرمۇ ھهسهت قىلدى. ئۆچمهنلىكى ۋە ھهسهتخورلۇقىنى كهلتۈرۈپ چىقاردى

ئهھمهد سىياسهتنى قاتتىق يولغا قويغانلىقى ئۈچۈن تهسىرى كۈچلۈك بولغان باي دېهقانالر، باي

ئارقىدىن قارشى - ئارقا شۇڭا، ئۇالر ئهھمهدكه. سودىگهرلهر، بيۇروكراتالرنىڭ نهپسى قاندۇرۇلمايتتى

.چىقتى، شۇنىڭ بىلهن ھهركىم ئۆزى بىلگىنىچه ئىشلهش ھادىسلىرى كۆرۈلدى

. ئهھمهد زېرەك ۋە قابىلىيهتلىك ئادەم ئىدى، ئۇ قۇبالينىڭ ناھايىتى زور ئىشهنچسىگه ئېرىشكهن

ېتىشنى ئۇنىڭ سۇيىقهستىمۇ ئاز ئهمهس ئىدى، ئهگهر ئۆچ كۆرۈپ قالغان كىشىلهرنىڭ ئۆلتۈرۈۋ

خاقان . ئويلىغان بولسا دەرھال خاقاننىڭ ئالدىدا گهپ يورغىلىتىپ، قاتىللىق جىنايىتىگه چېتىلدۇراتتى

شۇنداق قىلىپ نۇرغۇن گۇناھسىز كىشىلهرنىڭ جازاغا تارتىلىشىغا سهۋەبچى . ئۇنىڭ گېپىگه ئىشىنهتتى

. يىلى مهخپىي قهتل قىلىنغان-1282شۇڭا، ئهھمهد . بولغان

يىلىدىن باشالپ، -1287ساڭگا . مالىيه ئىشلىرىنى باشقۇرغان) Senge(يغۇرالردىن ساڭگا كېيىن ئۇ

ئۇ يېڭى پۇل تارقىتىپ، پۇلنىڭ پاخاللىشىشىنى . مالىيه ۋازارىتىنىڭ ئومۇمىي ھوقۇقىنى ئىگىلىگهن

تارلىق كونترول قىلغان، يهنه ساتىدىغان تاۋارالرنىڭ باھاسىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش، باجنى كۆپهيتىش قا

شۇڭا، ساڭگا قارشى گۇرۇھالرنى . بۇالر بهزىلهرنىڭ قارشىلىقىغا ئۇچرىغان. تهدبىرلهرنى قولالنغان

116

قارشى . خىزمهتتىن قالدۇرۇپ، ئۆز گۇرۇھىدىكى كىشىلهرنى مۇھىم خىزمهتلهرگه تهيىنلىگهن

خىزمىتىدىن يىلى -1291گۇرۇھالرنىڭ بېسىمىنىڭ بارغانسېرى كۈچىيىشى تۈپهيلىدىن، ساڭگا ئاخىر

].62[ئىستېپا بهرگهن

الرنىڭ يۈەن سۇاللىسىنىڭ ئىقتىساد ۋە مالىيىسىنى بىر ئىزغا سېلىش، ] 63[دېمهك، ئهھمهد بىلهن ساڭگا

.تهرتىپكه چۈشۈرۈش، راۋاجالندۇرۇش ئىشلىرىدا كۆرسهتكهن تۆھپىلىرى تارىختىن ئهبهدىي ئۆچمهيدۇ

اس قىلغان يايالقنى بازا قىلىپ، كىگىز ئۆيلهردە، موڭغۇلالر ئهسلىي كۆچمهن چارۋىچىلىقنى ئاس

بارگاھالردا تۇرمۇش كهچۈرىدىغان خهلقلهردىن بولغاچقا، مهركهزلهشكهن يېزا، بازار ۋە -چېدىر

ئۇالر دۆلهت قۇرغان ۋە كېڭهيمىچىلىك ئىشلىرىنى . شهھهرلهردە تىرىكچىلىك قىلىش ئادىتى يوق ئىدى

ۇراق ۋە شهھهر تۇرمۇشىغا زادىال كۆنهلمىگهن، ھهتتا ئايرىم يۈرگۈزگهن دەسلهپكى دەۋرلهردە ئولت

يۈەن سۇاللىسىنىڭ . موڭغۇل ئهمهلدارلىرى يايالقتا، كىگىز ئۆي، چېدىرالردا تۇرۇپ ھۆكۈمرانلىق قىلغان

موڭغۇل . قۇرۇلۇشى بىلهن شهرقته، ئوتتۇرا تۈزلهڭلىكته يۇقىرىقىدەك ئهھۋال ئاساسهن ئۆزگهردى

شۇنىڭ . لهرنى مهركهز قىلىپ، ھۆكۈمرانلىق قىلىشنىڭ مۇھىملىقىنى تونۇپ يهتتىھۆكۈمرانلىرى شهھهر

. قا كۆچۈرۈپ كهلگهن) بېيجىڭ—جوڭدۇ (بىلهن قۇبالي خانلىق تهختكه چىقىپ، مهركهزنى خانبالىق

دەل مانا مۇشۇ بېيجىڭنىڭ قۇرۇلۇشى، بىناكارلىق ئىشلىرىدا يۈەن سۇاللىسى ئهمهلدارلىرىنى ئاساس

ئوردىنى تهمىنلهشته ئۇيغۇرالرنىڭ، جۈملىدىن ئۇيغۇر بىناكارى ئهختهرىدىننىڭ تۆھپىسى قىلىپ،

.جۇڭگو تارىخىغا ئالتۇن ھهل بىلهن يېزىلغان

»XIII بېيجىڭنى —جۇڭدۇ ( ئهسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا، شىمالدا باش كۆتۈرۈپ چىققان موڭغۇل مىللىتى

بۇ پايتهخت بۇرۇنجىڭ خانلىقى قهسىر . ى قارار قىلدىئىگىلىۋالغاندىن كېيىن، ئۇنى پايتهخت قىلىشن

ئۇلۇغ پايتهخت دەپ —سالدۇرۇشقا تهييارالپ قويغان بىر مهركهزدىن پايدىلىنىپ، بىنا قىلىنىپ تهيدۇ

مانا بۇ تارىختىكى يۈەن . شۇنىڭدىن كېيىن پۈتۈن جۇڭگو بىرلىككه كهلتۈرۈلدى. ئاتالدى

].64[سۇاللىسىدۇر

117

ئارىلىنى بىنا قىلىش توغرۇلۇق ] 65[چىنخۇڭداۋ) يىل-1263( يىلى -4ڭنىڭ ئهختهردىن جوڭتۇ«

].66[بۇ ئارال بىنا قىلىندى) يىل-1265( يىلى -2جژيۈەننىڭ . يارلىق چۈشۈرۈلۈشنى تهلهپ قىلدى

يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدە چىنخۇاڭداۋ ئارىلىنى ئۇدا ئۈچ قېتىم كېڭهيتىپ قۇرۇش ئارقىلىق تهيدۇ «

].67[»ا قىلىنغانشهھىرى بىن

قۇباليخان ئۇنىڭ يۇرتىغا بارغاندا ئۇ خانغا ... غهربىي دىيارلىق كىشى ئىدى) (ئهختهردىن

قۇباليخان تهختكه ئولتۇرغاندىن كېيىن، . ئۇ خانغا ياراپ قالغان. پايانداز سېلىپ ئات تهقدىم قىلغان

ئۇ غهربىي . غا باشلىق قىلغان) بىناكارلىق ئىدارىسى(—ئۇنى ئوردىنىڭ چېدىر مهھكىمىسى

ئۇ ۋاپات بولغاندىن كېيىن، ئۇنىڭ . يۇرتلۇق ئۇستىالرغا باش بولۇپ، ئوردا قۇرۇلۇشىنى پۈتتۈرگهن

خان ئۇنىڭ . ئهختهردىن قۇباليخاننىڭ چۈشىگه كىرگهن. جهمهتلىرى ئۇنىڭغا مهڭگۈ تاش ئورناتقان

ان ۋە ئۇنىڭ ئوغلى مهھمۇد شاھنى بىناكارلىق جهمهتلىرىنى چاقىرتىپ كېلىپ تىلال بېرىپ بېشىنى سىلىغ

مهھكىمىسىگه مهنسهپكه قويغان، بۇ مهنسهپ ئۇنىڭ ئهۋالدلىرى مىرئهلى شاھ، مۇبارەك شاھ، قۇتلۇق

].68[»شاھ، ئارغۇن شاھالرغىچه مىراس بولۇپ قالغان

ى خهنزۇالرغا ئادىت-غهربىي شىمالدىكى باشقا مىللهت خانلىرىنىڭ ئهلچىلىرى، موڭغۇلالرنىڭ ئۆرپ«

نېمه ئۈچۈن ئوردا ئۆيلىرى خهنزۇ ئۆيلىرىگه ئوخشىتىپ سېلىنغان، دەپ سورىغاندا . ئوخشىمايتتى

لېكىن، يهنىال ئات . ئۇالرغا، موڭغۇلالر بۇ جاينى ئات ئۈستىدە تۇرۇپ قورال كۈچى بىلهن ئالدى

ه ئىش كۆرۈپ ئىدارە قىلىش ئادىتى بويىچ-خهنزۇالرنىڭ ئۆرپ. ئۈستىدە تۇرۇپ ئىدارە قىلغىلى بولمايدۇ

].69[»كېرەك، بۇنى ئهختهردىن ناھايىتى ئوبدان چۈشىنهتتى، دەپ جاۋاب بېرىلدى

يۇقىرىدىكى تارىخىي خاتىرىلهر ۋە يهكۈنلهردىن مهلۇمكى، بېيجىڭ شهھىرىنىڭ پايتهخت بولۇپ بىنا

شى ئهختهردىن ئۇنى اليىهىلهپ بىنا قىلدۇرغان كى. قىلىنىشى يۈەن دەۋرىدە ئىشقا ئاشقان

118

].71[،]70[ئىدى

ئۇيغۇرالر موڭغۇلالرنىڭ يۈەن سۇاللىسىنى قۇرۇش، ئۇنى مۇستهھكهملهش، شۇنىڭ بىلهن بىرگه سىياسىي،

ئۇالر بۇنىڭ بىلهنال قالماي، . ئىقتىسادىي، مالىيه ئىشلىرىنى ئوڭشىشىغا مۆلچهرلىگۈسىز تهسىر كۆرسهتتى

بۆلۈپ، يۈەن سۇاللىسىنىڭ يېزا ئىگىلىك ئىشلىرىنى دېهقانچىلىق ئىشلىرىغىمۇ ئاالھىدە كۆڭۈل

موڭغۇل —يۈەن سۇاللىسى ھۆكۈمرانلىرى سىنىپىنىڭ يادروسى «. يۈكسهلدۈرۈشىگه ھهسسه قوشتى

ئاقسۆڭهكلىرى بولۇپ، كۆچمهن چارۋىچىلىقتىن كېلىپ چىققان، يۈەن شيهنزۇڭخان موڭكېدىن بۇرۇن،

ىق رايونلىرى ۋە ئورمانالردا ھۆكۈمرانلىق مهركىزىنى بۇ سۇالله ئىزچىل ھالدا كۆچمهن چارۋىچىل

ئهينى چاغدىكى موڭغۇل ھۆكۈمرانلىرى ئۆزلىرىنىڭ ئاساسلىق دىققىتىنى سىرتقا قارىتا . ئورناتقان

ئىستېال قىلىش ئىشلىرىغا قاراتقان بولۇپ، يېزا ئىگىلىكىنى مۇھىم ئورۇنغا قويۇشنى تونۇپ

كهلگهندە ھۆكۈمرانلىق مهركىزى بېيجىڭغا يۆتكىلىپ، يېزا قۇبالي دەۋرىگه ]. 72[»يهتمىگهنىدى

شۇڭا، قۇبالي دەۋرىدە يۈەن . ئىگىلىكىنى راۋاجالندۇرۇشنىڭ مۇھىملىقى ھهقىقىي يوسۇندا بىلىنگهنىدى

يۈەن . تهدبىرلهرنى قولالندى-ھۆكۈمىتى يېزا ئىگىلىكىنى راۋاجالندۇرۇشقا دائىر كۆپلىگهن چارە

لهن رىغبهتلهندۈرۈشى ئارقىسىدا، يېزا ئىگىلىكىدە يىلدىن يىلغا ئىلگىرىلهش ھۆكۈمىتىنىڭ زور كۈچ بى

قۇبالينىڭ يېزا ئىگىلىك ۋازارىتىگه قىلغان بۇيرۇقىغا ئاساسهن خهنزۇچه قهدىمكى كىتابالردىن . بولدى

پىلىچىلىك -تېرىقچىلىق«يېزا ئىگىلىكىگه مۇناسىۋەتلىك ماتېرىيالالرنى تالالپ، تۈرلهرگه بۆلۈپ،

شۇنىڭ بىلهن . دېگهن كىتاب تۈزۈپ چىقىلىپ، پۈتۈن مهملىكهتكه تارقىتىلغان) (» امۇسىق

بهزىلهرنىڭ . ئارقىدىن بارلىققا كهلگهن-بىرگه شهخسلهرنىڭ يېزا ئىگىلىكىگه ئائىت ئهسهرلىرىمۇ ئارقا

ابالردىن ئون ستاتىستىكىسىغا قارىغاندا، ئهينى چاغدا يېزا ئىگىلىك تهجرىبىلىرى خاتىرىلهنگهن كىت

نهچچه خىلى مهيدانغا كهلگهن بولۇپ، ئاساسلىقى ئىككى خىل ئىدى، بۇالر ۋاڭ جېنىنىڭ

» پىلىچىلىك ئاساسلىرى-تېرىقچىلىق«بىلهن لۇ مىڭشهننىڭ ) ) ، »دېهقانچىلىق قولالنمىسى«

.دېگهن كىتابىدىن ئىبارەت

تىسى كاروناداس يۈەن ئۇنىڭ ئا. ئهسىرلهردە ياشىغان ) XIII — XIV (لۇ مىڭشهن

119

.دەۋرىدىكى مهشهۇر تهرجىمان ۋە شائىر ئىدى

لۇ مىڭشهن كىچىكىدىن باشالپ ناھايىتى ياخشى تهربىيه ئالغان ۋە چوڭقۇر مهلۇماتلىق كىشى بولۇپ

دېگهن ئهسهرنى يېزىشتا، ) ) »پىلىچىلىك ئاساسلىرى-تېرىقچىلىق«ئۇ . يېتىلگهن

مىغا دائىر مىراسلىرى ۋە يېزا ئىگىلىك كىتابى تۈزۈشتىن ئىبارەت ئېسىل ئېلىمىزنىڭ يېزا ئىگىلىك ئىل

ئهنئهنىسىگه ۋارىسلىق قىلىپال قالماستىن، بهلكى دېهقانالرنىڭ ئىشلهپچىقىرىش تهجرىبىلىرىگىمۇ

دېگهن كىتابىغا ئهزەلدىن » پىلىچىلىك ئاساسلىرى-تېرىقچىلىق«شۇڭا، . ئىنتايىن ئهھمىيهت بهرگهن

دەستۇر، تارىخ، دانىشمهنلهر ۋە كىتاب توپالملىرى «. ىتى يۇقىرى باھا بېرىلىپ كهلمهكتهبۇيان ناھاي

دېگهن كىتابتىكى ) ) »ھهققىدىكى تۆت يۈرۈش كىتابالرنىڭ ئومۇمىي تىزىمى

لۇ مىڭشهننىڭ بۇ كىتابى قهمهرىيه كالىندارىدىكى مهۋسۇمالر بويىچه سىستېمىلىق، ئېنىق، ئاممىباب «

. ساقالشقا دائىر بايانالر كىشىنى ئاالھىدە جهلپ قىلىدۇ-ن، ئۇنىڭدىكى تېرىقچىلىق ۋە يىغىشيېزىلغا

» مهزمۇنى يېزا ئىگىلىكىگه ئائىت كىتابالرنىڭ ھهر قاندىقىدىن مول، ھهقىقهتهن قىممهتلىك كىتابتۇر

يازغان نىڭ يېڭى نهشرگه » پىلىچىلىك ئاساسلىرى-تېرىقچىلىق«ۋاڭ يۇنخۇ . دەپ قهيت قىلىنغان

لۇ مىڭشهننىڭ بۇ كىتابى دەۋرىمىزگه يېتىپ كهلگهن يېزا ئىگىلىك مهزمۇنىدىكى «: كىرىش سۆزىدىمۇ

قهمهرىيه كالېندارىدىكى مهۋسۇمالر بويىچه » پىلىچىلىك قامۇسى-تېرىقچىلىق«ئهسهرلهر ئىچىدە

.تى توغرابۇ پىكىرلهر ناھايى. دەپ تىلغا ئالغان» چۈشهندۈرۈلگهن مۇھىم كالسسىك كىتابتۇر

ئېلىمىزنىڭ يېزا ئىگىلىك ئىشلهپچىقىرىشنىڭ تارىخى ئهڭ ئۇزۇن، بۇ ھهقتىكى مىراسالرمۇ ناھايىتى

بۇ . دېگهن كىتابى بۇنىڭ بىر مىسالى» پىلىچىلىك ئاساسلىرى-تېرىقچىلىق«كۆپ، لۇ مىڭشهننىڭ

، تېرىقچىلىق، كىتابنىڭ مهزمۇنى ئىنتايىن مول، ئۇ، ھاۋا رايى، سۇ ئىنشائاتى، چارۋىچىلىق

باغۋەنچىلىك، پىلىچىلىككه دائىر يېزا ئىگىلىك پائالىيهتلىرىنى، ھهتتا گۆش، ئۆي قۇشلىرى تۇخۇمىنى

بۇ كىتابتا كىشىلهرنىڭ ھهربىر . ھازىرالش، كۆكتاتالرنى چىالش قاتارلىقالرنىمۇ ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ

يېزىلغان ھهم ھهربىر پائالىيهتكه مهۋسۇمدا شۇغۇللىنىشقا تېگىشلىك يېزا ئىگىلىك پائالىيهتلىرى

ئىخچام ئىزاھات بېرىلگهن، ئۇنىڭ ئۈستىگه شۇ پائالىيهتنى قانداق قىلىپ ئېلىپ بېرىش توغرىسىدىمۇ

120

. قهمهرىيه كالېندارى كۆزدە تۇتۇلىدۇ( ئاي -1بۇنى ئوبدانراق چۈشىنىش ئۈچۈن، . چۈشهنچه بېرىلگهن

: دىغان پائالىيهتكه بېرىلگهن ئىزاھاتقا قاراپ باقايلىدا ئېلىپ بېرىلى) تۆۋەندىكى مىسالمۇ شۇنداق

ۋاقتىدا - دېهقانچىلىقنىڭ ئاساسى، ئائىله باشلىقى ئۇنى كۆڭۈل قويۇپ بېقىشى، ھهر كۈنى ۋاقتى—كاال «

سۇ كالىسى يازدا سۇغا كىرىۋالىدۇ، ئۇنى يىقىتىپ قويماسلىق ئۈچۈن، قىشتا . سۇ بېرىشى كېرەك-ئوت

بىر كالىدا يهتته ئادەمنىڭ كۈچى بار، كاال ھايۋان بولغىنى بىلهن . بېقىش كېرەكئىسسىق جايدا ئوبدان

لۇ مىڭشهن . »خۇلقى ئادەمنىڭكىگه ئوخشاپ كېتىدۇ، شۇڭا ئۇنى ئوبدان ئاسرىماي بولمايدۇ-مىجهز

قېتىم ھهيدەپ تۇرۇپ 10كونىالردا يهرنى «: كهندىر تېرىش ھهققىدە توختىلىپ مۇنداق دېگهن

بۇ لۇ مىڭشهن يهنه ئارپا، . »توققۇز قېتىم ھهيدەپ كهندىر تېرىغۇلۇق دېگهن گهپ بارتېرىغۇلۇق،

.بۇغداي تېرىقچىلىقى قاتارلىقالر ئۈستىدىمۇ كۆپ توختالغان

ئهجدادالر بىلهن دېهقانالرنىڭ، بولۇپمۇ پېشقهدەم دېهقانالرنىڭ ئىشلهپچىقىرىش تهجرىبىلىرىگه

لۇ مىڭشهن ئۇيغۇر . ۇ مىڭشهن بۇ نۇقتىغا ناھايىتى دىققهت قىلغانل. ئهھمىيهت بېرىشى ناھايىتى مۇھىم

ئۇنىڭ شىنجاڭدىكى مىللهتلهرنىڭ يېزا ئىگىلىك ئىشلهپچىقىرىشىغا دائىر . يېزا ئىگىلىك ئالىمى ئىكهن

دا ئۈزۈم ئۆستۈرۈش، » پىلىچىلىك ئاساسلىرى-تېرىقچىلىق«. تهجرىبىلىرىنى قوبۇل قىلىشى تۇرغان گهپ

-12«: كىتابتا مۇنداق دېيىلگهن. ۇش ۋە تۆل ئېلىشقا ئوخشاش ئىشالرمۇ تونۇشتۇرۇلغانقېتىق ئۇيۇت

. ئايدا ئېلىنغان تۆللهر ياخشى ئهي بولىدۇ-1) قهمهرىيه كالېندارى كۆزدە تۇتۇلىدۇ(ئاي

مالالرنى ئهتىيازدا، يازدا بالدۇرراق ئوتلىتىپ، بالدۇرراق ياندۇرۇپ كېلىنسه، ئۈستىۋېشىغا -چارۋا

. مالالرنى كۈز كۈنلىرىدە كېيىنرەك باققىلى ئېلىپ چىقىش الزىم. توزان قونۇپ، يارا بولۇپ كېتىدۇ-ڭچا

چۈنكى، سهھهردە شهبنهم چۈشىدۇ، مالالر شهبنهم تارقىمىغان ئوتنى يهۋەرسه، ئاغزىغا يارا چىقىدۇ،

سىل كېسىلىگه گىرىپتار مالالرنىڭ ئايىغى قۇرۇقدالماي چىله بولۇپ كهتسه، ئاق. بۇنى يىرىڭداپ كېتىدۇ

. پات تۇز بېرىپ تۇرۇش كېرەك-شۇڭا، ئۇالرغا پات. قويالر تۇز يالىسا، گۆشى تاتلىق بولىدۇ. بولىدۇ

بۇ كىتابتا بايان قىلىنغان قوي بېقىشقا . »كېسهل بولغان قويالرنى ساق قويالردىن ئايرىپ بېقىش الزىم

].73[ه بهكمۇ ئۇيغۇن كېلىدۇدائىر تهجرىبىلهر بۈگۈنكى چارۋىچىلىق ئهمهلىيىتىگ

121

تېبابهتچىلىك جهھهتته) 5

نهنجىڭ كۇتۇپخانىسىدىكى بىر كىتابتىن بايقىلىشىچه، يۈەن سۇاللىسى قوشۇنلىرى ئۇيغۇر ئهمچى

لىرىنى ئىشلهتكهن، يۈەن سۇاللىسى قوشۇنلىرىنىڭ گېنېرالى سىچۈەندە جهڭ قىلغاندا، ) تېۋىپ(

يۈەن «. داۋالىغان) ) ى يۇچۇرىچ قايائوتاچ-يارىدارالرنى ئۇيغۇر ئهمچى

) بېيجىڭ( جىلدتىكى مهلۇماتالرغا قارىغاندا، يۈەن سۇاللىسى ھۆكۈمىتى تهيدۇ -88» سۇاللىسى تارىخى

ئۇيغۇر دورىگهرلىك «دا ئۇيغۇر ئهمچىلىك شىپاخانىسى تهسىس قىلىپ، ) دولۇن(ۋە شاڭدۇ

.رىدە كۆپلىگهن ئۇيغۇر ئهمچىلىرى ئۆتكهنيۈەن سۇاللىسى دەۋ]. 74[نى باشقۇرغان»ئىشلىرى

»رۈيجۇ مهھكىمىسى شىپاخانىسىنىڭ رېتسېپلىرى)) «ئۇيغۇر ئهمچىسى سادىمىش

].75[دېگهن ئهسىرىنى يېزىپ، ۋەتىنىمىزنىڭ مېدىتسىنا ئىلمىغا تۆھپه قوشقان) )

» شهپقهت شىپاخانىسى-هىرمې) ) «ئاتاقلىق تاشقى كېسهللهر ئوتاچى دوختۇرى جهرراھ نېزەر

الر داڭلىق ) ) ئۇيغۇرالردىن چاقاي . نىڭ ئوتاچى بېگى بولغان ) داۋاالش ئورنى— (

.ئهمچىلهردىن ئىدى

ئۇ يهنپۇ يىللىرى . يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى داڭلىق ئۇيغۇر ئوزۇقشۇناس) ) قوسقۇي

رالش ئهمهلدارى بولغان، جۈملىدىن خان دا يۈەن سۇاللىسى ئوردىسىدا تائام تهييا) 1320—1314(

ئۇ يهنه . جهمهتىنىڭ تائاملىرىنى تهييارالش، تائام تۈرلىرىنى تهڭشهشكه مهسئۇل بولغان

ئىچمهكنىڭ ئوزۇقلۇق قىممىتى، تازىلىقى ئۈستىدە مهخسۇس تهتقىقات ئېلىپ بېرىپ، ئهينى -يېمهك

.زاماندا تائامشۇناسلىقتا نام قازانغان

يىلى، ئۇ ئۆزىنىڭ توپلىغان ئهمهلىي ماتېرىياللىرى، مول -1330لهرگه قارىغاندا، تارىخىي خاتىرى

122

»تائام تهييارالش دەستۇرى«تهجرىبىلىرىنى باشقىالرنىڭ تهجرىبىلىرى ئاساسىدا بىرلهشتۈرۈپ

.دېگهن كىتابنى يېزىپ چىققان) )

جىلدتا -2يېمهكلىكلهر، جىلدتا تۈرلۈك -1ئۈچ جىلد بولۇپ، » تائام تهييارالش دەستۇرى«

قاتارلىقالر چېۋە- جىلدتا ئاشلىق، كۆكتات، تۈرلۈك گۆش، مېۋە-3ئىچمهكلهرنىڭ خۇرۇچلىرى، -يېمهك

ئىچمهك تازىلىقى ۋە -قهدىمكى زاماندىكى يېمهك«جۇڭگودا بارلىققا كهلگهن . ھهققىدە سۆزلهنگهن

ئېلىمىزنىڭ سهھىيه ۋە › ييارالش دەستۇرىتائام ته«‹تائامشۇناسلىققا دائىر تۇنجى ۋە مهخسۇس ئهسهر،

].76[»ساقلىقنى ساقالش ئىشلىرىنىڭ تهرەققىياتىغا مۇئهييهن تۆھپه قوشقان

ئهسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا ئوزۇقلۇق يېتىشمهسلىك كېسهللىكى ھهققىدە تهتقىقات XIVغهرب دۇنياسى

ۇق يېتىشمهسلىكنى ئېنىق يىل بۇرۇن ئوزۇقل2000ئېلىپ بارغان بولسا، ئېلىمىزدە مىالدىيدىن

.بىلگهنلىكىگه دائىر يازما خاتىرىلهر بارلىققا كېلىشكه باشلىغان

دېگهن داڭلىق كىتابنىڭ ئاپتورى، » چوڭ كهشپىياتى100جۇڭگونىڭ دۇنيا بويىچه تۇنجى «

قىسمىنىڭ » ئوزۇقلۇق يېتىشمهسلىك كېسهللىكى«ئهنگلىيىلىك ئالىم روبېرت تاپمول مۇشۇ كىتابنىڭ

قوسقۇي ئوزۇقلۇق يېتىشمهسلىك «: ماددىسىدا قوسقۇينىڭ تۆھپىسىنى باھاالپ مۇنداق دەيدۇ-15

يىلىغىچه بۇ ساھهدە -1330 يىلىدىن -1314ئۇ . كېسهللىكى مهسىلىسى بويىچه ئاتاقلىق ئاپتور ئىدى

بۇ .دېگهن كىتابنى يېزىپ چىققان› تائام تهييارالش دەستۇرى‹تېۋىپ بولۇپ ئىشلىگهن چاغلىرىدا

بۇ كىتابتا قوسقۇي . كىتاب جۇڭگونىڭ يېمهكلىك توغرىسىدىكى كالسسىك ئهسىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ

ھازىرقى بىز ئاتاپ (ئوزۇقلۇق يېتىشمهسلىكتىن بولىدىغان پۇت تهمرەتكىسىنىڭ ئىككى تۈرى

قويغان ئۇ ئوتتۇرىغا. نى تهپسىلىي بايان قىلغان) كېلىۋاتقان ھۆل تهمرەتكه ۋە قۇرغاق تهمرەتكه

ھهم باشقا ۋىتامىنالر كۆپ بولغان B1 ئاساسلىقى تهركىبىدە ۋىتامىن —داۋاالش ئۇسۇلى

.»يېمهكلىكلهرنى ئىستېمال قىلىشتىن ئىبارەت

123

دىپلوماتىيه جهھهتته) 6

ئۇيغۇر دېڭىزچى ئۇقمىش ئوكيانالرغا سهپهر قىلىپ، دېڭىز بويلىرىدىكى ئهللهر بىلهن يۈەن

قىسىنى شهرق تهرەپ بىلهن ئورنىتىشقا تۆھپه قوشقان بولسا، خرىستىئان مۇرىتىدىن سۇاللىسىنىڭ ئاال

ئهڭ بۇرۇن ياۋروپادىكى «) Rabban — Sauma ،1294 — 1245(بولغان راببان سائۇما

يهنه ماركوس دېگهن ئۇيغۇرمۇ بار ]. 78[»ئۇيغۇرالردىن ئىدى«] 77[»دۆلهتلهرنى زىيارەت قىلغان

دېگهن مهنىدە بولۇپ، نېستۇرىئان مهزھىپىدىكى » ئۇستاز«سۈرىيه تىلىدا ) Rabban(راببان . ئىدى

ئۇ بېيجىڭدا خرىستىئان . ئۇنىڭ ئىسمى ئىدى) Sauma(دىن تارقاتقۇچىالرنىڭ نامى؛ سائۇما

سائۇمانىڭ دادىسى . دىنىنىڭ نېستۇرىئان مهزھىپىدىكى ئۇيغۇر ئاقسۆڭهك ئائىلىسىدە تۇغۇلغان

ن دەۋرىدە شاھزادىلهرنىڭ ئۇستازلىقىغا تهكلىپ قىلىنغان ئۇيغۇر چىڭگىزخا) ) شايبان

نىڭ مۇپهتتىشى ) دىنىي ئىشالر جهمئىيىتى( زىيالىيلىرىدىن بولۇپ، كېيىن بېيجىڭدا جياۋخۇي

يېشىدا ئائىلىسىدىن ئايرىلىپ، 20سائۇما كىچىكىدىن باشالپ دىنىي تهلىم ئالغان، . بولغان

غا يېقىن شهنجوڭ دېگهن يهرگه بېرىپ ) ھازىرقى بېيجىڭ(خانبالىق . النغانتىالۋەت بىلهن شۇغۇل-دۇئا

نېستۇرىئان دىنىنىڭ بېيجىڭغا . ماكانالشقان، كېيىن ئۇ مهشهۇر دىن تارقاتقۇچى بولۇپ قالغان

نىڭ ) Arehbishop Mar Guibarguis(تهيىنلىگهن باش ۋەكىلى ئارېخبىشوپ مارگايۋارگۇئىس

) ىنىغا كىرىشته چېركاۋدا ئوقۇپ سۇ سېپىش ياكى يۇيۇش مۇراسىمىدىن ئۆتۈپخرىستىئان د(سۇ سېپىشى

بۇ ئىككى ئۇيغۇر . ئۇنىڭدىن تهلىم ئالغان ئىدى) Marcus] (79[ماركوس . خرىستىئان بولغان—

ئېرۇسالىمغا قاراپ سودا — يىلى بېيجىڭدىن مۇقهددەس جاي -) يىلى دېگۈچىلهرمۇ بار-1278 (1275

، نىڭشيا ))گىشىپ يولغا چىقىدۇ، ئۇالر يولدا تاڭغىتالر ئېلىدىن ئۆتۈپ دوڭشېڭ كارۋانلىرىغا ئه

، خوتهن، كاشغهر، تاالس، تۈس، ئهزەربهيجان قاتارلىق جايالر ئارقىلىق باغدادقا )ھازىرقى يىچۈەن(

) Patriarch Mar Denha(يېتىپ بارىدۇ، يولدا ئۇالر نېستۇرىئان دىنىنىڭ باش كاھىنى ماردېنخا

) ھازىرقى گروزىيه(كېيىن ئۇالر پېرسىيىنىڭ شىمالىي قىسمى، ئهرمهنىستان، گورچ . ئۇچرىشىدۇغا

124

ئهينى ۋاقىتتا . قاتارلىق جايالرنى ئايلىنىدۇ، خرىستىئان دىنىغا مهنسۇپ تاۋاپخانىالرنى زىيارەت قىلىدۇ

مغا بېرىش پىالنى سۈرىيىنىڭ شىمالىدا ئۇرۇش قااليمىقانچىلىقى يۈز بهرگهنلىكى ئۈچۈن، ئېرۇسالى

بهزى (دېگهن جايىدىكى ) ھازىرقى ئىراقنىڭ مۇسۇل(شۇنىڭ بىلهن ئۇالر مۇشىر . ئهمهلگه ئاشمايدۇ

ناملىق چېركاۋغا ) › تارېلTaint Mamicael‹شهھىرى يېنىدىكى › Arbela‹ماتېرىيالالردا ئاربېال

) ھازىرقى بېيجىڭ(كوس خانبالىق يىلى ماردېنخا ئۇالرنى باغدادقا چاقىرتىپ، مار-1280. ئورۇنلىشىدۇ

قىلىپ تهيىنلهيدۇ ۋە ) خرىستىئان دىنىنىڭ باش ۋەكىلى—كاھىن (ۋە ئوڭغۇتالرغا ئارىخ بىشوپ

راببان . ياشتا ئىدى35ماركوس شۇ يىلى . دېگهن نامنى بېرىدۇ) Yabalaha(ئۇنىڭغا ياباالخا

قىلىپ ) Visite Generalۋبزىتور گېنېرال (—سائۇمانى چارالپ يۈرگۈچى باش تهپتىش

ئۇ شهرققه قايتىپ كهلمهكچى بولغاندا ئېلخانىالر بىلهن چاغاتاي خانلىقى ئامۇ ]. 80[تهيىنلهيدۇ

. دەرياسى ساھىلىدا ئۇرۇش قىلىۋاتقانلىقى ئۈچۈن، يول ئېتىلىپ قېلىپ، قايتا ئۆز جايىدا تۇرۇپ قالىدۇ

ئۇنىڭ ئورنىغا كاھىن سايالشقا . ت بولىدۇ كۈنى ماردېنخا باغداتتا ۋاپا-24 ئاينىڭ -2يىلى -1280

—نهتىجىدە سايالمدا ئۇ كاھىن . بۇ چاغدا ماركوس تېخى ئاربېالدىن يولغا چىقمىغانىدى. توغرا كېلىدۇ

ئايدا ئۇنۋان بېرىش مۇراسىمى -11 يىلى -1281. دىنىي داھىي پاترىئارىخ بولۇپ تهيىنلىنىدۇ

خان ئۇنى تهبرىكلهپ، ئۇنىڭغا ) Abaka(قانى ئاباغا ئېلخانىالر ئىمپېرىيىسىنىڭ خا. ئېچىلىدۇ

شۇنىڭدىن ئېتىبارەن بۇ ياش ئۇيغۇر ]. 81[دەپ نام بېرىدۇ) III (III Yahbah — Allahaياباالخا

-1284ئاباغا ئۆلۈپ، . بولۇپ تۇرىدۇ) كاھىن( يىل دىنىي داھىي 36ماناخ ھاياتىنىڭ ئاخىرىغىچه

يىلى ئارغۇن -1287. ڭ ئوغلى ئارغۇن ئېلخانىالر خاقانى بولىدۇ كۈنى ئۇنىڭ چو-11 ئاينىڭ -8يىلى

بىلهن ) ئېرۇسالىم(خاقان خرىستىئان دىنىدىكى دۆلهتلهرنى بىرلهشتۈرۈش ئۈچۈن ئاساسهن پهلهستىن

سۈرىيىنى بېسىۋېلىش كويىدا ئالدى بىلهن ياۋروپادىكى خرىستىئان پادىشاھلىرىنىڭ مايىللىقىنى قولغا

يىلى پۈتۈن -1287ىدۇ ۋە ياۋروپالىقالرنىڭ تىلىنى ئىگىلىگهن راببان سائۇمانى كهلتۈرمهكچى بول

IIسائۇما كونستانتىنپولغا بېرىپ، پادىشاھ ئاندرونىكوس . ياۋروپاغا باش ئهلچى قىلىپ ئهۋەتىدۇ

(Andironicos (ئۇ يهردىن رىمغا بېرىپ كاردىنال يېرومى . نىڭ ئهتىۋارلىق مېهمىنى بولىدۇ

)Jerome (پاپا خونۇرىئوس . ىلهن دىنىي مۇنازىرە يۈرگۈزىدۇب)II (IIHonorisun 4 شۇ يىلى-

سائۇما ئۇ . يىلى ئۇنىڭ ئورنىغا پاپا بولۇپ سايلىنىدۇ-1288يېرومى . ئايدا ئۆلۈپ كهتكهنىكهن

125

— IV (Philippele Bel( يهردىن پارىژ شهھىرىگه بېرىپ فرانسىيه پادىشاھى فىلىپ فائىر

Philippe the Fair (ئارغۇن خاقاننىڭ . نىڭ قىزغىن ۋە داغدۇغىلىق قارشى ئېلىشقا مۇيهسسهر بولىدۇ

پارىژدا يېرىم ئايغا يېقىن تۇرۇپ، فرانسىيىنىڭ جهنۇبىدىكى بور . خېتىنى ۋە سوۋغىلىرىنى تاپشۇرىدۇ

ارد شهھىرىگه بېرىپ ئهنگلىيه پادىشاھى ئېدۋ) دېيىلگهن-Gascoryبهزى ماتېرىيالالردا گاسكونى (

)I Edwardl (فرانسىيه، ئهنگلىيه پادىشاھلىرى ئېلخانىالرنىڭ دۆلهتلىرىنى . بىلهن كۆرۈشىدۇ

يىلى سائۇما دۆلىتىگه -1288. تهلىپىگه قوشۇلىدۇ) سۈرىيه، پهلهستىن، ئېلخانىالرنى(بىرلهشتۈرۈش

ىقىدىن خهۋەر نىڭ ۋەزىپىگه ئولتۇرغانل) IV (IVNicholas( قايتىش سهپىرىدە يېڭى پاپا نىكوالس

پاپا ئارغۇننىڭ خرىستىئان دىنىغا ئهھمىيهت . تېپىپ، قايتا رىمغا بېرىپ، دۆلهت خېتى تاپشۇرىدۇ

سائۇما ئهلچىلىك ۋەزىپىسىنى تولۇق، . ساالمالر يولاليدۇ-بهرگهنلىكىگه تهشهككۈر ئېيتىدۇ ھهم سوۋغا

مۇكاپاتاليدۇ، پايتهخت تياۋلى قانائهتلىنهرلىك ئورۇنالپ كهلگهنلىكى ئۈچۈن ئارغۇن خان ئاالھىدە

غا يانداشتۇرۇپ بىر چېركاۋ سېلىپ، ئۇنىڭ ) ھازىرقى ئهزەربهيجاندىكى تهبرىزدە(ئىبادەتخانىسى

. غا كۆچۈپ كېلىپ يهنه بىر ھهيۋەتلىك چېركاۋ سالىدۇ) ) كېيىن مارغا. باشقۇرۇشىنى تاپىاليدۇ

ىبلىققا بېرىپ دىنىي ئىشالرنى باشقۇرۇپ بۇنى نىڭ قېشىغا نائ) IIIياباالخا ( يىلى، ماركوس -1293

-11 يىلى -1317ماركوس بولسا . بېجىرىدۇ) كۈنى-10 ئاينىڭ -1 يىلى، -1294(ۋاپات بولغۇچه

سائۇمانىڭ ئهلچىلىككه چىقىشى رىم «. يېشىدا ۋاپات بولىدۇ72 كۈنى مارغا شهھىرىدە -13ئاينىڭ

قايسى خانلىقتىكى ھۆكۈمرانالر خرىستىئان دىنىغا پاپاسىنىڭ يۈەن سۇاللىسى خاقانىنىڭ ۋە ھهر

.Giovanida(مونتېكور ۋىنو . شۇنىڭ بىلهن مىسسىيونىر گ. ئىشىنىدىغانلىقىغا ئىشهنچ تۇرغۇزدى

Montecorvino ،1247 — 1328 (غهرب مهدەنىيهت ئاالقىسىنى -قاتارلىقالر شهرققه كېلىپ شهرق

سائۇمانىڭ پارسچه يازغان ساياھهت خاتىرىسى ]. 82[»ئىلگىرى سۈرۈشته مۇئهييهن رول ئوينىدى

كاھىن ياباالخا ۋە چارالپ « يىلى سۈرىيه -1887. بولۇپ، ئهسلىي نۇسخىسى يوقىلىپ كهتكهن

تېپىلغان بولۇپ، ئۇنىڭدا ) ئاپتورى ئېنىق ئهمهس(» يۈرگۈچى باش تهپتىش راببان سائۇما خاتىرىسى

يىلى نيۇيۇركتا -1928بۇدگې دېگهن ئادەم . ۇلغانراببان سائۇمانىڭ ساياھهت جهريانى تونۇشتۇر

»The Monks of Kubilai Khan» Budge « ،دېگهن كىتابىدا بۇ ھهقته مهلۇمات بهرگهن

ۋە راببان سائۇما تارىخى IIIمارياباالخا « يىلى سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىدا -1958ئۇنىڭدىن باشقا

126

IIистория МаряьалахииРььан Саумь «) ئاپتورىH. B个 Пигевская ( دېگهن

.كىتاب نهشر قىلىنغان

داۋاملىق ھالدا ئۇيغۇرالر رايونىدىن تارتىپ، ) ) ئۇگداي دەۋرىدە ئۇيغۇرالردىن مهسئۇد«

. ماۋەرائۇننهھر رايونلىرىنىڭ باجلىرىنى باشقۇرىدىغان باش ئهمهلدارلىق ۋەزىپىسىنى ئىشلىگهن

لهن بىرگه مهسئۇدنى بهشبالىق قاتارلىق الر بى) ، تاالقاي))موڭكېخان ناخۇەي

.لىق ۋەزىپىسىگه تهيىنلىگهن] 83[جايالرنىڭ مهمۇرىي مىرزا دىۋان نايىبى

يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر ئهدىبلىرى ھهققىدە) 7

ئهدىبلهردىن گۇەن يۈنشى، . يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدە خهنزۇچه ئهسهر يازغان ئاپتورالر ناھايىتى كۆپ

ال، ما زۇچاڭ، شۆ ئاڭفۇ، ليهن شىشيهن، گاۋ كېكوڭ، جاۋ شىيهن، ما شىدى، شىن ۋېنفاڭ، شې سهيدۇل

ۋىنجى قايا، ليهن پۇكۈي، چى نهنهقايا، شې يۈلى، شې جىدۇ، نهي شهن، سهن باۋجۇ، بيهن لۇ، تېهن

ۋەنۋىڭ، ساڭيا، ليهن خىڭ، كهيلىباش، مارۇن، شىڭ شىمىڭ، دادۇلۇ، بايان بۇقاتېگىن، بى لىشا، شاھ ش

.ليهن دۈن، جىن ساڭيا، ۋاڭ باۋجۇ، شې بهيلىياۋالردىن ئىبارەت

يېزىقىدا ئىجادىيهت بىلهن -بۇ ئىسىملىكتىنال روشهنكى، يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدە خهنزۇ تىل

بهزىلهرنىڭ . ئهدىبنىڭ كۆپچىلىكى شىنجاڭلىق ئىدى28شۇغۇلالنغان ئۆز دەۋرىدە تونۇلغان

. ئالىم بولغان30خهنزۇچىنى پىششىق بىلىدىغان ئۇيغۇرالردىن دېيىشىچه، يۈەن دەۋرىدە

ئهينى دەۋردىكى ئۇيغۇر ئهدىبلىرىنىڭ ئهسهرلىرى روشهن مىللىي ئاالھىدىلىككه، بىر قهدەر يۇقىرى

ئۇالرنىڭ بهزىلىرى يۈەن سۇاللىسىنىڭ ھاكىمىيهت ئىشلىرىغا ئارىالشقان، شۇڭا . بهدىئىيلىككه ئىگه

هلدارلىرىنىڭ ئهھۋالىنى بىلىدۇ، يهنه بهزىلىرى، جهمئىيهتنىڭ تۆۋەن قاتلىمىدا يۇقىرى تهبىقه ئهم

ئۇالر تهسىراتى ۋە ھېسسىياتىنى ئىزھار قىلىش . ياشىغان بولغاچقا، پۇقراالرنىڭ تۇرمۇشىنى ئوبدان بىلىدۇ

127

ىسى يۈەن سۇالل. بۇ ئهدىبلهرنىڭ ئۇسلۇبى ئوخشاپراق كېتىدۇ. ئۈچۈن، شېئىر، نهزمىلهرنى يازغان

بۇ يهردە (دەۋرىدىكى غهربىي ئهل ئهدىبلىرى جۈملىدىن ئۇيغۇر ئهدىبلىرى شېئىر، بېيت، نهزمه

شهكىللىرىدە نۇرغۇن ئهسهرلهرنى يېزىپ، يۈەن دەۋرىدىكى ) خهنزۇچه شېئىر شهكىللىرى كۆزدە تۇتۇلىدۇ

ۈرلۈك ئىجتىمائىي ت. ئىجتىمائىي تۇرمۇشنىڭ ھهر قايسى تهرەپلىرىنى كهڭ ۋە چوڭقۇر ئهكس ئهتتۈرگهن

ياساق، -بىرمۇنچه ئۇيغۇر ئهدىبلىرى ئۆز ئهسهرلىرىدە خهلقنىڭ ئالۋاڭ. زىددىيهتلهرنى پاش قىلغان

. ھاشار ۋە خىلمۇخىل تهبىئىي ئاپهت بىلهن ئۆتۈۋاتقان ئېچىنىشلىق تۇرمۇشىنى ئهينهن تهسۋىرلىگهن

هلدارالرنىڭ شهرمهندىلىكىنى ئهم-جهمئىيهتنىڭ زۇلۇمى، ئهمهلدارالرنىڭ چىرىكلىكى، خىيانهتچى

مهنپهئهتكه بېرىلمهيدىغان، دۇنيادىن پاك ئۆتۈپ كېتىشنى -شۇ ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ نام. پاش قىلغان

خااليدىغان ئالىيجاناب پهزىلهتلىرىنى، خهلقنىڭ ئېچىنىشلىق تهقدىرىگه بولغان چوڭقۇر

دەرياالرنى كۈيلهپ -ۇپ، گۈزەل تاغتهبىئهت گۈزەللىكىگه مهپتۇن بول. ھېسداشلىقىنى ئىزھار قىلغا

.نۇرغۇن لىرىك شېئىرالرنى يازغان

يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدە ئۆتكهن ئۇيغۇرالرنىڭ داڭلىق نهسرىي ) 1324 — 1286(گۈەن يۈنشى

يازغۇچىسى، ئاتاقلىق خهتتات، مۇزىكانت ۋە رەسسام، غهزەلچى، دراماتۇرگ، ) (غهزەل

گۈن يۈنشى خهنزۇچه . دىكى داڭلىق ئهدىبلهرنىڭ بىرىجۈملىدىن جۇڭگو ئهدەبىيات تارىخى

دەپ ئىككى خىل ) ) ، گۈەن يۈنشى قايا))ھۆججهتلهرگه گۈەن يۈنشى

. نىڭ ترانسكرىپسىيىسى دەپ قارايدۇ» كۈن سهۋنچ«يېزىلغان بولۇپ، تهتقىقاتچىالر بۇ سۆز ئۇيغۇرچه

.تهخهللۇس قىلغاندېگهن سۆزنى ) چۈچۈك-تاڭسۇق، ئاچچىق) — (سۈەنجهي

گۈەن .گۈەن يۈنشىنىڭ ئانا يۇرتى شىمالىي شىنجاڭدىكى قهدىمكى ئۇيغۇر شهھىرى جىمسار ئىدى

ئۇ بۇ قىسقىغىنا ھاياتىدا كۆپ تهرەپلىمه ئىقتىدارىنى جارى . يىل ئۆمۈر كۆردى39يۈنشى

. لهنمۇ شۇغۇلالنغانىدىئۇ يهنه تېبابهتچىلىك بى. ئۇ قهلهمگىمۇ، ئهلهمگىمۇ ماھىر ئىدى. قىلدۇرغانىدى

شۇنداقال بۇددا پهلسهپهچىسى ئىدى، ئۇ شىنجاڭدىكى ئۇيغۇر، موڭغۇل خهلقلىرىنىڭ

مۇزىكىلىرىنى ئىچكىرى ئۆلكىلهردىكى خهلقلهرگه تونۇشتۇرۇپ، مىللهتلهرنىڭ مهدەنىيهت -ناخشا

128

.ئالماشتۇرۇشى ۋە بىرلىكته ئالغا بېسىشىغا تۆھپه قوشقان

ى كۆپ تهرەپلىمه بولسىمۇ، لېكىن ئاساسىي تاالنتى ئهدەبىي ئىجادىيهت گۈەن يۈنشىنىڭ تاالنت

.ساھهسىدە كۆرۈلىدۇ

، بېيت ))، دراما ))گۈەن يۈنشى ئهدەبىي ئىجادىيهتته كۆپ خىل ئىقتىدارغا ئىگه ئىدى، ئۇ شېئىر

هسرىي غهزەلبولۇپمۇ ئۇ ن. قاتارلىقالردا ناھايىتى يۇقىرى مهلۇماتقا ئىگه بولغان) ) ، ماقاله))

.يېزىشتا مهشهۇر ئىدى) )

يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى ياڭ . گۈن يۈنشىنىڭ ئهسهرلىرى ئهينى چاغدىال زور تهسىرگه ئىگه بولغان

) ) »تىنچ مۇزىكا مهھكىمىسى«ۋە ) ) »باھار قارلىرى«جياۋيىڭ تهھرىرلىگهن

باھار «مهسىلهن، . غۇچىالردىن بىرى ئىدىقاتارلىق كىتابالرغا ئهسىرى ئهڭ كۆپ كىرگۈزۈلگهن ياز

. پارچه، پۈتۈن يۈرۈشلۈك كۈيلهردىن بىر پارچه كىرگۈزۈلگهن36غا كىچىك نهزمىلهردىن » قارلىرى

پارچه، پۈتۈن يۈرۈشلۈك كۈيلهردىن ئالته 30گه كىچىك كۈيلهردىن » تىنچ مۇزىكا مهھكىمىسى«

كېيىن ياڭ جياۋيىڭ ئۇنىڭ يېقىن دوستى گۇەن يۈنشى ۋاپات بولغاندىن . پارچه كىرگۈزۈلگهن

دېگهن ) ) »»سۇەنتيهن مۇزىكا مهھكىمىسى«شۇزەيسىنىڭ ئهسهرلىرىنى بىر توپالم قىلىپ،

27غا گۈەن يۈنشىنىڭ ) ) يۈەن سۇاللىسى نهزمىلىرىدىن تالالنما«. نام بىلهن تارقاتقان

.ك ئهسهر يازغانلىقى مهلۇم ئهمهسگۈەن يۈنشىنىڭ زادى قانچىلى. كۇپلېت شېئىرى كىرگۈزۈلگهن

زاماندىن زارلىنىش ۋە تهركىدۇنيالىق .ئىدى) ئىلغار(گۈەن يۈنشى ئهسهرلىرىنىڭ تېمىسى ئاكتۇئال

ئۇ ھۆكۈمرانالر سورۇنىدىن . خاھىشىنى ئىپادىلهش گۈەن يۈنشى ئهسهرلىرىدىكى گهۋدىلىك بىر تېما

اسىقلىق قاپالپ كهتكهن مۇھىتتىن ئۆزىنى تارتىپ، ئهمهلنى باشقىالرغا ئۆتۈنۈپ، پ-بىزار بولۇپ، نام

تىنچ، خاتىرجهم جايغا يۈزلىنىشنى نىيهت قىلىدۇ ۋە بۇنداق ئىدىيىنى ئهمهلىيهتته كۆرسىتىش بىلهن

.بىلله، ئهدەبىي ئىجادىيىتىدىمۇ ئىپادىلهيدۇ

129

خ بىلهن كۈيلهش شو-دەريالىرىنى زوق-گۈەن يۈنشىنىڭ ئهسهرلىرىدىكى يارقىن بىر تېما ۋەتهننىڭ تاغ

چۈنكى، ئۇ خهتهرلىك سىياسىي ماجىرادىن تىنچ، . ۋە تهبىئىي مۇھىتنى پۇخادىن چىققۇچه تهسۋىرلهش

.گۈزەل مۇھىتقا يۈزلىنىپ ئاالھىدە خۇشاللىنىدۇ

يىگىتلهرنىڭ مۇھهببىتى ۋە ھهسرەتلىك ھېسسىياتى -گۈەن يۈنشىنىڭ ئهسهرلىرى ئىچىدە قىز

دېمهك، گۈەن يۈنشى ئهسهرلىرى جۇڭگو .كۆپ سالماقنى ئىگىلهيدۇتهسۋىرلهنگهن قىسمىمۇ خېلى

.ئهدەبىياتىنىڭ مهزمۇنىنى خېلىال بېيىتقان

.يۈەن دەۋرىدە ئۆتكهن مهشهۇر ئۇيغۇر ئهدىب) 1355 — 1305) — سهيدۇلال

كىتابالر «ئۆزىنىڭ )) يۈەن دەۋرىنىڭ ئاخىرلىرىدا ئۆتكهن مهشهۇر ئهدىب تاۋ زوڭيى

جىلدىدا، تۇنجى قېتىم سهيدۇلالنىڭ ھاياتى -7دېگهن ئهسىرىنىڭ ) ») »»ىجهۋھىر

بولۇپ، ئۇيغۇر سهيدۇلالنىڭ يهنه بىر ئىسمى تيهنشى «ھهققىدە توختىلىپ ناھايىتى ئېنىق ھالدا

.دەپ كۆرسهتكهن» »

ۇراقلىشىپ بوۋىلىرى ئىچكىرىگه كۆچۈپ بېرىپ، ئولت-سهيدۇلالنىڭ ئانا يۇرتى شىنجاڭ، ئاتا

ئۇنىڭ شېئىرلىرى مهيلى سان، مهيلى سۈپهت جهھهتته بولسۇن، . سهيدۇلال داڭلىق شائىر ئىدى.قالغان

ئۇ پۈتۈن جۇڭگو كالسسىك . يۈەن دەۋرىدىكى شېئىرىيهت مۇنبىرىدە گهۋدىلىك ئورۇندا تۇرىدۇ

ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ بېيجىڭ. ئهدەبىيات خهزىنىسىدە سهل قاراشقا بولمايدىغان مۇھىم تهركىبىي قىسىم

جۇڭگو ئهدەبىيات تارىخىدا يۈەن دەۋرىنى سۆزلهيدىكهنمىز «پروفېسسورى چىن يۈەن ئهپهندى

.دەپ يازغان» سهيدۇلالنى تىلغا ئالماي بولمايدۇ

پارە بولۇۋاتقان ئهكسىيهتچىلهر نېمه ئۈچۈن -پارە« توم ئهسىرىدىكى -4يولداش ماۋ زېدۇڭ، ئۆزىنىڭ

شىتۇچىڭغا «دېگهن ماقالىسىدە سهيدۇلالنىڭ » ىنچلىق دەپ قۇرۇق جار سالىدۇيهنه ئومۇميۈزلۈك ت

130

ناملىق شېئىرىدىن نهقىللهر ئېلىپ، ئۆز كۆز قارىشىنىڭ دەلىللىكىنى تېخىمۇ ئاشۇرۇشتا » چىققاندا

.پايدىالنغان

دېگهن ئهسىرى بار، بۇ يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى ) ») »»يهنمىن توپلىمى«سهيدۇلالنىڭ

.ېئىرالر ئىچىدە ئهڭ داڭلىق ئهسهرلهرنىڭ بىرىش

يالىڭاچلىق، -شائىر ئۇزۇن مۇددەت ئىچكىرى ئۆلكىلهردە ياشىغاچقا، خهلقنىڭ ماكانسىزلىق، ئاچ

مۇشهققهتلىك تۇرمۇشىنى ئۆز كۆزى بىلهن كۆرگهن، قهلبىدە چوڭقۇر ھېسداشلىق تۇيغۇسى -جاپا

نى يېزىش ئارقىلىق ئۇرۇشنىڭ پاجىئهلىرىنى ۋە ئۈزلۈكسىز قوزغىلىپ، نۇرغۇن مهشهۇر شېئىرالر

ئوقۇبهتلىرىگه چىن قهلبىدىن ھېسداشلىق -ئهمهلدارالرنىڭ ۋەھشىيلىكىنى پاش قىلىپ، خهلقنىڭ ئازاب

» تاڭ گۈەن ئۆتكىلىدىن ئۆتۈش«، ))» تىلهمچى قىز«ئهنه شۇ شېئىرالر ئىچىدە . بىلدۈرگهن

) ») »»ويىدا كۆرگهنلىرىمتاڭ سهھهردە خۇاڭخې دەرياسى ب«، )»)»

.ئېغىزغا كۆچۈپ يۈرگهن-قاتارلىق شېئىرلىرى خهلقنىڭ مهدھىيلىشىگه ئېرىشكهن ۋە ئېغىزدىن

ئابىدە قىلىپ )) سهيدۇلالنىڭ نامى چهت ئهللهرگىمۇ تونۇش، ياپونىيىلىك داۋتيهن خهن

» »ىرىشېئىرل› سهيدۇلال ‹—سا تيهنشى «ئويۇلۇپ، ئۆزىنىڭ بولۇپ كهتكهن

مىسىرلىق ئالىم رۇۋادى . دېگهن كىتابىنى ئېالن قىلىپ، ئۇنىڭ شېئىرلىرىنى چهت ئهللهرگه تارقاتتى»

ئهرەبلهرنىڭ شېئىرىيهت ھهۋەسكارلىرى سهيدۇلالنىڭ «ناملىق كىتابىدا » مۇسۇلمانالر جۇڭگودا«

.دەپ يازىدۇ» ئىسمىغا نىسبهتهن يات تونۇشتا ئهمهس

ئۇيغۇر خهلقىنىڭ قىممهتلىك مهنىۋى » يهن مىن توپلىمى«ال ۋە شېئىرىي دىۋانى دېمهك، سهيدۇل

.بايلىقى، شۇنداقال جۇڭگو ئهدەبىيات تارىخىدىكى كۆزنى چاقنىتىدىغان گۆھهر

.يۈەن دەۋرىدە ئۆتكهن داڭلىق ئۇيغۇر شائىرى) ) شۆ ئاڭفۇ

131

—ئۇيغۇر «هن ئهسىرىدە ئۇنى دېگ) »)»» كىتابالر جهۋھىرىگه تولۇقلىما«تاۋزوڭيى

.دەپ ئىزاھلىغان» »

ئۇنىڭ شېئىرلىرىدىن ھازىر بىر . شۆئاڭفۇنىڭ يۈەن دەۋرىدىكى شېئىرىيهت ساھهسىدە داڭقى بار ئىدى

يۈەن سۇاللىسى نهسرىي «. كۇپلېت ساقلىنىپ قالغان بولسىمۇ، ئهمما نهسرىي غهزەللىرى بىرقهدەر كۆپ

. كۇپلېت، پۈتۈن يۈرۈشلۈكتىن ئۈچ كۈيى بار65ىچىك يۈلهردىن دە ك) ») »»غهزەللىرى

ئۇ نهسرىي غهزەلدىن ئىبارەت ھهجمى كىچىك، . شۆئاڭفۇنىڭ ئهسهرلىرىنىڭ تېما دائىرىسى كهڭ

جانلىق بولۇپ، تهسىرلىك ژانىردىن ئۈنۈملۈك پايدىلىنىپ، يۈرىكىدىكى چهكسىز ھېسسىياتى ۋە

.تۇرمۇش قارىشىنى ئىپادىلىگهن

ۆئاڭفۇنىڭ كۆپ ئهسهرلىرى تارىخنى كۈيلهش، قهدىمكىنى ئهسلهش مهزمۇنىدىكى ئهسهرلهر ياكى ش

دەرياالرنىڭ مهنزىرىلىرىنى تهسۋىرلىگهن ئهسهرلهر، قهدىمگاھالرنى، مهشهۇر -ئۆزى كهزگهن تاغ

نلىق ئۇنىڭ ئهسهرلىرىنىڭ تىلى تولىمۇ جا. ئورۇنالرنى كۆرگهندە، تهسىرلىنىپ يازغان ئهسهرلهر ئىدى

.ۋە جهزبىدار بولۇپ، تىل ئىشلىتىشى كۈچلۈك ئۆزىگه خاس ئۇسلۇب شهكىللهندۈرگهن

مهسىلهن، . شوخلۇق كهيپىياتى ئۇرغۇپ تۇرىدۇ-ئومۇمهن، شۆئاڭفۇنىڭ ئهسهرلىرىدە مهردانىلىك، زوق

» باھار. غهربىي كۆلدىكى ئارىالش مهدھىيىلهر) »».(» تاغ باغرىدىكى قويالر. جۇڭلۈ«

قاتارلىق ئهسهرلهر مۇشۇنداق ) ») »»قهسىر ئالدىدىكى خۇشاللىق«، )»)».

.خاراكتېرگه ئىگه ئهسهرلهردۇر

ئۇيغۇرالرنىڭ توقسۇندا ئولتۇرۇشلۇق قهبىلىلىرىنىڭ ئهۋالدىدىن ) ) 1339—1278) (مازۇچاڭ

.يېتىشىپ چىققان ئاتاقلىق ئهدىب ئىدى

132

» لې خوۋجىن ئهينىكى«بۇالرنىڭ ئىچىدە ئاساسلىقى . ى يازغانمازۇچاڭ كۆپلىگهن ئهدەبىي ئهسهرلهرن

» قارىغايلىق ساراي خاتىرىسى«، )»)»» يىلالر خاتىرىسى«، )»)»?

» يىڭزۇڭنىڭ ئهمهلىي خاتىرىلىرى«ئۇ يهنه . بار) ») »»شىتيهن توپلىمى«، )»)»

، »»» نۇسخىسىپادىشاھ رەسىمىنىڭ بۈيۈك«. نى تۈزۈشكه قاتناشقان) »)»

.نى تهرجىمه قىلىشقا قاتناشقان) ») »»چىڭخۇانىڭ قىسقىچه تهرجىمىهالى«

ئوقۇبهتلىرىگه نىسبهتهن مهلۇم -ئۇ، خهلقنىڭ ئازاب. مازۇچاڭ ئالدى بىلهن بىر خهلق شائىرى ئىدى

ادىلىگهن، سىنىپىي شۇڭا، شېئىرلىرىدا ئېزىلگۈچىلهرگه بولغان ھېسداشلىقىنى ئىپ. چۈشهنچىنى تۇرغۇزغان

زىددىيهتنى پاش قىلغان، ھۆكۈمرانالر سورۇنىنىڭ زۇلمهتلىكىگه ۋە ئۇنىڭدىكى نۇقسانالرغا نارازىلىقىنى

. نهپرىتىنى ياغدۇرغان-ساپالىق تۇرمۇشقا غهزەپ-ئىشرەت، كهيپ-ئوردىدىكى ئهيش. بىلدۈرگهن

ئهمگهكچى خهلققه كهلتۈرگهن تاالڭ قىلىپ-ئهمهلدار ۋە بايالرنىڭ ئېكسپىالتاتسىيه ھهم بۇالڭ

.ئوقۇبهتلىرىنى قاتتىق پاش قىلغان-ئازاب

بۇ ئهسهرنىڭ مهزمۇنى مول، تېمىسى كهڭ، . داڭلىق ئهدەبىي ئهسهر» شىتيهن توپلىمى«مازۇچاڭنىڭ

.ئىدىيىۋى مهزمۇنى ساغالم ۋە ئىلغار

مهسىلهن، . مى چوڭ ئهسهرلىرىنىڭ ھهج— مازۇچاڭنىڭ ئهسهرلىرىدىكى مۇھىم بىر ئاالھىدىلىك

دېگهن شېئىرى مىڭ خهتلىك، ) ») » — »پايتهخت دەرۋازىسىدىكى يۈز قاپىيه«

خهتلىك بولۇپ، 800دېگهن شېئىرى ) ») » —» ئىرادىنى كۆزلىگهن سهكسهن قاپىيه«

.دېگهن شېئىرىغا سېلىشتۇرۇشقا بولىدۇ) ») »» شىمالغا سهپهر«ئاتاقلىق شائىر دۇفۇنىڭ

ەسساملىق ۋە خهتتاتلىقر) 8

133

.يۈەن دەۋرىدە ئۇيغۇرالردىن ئاتاقلىق رەسسامالر ۋە خهتتاتالر ئۆتكهن

دېگهن ) (» بامبۇكزارلىقتىكى قىرغاۋۇل«ۋە ئۇنىڭ ) ) ئۇيغۇر رەسسامى بيهنلۇ

ىمىزنىڭ بيهنلۇ كۆپلىگهن ئېسىل ئهسهرلهرنى سىزىپ، ۋەتىن. رەسىمىنى ئاالھىدە تىلغا ئېلىشقا تېگىشلىك

].84[ئهنئهنىۋى رەسساملىقىنى بېيىتقان

) بۇ ئادەم ھهم خهتتات(ئۇيغۇر شائىرلىرىدىن گۈەن يۈنشى، نهيشهن، گاۋ كىكوڭ بۇ بۇيان بۇقا تېگىن

.قاتارلىقالرنىڭ نامى جۇڭگو رەسساملىق تارىخىدا بىر كىشىلىك ئورۇنغا ئىگه

سارابان، شىشهن، ۋىنيىناشىل قاتارلىقالر ) )كۈسهنلىك ئالىم چىڭشىمىڭ ۋە ليهن شىگۇڭ، لۈلۈ

ليهن شىگۇڭ قاتارلىقالرنىڭ گۈزەل سهنئهت ئهسهرلىرى مهملىكىتىمىزنىڭ . ئاتاقلىق خهتتاتالردىن ئىدى

].85[قىممهتلىك سهنئهت مىراسىدۇر

دېگهن ئهسىرىنىڭ كىرىش ) ) » خهتتاتلىق ھهققىدە مۇھاكىمه«)) چىڭ شىمىڭ

مهرىپهت -ياشلىق دەۋرىنى كۈسهندە ئىلىم. كۈسهنلىك ئىكهنلىكىنى بايان قىلغانسۆزىدە ئۆزىنىڭ

ئۆگىنىش بىلهن ئۆتكۈزگهن، كېيىن موڭغۇل ئاقسۆڭهكلىرىنىڭ تهكلىپى بىلهن يۈەن سۇاللىسى

رەسساملىق «، »خهتتاتلىق ھهققىدە مۇھاكىمه«ئۇ بۇ مهزگىلدە . ئوردىسىغا بېرىپ ۋەزىپه ئۆتىگهن

ھهققىدە يېزىلغان كىتابقا ] 86[كۈيجاڭ راۋىقى«، »ئالتۇن خهتلىك بۇددا كىتابى«، »قاتھهققىدە تهتقى

ناملىق زور ھهجىمدىكى سىياسىي » كالسسىك قامۇسنامه«ناملىق كىتابالرنى يازغان ۋە » رەددىيه

، »خهتتاتلىق ھهققىدە مۇھاكىمه«ئۇ ئۆزىنىڭ . تهھرىرلهشكه مهسئۇل بولغان-كىتابنى يېزىش

.ناملىق كىتابلىرى بىلهن ئۆز دەۋرىدە داڭق چىقارغان» ىق ھهققىدە تهتقىقاترەسسامل«

تهرجىمانالر) 9

134

ئۇنىڭ ئاھالىسى، . جۇڭگونىڭ زېمىنى كهڭ بىرلىككه كهلگهن دۆلهت ئىدى—يۈەن سۇاللىسى دەۋرى

ه قارىغاندا جۈملىدىن مىللهتلهر خېلىال كۆپ، چهت ئهللهر بىلهن بولغان ئاالقىسىمۇ بۇرۇنقى دەۋرلهرگ

ئۇنىڭ ئۈستىگه ھۆكۈمران مىللهت بىلهن مۇتلهق كۆپ قىسىم ھۆكۈمرانلىق قىلىنغۇچى . كېڭهيگهن

مانا مۇشۇنداق ئهھۋالدا يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى تهرجىمه ئىشلىرى . خهلقنىڭ تىللىرىدا پهرق بار

. بولۇپ قالغاندۆلهتنىڭ سىياسىتىگه بىۋاسىته مۇناسىۋەتلىك ھالقىلىق مهسىلىلهرنىڭ بىرى

موڭغۇل، ئۇيغۇر ۋە غهربىي شىمالدىكى مۇسۇلمان، غهيرىي مۇسۇلمان —يۈەن سۇاللىسى دەۋرى

بولۇپمۇ ئۇيغۇرالرنىڭ تهرجىمه ساھهسىدىكى . مىللهتلىرى تهرجىمه ئىشلىرىغا ئاالھىدە كۆڭۈل بۆلگهن

ىغان ئۇيغۇر تهرجىمه تىل يېزىقنى پىششىق بىلىد«. خىزمهتلىرى ۋە تۆھپىسى بهكمۇ چوڭ بولغان

مۇتهخهسسىسلىرى يۈەن دەۋرىدە ھۆكۈمران موڭغۇلالرنىڭ باشقا مىللهتلهر بىلهن مهدەنىيهت

].87[»ئالماشتۇرۇشىدا باش تارتىپ بولمايدىغان مۇھىم ۋاسىتىچى بولۇپ قالغان

.يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى چوڭ تهرجىمانالرنىڭ بىرى) ) ئاراساڭ) 1(

ھازىرقى جىمسار (بولۇپ، ئۇ بهشبالىق ) ) نىڭ ئهسلىي ئىسمى گوباۋ) 1293—؟(ئاراساڭ

ئهۋالدقىچه بهشبالىقتا ياشاپ كهلگهن –ئۇالر ئهۋالدتىن . تا تۇغۇلۇپ ئۆسكهن) تهۋەسىدە

يېزىقىنى ۋە خهنزۇ -ئۇ بالىلىق چېغىدىال ناھايىتى ئهقىللىق بولۇپ، ئۇيغۇر تىل. ئۇيغۇرالردىن ئىدى

كۇڭزىچىلىق . بۇددا نوم سۇترىلىرىنى بېرىلىپ ئۆگهنگهن. ششىق بىلگهنتىل يېزىقىنى پى

. شۇڭا، بىلىملىك ئۆلىماالر ئارىسىدا ياش تۇرۇپال نام چىقارغان. ئهقىدىلىرىدىن خهۋەردار بولغان

قۇبالي . مۆڭكېخان ئاراساڭنىڭ داڭقىنى ئاڭالپ ئوردىغا چاقىرتقان، ئۇ ئوردىدا خىزمهت قىلغان

» نهسىههتلهر توپلىمى-ئاغىلىق نومالر ھهققىدە ئېيتىلغان پهندى «—لۇق بۇددا كىتابى توم10دەۋرىدە

قهدىمكى ۋە «ئۇ . نى قۇباليغا ھهدىيه قىلىپ، ئۇنىڭ ماختىشىغا ئېرىشكهن) ») »

پهس ئىشالرنى ئوڭشاپ، شۇنىڭغا دائىر تارىخنى ئىگىلهپ، جاھاننىڭ كىمگه -بۈگۈنكى ئېگىز

» پاراغهتكه بېرىلمهسلىك«دىكى، ) »)»» نهسرنامه«مهقسىتىدە » ىپادىلهشباقىدىغانلىقىنى ئ

135

، )»)»» يىللىرىدىكى مۇھىم ھۆججهتلهر] 88[جېنگۈەن«، )»)».قىسمى

قاتارلىق كىتابالرنى خهنزۇچىدىن ئۇيغۇر يېزىقى ئارقىلىق موڭغۇلچىغا تهرجىمه ) ») »»ئۆرنهك«

» ئهلنى ئىدارە قىلىش ئۆرنهكلىرى«، ))» نهسىرنامه« كېيىن يهنه .قىلىپ، قۇباليغا ھهدىيه قىلغان

) ) »دورىلىق ئۆسۈملۈكلهر«، »«) رىيازەت خاتىرىلىرى(» نهن جىڭ«، )»)»

دورىلىق «بۇنىڭ ئىچىدە ]. 89[قاتارلىق مهشهۇر كىتابالرنى خهنزۇچىدىن موڭغۇلچىغا تهرجىمه قىلغان

اشقىلىرى سۇڭ، يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىن ئىلگىرىكى ھۆكۈمران دېگهن كىتابتىن ب» ئۆسۈملۈكلهر

ۋە » ئهمهلىي خاتىرە ياكى ئوردا دەستۇرى«سىنىپنىڭ خهلقنى ۋە دۆلهتنى باشقۇرۇشىغا دائىر

.بولۇپ ھېسابلىناتتى» تهجرىبىلهر توپلىمى«

رىختا ئۆتكهن خهنزۇ تىلىدا يېزىلغان تارىخنامىلهرنىڭ جهۋھىرى بولۇپ، ئۇ تا) ) »نهسرنامه«

ئاراساڭ بۇ كىتابالرنى تهرجىمه قىلىپ، ھۆكۈمرانالرغا . فېئودال ھۆكۈمرانالرنىڭ ئوقۇش دەستۇرى ئىدى

تارىختا ئۆتكهن ئۆزگىرىشلهرگه كۆز يۈگۈرتۈپ، نىيهت ئىقبالىنى رۇسالپ، ئهلنى توغرا يولغا باشالپ،

نى بېرىشنى مهقسهت قىلغان بولسىمۇ، يۈەن سۇاللىسى ھاكىمىيىتىنى يهنىمۇ مۇستهھكهملهش مهسلىهىتى

لېكىن ئۇ كىتابالر ئوبيېكتىپ جهھهتته مىللهتلهرنىڭ مهدەنىيهت ئالماشتۇرۇشىنى ئىلگىرى سۈرۈش

شۇنىڭ بىلهن بۇ ئېسىل مهدەنىيهت مىراسلىرى مىللهتلهرنىڭ ئورتاق بايلىقىغا . رولىنى ئوينىغان

.ئايالنغان

ۇبالي ئۇنىڭ كۆرسهتكهن خىزمىتىنى نهزەرگه ئېلىپ، ئۇستاز ق. يىلى ۋاپات بولغان-1293ئاراساڭ

].90[بهگ قاتارلىق ئۇنۋانالرنى بهرگهن

ئۇ . بهشبالىقتىكى گامرو بهگلىكىدە تۇغۇلۇپ ئۆسكهن) 1332 —؟ ) پراجناشرى ) 2(

كىچىكىدىن تارتىپ ئۇيغۇر ۋە سانسكرىت تىللىرىنى پىششىق ئۆگهنگهن، كېيىنچه تۇبۇتچه ۋە

ئهينى چاغدا ھهر مىللهتتىن يۈەن سۇاللىسى ئوردىسىغا كهلگهن مېهمانالر ۋە . غۇلچىنى ئۆگهنگهنموڭ

پهقهت پراجناشرى . چهكلهرنى ھېچكىم ئوقۇيالمىغان-چهت ئهل ئهلچىلىرى ئېلىپ كهلگهن خهت

136

يۈەن سۇاللىسى تارىخىي خاتىرىلىرىگه قارىغاندا، پراجناشرى . ئوقۇپ تهرجىمه قىلىپ بهرگهن

فامىلىسىنى، ئېلىپ كېلىنگهن -چهك، ھۆججهتلهرنىڭ مهزمۇنىنى ۋە ئهلچىلهرنىڭ ئىسىم-خهت

بۇالرنى ئۇنىڭ يېنىدىكىلهر يېزىپ چىقىدىكهن، . سوۋغاتالرنىڭ سانىنى ئاغزاكى تهرجىمه قىلىدىكهن

مهسئۇل بولغۇچىالر شۇ تهرجىمه بويىچه . چهك، ھۆججهتلهر يۇقىرىغا سۇنىلىدىكهن-ئاندىن خهت

پراجناشرىنىڭ بىلىمىنىڭ موللىقىغا . تالرنى تهكشۈرۈپ كۆرگهندە پهقهت خاتالىق كۆرۈلمىگهنسوۋغا

پراجناشىرىنىڭ تىرىشچانلىقى بىلهن، كىشىلهرنىڭ تىل . قايىل بولمىغان بىرمۇ كىشى بولمىغان

قلىق ۋە ئاالقىسىدە نۇرغۇن قىيىنچىلىقالر ھهل بولغان، مىللهتلهر ۋە دۆلهتلهر ئوتتۇرىسىدىكى ئىتتىپا

شۇ سهۋەبتىن پراجناشرى كۆپ قېتىم مۇكاپاتالنغان ۋە مهنسهپكه قويۇلۇپ، . ھهمكارلىق كۈچهيگهن

.بىرمۇنچه دۆلهتكه ئهلچى قىلىپ ئهۋەتىلگهن

پراجناشرىنىڭ ئاساسلىق مۇۋەپپهقىيىتى يهنىال بۇددا نوملىرىنى تهرجىمه قىلغانلىقى ۋە تهتقىق

دەنىيىتى دۇنيا مهدەنىيىتىنىڭ مۇھىم تهركىبىي قىسمى، شۇنداقال جۇڭگو بۇددا مه. قىلغانلىقىدا كۆرۈلىدۇ

بۇددىزم . بىلهن ھىندىستان ئوتتۇرىسىدىكى مهدەنىيهت ئاالقىسىنىڭ مۇھىم مهزمۇنلىرىدىن بىرى

سهنئهت ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش ساھهلهر -مهدەنىيىتى دىن بىلهن چهكلىنىپ قالماي، بهلكى ئهدەبىيات

ەتلىك بولغانلىقى ئۈچۈن بۇددىزمنىڭ تارقىلىشى ۋە راۋاجلىنىشى ئۈچۈن تۈرتكىلىك بىلهن زىچ مۇناسىۋ

يىلى -6يۈەن سۇاللىسى دادېنىڭ . شۇڭا، ئۇ مهدەنىيهت تارىخىدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. رول ئوينىغان

. نپراجناشرى خاننىڭ ئورنىدا راھىبلىققا چىقىپ، بۇددا نوملىرىنى تهرجىمه قىلىشقا كىرىشكه) 1302(

ماخايانا مهزھىپىنىڭ «، »چوڭ نېرۋان نومى«، »سورۇنگاما سامادخى نومى«ئۇ

دېگهنگه ئوخشاش ئالته خىل بۇددا نومىنى خهنزۇ، سانسكرىت ۋە » پهزىلهتلىرىگه مهدھىيه-ئهخالق

بۇ تهرجىمه نۇسخىالر بۇددىزمنى تهتقىق قىلىشتا . تۈبۈت تىللىرىدىن موڭغۇلچىغا تهرجىمه قىلغان

].91[ى زور بولغانئهھمىيىت

) 1312 —؟ ) ]92[يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدە ئۇيغۇر تهرجىمانالر ئىچىدە كارۇناداس) 3(

نىڭ ئىقتىدارى ناھايىتى يۇقىرى ئىدى، ئۇ شىنجاڭلىق ئۇيغۇر بولۇپ، سانسكرىت قاتارلىق بىر قانچه

137

.قۇبالينىڭ تهرجىمانى بولغانبىر قانچه يىل تىرىشىپ ئۆگهنگهندىن كېيىن . تىلنى پىششىق ئىگىلىگهن

نهچچه دۆلهتتىن ئهلچىلهر كهلگهندە بۇالرنىڭ ھهممىسىگه كارۇناداس تهرجىمان 20يۈەن سۇاللىسىگه

بۇ كارۇناداسنىڭ چهت «. ئۇنىڭ ئاجايىپ راۋان تهرجىمىلىرىدىن ئهلچىلهر ھهيران بولۇشقان. بولغان

يىلى ۋاپات بولغان، -1312ئۇ ]. 93[»ىلدۈرىدۇئهل تىللىرى سهۋىيىسىنىڭ ناھايىتى يۇقىرىلىقىنى ب

.تۇغۇلغان يىلى ئېنىق ئهمهس

قىسقىسى، . دېمهك، يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدە ئۇيغۇر تهرجىمانلىرىنىڭ رولى ناھايىتى چوڭ بولغانىدى

سىرتتىن، چهت ئهللهردىن ئوردىغا ئهلچىلهر كهلگهندە كۈتۈۋالىدىغان ۋە تهرجىمانلىق خىزمىتىنى «

].94[»دىغان ۋەزىپىلهرنىڭ ھهممىسىنى ئۇيغۇرالر ئۈستىگه ئالغانىدىبېجىرى

تارىخشۇناسالر) 10

.يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدە تارىخشۇناسلىق ساھهسىدە چوڭ ئىشالر قىلىندى

سۇڭ « جىلدلىق 496، »جىن دۆلىتى تارىخى« جىلدلىق 135، »لياۋ سۇاللىسى تارىخى« جىلدلىق 16

.تۈزۈشكه ئۇيغۇرالر قاتناشقان. لىقالر مۇشۇ دەۋردە تۈزۈلگهنقاتار» سۇاللىسى تارىخى

يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر ئهمهلدارى بۇرۇلقايانىڭ ) ) ليهن خۇيشهن قايا) 1(

ئارغۇن قايانىڭ ئوغلى، ) با مۇپهتتىشى(نهۋرىسى، ئهنخۇي گۇاڭ ۋۇدى مهھكىمىسىنىڭ دارۇغاچى

ئۇ جىن، لياۋ، سۇڭ سۇاللىسى . يىللىرى ياشىغان-1345 — 1274ليهن شىشيهننىڭ جىيهنى بولۇپ،

نى › لياۋ سۇاللىسى تارىخى‹ليهن شىشيهن قايا «. تارىخلىرىنى تۈزۈش، تهھرىرلهشكه قاتناشقان

يىڭزوڭ «، ئۇ يهنه ]95[»تۈزگۈچى، تهھرىرلىگۈچى ئهمهلدارالر ئىچىدە بىرىنچى شهخس ئىدى

].96[نى تۈزۈشكه قاتناشقان) »)»» اتىرىلىرىشيهنزۇڭ خ«، )»)»» خاتىرىلىرى

138

بىر قېتىم تۈزۈلگهن بولسىمۇ، لېكىن ئۇ » لياۋ سۇاللىسى تارىخى«يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىن ئىلگىرى

يىلى يۈەن ئوردىسى ليهن خۇيشهن قايا قاتارلىق تۆت نهپهر كىشىنى لياۋ -1343. يوقىلىپ كهتكهن

» لياۋ سۇاللىسى تارىخى«ا ئاجراتقان بولۇپ، ئۇالر تۈزگهن سۇاللىسى تارىخىنى تۈزۈپ چىقىشق

ئايغىچه بولغان -3 يىلى -1344 ئايدىن -4 يىلى -1343بۇ يىلنامه . دەۋرىمىزگىچه يېتىپ كهلگهن

جىلد، بۇ چاغدا ليهن خۇيشهن قايا يهتمىش ياشتىن 106ئارىلىقتا تۈزۈلۈپ بولغان بولۇپ، جهمئىي

بۈگۈنگىچه ساقلىنىپ كهلگهن بىرقهدەر تولۇق، » ۇاللىسى تارىخىلياۋ س«. ئېشىپ قالغانىدى

دەۋرىنى تهتقىق ) قىتانالر(سىستېمىلىق ھالدا تۈزۈلگهن لياۋ دەۋرىنىڭ رەسمىي تارىخى، ئۇ لياۋ

.قىلىشتىكى مول ۋە قىممهتلىك ماتېرىيال

بولۇپ، يۈەن سۇاللىسى ) (نىڭ ئهسلىي ئىسمى جىڭ جېڭ ) ) سارابان) 2(

.ارىلئۇلۇمىنىڭ مىرزا بېگى ئارۇن تۆمۈرنىڭ ئوغلى ئىدىد

خانىنىڭ ئۇستازى بولغان، ) 1370 — 1333(سارابان يۈەن سۇاللىسىنىڭ شۇندى خانى توقۇن تۆمۈر

شۈندې خان تهختكه چىققاندىن كېيىن ئۇ جياڭشى خۇدۇڭ ئايمىقىنىڭ تۆرە نايىبى، دارىلئۇلۇمىنىڭ

كېيىن ئوردا مىرزا دىۋان مۇئهككىلى، تۈتۈن دىۋانى . نى ئىشلىگهنمىرزا بېگى قاتارلىق خىزمهتلهر

يىلى -1343. مىرزىسى، جارچى مهمۇرىي مهھكىمىسىنىڭ بېگى قاتارلىق ۋەزىپىلهرنى بېجىرگهن

135 ئايدا -11نى تۈزۈش توغرۇلۇق يارلىق تاپشۇرۇۋالغان، شۇ يىلى « جىن دۆلىتى تارىخى«سارابان

نى تۈزۈپ تهھرىرلىگۈچى › جىن دۆلىتى تارىخى‹سارابان «دېمهك، . ۈپ چىققانجىلدلىق بۇ كىتابنى تۈز

].97[»ەمهلدارنىڭ بىرىنچىسى ئىدى

ۋە جىن سۇاللىسىغا دائىر تارىخىي كىتابالر » جىن دۆلىتى تارىخى« يىللىرى -1262 — 1260

جىن دۆلىتى «زۈلگهن يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدە تۈ. تۈزۈلگهن بولسىمۇ، ئهمما بۇرۇنال يوقىلىپ كهتكهن

بولسا دەۋرىمىزگىچه يېتىپ كهلگهن بىردىنبىر بىرقهدەر مول، سىستېمىلىق بولغان جىن » تارىخى

139

تهپسىلىي خاتىرىلهنگهن، » تهزكىرە«بۇ يىلنامىدىكى . خانلىقىنىڭ رەسمىي تارىخى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ

هرقىي شىمالىدىكى رايونالرنىڭ جىن دەۋرىدىكى ھهر دەرىجىلىك تۈزۈملهرنى ۋە مهملىكىتىمىزنىڭ ش

دەرياالر، مىللهتلهر قاتارلىق بىر -بۇرۇنقى مهمۇرىي بۆلۈنۈشى، تهبىئىي شارائىتى، ماددىي بايلىقى، تاغ

جىن دۆلىتى «دېمهك، . قاتار مهسىلىلهرنى تهتقىق قىلىشتا قىممهتلىك ماتېرىيالالر بىلهن تهمىنلىگهن

ر سارابان ۋەتىنىمىزنىڭ تارىخ مهدەنىيىتىگه تۆھپه نى تۈزۈپ تهھرىرلىگۈچى ئهمهلدا» تارىخى

].98[قوشقان

) ) ئارغۇن سالىنىڭ چوڭ ئوغلى ۋە چولپان سالى)) ئۇيغۇر تارىخچىلىرىدىن يۆجۇ

.نى تۈزۈش، تهھرىرلهش خىزمىتىگه قاتناشقان) ) »»سۇڭ سۇاللىسى تارىخى«قاتارلىقالر

ۋە ئارۇن تۆمۈر)) ردىن قۇتلۇق دۇرمىش يۇقىرىقىالردىن باشقا يهنه ئۇيغۇرال

].100[،]99[نى يېزىشقا قاتناشقان » توبوچيان«قاتارلىقالر موڭغۇل ئوردىسىنىڭ خاتىرىسى ) )

ئوتتۇرا ئهسىردىكى ئۇيغۇر دىپلوماتلىرى كورىيىدە. 4

غهرب مهدەنىيهت -ان، شهرقئوتتۇرا ئهسىردە ئۇيغۇرالردىن بىرقانچه مهشهۇر دىپلوماتالر يېتىشىپ چىقق

بۇنىڭ ئىچىدە كورېيه بىلهن جۇڭگونىڭ مهدەنىيهت . ئالماشتۇرۇشىغا كۆرۈنهرلىك ھهسسه قوشقان

) ) ، شېسى))، شې چاڭشوۋ ))ئاالقىسىگه ھهسسه قوشقانالردىن شې سۈن

.قاتارلىقالرنىڭ خىزمهتلىرى ئاالھىدە بولۇپ، ئهسلهشكه تېگىشلىك

وقۇق ئهۋالدلىرىدىن بولۇپ، بۇ يهردە ئالدى بىلهن ئۇالرنىڭ نهسهب تارىخى بۇ ئۈچ زات تۇني

.توغرۇلۇق توختىلىمىز

تونيۇقۇق تۈرك خانلىقى دەرۋىدە ئۆتكهن داڭلىق ھهربىي سهركهردە، سىياسىيون بولۇپ، ئاشىد

140

دىن ئاشىد قهبىلىسى تۈرك خانلىقى دەۋرىدە خان جهمهتى قهبىلىسى. قهبىلىسىدىن كېلىپ چىققان

ھېسابالنغان ئاشنا قهبىلىسىدىن كېيىنال تۇرىدىغان ئىككى يېتهكچى قهبىلىنىڭ بىرى ئىدى، شۇنداقال بۇ

ئۇ ئاشنا . قهبىله قهدىمكى دىڭلىڭالر بىلهن بىۋاسىته قانداشلىق مۇناسىۋىتى بولغان قهبىله ئىدى

.باجىلىق مۇناسىۋەتته بولغان-قهبىلىسى بىلهن قۇدا

زېرەك، ئهقىللىق، جهسۇر يىگىت بولۇپ ئۆسكهن، شۇنداقال ھۆكۈمرانالر تۇنيۇقۇق كىچىكىدىن

ئۆسمۈرلهر چاغلىرىدا ئۆز . تهبىقىسىنىڭ مۇھىم بىر ئهزاسى بولۇپ، بىلگه تۇنيۇقۇق دەپ ئاتالغان

زامانىسىنىڭ دپلوماتىيه قائىدىسىگه ئاساسهن تاڭ سۇاللىسى ئورىسىدا تۇرۇپ، تهربىيىلهنگهن ھهم

لېكىن، بهزىلهر تۇنيۇقۇق بىلهن . (دېگهن خهنزۇچه ئىسىمنى قولالنغان) ) ئاشنا يۈەنجېن

تۈرك خانلىقى ئوردىسىغا قايتىپ .) ئايرىم ئىككى ئادەم دەپمۇ قارايدۇ-ئاشنا يۈەنجېننى ئايرىم

دېگهن مهنسهپكه مۇشهررەپ ... كهلگهندىن كېيىن دەسلهپته ئاپاتارقان كېيىن بويال باغاتارقان

ۇنيۇقۇق يىراقنى كۆرەر ئهرباب بولۇپ، ياش چاغلىرىدا ھهربىي ۋە سىياسىي ئىشالرغا قىزغىن ت. بولغان

: قۇرىدا بۇ توغرۇلۇق مۇنداق مهلۇمات قالدۇرۇلغان-6نىڭ »تۇنيۇقۇق مهڭگۈ تېشى«. ئىشتىراك قىلغان

ئېلتېرىش . ..مهنكى بىلگه بويالباغان تارقان. خاقان بولۇشقا دەۋەت قىلدىم) قۇتلۇقنى(مهن ئۇنى «

خاقان بىلهن بىرلىكته جهنۇبتا تابغاچالردىن، شهرقته قىتانالردىن، شىمالدا ئوغۇزالردىن كۆپ

قۇردا بولسا -52-51، »لهشكهرلهر باشلىقى، ئهقىلدارى مهنال ئىدىم) شۇ چاغدىمۇ(ئۆلتۈردۇق،

. تته ئولتۇرغۇزدۇم ياش ۋاقتىمدا مهن قاپاغان خاقانغا ياردەملىشىپ، ئۇنى تهخ27قاپاغان قاغان «

تۈنلىرى خاتىرجهم ئۇخلىيالمىدىم، كۈندۈزى خاتىرجهم ئولتۇرالمىدىم، قىزىل قاناتلىرىمنى تۆكتۈم، قارا

تونيۇقۇق غهربىي تۈرك » .تهرلىرىمنى ئاقتۇردۇم، مهن دۆلهت ئىشلىرى ئۈچۈن كۈچۈمنى قوشتۇم

ىرلهشتۈرۈپ، تۈرك خانلىقىنى ئهسلىگه قاغاننىڭ قهبىلىلهرنى ب) ؟-691(خانلىقىنىڭ خاقانى ئېلتېرىشى

دىن تارتىپ قاپاغان ) يىلالر-691-683(كهلتۈرۈشىگه ھهمدەمدە بولغان ۋە ئۇنىڭ سهلتهنهت دەۋرى

نىڭ سهلتهنهت ) 734-684(، بىلگه قاغان )716-691(نىڭ سهلتهنهت دەۋرى ) ؟-716(قاغان

.اش ۋەزىر بولغانگىچه بولغان تۈركلهرنىڭ ئۈچ خاقانىغا ب) 734-716(دەۋرى

141

سهلتهنهت تهختىگه چىققانلىقىنى بهلگه قىلغان يىلى تۈمهن خاقانىنىڭ-552تۈرك خانلىقى مىالدىيه

— 741مىالدىيه . يىلىغىچه مهۋجۇد بولغان-744ھالدا بىر مهزگىللىك بۆلۈنۈشنى ھېسابقا ئالمىغاندا

قارلۇقالر بىلهن بىرلىشىپ، ئۆزلىرىنىڭ يىللىرى مهزگىلىگه كهلگهندە، ئۇيغۇرالر باسمىل ۋە -742

سول يابغۇ دەپ ئاتاپ، كېيىنكى تۈرك خانلىقىنىڭ قاغانى ئۈزمىش قاغاننى ئۆلتۈرۈپ، -ئوڭ

-8 يىلى -744قىلىپ تىكىلگهن، بۇنىڭ بىلهن مىالدىيه » ئېلتېرىش قاغان«باسمىلالرنىڭ ئاقساقىلىنى

دا كۆرسىتىلگهندەك » تېرخىن مهڭگۈ تېشى«لهن بى» بايانچۇر قاغان مهڭگۈ تېشى«ئايغا كهلگهندە،

قاغانالرنىڭ تىرىشىشى ئارقىسىدا ۋۇجۇدقا كهلگهن ) بايانچۇر(كۆل بويال ۋە ئۇنىڭ ئوغلى ئهلئېتمىش

ئۇيغۇر خانلىقى قۇرۇلغاندىن . ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقى ۋۇجۇدقا كهلگهن—ئۈچىنچى ئۇيغۇر ئېلى

بۇنىڭ ئىچىدە، تۇنيوقۇق . قهبىلىلىرىنى ئۆزلىرىگه قوشۇۋالغانكېيىن ئۇيغۇرالر تۈركلهرنىڭ ئاساسلىق

جهمهتى مهنسۇپ بولغان ئاشىد قهبىلىسىدىكىلهر ۋەزىرلىك ئىمتىيازىغا ئىگه قهبىله بولۇپ، ئۇيغۇر

خانلىقى قۇرۇلغاندىن كېيىن، ياغالقار قهبىلىسىدىن چىققان خانالر ئهنئهنىۋى تۈركىي مهدەنىيهتنىڭ

بۇ خىل . ىن، ئاشىد قهبىلىسىنىڭ ۋەزىرلىك مهنسىپىگه ئولتۇغۇزۇشنى قارارالشتۇرغانتهسىرى تۈپهيلىد

مۇھىم قائىدە ئۇلۇغ سهركهردە ۋە قابىل ۋەزىر تۇنيۇقۇقنىڭ بىر ئهسىرگه يېقىن تىلالردا داستان بولغۇدەك

بىلهن قهھرىمانلىقالرنى كۆرسىتىپ، تۈركىي تىللىق خهلقلهرنىڭ يۈكسهك ھۆرمىتىگه ئېرىشكهنلىكى

ئۇيغۇر خانلىقى قۇرۇلغاندىكى تۇنيوقۇقنىڭ ئۆلگهن ياكى ھايات . تېخىمۇ مۇستهھكهملهنگهن

ياشالرغا كىرىپ 80خهنزۇچه تارىخنامىلهرنىڭ بىرىدە . ئىكهنلىكى توغرىسىدا ئېنىق ماتېرىيال يوق

ن، ئۇنىڭ لېكى. ياشالرغا كىرىپ ئالهمدىن ئۆتكهن دېيىلگهن120ئۆلگهن دېيىلسه، يهنه بىرىدە

ئۇيغۇر خانلىقى قۇرۇلغاندىن كېيىنكى بىرقانچه ئون يىل ئىچىدە ھايات ئىكهنلىكىنى ئىسپاتاليدىغان

ئاشۇالرغا ئاساسالنغاندا، ئۇيغۇر خانلىقى قۇرۇلغاندا، تۇنيوقۇق تۈركلهرنىڭ پىتىراپ . ماتېرىيالالرمۇ بار

ي ئۇيغۇر قهبىلىلىرى ئارىسىدا قالغان، كهتكهن بهزى قهبىلىلىرى بىلهن شهرق ۋە غهرب تهرەپكه كهتمه

شۇنداقال خانلىقنى ئىتتىپاقالشتۇرۇش، قهبىلىلىرىنى تىنچالندۇرۇش ئۈچۈن ئۇيغۇر خاقانى يولغا قويغان

يۈەن سۇاللىسى . سىياسهتكه ئاساسهن تۇنيوقۇق خانلىق ئوردىسىدا مۇھىم خىزمهتكه تهيىنلهنگهن

»قوچولۇق شې جهمهتىدىكىلهرنىڭ تهرجىمىهالى«زغان دەۋرىدە ئۆتكهن مۇئهللىپ ئوۋ ياڭشۈەن يا

تۇنيوقۇقنىڭ ئوغۇل نهۋرىلىرى ئۇيغۇرالرنىڭ «ناملىق كىتابتا شۇنىڭدىن باشالپ ) )

142

مهركىزىي ) يىلالر-756 — 742(تاڭ سۇاللىسىنىڭ تيهنباۋ يىللىرىدا . دېيىلگهن» ۋەزىرلىرى بولغان

يۈز بېرىپ، پايتهخت لوياڭ »توپىلىڭى) سۆيگۈن-ئۆڭلۈك( شىسىمىڭ —ئهنلۇشهن «جۇڭگو رايونىدا

ئۇيغۇر خانلىقى تهكلىپكه بىنائهن ئاتلىق قوشۇننى . توپىالڭچى قوشۇنىنىڭ قولىغا چۈشۈپ كهتكهن

. ياردەمگه ئهۋەتكهن، قوشۇننىڭ قوماندانى تۇنيوقۇق بىلهن ئۇيغۇر خانىنىڭ شاھزادىسى بولغان

» ئۇستاد ۋە ئهلهمگه سادىق بهگ«رۇلغاندىن كېيىن تۇنيوقۇققا توپىالڭ مۇۋەپپهقىيهتلىك بېسىقتۇ

دېگهن پهخرى ئهمهل ) ) »ئهمىرمىمار«دېگهن شهرەپلىك نام بېرىلىپ، ) ) )ۋاڭ(

ياشقا كىرىپ ئالهمدىن ئۆتكهن دېگهن 120تۇنيوقۇقنىڭ . يىللىرى بولغان-756بۇ ئىشالر . بېرىلگهن

بىر قاتار ئهھۋالالرغا ئاساسهن تۇنيوقۇقنىڭ ياشىغان . ئۇچرايدۇبايانى ئوۋياڭشۇەننىڭ كىتابىدا

. يىللىرى دەپ پهرەز قىلىشقا بولىدۇ-780 — 688يىللىرىنى مىالدىيه

— 3 ئهسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كهلگهندە ئۇيغۇر خانلىقى مۇنقهرز بولۇپ، قالدۇق قهبىلىلهر IXمىالدىيه

ئهينى زاماندا ئۇيغۇرالرغا قېتىلىپ كهتكهن . هربكه كۆچكهن تارماققا بۆلۈنۈپ شهرق، جهنۇب ۋە غ-4

تۇنيوقۇق ئهۋالدلىرى باشقا ئۇيغۇر قهبىلىلىرى بىلهن بىرلىكته بىر تارماققا ئهگىشىپ، قوچو رايونىغا

XIII. كهلگهن، بۇالر كېيىنچه قوچو ئۇيغۇرلىرى ياكى غهربىي ئايماق ئۇيغۇرلىرى دەپ ئاتالغان

لىرى غهربىي قىتانالرنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدا ئۆتكهن، شۇنداقال تۇنيوقۇق ئهۋالدى ئهسىردە قوچو ئۇيغۇر

يۈەن سۇاللىسى دەۋرىگه . بهلگىلىمىگه ئاساسهن خانلىق ۋەزىرى بولغان) ) بولغان كېجىپۇر

.قهدەر، بۇ خىل خىزمهتنى ئىزچىل يوسۇندا تۇنيوقۇق جهمهتىنىڭ ئهزالىرى ئۆز ئۈستىگه ئېلىپ كهلگهن

سۇاللىسى دەۋرىگه كهلگهندە تۇنيوقۇق جهمهتى خهنزۇ مهدەنىيىتىنىڭ تهسىرىگه ئۇچراپ، يۈەن

ئهمما، بۇ خىل فامىله يهنىال تۇنيوقۇق جهمهتىنىڭ . ئۆزلىرىگه خهنزۇ تىلىغا خاس فامىله قولالنغان

.ئىجتىمائىي تارىخىي ۋە مهدەنىيهت ئهنئهنىسى ئاساسىدا ئىشلىتىلگهن

رگهن يىلالردا تۈركلهرنىڭ ئاساسلىق قهبىلىلىرى ئۆتۈكهن تېغىنى ئاستانه، تۇنيوقۇق سهلتهنهت سۈ

تۈركلهرنىڭ نهزىرىدە ئورقۇن ۋە سېلىنگا . ئورقۇن، سېلىنگا دەريا ۋادىلىرىنى مهركىزىي ئۆلكه قىلغان

خهنزۇ تىلىدا سېلىنگا . دەريالىرى ئۆتۈكهن تېغىغا ئوخشاشال ئۇلۇغ ھهم مۇقهددەس ھېسابالنغان

143

دەپ ئاتىغان بولۇپ، يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى تۇنيوقۇق » —شېليهنجېخې «ىنى دەرياس

ئهۋالدلىرى ئۇلۇغ بوۋىسى تۇنيوقۇقنىڭ كىندىك قېنى تۆكۈلگهن ۋە ھايات پهيزىنى سۈرگهن ئورۇن

مۇھهببىتىنى، يهنى ئهجدادىنىڭ يۇرتىغا بولغان -سېلىنگا دەرياسى ساھىلىغا بولغان چوڭقۇر مېهىر

نى » » -شې«ز سېغىنىشىنى ئىپادىلهش ئۈچۈن، خهنزۇچه دەريا نامىنىڭ بىرىنچى سۆزى چهكسى

شې «ئۆزلىرىنىڭ تارىخىي فامىلىسى قىلىپ تاللىغان ھهم تۇنيوقۇق ئهۋالدلىرى شۇنىڭدىن باشالپ

.دەپ ئاتىلىدىغان بولغان» سېلىنگالىقالر«ياكى » » -جهمهتى

نالردا قوچو ئۇيغۇر ئىدىقۇتى بارچۇق ئارتتېگىن چىڭگىزخانغا چىڭگىزخان باش كۆتۈرۈپ چىققان زاما

چىڭگىزخان ئۇنىڭ بۇ خىل يىراقنى كۆرەر جاسارىتىدىن چهكسىز سۆيۈنۈپ، ئۆزىنىڭ . بهيئهت قىلغان

. بهشىنچى ئوغلى دەپ تونۇغان ھهم قىزى ئهلئالتۇننى ئۇنىڭغا ياتلىق قىلىشنى ئورۇنالشتۇرۇغان

ىلىش ئۈچۈن تهڭرىتاغلىرىنىڭ شىمالىدىن ئۆتكهندە، بارچۇق ئارتتېگىن چىڭگىزخان غهربكه يۈرۈش ق

مىڭ كىشىلىك قوشۇننى باشالپ موڭغۇل قوشۇنلىرى بىلهن بىرلىكته غهربكه يۈرۈش قىلىپ، ئىران 10

چىڭگىزخان زەپهر قۇچۇپ ئۆز ئۇلۇسىغا قايتىپ كهلگهندىن كېيىن، . ئېگىزلىكىگىچه قهدەم باسقان

چىڭگىزخاننىڭ نهۋرىسى قۇباليخان . پهتىه قىلغان زېمىنالرنى بۆلۈپ بهرگهنئوغۇللىرىغا ئۆزى

نى پايتهخت قىلىپ ) ھازىرقى بېيجىڭ(مهركىزىي جۇڭگو رايونىدا يۈەن سۇاللىسىنى قۇرۇپ، خانبالىق

.بېكىتكهن

چىڭگىزخانغا ئهگهشكهن ئۇيغۇر قوشۇنلىرى ۋە باشقا مهمۇرىي ئهمهلدارالر ئىچىدە تۇنيوقۇق

چىڭگىزخان موڭغۇل ئوردىسىدا مۇھىم خىزمهتلهرنى بېجىرىۋاتقان . الدلىرىمۇ خېلى كۆپ بولغانئهۋ

يۈەن . ئۇيغۇرالرنى شاھزادىلىرىنىڭ ئوردىلىرىغا تهقسىملهپ ئۇالرنىڭ ئىشلىرىغا ياردەملهشتۈرگهن

جهمهتى سۇاللىسى دەۋرىدە ئۇيغۇرالرنىڭ بىر قاتار ئاقسۆڭهك جهمهتىدىكىلهرگه ئوخشاش، تۇنيوقۇق

. سېلىنگالىقالرنىڭ نوپۇزى يۇقىرى، تۆھپىلىرى كۆرۈنهرلىك، جهمهت قۇرۇلمىسى مۇستهھكهم بولغان

ئوۋياڭشۈەن ئۇالرنىڭ كارامهت نهتىجىلىرى ۋە ئىناۋەت قۇچقان تۆھپىلىرىدىن سۆيۈنۈپ، ئۇزۇن يىل

ملىق كىتابنى يېزىپ نا» قوچودىكى شې جهمهتىدىكىلهرنىڭ تهرجىمىهالى«ماتېرىيال توپالش ئارقىلىق

144

. يىللىق جهمهت تارىخىنى خاتىرىلىگهن500چىقىپ، تۇنيوقۇق ئهۋالدلىرىنىڭ

تۇنيوقۇق ئاشىد قهبىلىسىدىن كېلىپ چىققان، بۇ قهبىله ئۇيغۇرالرنىڭ بىۋاسىته ئهجدادى بولغان

دە تۈركلهرنىڭ دىڭلىڭالر بىلهن قانداشلىق مۇناسىۋىتى بولسىمۇ، لېكىن تۈرك خانلىقى دەۋرىگه كهلگهن

ھۆكۈمران قهبىلىلىرىنىڭ بىرى سۈپىتىدە ياشاپ كهلگهن، ئۇيغۇر خانلىقى قۇرۇلغاندا تۇنيوقۇق

سهرگهردان بولۇپ يۈرگهندىن كۆرە، زور بىر تۈركۈم -رېئاللىقنى ئاساس قىلىپ، يىراقالردا سهرسان

ئۇيغۇرالر بىلهن ئىتتىپاق تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرنىڭ مهۋجۇدلۇقىنى كاپالهتكه ئىگه قىلىش ئۈچۈن،

شۇنىڭدىن باشالپ، تۇنيوقۇق . تۈزۈپ، ئۆزىنىڭ دانىشمهنلىكىنى يهنه بىر قېتىم نامايان قىلغان

مىللىتىنىڭ » ئۇيغۇر«جهمهتى ۋە ئۇيغۇرالرغا ئهل بولغان بىر قاتار تۈركىي قهبىلىلهر تهدرىجىي يوسۇندا

يۈەن سۇاللىسى دەۋرىگىچه بولغان . سۇندا باسقانبىر ئهزاسى بولۇش مۇساپىسىنى مۇۋەپپهقىيهتلىك يو

يۈەن دەۋرىدە ئۆتكهن مۇئهللىپ . يىللىق تارىخ ئىچىدە، سېپى ئۆزىدىن ئۇيغۇر بولۇپ كهتكهن500

» ۋەي ئايمىقىلىق خانىم ئۇيغۇر جهمهتىدىكىلهرنىڭ قهبرە تېشى«خۇاڭ جىن

ڭلىرىدىن بولۇپ، تاڭ سۇاللىسىدىن شې جهمهتى ئهسلىي تۈركلهرنىڭ ئاقسۆكه«دا ) )

دەپ يازغان » تارتىپ ئۇيغۇرالرنىڭ باش ۋەزىرى بولۇپ كهلگهن، ئۇالرنىڭ ئهجدادى تۇنيوقۇقتۇر

شې جهمهتى «دا » قوچودىكى شې جهمهتىدىكىلهرنىڭ تهرجىمىهالى«بولسا، ئوۋياڭشۇەن

.زغاندەپ يا» ئۇيغۇرالردىندۇر، ئۇالرنىڭ ئهجدادى تۇنيوقۇق دەپ ئاتىلىدۇ

بۇ . دىكىلهرنىڭ تازا روناق تاپقان دەۋرى بولغان) سېلىنگالىقالر(يۈەن سۇاللىسى دەۋرى شې جهمهتى

) ياكى يۈەن سۇاللىسى(موڭغۇلالر . جهمهتتىن كۆزنى قاماشتۇرىدىغان نۇرغۇن ئهربابالر يېتىشىپ چىققان

ىنىڭ بىر تارمىقى شهرقتىكى ھۆكۈمرانلىق قىلغان ھهم مۇنقهرز بولغۇچه بولغان جهرياندا شې جهمهت

پادىشاھلىقىغا بېرىپ، قوچو بېگى مهنسىپىنى قوبۇل قىلغان؛ يهنه بىر تارمىقى مىڭ ) كورېيه(گاۋلى

سۇاللىسىنىڭ ئهمهلدارلىقىغا ئۆستۈرۈلۈپ، مىڭ سۇاللىسىنىڭ تهيزۇخانى جۇيهنجاڭنىڭ دىۋان

هنه غهربتىن سۈرۈلۈپ، مهركىزىي غهربكه، ي- يىل ئىچىدە، شهرقتىن600-500. بهگلىرىدىن بولغان

.پۇقراسى بولۇپ قالغان) گاۋلى(جۇڭگو رايونىغا كېلىپ ئولتۇراقالشقان، بىر قىسمى كورېيه

145

الرغا قوشۇلغان بىرىنچى ئهۋالد بولسا يۈرۈڭ ) يۈەن سۇاللىسى(قوچولۇق شې جهمهتىدىن موڭغۇل

قوچودىكى « قىسمىدا -124 بابىنىڭ نىڭ تهرجىمىهالالر) ) »يۈەن سۇاللىسى تارىخى«. تۆمۈردۇر

يۈرۈڭ «ئۇنىڭ مۇقهددىمىسىدە . دىن ئۈزۈپ ئېلىنغان پارچه بار» شې جهمهتىدىكىلهرنىڭ تهرجىمىهالى

يۈرۈڭ تۆمۈرنىڭ . دېيىلگهن» تۆمۈر ئۇيغۇرالردۇر، ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ۋەزىرى تۇنيوقۇقنىڭ پۇشتى

لىق ۋەزىپىسىگه » تارقان« ۋارىسلىق قىلغان ۋە يېشىدا خانلىقنىڭ ۋەزىرلىك خىزمىتىگه16ئاكىسى

نى » مۇپهتتىش نازارەتچىسى«ئۇ ئۇيغۇر خانىغا تهدبىر كۆرسىتىپ، غهربىي قىتانالرنىڭ . تهيىنلهنگهن

يۈرۈڭ تۆمۈر » ئۇيغۇر خهتتاتلىقىنىڭ ئۇستىسى«. ئۆلتۈرۈپ، موڭغۇلالرغا بهيئهت قىلىشقا يول ئاچقان

شىپ جهڭ قىلغان، ئۇرۇشتا تۆھپه قوشقانسېرى تارتۇقلىنىشقا سازاۋەر يېشىدىال چىڭگىزخانغا ئهگى15

سهككىزىنچى ئوغلى قارا بۇقا ئىلىم . ئوغلى بولغان10نىڭ ) 1262 — 1196(يۈرۈڭ تۆمۈر . بولغان

جىلدىدا ئۇنىڭغا مهخسۇس -193نىڭ « يۈەن سۇاللىسى تارىخى«. ساھهسىدە داڭقى چىققان

ا بۇقا زامانىسىدىن باشالپ، شې جهمهتى خهنزۇ مهدەنىيىتىنىڭ قار. تهرجىمىهال تۇرغۇزۇلغان

.كۇڭزىچىلىق دەستۇرلىرىنىڭ تهسىرىگه ئۇچرىغان

شې ۋىنچىدىن باشالپ يۈرۈڭ . قارا بۇقىنىڭ شې ۋىنچى، يۇلۇنچى دېگهن ئىككى ئوغلى بولغان

ۋىنچىنىڭ شې يۈلى، شې . دېگهن خېتىنى ئۆز جهمهتىنىڭ فامىلىسى قىلغان» شې«تۆمۈرنىڭ ئهۋالدلىرى

ھهممىسى تهشرىپدار «. شې جىجيهن، شې جىدۇ، شې جاۋۋۇ، شې لىچى دېگهن بهش ئوغلى بولغان

-193، »يۈەن سۇاللىسى تارىخى«(» ئهدەبىيات، سىياسىي ئىشالردا نامى چىققان«، »بولغان))

شهنجۇنىڭ ئوغلى شې ۋىنچىنىڭ بۇ بهش ئوغلىدىن باشقا، يۇلۇنچىنىڭ ئوغلى شې شهنجۇ، شې). جىلد

بىر ئىشىكتىن «كېيىن تهشرىپدار بولغان، -جېڭ زوڭ، ئارسالن؛ شې جىدۇنىڭ ئوغلى شې سۈن ئىلگىرى

چېن (» چىققان ئىككى ئهۋالدتىن جهمئىي توققۇز تهشرىپدار چىققان، ئۆز زامانسىدا شهرەپ قۇچقان

- 2، »هققىدە تهتقىقاتيۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى غهربىي يۇرتلۇقالرنىڭ خهنزۇلىشىشى ھ«يۈەن

ئهينى چاغدا بۇنداق ئىش ئاز . پهن گۈللهنگهن-بىر ئىشىكته نهسهب تارتىپ ئىلىم«، )جىلد

). جىلد-193، »يۈەن سۇاللىسى تارىخى«(» كۆرۈلگهن

146

شې يۈلى بىلهن شې جىدۇ يۈەن سۇاللىسىنىڭ شېئىرىيهت تارىخىدا نامى بار غهربىي يۇرتلۇق

.ئوغلى شې سۈننىڭ تارىخى تولىمۇ قىزىقارلىقشائىرالردىن، شې جىدۇنىڭ

بولۇپ، شې بهيلياۋ دەپمۇ ئاتىلىدۇ، ) ياكى باي لياۋسۈن(شې سۈننىڭ ئهسلى ئىسمى شې بهيلياۋسۈن

شې سۈن ئانا تهرەپتىنمۇ ئۇيغۇرالرنىڭ . يىللىرى ياشىغان-1360 — 1318ئۇ . تهخهللۇسى گۇڭيۈەن

ېتىشلىقى بار بولۇپ، ئۇ بالىلىق چاغلىرىدىن باشالپال ئاتا مۆتىۋەر ۋە ئوقۇمۇشلۇق جهمهتى بىلهن چ

ياشقا كىرگهن يىلى 17 يىلى شې سۈن -1335. جهمهت ۋە ئانا جهمهتنىڭ قويۇق تهسىرىگه ئۇچرىغان

گه بېرىپ ) جياڭسۇ ئۆلكىسىنىڭ لياڭ ناھىيىسى(دادىسىدىن ئايرىلىپ، گۇاڭدۇڭدىن لياڭ ناھىيىسى

لىق مهزگىلىمۇ شۇ يهردە ئۆتكهن، شې سۈن لياڭنى مهركهز قىلىپ، جىنلىڭ، ئولتۇراقالشقان، ئۇنىڭ ياش

چاڭجۇ، جياڭياڭ، جياڭنىڭ قاتارلىق چاڭجياڭ دەرياسىنىڭ جهنۇبىي رايونىدىكى نۇرغۇن ئوقۇمۇشلۇق

مۇنازىرىلهر قىلىشىپ، پۈتۈن زېهنى بىلهن -كىشىلهر بىلهن ئۇچرىشىپ، مۇشائىرىلهر ئوقۇشۇپ، بهس

.ئه قىلغانمۇتالى-ئىلىم

ياشقا كىرگهندە، خانبالىققا بېرىپ تهشرىپدارلىق ئىمتىهانىغا 27 يىلى شې سۈن -1345مىالدىيه

چىڭ شىالڭ دورغان . دارىلئۇلۇمىنىڭ پۈتۈكچىسى بولغان. قاتنىشىپ، ئىككىنچى دەرىجىدىن ئۆتكهن

يىلىنىڭ -1349. غانمهھكىمىسىنىڭ يارلىقىغا ئاساسهن دۆلهت تارىخ مهھكىمىسىنىڭ مۇئهررىخى بول

كېيىن يهنه دۇەن بىنتاڭ . كهينىدە، پهرمان مهھكىمىسىنىڭ زالىم ھهكهملىكىگه تهيىنلهنگهن-ئالدى

مهھكىمىسىنىڭ خهت تۈزەتكۈچى ئهمهلدارى بولۇپ، مهخسۇس شاھزادىلهرگه نوم دەستۇرلىرىدىن

كېيىنچه . دوستلۇق ئورناتقاندىن كهلگهن گوڭ مىنۋاڭ بىلهن ) كورېيه(تهلىم بهرگهن، بۇ چاغدا گاۋلى

بىر مهزگىلدىن كېيىن بهشبالىققا . ۋەزىر خاما نىزا پهيدا قىلغانلىقى ئۈچۈن، چياڭجۇۋدا تۇتقۇن قىلىنغان

ياشقا كىرگهن، بۇ چاغدا ئۇلۇغ بوۋىسى ئالهمدىن 40 يىلى شې سۈن -1358. قايتىپ كهلگهن

بۈگۈنكى خېبىي ئۆلكىسىنىڭ (دانىڭ ئۆتكهچكه كۇبېيكودىن ئۆتۈپ، يىڭچىڭ شهھىرى ئارقىلىق

ئايدا قىزىل ياغلىقالر توپىلىڭى دانىڭنى قاپالپ -12شۇ يىلى . غا كهتكهن) پىڭچۇەن ناھىيىسى

147

ئۇ پهرزەنتلىرىنى ئېلىپ يالۇجياڭ دەرياسىدىن ئۆتۈپ، كورېيىگه بارغان ھهم سۇڭجىڭ . كهتكهن

ڭ مىنۋاڭ بىلهن قهدىناس بۇرادەرلهردىن دۈەن بىنتاڭ مهھكىمىسىدىكى چىغىدا گو. شهھىرىدە تۇرغان

ئايدا قوچو بېگى -8 يىلى -1360. بولۇپ قالغاچقا، ئۇنىڭ قىزغىن قارشى ئېلىشىغا سازاۋەر بولغان

ئۇزۇن ئۆتمهي فۇيۈەن بېگى نامى بېرىلگهن ھهم ئاشلىق بىلهن . دېگهن نام تارتۇق قىلىنغان

شهھىرىدىكى دىيهنمۇدوڭ ) ) دا سوڭ جىڭ ئاي-11شۇ يىلى . تهمىنلهش ئىمتىيازىغا ئېرىشكهن

ئايالىنىڭ ئىسمى جاۋشى بولۇپ، ئۇالردىن چاڭ شوۋ، . يېشىدا ئالهمدىن ئۆتكهن42ئىبادەتخانىسىدا

. قىزى قالغان3 ئوغۇل، 5يهن شوۋ، فوشوۋ، چىڭ شوۋ، جىئهن شوۋ دېگهن

ىك ماتېرىيالالرنى چاڭ شوۋ ئۇنىڭ ئهسهرلىرىگه مۇناسىۋەتل. شې سۈن ئىستېداتلىق مۇئهللىپ ئىدى

«(» چىڭ جوۋلۇق شې جهمهتىدىكى دانىشمهنلهرنىڭ خاتىرىسى«، لى سىالرنىڭ )شې چاڭشوۋ(

13شې سۈن جۇڭگودىكى چېغىدىال يازغان شېئىرلىرىنى . دىن ئېلىپ رەتلىگهن) »

يىلى دانىڭدا -1358بۇ شېئىرالر توپلىمى . قىلىپ تهييارالپ قويغان) توپالم(جىلد، يهتته دەپتهر

كورېيىنىڭ . تۇتقۇنلۇقتا تۇرغان ۋاقتىدا، قىزىل ياغلىقالرنىڭ مالىمانچىلىقى بىلهن يوقىلىپ كهتكهن

سوڭجىڭ شهھىرىگه بارغاندىن كېيىن ساقلىنىپ قالغان ئهسهرلىرى ئاساسىدا يېڭىۋاشتىن بىر پارچه

) »»امه خاتىرىلىرىيېڭى زىكىرن«ئهسهرلهر توپلىمىنى ئىشلهپ چىققان ھهم ئۇنىڭغا

پارچىدىن ئارتۇق شېئىر 700بۇ ئىككى جىلد ئىككى قىسىم بولۇپ، . دەپ ئىسىم قويغان )»

.كىرگۈزۈلگهن

نىڭ ئىككى قىسمىنى » يېڭى زىكىرنامه خاتىرىلىرى«شېڭ چاڭشوۋنىڭ كىرىش سۆزىدە ئېيتىلىشىچه

ئهمما، شېئىرىي ئهسهرلهرنىڭ . ىققانشې سۈننىڭ ساقلىنىپ قالغان ئهسهرلىرى ئاساسىدا رەتلهپ چ

بۇنىڭدىن شې سۈننىڭ ئۆزىنىڭال ئهمگىكىگه . پارچىدىن ئاشقان700ئىچىگه كىرگۈزۈلگهن شېئىرالر

لى سىنىڭ . تايىنىپ مۇنداق بىر توپالمنى تۈزۈپ بولغىلى بولمايدىغانلىقىنى تهسهۋۋۇر قىلغىلى بولىدۇ

ې سۈن چوقۇم شې سى، شې گوڭسۇ قاتارلىق ئىنىلىرىنىڭ خاتىرىسىدىكى ئۇسلۇبقا ئاساسهن ئالىمالر ش

.مۇئهييهن ياردىمىگه ئېرىشكهن، دەپ ھېسابلىغان

148

نىڭ بايقىلىشى، › يېڭى زىكىرنامه خاتىرىلىرى‹ئۇيغۇر شې سۈننىڭ «كورېيه ئالىمى پۇ شهنگۈي

:يازغانناملىق ماقالىسىدە شې سۈننىڭ تارىخىي ئورنى توغرۇلۇق توختىلىپ مۇنداق » تهھلىلى

ئۇنىڭ يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدە يازغان شېئىرلىرى » يېڭى زىكىرنامه خاتىرىلىرى«شې سۈننىڭ

نى ئوبيېكت قىلغان ئهسهرلىرى ۋە ) كورېيه(ئاساسىدا تۈزۈلگهن بولسىمۇ، ئهمما ئۇنىڭغا يهنه گاۋلى

ۇنداقال بۇ ئهسهرلهر ش. يالۇجياڭ دەرياسىدىن ئۆتكهندىن كېيىنكى ئهسهرلىرىنىمۇ ئۆز ئىچىگه ئالغان

مۇبادا بىز شې سۈن گاۋلى . توپلىمى پۈتۈنلهي چاۋشيهن يېرىم ئارىلىدا تۈزۈلۈپ ئاندىن تارقالغان

شېئىرىيهت مۇنبىرىنىڭ بىر ئهزاسى ئىكهنلىكىدىن ئىبارەت ئهمهلىي ئهھۋال بويىچه ئويلىنىپ

گورىيىسىگه مهنسۇپ قىلساق نى گاۋلى ھۆججهتلىرى كاتې» يېڭى زىكىرنامه خاتىرىلىرى«سۆزلىسهك،

جىلدىغا -120نىڭ ) ) »گاۋلى تارىخى«. مهنتىقىگه ئۇيغۇن كهلمهيدىغان ھېچ يېرى يوق

تالالپ كىرگۈزۈلگهن، ئۇنىڭدىن باشقا يهنه گاۋلىلىق، چاۋشيهنلىك » شې سۈننىڭ تهرجىمىهالى«

» شهرق ئهسهرلىرىدىن تالالنما«. ئالىمالر ئۇنىڭ ئهسهرلىرى توغرىسىدا ئىزدىنىپ، تهقرىزلهر يېزىشقان

قاتارلىق ) ) »جى نهزمىلىرى«، ))» چىڭ چيۇ مهنزىرىلىرى نهزمىسى«، ))

) ) »مىڭ سۇاللىسى شېئىرلىرى«شائىر جۇيىزۇن . كىتابالرغا شې سۈننىڭ ئهسهرلىرى كىرگۈزۈلگهن

ىڭ مىڭجۇۋ، لى سى ماۋزۇسى ئاستىدا شې سۈننى ج» گاۋلى« جىلددىكى -95نى تۈزگهن چاغدا،

].100[قاتارلىق گاۋلىلىق ئهدىبلهر بىلهن بىرلىكته تۈزگهن ئهسهرلىرىنى تالالپ كىرگۈزگهن

شې سۈن چهت ئهلدە مۇساپىر بولۇپ تۇرغان يىلالردا ۋەتىنىنى چهكسىز سېغىنغان ھهم

نى پاساھهتكه تولغان بىر قاتار نهزمىلىرىدە ئۆزىنىڭ چوڭقۇر سېغىنىش ھېسسىياتى-ھېكمهت

شې سۈن كورېيه ئهدەبىياتىدىال بىر كىشىلىك ئورۇنغا ئىگه بولۇپ قالماستىن، بهلكى . ئىپادىلىگهن

ئۇيغۇر مىللىتىدىن يېتىشىپ چىققان بۇ ]. 102[جۇڭگو ئهدەبىياتىدىمۇ تېگىشلىك ئورنى بولغان

شى مهدەنىيهت ۋە دوستلۇق ئهلچىسىنىڭ ئۇيغۇر ئهدەبىيات تارىخىدا مۇناسىپ ئورۇندا تۇرۇ

.شى بولۇپ ھېسابلىنىدۇئهجدادلىرىنىڭ ھهققانىي ئارزۇسىنىڭ رېئاللىققا ئايلىنى

149

يىلى -1358. شې سۈننىڭ چوڭ ئوغلى بولۇپ، تهخهللۇسى تيهن مىڭ) 1399 — 1340(شې چاڭشوۋ

ئىككى . دادىسىغا ئهگىشىپ، گاۋلىغا بېرىپ، چىڭ شۈن مهھكىمىسىدە تىلماچ بولۇپ ئىشلىگهن

گاۋلى پادىشاھى ئاالھىدە يارلىق . قايغۇ ئىچىدە قالغان-دادىسى قازا قىلغاندا غهميىلدىن كېيىن

ئىمتىهاندىن . چۈشۈرۈپ، روھى ئازابتىن خاالس قىلىش ئۈچۈن گاۋلى ئىمتىهانىغا قاتناشتۇرغان

ئۆتكهندىن كېيىن جىن ياڭ ئايمىقىنىڭ قاراۋۇل ۋەزىرى بولغان، دېهقانچىلىق ئىشلىرىنىمۇ باشقۇرغۇچى

دە جىمىغا ) 1388 — 1375(گاۋلى پادىشاھى شىن يۈ تهختته ئولتۇرغان مهزگىل . همهلدار بولغانئ

كۆچۈپ بېرىپ تىرىكچىلىك قىلغان ھهم ئۆيدىن ئايرىلىپ، جىڭتاڭ سارىيىغا بېرىپ ئهدەبىيات

ا يىلى گاۋلى گېنېرالى لى چىڭگۈي ھهربىي ئۆزگىرىش قوزغىغاند-1388. ئۆگهنگهن ۋە ۋەزىر بولغان

پادىشاھ شىن يۈ ئورنىنى ئوغلى شىنجاڭغا ئۆتۈنۈپ بېرىشكه مهجبۇر قىلغان؛ ئۇزۇن ئۆتمهي، شىنجاڭ

بىكار قىلىنىپ، ۋاڭ ياۋ تهختكه چىققان، شې چاڭشوۋ ۋەزىر بولۇش ساالھىيىتى بىلهن، بۇ قېتىمقى ئىشتا

نىڭ بىرى بولۇپ » زىرىجوڭشىڭنىڭ توققۇز تۆھپىكار ۋە«كېلىشتۈرگۈچى بولغان، شۇنىڭ بىلهن مهشهۇر

گوڭراڭ پادىشاھنىڭ تهختكه ئولتۇرغانلىقىنى تهبرىكلهپ يېزىلغان مهكتۇپتا ئېيتىلغاندەك . قالغان

—گاۋلى دۆلىتىنى قۇرغۇچى ۋاڭ جيهن كۆزدە تۇتۇلغان (ئۇنىڭ تۆھپىسى دۆلهت ئاتىسى «

پادىشاھ . باھاالنغاندەپ» نىڭ دۆلهت قۇرۇش ئۈچۈن قوشقان تۆھپىسىدىن قېلىشمايدۇ) نهقىلچىدىن

ساداقهتمهن «شې چاڭشوۋ دەسلهپته . قايتا تولۇقلىغان-نى قايتا» توققۇز تۆھپىكار ۋەزىر«گوڭراڭ

. لىككه مۇشهررەپ بولغان» غهلياننى بېسىقتۇرغۇچى تۆھپىكار ۋەزىر«دېگهن نامغا، ئاندىن » تۆرە

ستۈرۈلگهن؛ تۆت يىلدىن كېيىن لىككه ئۆ) ۋەزىر( يىلى چاڭشۇ تۈتۈنلهرنى تهڭشىگۈچى بهگ -1390

ئۇزۇن ئۆتمهي گاۋلى . لىككه ئۆستۈرۈلگهن) ۋەزىر(جازا پىرقىسىنىڭ ئۈچىنچى دەرىجىلىك زالىم ھهكهم

پادىشاھلىقىنىڭ يۇقىرى قاتلىمىدا نىزا چىقىپ، ئهمهلدارالر ئازارلىشىپ قالغان، بۇ چاغدا چاڭشۇ

همهتىنى ئهمهلدىن قالدۇرۇپ لى جهمهتى لى چىڭگۈي ۋاڭ ج. خىزمىتىنى تاشالپ كېتىپ قالغان

يىلى ئۇ تىلماچالر -1394. پادىشاھلىقىنى تىكلىگهندىن كېيىن، چاڭشۇ يېڭىۋاشتىن ئىشقا قويۇلغان

مهھكىمىسىنىڭ تۆرىسى بولۇپ تهيىنلهنگهن، كېيىن جازا پىرقىسىنىڭ ئۈچىنچى دەرىجىلىك زالىم

ىدە شىغاۋۇلمۇ بولغان، يهنه يهنشهن ئهمهلدارلىقتىن چۈشۈپ ئىشىك تۈۋ. ھهكهمى بولغان

150

. يېشىدا ئالهمدىن ئۆتكهن59 ئايدا -10 يىلى -1399. مهھكىمىسىنىڭ تۆرىلىكىگه تهيىنلهنگهن

بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، شې چاڭشۇۋ گاۋلىنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدىن لى سۇاللىسىنىڭ

ئۇنىڭ شهخسى ئارقا . ىياسىي پائالىيهتچىدەسلهپكى مهزگىللىرىدىكى كورېيه تارىخىدىكى مۇھىم بىر س

كۆرۈنۈشى ۋە ئاالھىدە سهرگۈزەشتى ئهھمىيهت بېرىشكه تېگىشلىك، ئاالھىدە تهتقىقات قىممىتىگه

].103[ئىگه

.شې چاڭشوۋ سىياسىيون، ئىجتىمائىي پائالىيهتچى بولۇپال قالماستىن، بهلكى شائىر ۋە دىپلومات

كورېيىدە خهنزۇ تىلىدا يېزىلغان قهدىمكى شېئىرالر . پىششىق ئىدىشې چاڭشۇۋ شېئىرىي ئىجادىيهتكه

قاتارلىق شېئىرالر )(» چىڭچيۇ مهنزىرىلىرى نهزمىسى«، ))» چى نهزمىلىرى«توپلىمى

باھار «، »سۆگهت تاللىرى«شائىر . كۇپلېتقا يېقىن شېئىرى كىرگۈزۈلگهن10توپلىمىدا ئۇنىڭ

، »ھادىسىلهر«. رىدا ئۆز ۋەتىنىگه بولغان سېغىنىشىنى ئىپادىلىگهنقاتارلىق شېئىرلى» تهسىراتلىرى

قاتارلىق شېئىرلىرىدا يوشۇرۇن ھېسسىياتى ئهكس » باھار تهشۋىشلىرى«، »بېلىقچى بوۋاي«

بۇ ئهلۋەتته، ئۇنىڭ لى سۇاللىسىنىڭ گۈللىنىش جهريانىدىكى ئهھۋالى بىلهن . ئهتتۈرۈلگهن

.مۇناسىۋەتلىك

كورېيىنىڭ تارىخىي . وماتىيه ساھهسىدە ئىشلىگهن ئىشلىرى زور بولغانشې چاڭشوۋنىڭ دىپل

دىن ) دۆلهت(ئۆزىنى دۆلهتكه بېغىشلىغان، ئاستانه «ماتېرىياللىرىغا ئاساسالنغاندا، شې چاڭشوۋ

لى سۇاللىسىنىڭ خاتىرىلىرىدىكى جۇڭگو «ۋۇخهن تۈزگهن (» ئايرىلىپ سهككىز قېتىم سهپهر قىلغان

تهيزۇڭ پادىشاھ گوڭدىڭ «، بىرىنچى توپالمنىڭ بىرىنچى قىسىم »للىرىتارىخىي ماتېرىيا

، شې چاڭشوۋ سهككىز قېتىم بارغان ئهلچىلىكنىڭ يهتته قېتىمقىسى توغرىسىدا )»خاتىرىلىرى

ئۇنىڭ ئهلچىلىك . كورېيه تارىخىي ماتېرىياللىرىدا كونكرېت خاتىرىلهر قالدۇرۇلغان-جۇڭگو

لىتىگه ۋاكالىتهن جۇڭگونىڭ مىڭ سۇاللىسىگه كېلىپ دىپلوماتىيه خىزمىتىنىڭ ھهممىسى كورېيه دۆ

-1398، -1396، -1391، 1388، -1387، -1370شې چاڭشوۋ . ئىشلىرىنى بېجىرىشكه قارىتىلغان

151

.يىللىرى جۇڭگوغا ئهلچى بولۇپ كهلگهن

شكه كورېيه تهرەپتىن كۆپ قېتىم چاڭ شوۋنى ئهلچى قىلىپ، مىڭ سۇاللىسى ئوردىسىغا ئهۋەتى

تاللىغانلىقى، تهبىئىي يوسۇندا ئۇنىڭ ئائىله كېلىپ چىقىشى، شهخسىي ساالھىيىتى ھهم مهدەنىيهت

جهھهتتىكى تهربىيىلىنىشى بىلهن مۇناسىۋەتلىك، چاڭ شوۋ گاۋلى ۋە لى خانىدانلىقىنىڭ سىياسىي

دە ئولتۇراقلىشىپ سهھنىسىدىكى مۇھىم دىپلوماتىيه پائالىيهتچىسى بولۇپال قالماستىن، بهلكى، كورېيى

جهمهتىدىن كېلىپ ) سېلىنگالىق(ئۇ قوچولۇق شې . قالغان جۇڭگولۇق ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ مهشهۇر ئهربابى

گاۋلى تهشرىپدارلىق ئىمتىهانىدىن ئۆتۈپال . چىققان جۇڭگو مهدەنىيىتى بىلهن تهربىيىلهنگهن زات

ېيىنىڭ خهنزۇ ۋە موڭغۇل تىللىرى قالماستىن، بهلكى لى خانىدانلىقىنىڭ دەسلهپكى يىللىرىدا كور

بۇنىڭدىن، ئۇنىڭ مىڭ سۇاللىسى . بويىچه تهربىيىلهيدىغان تىلماچالر مهھكىمىسىنىڭ تۆرىسى بولغان

. ئوردىسىغا ئهلچى بولۇپ كېلىشكه تېگىشلىك ئهڭ مۇۋاپىق نامزات ئىكهنلىكىنى چۈشىنىۋالغىلى بولىدۇ

ئايدا، -4 يىلى -1397. لىك سهھىپه قالدۇرغانكورېيه مۇناسىۋەت تارىخىدا ئهھمىيهت-ئۇ جۇڭگو

جۇيۈەنجاڭ مىڭ سۇاللىسى ئوردىسىدا شې چاڭوۋ بىلهن كۆرۈشكهندە، پادىشاھ لى چىڭگۈينىڭ مىڭ

سۇاللىسى ئوردىسىغا نىسبهتهن سهمىمىيىتى يېتهرسىز ئىكهنلىكىنى تىلغا ئالغان، چاڭشوۋ چۈشهنچه

يىل 40نىڭ گاۋلىغا بارغىنىغا بۇ يىل ) هقىلچىدىن ن—ئۆزىنى دېمهكچى (ۋەزىر ئهزەم «: بېرىپ

ئوتتۇرىدا ئىككى، ئۈچ پادىشاھ ئۆتتى، . بولدى، پادىشاھ گوڭ مىن بۇ ئىشنى تىلغىمۇ ئېلىپ قويمىغان

ۋەزىرلىرى ساداقهتمهنلىكنى ساقلىماسلىققا پېتىنالمايمهن، بۈگۈنكى كۈندە پادىشاھنىڭ قهلبىدە

دەپ بۇ قېتىمقى سۆھبهت ئارقىلىق، مىڭ » مهتلىك قىلىشقا ھهددىم يوقبىهۆر. ھۆرمهتلىنىپ تۇرۇپتىمهن

سۇاللىسى ھۆكۈمرانلىرىنىڭ گۇمانى قاراشلىرىنى تۈگىتىپ، ئىككى دۆلهتنىڭ نورمال مۇناسىۋىتىنىڭ

.تهرەققىي قىلىشىغا پايدىلىق ئىمكانىيهت ياراتقان

كه كېلىشى، ئوبيېكتىپ جهھهتته جۇڭگو يهنه بىر تهرەپتىن، شې چاڭشوۋنىڭ مىڭ سۇاللىسىگه ئهلچىلىك

چاڭشوۋ ئهلچىلىككه چىققان . بىلهن كورېيىنىڭ ماددىي مهدەنىيهت ئالماشتۇرۇشىنى ئىلگىرى سۈرگهن

. چاغدا، ئولپان نامى بىلهن ئۆز دۆلىتىنىڭ ماللىرىنى ئېلى كېلىپ، مىڭ سۇاللىسى ئوردىسىغا تاپشۇرغان

152

مالالر بولۇپ، مىڭ سۇاللىسى ھۆكۈمىتى گاۋلى ئهلچىلىرىگه قۇچا ۋە گهز-بۇالر ئالتۇن، كۈمۈش، قاچا

» شهپقهت كۆرسىتىش«ۋە » ئولپان«بۇ خىل . بهرگهن» كېچهك ھهم پۇل–شايىلهر، كىيىم -يىپهك«

كهلدىسىنى بىلدۈرسىمۇ، سودا خاراكتېرىدىكى مال –ئىكراملىق باردى -ئىككى دۆلهتنىڭ ئىززەت

قائىدە - ئهينى چاغدىكى دىپلوماتىيىدىكى بىر خىل ئهدەپئالماشتۇرۇش مۇناسىۋىتى ئهمهس، بهلكى

كهلدىسىنى -كورېيه دۆلهتلىرىنىڭ دوستلۇق ۋە باردى–ئىدى، بۇ خىل پائالىيهت جۇڭگو

.چوڭقۇرالشتۇرغان

تهخهللۇسى گوڭۋېن، مىڭ سۇاللىسىنىڭ دەسلهپكى مهزگىلىدە ياشىغان مۇھىم تارىخىي ) ) شې سى

هتىنىڭ ئىچىدە يۈەن سۇاللىسىنىڭ ئاخىرىدىكى مالىمانچىلىق يىللىرىدا ئۇ قوچولۇق شې جهم. شهخش

جياڭنهندە ئاۋۋالقىدەكال ئولتۇراقلىشىپ قالغان قهۋملهر ئىچىدىكى ئهڭ پائالىيهتچان كىشى، خهنزۇ

.تىلىدا يۇقىرى سهۋىيىلىك شېئىر يازااليدىغان بىر شائىر

بوۋىلىرىدىن تارتىپ ئهتىۋارلىنىپ، -ېلىپ ئاتاشې سى ئۆز ۋاقتىدىكى رېئال ۋەزىيهتنى نهزەرگه ئ

خىزمهت قىلغان يۈەن سۇاللىسىنىڭ زاۋاللىققا يۈزلهنگهنلىكىنى تونۇپ يهتكهندىن كېيىن، ئۆز

ئۇ بىلىمىنىڭ چوڭقۇرلۇقى بىلهن . ئىختىيارلىقى بىلهن مىڭ سۇاللىسىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى قوبۇل قىلغان

ئۇ دەرىجىمۇ دەرىجه يۇقىرى ئۆرلهپ، مىڭ . شىغا سازاۋەر بولغانمىڭ سۇاللىسى ھۆكۈمىتىنىڭ ئهتىۋارلى

.سۇاللىسى ھۆكۈمىتىگه نىسبهتهن ئهڭ ئىشهنچلىك رەڭدار كۆزلۈكلهردىن بولۇپ قالغان

يىلى ئىككى -1369 ۋە -1368شې سى ئىشلىگهن ئىجتىمائىي، مهمۇرىي ۋە سىياسىي ئىشالر ئىچىدە

الىتهن گاۋلىغا ئهلچى بولۇپ بارغانلىقى ئىنتايىن ئهھمىيهتلىك قېتىم مىڭ سۇاللىسى ھۆكۈمىتىگه ۋاك

.ۋەقه بولغان

. جۇيۈەنجاڭ يۈەن سۇاللىسىنى ئهمهلدىن قالدۇرغاندىن كېيىن، دېگهندەك خاتىرجهم بواللمىغان

بۇنىڭدىكى سهۋەب، بىرىنچىدىن ئۆزىنىڭ گهدەنكهش ئهمهلدارلىرىنىڭ بېسىمى ئېغىر؛ ئىككىنچىدىن

153

ىپ كهتكهن يۈەن سۇاللىسىنىڭ ئاساسىي كۈچىنىڭ تهھدىتى؛ ئۈچىنچىدىن گاۋلى بىلهن شىمالغا قېچ

ياپونىيىنىڭ مهۋجۇدلۇقى، بۇ ئهمدىال پۇت دەسسهپ تۇرغانلىقى ئۈچۈن مۇقىملىق ئامىللىرى ئاساسىي

ئارقىدىن گاۋلىغا ئهلچىلىككه ئهۋەتىشى، شۇنداقال ئهلچىلىككه -ئورۇنغا ئۆتمىگهن ئهھۋالدا ئارقا

نهتىجىلىك مۇناسىۋىتى بولغان رەڭدار -ىقارغىنىنىڭ ھهممىسى يۈەن سۇاللىسى بىلهن ئاالھىدە سهۋەبچ

ۋۇزراالردىن تاللىغانلىقىنىڭ ئهھمىيىتى تولىمۇ يۇقىرى، بۇ شې سىنىڭ كىشىلهرگه -كۆزلۈك ۋەزىر

.قالدۇرغان چوڭقۇر تهسىرىنى چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇ

ئۇ ھهر قېتىم گاۋلىغا . اۋلىغا ئهڭ دەسلهپته ئهۋەتكهن ئهلچىسىئومۇمهن، شې سى مىڭ سۇاللىسىنىڭ گ

بارغىنىدا بۈيۈك مىڭ سۇاللىسى پادىشاھىنىڭ مهكتۇپىنى گاۋلى پادىشاھىغا تاپشۇرغان ھهم پادىشاھ

شې سى گاۋلىغا يېتىپ بارغاندىن كېيىن گاۋلى ھۆكۈمىتىنىڭ . يوللىغان سوۋغاتالرنى بىلله ئېلىپ بارغان

ئۇ گاۋلىدىن قايتىشىدا گاۋلى پادىشاھى ۋەزىرلهرگه مهسنهۋى . ئېلىشىغا ئېرىشكهنقىزغىن قارشى

شې سىنىڭ تۇنجى قېتىم گاۋلىغا ئهلچىلىككه بېرىشىدىكى مهقسىتى، ھهقىقىي . يازدۇرۇپ ھهدىيه قىلغان

. ىمهنىسى جهھهتتىن، گاۋلىغا جۇيۇەنجاڭنىڭ يۈەن سۇاللىسىنىڭ ئورنىغا چىققانلىقىنى ئۇقتۇرۇش ئىد

. ئهمهلىيهتته بۇ مىڭ سۇاللىسى بىلهن گاۋلىنىڭ دىپلوماتىك مۇناسىۋىتىنى كۈچهيتىش رولىنى ئوينىغان

شۇنىڭدىن كېيىن مىڭ . شې سىنىڭ ئهلچىلىككه چىقىشىدىكى مۇددىئاسى كۆزلىگهن نىشانغا يهتكهن

.سۇاللىسى بىلهن گاۋلى خانىدانلىقىنىڭ دىپلوماتىك مۇناسىۋىتى رەسمىي تىكلهنگهن

ئۇيغۇر مىللىتىدىن چىققان شې سۈن، شې چاڭشوۋ ۋە شې سىدىن ئىبارەت بۇ مهدەنىيهت ۋە دىپلوماتىيه

كورېيه خهلقلىرىنىڭ ئاالقه تارىخىنى كۈچهيتىشته ئوينىغان كارامهت رولى -ئهربابلىرىنىڭ جۇڭگو

اتىرىلهش ئىزلىرىنى ئهسلهش، خ-ئۇالرنى ياد ئېتىش، ئىش. تارىخ بېتىدە جۇاللىنىپ كهلمهكته

ئۇيغۇر خهلقى ئۆز تارىخىدا مۇشۇنداق . پائالىيهتلىرىنى ئۆتكۈزۈش تارىخىي ۋە رېئال ئهھمىيهتكه ئىگه

ئالىيجاناب روھقا ۋە پىداكار خىسلهتكه ئىگه دوستلۇق ئهلچىلىرىنىڭ بولغانلىقىدىن چهكسىز

.ئىپتىخارلىنىدۇ، ئۇالرنى مهڭگۈ ئهسلهپ تۇرىدۇ

154

:قالىلهرنىڭ ئىزاھاتى ۋە مهنبه كۆرسهتكۈچىئىككىنچى بۆلۈمدىكى ما

خېبىي خهلق ) ) » شىمالىي دىالر ۋە جۇڭشهن بهگلىكى«دۈەن ليهنچىن ] 1[

. بهت-126 يىلى، -1982نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى،

» مىللهتلهر. ئوكيانۇس«] 2[ يىلى، -1978 تومى، شاڭخهي قامۇس نهشرىياتى ».

. بهت-86

. سان-1يىلى ) 1979 (خهنزۇچه نهشرى، بېيجىڭ، » هدەنىيهت يادىكارلىقلىرىم«] 3[

. كۈنىدىكى سانى-6 ئاينىڭ -8 يىلى -1978، خهنزۇچه )) » نۇر گېزىتى«] 4[

يىلى، -2000، مىللهتلهر نهشرىياتى، ›»قهدىمكى زامان قىسمى‹قىسقىچه دۇنيا تارىخى «] 5[

.ئۇيغۇرچه نهشرى

يىلى، -2000، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »يهتتهسۇ تارىخىنىڭ ئوچېرىكلىرى«: بارتولد] 6[

.ئۇيغۇرچه نهشرى

» شىنجاڭ ئىجتىمائىي پهنلهر تهتقىقاتى«، »چىڭگىزخان ۋە موڭغۇل ئىمپېرىيىسى«: ليۇجىشاۋ ]7[، ]8[

. بهت-90 سان، -2 يىلى، -1986ژۇرنىلى،

، »تاتاتۇڭا قاتارلىقالر تهزكىرىسى«جىلد، ) -45 (»موغۇل تارىخىي خاتىرىلىرى«] 9[

تارىخ ساھهلىرىگه قوشقان -يۈەن دەۋرىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ ۋەتىنىمىزنىڭ ئهدەبىيات«چىڭ سولونىڭ

ژۇرنىلى، خهنزۇچه، » تارىخ ئوقۇتۇشى«. دېگهن ماقالىسىدە پايدىلىنىلغان مهنبهگه قاراڭ» تۆھپىسى

155

. سان-3 يىلى، -1964

» الرنىڭ ئېتنىك مهنبهسى ۋە ئۇالر قۇرغان خانلىقالر توغرىسىدا) قىتان(كىدان «: نۇردۇنئابلهت ] 10[

. سان-3 يىلى، -1985ژۇرنىلى، » شىنجاڭ ئىجتىمائىي پهنلهر تهتقىقاتى«. قاتارلىق ماقالىلهرگه قاراڭ

هتكه ب-110، »جۇڭگو تارىخى، يۈەن سۇاللىسى تارىخى. جۇڭگو بۈيۈك ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 11[

.(قارالسۇن يىلى -1985جۇڭگو ئېنسىكلوپېدىيه نهشرىياتى، ) .

.خهنزۇچه نهشرى

» شىنجاڭ ئىجتىمائىي پهنلهر تهتقىقاتى«چىڭگىزخان ۋە موڭغۇل ئىمپېرىيىسى، «: ليۇ جشاۋ] 12[

. بهتكه قاراڭ-95 سان، -2 يىلى، -1986ژۇرنىلى،

يىلى، -1984، لهنجۇ، خهنزۇچه نهشرى، ))» اپىيىسىجۇغر-غهربىي شىمالنىڭ تارىخ«] 13[

. بهت-64 سان، -2

، جۇڭخۇا نهشرىياتى، ›»قارايىغاچ بۇيۇرق تهزكىرىسى‹. يۈەن سۇاللىسى تارىخى«سۇڭ ليهن ] 14[

. بهتكه قاراڭ-3046 جىلد، -124 يىلى، خهنزۇچه نهشرى، -1976

-1976، جۇڭخۇا نهشرىياتى، ›» تۆمۈر تهزكىرىسىيۈرۈڭ‹. يۈەن سۇاللىسى تارىخى«سۇڭ ليهن ] 15[

. بهتكه قاراڭ-3049 جىلد، -124يىلى، خهنزۇچه نهشرى،

. جىلدگه قاراڭ-155، ›»بۇرۇل قايا تهزكىرىسى‹. يۈەن سۇاللىسى تارىخى«سۇڭ ليهن ] 16[

»يۈەن سۇاللىسى تارىخى. جۇڭگو تارىخى. جۇڭگو بۈيۈك ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 17[

156

. . بهتكه قاراڭ-110 يىلى، -1985جۇڭگو بۈيۈك قامۇس نهشرىياتى، ) ) ».

.گه قاراڭ» » داۋيۈەن يادنامىلىرى« ): 1348 — 1272) — يۈجى] 18[

ئۇيغۇرالر «، »يۈەن سۇاللىسى تارىخى. جۇڭگو تارىخى. جۇڭگو بۈيۈك ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 19[

.» قىسمى . . .بهتكه قاراڭ ) -111 (

, . » شىنجاڭ گېزىتى«، » تاتاتۇڭا ۋە موڭغۇل يېزىقى1985.

. كۈنىدىكى سانىغا قاراڭ-11 ئاينىڭ -12 يىلى، -1982خهنزۇچه،

ئۇ پىلنىڭ . قاپالن جىنسىدىن بىر ھايۋان—توڭا «: مهھمۇد كاشغهرى مۇنداق دەيدۇ] 20[

الردا ئهسلىي مهنىسىنى ) ئۇيغۇر(لېكىن، بۇ سۆز تۈرك . ىي مهنىسى مۇشۇبۇ سۆزنىڭ ئاساس. كۈشهندىسى

. بۇ سۆز كۆپىنچه ئادەملهرگه لهقهم بولۇپ كېلىدۇ. يوقاتقان بولسىمۇ ئىسىم ھالىتىدە ساقالنماقتا

توڭا «الرنىڭ ئۇلۇغ خاقانى ئافراسياپ ) ئۇيغۇر(تۈرك . قاتارلىقالر» تۇڭاخان، توڭا تېگىن«مهسىلهن،

تۈركىي تىلالر » «بۇ قاپالنغا ئوخشاش كۈچلۈك، باتۇر ئادەم، دېمهكتۇر. دەپ ئاتىلىدۇ» ئهرئالىپ

. بهتلهر-503 — 502 توم، -3 يىلى، -1984» دىۋانى

شىنجاڭ » « تاتاتۇڭا—موڭغۇل يېزىقىنى ئىجاد قىلغان ئۇيغۇر ئالىمى «: ۋاڭ شياۋجيهن] 21[

. بهت-103 سان، -1ى، يىل-1987، »ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلى

-1976، جۇڭخۇا نهشرىياتى، »تاتاتۇڭانىڭ تهرجىمىهالى. يۈەن سۇاللىسى تارىخى«سۇڭ ليهن ] 22[

. بهتكه قاراڭ-3048 جىلد، -10يىلى، خهنزۇچه نهشرى،

-1976، جۇڭخۇا نهشرىياتى، »تاتاتۇڭانىڭ تهرجىمىهالى. يۈەن سۇاللىسى تارىخى«سۇڭ ليهن ] 23[

. بهتكه قاراڭ-3048 جىلد، -10زۇچه نهشرى، يىلى، خهن

157

-255 يىلى، خهنزۇچه نهشرى، -1985، مىللهتلهر نهشرىياتى، »ئۇيغۇر تارىخى«ليۇجشاۋنىڭ ] 24[

.بهتكه قاراڭ

»جۇغراپىيىسى-غهربىي شىمالنىڭ تارىخ«، »چىڭگىزخان ۋە تاتاتۇڭا) (فهن باۋلياڭ ] 25[

. سانىغا قاراڭ-2 يىلى، -1984ژۇرنىلى، خهنزۇچه نهشرى، ) )

-183 يىلى، خهنزۇچه نهشرى، -1957، جۇڭخۇا نهشرىياتى، »موڭغۇلالرنىڭ مهخپىي تارىخى«] 26[

.بهت

. سان-2 يىلى، -1986ژۇرنىلى، » مىللهتلهر ئىتتىپاقلىقى«] 27[

. پاراگراف-196 باب، -7» موڭغۇلالرنىڭ مهخپىي تارىخى«] 28[

» شىنجاڭ ياشلىرى«، »ۇيغۇر خهلقىنىڭ مهشهۇر مهدەنىيهت ئهربابى تاتاتۇڭائ«: ئوسمان. غ] 29[

. سان-12 يىلى، -1984ژۇرنىلى،

يۈەن «يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر سىياسىيون ليهن شىشهن، ): ) كۇاڭ يۇچى] 30[

شرى، يىلى، خهنزۇچه نه-1983، جۇڭخۇا نهشرىياتى، )) » سۇاللىسى تارىخى مهجمۇئهسى

. بهتكه قاراڭ-241 قىسىم، -2

» شىنجاڭ ياشلىرى«، »يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر باش ۋەزىر ليهن شىشهن«: ئوسمان. غ] 31[

. بهتكه قاراڭ-36 سان، -2 يىلى، -1987ژۇرنىلى،

. بهتكه قاراڭ-265 يىلى، -1985خهنزۇچه نهشرى، » ئۇيغۇرالر تارىخى«ليۇ جىشاۋنىڭ ] 32[

158

يىلى، مىللهتلهر نهشرىياتى، -1985خهنزۇچه نهشرى، » ئۇيغۇرالر تارىخى«: ليۇ جىشاۋ]33[

. بهتكه قاراڭ-261—260

. بهت-275 يىلى، -1985خهنزۇچه نهشرى، » ئۇيغۇرالر تارىخى«: ليۇ جىشاۋ] 34[

، »قىچه توپلىمىئۇيغۇرالر تارىخىغا دائىر ماتېرىيالالرنىڭ قىس«: فېڭ جياشېڭ قاتارلىقالر تۈزگهن] 35[

. بهت-119 يىلى، خهنزۇچه نهشرى، -1981مىللهتلهر نهشرىياتى،

خهنزۇچه، جۇڭگو پهلسهپىسىدىكى بىر خىل كاتېگورىيه بولۇپ، — مونكىر ئىلمى -ھونكىر] 36[

. دۇنيادىكى بارلىق شهيئىلهر قارىمۇ قارشىلىقىنىڭ بىرلىكىدىن مهيدانغا كېلىدۇ، دەپ قارىلىدۇ

ئارىسىدىكى قارىمۇقارشىلىق دۇنيادىكى بىلهن، چىشى پرىنسىپ ئهركهك پرىنسىپمهسىلهن،

. يىن— ياڭ، — پۈتۈن ۋەقهلهرنى ۋۇجۇدقا كهلتۈرىدۇ، دەپ قاراش

ئىككى خهن دەۋرىدە بارلىققا كهلگهن ئىالھىيهت خۇراپاتلىقىنى تهرغىب —سېهىرگهرلىك] 37[

.قىلىدىغان ئېقىم

، »مۇزىكا«، » ئهدەپنامه«، )» نهزمىنامه «— قهدىمكى يهتته كىتاب —مه يهتتهنا] 38[

. قاتارلىقالر» مۇقهددەسنامه«، » ۋاپانامه«، » يىلنامه«، » سالنامه«

-3174 جىلد، -130 يىلى، خهنزۇچه نهشرى، -1976، »يۈەن سۇاللىسى تارىخى«سۇڭ ليهن ] 39[

.بهت

. بهتكه قاراڭ-277 يىلى، خهنزۇچه نهشرى، -1985، » تارىخىئۇيغۇرالر«: ليۇ جىشاۋ①] 40[

159

.ئارغۇن سالى ھهققىدە يهنه تۆۋەندىكىلهرگه قاراڭ

جۇڭگودىكى «: ، شې خۇخۇاڭ قاتارلىقالر تۈزگهن» ئۇيغۇرالرنىڭ مهشهۇر ئالىمى—ئارغۇن سالى «②

قىسىم، -1ۇچه نهشرى، يىلى، خهنز-1983، »ئاز سانلىق مىللهتلهر تارىخىي شهخسلىرى تهزكىرىسى

. بهت-59

يۈەن سۇاللىسى «يۈەن دەۋرىدىكى غهربىي شىمال رايونىنىڭ بۇددا دىنى؛ «: ليۇ يىنشىڭ③

يۈەن سۇاللىسى تارىخى ۋە «، »دەۋرىدىكى ئۇيغۇر بۇددا مۇرىتلىرى ئىچىدىكى مهشهۇر شهخسلهر

- 6 يىلى، نهنجىڭ، ئومۇمىي -1982ژۇرنىلى، » شىمالدىكى مىللهتلهر تارىخىي تهتقىقات مهجمۇئهسى

. بهتلهر، خهنزۇچه-74سان،

-6 يىلى، -1985ژۇرنىلى، » شىنجاڭ ياشلىرى«، »مهشهۇر ئۇيغۇر ئالىمى ئارغۇن سالى«: ئوسمان. غ④

. بهت-15سان،

شىنجاڭدىكى «، »يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر سىياسىيونى ئارغۇن سالى«: تيهن ۋېيجاڭ⑤

يىلى -1985 قىسىم، خهنزۇچه، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، -2، »هر تهزكىرىسىتارىخىي شهخسل

.نهشرى

يېڭى جۇڭگو «، »يۈەن سۇاللىسى مهدەنىيىتىنىڭ تارىخىي ئورنى ھهققىدە«تاڭ شاۋفاڭ ] 41[

چوس . بېتىگه قاراڭ-60 سان، -12 يىلى، -1985 ژۇرنىلى، » ماقالىلىرىدىن تالالنما

يۈەن . جۇڭگو تارىخى. جۇڭگو بۈيۈك ئېنسىكلوپېدىيىسى«ققىدە يهنه ھهكىخودزېر

.قىسمىغا قاراڭ» ئۇيغۇرالر« بېتىدىكى -110دېگهن كىتابنىڭ » سۇاللىسى تارىخى

شې خۇخۇاڭ قاتارلىقالر تۈزگهن، . »ئهدەبىياتشۇناسى-موڭغۇل تىل «— چوس كىخودزېر] 42[

160

-1، خهنزۇچه نهشرى، »ىي شهخسلىرى تهزكىرىسىجۇڭگودىكى ئاز سانلىق مىللهتلهرنىڭ تارىخ«

. بهت-83قىسىم،

-1980، شاڭخهي قامۇس نهشرىياتى، ›»يىغىنچاقالنغان نۇسخا ‹ئوكيانۇس،« بۇ يهردە ①] 43[

. بهتكه قارالسۇن-709يىلى، خهنزۇچه نهشرى،

، خهنزۇچه »ىي تارىخىجۇڭگو ئومۇم« تۈزگهن چوس كىخودزېر ھهققىدە يهنه سهي مبياۋ قاتارلىقالر②

. بهتكه قاراڭ-353 قىسىم، -7نهشرى،

، شىنجاڭ » قىسقىچه تارىخى تهرجىمىهالى« گۈەن يۈنشىنىڭ :ياڭ ليهن ] 44[

. بهتكه قاراڭ-14، -19 يىلى، خهنزۇچه نهشرى، -1983خهلق نهشرىياتى،

امۇس شاڭخهي ق.غا قاراڭ» ئارىخ قايا قىسمى«] 45[

. بهت-261 يىل، -1986نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى،

. بهت-30، خهنزۇچه نهشرى، »گۇن يۈنشىنىڭ قىسقىچه تهرجىمىهالى«ياڭ ليهن ] 46[

. بهتلهر-31—30يۇقىرىقى كىتاب، ] 47[

يىلى، -1985، خهنزۇچه »شىنجاڭ گېزىتى» «قوچو ئۇيغۇر خانى قوچقار تېگىن«چيهن بوچۈەن ] 48[

. كۈنى-15 ئاينىڭ -8 يىلى، -1985 كۈنى؛ ئۇيغۇرچه -13ينىڭ ئا-7

خهنزۇچه نهشرى، » جۇڭگو تارىخى، يۈەن سۇاللىسى تارىخى. جۇڭگو بۈيۈك ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 49[

. بهتكه قاراڭ-12

161

، خهنزۇچه نهشرى، »لياۋ، شيا، جىن، يۈەن سۇاللىسى تارىخى. جۇڭگو تارىخى چوڭ لۇغىتى«] 50[

. بهت-514

موڭغۇل ۋە يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئهمهل نامى بولۇپ، يهرلىك، ھهربىي ۋە —دارۇغاچ ] 51[

).نازارەتچى(مهمۇرىي ئورگانالردىكى ئهڭ چوڭ مۇپهتتىش

خهنزۇچه نهشرى، » جۇڭگو تارىخى، يۈەن سۇاللىسى تارىخى. جۇڭگو بۈيۈك ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 52[

. بهت-13

. بهت-1398 جىلد، -11، »تارىخىيۈەن سۇاللىسى «] 53[

جۇڭگودىكى ئاز سانلىق مىللهتلهر تارىخىي شهخسلىرىنىڭ «: شى خۇخۇاڭ قاتارلىقالر تۈزگهن] 54[

—ئهلئېتمىش «. ( بهت-76 يىلى، خهنزۇچه نهشرى، -1983، مىللهتلهر نهشرىياتى، »تهزكىرىسى

.)دېگهن ماقاله» ئۇيغۇر دېڭىزچىسى

يىلى، -1986، ئۇيغۇرچه، »شىنجاڭ گېزىتى«، » ئهلئېتمىش—ر دېڭىزچىسى ئۇيغۇ«: لى جىنفۇ] 55[

. كۈنىدىكى سانىغا قاراڭ-13 ئاينىڭ -2

-273 يىلى، مىللهتلهر نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى، -1985، »ئۇيغۇر تارىخى«: ليۇ جىشاۋ] 56[

.بهت

ژۇرنىلى، خهنزۇچه، » تتىپاقلىقىمىللهتلهر ئى«، »ئۇيغۇر دېڭىزچىسى ئهلئېتمىش«: ۋاڭ شاۋجيهن] 57[

. سان-1 يىلى -1957، »شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلى«. سان-9 يىلى -1986

162

، خهنزۇچه نهشرى، »جۇڭگونىڭ ئومۇمىي تارىخى«: سهي مېيبياۋ قاتارلىقالر تۈزگهن] 59[، ]58[

. بهت-355 قىسىم، -7 يىلى، -1983

جۇڭخۇا نهشرىياتى، » تهزكىرىسى) قۇبالي( جىلد، شىزۇ -15. ارىخىيۈەن سۇاللىسى ت«سۇڭ ليهن ] 60[

. بهت-307 يىلى نهشرى، -1976

» ئۇيغۇرالر. جۇڭگو تارىخى، يۈەن سۇاللىسى تارىخى. جۇڭگو بۈيۈك ئېنسىكلوپېدىيىسى «①]61[

. بهتكه قاراڭ -110قىسمى . ..

②

1983 346—356 )« »

ئهھمهد ۋە ساڭگاالر ھهققىدىكى ئهمهلىي ۋە تهپسىلىي ئهھۋالالرنى ياپونىيىدە نهشر قىلىنغان ] 62[

كىتابتىن تالالنمىنىڭ . دېگهن كىتابتىن كۆرۈڭ» سۇڭ سۇاللىسى ۋە يۈەن سۇاللىسى—دۇنيا تارىخى «

لهرگه دائىر مىللهت«، »يۈەن سۇاللىسىنىڭ رەڭدار كۆزلۈكلهرنى ئىشلىتىشى«خهنزۇچه تهرجىمىسى

ساڭگا ھهققىدە . بهتكه قاراڭ-78 سان، -2 يىلى، -1983ژۇرنىلى، خهنزۇچه، » تهرجىمىلهر

دېگهن كىتابنىڭ » جۇڭگو تارىخى، يۈەن سۇاللىسى تارىخى. جۇڭگو بۈيۈك ئېنسىكلوپېدىيىسى « يهنه

. بېتىگه قاراڭ-4

هت تهۋەلىكى ئېيتىلمىغان، ئهمما ، خهنزۇچه تارىخىي ھۆججهتلهردە ئۇنىڭ مىلل-Sengeساڭگا ] 63[

دېگهن ئهسىرىدە ناھايىتى ئېنىق ھالدا ئۇنى ئۇيغۇر ئىدى، دەپ » تهۋارىخ-جهمىئۇل«راشىددىن

قىسىم، -7، »جۇڭگو ئومۇمىي تارىخى«: قاتارلىقالر تۈزگهن) ) كۆرسهتكهن؛ سهي مېيبياۋ

بېتىگىچه ئهھمهد ۋە -132بېتىدىن -115مۇشۇ كىتابنىڭ . دېيىلگهن» ئۇيغۇر ساڭگا« بهتتىمۇ -130

163

.ساڭگاالر ھهققىدە ئېنىق مهلۇماتالر بار

. بهت-9 سان، -5 يىلى، -1982، »خهلق رەسىملىك ژۇرنىلى«] 64[

. ھازىرقى جۇڭنهنخهي—چىنخۇاڭداۋ ئارىلى ] 65[

-1976جۇڭخۇا نهشرىياتى، » شىزۇ تهزكىرىسى « ))» يۈەن سۇاللىسى تارىخى«سۇڭ ليهن ] 66[

. بهت-307يىلى نهشرى،

. بهتلهر-54—50» بېيجىڭ ساياھهت قولالنمىسى«] 67[

. بهت-51 يىلى نهشرى، -1976، جۇڭخۇا نهشرىياتى، »يۈەن سۇاللىسى تارىخى«سۇڭ ليهن ] 68[

-1976جۇڭخۇا نهشرىياتى، » گاۋ جىياۋ تهزكىرىسى«، »يۈەن سۇاللىسى تارىخى«سۇڭ ليهن ] 69[

.يىلى نهشرى،

» شىنجاڭ ياشلىرى«، »بېيجىڭ شهھىرى ۋە ئۇيغۇر بىناكارى ئهختهردىن توغرىسىدا«: ۋەلى. ق] 70[

. بهتلهر-47—46 سان، -10 يىلى، -1986ژۇرنىلى،

بېيجىڭ شهھىرىنىڭ ئهڭ بۇرۇنقى قۇرۇلۇش —ئهختهردىن«ئهختهردىن ھهققىدە يهنه ] 71[

جۇڭگودىكى ئاز سانلىق «: ۇاڭ قاتارلىقالر تۈزگهنشى خۇخ. دېگهن ماقالىگه قاراڭ» اليىهىلىگۈچىسى

مىللهتلهر ) ) » مىللهتلهرنىڭ تارىخىي شهخسلىرى تهزكىرىسى

. بهتلهرگه قاراڭ-62، -61، -60 يىلى، خهنزۇچه نهشرى، -1983نهشرىياتى،

164

، »هنيۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر يېزا ئىگىلىك ئالىمى لۇ مىڭش«: ۋاڭ جىلهي] 72[

يىلى، خهنزۇچه -1984 قىسىم، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، -1» شىنجاڭدىكى تارىخىي شهخسلهر«

. بهت-107نهشرى،

شىنجاڭ «، » لۇ مىڭشهن—يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر يېزا ئىگىلىك ئالىمى «ۋاڭ جىلهي ] 73[

. كۈنى-17 ئاينىڭ -1 يىلى -1985، »گېزىتى

ۋرىدىكى ئۇيغۇر ئهمچىلىرى ۋە دورىگهرلىك ئىشلىرى ھهققىدە تۆۋەندىكى يۈەن سۇاللىسى دە] 74[

.ماقالىلهرگه قاراڭ

جۇڭخۇا تېبابهت تارىخى «، »ئۇيغۇر تېبابهت ئىلمى ۋە يىپهك يولى): ) سۈن جيهندې①

. سان-3 جىلد، -12يىلى، ) -1982 («»ژۇرنىلى

ئۇيغۇر «، »لىرىنى قېزىش، رەتلهشتىكى يېڭى نهتىجه ئۇيغۇر تېبابهتچىلىك مىراس )) لولۇلۇ ②

-1ش ئۇ ئا ر سهھىيه نهشرىياتى تۈزگهن خهنزۇچه نهشرى، » تېبابهتچىلىك ماتېرىياللىرى توپلىمى

.سان

قهشقهر پېداگوگىكا «، »ئۇيغۇر تېبابهتچىلىكىنىڭ قىسقىچه تارىخى«: ئابدۇشۈكۈر مۇھهممهد ئىمىن③

. سان-3 يىلى، -1984، »ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى

ئۇيغۇر «، »ئۇيغۇر تېبابهتچىلىكىنىڭ قىسقىچه تارىخىي تهسۋىرى«: مۇھهممهد ئۆمهر مهنسۇر ھاجى④

يىلى -1983، ش ئۇ ئا ر سهھىيه نازارىتى )1(» تېبابىتى قىسقىچه تارىخىي ماتېرىياللىرى توپلىمى

.تۈزگهن، ئۇيغۇرچه

قىسمى » ئۇيغۇرالر. جۇڭگو تارىخى، يۈەن سۇاللىسى تارىخى.جۇڭگو بۈيۈك ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 75[

165

.غا قاراڭ) بهتلهر-111 -110(

. . . 1985 4.

- 1987، »شىنجاڭ گېزىتى«، »يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئوزۇقشۇناس قوسقۇي«ۋاڭ چىجوڭ ] 76[

. كۈنىدىكى سانى-16 ئاينىڭ -1يىلى،

»سائۇما-راببان«، »يۈەن سۇاللىسى تارىخى. جۇڭگو تارىخى. لۇغىتىجۇڭگو تارىخى چوڭ «] 77[

. . بهتكه قاراڭ-55 قىسمى، ..

»سائۇما-راببان«، »يۈەن سۇاللىسى تارىخى. جۇڭگو تارىخى. جۇڭگو تارىخى چوڭ لۇغىتى«] 78[

، -136 يىلى، خهنزۇچه نهشرى،-1986شاڭخهي لۇغهت نهشرىياتى، . قىسمى) ») »

. بهتلهر-137

) Mar Nestorius(بهينىئېل مار نېستورىئۇس . نىڭ ئوغلى ئىدى) Bainiel(بهينىئېل -ماركوس] 79[

لىك ئىدى، دېسه، ھازىرقى(بهزىلهر ئۇنى خۇشهن . نىڭ سۇ سېپىشى بىلهن دىنغا كىرگهن

.ق دەپ قارايدۇلى) ھازىرقى ئىچكى موڭغۇلدىكى توكتو ئوبالستىدىن ئىدى(بهزىلهر دوڭشىڭ

» سائۇما-راببان«، »جۇڭگو تارىخى، يۈەن سۇاللىسى تارىخى. جۇڭگو بۈيۈك ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 80[

قىسمى،

. . » .

. بهت-56 يىلى، خهنزۇچه نهشرى، -1985جۇڭگو بۈيۈك قامۇس نهشرىياتى، بېيجىڭ، شاڭخهي،

166

شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي «، »ئان يادىكارلىقلىرىقهدىمكى ئۇيغۇر خرسىتى«: بارات. ق] 81[

. بهتكه قاراڭ-61 سان، -3 يىلى، -1986، »ژۇرنىلى

» سائۇما-راببان«، »جۇڭگو تارىخى، يۈەن سۇاللىسى تارىخى. جۇڭگو بۈيۈك ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 82[

. بهتكه قاراڭ-56قىسمى، خهنزۇچه نهشرى،

» سائۇما-راببان«، »جۇڭگو تارىخى، يۈەن سۇاللىسى تارىخى. ىيىسىجۇڭگو بۈيۈك ئېنسىكلوپېد«] 83[

. بهتلهرگه قاراڭ-110، -109قىسمى، خهنزۇچه نهشرى،

، »رەسىمى› بامبۇكزارلىقتىكى قىرغاۋۇل‹ئۇيغۇر رەسسامى بيهن لۇ ۋە «بۇ ھهقته لى ياڭ يازغان ] 84[

.غا قاراڭ كۈنىدىكى سانى-5 ئاينىڭ -2 يىلى -1987، »شىنجاڭ گېزىتى«

يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى رەڭدار كۆزلۈكلهرنىڭ جۇڭگونىڭ ئىقتىساد ۋە «: كۇاڭ يى①] 85[

يىلى، خهنزۇچه -1983، »خۇيزۇ تارىخىي ماتېرىياللىرى توپلىمى«. »مهدەنىيىتىگه قوشقان تۆھپىسى

-9 يىلى،-1958ژۇرنىلى، ) ) »تارىخشۇناسلىق ئايلىق مهجمۇئهسى« بهتكه ۋە -208

.سانىغا قاراڭ

ئۇيغۇر «: يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى رەسسام ۋە خهتتاتالر ھهققىدە فېڭ جياشىڭ قاتارلىقالر تۈزگهن②

-119 — 118 قىسىم، -1 يىلى -1981، خهنزۇچه، »تارىخىغا دائىر ماتېرىيالالرنىڭ قىسقىچه توپلىمى

.بهتلهرگه قاراڭ

... قۇرۇلغان ھۆسنخهت، رەسىم، قهدىمكى تارىخىي كىتاب خاقان تهرىپىدىن —كۇيجاڭ راۋىقى ] 86[

ناملىق كىتاب ئهينى » كۈيجاڭ راۋىقى ھهققىدە«. قاتارلىقالرنى يىغىپ ساقاليدىغان ئىلمىي ئاپپارات

167

.ۋاقىتتا ئوردىدا ساقلىنىۋاتقان ئهسهرلهرگه باھا بېرىش ۋە ئۇالرنى تونۇشتۇرۇش يۈزىسىدىن چىقىرىلغان

» تىل ۋە تهرجىمه«، »سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر تهرجىمه مۇتهخهسسىسلىرىيۈەن «جاۋخۇ ] 87[

. سان-2 يىلى، -1983ژۇرنىلى،

-649، -627 تاڭ سۇاللىسى پادىشاھى تهڭزۇڭنىڭ يىلنامىسى بولۇپ، —جىن گۈەن يىللىرى ] 88[

.يىلالرغا توغرا كېلىدۇ

يىل -1983، خهلق نهشرىياتى، » تارىخىجۇڭگو ئومۇمىي«: سهي مېيبياۋ قاتارلىقالر تۈزگهن] 89[

. بهتكه قاراڭ-353 قىسىم، -7 نهشرى، خهنزۇچه نهشرى،

، »يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى مهشهۇر ئۇيغۇر تهرجىمان ئاراساڭ«، ))تيهن ۋېيجاڭ ] 90[

يىلى، -1985 قىسىم، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، -2» شىنجاڭدىكى تارىخىي شهخسلهر تهزكىرىسى«

.نزۇچه نهشرىخه

تىل ۋە «، »يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر تهرجىمه مۇتهخهسسىسلىرى«: جاۋ خۇا①] 91[

. بهت-105 سان، -2 يىلى، -1983ژۇرنىلى، ئۇيغۇرچه، » تهرجىمه

ئۇيغۇر تارىخىغا دائىر تارىخىي ماتېرىيالالرنىڭ قىسقىچه «: فېڭ جياشىڭ قاتارلىقالر تۈزگهن②

. بهت-119 قىسىم، -1 يىلى، خهنزۇچه نهشرى، -1981» توپلىمى

. بهت-353 قىسىم، -7، »جۇڭگو ئومۇمىي تارىخى«: سهي مېيبىياۋ قاتارلىقالر تۈزگهن③

-dasa، داسا »ئازابالنماق «-Karunaكارۇناداسنىڭ ئىسمى سانسكرىتچه بولۇپ، كارۇنا ] 92[

ىسى تارىخى ۋە شىمالدىكى مىللهتلهر تارىخى يۈەن سۇالل«: بۇ ھهقته، ليۇيىنشىڭنىڭ. قۇل دېگهنلىك«

168

-6 ئاي، -12 يىلى، -1982ژۇرنىلى، » » »تهتقىقات مهجمۇئهسى

. بهت-80سان،

جۇڭگودىكى ئاز سانلىق «: ، شې خۇخۇاڭ قاتارلىقالر تۈزگهن»مهشهۇر تهرجىمان كارۇناداس«] 93[

. بهتكه قاراڭ-72 قىسىم، -1هشرى، خهنزۇچه ن» مىللهتلهر تارىخىي شهخسلىرى تهزكىرىسى

يىل -1983، خهلق نهشرىياتى، »جۇڭگو ئومۇمىي تارىخى«: سهي مېيبياۋ قاتارلىقالر تۈزگهن] 94[

. بهتكه قاراڭ-353 توم، -7 نهشرى، خهنزۇچه نهشرى،

ڭ ، شې خۇخۇا» ليهن خۇيشهن قايا—نى تهھرىرلىگۈچى ئهمهلدار › لياۋ سۇاللىسى تارىخى «‹①] 95[

قىسىم، -1، »جۇڭگودىكى ئاز سانلىق مىللهتلهر تارىخىي شهخسلىرى تهزكىرىسى«: قاتارلىقالر تۈزگهن

. بهتكه قاراڭ-73

. بهت-278 قىسىم، -1، »ئۇيغۇر تارىخى«: ليۇ جىشاۋ②

. ، شې خۇخۇاڭ قاتارلىقالر»نى تۈزۈپ تهھرىرلىگۈچى ئهمهلدار سارابان› جىن دۆلىتى تارىخى«‹] 98[

قىسىم، مىللهتلهر -1، »گودىكى ئاز سانلىق مىللهتلهر تارىخىي شهخسلىرى تهزكىرىسىجۇڭ«

. بهتلهرگه قاراڭ-94 -93 يىلى، -1983نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى،

-1983، خهلق نهشرىياتى، »جۇڭگو ئومۇمىي تارىخى«: سهي مېيبياۋ قاتارلىقالر تۈزگهن] 100[، ]99[

.بهتكه قاراڭ-354 قىسىم، -7 يىل نهشرى، خهنزۇچه نهشرى،

-92 سان، -2 يىلى، -1996، بېيجىڭ، خهلق نهشرى، »مىللهتلهر ئهدەبىيات تهتقىقاتى«] 101[

.بهت

169

،» تهتقىقات يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى غهربىي يۇرت شائىرلىرى ھهققىدە«ياڭ ليهن ] 102[

. بهت-247ىلى، ي-1999شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى، »»

چاۋشيهن ئاالقىسىدىكى -مىڭ سۇاللىسىنىڭ باشلىرىدىكى جۇڭگو«كۈي شىپىڭ، شاڭ يهنبىن ] 103[

-1995، »مىللهتلهر تهتقىقاتى«، بېيجىڭ، » شې چاڭشوۋ، شې سى ھهققىدە—ئىككى نهپهر ئهلچى

. بهت-66 سان، -5يىلى،

170

ئۈچىنچى بۆلۈمئۈچىنچى بۆلۈمئۈچىنچى بۆلۈمئۈچىنچى بۆلۈم

رىنىڭ ئوتتۇرا ۋە غهربىي ئاسىيا، ياۋروپا بىلهن بولغان تارىخىي ئاالقىسىئۇيغۇر ئهجدادلى

قىسقىچه چۈشهنچه

.ئۇيغۇرالر غهربىي يۇرتتىكى، جۈملىدىن ئوتتۇرا ئاسىيادىكى قهدىمكى مىللهتلهرنىڭ بىرى

ئېلىمىزنىڭ خهنزۇچه تارىخىي ھۆججهتلىرىدە ئۇيغۇر ئهجدادلىرىنىڭ نامى ھهر خىل شهكىلدە

بۇنىڭدىن باشقا ئۆزلىرى ۋە ئهرەب، پارسالر جۈملىدىن غهربنىڭ تارىخىي . ىرىلىنىپ كېلىنگهنخات

.ماتېرىياللىرىدىمۇ ھهرخىل نامالردا ئاتالغانلىقىنى بىلگىلى بولىدۇ

يىلالردا مهركىزىي جۇڭگونىڭ شىمالىدا -2000خهنزۇچه ھۆججهتلهردە مىالدىيىدىن بۇرۇنقى

دىغان بىر قوۋمنىڭ پائالىيهت قىلىپ تۇرغانلىقى توغرۇلۇق خاتىرىلهر دەپ ئاتىلى) ) »گۇيفاڭ«

گۇر دەپ -خېتىنىڭ غور) گۇي «ئالىمالر . دەپمۇ ئاتالغان) ) »دىالر«گۇيفاڭالر يهنه . بار

ئوغۇز «مادىسىدا » غۇر«نىڭ » تۈرك ئېنسىكلوپېدىيىسى«]. 1[تهلهپپۇز قىلىنىدىغانلىقىنى ئىسپاتلىدى

› غۇز‹سۆزىمۇ قىسقىراپ › ئوغۇز‹دېگهن شهكىلگه كهلگىنىگه ئوخشاش، › غۇر‹قىراپ دېگهن سۆز قىس

ھهر ئىككىسى ئوخشاش بىر مهنبهدىندۇر، بۇ ئىككى سۆزنىڭ قايسىسىنىڭ . دېگهن شهكىلگه كهلگهن

.دەپ ئهسكهرتىلگهن] 2[»ئۇزۇن تارىخقا ئىگه ئىكهنلىكى ھهققىدە بىر نېمه دېيىش قىيىن

غۇز، -غۇر«جۈملىدىن ئۇنىڭ » ئۇيغۇر«ر ئهجدادلىرىنىڭ خىلمۇخىل ناملىرى ئىچىدە بۇ بايانالر ئۇيغۇ

شهكىللىرىنىڭ تارىخىنىڭ ئۇزۇن ئىكهنلىكىنىڭ ھهم قهدىمدىن باشالپال قوشنا خهلقلهرگه » ئوغۇز-ئوغۇر

.مهلۇم بولۇپ تۇرغانلىقىنى بىلگىلى بولىدۇ

تهخمىنهن (مۇتهپهككۇر موزى . بىر ۋارىيانتىالر نامىنىڭ ) ئوغۇز-ئوغۇر ( غۇز-نامى غۇر» دىالر«

ناملىق كىتابىدا جۇڭگونىڭ » موزى«يازغان، ) يىللىرى ياشىغان-376—468مىالدىيىدىن بۇرۇنقى

171

بىلهن بىرگه تىلغا ئېلىنغان دىالرنىڭ ) (قهبىلىچىلىك دەۋرىدە ياشىغان قهبىله ئاقساقىلى ياۋ

، بابىل يېزىقىدىكى »دىڭگېر«قتۇرىدىغان قهدىمكى سۇمېر تىلىدىكى تهڭرى مهنىسىنى ئۇ

بىلهن مهنىداش ئىكهنلىكىنى تهكىتلهيدىغانالرنىڭ قارىشى خېلى ) تهڭرى«مهنىسى (» دېگىر-تېگىر«

شهكلىدە خاتىرىلهنگهنلىكى، تۈرك نامىنىڭ لىڭخۇدىفىن » Drkh«دا » ئاۋېستا«. سالماقنى ئىگىلهيدۇ

خاتىرىسىگه چۈشۈشتىن كۆپ بۇرۇنقى چاغالرغا » لىرىتۈرك مهڭگۈ تاش«ۋە ) ) »جوۋنامه«يازغان

.تۈرك ناملىرى مهنىداش دەپ قارىلىدۇ-تېگىر-دى. توغرا كېلىدۇ

، تېلى )گاۋگۈي-گاۋچې(قاڭقىلالر - ئهسىردىن باشالپ، دىڭلىڭ، ئېگىز قاڭقىلIIIمىالدىيىدىن بۇرۇنقى

.اق نامى تهرىقىسىدە قوللىنىلغاندېگهنلهر ئۇيغۇر ئهجدادلىرىنىڭ قهبىلىلىرى ئىتتىپاقىنىڭ ئورت

ئۇيغۇر ئهجدادلىرىنىڭ ئوتتۇرا ۋە غهربىي ئاسىيا بىلهن بولغان تارىخىي ئاالقىسىنىڭ باشلىنىش . 1

دەۋرى

قىياستىن نهتىجه كېلىپ . پهندە خىلمۇخىل قىياسالرنى ئوتتۇرىغا قويۇش تۈپكى ئاالھىدىلىك-ئىلىم

زى كىشىلهر دەسلهپته ئىشهنمهيدۇ، نهتىجه چىققاندىن كېيىن ئالىمالرنىڭ قىياسلىرىغا به. چىقىدۇ

.مهمنۇن بولىدۇ

ئۇيغۇر ئهجدادلىرىنىڭ تارىخىي ئىزلىرى توغرۇلۇق ھهرقايسى ئهل ئالىملىرى ئاجايىپ قىياسالرنى

بۇنىڭ ئىچىدە سۇمېرالرنىڭ زاتىنى ئالتايغا ۋە تۈركىي تىللىق قوۋمالرغا . ئوتتۇرىغا قويۇشقان

دا ) پېتربورگ-ھازىرقى سان( يىلى پېتربورگ -1904. قى كىشىنى چوڭقۇر ئويالندۇرىدۇباغلىغانلى

يېزا ئىگىلىكىنى سۇ بىلهن «يىلى موسكۋادا رۇس تىلىدا قايتا نهشر قىلىنغان -1939بېسىلغان،

سۇمېرالر مىالدىيىدىن بىرنهچچه ئهسىر ... « بېتىدە -5ناملىق كىتابىنىڭ » تهمىنلهش مهسىلىلىرى

» ...ددەم ئوتتۇرا ئاسىيادىن مىسسوپوتامىيىگه كۆچۈپ بارغان تۈركىي تىللىق قوۋمالر ئىدىمۇقه

ئهسىرلهردە ئىنگلىز ئالىملىرىدىن سىرالۋلىنئوس سۇمېرالر سكىفلهردۇر، ئۇالرنىڭ XIXدېيىلگهن بولسا

ئالتاي تىلى (مانجۇ تىللىرى بىلهن تۇغقانچىلىقى بولغان تۇران تىلى سىستېمىسى -تىلى بولسا موڭغۇل

دەپ قاراپ، سۇمېرالرغا ) ئا—سىستېمىسى ياكى تۈركىي تىل سىستېمىسىنى ئۆز ئىچىگه ئالسا كېرەك

172

غهربىي ئاسىيادىكى سۇمېر، ئهالم ۋە ھورى . ئائىت كېيىنكى چوڭ كهشپىياتالرغا يول ئېچىپ بهرگهن

غا ۋەكىللىك قىلماستىن، ئهينى قاتارلىق قهدىمكى مهدەنىيهتلىك قوۋمالر مۇئهييهن بىر ئېتنىك گۇرۇپپى

چاغدا ھىندىستان ۋە يىراق شهرقته بۈيۈك خانلىق ۋە مهدەنىيهتلهرنى بهرپا قىلغان قوۋمالرغا ئوخشاش

سۇمېرالر . بىرىگه ئارىلىشىپ كهتكهن ئىجتىمائىي توپنىڭ ياشىغانلىقىنى ئالغا سۈرۈۋاتقانالر بار-بىر

.ۇمالر ئىكهنلىكى مهل) ئاق تهنلىك(برالىسفال

سۇمېرالرنى پۈتۈنلهي تۈركىي تىللىق قوۋم دەپ ) Hommil(تارىخشۇناس، پروفېسسور ھوممىل

ھېسابالپ، تۈركىي تىللىق قوۋمالرنىڭ ئهڭ قهدىمكى ئهجدادلىرىدىن بىر بۆلۈكىنىڭ مىالدىيىدىن

ىنى ۋە يىلالردا ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئانا يۇرتلىرىدىن غهربىي ئاسىياغا كهلگهنلىك-5000بۇرۇنقى

سۇمېرالرنى تهشكىل قىلغانلىقىنى، سۇمېرالرنىڭ تىلىدا ساقلىنىپ قالغان سۆزلهر تۈركىي تىلنىڭ ئاشۇ

].3[قهدىمكى زاماندا قانداق شهكىلدە ئىكهنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ، دەپ ئېيتقان

ماستىن، بهلكى ياۋروپا تىلى سىستېمىسىغا تهۋە تىل بول-يهنه بهزى ئالىمالر سۇمېر تىلى سام ۋە ھىندى

ۋە بىر قاتار ئورتاق سۆز ] 4[دەيدۇ» ئارىالشما گۇرۇپپا تىلىدۇ-بىرلهشمه«تۈركچىنى ئۆز ئىچىگه ئالغان

بۇنىڭدىن باشقا سۇمېرالرنىڭ قهدىمكى ئۇيغۇر، ھۇن، ساك ۋە . تهركىبلىرىنى مىسال قىلىپ كۆرسىتىدۇ

لىش ئادەتلىرى، ئهالم تىلىدىكى تۈركىي باشقا تۈركىي تىللىق قوۋمالرنىڭكىگه ئوخشايدىغان دەپنه قى

تىل بىلهن ئورتاق بولغان ئېلېمېنتالر ۋە ئۇالردىكى ئاتچىلىق ئىگىلىكى، ھورى تىلىنىڭ تۈركىي تىل

تۈركىي تىللىق قوۋمالرنىڭ غهربىي —بىلهن تۇغقانچىلىق دەرىجىسىنى بىلدۈرىدىغان خۇسۇسىيهتلهر

].5[رى ھېسابلىنىشى كېرەك، دېگهن قاراشالرمۇ بارئىزلى) ) ئاسىيادىكى تارىختىن بۇرۇنقى

يۇقىرىدا ئېيتىپ ئۆتكىنىمىزدەك بىر خىل قاراشتىكىلهر سۇمېرالر ئوتتۇرا ئاسىيادىن كۆچۈپ بارغان

ئېيتىلىشىچه، مىسسوپۇتامىيىدە دەسلهپته مهدەن يوق بولۇپ، سۇمېرالر كۆچۈپ بارغاندىن . دېگهن

يهنى بۇ مهدەنلهر ئوتتۇرا ئاسىيا كۆچمهنلىرى ئوتتۇرىغا . نكېيىن مهدەنچىلىك بارلىققا كهلگه

يىل مۇقهددەم دەپ مۆلچهرلهنگهن سۇمېر قهبىلىلىرى ئىشلهتكهن تاغار شهكىللىك 4600. چىقارغان

قوپال يۇڭ كىيىم بىلهن ئالتۇن، كۈمۈش، مىس ۋە قوغۇشۇن قاتارلىق مېتالالر سۇمېرالرنىڭ ۋاسىتىسى

ئۆز زامانىسىدا ئۇ رايوننىڭ ھاۋاسى بهك ئىسسىق ]. 6[يونىغا ئېلىپ بېرىلغانبىلهن مىسسوپۇتامىيه را

.بولۇپ، كان قېزىلمىسى بولمىغانىكهن

173

يۇقىرىقىغا ئوخشاش بىر قاتار ئهھۋالالر ئۇيغۇرالرنىڭ كېلىپ چىقىشىدا ئېتنىك ئاساسى بولغان قهدىمكى

ىرقى ئالتايدىن غهربىي ئاسىياغا كۆچۈپ بارغان قوۋمالرنىڭ بىر بۆلۈكى، شۇ چاغالردا ھاز-بىر قاتار قهبىله

ۋە سۇمېر، ھورى، ئهالم قاتارلىق قهدىمكى قوۋمالرنىڭ شهكىللىنىشىدە مۇھىم ئېتنىك تهركىبكه

بۇ تارىختا ئۇيغۇر ئهجدادلىرىنىڭ غهربىي ئاسىياغا بىرىنچى قېتىملىق كۆچۈشى بولۇپ . ئايالنغان

].7[ھېسابالنسا كېرەك

لىڭالرنىڭ غهربكه يۆتكىلىشىھونالر ۋە دىڭ. 2

IIIئۇالر مىالدىيىدىن بۇرۇنقى . ھونالر قهدىمى گۇيفاڭ يهنى دىالردىن بۆلۈنۈپ شهكىللهنگهن بىر قوۋم

.ئهسىرگه كهلگهندە، بولۇپمۇ تۈمهن ۋە مۇدۇ تهڭرىقۇت زامانىسىغا كهلگهندە ناھايىتى كۈچهيگهن

ڭرىقۇت موڭغۇل دالىسىنىڭ جهنۇبىدا خانلىق يىلى مۇدۇ ته-209ھونالر مىالدىيىدىن بۇرۇنقى

قۇرغاندىن كېيىن غهربىي خهن دەۋرىدىكى كۈچىيىش ۋە ئاجىزلىشىشتهك ئۆزگىرىشلهرنى باشتىن

يىلى، -24گۇاڭۋۇدىنىڭ جهنۇۋ (كهچۈرۈپ، شهرقىي خهن سۇاللىسىنىڭ دەسلهپكى مهزگىللىرى

قىسىمغا بۆلۈنۈپ كهتكهن، جهنۇبتىكىلهر گه كهلگهندە جهنۇب ۋە شىمال ئىككى ) يىلى-48مىالدىيه

شىمالىي ھۇنالر خهن سۇاللىسى . خهن سۇاللىسىگه تهۋە بولۇپ، ئۇالرنىڭ دائىرىسى ئىچىدە ياشىغان

شۇنىڭ بىلهن خهن سۇاللىسى . بىلهن ئازارلىشىپ ئۇنىڭ زېمىنىغا داۋاملىق تهھلىكه پهيدا قىلغان

يىلى -89بۇ خىل ئۇرۇش مىالدىيه . رنى ئاجىزالشتۇرغانشىمالىي ھونالرغا قايتۇرما ھۇجۇم قىلىپ، ئۇال

يىلى شىمالىي تهڭرىقۇت قىسمهن -91كۆپ قېتىملىق تىركىشىش ئارقىلىق . رەسمىي باشالنغان

شۇنىڭ بىلهن ھونالرنىڭ . غهربكه كۆچكهن) قانچىلىك ئادەملىكى نامهلۇم(ئادەملىرىنى باشالپ

ر دەسلهپته ئىلى دەرياسىنىڭ يۇقىرى ئېقىنىدىكى ئۇيسۇنالر ھونال. غهربكه كۆچۈش جهريانى باشالنغان

يهنى جهنۇبىي رۇسىيه ) ئائورسى(ئېلىگه، ئاندىن كانگىيىگه، ئۈچىنچى مهنزىل قىلىپ ئاالن

ئۇالرنىڭ . يايالقلىرى، دون دەرياسىنىڭ شهرقىي تهرەپلىرىگه كۆچكهن، كېيىن ياۋروپاغا بېسىپ كىرگهن

].8[ىچه داۋامالشقان ئهسىرگVبۇ خىل يۆتكىلىشى

غهربكه كۆچكهن ھونالر دەسلهپكى چاغالردا ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرىنى تهشكىل قىلغان بىر بۆلۈك

يهنه بىر . ئېتنىك تهركىبلهر ئوتتۇرا ۋە غهربىي ئاسىيا، جهنۇبىي رۇسىيه ۋە ياۋروپاغا يېتىپ بارغان

174

.لىرى شهرقىي ياۋروپاغا كۆچكهن دېيىلىدۇقاراشتا ھونالرنىڭ يۆتكىلىشىدىن ئىلگىرىال ئوغۇز قهبىلى

ھونالرنىڭ قهدىمكى دىالردىن بۆلۈنۈپ چىقىپ شهكىللهنگهن قوۋم ئىكهنلىكىنى يۇقىرىدا سۆزلهپ

ئۆتتۇق، ھۇنالر دۆلىتى تهۋەسىدە دىالرنىڭ بىۋاسىته ئهۋالدلىرى بولغان دىڭلىڭالر كۆپ بولۇپ،

ماماتتا بىرگه بولغان ھهم -بولغاچقا، ئۇالر بىلهن ھاياتئۇالرنىڭ ھونالر بىلهن قانداشلىق مۇناسىۋىتى

.كۆچكهندىمۇ بىر قىسىم دىڭلىڭالر ھونالر بىلهن بىرلىكته غهربكه كۆچكهن

بۇ يهردە تهكىتلهيدىغان بىر مهسىله قهدىمكى خهنزۇچه تارىخنامىلهردە ئۇيغۇرالرنىڭ بىۋاسىته

شۇنىڭ بىلهن بىرگه ھۇنالرنىڭمۇ بىر تارماق . نئهجدادلىرى دىڭلىڭالرغا تۇتاشتۇرۇلۇپ چۈشهندۈرۈلگه

كونا «مهسىلهن، ليۇ شۈي يازغان . ئهجدادى ئىكهنلىكى تارىخىي چىنلىق ئاساسىدا بايان قىلىنغان

يازما «، ماۋدۈن يازغان ))» يېڭى تاڭنامه«، ئوۋ ياڭشۇ يازغان ))» تاڭنامه

، شۆ ))» مىي قامۇسنىڭ داۋامىئومۇ«، ))، »ھۆججهتلهر ھهققىدە ئومۇمىي تهھسىل

قاتارلىق كىتابالردا ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرى ) ) »بهش سۇالله تارىخى«جۇجىڭ يازغان

تاڭ سۇاللىسى دەۋرىگه كهلگهندە، ئۇيغۇر قهبىلىلىرى ئىچىدە . ھونالر دەپ بىردەك قهيت قىلىنغان

، بايىرقۇ قهبىلىسىنىڭ ھهم ھون دېگهن بىر قهبىلىنىڭ ساقلىنىپ قالغانلىقى) ) »ھون-قۇت«

.قهبىلىسىنىڭ بىۋاسىته پۇشتى ئىكهنلىكى بۇ خىل مهنىداشلىقنى روشهنلهشتۈرىدۇ

تارىخچىلىرىدىن نىكىتا ) شهرقىي روما(، ۋىزانتىيه )J. Klaproth(ياۋروپا تىلشۇناسلىرىدىن كالپروت

)Nikita( لېۋگرامماتىك ،)Lev Grammatik( جورجى ،)Georgi (ڭ الرنى»Ongur « الر

ئايماقلىرى بىرلهشمىسى ئىچىدە، سانى كۆپ -ھونالردۇر، دېگهن مهلۇماتىغا ئاساسلىنىپ، ھون ئۇلۇس

الرنىڭ قهبىله ناملىرى بىلهن بىلهن ئوخشاش ) ئېگىز قاڭقىلالر-گاۋچې(ۋە قۇدرەتلىك بولغان گاۋگۈي

]. 9[بىله ناملىرىنى ئېنىقالپ چىققاندېگهندەك قه» ئوغرى، ئونۇغۇر، ئۇتۇغۇر، قۇتۇغۇر، سارغۇر«بولغان

ئاشۇ . جۈملىدىن بۇ قهبىلىلهر ھونالر غهربكه كۆچكهن دەسلهپكى چاغالردىال ياۋروپاغا يېتىپ بارغان

قېتىملىق كۆچۈشته ھازىرقى ۋىنگىرىيىدە ئولتۇراقالشقان ھونالرنىڭ قالدۇق پۇشتىنىڭ زورىيىشىدىن

بىرمۇنچه تۈركىي سۆزلهرنىڭ ساقلىنىپ قېلىشى، ۋىنگىر الر تىلىدا ) ھونگىر(شهكىللهنگهن ۋىنگىر

مۇزىكىسى بىلهن قهدىمكى ئۇيغۇرالرنىڭ ئهۋالدى ھېسابالنغان بۈگۈنكى سېرىق ئۇيغۇرالر مۇزىكىسىدا

بۇ . قويۇق ئورتاقلىقنىڭ ساقلىنىشى ۋە باشقا بىر قاتار ھادىسىلهر بۇ نۇقتىنى روشهن ھالدا ئىسپاتاليدۇ

175

ىكى ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرىنىڭ شهرقىي ياۋروپاغا كۆچۈشىگه دائىر تارىخىي ھونالر نامى ئاستىد

.ئۇچۇرالردۇر

دىڭلىڭالرنىڭ غهربكه كۆچۈشى توغرۇلۇق شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق مىللهتلهر ئىشلىرى

:دا مۇنداق دېيىلگهن» شىنجاڭ مىللهتلهر قامۇسى«كومىتېتى تۈزگهن

غهربىي دىڭلىڭالر جۇڭگونىڭ قهدىمكى دەۋرىدە شىمالدا ياشىغان «اشىغان دە ي) سهمهرقهنت(كانگىيه

ئهسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا قۇتئۇش تهڭرىقۇت Iمىالدىيىدىن بۇرۇنقى . نىڭ تارمىقى› دىڭلىڭالر‹قوۋم

دىڭلىڭالرنى بويسۇندۇرغاندىن كېيىن سهرسان بولغان بىر قىسىم دىڭلىڭالر ئۇالرغا ئهگىشىپ كانگىيىگه

دېيىلگهن بولسا، › شىمالىي دىڭلىڭالر‹ن، شۇنىڭ بىلهن بىرگه ئهسلىي جايىدا قالغانلىرى بارغا

غهربىي . ۋەي سۇاللىسى خاتىرىلىرى‹. دېيىلگهن› غهربىي دىڭلىڭالر‹كانگىيىگه كۆچۈپ بارغانلىرى

الر بولسا ئۇيسۇنالرنىڭ غهربى، كانگىيىنىڭ شىمالىدىكى دىڭلىڭ‹دە تىلغا ئېلىنغان › رۇڭالر تهزكىرىسى

ھونالرنىڭ قۇتئۇش تهڭرىقۇتى غهربكه كۆچكهندە شۇالرغا ئهگىشىپ بارغان دىڭلىڭالرنىڭ ئهۋالدلىرى

60بولۇپ، ۋەي سۇاللىسى ۋە جىن سۇاللىسى خانلىقى زامانىسسىغا كهلگهندە، قۇرامىغا يهتكهنلهر

ه سوغدى توققۇز غۇز ئېلى كانگىيه خانلىقى كېيىنچ. مىڭ ئهتراپىدا بولغان150مىڭ، ئومۇمىي نوپۇسى

يهنه . سوغدى توققۇز غۇزلىرى يىپهك يولىدا جانلىق پائالىيهت قىلغان. بولۇپ ئوتتۇرىغا چىققان

فامىلىلىك غۇزالر بولۇپ، دىڭلىڭالرنىڭ ئىچىدە دى فامىلىلىكلىرى كۆپ ) ) ئۇالرنىڭ ئىچىدە دى

ىسىنى ئىشلهتكهن غۇز سودىگهرلىرى ئىدى، بۇالر سوغدى توققۇز غۇزلىرى بىلهن بىرلىكته دى فامىل

].10[»بولۇپ، بۇالر ئهلۋەتته غهربىي دىڭلىڭالردىن ئىدى

شۇنداق ئىشالر بولۇپ ئۆتكهنكى، . بۇ يهردە زىكرى قىلىنغانلىرى تارىخىي پاكىتالرغا ئۇيغۇن كېلىدۇ

توققۇز جاۋۇپ يهنى ماۋەرائۇننهھر رايونىدا ) كانگىيه(تاڭ سۇاللىسىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا، سوغدىيانا

شۇڭا، تارىخىي . نىڭ پائالىيىتى يېتهكچىلىك ئورۇندا تۇرغان) (غۇزلىرى

قاتارلىق توققۇز ئايماقتىكى قهبىلىلهر بىردەك ) ) ھۆججهتلهردە تاشكهنت، بۇخارا، سهمهرقهنت، سهلىز

اللىسى بىلهن سودا بۇالر تاڭ سۇ]. 11[دەپ ئاتالغان» توققۇز جاۋۇپ غۇزلىرى«ياكى » توققۇز جاۋۇپالر«

) ) »ئۇيغۇر«ئاالقىسى قىلغاندا ۋە چاڭئهن قاتارلىق جايالرغا كېلىپ پائالىيهت قىلىپ ئۆزلىرىنى

قاتارلىقالر ئۆزلىرىنى ئۇيغۇر ) ) ، شى جېجىژ)(مهسىلهن، شى فۇچىڭ . دەپ ئاتىغان

176

ارلىق پادىشاھلىرى قات) 846—841(، ۋۇ زوڭ )835—826(دېيىشىپ، تاڭ سۇاللىسىنىڭ ۋېن زوڭ

دېگهن )) » لى ۋېنراۋ توپالملىرى« يىلى يېزىلغان -842شۇڭا، . بىلهن ئاالقه قىلغان

ئۇيغۇر شې جىجىنىڭ «نىڭ ) ) » ئۇيغۇر خانىغا يولالنغان مهكتۇپالر«كىتابنىڭ

-13بنىڭ شۇ كىتا. قاتارلىق بابلىرىدا يۇقىرىقىالرنى ئۇيغۇر دەپ يازغان) ) »ئهھۋاالتى

شياڭدا . دېگهن بىر ئادەمنىڭ ئىسمى تىلغا ئېلىنغان) ) »ئۇيغۇر ئهنشاۋشۈن«جىلدىدا

ئهپهندىنىڭ پىكرىگه ئاساسالنغاندا، بۇ كىشى ئهسلىي توققۇز جاۋۇپالردىن بولۇپ، بۇخارالىق

].12[ئىكهن

تتۇرا، غهربىي ئاسىيا ۋە تېلىالر ۋە ئېگىز قاڭقىلالر زامانىسىدىكى ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ ئو. 3

ياۋروپادىكى پائالىيهتلىرى

ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ تارقالغان جايلىرى) 1

دە تېلىالرنىڭ ) ) .تېلىالر ھهققىدە قىسسه. شىمالىي سۇاللىلهر تارىخى«لى يهنشۇ يازغان

.جايالشقان ئورۇنلىرى مۇنداق بايان قىلىنغان

ڭ ئهۋالدلىرىدۇر، ئۇالرنىڭ تۈرى ناھايىتى كۆپ، ئۇالر بالقاش تېلىالرنىڭ ئهجدادلىرى ھونالرنى

كۆلىنىڭ شهرقىدىكى تاغالرنى بويالپ ئايىغى ئۈزۈلمهي جايالشقان بولۇپ، توغال دەرياسىنىڭ شىمالىدا

بارغۇت، توڭرا، ئۇيغۇر، بايىرقۇ قهبىلىلىرى بار، ئۇالرنىڭ باشلىقى ئېركىن دەپ ئاتىالتتى؛ چومۇل،

مىڭ لهشكىرى بار ئىدى؛ ئېۋىرغول 20ىل، قۇن، قوشۇر قاتارلىق قوۋمالر بولۇپ، ئۇالرنىڭ تۈركهش، ئىزگ

، كىنگىتنىڭ شىمالىي ۋە ئاقتاغ بويلىرىدا چۈبه، بۇالغ، چىگىل، دىسۇباناغ، )بۈگۈنكى قۇمۇلنىڭ غهربى(

ئالتاي مىڭ لهشكىرى بار ئىدى؛ 20ئوغۇز، خاككاس، ئىكدىر، ئونغۇر قاتارلىق قوۋمالر بولۇپ،

مىڭدىن 10تېغىنىڭ غهربىي جهنۇبىدا سىردادۇش، دېلىر، زاباندىر، داچى قاتارلىق قوۋمالر بولۇپ،

ئارتۇق ئهسكىرى بار ئىدى، سوغدىيانانىڭ شىمالى، ئېتىل دەرياسى بويلىرىدا ئاتىئىزم، قاسار، باخۇ،

مىڭدىن 30 بولۇپ، رپېچهنهك، جۇخهي، ھايبىچ، قوچاي، سوپۇ، يىماق، قۇتتال قاتارلىق قوۋمال

قارا دېڭىزنىڭ شهرقى ۋە غهربىدە ساغۇر، ئۈچ ئۇرۇق يېماق، سورۇڭقار قاتارلىق . ئهسكىرى بار ئىدى

177

نىڭ شهرقىدە ئاسكىل، ئاالن، بېيرۇ، ) رىم( دىن ئارتۇق ئىدى؛ قهرەڭ 8000قهۋملهر بولۇپ، نوپۇسى

شىمالىي دېڭىزنىڭ . يېقىن ئىدى مىڭغا20قۇلىس، قۇۋىنخۇن قاتارلىق قهۋملهر بولۇپ، نوپۇسى

ئايرىم -ئۇالرنىڭ ئۆز ئالدىغا قاغانى يوق بولۇپ، ئايرىم. جهنۇبىدا توباس قاتارلىق قهۋملهر بار ئىدى

.ھالدا شهرقىي ۋە غهربىي تۈرك خانلىقىغا قارايتتى

ئىتتىپاقىغا بۇ تارىخىي خاتىرىلهر تېلىالر دەپ ئاتالغان ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرى بولمىش قهبىلىلهر

ئايماقالر كهڭ ئوتتۇرا ئاسىيادا فورۇمغىچه بولغان دائىرىدە تارقىلىپ، -تهۋە بىر قاتار قهبىله

.دىمۇ قهيت قىلىنغان» سۈينامه«بۇ خاتىرە ۋېيجىڭ يازغان . تىرىكچىلىك قىلغانلىقىنى ئىسپاتاليدۇ

ى پائالىيهتلىرى توغرىسىدا ياڭ ئۆز زامانىسىدا ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ ئوتتۇرا ۋە غهربىي ئاسىيادىك«

:شىڭمىن ئهپهندى مۇنداق بايان قىلىدۇ

ئىچكى توققۇز ‹ئۇيغۇر قهبىله ئىتتىپاقىنىڭ تهركىبلىنىشى توغرىسىدىكى تارىخشۇناسلىق ساھهسىدە «

.»دەيدىغان قاراش ئۇزۇندىن بۇيان داۋاملىشىپ كېلىۋاتىدۇ› ئۇرۇق ۋە تاشقى توققۇز قوۋم

ۇيغۇر قهبىلىلىرى ئىتتىپاقى ئاساسهن ئۈچ قىسىم كىشىلهردىن يهنى توققۇز ئۇيغۇر، مېنىڭ قارىشىمچه، ئ

بۇ ئۈچ قىسىم كىشىلهرنىڭ ھهممىسى تېلىالر . ئون ئۇيغۇر ۋە سېرىق ئۇيغۇرالردىن تهركىب تاپقان

تۇغال دەرياسى، —ئايرىم ھالدا بايقال كۆلىنىڭ جهنۇبىدىكى ئۈچ چوڭ دەريا -بولۇپ، ئهسلىدە ئايرىم

ئۇالر دەريا نامىنى ئۆز قهبىلىسىنىڭ نامى . ئورقۇن دەرياسى ۋە سېلىنگا دەرياسى بويىغا ئولتۇراقالشقان

.قىلغان

ئهسلىدە توغال دەرياسىنىڭ بويىغا . دېگهن سۆزنىڭ ئاھاڭ تهرجىمىسى› توققۇز‹تۈركچه ) ) توغال

ئون ‹تۈركچه )) ئورقۇن . دەرياسى دەپ ئاتالغان) توققۇز ئۇيغۇر(› توققۇز‹جايالشقان قهبىله

شۇڭا، ئهسلىدە ئورقۇن دەرياسى بويىغا جايالشقان قهبىله . دېگهن سۆزنىڭ ئاھاڭ تهرجىمىسى› كۈن

خهنزۇچه تارىخىي ماتېرىيالالردا بۇالر توققۇز ئۇيغۇر ۋە ئون ئۇيغۇر دەپ . دەپ ئاتالغان› ئون ئۇيغۇر‹

. سېلىنگا دەرياسى بويىغا جايالشقان—هسلىي ئۇيغۇرالرنىڭ يهنه بىر قىسمى ئ... خاتىرىلهنگهن

شۇڭا، بۇ قىسىم كىشىلهر . دېگهن سۆزنىڭ ئاھاڭ تهرجىمىسى› سېرىق‹تۈركچه ) ) سېلىنگا

ئۇيغۇرلىرى غهربكه كۆچۈشتىن ئىلگىرى، ) غوبى( يىلى - 840لېكىن، . دەپ ئاتالغان› سېرىق ئۇيغۇر‹

پهقهت سۇڭ سۇاللىسىنىڭ يۈەنفېڭ . ردا تىلغا ئېلىنمىغانسېرىق ئۇيغۇرالر خهنزۇچه تارىخىي ماتېرىيالال

178

سېرىق ‹دىن كېيىن تارىم ئويمانلىقىنىڭ شهرقىي جهنۇب تهرىپىدە ) يىلى-1081مىالدىيه ( يىلى - 4

شۇڭا، خهنزۇچه تارىخىي ماتېرىيالالردا سېرىق باش ئۇيغۇرالر . پهيدا بولۇپ قالغان› باش ئۇيغۇرالر

ئۇنىڭدىن ئىلگىرى ئۇالرنىڭ نهدىن . ېلىشى بهكمۇ تاسادىپىي بولغاننامىنىڭ پهيدا بولۇپ ق

ئهسىرلهردىال IVئهمما، غهرب ئهللىرىنىڭ تارىخىي ماتېرىياللىرىدا . كهلگهنلىكىنى تاپقىلى بولمايتتى

].13[سېرىق ئۇيغۇرالرنىڭ جهنۇبىي رۇسىيه يايلىقىدا پائالىيهت ئېلىپ بارغانلىقى خاتىرىلهنگهن

توققۇز سۆزدىن كهلگهن، —مهسىلهن، توغال ( ئهپهندىنىڭ بۇ بايانىدىكى بهزى قاراشلىرى ياڭ شىڭمىن

غا ئايرىم كىشىلهر قوشۇلمىسىمۇ، ئهمما ئۇنىڭ ئاساسىي روھى بىزنى مۇھىم يىپ ) دېگهنگه ئوخشاش

. ئۇچى بىلهن تهمىنلهيدۇ

لهردىال بارلىقى توغرىسىدا ئهسىر VI - Vالرنىڭ ) سېرىق ئۇيغۇر(چيهن بوچۈەن ئهپهندى سارغۇر

) دىكى بايان كۆزدە تۇتۇلىدۇ» شىمالىي خانلىقالر تارىخى«(بۇ يهردە تىلغا ئېلىنغان سارغۇر : توختىلىپ

نىڭ قىسقارتىلغان شهكلى بولۇپ، بۇ نام سوڭ سۇاللىسى دەۋرىدە لوپنۇر كۆلىنىڭ جهنۇبىدا » سارئوغۇز«

چىڭ سۇاللىسى دەۋرىدە لوپنۇر كۆلىنىڭ شهرقىدە، ۋە يۈەن، مىڭ، » سېرىق باش ئۇيغۇر«ياشىغان

كۆلىنىڭ شهرقىدە، خېشى كارىدورىنىڭ غهربىي قىسمىدا ياشىغان سېرىق ئۇيغۇرالر ) كۆكنۇر(چىڭخهي

بۇنىڭدىن مهزكۇر قهبىله ياكى قهبىلىلهر ئىتتىپاقى نامىنىڭ خېلى قهدىمكى . بىلهن تامامهن ئوخشاش

دېگهن » ئۇيغۇر«سارغۇر، ئۇيغۇر، ئون ئۇيغۇر قاتارلىق ... دېمهك]. 14[نام ئىكهنلىكىنى كۆرۈۋاالاليمىز

ئهسىردىن ئىلگىرىال ۋىزانتىيىنىڭ شهرقىگه Vنام بىلهن ئاتالغان قهبىلىلهر ياكى قهبىلىلهر ئىتتىپاقى

].15[كۆچۈپ كېلىپ جايالشقان ھهمدە شهرقىي رىمغا ئهلچى ئهۋەتكهن

يېرىميېفنىڭ . دا تولۇقلىساق، سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى ئالىمى دبۇ قاراشنى يهنىمۇ ئىلگىرىلىگهن ھال

:مۇنۇ بايانىنى كۆرۈپ ئۆتۈشكه توغرا كېلىدۇ

ھون قهبىلىلىرى ئىتتىپاقى رەڭگارەڭ قهبىلىلهردىن تهركىب تاپقان بولۇپ، ئۇنىڭدا تۈركىي تىللىق «

، )جدادى خانىتالر ۋە مانىسالرئوگۇرالر، ھازىرقى ۋىنگىرالرنىڭ ئه(قهبىلىلهر، موڭغۇلالر، ئوگرالر

شۇنى كۆرسىتىپ ئۆتۈشكه توغرا كېلىدۇكى، . شۇنداقال قهدىمكى ئاسىيا قهبىلىلىرى كىرگهن

ئالىمالر تۈركىي، موڭغۇل ۋە . تىلشۇناسالرنىڭ قارىشىچه، بۇ قهبىلىلهرنىڭ تىلىدا بهزى ئورتاقلىقالر بار

ىگه، بۇ ئىككى تىل ئائىلىسىنى قوشۇپ، چوڭ موڭغۇل تىللىرىنى ئالتاي تىللىرى ئائىلىس-توڭگۇس

179

].16[ئالتاي تىللىرى ئائىلىسىگه كىرگۈزىدۇ-ئورال

تىلىنى تۈركىي تىلدىن ئازراق پهرقلهندۈرۈپ قارىغان بولسىمۇ، ) ئوغۇز-ئوگۇر(بۇ قاراشتىكىلهر ئوگر

ماس بۇ، قارىشىمىزغا . الرنىڭ ھون دەۋرىدە مهۋجۇدلۇقى سۆزلهنگهن) ئوغۇر(لېكىن ئوگر

.كېلىدىغانلىقىغا دىققهت قىلىشقا توغرا كېلىدۇ

تۈرك «ئهينى چاغدا ئۇيغۇر قهبىلىلىرى يالغۇز يۇقىرىقىدەك ئۈچ قهبىله ئىتتىپاقىغىال بۆلۈنمىگهنلىكىنى

ئۇنىڭدا تىل دىئالېكتلىرىغا ئاساسهن مۇنداق . دىكى بايانىدىنمۇ چۈشىنىمىز» ئېنسىكلوپېدىيىسى

:»]17[لگهنقهبىله ناملىرى كۆرسىتى

شهرقىي تۈركىي تىل غهربىي تۈركىي تىل

ئوغۇز ئوغۇز

ئون ئوغۇز ئون ئوغرى

ئوتتۇز ئوغۇز ئوتۇغۇر

توققۇز ئوغۇز قوتۇغۇر

سېرىق ئوغۇز سارغۇر

) سابىرىالر، سيانپىيالر( يىلى سبىرالر -461 ماتېرىيالالردا ئېيتىلغانلىرى بويىچه، مىالدىيه دېمىسىمۇ

كهندە، شۇالر بىلهن كۆچكهن قهبىلىلهر ئىچىدە ئوغرى، ئون ئوغرى، ئوتۇغۇر، غهربكه قاراپ كۆچ

].18[قوتۇغۇر، سارغۇر قهبىلىلىرىمۇ بولغان

يىلىدىكى -552 يىلىدىكى، ئاكادىيانىڭ - 551بۇالردىن ئون ئوغرى قهبىلىسى، جوردانىنىڭ

قى يېرىمىدا كاۋكازنىڭ ئهسىرنىڭ ئالدىنIVخاتىرىسىدىن قارىغاندا، ئون ئۇيغۇر قهبىلىلىرى

يىلى قهدىمكى سۇرىيه يېزىقىدا -569 مۇمكىن، مىالدىيه شىمالىدىكى رايونالردا تۇرغانلىقىنى بىلىش

قهبىلىنىڭ نامى جهدۋىلى 12تىلىغا ئېلىنغاندىن كېيىن، يهنه » ئۇيغۇر«يېزىلغان بىر ئهسهردە

بۇ ئون ئۇيغۇرالر . هندە ئون قهبىلىال قالىدۇئۇنىڭدىن ئۇيغۇر بىلهن سارغۇرنى چىقىرىۋەتك. كۆرسىتىلگهن

.ئوغرى، سابىر، بۇلغار، قوتۇغۇر، ئابار، سارغۇر، كاسدىمىر، باغرسىق، قۇلس، ئابدال، ئېفتالت

چيهن بوچۈەن ئهپهندى بۇ قهبىلىلهرنى خهنزۇچه تارىخىي ھۆججهتلهردىكى ماتېرىيالالر بىلهن باغالپ

180

:تۆۋەندىكىدەك چۈشهندۈرۈپ ئۆتكهن

بىر (-480بۇلغارالر، شهرقىي رىم يهنى ۋىزانتىيه تارىخىي ماتېرىياللىرىدا بۇ قهبىله مىالدىيه ) 1(

بۇ قهبىله ئون ئۇيغۇرالر كاۋكازنىڭ شىمالى ۋە ۋولگا . يىلى تۇنجى قېتىم تىلغا ئېلىنغان) -482قاراشتا

نىڭ تۇرغان جايى باشقا بۇ قهبىلى. دەرياسىنىڭ غهربىگه يېتىپ كېلىپ ئۇزۇن ئۆتمهي پهيدا بولغان

قهبىلىلهرنىڭ تۇرغان جايىغا قارىغاندا غهربكه ئهڭ يېقىن بولۇپ، ئۇالر كاۋكازدىن تاكى دوناي

خېلى چوڭ رايون شهرقىي رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ شىمالىي چېگرىسىغا . دەرياسىنىڭ ساھىلىغىچه سوزۇلغان

.تۇتاشقان

ئهسىرنىڭ باشلىرىدا، قارا VII، بۇ قهبىله مىالدىيه ۋىزانتىيه تارىخىي ماتېرىياللىرىدا ئېيتىلىشىچه

. دەپ ئاتالغان بىر دۆلهت قۇرغان) Lagrande Bulgaria(» بۈيۈك بۇلغارىيه«دېڭىزنىڭ شىمالىدا

بهش «يهنى » بهلغۇر«دېگهن نام » بۇلغار«. كېيىن ئۇالر ئون ئۇيغۇر ئىتتىپاقىغا قوشۇلۇپ كهتكهن

يىلى ياۋروپا ھون -469مىالدىيه ]. 19[ىك، دېگهن قاراش باردېگهنل» بهش ئوغۇز«ياكى » ئوغرى

ئىمپېرىيىسى ئاغدۇرۇلغاندا ھونالر ئاتىلالنىڭ كىچىك ئوغلى ئېرنهك باشچىلىقىدا ئون ئوغۇرىيىگه

» ھونۇغۇرالر«شۇنىڭدىن كېيىن ئون ئوغۇرالر ئۆزلىرىنى . كۆچۈپ كېلىپ، ئۇالرنىڭ تهركىبىگه قوشۇلغان

بۇلغار دېگهن نامنى ئۆزلىرىنىڭ سىياسىي ئىتتىپاقىنىڭ » ئون ئوغۇرالر«كېيىن ]. 20[دەپمۇ ئاتاشقان

.نامى سۈپىتىدىمۇ قولالنغان

سى ئىچىدىكى بىر قهبىله بولۇپ، ۋىزانتىيه » ئىچكى توققۇز قهبىله«قۇتۇغۇر، بۇ ئۇيغۇرالرنىڭ ) 2(

+ قۇت —قوتۇغۇر . دەپ يېزىلغان. .. ئۇت ئۇيغۇر، ئۈتىغېر—تارىخىي ماتېرىياللىرىدا كۆپىنچه ئوتۇغۇر

دېگهن مهنىدە، ئۇتۇغۇر » قۇتلۇق ئوغرى«ئۇيغۇر دېگهن ئىككى سۆزدىن ياسالغان ئىسىم بولۇپ،

ئۇيغۇر دېگهن سۆزدىن ياسالغان بولۇپ، ئۇت ئۇتماق، ئۇتۇۋالماق، يهڭمهك، غهلىبه قىلماق + ئۇت

قۇتۇغۇرالر . دېگهن مهنىدە» غالىب ئۇيغۇر«ياكى » ئۇتۇق قازانغۇچى ئۇيغۇر«دېگهن سۆز بولۇپ، ئۇ

ئهتراپىدا ياشىغان بولغاچقا، شۇنداق ئاتالغان دېگهن قاراش » قۇنتاغ«ئهسلىدە ئورقۇن ۋادىسىدىكى

.بار

تۈركىي تىلىدا قهبىله دېگهن » ئابار«. بۇالر رورەنلهردۇر. ئابار، بهزىدە ئاۋار دەپمۇ يېزىلىدۇ) 3(

.مهنىدە دەپ قارىلىدۇ

181

سدىمىر، بۇ قهبىله ئهسلىدە يهنسهي دەرياسىنىڭ يۇقىرى ئېقىمىدا كۆچمهن چارۋىچىلىق بىلهن كا) 4(

شۇغۇلالنغان بولۇپ، قىرغىزالر بىلهن قوشنا ئىدى، مىڭ سۇاللىسى دەۋرىدە غهربكه كۆچمهي قالغان بىر

جايالرغا قىسمى ئالتاي تېغىنىڭ جهنۇبىي چېتىگه كۆچۈپ كېلىپ، قۇمۇل مۇداپىئه رايونىغا يېقىن

.ئورۇنالشقان

دەپ يېزىلغان سىيانپىيالردۇر، بۇالر شهرقىي ) شيهنبېي»» (سابىر، خهنزۇچه ھۆججهتلهردە ) 5(

ئېلىمىزنىڭ شهرقىي شىمالى، موڭغۇل ئېگىزلىكى، جۇڭغار خهن سۇاللىسىنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدا

بۇ خانلىق . نى قۇرغانئويمانلىقىنىڭ شهرقىي قىسمىدا كۈچلۈك سىيانپىي خانلىقى) يارىش(

يىمىرىلگهەندىن كېيىن ئۇالرنىڭ بىر قىسىم ئادەملىرى بايقال كۆلىنىڭ شهرقى ۋە غهربىي تهرەپلىرىگه

ئهنه » سىبىرىيه«رۇسىيىنىڭ جهنۇبىي قىسمىدىكى . تارقىلىپ، كۆچمهن چارۋىچىلىق بىلهن شۇغۇلالنغان

.سىيانپىيالرنىڭ نامىدىن كهلگهن-شۇ شيهنبېي

ئىچكى توققۇز «ئۇالر ھهم ئۇيغۇرالرنىڭ . دەپ تهرجىمه قىلىنغان ، ل، خهنزۇچه ئابدا) 6(

ھېسابلىنىدۇ ھهم تاشقى توققۇز قوۋمى ئىچىدىكى ئادىز » ئابدال قهبىلىسى«سى ئىچىدىكى » قهبىله

بۇنىڭ سهۋەبى، ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ دەسلهپكى مهزگىلىدە بۇ قهبىله . قهبىلىسى دەپمۇ قارىلىدۇ

لېكىن، بۇ قهبىلىدىن چىققان بىر بالىنى ئۇيغۇر قاغانى ئاسراندى ئوغۇل . تتىكى ئورۇندا تۇراتتىئادە

دەپ » ئىناۋەت قۇچقان قاغان«قىلىپ بېقىۋالغان، كېيىنكى چاغدا بۇ باال تهختكه ۋارىسلىق قىلىپ

ن ئۇالرنىڭ بولۇپ قالغان، شۇنىڭ بىله» ئىككىنچى قاغان جهمهتى«ئاتالغاندىن كېيىن، بۇ قهبىله

.ئورنى ئۆسۈپ ئىچكى توققۇز قهبىله قاتارىغا ئۆتكهن

ئېفتالت، بۇ قوۋم شهرقىي رىم، پېرىسىيه قاتارلىق دۆلهتلهرنىڭ تارىخىي ماتېرىياللىرىدا ) 7(

خاتىرىلهنگهن پهيتالالردۇر، ئۇالر شۇ زامانالردا ئوتتۇرا ئاسىيادا قۇدرەتلىك دۆلهت قۇرغان، كېيىن

جهنۇبىي سۇاللىلهردىن بىرى . ارسالرنىڭ بىرلهشمه قوشۇنى تهرىپىدىن ھاالك قىلىنغانتۈركلهر بىلهن پ

دېگهن خهت ) خۇا» (» . دەپ ئاتىغان )بولغان لياڭ خانلىقى ئۇالرنىڭ دۆلىتىنى خۇاگۇ

) ئىفتالىتالر(تارىخىي خاتىرىلهردە يهپتالالر . دەپ ئوقۇالتتى دېيىلىدۇ» غۇر-گۇر«قهدىمكى زاماندا

دېمهك، ئۇالر تۈركىي تىللىق قوۋم بولۇپ، ئهسلىدە ئالتاي . دېيىلگهن» گىز قاڭقىلالرنىڭ بىر تۈرىئې«

تېغىنىڭ ئهتراپىدا كۆچمهن چارۋىچىلىق بىلهن شۇغۇلالنغان، ئېنىقكى، غهربكه كۆچكهن ياكى كۆچمهي

182

.قالغان يهپتالالرمۇ ئۇيغۇر قهبىلىلىرى ئىتتىپاقىنىڭ بىر ئهزاسى ئىدى

.س، ئۇيغۇر ۋە تۈركىي تىللىق قهبىلىلهر نامى ئىچىدە بۇنىڭغا توغرا كېلىدىغان نام ئۇچرىمايدۇقولى) 8(

بۇنىڭغا توغرا كېلىدىغان ناممۇ ئۇيغۇر ۋە تۈركىي تىللىق قهبىلىلهر نامى ئىچىدە . باغرسىق) 9(

.ئۇچرىتىلمىغان

دېگهن قهبىله نامى تىلغا ) اسارق(يۇقىرىقىالردىن باشقا ۋىزانتىيه تارىخىي ماتېرىياللىرىدا قازار

تاڭ سۇاللىسىنىڭ تارىخىي . قهبىلىلىرىنىڭ بىرى سۈپىتىدە كۆزگه چېلىقىدۇ» ئون ئۇيغۇر«بۇمۇ . ئېلىنغان

دەپ » » —، تۈرك كېسار »» —تۈرك گېسار «كىتابلىرىدا بۇ قهبىله ھهمىشه

خهنزۇچه . شىمالىي كاۋكازدا ياشىغان ئهسىرلهردە VI—VIIقاسارالر مىالدىيه . تهرجىمه قىلىنغان

يېقىنقى ]. 21[سۈپىتىدە بايان قىلىنىدۇ» ئىچكى توققۇز قهبىلىسى«ھۆججهتلهردە قاسارالر ئۇيغۇرالرنىڭ

.دەۋردىكى قىسمهن تارىخچىالر قاسارالرنى ھازىرقى زامان قازاق مىللىتىنىڭ ئهجدادى دەۋالغان

سلىي ماكانىغهربكه كۆچكهن غوبى ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئه) 2

غهربكه كۆچكهن غوبى ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئهسلى ماكانى موڭغۇل يايلىقى بولۇپ، بۇ توغرۇلۇق قهدىمكى

بۇنىڭ ئىچىدە پېرىسىيىلىك تارىخچى . زامان ئاپتورلىرىنىڭ كىتابىدا ئۇچۇرالر ساقالنغان

ئېيتىشالرغا : انئۇ مۇنداق يازغ. رەشىدىددىننىڭ بايانى بىرقهدەر ئېنىقراق ئۇچۇرغا ئىگه قىلىدۇ

قارىغاندا ئۇيغۇرالر ۋىاليىتىدە ھهيۋەتلىك ئىككى چوڭ تاغ بار ئىكهن، بىرىنىڭ ئىسمى بوقراتۇبۇزلۇق،

ئۇگدايخان بىر شهھهر بىنا قىلىپ ئاشۇ شهھهرنىڭ . يهنه بىرىنىڭ ئىسمى ئاشقۇنلۇق تهڭرىم ئىكهن

بۇ تاغالرنىڭ . ان يهنه بىر تاغ بار ئىكهنئىككى تاغنىڭ يېنىدا قۇت تاغ دېيىلىدىغ. نامى بىلهن ئاتاپتۇ

قهدىمكى . ئىچىدىكى بىر جايدىن ئون ئېقىن، يهنه بىر جايدىن توققۇز دەريا ئېقىنى ئاقىدىكهن

دەۋرلهردە ئۇيغۇر قهبىلىلىرى مۇشۇ دەريا ساھىللىرىدا تاغ ئىچى ۋە تۈزلهڭلىكلهردە ماكان تۇتۇشقان

قانالر ئون ئۇيغۇر، توققۇز دەريانى بويالپ ئولتۇراقالشقانالر ئون دەريانى بويالپ ئولتۇراقالش. ئىكهن

بۇ قهبىلىلهرنىڭ . ئاۇش ئون دەريا ئون ئارغۇن دەپ ئاتىلىدىكهن. توققۇز ئۇيغۇر دېيىلىدىكهن

ئىسلىق ياكى ئىسقۇل، ئوتۇتقار، بۇقىس، : ناملىرى رەت تهرتىپى بويىچه تۆۋەندىكىدەك ئاتىلىدىكهن

.دار، ئادار، ئۇچتابىن، قامالمچۇ ۋە ئۆتۈكهندىن ئىبارەتئۇزقۇندۇز، تۇالر، تار

183

ئالدىنقى ئۈچ دەريا ساھىلىغا توققۇز قهبىله جايالشقان، كېيىنكى تۆت دەريا ساھىلىغا بهش قهبىله

توققۇزىنچى ئېقىن قامالنچۇ دەرياسىنىڭ ساھىلىدا ئولتۇراقالشقانالر لونك دەپ . جايالشقان

دەريا . ئۆتىكهن دەرياسى بويلىرىدىكىسى قاماق ئاتىقۇز قهبىلىسى ئىكهنئاتىلىدىكهن؛ ئونىنچى ئېقىن

قهبىله بار بولۇپ، ئۇالرنىڭ 122ساھىلىنى بويالپ ئولتۇرغان بۇ قهبىلىلهردىن باشقا يهنه بىر دائىرىدە

].22[نامى ئېنىق ئهمهس

ه كۆچكهن ۋىزانتىيه ئهسىردە غهربكV-VIIتارىخچىالر ھهر تهرەپلىمه دەلىللهش ئارقىلىق مىالدىيه

تارىخىي ماتېرىياللىرىدا تىلغا ئېلىنغان ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكهن رەشىدىددىن

.خاتىرىسىدىكى قهبىله ناملىرى بىلهن ئاساسىي جهھهتتىن ئوخشاشلىقىنى ئىسپاتلىغان

وبى ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ غهربكه كۆچۈشىنىڭ سهۋەبىگ) 3

بۇ توغرۇلۇق بىرقانچه خىل قاراش بولۇپ، ئۇنىڭ . لىلىرى نېمه ئۈچۈن غهربكه كۆچكهنئۇيغۇر قهبى

ئېلىمىزنىڭ خهنزۇچه ھۆججهتلىرىدىكى ئۇچۇرالرغا قارىغاندا، . ئاساسىي مهزمۇنى ئوخشاش

) يىلى-487مىالدىيه ( يىلى -11ئۇيغۇرالرنىڭ غهربكه كۆچۈشى شىمالىي ۋەي سۇاللىسىنىڭ تهيخې

مىڭ ئادىمىنىڭ غهربكه 100 قاڭقىلالرنىڭ ىلىسى باشچىلىقىدىكى شهرقىي ئېگىزپوۋۇرغۇر قهب

ئهينى چاغدا بۇ قاڭقىل قهبىلىلىرى موڭغۇل . كۆچكهنلىكى بىلهن مۇناسىۋەتلىك بولسا كېرەك

يايلىقىدىكى رورەنلهر ھاكىمىيىتىنىڭ زۇلۇمىغا چىدىماي، ھازىرقى تۇرپاننىڭ شىمالىدىكى جۇڭغارىيه

ئېگىز قاڭقىلالر كۈچهيگهندە، ئۇنىڭ . ئېگىز قاڭقىلالر خانلىقىنى قۇرغان ىنىڭ شهرقىي قىسمىدائويمانلىق

غا تۇتاشقان، شهرقته بىر ) جۇڭغارىيه ئويمانلىقىنىڭ غهربىي قىسمى(تېررىتورىيىسى غهربته ياپبان

ۇر قىلغان، مهھهل شىمالىي چۆللۈكنى ئىشغال قىلىپ، رورەنلهر ئوردىسىنى جهنۇبقا كۆچۈشكه مهجب

مانا مۇشۇ چاغدا . يىلى ئېگىز قاڭقىلالر خانلىقى رورەنلهر تهرىپىدىن مۇنقهرز قىلىنغان-541مىالدىيه

.بىر قانچه تارماق ئۇيغۇر قهبىلىلىرى ئاساسىي قهبىلىلهردىن بۆلۈنۈپ، غهربكه كۆچكهن

يىلى سبىرالر -461قهدىمكى رىم تارىخچىسى پرىسكوسنىڭ مهلۇماتىغا قارىغاندىمۇ، مىالدىيه

ئاۋارالرنىڭ زەربىسى بىلهن جهنۇبىي سىبىرىيىدىكى يۇرتلىرىنى تاشالپ، -روەن) سابىرىالر، سيانپىالر(

ئۇالرنىڭ غهربكه سۈرۈلۈشى بىلهن ئوغرى، ئون ئوغرى، ئوتۇغۇر، قۇتۇغۇر ۋە سارغۇر . غهربكه كۆچكهن

184

دەرياسى بويلىرىغا بېرىپ قهبىلىلىرىمۇ غهربكه كۆچۈپ، كاسپى دېڭىزىنىڭ شىمالى ۋە دون

ئۇ چاغدا ئون ئوغۇرالرنىڭ بىر قىسمى ۋولگا دەرياسىنىڭ شهرقىي تهرىپىنى بويالپ . ئولتۇراقالشقان

مۇشۇ ۋاقىتتىن ئېتىبارەن شهرقته . شىمالغا قاراپ مېڭىپ، ئۇنىڭ ئوتتۇرا ئېقىن بويلىرىغا ماكانالشقان

VIIەرياسىغىچه بولغان جايالر تاكى مىالدىيه دەرياسى بويلىرىدىن غهربته دون د) ۋولگا(ئېتىل

].23[دەپ ئاتالغان» ئون ئوغۇرىيه«ئهسىرنىڭ ئاخىرلىرىغا قهدەر ئون ئوغۇرالرنىڭ نامى بىلهن

ناملىق » توققۇز ئوغۇز ۋە ئون ئۇيغۇر ھهققىدە تهتقىقات«فرانسىيىلىك ئۇيغۇرشۇناس خامىلتون ئۆزىنىڭ

: بىرقهدەر چوڭقۇرالشتۇرۇپ، شۇنداق بايان قىلىدۇماقالىسىدە ئۇيغۇرالرنىڭ كۆچۈشىنى

يىلالر ئارىلىقىدا سارغۇر ئوغۇز ۋە ئون ئۇيغۇر كىشىلىرى ۋىزانتىيىگه تۇنجى قېتىم ئهلچى -464—461

يهنه كېلىپ ئۇالرنى سابىر . شۇ ۋاقىتتا بۇ مىللهتلهر ئهمدىال شهرقتىن كۆچۈپ كهلگهنىدى. ئهۋەتكهن

. الر قوغالپ چىقارغان) ياكى ئابار(ىدىن قوغالپ چىقارغان، سابىرالرنى ئاۋار الر ئۆز يۇرتلىر) سيانىپ(

ئاۋارالر يهنه دېڭىزنىڭ ئىككى قىرغىقىدا تۇرۇشلۇق خهلقلهرنىڭ تهھدىت سېلىشى بىلهن ئۇ يهردىن

ئارىسىدىن ) Huns Akatzir(سارغۇرالر ھونالرنىڭ ئاقازىر قهۋمى . كۆچۈپ كېتىشكه مهجبۇر بولغان

تۇتقۇدەك بىر جاي ئىزدەش ئۈچۈن بۇ يهرگه كهلگهن ھهمدە ئۇالرنى مۇۋەپپهقىيهتلىك ھالدا ماكان

].24[بويسۇندۇرغان

غهربكه كۆچكهن ئۇيغۇرالرنىڭ پائالىيهتلىرى) 4

:ئۇنىڭ بىرىدە مۇنداق دېيىلگهن. غهربكه كۆچكهن ئۇيغۇرالر توغرۇلۇق ھهرخىل ئۇچۇرالر ساقالنغان

ئوتتۇرىلىرىدا بىر قىسىم ئۇيغۇرالر موڭغۇل يايلىقىدىن غهربكه كۆچۈشكه ئهسىرنىڭVمىالدىيه «

يىلى ئۇالر ۋولگا دەرياسى ۋادىسىغا يېتىپ كهلگهن ھهمدە شهرقىي ياۋروپا ۋە ئوتتۇرا -558باشلىغان،

›ئاۋارالر‹بهزى غهربلىكلهر ئۇالرنى خاتا ھالدا . ياۋروپانىڭ بىر قىسىم يېرىنى ئىگىلهپ ماكانالشقان

ئون (، ئون ئۇيغۇر )سېرىق ئۇيغۇر(ئۇالر ساغۇر . دەپ ئاتىغان، ئهمهلىيهتته ئۇالر ئۇيغۇرالر ئىدى

شۇ چاغدىكى خهلق رىۋايهتلىرىدە . دىن ئىبارەت ئۈچ ئۇلۇسقا بۆلۈنىدۇ) Uigurs(ۋە ئۇيغۇر ) ئۇيغۇر

Uigur) الر ) ئۇيغۇر›Ogre ‹ەم ئۇالرنىڭ ئهلچىسى گرېتسىيىدىن يارد. دەپ ئاتالغان

Chapter I, IV .Princeton (D. M. Dunlop the History of《]. (25[»سورىغان

185

Jewish Khazars《(

بۇ ئۇيغۇرالرنى چهت ئهل ئالىملىرى غهربىي ئۇيغۇرالر دەپ ئاتىغان ھهم ماتېرىيالالردا ئۇالرنىڭ

:جايالشقان ئورۇنلىرىنى كونكرېت قىلىپ مۇنداق كۆرسهتكهن

وغرى ۋە ئون ئۇغۇرالر تارباغاتاي تاغلىرى، قۇبدۇ، ئۇالستاي ئهتراپلىرىدا؛ غهربىي ئۇيغۇرالردىن ئ

ئوتۇغۇرالر قازاق، قىرغىز دالىسى ۋە ئامما دەرياسى بويلىرىدا، قۇتۇغۇرالر ۋە سارغۇرالر بولسا ۋولگا

].26[»دەرياسى بويلىرىدا ياشىغان

نهتىجىدە غهربكه كۆچكهن ئۇيغۇر تارىخنىڭ مۇرەككهپ بولۇشى، دەۋرنىڭ ئۈزلۈكسىز داۋالغۇشلىرى

قهبىلىلىرىنىڭ پائالىيهت دائىرىسىمۇ ئۆزگىرىپ تۇرغان، شۇنداقال ھهرىكهت شهكلىمۇ خىلمۇخىل

.بولغان

غهربكه كۆچكهن ئۇيغۇر قهبىلىلىرى ئىچىدە ئهڭ كۈچلۈكى ئون ئوغۇرالر بولغاچقا، ئۇالر ئۆزلىرىنىڭ

ئۇالرنىڭ مهركىزى ئون ئۇيغۇر . ىلىقىدا ئېلىپ بارغانبارلىق سىياسىي پائالىيهتلىرىنى شۇالر باشچ

ئهسىرنىڭ باشلىرىغا كهلگهندە سبىرالرنىڭ ئىسيان VIبۇ خانلىق مىالدىيه ]. 27[شهھىرى ئىدى

شۇنىڭ بىلهن ئۇالر يېرىم ئهسىرگه يېقىن سبىرالر، ئاۋارالر قاتارلىق . كۆتۈرۈشى بىلهن ئاغدۇرۇۋېتىلگهن

كۆك تۈركلهرنىڭ بۇ غهربتىكى ئۇيغۇرالرغا . تۈركلهرگه بېقىنىپ ياشىغانئاسىي قهبىلىلهرگه ۋە كۆك

تارتۇش دەۋرىگه توغرا ) ئاشنا(ھۆكۈمرانلىق قىلغان ۋاقتى تۈرك ھۆكۈمرانلىرىدىن ئىستهمى ۋە ئاسىنا

) تارتۇش قاغان دەپ ئاتالغان( يىلىغىچه، ئاسىنا تارتۇش -576ئىستهمى . كېلىش ئېهتىماللىقى بار

.لىغىچه ھۆكۈم سۈرگهن يى-603

دېگهن كىشى ئون ) بۆرە( يىلىغا كهلگهندە قۇتۇغۇر قهبىلىسىدىن كېلىپ چىققان قۇربان -583مىالدىيه

ئۇيغۇر، قۇتۇغۇر ۋە ئۇتۇغۇر قهبىلىلىرىنى قايتا تهشكىللهپ، ئۆزىنى خان دەپ جاكارالپ ئون ئۇيغۇر

زا كۈچهيگهن بولۇپ، زېمىنى شهرقته ۋولگا بۇ خانلىق ئۇنىڭ دەۋرىدە تا. بۇلغار خانلىقىنى قۇرغان

لېكىن، بۇ خانلىقنىڭ تارىخى بىر ئهسىرگه ]. 28[دەرياسىدىن غهربته دوناي دەرياسىغا قهدەر سوزۇلغان

يىلى غهربىي تۈرك خانلىقى ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن غهربىي تۈركلهر ئۆز -659مىالدىيه . بارمىغان

تۈركلهرنىڭ تهسىرىگه چوڭقۇر ئۇچرىغان ئون ئۇيغۇر . ئالدىغا ھاكىمىيهت تىكلهشكه باشاليدۇ

يىل مهۋجۇد بولغان 85. قهبىلىسى ئۆز ئالدىغا خانلىق تىكلىۋالىدۇ) ھازار(قهبىلىسىدىن بولغان قاسار

186

يىلى بهش پارچىغا -668ئون ئۇيغۇر بۇلغار خانلىقى ئاسى ھازارالرنىڭ ھۇجۇمى تۈپهيلىدىن مىالدىيه

.بۆلۈنۈپ كېتىدۇ

اتنىڭ چوڭ ئوغلى ئوتتېگىن ئۆزىگه قاراشلىق ئون ئۇغۇرالر بىلهن ئون ئۇغۇرىيىدە قېلىپ، قاسارالر قۇرب

ئۇنىڭ ئىككىنچى ئوغلى كوتىراغ بىر بۆلۈك قۇتۇغۇرالرنى باشالپ شىمالغا مېڭىپ . تهۋەسىگه ئۆتىدۇ

ن بىر قىسىم ئون يىلى كۆچۈپ كهلگه-461ئېدىل دەرياسىنىڭ ئوتتۇرا ئېقىن بويلىرىغا كېلىدۇ ھهمدە

ئۇغۇر قهبىلىلىرىنى بويسۇندۇرۇپ، ئېدىل ۋە -ئۇغۇرالر، سىبىرالر ۋە ئهتراپتا ياشايدىغان بهزى فىن

الر، بهزىدە موڭغۇلالرغا قىسمهن بېقىندى بولۇپ ) ھازار(بۇ خانلىقالر بهزىدە قاسار . بۇلغار دۆلىتى قۇرىدۇ

يىلىغا كهلگهندە -1400ۈم سۈرۈپ، مىالدىيه قالغان بولسىمۇ، يهنىال ئالته ئهسىر مۇستهقىل ھۆك

].29[تۆمۈرلهڭ تهرىپىدىن ئاغدۇرۇپ تاشلىنىدۇ

مىڭ ئاھالىنى 25قۇرباتنىڭ ئۈچىنچى ئوغلى ئاسپارۇغ ئۆزىگه تهۋە ئون ئۇغۇرالر ۋە قۇتۇغۇرالردىن

نى يۇنان ئۇنىڭ بالقاندا ئىگىلىگهن زېمى. باشالپ، غهربكه كۆچۈپ، بالقان يېرىم ئارىلىغا كېتىدۇ

ئهسىردىن كېيىنكى غهرب تارىخى VIIIمىالدىيه . دەپ يېزىلغان» مهنبهلىرىدە ئون ئۇغۇرىيه

ئهينى ۋاقىتتا بالقان يېرىم ]. 30[دەپ خاتىرىلهنگهن» ئون ئۇيغۇر ۋە قۇتۇغۇرالر«ماتېرىياللىرىدا

رالرنى ئۆزلىرىنى شهرقىي ئارىلىدا ياشايدىغان سالۋىيان ۋە تىراك خهلقلىرى ئون ئۇغۇرالر بىلهن قۇتۇغۇ

بۇنىڭ بىلهن . رىمنىڭ بويۇنتۇرۇقىدىن ئازاد قىلغۇچىالر دەپ قاراپ، ئاسپارۇغ تهرەپكه ئۆتكهن

بۇ ئىشتىن قاتتىق ئهندىشىگه چۈشكهن ۋىزانتىيه ئىمپېراتورى . ئاسپارۇغنىڭ كۈچى تېخىمۇ ئۇلغايغان

قىلغان، لېكىن ئۇرۇشتا ۋىزانتىيه مهغلۇپ يىلى ئاسپارۇغ ئۈستىگه يۈرۈش -679كونىستانتىن مىالدىيه

يىلى شهرتنامه تۈزۈلۈپ، ۋىزانتىيه -681بولغان، شۇنىڭ بىلهن ئىككى تهرەپ ئوتتۇرىسىدا مىالدىيه

ھهر يىلى ئاسپارۇغقا باج تاپشۇرىدىغانلىقىنى بىلدۈرگهن ۋە دوناي دەرياسى بىلهن بالقان ئارىسىدىكى

لېكىن، ئون ئۇغۇرالر بىلهن ]. 31[كهنلىكىنى ئېتىراپ قىلغانزېمىنالرنىڭ ئاسپارۇغقا مهنسۇپ ئى

قۇتۇغۇرالرنىڭ سانى ئاز بولغانلىقى، ئۇنىڭ ئۈستىگه ئۇالر سىالۋىيان مىللهتلىرى ۋە شهرقىي رىمنىڭ

كۈچلۈك ئاسسىملياتسىيه قىلىشىغا ئۇچرىغانلىقى ئۈچۈن، ناھايىتى تېزال سىالۋىيان ۋە شهرقىي رىم

].32[كى ئىچىگه كىرىپ كېتىدۇمهدەنىيهت چهمبىرى

ئۆزىگه تهۋە ئوغرى قهبىلىلىرىنى باشالپ، غهربىي ) ئىسمى نامهلۇم(قۇرباتنىڭ تۆتىنچى ئوغلى

187

ئىسمى (ۋىنگىرىيىگه كېلىپ ماكانلىشىپ، ئاۋارالر ھاكىمىيىتى ئاستىغا كىرگهن، ئۇنىڭ بهشىنچى ئوغلى

ى باشالپ شىمالىي ئىتالىيىگه بېرىپ، شهرقىي ئۆزىنىڭ باشقۇرۇشىغا قالغان ئون ئوغۇرالرن) نامهلۇم

ئوغۇرالردىن يهنه بهزىلىرى ئوكرائىنا، مولداۋىيه ۋە ترانسلۋانىيىگه ]. 33[رىمنىڭ تهۋەلىكىگه ئۆتكهن

].34[كېلىپ تارقىلىپ كهتكهن ۋە ناھايىتى تېزال شۇ جايدىكى خهلقلهرگه سىڭىپ كهتكهن

ئوغۇرالرغا تهۋە، مارى، -تۇرا ئېقىن بويلىرىدا ئهسلىدە فىنئورال تاغلىرى بىلهن ۋولگا دەرياسىنىڭ ئوت

ئهسىردە شهرقتىن كهلگهن ھونالر ئورال ۋە ئېدىل بويلىرىغا IIمىالدىيه . ۋۇتياك ۋە ماجارالر ياشايتتى

يىلى ھونالر ۋىنگىرىيىگه كۆچكهندە، بۇ -375مىالدىيه . ئولتۇراقلىشىپ بۇ مىللهتلهرنى بويسۇندۇرغان

ئهسىرگه كهلگهندە مانا شۇ VIIIمىالدىيه . ان بىر قىسىم ئاھالىلهر ماجارالرغا قوشۇلۇپ كېتىدۇيهردە قالغ

بۇ ۋاقىتتا ئون ئوغۇرىيىدە قاسارالرغا . ماجارالر جهنۇبقا سۈرۈلۈپ، ئون ئۇغۇرىيىگه كۆچۈپ كېلىدۇ

دېگهن » ئون ئوغرى«ماجارالر شۇالر تهركىبىگه قوشۇلۇپ . بېقىنىپ ياشاۋاتقان ئون ئوغۇرالر بار ئىدى

. ۋىنگىرىيىدە ئون ئوغرى خانلىقىنى قۇرىدۇI يىلى ئىستىۋان -997ئهمما، مىالدىيه . نامنى قوبۇل قىلىدۇ

. يىلىغىچه مهۋجۇد بولىدۇ-1301دېگهن نام بىلهن تونۇلىدۇ، » ھونگىر«بۇ دۆلهت ياۋروپاغا

غهربكه كۆچكهن ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ تهقدىرى) 5

ئهسىرلهرگىچه بولغان ئارىلىقتا غهربكه كۆچكهن IV—VIIىن كېيىنكى چاغدىن مىالدىيه مىالدىيىد

ئۇيغۇرالر شهرقىي ۋە جهنۇبىي ياۋروپا رايونىدا ماكانلىشىپ، شۇ جاينىڭ ئىقتىسادى، مهدەنىيىتى ۋە

غهرب مهدەنىيهت -مىللهتلهرنىڭ زورىيىشى، يۈكسىلىشىگه غايهت زور ھهسسىلهرنى قوشۇپ، شهرق

قىسىنى ئىلگىرى سۈرگهن؛ شهرقنىڭ مهدەنىيىتىنى غهربكه، غهرب مهدەنىيىتىنى شهرققه يهتكۈزۈشته ئاال

ئاخىر ئۆزلىرىنىڭ تۈپ مىللهت گهۋدىسىنى مهردلىك بىلهن قۇربان قىلىش . ۋاسىتىلىك رول ئوينايدۇ

ىللهتلهرنىڭ پۈتۈن شهكىللهنگهن بىر قاتار م-ھېسابىغا ئاشۇ رايوندىكى كېيىنكى زامانالردا پۈتۈن

جۈملىدىن ]. 35[بىۋاسىته ۋە ۋاسىتىلىك ئهجدادى، ئېتنىك قوۋم تهركىبى بولۇپ قوشۇلۇپ كهتكهن

ئوتتۇرا ئاسىيا مىللهتلىرىنىڭ ھازىرقىدەك مهۋجۇد بولۇپ تۇرۇشى، ئۈزلۈكسىز تهرەققىي قىلىشى ئۈچۈن

.ئۆز تهركىبلىرىنى ئاتا قىلغان

ر زادى قايسى مىللهتلهرنىڭ شهكىللىنىشىگه تهسىر ئۇنداق بولسا، غهربكه كۆچكهن ئۇيغۇرال

188

.كۆرسهتكهن

)... قهدىمكى ئۇيغۇرالر(چيهن بوچۈەن ئهپهندى غهربكه كۆچكهن ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرى

تهدرىجىي ھالدا قازاق، ئۆزبېك، تاتار، ۋىنگىر، بۇلغارالرغا سىڭىپ كهتكهن دېسه، يهنه بهزى كىشىلهر

شقا چۇۋاش، باشقىرىت، قازان تاتارلىرى؛ سىالۋىيان مىللهتلىرى، ۋىزانتىيىدىكى ۋىنگىر، بۇلغارالردىن با

. ، دەپ قارىغان]36[بهزى مىللهتلهر ۋە ياۋروپادىكى بهزى مىللهتلهرنىڭ زورىيىشىغا ھهسسه قوشقان

ئۇالر يهنه ئهزەبهيجان، تۈركىمهن ۋە تۈركىيه تۈركلىرىنىڭ مىللهت تهركىبلىرىنىمۇ زورايتقان،

.شنىڭ ھهم مۇمكىنچىلىكلىرى باردېيى

بۇ يهردە بهزىلهرنىڭ ۋىنگىر، بۇلغار ۋە چۇۋاشالرنىڭ نامىنى ئوغۇرالر بىلهن باغالپ

.چۈشهندۈرۈشلىرىدىن مهسىلىنىڭ مهلۇم تهرىپىنى روشهنلهشتۈرگىلى بوالر

» ىنگىرۋ«تارىخشۇناسالر ئارىسىدا ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا رۇس تىلىدىن كىرىپ ئۆزلهشكهن

يهنى ئون . دېگهن نامنىڭ تومۇرى بىر دېگهن قاراشمۇ بار» ئون ئۇيغۇر—ئون ئوغرى «دېگهن نام

ئۇغۇرالر ياۋروپاغا كۆچۈپ بارغاندىن كېيىن شۇ يهردىكى مىللهتلهرنىڭ تىلىنىڭ تهسىرىگه ئۇچراپ، ئۆز

دېگهن نام بىلهن » ونگىرھ«الر دەپ ئاتىغان ھهم ئۇالر قۇرغان دۆلهت ياۋروپاغا » ھونۇغۇر«نامىنى

شۇ سهۋەبلىك التىنچه ئۇنگىر، نېمىسچه ئونگار، فرانسوزچه ھونگروس ۋە رۇسچه ۋىنگىر . تونۇلغان

، ]37[دېگهن نامنىڭ ھهرخىل ئوقۇلۇشىدىن ئىبارەت) ھونۇغۇر(دېگهن نامالرنىڭ ھهممىسى ئون ئوغۇر

تىللىرى ئائىلىسىگه مهنسۇپ مىللهت ئوغۇز- ۋە ۋىنگىرالرنىڭ فىن دېگهن قاراشنىڭ كېلىپ چىقىشىدا

بولۇپ شهكىللىنىشىدە، جۈملىدىن ۋىنگىر تىلىدا تهلهپپۇز ۋە مهنه جهھهتتىن ئۇيغۇر تىلىدىكى مهنه

بىلهن ئوخشاش سۆزلهرنى تاپقىلى بولىدىغانلىقى، سېرىق ئۇيغۇرالرنىڭ مۇزىكىسى بىلهن ۋىنگىر

.تېرىيال بولىدۇمۇزىكىسىدىكى يېقىنلىق ئهھۋاللىرى تولۇقلىما ما

يىلى ۋىزانتىيه تارىخىي ماتېرىياللىرىدا -480بۇلغار نامىغا كهلسهك، بۇ نام دەسلهپته مىالدىيه

يهنى ]. 38[دېگهنلىك ئىكهن» بهش ئوغۇز«ياكى » بهش ئوغرى«يهنى » بهلغۇر«ئۇ . كۆرۈلگهن

ىي ئىتتىپاقىنىڭ نامى دېگهن نامنى ئۆزلىرىنىڭ سىياس» بۇلغار«ماتېرىيالالردا ئون ئوغۇرالرنىڭ

.قىلغانلىقىنى ئىسپاتاليدىغان ئۇچۇرالر بار

مهسىلهن، ۋىنگىرىيىلىك . باشقىرىت نامىنىڭمۇ ئوغرى نامى بىلهن ئاالقىسى بارلىقى ھهققىدە گهپ بار

189

دېگهن ) بۈيۈك ۋىنگىرىيه(» ماگنا ھونگارىيه« يىلى ۋىنادا ئېالن قىلغان -1929شهرقشۇناس نېمېت

بهش ئوغرى يهنى بهش ئۇيغۇر دېگهنلىك بولىدۇ، دەپ —سۆزى باشقىر » شقىرىتبا«ئهسىرىدە

ئهسىردە موڭغۇلىيىگه ساياھهتكه كهلگهن فرانسىيىلىك سهيياھ روبروك VIIIمىالدىيه ]. 39[كۆرسهتكهن

دۆلىتىدىن ئېقىپ ) باشقىرت(ئۆزىنىڭ ساياھهت خاتىرىسىدە ئېدىل دەرياسىنىڭ باسكاتىر

الرنىڭ تىلى بىلهن بىر خىل ) ئون ئوغۇر(ۋە بۇ يهردىكى مىللهتلهر تىلىنىڭ ھونۇغۇر چىقىدىغانلىقىنى

.دەپ يازغان» بۈيۈك ھونگارىيه«ئىكهنلىكىنى كۆرسهتكهن ھهمدە باشقىرت دۆلىتىنى

ئۇيغۇرالر ۋە باالساغۇن. 4

لىنغاندىن باشالپال ئۇ ئوتتۇرا ئاسىيادا باالساغۇن دېگهن مهشهۇر بىر شهھهر بولۇپ، بۇ شهھهر بىنا قى

ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھهر قايسى مىللهتلهر ئارا باالساغۇن بىلهن ئۇيغۇرالرنىڭ مۇناسىۋىتى ئاالھىدە

.بۇ يهردە مۇشۇ نۇقتا بىر قانچه تهرەپتىن يورۇتۇلىدۇ. قويۇق بولغان

ۇز ئوردۇدىن ئىبارەت بولۇپمۇ باالساغۇن بىلهن ق. باالساغۇن تارىختا بىرقانچه خىل نام بىلهن ئاتالغان

ئالدى بىلهن مهھمۇد . ئىككى نامنىڭ پاراللېل قوللىنىلغانلىقى گهپنىڭ ئورامىنى بهلگىلهيدۇ

ئۇنىڭدا . تهسكهي تاغ—قۇز، تهسكهي، قۇز تاغ «: كاشىغهرىنىڭ بايانلىرىنى مىسال كهلتۈرۈپ ئۆتىمىز

—ئۆكسۈمهس، قويدا ياغ ئۆكسۈمهس قۇزدا قار : ماقالىدە. ھهمىشه قار ئۆكسۈمهيدۇ ۋە سوغۇق بولىدۇ

.دەپ مىسال كهلتۈرۈلگهن] 40[»تهسكهيدە قار ئۆكسۈمهس، قويدا ياغ ئۆكسۈمهس

› ئوردۇكهنت‹بۇنىڭدىن ئېلىنغان خاقانالر تۇرىدىغان كاشغهر شهھىرى . ئوردا، خان شهھىرى. ئوردۇ«

].41[»دېيىلىدۇ

].42[»دېيىلىدۇ› قۇز ئوردۇ‹ۇ باالساغۇن شهھىرىم. باالساغۇنغا يېقىن شهھهر. ئوردۇ«

چىگىلچه، باالساغۇن بىلهن ئۇنىڭ يېنىدىكى ئارغۇ شهھهرلىرىدە ياشىغۇچى . يېزا، قىشالق. ئۇلۇس«

].43[»مۇ دېيىلىدۇ› قۇز ئۇلۇس‹شۇڭا، باالساغۇن شهھىرى . شهھهر دېمهكتۇر› ئۇلۇس‹خهلقلهر تىلىدا

دېگهن نامى » قۇز ئوردۇ«دىن باالساغۇننىڭ مهھمۇد كاشغهرىنىڭ يۇقىرىقى بىر قاتار بايانلىرى

دەپمۇ ئاتىلىدىغانلىقىنى بىلسهك، پېرىسىيىلىك تارىخچى ] 44[»قۇز ئۇلۇس«بارلىقىدىن باشقا،

190

].45[دېگهن يهنه بىر نامنىڭمۇ بارلىقى بىلىنىدۇ» قۇزبالىق«جۇۋەينىنىڭ مهلۇماتىدىغان

ناملىق ماقالىسىدە » باالساغۇن«ا يېزىپ بهرگهن بارتولد ئىسالم قامۇسىغ. ۋ. رۇسىيىلىك شهرقشۇناس ۋ

يىلى باالساغۇن ھېچبىر قارشىلىقسىزال چىڭگىزخان سهركهردىسى چۈبه نايان قولىغا ئۆتتى، -1218«

دېگهن بايانىغا ئاساسهن باالساغۇننىڭ كېيىنكى ۋاقىتالردا » دەپ ئۆزگهرتتى› غۇبالىق‹موڭغۇلالر ئۇنى

لغانلىقىنى بىلسهكمۇ، ئهمما بۇنىڭ كېيىنكى ئىش ئىكهنلىكىنى دېگهن نامىدا ئاتا» غۇبالىق«

ئاتالغۇسىنى بارتولد ) گۇبالىق(« غۇبالىق«بۇ يهردىكى . دىققهتتىن يىراقالشتۇرماسلىق الزىم، ئهلۋەتته

بېتىدىن ئالغان -22 توم -5ناملىق ئهسىرىنىڭ » رەۋزە تۇسسافا«نىڭ ) 1498—1433(مىرخۇەندى

مهنىسىدە » گۈزەل شهھهر«مىرخۇەندى كىتابىدا موڭغۇلالرنىڭ باالساغۇننى بولسا كېرەك، يهنى

ته ھهم شۇ مهنىدە » شهجهرەئى تۈرك«ئوبۇلغازى . دەپ ئاتىغانلىقىنى يازىدۇ» گۈبالىق«

.چۈشهندۈرۈلگهن

گۇ قهدىمكى ئۇيغۇر تىلىدىكى -نامى توغرىسىدا تېخىمۇ چوڭقۇرلىساق، بۇ يهردىكى غۇ» بالىق) گۇ(غۇ «

» ز«ئېهتىمال موڭغۇلالر بۇ ئاتالغۇ بىلهن ئۇچراشقاندا بوغۇم ئاخىرىدىكى . گۇزغا يېقىن تۇرىدۇ-قۇز-غۇز

دەپ تهلهپپۇز ) گۇبالىق-غۇبالىق(گۇ -تاۋۇشىنى چۈشۈرۈپ قويۇپ، سۆزنىڭ بىرىنچى بوغۇمىنى غۇ

ا مهنىدىكى دەپ چۈشىنىپ، باشق» گۈزەل شهھهر«قىلىشقان، بۇ شهھهرنىڭ گۈزەللىكىگه قاراپ، ئۇنى

.ئىسمى بىلهن ئارىالشتۇرۇۋەتكهن بولسا كېرەك

باالساغۇن توغرىسىدا خهنزۇچه، ئهرەبچه ۋە پارسچه تارىخىي ھۆججهتلهردىمۇ خېلى ئوبدان ئۇچۇرالر

بىر قاتار تارىخىي ئهھۋالالرغا قارىغاندا باالساغۇن يىپهك يولى، جۈملىدىن مهركىزىي . ساقالنغان

ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي، سىياسىي ۋە مهدەنىيهت مهركىزى ياكى مۇھىم ئاسىيادىكى مۇھىم بىر

تۈركهشلهر، ياغمىالر، توققۇز ئوغۇزالر، قاراخانىيالر ۋە قىتان خانلىقىنىڭ ئۇزۇن . بازار بولغان-ئۆتهڭ

قاراخانىيالرغا . موڭغۇلالر دەۋرىدىمۇ مۇھىم رول ئوينىغان. يىلالر سىياسىي مهركىزى بولۇپ كهلگهن

هللۇق بىر قاتار ئالىمالر، ئهدىبلهر، سهركهردىلهر دۇنياغا كهلگهن، شانلىق بىر شهھهر سۈپىتىدە تهئ

.مهۋجۇد بولغان

جۇغراپىيىلىك جايالشقان ئورنى سۈپىتىدە زادى قهيهردە دېگهن مهسىلىدە —باالساغۇن توپونومىيىلىك

نداق بولۇشىدا موڭغۇلالر ئۇنىڭ بۇ. تارىختىن بېرى ئوخشىمىغان قاراشالر تارقىلىپ كهلگهن

191

، ئۇنىڭ نامىنى يادالپ، ئېسىدە ساقالپ ]46[ئىستېالسىدىن كېيىن بۇ شهھهر تاشلىنىپ قالغان بولۇپ

ھازىرچه . تۇرىدىغانالر بۇ شهھهردىن كۆچۈپ كېتىپ، كىشىلهرگه ئېنىق ئۇچۇر قالدۇرالمىغان

. ەر پاكىتلىق دېيىشكه بولىدۇباالساغۇننىڭ ئورنى توغرۇلۇق مۇنداق ئىككى خىل قاراشنى بىرقهد

بىرىنچى، باالساغۇن چۇ دەرياسى ۋادىسىنىڭ قىرغىزىستان تهۋەسى بۆلىكىنىڭ جهنۇبىي قىسمىدىكى

؛ ئىككىنچى بىر خىل قاراش بۈگۈنكى كاشغهرگه يېقىن ئاتۇش ]47[خارابىسىدە) توقماق(بۇرانا

.، دەپ ھېسابالش]48[تهۋەسىدە

تارتىشالر بولۇپ -سىدە قهدىمكى دەۋرلهردىن ھازىرغىچه كۆپ تاالشمهن باالساغۇننىڭ ئورنى مهسىلى

كهلگهنلىك ئهھۋالىغا قاراپ شۇنداق چۈشهنچىگه كهلدىمكى، باالساغۇن ھهم ئۇنىڭ نامى تارىختا

چۈنكى، مۇنداق ئهھۋال، شىنجاڭ، جۈملىدىن دۇنيا تارىخىدا . يۆتكهلگهن بولۇشى ئېهتىمالغا يېقىن

تارىم —مىسالالردىن مۇنداق بىر پاكىتنى سۆزلىسهك، تهكلىماكان چۆللۈكى مهسىلهن، كۆپ . بولغان

شهھىرىنىڭ نامى پهقهت شىنجاڭغىال » مىرەن« يىللىق تارىخقا ئىگه 2000ۋادىسىدىكى تهخمىنهن

ى بولۇپ، بۇنىڭ بهشى 33دەپ ئاتىلىدىغان شهھهردىن » مىرەن«خاس نام ئهمهس، ھازىر دۇنيادا

شۇنى ]. 49[ ى جهنۇبىي ۋە شىمالىي ئامېرىكىدا، بىرى ئافرىقىدا23روپادا، ئاسىيادا، تۆتى ياۋ

ئهسكهرتىش كېرەككى، مهن بۇ مىسالنى كهلتۈرۈش ئارقىلىق باالساغۇن شهھىرىنى ئوتتۇرا ئاسىيادا

مېنىڭ قارىشىمچه، باالساغۇن يۈسۈپ خاس ھاجىپ تۇغۇلغان، . چهكسىزلهشتۈرۈۋەتمهكچى ئهمهسمهن

انىيالرنىڭ دەسلهپكى چاغلىرىدا چۇ دەرياسى ۋادىسىدىكى قىرغىزىستان تهۋەسى جۈملىدىن قاراخ

.بۆلىكىنىڭ جهنۇبىي قىسمىدىكى بۇرانا خارابىسىدە بولۇشى كېرەك

باالساغۇن ۋە قۇز ئوردۇ ئۇيغۇر تىلىدىكى ئاتالغۇالر بولۇپ، ئۇيغۇرالر بۇ شهھهرنى بىنا قىلغاندىن كېيىن

دەيدىغان قهدىمدىن قالغان » ئىسىم ئىگىسىدىن كېلۇر«ئېلىمىزدە . ويغانئۇنىڭغا ئۆز تىلىدا ئىسىم ق

نىڭ » ئىسىم ئىگىسىدىن كېلۇر«. بۇ پرىنسىپقا ھهممه كىشى رىئايه قىلىشى كېرەك. بىر پرىنسىپ بار

ئۇلۇغ . دېگهندىن ئىبارەت» شهيئىلهر ئهسلىي ئىگىسىنىڭ نامىنى ئىسىم قىلىشى كېرەك«مهنىسى

نام ئىگىسىدىن كېلۇر، جۇڭگودىكى شهيئىلهرنىڭ نامى جۇڭگودىن «ى بۇرۇنال مۇتهپهككۇر كۇڭز

شهھىرىنىڭ نېمه مهنه ئىكهنلىكى بىلهن تونۇشۇپ » باالساغۇن«ئۇنداق بولسا بىز . دېگهنىدى» كېلۇر

، پارس ]50[ئاتالغۇسىنىڭ ئېتىمولوگىيىسىنى ئهرەب» باالساغۇن«ئىلگىرى بهزى ئالىمالر . چىقايلى

192

كېيىنچه بۇ شهھهرنى بىنا . ن ئىزدەپ كۆرگهن بولسىمۇ مۇۋەپپهقىيهت قازىنالمىغانتىللىرىدى

مهلۇمكى . قىلغۇچىالرنىڭ تىلىدىن ئىزدىنىپ كۆرگهندە كىشىنى قايىل قىلىدىغان يهكۈنگه ئېرىشىلگهن

دىكى باش ۋەزىر) يىلالر-804—785مىالدىيه (باالساغۇن شهھىرى تاڭ سۇاللىسىنىڭ جېنيۈەن يىللىرى

«دە » جۇغراپىيه تهزكىرىسى. يېڭى تاڭنامه«گۈدەننىڭ خاتىرىلىرى ئاساسىدا پۈتۈلگهن

)Feiluojiangjuncheng ( «دېگهن تۆت خهت » » بۇنىڭدىكى. شهكلىدە يېزىلغان

ۋە )بويال«دېگهن سۆزنىڭ خهنزۇچه ترانسكرىپسىيه قىلىنىشى بولۇپ، بۇ » بويال ساغۇن«

» بۇيال-بويال«بۇ سۆزلهردىكى . ئىبارەت ئىككى سۆزنىڭ بىرىكىشىدىن ياسالغاندىن ) » ساغۇن«

قوۋم، (، ئىمىن تۇرسۇن ئهپهندى بوي ]51[دە ئهمهل نامى دېيىلگهن» قهدىمكى ئۇيغۇر تىلى لۇغىتى«

، تۈركولوگ تومسون ]52[نى باشلىغۇچى، خهلق رەھبىرى دېگهنلىك بولىدۇ، دەپ قارىغان) خهلق

يۇقىرى مهرتىۋىلىك رەسمىي : نى مۇنداق ئىزاھلىغان» بويال«دە » ىي تىل لۇغىتىتۈرك«ئۆزىنىڭ

ئۇنۋانالردىن بىرى، قاغاندىن قالسا ئىككىنچى ئورۇننى تۇتىدىغان مهنسهپ بولۇپ، ئىلگىرى ھون ۋە

قهۋملهرنى ) ئىسيان كۆتۈرگهن(تاغى بولغان -تۈركلهردە قوللىنىلغان بۇ مهنسهپ، دەسلهپته ئاغى

قهۋمنى يولغا باشلىغۇچى، توغرا «ۇشقا خىزمهت كۆرسهتكهنلهرگه بېرىلىدىغان ئۇنۋان بولۇپ باستۇر

» بويال«ئىمىن تۇرسۇن ئهپهندىنىڭ ئېيتىشىچه . دېگهن مهنىلهرنى بىلدۈرسه كېرەك» يولغا سالغۇچى

پېيال، مهسىلهن، خهنزۇچىدا (دەپ ئۆزگهرگهن، باشقا تىلالردا » باال«سۆزى زاماننىڭ ئۆتۈشى بىلهن

.بولۇشى ئېهتىمالغا يېقىن ئىكهن) دەپ تهلهپپۇز قىلىنغان» بهال«غهربىي خهلقلهر تىللىرىدا

ئۇيغۇر قهبىلىلىرى ئىتتىپاقىنىڭ سول (سۆزىگه كهلسهك، مهھمۇد كاشغهرىنىڭ تهبىرى بويىچه » ساغۇن«

تېۋىپلىرى ئاتاساغۇن قارلۇقالرنىڭ چوڭلىرىغا بېرىلىدىغان ئۇنۋان، ئۇ يهنه تۈرك ) يابغۇسى بولغان

بارلىقىدىن بېشارەت ) يهنىال مهنسهپ ئۇقۇمىنى ئاڭالتقان(دېيىلىدۇ، دەپ ئۇنىڭ كۆپ خىل مهنىسىنىڭ

خهنزۇ » ساغۇن«بىرى، . بۇ ئاتالغۇنىڭ مهنبهسى توغرىسىدا بىرقانچه خىل قاراش بار]. 53[بېرىدۇ

، يهنه بهزى ماتېرىيالالردا ]54[سۆزىدىن كېلىپ چىققان دېيىلسه » ) jiangjun) ««تىلىدىكى

؛ يهنه بىرى ]55[دېگهن سۆزدىن كهلگهن دېگهن قاراشنىڭمۇ بارلىقى تىلغا ئېلىنغان) ۋەزىر»» (

شۇنىڭ بىلهن بىرگه ]. 56[سۆزى كېلىپ چىققان، دېگهندىن ئىبارەت» «سۆزىدىن » ساغۇن«

ان ئهھۋالدا، ئۇنىڭ ھازىرقى زامان سۆزىنىڭ ئۇيغۇرچه ئاتالغۇ ئىكهنلىكى نهزەرگه ئېلىنغ» ساغۇن«

193

ئۇيغۇر تىلى ئىستېمالىدا بىر خىل ئۆسۈملۈكنىڭ نامى شهكلىدە ساقلىنىپ كېلىنگهنلىكى

ئاقسۇ، خوتهن رايونلىرى ھهمدە قهشقهرنىڭ يېڭىسار، كوناشهھهر، مارالبېشى ]. 57[روشهنلهشمهكته

بۇ تهرەپلهردە . كهنتلهر بار-غان يېزاناھىيىلىرىدە ساغان، كهڭ ساغان، ساغان ئۆستهڭ دەپ ئاتىلىدى

قهدىمكى ئهمهل، ئادەم ناملىرىنىڭ بهزىلىرىنىڭ . ساغان بىر خىل ئوتنىڭ نامى سۈپىتىدە قوللىنىلغان

سوغۇن دېگهن -ساغۇن-ساغان. ئۆسۈملۈك ۋە ھايۋان ناملىرىدىن كهلگهنلىكى توغرۇلۇق ماتېرىيالالر بار

ز قىلىنغان سۆزلهرنىڭ بولۇپ، ئۇالر ئۇيغۇر تىلىدىكى ئاتالغۇالر ھهر دەۋردە ھهرخىل تهلهپپۇ

ئاتالغۇلىرى » ساغۇن«، مهيلى »بويال«مهيلى . ئاتالغۇالرنىڭ تاۋۇش ئۆزگىرىشىگه ماس كېلىدۇ

بولسۇن، بۇالر قهدىمكى تۈركلهر، قهدىمكى ئۇيغۇرالر جۈملىدىن، قوچو ئۇيغۇر خانلىقى، گهنجۇ ئۇيغۇر

سىدىن تارتىپ يېقىنقى ۋە ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىللىرىغىچه ئىزچىل ۋە خانلىقى، قاراخانىيالر سۇاللى

مهنسهپ نامى دەسلهپته تۈرك مهڭگۈ تاشلىرىدا -بۇ ئهمهل. كهڭ دائىرىدە قوللىنىپ كېلىنمهكته

بىلگه قاغان مهڭگۈ « قۇرى بىلهن -6نىڭ غهربىي يۈزىنىڭ » تۇنيوقۇق مهڭگۈ تېشى«يهنى . ئۇچرايدۇ

بايانچۇر مهڭگۈ «دەپ، » تۇنيوقۇق بويال باغاتارقان« قۇرىدا -16ىي يۈزىنىڭ نىڭ جهنۇب» تېشى

بوتال قۇتلۇق « قۇرىدا -2نىڭ » سۇجى مهڭگۈ تېشى«، )ئۇ چاغدا بويال(» ئانتابويال« قۇرىدا -4» تېشى

. نامىدا ئاتالغان» قۇتلۇق بويال«ئورقۇن ئۇيغۇرلىرىنىڭ تۇنجى خانى . تارقان دەپ قوللىنىلغان

سۆزىنىڭ كۆپ » بويال«اندىن تېپىلغان قوچو ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىگه مهنسۇپ ھۆججهتلهردىمۇ تۇرپ

مۇللېر نهشرگه تهييارالپ ئېالن . ك. ۋ. مهسىلهن، گېرمانىيىلىك ف. ئىشلىتىلگهنلىكىنى بىلگىلى بولىدۇ

ئۆگهسى ئوتۇر ئېل « تومىغا كىرگۈزۈلگهن بىر پارچه ھۆججهتته IIنىڭ » تۇرپان تېكىستلىرى«قىلغان

tapmis boyla(» تاپمىش بويال تارقان«، )elogasiotur boylatarkan(» بويال تارقان

tarkan (» ئاشپادا)(» بويال) ئاشپاراaspada [aspara] buyla( ،»ئوتۇر بويال تارقان «)Out

buyla taryan (ىغا لېكوك تۇرپاندىن تاپقان مانى دىن. ۋ. گېرمانىيىلىك ئا. دېگهنگه ئوخشاش

ئائىت بىر پارچه ئوتتۇرا قهدىمكى دەۋرگه ئائىت پارسچه ھۆججهتته ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ مهلۇم

خهنزۇچه ]. 58[نامى ئۇچرايدۇ» بويال«دەرىجه ناملىرى قاتارىدا -بىر خاقانىنىڭ دەۋرىدىكى ئهمهل

بويال تارقان،))، بويال چور ))، قۇتلۇق بويال ))مهنبهلهردە بولسا ئاتا بويال

ئاتالغۇسى دەسلهپته سۇلې » بويال«يهنه بهزى ئالىمالر . دېگهن شهكىللهردە ئۇچرايدۇ) )

194

دە ياشىغان يهرلىك قوۋم تىلىدا قوللىنىلغان دەپ قاراپ، بۇنىڭغا سۇلې خانلىقىنىڭ خان ) كاشغهر(

ئىشلهتكهنلىكىنى، يهنى سۆزىنى فامىله قىلىپ » ) Fei) « ئهسىرنىڭ ئاخىرىداVIجهمهتى مىالدىيه

، فېي شىڭاۇ ) يىلالر-820 — 737، (سۇلېلىق ئهدىب ۋە سهنئهتكارالردىن فېي خۇيلىن

خېتى » » قاتارلىقالرنىڭ ئىسمىدىكى ) )، فېي شهنسهي))، فېي شىڭنۇ ))

ىققهت بۇنىڭدا د]. 59[دېگهن سۆزنىڭ خهنزۇچه قىسقارتىپ يېزىلىشى دەپ ھېسابلىغان» بويال«

بىرىنچى، ئورقۇن ۋادىسىدىكى ئۇيغۇر . قىلىنىدىغان ۋە ئىزاھالپ قويۇشقا تېگىشلىك بىرقانچه نۇقتا بار

بۇ . خېتىنى تاللىغان» » سۆزى خهنزۇچه يېزىلغاندا» بويال«قهبىلىلىرى ئارىسىدا قوللىنىلغان

غان زاماندا، بۇ ئهلنىڭ سۆزىنى فامىله قىل) بويال» » (سۇلې خان جهمهتىگه قارىتىپ ئىشلهتكهن

تىلى بولمىسا، قانداقسىگه ئۇرقۇن ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئۇيغۇر تىلىدا خاس بىر ) ياكى ئۇيغۇر(تىلى تۈركىي

» » خېتى بىلهن» » سكزى سۇلې خانلىقىدىكى غهيرىي ئۇيغۇر تىللىق قوۋم تىلىدا قوللىنىلسۇن،

ئاساسى تولۇق ە يېزىلغان دېيىشكهدېگهن سۆزنىڭ ترانسكرىپسىيىلىك شهكىلد» بويال«خېتىنى

دۇرۇس، شۇنىسى ئېنىقكى، سۈي، تاڭ سۇاللىلىرىدىن ئىلگىرى ۋە شۇ . ئهمهس، دېگهن سوئال تۇغۇلىدۇ

دەۋرلهردە سۇلې خانلىقىنىڭ ئاساسىي ئاھالىسى پۈتۈنلهي ئۇيغۇر تىلىدا سۆزلىشىدىغان خهلقلهردىن

بىر قىسىم ئالىمالر ئهينى . ي ئۇيغۇر تىلى ئىدىيهنى بۇ يهردە ھۆكۈمهت تىلى غهيرى. ئهمهس ئىدى

ياۋروپا تىل سىستېمىسىنىڭ شهرقىي ئارىيان -چاغدىكى سۇلې قهۋمىنى ئارىيان ئىرقىغا مهنسۇپ، ھىندى

بۇ قاراشنى مهن . ، دەپ قارايدۇ]60[تىلى تارمىقى ساك تىلىنىڭ سۇلې تىلى دىئالېكتىكىسىدا سۆزلىشهتتى

مۇ، ئهمما قهدىمكى زامان، ئوتتۇرا ئهسىر ۋە ھازىرقى زامان ئۇيغۇر قولالش تهرەپدارى بولمىسام

تىللىرىدا ئارىيان تىللىرىغا خاس ياكى ئوتتۇرا ۋە مهركىزىي ئاسىيانىڭ قهدىمكى ئىنسان تۈركۈمىنىڭ

:مهسىلهن. ئاتالغۇالر يامان ئهمهس سالماقنى ئىگىلهيدۇ-تىللىرىغا خاس سۆز

Dada) دادا، ئاتا( ئىنگلىز تىلىدا ،dad/dada ۋېدا تىلى ،) يىلالر 1000مىالدىيىدىن بۇرۇنقى

) تىلىدا ، خهنزۇtataدا ) بۇرۇنقى تىل ) [61[،

mada ) مىدە، ئانا ئېشهك، ئېشهكنىڭ چىشىسى-مادا( ،madame — madam) ئىنگلىزچه (

ئانا،mother؛ )ئايال جىنسقا قارىتىلغان(خېنىم، ئاغىچا

، )ئانا، ئاپا ئىنگلىزچه (mamma — ma، )ئىنگلىزچه(

195

Padar (padarبۈگۈنكى ئۇيغۇرالرنىڭ ئايرىم تىل ئادىتىدە دادا، چوڭ دادا مهنىسىدە ( ،pidar

؛)ساك تىلىنىڭ ئۇدۇن تىلى دىئالېكتىسىدا (pitar؛ )تۇمشۇق دىئالېكتىسىدا-ساك تىلىنىڭ سۇلې(

Buradar) ۈنكى زامان ئۇيغۇر تىلىدادوست، ئۈلپهت، بۈگ( ،baradar) قېرىنداش، سۇلې—

؛)قېرىنداش، ئۇدۇن تىلى دىئالېكتىسىدا (bratar، )تۇمشۇق دىئالېكتىسىدا

Kant ) ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا، شهھهر قهدىمكى زامان ئۇيغۇر تىلىدا—كهنت، يېزا ( ،Katha

؛]62)[ئۇدۇن دىئالېكتسىدا (Kantha؛ ) تۇمشۇق دىئالېكتىسىدا—شهھهر، سۇلې (

Kara) قارا، قارا رەڭ .(Khara) قارا، ئۇدۇن تىلى دىئالېكتىسىدا( ،khara – Krisa) قهندىهار

؛]63)[قارا، سانسكرىت تىلىدا ( Krsna) تىلىدا

bax) بهش( ،bisa) تۇمشۇق دىئالېكتىسىدا–سۇلې ( ،bissa) ئۇدۇن دىئالېكتىسىدا (pis ،بهش

؛) دىئالېكتىسىداB توخار تىلىنىڭ

gilm ) گىلهم، زىلچا، پاالس .(Kilyamya – glyamya) گىلهم، پاالس، قهندىهار تىلىدا( ،gilim

؛]64) [پاالس، گىلهم، پارس تىلىدا(

tonur ) تونۇر( ،tannur ) ؛) تىلىدا ئوچاق، قهدىمكى سۇمېر

toru-toru) تىلىداقهدىمكى ئۇيغۇر ... قانۇن، مىزان، بهلگىلىمه، ئادەت( ،ter) ئۆينىڭ تۆرى .

ئۆينىڭ تۆرى، (twere؛ )قانۇن، قانۇننامه، ئېبرانى تىلىدا (torah، )بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر تىلىدا

؛]65)[ياۋروپا تىللىرىدا-ئىشىك، ھىندى (uer [b]d، ) دىئالېكتىسىداBتوخار تىلى

)muli؛]66[پۇل، تۈرك، ئۇيغۇر تىلىدا-پۇلى) پۇل، قارۇشتى يېزىقىدا

سۆزىنىڭ ئورقۇن ۋادىسى، يهتتهسۇ ۋە سۇلې دائىرىسىدە » بويال«بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى،

.قوللىنىلغانلىقى ئهقىلگه سىغمايدىغان ئىش ئهمهس

جاي ) 1. سۆزىنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ئىستېمالىدا مۇنداق ئۈچ خىل ھالىتى مهۋجۇد» بويال«

تۆگىنىڭ ) 2. دېگهن بىر كهنت بار» بويال«ھىيىسىنىڭ بهشكېرەم يېزىسىدا كاشغهر كونا شهھهر نا. نامى

. دەپ ئاتايدۇ» بويالڭدىن تارتىش«بۇرنىدىن تېشىپ چۈلۈك ئۆتكۈزۈپ يېتىلهيدىغان ئىشنى

. بۇيالڭ دەپ ئاتايدىغانلىقىنى بىلگىلى بولىدۇ-بۇيال«بۇنىڭدىن تۆگىنىڭ بۇرنىدىن تهشكهن تۆشۈكنى

.سۆزى بىلهن تومۇرداش» بويال-بوي« بولۇپ، دەريا بويلىما، ئۆزىنى بويلىماق پىئېل» بويال«) 3

196

بۇنىڭ باشلىنىشى . سۆزى قهدىمدىن بېرى ئۇيغۇرالرنىڭ تىل ئىستېمالىدا كۆپ قوللىنىلغان» ساغۇن«

شهھىرىنىڭ ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىرى تهرىپىدىن بىنا قىلىنىپ، ئۇنىڭغا خاس ئىسىم » باالساغۇن«

دېيىلسه، قوچو ئۇيغۇر خانلىقى ۋە گهنجۇ ئۇيغۇر خانلىقى، قاراخانىيالر سۇاللىسىدىن تارتىپ قويۇلۇشى

نىڭ » سۇڭنامه«تۇتۇ يازغان . بىر تارىخىي پاكىت تا ھازىرقى زامانغىچه داۋاملىشىپ كهلگهنلىكى

. ناملىق بىر قوچو ئهمهلدارى تىلغا ئېلىنغان) ) بېتىدە بهگ ساغۇن-8 جىلد، -490

نومۇر قويغان بىر پارچه ئۇيغۇرچه تېكىستته » 3046«رقشۇناس پېللىئوت دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان شه

يىلىدىكى گهنجۇ ئۇيغۇر -1008پېللىئوت بۇنى . قۇت ساغۇن دېگهن ئاتالغۇنىڭ بارلىقى ئېنىقالنغان«

بۇ « يىلى-1009دە مىالدىيه » ئۇدۇن تهزكىرىسى. سۇڭنامه«. ۋەزىرىنىڭ ئىسمى دەپ شهرھلىگهن

قاتارلىقالرنى سوۋغات بېرىشكه ) ) ساغۇن) بويال(ئهلدىكى قاراخان پادىشاھى ئۇيغۇرال

ال « يىلىدىكى ئۇدۇن ئهلچىسىنىڭ ئىسمى -1063دەپ يېزىلغان بولسا، يهنه شۇ كىتابتا » ئهۋەتتى

ن ئارسال) بويال(ال « يىلىدىكى ئهلچىنىڭ ئىسمى 1077 ۋە -1072، ((» ساغۇن) بويال(

» ئۇدۇن ئېلىنىڭ ئۇلۇغ ھۆكۈمدارى ئارۇن دىن ساغۇن«، ))» ساغۇن

ئۇيغۇرلىرى ئارىسىدا دائىم كۆرۈلىدىغان ) شاجۇ، قوچو ۋە كۈسهنلهرمۇ بار(، گهنجۇ ))

)) » بوۋىن«دا » » سۇڭ سۇاللىسىنىڭ مۇھىم خاتىرىلىرى » ) »سوغۇن ۋەزىر«

» سوغۇن ۋەزىر كىجۇل يو«، )دىكى خاتىرىگه ئاساسلىنىلدى» ۇڭنامهس«بۇ يهردە (دېيىلگهن،

، ))» ۋەزىر سوغۇن ئى«، ))» ۋەزىر سوغۇن سوگۇ«، ))

» ۋۇ سوغۇ... كۈسهن ئېلى«، ))…» تۇتۇق مهي سوغۇن... قوھو ئېلى«

دىكى، قاتارلىقالر))» شاجۇ پۇگۇدۇلى سوغۇن«، ))…

» » [So-Uan] ،« » [tso-uan] ،« » (So-una) ،« » [sa-uan [

دېگهن سۆزنىڭ بۇزۇپ تهلهپپۇز قىلىنىشى، » Sangun«... قاتارلىقالرنىڭ ھهممىسى ئوخشاش بولۇپ

بۇنى ئالىمالر ئۇيغۇر تىل سىستېمىسىدىكى ئورتاق قوللىنىلىدىغان ۋەزىر تامىدىن بىرى دەپ ] 67[

بۇنى ئالىمالر ئۇيغۇر تىل سىستېمىسىدىكى ئورتاق قوللىنىلىدىغان ۋەزىر ] 68)[ن سۆزىخامىلتو(قارىغان

»» بولسا ) ) دىلى لو) ) لوسوغۇن ] 68)[نامىدىن بىرى دەپ قارىغان خامىلتون سۆزى

خهتلهرنى قىسقارتىپ يېزىش خهنزۇ تىلىنىڭ بىر . نىڭ قىسقارتىلمىسى بولسا كېرەك) بويال(

197

بۇ . بىلهن بىر خهت» » ، دىكى»»، «« يهنه بىر جهھهتتىن بۇ يهردىكى .ئاالھىدىلىكى

ئۇدۇندىكى قاراخان پادىشاھ ئۇيغۇر بويال سانغۇن قاتارلىقالرنى «دە تىلغا ئېلىنغان » سۇڭنامه«يهردە

، »سوۋغات بېرىشكه ئهۋەتتى

دېگهن تارىخىي خاتىرىلهرگه » «

دېگهن بۇ نام قاراخانىيالر دەۋرىدە » بويالساغۇن«يهنى . شقا تېگىشلىك بىر نۇقتادىققهت بىلهن قارا

قاراخانىيالرنىڭ خوتهن رايونىدىكى ئهمهلدارلىرى ئارىسىدا قوللىنىلغانلىقى . ئومۇميۈزلۈك قوللىنىلغان

.بۇ نۇقتىنى روشهن ئىسپاتاليدۇ

. ه ئۇسلۇبتا شهرھلهيدۇنى باشقىچ»» دىكى» سۇڭنامه«تارىخشۇناس چيهن بوچۈەن

دېگهن ) ياغالقار(» » » (Lo) « دېگهن ئاتالغۇدىكى )Losowen)« «ئۇنىڭچه

خهنزۇچه ئاتالغۇنىڭ قىسقارتىلمىسى بولۇپ، ئۇدۇن خانى سۇڭ سۇاللىسىگه ئهۋەتكهن ئهلچىنىڭ

راش، بىزگه بۇ خىل قا]. 69[دىن ئىبارەت ئىكهن» ئۇيغۇر ياغالقار ساغۇن«ئۇيغۇرچه ئهمهل نامى

بويال «دېگهن ئاتالغۇالر بهزىدە » »، ««خهنزۇچه تارىخنامىلهردە تىلغا ئېلىنغان

نىڭ قىسقارغان شهكلى تهرزدە قوللىنىلغانلىقىنى ئۇقتۇرىدىغاندەك » ياغالقار ساغۇن«، بهزىدە »ساغۇن

.قىلىدۇ

ته تىلغا ئېلىنغان » ۇغهتت تۈركدىۋانۇل«نىڭ ساپ ئۇيغۇر تىلىدىكى ئاتالغۇ ئىكهنلىكى » قۇز ئوردۇ«

ئوخشاشال قهدىمكى تۈركىي، يهنى » بالىق«تىكى » قۇزبالىق«. بولۇپ، بۇنى يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتتۇق

بالىق «ئۇيغۇر تىلىدا كهڭ قوللىنىلغان بىر ئاتالغۇ بولۇپ، مهھمۇد كاشغهرى تولىمۇ چۈشىنىشلىك قىلىپ،

ىللىرىدا شهھهر، قهلئه دەپ ئاتىغان، شۇڭا ئۇيغۇرالرنىڭ ئىسالمىيهتتىن ئىلگىرى تۈرك ۋە ئۇيغۇر ت—

. دېگهن بولىدۇ› بهش شهھهر‹بۇ . دەپ ئاتىلىدۇ› بهشبالىق‹ئهڭ چوڭ شهھهرلىرىدىن بىرى

] 70[»دېگهن بولىدۇ› يېڭى شهھهر‹بۇ . دەپ ئاتىلىدۇ› ياڭى بالىق‹ئۇيغۇرالرنىڭ يهنه بىر شهھىرى

نىسىدا تۈركىي تىللىق قهبىلىلهر خېلى كۆپ بولسىمۇ، لېكىن دېمهك، مهھمۇد كاشغهرى زاما. دەيدۇ

تىن ئىبارەت بۇ ئاالھىدە بىر مهدەنىيهت ئاتالغۇسىنى ئۇيغۇرالر بىلهنال » بالىق«مهھمۇد كاشغهرى

مۇناسىۋەتلىك قىلىپ شهرھلهپ يېزىشى، ئهينى زاماندا شهھهر قۇرۇش ۋە شهھهرلهردە ياشاش

ى ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭال دائىملىق تۇرمۇش ئادىتى بولۇپ قالغانلىقىنى، قاراخانىيالر تېررىتورىيىسىدىك

198

باشقا بهزى تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرنىڭ تېخىچه بۇنداق سهۋىيىدىكى تۇرمۇشقا كۆنهلمىگهنلىكىنى

نامى بولسا » تۈرك«ماددىسىدىكى » بالىق«مهھمۇد كاشغهرى ئىزاھلىغان . ئىسپاتالپ بېرىدۇ

هركىزىي ئۆلكىسىدىكى ئاساسىي گهۋدە مىللهت ئۇيغۇرالر يهنى توققۇز ئوغۇزالرنىڭ قاراخانىيالرنىڭ م

بۇ ھهقته ئالىمالر ئارىسىدا پرىنسىپال . قوچو ئۇيغۇرلىرىدىن پهرقلهندۈرۈلۈپ ئاتىلىشىدىن ئىبارەت

.ئىختىالپ يوق

نۈملۈك رولىنى قاراخانى ئۇيغۇرلىرى ۋە قوچو ئۇيغۇرلىرى ئارىسىدا ئۈ» ئۇلۇس«تىكى » قۇز ئۇلۇس«

شهكلىمۇ ) ulux-ئۈلۈش«ئهھمهد زەكىنىڭ بايانىچه ئۇنىڭ يهنه . جارى قىلدۇرۇپ كهلگهن بىر ئاتالغۇ

مهھمۇد كاشغهرى . دېگهن شهكىلدە ھهم قوللىنىلغان» ئۇلۇس-ئۇلۇش«يهنى . بولغان

كلى ئوق، ھهسسه، خهلق ئارىسىدا ھهسسه ئايرىش دەپ كېلىپ، بۇنىڭ ئهسلىي شه» ئۇلۇس-ئۇلۇش«

].71[ئىكهنلىكىنى قهيت قىلغان» ئۆلۈك«

. نىڭ قوچو ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدە قوللىنىلغانلىقى توغرۇلۇق يازما ھۆججهتلهر خېلى بار» ئۇلۇس«

نومۇرلۇق مانى يېزىقىدا يېزىلغان قىسقا پۈتۈكنىڭ T. M.176لېكوك تهمىنلىگهن . مهسىلهن، ف

قوچو ئېلى ۋە يىگىرمه ئىككى (» قۇتى ۋە شىسكىقوچو ئۇلۇس ئىككى ئوتۇز بالىق «ئاخىرىدا

يىلى ئېالن قىلغان -1915دېگهن جۈملىلهر يېزىلغان بولسا، موللىر ) شهھهرنىڭ بهخت ھاممىسى

ئهل ئوغاسى « بېتىدە -26ناملىق ماقالىسىنىڭ » تۇرپاندىن تېپىلغان ئىككى ئۇيغۇرچه تاختا خهت«

ئۇيغۇرالرنىڭ ئورقۇن ۋادىسىدىكى . هن خهتلهر باردېگ» ئالپ تۇتۇغ ئۈگه قۇتلۇق قوچو ئۇلۇسۇغ

سۆزى ئىشلىتىلگهندىن باشقا، شۇنداقال ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا » ئۇلۇس«مهڭگۈ تاشلىرىدىمۇ

شهكلى » Ulux-ئۈلۈش«تارىخىي ئاتالغۇ سۈپىتىدە ئىشلىتىلگهندىن سىرت، ئۇنىڭ » ئۇلۇس«

.ئاساسىي لۇغهت تهركىبىدە دائىم قوللىنىلىدۇ

، قۇز ئۇلۇش )بالىق+قۇز(، قۇز بالىق )ئوردا+قۇز(، قۇز ئوردۇ )ساغان-ساغۇن+بويال(دېمهك، باالساغۇن

دېگهن سۆزلهر قهدىمدىن باشالپ ئۇيغۇر تىلى ۋە ئېتنولوگىيىلىك ) ئۇلۇس-ئۇلۇش+ئۇلۇش-قۇز(

.ئادەتلىرىگه پۈتۈنلهي ماس بولغان ئومۇمىي ھادىسه

ھهر، قاراخانىيالر زامانىسىدا باالساغۇننىڭ ئاساسىي ئاھالىسى ئۇيغۇر باالساغۇن ئۇيغۇرالر قۇرغان شه

.قهبىلىلىرىدىن ئىبارەت ئىدى

199

بولمىغانلىقى -ئۆتهڭ ياكى شهھهرنىڭ بولغان-باالساغۇن شهھىرىنىڭ ئهسلىي ئورنىدا بىرەر بازار

ئۆلكه قىلغان توغرۇلۇق تارىختا ھېچقانداق ماتېرىيال يوق، توغال ۋە ئورقۇن ۋادىسىنى مهركىزىي

دېگهن بىر شهھهر ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخ سهھنىسىدە » باالساغۇن«ئۇيغۇر خانلىقى قۇرۇلغاندىن كېيىن

زامانالردىن بېرى ھېچقانداق بىر قهبىله ياكى قوۋم بۇ يهردە بىرەر بازار -زامان. ئورۇن ئېلىشقا باشلىغان

ى بۇنداق بىر خاسىيهتلىك ئىشنى ۋۇجۇدقا ياكى كىچىك شهھهر قۇرۇشنى خىيالىغىمۇ كهلتۈرمىگهن ياك

چىقىرىشقا جۈرئهت قىاللمىغان ھهم قولىدىن كهلمهيۋاتقان بىر شارائىتتا ئۇيغۇر خانى يىراقنى

دىن ئىبارەت بۇ ئۇلۇش » باالساغۇن«كۆرەرلىكى ۋە يۈكسهك ئىستراتېگىيىلىك مهيداندا تۇرۇپ،

هپ، كېيىنكى چاغالردا ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھهر شهھهرنى بىنا قىلىپ، تارىختا ئۆچمهس ئابىدە تىكل

. قايسى خهلقلهرنى سۆيۈندۈرىدىغان، ئىپتىخارلىنىدىغان خاسىيهتلىك شهھهر سۈپىتىدە تونۇتقۇزدى

1226(يهنى باالساغۇن شهھىرىنىڭ بىنا قىلىنىشى توغرۇلۇق بىر خاتىرە پېرسىيىلىك تارىخچى جۇۋەينى

ناملىق كىتابىدا مۇنداق ) جاھاننى بويسۇندۇرغۇچىالر تارىخى(» تارىخىي جاھان كۇشايى«) 1286 —

.يازغان

سۇلىرى ئهلۋەك، ئىنتايىن گۈزەل بىر تۈزلهڭلىكنى -بۆگۈخان تۈركىستان چېگرىسىغا بارغاندا، ئوت«

Quz(› قۇزبالىق‹ھازىر بۇ شهھهر . ئۇ شۇ يهردە تۇرۇپ قېلىپ باالساغۇن شهھىرىنى بىنا قىلغان. كۆرگهن

— Baligh (يىل 12. شۇنىڭ بىلهن بىر ۋاقىتتا بۆگۈخان تۆت ئهتراپقا قوشۇن ماڭدۇرۇپتۇ. دېيىلىدۇ

ئىچىدە ئۇالر كۆپ ئهللهرنى بويسۇندۇرۇپ، قارشىالشقۇچى ۋە بويسۇنغۇچىالردىن بىرەر كىشىنىمۇ

تىشنى قۇزبالىقتىن قاي. بۆگۈخان سهپىرىدىكى بارلىق توسالغۇالرنى سۈپۈرۈپ تاشالپتۇ... قالدۇرماپتۇ

].72[»نىيهت قىلىپ ئاخىر ئهسلىي ماكانىغا قايتىپ كېلىپ، جايلىشىپتۇ

— 1160(بۇ خىل مهزمۇندىكى خاتىرە يۇقىرىقىدىن باشقا ئهرەب تارىخچىسى ئىبنى ئهل ئهسىر

.ناملىق كىتابىدىمۇ تىلغا ئېلىنغان» كىتاب ئهل كامىل فىت تارىخ«نىڭ ) 1233

بىنا قىلىنىشىغا مۇناسىۋەتلىك يېگانه خاتىرە بولۇپ، ئۇ باالساغۇننىڭ بۇ خاتىرە باالساغۇن شهھىرىنىڭ

بىراق، بۇ يهردە تىلغا ئېلىنغان بۆگۈخان . تارىخىي ئورنىنى بهلگىلهشته ھهل قىلغۇچ ئهھمىيهتكه ئىگه

دېگهن خاقان زادى قايسى ئۇيغۇرخاننى بىلدۈرىدۇ، دېگهن مهسىله ئۇزۇندىن بېرى تېپىشماق

. ئۇقۇم بولۇپ، تارىختا بىر قانچه ئهۋالد ئۇيغۇر خانلىرى بۆگۈخان دەپ ئاتالغانخاراكتېرىدىكى

200

ئىلمىي خادىمالر ئۇيغۇر تىلىدىكى ئورقۇن مهڭگۈ تاشلىرىدىكى خاتىرە ۋە خهنزۇچه تارىخىي

ئهۋالد خاقانى بايانچور -2ھۆججهتلهردىكى ئۇچۇرالرغا ئاساسهن، ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ

نى باالساغۇن ) يىللىرى سهلتهنهت تهختىدە ئولتۇرغان-759 — 747راقاغان، مىالدىيه مويۇنچۇر، قا(

يىلى ئون -747چۈنكى، بايانچور خاقان مىالدىيه ]. 73[شهھىرىنىڭ بىنا قىلغۇچىسى، دەپ قارىماقتا

س ھۆكۈمرانلىقىنى يهنسهي ۋادىلىرىدىن چۇ، تاال«ئوقالر يېرىگه كهتكهن قارلۇقالرنى تارمار قىلىپ

كهڭ «، يهنى بايانچور ئهينى چاغدا ]74[»ھاۋزىسى، مهركىزىي ئاسىيا ۋە كىرولونغا قهدەر كېڭهيتكهن

كۆلهمدە غهربكه يۈرۈش قىلىپ، قارلۇق ۋە ئون ئوقالرنى بويسۇندۇرۇپ، غهربته تاكى

].75[»ماۋەرائۇننهھرگىچه بېرىپ باالساغۇن شهھىرىنى بىنا قىلدۇرغان

تۈرك خانلىقى زامانىسىدا خان، شاھزادىلهر » بۆگۈ«ا قويۇلسا، بهزىلهر مهسىله مۇنداق ئوتتۇرىغ

دېگهن » ئۇيغۇر خانى بۆگۈخان«ئۈچۈنمۇ ئىشلىتىلگهن نام؛ يهنه بىرى جۇۋەينى خاتىرىسىدە

بىز تارىخىي . كونكرېت ئېنىقلىما بېرىلمىگهن، دېگهن گۇمانىي قاراشنى ئوتتۇرىغا قويۇشىمۇ مۇمكىن

نىمۇ چوڭقۇرلىغان ھالدا تهكشۈرۈپ كۆرىدىغان بولساق، بۇ مهسىلىگىمۇ كۆڭلىمىز ماتېرىيالالرنى يه

) 1796 — 1736(مهسىلهن، چىڭ سۇاللىسىنىڭ چيهنلۇڭ يىللىرى . ئهمىن تاپقۇدەك جاۋاب تاپااليمىز

ناملىق ) ) »پادىشاھلىق زېمىن غهربىي يۇرتنىڭ خهرىتىلىك تهزكىرىسى«دا يېزىلغان

ساغۇن شهھىرىنىڭ قۇرغۇچىسى ئۇيغۇرالردىن كېلىپ چىققان كۆل بولۇپ، ئۇ ئهينى ۋاقتىدا بويال«كىتابتا

ساغۇن شهھىرى سۇياب دەرياسى ۋادىسىدا شهھهر بىنا قىلدۇرغاچقا، قهدىمدە بۇ شهھهر بويال

.، دېگهن پاكىتلىق ھۆججهت بار»دېيىلىدۇ

سىڭىلالردەك يېقىن مۇناسىۋەتته -هن ئاچاباال ساغۇن شهھىرىنى تىلغا ئالغان چېغىمىزدا ئۇنىڭ بىل

بارىسغان . بولغان بارىسغان شهھىرىنىڭ ھهم تارىخىي ئورنىنى قىسقىچه بايان قىلىشقا توغرا كېلىدۇ

ئىسسىقكۆلنىڭ شهرقىي جهنۇبىي بويىدىكى بىر شهھهر بولۇپ، قاراخانىيالر زامانىسىدا چوڭ

بۇ توغرۇلۇق . اد، مهدەنىيهت مهركهزلىرىدىن بىرىشهھهرلهردىن بولغان، يهتتهسۇ ئۆلكىسىنىڭ ئىقتىس

مهھمۇد كاشغهرى بۇ شهھهرنىڭ بىنا قىلىنىشى توغرۇلۇق توختىلىپ . نۇرغۇن ئاپتورالر خاتىرە قالدۇرغان

:مۇنداق يازغان

مهھمۇدنىڭ . بارىسغان شهھىرىنى شۇ كىشى سالدۇرغان. بارىسغان ئافراسياب ئوغلىنىڭ ئىسمى«

201

ئۇيغۇر خاقانىنىڭ بىر يىلغا باشقۇرغۇچىسى : بهزىلهر مۇنداق دەيدۇ. هردىنئاتىسى ئهنه شۇ شهھ

بۇ يهرنىڭ ھاۋاسى ياخشى بولغىنى ئۈچۈن ئۇ شۇ يهردە يىلقا باققان، كېيىن بۇ يهر شۇنىڭ . بولغان

].76[»ئىسمى بىلهن بارىسغان دەپ ئاتالغان

بىرى، بارىسغان ھاۋاسى ياخشى . ارمهھمۇد كاشغهرىنىڭ بۇ خاتىرىسىدە مۇنداق ئىككى خىل مهزمۇن ب

قىلىپ سهلتهنهت سۈرگهن ئافراسىياب زامانىسىدىال مهۋجۇد بولغان؛ يهنه » ئوردۇكهنت«كاشغهرنى

بىرى، ئۇزاق زامانالرنىڭ ئۆتۈشى بىلهن بۇ شهھهر ۋەيرانچىلىققا ئۇچراپ كهتكهن بولسا، ئۇيغۇر

ىنا قىلغان ئۇيغۇر خاقانى ئۆزىنىڭ خانلىق خانلىقى زامانىسىغا كهلگهندە، باالساغۇن شهھىرىنى ب

يىلقىسىنى باققان بارىسغان ئىسىملىك ئات باقارىنىڭ نامى بىلهن ئهسلىي شهھهرنىڭ ئورنىدا يېڭى بىر

.شهھهر بىنا قىلغان

ئادەتتىكى چوپان ئهمهس، ئاددىي » ئات باقار«شۇنى ئايدىڭالشتۇرۇشقا تېگىشلىككى، بۇ يهردىكى

بىلهن بىر شهھهرگه نام بېرىش قهدىمكى زاماندىكى بىر فېئودال پادىشاھنىڭ بىر چوپاننىڭ نامى

بۇنى بىز مهھمۇد . يۇقىرى مهرتىۋىلىك ئهمهلدار» ئات باقار«بۇ يهردىكى . ئىرادىسىگه ماس كهلمهيدۇ

:دېگهن سۆزىگه بهرگهن مۇنۇ شهرھىسىدىن ئوچۇق بىلىمىز» al-ئهل«كاشغهرىنىڭ

. دەپمۇ ئاتايدۇ› ئهل‹ئات تۈركلهرنىڭ قانىتى بولغانلىقتىن، ئاتنى . سمىئهل ئاتنىڭ يهنه بىر ئى«

دېگهن سۆز بولسىمۇ، › ۋىاليهت باشلىقى‹بۇ . دېيىش شۇنىڭدىن كهلگهن› ئهل باشى‹نى › ئات باقار‹

].77[»دېگهن ئۇقۇم ئاڭلىنىدۇ› ئات باقار‹بۇنىڭدىن

ويغان ۋالىيسى بولۇپ، ئۇنىڭ كۆرۈنهرلىك دېمهك، بارىسغان ئۇيغۇر خانىنىڭ يهتتهسۇ ئۆلكىسىگه ق

ئۇيغۇر خانلىقى زامانىسىدا خاقانالر ئۆز نامىدا . خىزمىتى شهرىپىگه بارىسغان شهھىرى بىنا قىلىنغان

شاھزادىلهر نامىدا، جۈملىدىن خان جهمهتىنىڭ يۇقىرى تهبىقه -قاتۇنالر نامىدا، تېگىن-خانىش

. ئهنئهنىۋى ئادەت بولغانمۆتىۋەرلىرى نامىدا شهھهر بىنا قىلىش بىر

ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا خهلقلىرى بىلهن بولغان مۇناسىۋىتى. 5

بۇنىڭدا . ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا خهلقلىرى بىلهن بولغان مۇناسىۋىتى قويۇق بولغان

202

.باالساغۇننىڭ بىنا قىلىنىشى مۇھىم يىپ ئۇچى قىلىنغان

ىنغاندىن تارتىپ تا قىتان خانلىقى زامانىسىغىچه بولغان ئۇزۇن بىر جهريان ئىچىدە باالساغۇن بىنا قىل

ئۇنىڭ ۋە ئۇ مهركهز قىلىنغان رايونالرنىڭ ئاساسىي ئاھالىسى بولغان ئۇيغۇر قهبىلىلىرى يېتهكچىلىك

بۇالرنىڭ ئاساسىي ئاھاله بولۇش ھالىتى ۋە يېتهكچىلىك رول ئويناش ھادىسىسى . رول ئوينىغان

ئۇنىڭ ئۇزاق تارىخىي جهريانى ۋە . االساغۇن شهھىرى بىنا قىلىنىشى بىلهن تهڭ باشالنغان ئهمهسب

.بۇ توغرۇلۇق تۆۋەندە پاكىتلىق ماتېرىيالالر بىلهن قىسقىچه تونۇشۇپ ئۆتىمىز. ئىجتىمائىي ئاساسى بار

ىدىغان مۇتهخهسسىس ئېلىمىزنىڭ ئىچى ۋە سىرتىدىكى جۈملىدىن ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىنى تهتقىق قىل

ۋە ئالىمالرنىڭ ھهممىسى ئۈچۈن چۈشىنىشلىك بىر نۇقتا شۇكى، ئۇيغۇرالر ئېلىمىزنىڭ تارىخ سهھنىسىگه

چىققاندىن باشالپ نۇرغۇن ئۆزگىرىشلهرنى باشتىن كهچۈرگهن، مىڭ نهچچه يىللىق تارىخىي

بېسىپ ئۆتكهن، ئۇالرنىڭ ئۆزگىرىشلهرنى باشتىن كهچۈرگهن، مىڭ نهچچه يىللىق تارىخىي جهرياننى

دىن باشالپ ) ) ، تېلىالر))،(، ئېگىز ھارۋىلىقالر ))ئهجدادلىرىنى دىڭلىڭالر

].78[ يىلدىن ئارتۇق تارىخنى بېسىپ ئۆتكهن2000ھېسابلىغان تهقدىردىمۇ

كهينىدىكى يىلالردىن باشالپال باالساغۇننىڭ -ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرى مىالدىيىنىڭ ئالدى

ۇغراپىيىلىك رايون چهمبىرىكى بولغان يهتتهسۇ ۋە ماۋەرائۇننهھر رايونىدىن جانلىق ۋە ئۈنۈملۈك ج

:مهسىلهن. پائالىيهت قىلىشقا باشلىغان

«(» غهربىي روڭالر ھهققىدە قىسسه. ۋېي سۇاللىسى خاتىرىلىرى«فېي سوڭ نهقىل ئېلىپ ئىزاھلىغان

. قى پامېرنىڭ شىمالىغا، ئۇيسۇنالرنىڭ الر خانلى) ئوغۇز-خۇگې(خۇدى ) »«

دىڭلىڭالر «، » مىڭدىن ئارتۇق10ئهسكىرى . غهربىي شىمالىغا، كانگىيىنىڭ شهرقىي شىمالىغا جايالشقان

دەپ » مىڭدىن ئارتۇق ئهسكىرى بار60نىڭ شىمالىغا جايالشقان، ) سهمهرقهنت(خانلىقى كانگىيه

.يېزىلغان

، ))» ئۇگې-ئۇجىې«سىگه » خهننامه«ۋە بهنگۇنىڭ » تىرىلهرتارىخىي خا«ئوغۇزالر سىماچيهننىڭ

]. 79[ئالىمالر بۇ قوۋمالر تۈركىي تىلدا سۆزلىشهتتى. دەپ پۈتۈلگهن)) » خۇگې-خۇجىې«

دېگهن ئاتالغۇنىڭ ئهڭ دەسلهپكى خهنزۇچه » ئۇيغۇر«ئوغۇز ياكى -خۇجېالر بولسا ئوغۇز-ئۇجىې

، ]81[»مهن ئۇيغۇرالرنى خاقانى«دە ئوغۇزخاننىڭ » امهئوغۇزن«]. 80[يېزىلىشى دەپ ھېسابالشتى

203

نىڭ ئهمهلىيهتته بىر ئىسىمنىڭ ئىككى خىل » ئوغۇز«بىلهن » ئۇيغۇر«دېيىشى قهدىمكى زامانالردا

.يېزىلىشى ئىكهنلىكىنى ئىسپاتاليدۇ

الرنىڭ ئېلىمىز ئالىملىرىدىن پروفېسسور ماچاڭشۇ بىلهن پروفېسسور سىن جۇڭميهنلهر بۇالرنى ئۇيغۇر

.دىمۇ بۇ نۇقتا روشهن ھالدا يورۇتۇلغان» ئوغۇزنامه«. ئهجدادى دەپ ھېساباليدۇ

يۇقىرىقى نهقىلدە تىلغا ئېلىنغان كانگىيه ئىسسىقكۆلنىڭ غهربىدىكى چۇ دەرياسى بىلهن تاالس

. بۇ دىڭلىڭالر قايسى ۋاقىتتا كانگىيىگه بېرىپ ئورۇنالشقان. دەرياسى ساھىلىدىكى قهدىمكى ئهل

بۇ مهسىله توغرۇلۇق . ۇالرنىڭ نوپۇسى قانچىلىك، ئۇالرنىڭ ئهۋالدلىرىنىڭ ئاقىۋىتى قانداق بولغانئ

.دا ئېنىق بايان بېرىلگهن» شىنجاڭ مىللهتلهر قامۇسى«

بىرى، يهتته سۇ ۋە سۇغدىيانه . بۇ يهردە تېخىمۇ كونكرېت بايان قىلىدىغان مۇنداق بىرقانچه نۇقتا بار

ئهسىردىن تارتىپ تا تاڭ سۇاللىسى Ⅰرايونىدىكى دىڭلىڭالر مىالدىيىدىن بۇرۇنقى يهنى ماۋەرائۇننهھر

زامانىسىغىچه ئاشۇ زېمىندا داۋاملىق ياشاش جهريانىدا ئۇالرنىڭ نوپۇسى ناھايىتى كۆپىيىپ، توققۇز

ئايماقتىكى ئاساسلىق قوۋم بولۇپ قالغان؛ ئىككىنچى، ئورقۇن ۋادىسىنى مهركىزىي ئۆلكه قىلىپ

» ئۇيغۇر«لىق تىكلىگهن، شىمالىي دىڭلىڭ قهبىلىلىرىنىڭ ئهۋالدلىرى بولغان ئۇيغۇر قهبىلىلىرى خان

نامى ئاستىدا مۇستهھكهم ئىتتىپاقلىشىپ، يىپهك يولىدا يېڭىۋاشتىن جانالنغاندىن كېيىن غهربىي

ىرىنىڭ تهسىرى دىڭلىڭالرنىڭ ئهۋالدلىرى بولغان توققۇز جاۋۇپ غۇزلىرىمۇ شهرقىي شىمالدىكى قېرىنداشل

.دەپ ئاتىغان» ئۇيغۇر«بىلهن ئۆزلىرىنى

شهھىرىنى مهركهز ) قارا بالغاسۇن(ئوردۇ بالىق -ئۇيغۇر قهبىلىلىرى تاشقى موڭغۇلىيىدىكى بايبالىق

قىلىپ خانلىق تىكلىگهندە ئىجتىمائىي، سىياسىي سهۋەبلهردىن باشقا، قانداشلىق مۇناسىۋەتنى

قېتىم ھهربىي يۈرۈش قىلىپ، يهتته سۇ ۋە ماۋەرائۇننهھر ھهم ئۇنىڭ ئويلىشىپ كۆرگهن ئاساستا، كۆپ

شۇنىڭ بىلهن بىرگه موڭغۇل يايالقلىرىدىن زور بىر . ئهتراپىدىكى رايونالرنى بىرلىككه كهلتۈرگهن

تۈركۈم ئۇيغۇر قهبىلىلىرى يېڭىۋاشتىن بۇ ئۆلكىلهرگه كېلىپ ئۇ يهردىكى قېرىنداشلىرى بىلهن بىرلىكته

بۇنىڭدا . تىكلهپ، مهزكۇر ئۆلكىنىڭ ئىقتىساد ۋە مهدەنىيىتىنى يۈكسهلدۈرۈشكه كۈچ چىقارغانئىگىلىك

:مۇنداق پاكىتالر بار

يىلى بىر قېتىم غهربكه يۈرۈش قىلىپ، چۇ، تاالس -747بايانچور خاقان تهختكه چىقىپ مىالدىيه . 1

204

. ن شهھىرى قاتارلىقالرنى بىنا قىلغاندەرياسى ۋادىلىرىنى بىرلىككه كهلتۈرگهن ۋە ئۇ يهردە باالساغۇ

) يىللىرى خان بولغان-795-805( ئهۋالد خانى سۆيىنگىل خاقان -9ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ . 2

قېتىم كهڭ كۆلهملىك غهربكه يۈرۈش قىلىپ تهڭرىتاغنىڭ -2زامانىسىدا ئورقۇن ئۇيغۇرلىرى

ھىندىستان ۋە پېرىسىيىنىڭ جهنۇبىدىكى كۈسهن ۋە باالساغۇن، سىر دەرياسى ساھىلى ھهتتا

سىر دەرياسىنىڭ يۇقىرى ساھىلىدىكى نارىن (يهنى ئىنچۇ دەرياسى ]. 82[چېگرىلىرىغىچه يېتىپ بارغان

].83[ۋە پهرغانه ئهتراپلىرىغىچه باشقۇرۇش دائىرىسىدە بولغان) دەرياسى

يىلالرغا -840لىدىن تاشقى تهبىئىي ۋە ئىجتىمائىي سهۋەبلهر تۈپهي-ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقى ئىچكى. 3

تۆت تارماققا بۆلۈنۈپ، جهنۇب ۋە غهربكه قاراپ كۆچكهندە بىر تارماق -كهگهندە مۇنقهرز بولۇپ، ئۈچ

يهتتهسۇ ۋە پهرغانه ئويمانلىقىغا بارغان ھهم ئۇالر بۇ يهردە تېزلىك بىلهن ھۆكۈمران قهبىلىگه

ئايلىنىش، يهنى ئۇيغۇر قهبىلىلىرى كۆچۈپ بۇ بىر تاسادىپىيلىق بولماستىن، بهلكى تارىخىي . ئايالنغان

بېرىشتىن ئىلگىرىال ئالتاي ۋادىسى، يهتتهسۇ ۋە ماۋەرائۇننهھر رايونىدا نۇرغۇن ئۇيغۇر قهبىلىلىرى،

قارلۇق، . بار ئىدى دىڭلىڭالرنىڭ قالدۇق قهبىلىلىرى ۋە قارلۇقالر، ياغمىالر، چىگىللهر ۋە تۈركهشلهر

نامى » ئۇيغۇر«اشقا ئۇيغۇر قهبىلىلىرى بىلهن بىرلىكته ياشاش جهريانىدا ياغما، چىگىل ۋە تۈركهشلهر ب

.ئاستىدا ئۆز ناملىرىنى يوقاتتى ۋە ئۇيغۇر مىللىتىنى زورايتتى

قاراخانىيالر سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر مهدەنىيىتى. 6

غهربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرى دەۋرى ۋە ئۇيغۇرالر) 1

چكى نىزا، تهبىئىي ئاپهت ۋە قىرغىزالرنىڭ ھۇجۇملىرى سهۋەبلىك ئورقۇن يىللىرى ئى-840مىالدىيه

. ئۇيغۇر خانلىقى يىمىرىلىپ، ئۇيغۇرالرنىڭ بىر قىسمى بىرنهچچه تارماققا بۆلۈنۈپ غهربكه كۆچكهن

دە » ئۇيغۇرالر ھهققىدە قىسسه« جىلد -217» يېڭى تاڭنامه«ئۇالرنىڭ غهربكه كۆچكهنلىكى ھهققىدە

.دېيىلگهن» قهبىله قارلۇقالر يۇرتىغا كهتتى15اشچىلىقىدىكى پانتېگىن ب«

بۇ يهردە تىلغا ئېلىنغان پانتېگىننى بهزىلهر قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ قۇرغۇچىسى دەپ قارىسا، بهزىلهر،

قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ قۇرغۇچىسى، يهنه بهزىلهر گهنجۇ ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ قۇرغۇچىسى دەپ

205

قهبىلىنى باشالپ، غهربكه كۆچكهندىن كېيىن يېڭى بىر 15نىڭ قارىشىمچه، پانتېگىن مې. ھېساباليدۇ

ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ئاساسىنى قۇرغان، ئهمما ئۇزۇن ئۆتمهي پانتېگىن جهمهتى ئىككى جهمهتكه

ئايرىلىپ، بىر تارماق جهمهت قوچو ئۇيغۇر خانلىقىنى، بىر تارماق جهمهت قاراخانىيالر سۇاللىسىنى

چهت ئهل ئالىملىرى، بولۇپمۇ ياپونىيه ئالىملىرىنىڭ بۇ ئىككى خانلىقنى . لهندۈرگهنشهكىل

بىرلهشتۈرۈپ، غهربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرى دەپ ئاتىشى مۇشۇنداق بىر ھادىسىنى ئالدىنقى شهرت قىلغان

.بولسا كېرەك

ررىتورىيىلىرى ئېنىق بىر قاتار تارىخىي ماتېرىيالالردا قوچو ئۇيغۇرلىرى بىلهن قاراخانىيالرنىڭ تې

بۇ توغرىسىدا . پهرقلهندۈرۈلمهي، ئارىالش بايان قىلىنىشىمۇ بۇ نۇقتىنى يهنه بىر قېتىم روشهنلهشتۈرىدۇ

.توختىلىشقا توغرا كهلسه، تۆۋەندىكىلهرنى بايان قىلىپ ئۆتىمىز

ۇبتىكى ئۇالرنىڭ جهن. قوچو ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ يىپهك يولىدا تۇتقان ئورنى بهك مۇھىم بولغان

ئۇ كۈچهيگهن . غهربىي چېگرىسى تولىمۇ كهڭ بولغان. غىچه يېتىپ بارغان) كوچا(چېگرىسى كۈسهن

ئاجىزالشقان چاغلىرىدا بۇ . چاغالردا يهتتهسۇ ۋە ماۋارائۇننهھر ئهتراپلىرىنى ئۆز ئىچىگه ئالغان

ىخىي ماتېرىيالالردا بۇ تار. رايوندىكى توققۇز ئوغۇز قهبىلىلىرى ئۆز ئالدىغا سۇيۇرغاللىق يۈرگۈزگهن

يىللىرى پارسچه يېزىلغان -80 ئهسىرنىڭ Ⅹمهسىلهن، . ھهقته قىممهتلىك خاتىرىلهر ساقالنغان

، »توققۇز ئوغۇزالر پايتهختى) پهنجىكهنت(، بهشبالىق )چىنجىكهنت(دە تۇرپان » ھۇدۇدۇلئالهم«

، توققۇز ئوغۇزالر قهدىمدىن باشالپ ئهڭ چوڭى) توققۇز ئوغۇز(تۈركىي تىللىق قوۋمالر ئىچىدە بۇ ئۇلۇس «

ئادەم سانى ئهڭ كۆپ بىر قوۋم، قهدىمكى زامانالردا پۈتۈن تۈركىستان پادىشاھلىرى توققۇز

ئۇالر ئۇرۇشقا ناھايىتى ماھىر بىر قوۋم، زور مىقداردىكى قورالالر بىلهن . ئوغۇزالردىن چىققان

ى شهرقته چىن ئىلىدىن باشلىنىپ، جهنۇبىي توققۇز ئوغۇزالرنىڭ تېررىتورىيىس«]. 84[»قورالالنغان

تىبهتنىڭ بىر قىسمى ۋە قارلۇقالر بىلهن، غهربىي قىسمى قىرغىزالرنىڭ بىر قىسمى، شىمالىي تهرىپىمۇ

947(» ئالتۇن يايالق«، »مۇرۇج ئهززەھهب«يهنه مهسئۇدىنىڭ ]. 85[«قىرغىزالر بىلهن چېگرىلىنىدۇ

ناملىق كىتابلىرىدا پهرغانه ۋە ) 1052 — 1048(» ارزەينۇلئهخب«، گهردىزىنىڭ ) يىلى-94 —

توققۇز «: مهسئۇدى مۇنداق يازغان. تاشكهنت ئهللىرىنىڭ توققۇز ئوغۇزالرغا تهۋەلىكى تىلغا ئېلىنغان

— 934مىالدىيه (بۈگۈنكى كۈنلۈكته ... ئوغۇزالر خۇراسان بىلهن چىن ئىلى ئارىلىقىغا جايالشقان

206

پۈتۈن تۈركىي تىللىق قوۋمالر ئىچىدە ئهڭ جاسارەتلىك، ) نهقىلچىدىن- يىلالر كۆزدە تۇتۇلغان-944

ئهڭ كۈچلۈك، ھهر قانداق خانلىققا قارىغاندا ناھايىتى ياخشى باشقۇرۇلغان بىر خانلىق بولۇپ

ئۇ . ئۇ خانلىق چىن ئىلى بىلهن خۇراسان ئارىسىدىكى دەشتى باياۋان ئوتتۇرىسىدا«، »ھېسابلىنىدۇ

تۈركىي تىللىق قهۋملهر ئىچىدە ھېچكىممۇ . دېگهن نام بىلهن مهشهۇر) Uyghurkhan(ئۇيغۇر خاقان

Ibn(ئىبنى ھهۋقهل ]. 86[»تاالش قىلىشقا جۈرئهت قىاللمايدۇ-بۇ خاقان بىلهن ئۇرۇش

Hauqal( دە سىر دەرياسىدىن مهركىزىي جۇڭگوغىچه بولغان كهڭ » دۇنيا خهرىتىسى« ئىشلىگهن

» توققۇز ئوغۇز«بۇ يهردە تىلغا ئېلىنغان ]. 87[ئىبارىسى چۈشۈرۈلگهن» ۇزتوققۇز ئوغ«زېمىن ئۈستىگه

قوچو ئۇيغۇرلىرى، جۈملىدىن توققۇز ئوغۇزالرنىڭ . نامىنىڭ يهنه بىر ۋارىيانتىدىن ئىبارەت» ئۇيغۇر«

غهربىي چېگرىسىنىڭ غهربىي ئوتتۇرا ئاسىيانى ئۆز ئىچىگه ئالىدىغانلىقى توغرۇلۇق مهلۇمات خهنزۇچه

مهسىلهن، شىمالىي سۇڭ . ئۇيغۇرچه ھۆججهتلهردىمۇ ئۇقۇشلۇق ئىبارىلهر بىلهن خاتىرىلهنگهنۋە

قوچوغا ئهلچىلىككه « يىلى يازغان -980نىڭ ئهلچىسى ۋاڭ يهندى ) 1127 — 960(سۇاللىسى

زېمىنى جهنۇبتا خوتهنگىچه، غهربىي جهنۇبىي «ناملىق كىتابىدا قوچو ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ » بېرىش

، كۆكئارت تېغىغا تۇتاشقان، )ھىندىقۇش(پارسقا، غهربىي ھىندىستان، پىشاۋۇر، قارلىقتاغ -ئهرەب

قهدىمكى بىر ئۇيغۇرچه ھۆججهتتىمۇ غهربىي چېگرا . دەپ يازغان» مىڭلىغان يول ئۇزۇنلۇقتا

.، دېيىلگهن]88[تاشكهنتنىڭ غهربىي جهنۇبىدىكى چىرچىككىچه بارىدۇ

لۇشىمۇ قوچو ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ قۇرۇلۇشىغا ئوخشاش ئورقۇن ئۇيغۇر قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ قۇرۇ

خانلىقىنىڭ مۇنقهرز بولۇپ غهربكه كۆچكهن ئۇيغۇر قهبىلىلىرى بىلهن مۇناسىۋەتلىك بولۇپ،

]. 89[»نىڭ خانلىق جهمهتى بىر مىللهت ئىدى) نهقىلچى-ياكى قوچو(بهشبالىق «قاراخانىيالر بىلهن

Ⅺئۇالر ئارىسىدا «، ]90[» ئوغۇز ياكى توققۇز ئۇيغۇرالرنىڭ ھاكىمىيىتى ئىدىتوققۇز«ئۇالر ئوخشاشال

پۈتۈن غهربىي ئۇيغۇر خانلىقى ئىككىگه ئهسىرنىڭ بېشىدا دىنىي زىددىيهت كۈچهيگهندە بىر

توققۇز ئوغۇز خانلىقى كۈچلۈك -دېمهك، خېلى بىر مهزگىل بىر پۈتۈن ئۇيغۇر]. 91[»ئايرىلىپ كهتكهن

غان چېغىدا شىنجاڭنىڭ كۆپ جايلىرى بۇ خانلىقنىڭ تهركىبىدە بولغاندىن باشقا، ئالتاي ئورۇندا تۇر

ۋادىسى، يهتتهسۇ، پهرغانه قاتارلىق جايالرمۇ ئوخشاشال بۇ خانلىق تېررىتورىيىسى ئىچىدە بولغان،

ئىككى خانلىق بۆلۈنۈپ كهتكهندىن كېيىن كۈچىنىڭ دەرىجىسىگه قاراپ، شىنجاڭغا قوشنا غهربىي

207

. ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىنى قوچو ئۇيغۇر خانلىقى باشقۇرغان، بهزىدە قاراخانىيالر سۇاللىسى باشقۇرغان

. ئهسىرلهردىن كېيىن بۇ رايوندا قاراخانىيالرنىڭ تهسىرى ئۈستۈنلۈكنى ئىگىلىگهنⅪبولۇپمۇ

قاراخانىيالرنىڭ خان جهمهتى) 2

ئۇ بولسىمۇ، قاراخانىيالر خان جهمهتى ئۇيغۇر . ا باربۇ يهردە تهكىتلهشكه تېگىشلىك مۇنداق بىر نۇقت

. ئىكهن، ئۇنداقتا ئۇيغۇرالرنىڭ قايسى قهبىلىسى خان چىقىدىغان قهبىله ئىدى، دېگهن مهسىله

چۈنكى، بۇ نۇقتا بۇ يهردىمۇ بىر قېتىم ئېنىقلىۋېتىلمىسه، ئوتتۇرىغا قويۇلماقچى بولغان قاراشنىڭ

نامى ھهم قهبىلىلهر ئىتتىپاقىنىڭ » ئۇيغۇر«شۇ نهرسه ئايدىڭكى، . ۇقاراتمىلىقى روشهنلهشمهي قالىد

شۇنىڭ بىله بىرگه غهربىي ئۇيغۇر . دېگهن نامدا ئاتالغان» ئۇيغۇر«ئىچىدىكى بىر يېتهكچى قهبىله

» توققۇز ئوغۇز«دېگهن ئورتاق نامدىن باشقا » ئۇيغۇر«خانلىقى تېررىتورىيىسىدىكى ئۇيغۇر قهبىلىلىرى

توققۇز ئوغۇز قهبىلىلهر ئىتتىپاقىنىڭ ئىچىدىكى ]. 92[تاق نامدىمۇ ئاتالغاندېگهن ئور

دېگهن نامنىمۇ » توققۇز ئوغۇز« دېگهن ھۆكۈمران بىر قهبىله ئۆز نۆۋىتىدە يهنه »ئۇيغۇر«

مهھمۇد كاشغهرى ئىسالم ئېتىقادى تهسىرىدىن شىمالدىكى ئۇيغۇرالر بىلهن ]. 93[ئىشلهتكهن

ئارىسىدا بۆلۈنۈش يۈز بهرگهنلىكى سهۋەبلىك ئارىدا كۆرۈلگهن نىزاغا ئاساسهن جهنۇبتىكى ئۇيغۇرالر

، بۇ خانلىقنىڭ خان جهمهتى قهبىلىسىنىمۇ »تۈرك«الرنى » ئۇيغۇر(قاراخانىيالر زېمىنىدىكى توققۇز ئوغۇز

.بۇ ھهقته زامانىمىز تارىخشۇناسلىرىنىڭ قارىشىدا ئىختىالپ يوق. دەپ ئاتىغان» تۈرك«

ىيالر ئۇيغۇرالر تهرىپىدىن قۇرۇلغان بىر خانلىق بولسىمۇ، نېمه ئۈچۈندۇر، بىر قىسىم ئالىمالر قاراخان

قهبىلىسى خان جهمهت » ياغما«بهزىلهر . ئوخشىمىغان پىكىرلهرنىمۇ ئوتتۇرىغا قويۇپ كېلىشكهن

زلۈك قهبىلىسى ئىدى، دېگهن بولسىمۇ، ئهمما بۇنىڭ پاكىت ئاساسى تولىمۇ ئاجىز بولۇپ، ئومۇميۈ

، جۇڭگو ئالىملىرىدىن ۋاڭ رېفى ]94[مهمهتاخونوۋ. قازاقىستان ئالىمى ئۇ. قولالشتىن خېلىال يىراق

، ۋاڭ جىلهي ]99)[ يىلى-1963(، لى فۇتۇڭ ]96)[1981-1958(، فېڭ جياشىڭ ]95)[ يىلى-1935(

) يىلى-1985(، ليۇ زىشاۋ ]101)[ يىلى-1984(، تاڭ كهيجىئهن، ۋاڭ شۈكهي ]100)[ يىلى-1977(

، لىن گهن، گاۋ زىخوۋ ]104)[ يىلى-1991(، ياڭ شىڭمىن ]103)[ يىلى-1986(، ۋېي لياڭتاۋ ]102[

] 107)[ يىلى-1997(، چيهن بوچۈەن ]106)[ يىلى-1996(، ئىبراھىم مۇتىئى ]105)[ يىلى-1995(

208

بهزى . ۆتكهنقاتارلىقالر ئۇيغۇر قهبىلىسى خان جهمهتى قهبىلىسى ئىكهنلىكىنى بىردەك كۆرسىتىپ ئ

.غهرب ئالىملىرىمۇ ئاللىبۇرۇن بۇ نۇقتىنى تهكىتلىگهن

ئهنبۇجيهنفۇ -، ئابى تاكېئو]108] ((ساڭتيهن ليۇالڭ -ياپونىيه ئالىملىرىدىن كۇۋاتا روكۇرو

قاتارلىقالرمۇ غوبى ] 110]((سېن ئهنشياۋفۇ-، مورى ياسۇ تاكاۋ]109] ((

مېرنىڭ غهربىدە تهسىرلىك پائالىيهتلهرنى قىلغانلىقى توغرۇلۇق ئۇيغۇرلىرىنىڭ غهربكه كۆچۈپ، پا

.ئهتراپلىق ئىزدىنىپ، قايىل قىلىش كۈچىگه ئىگه كۆز قاراشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويغان

بۇ ئالىمالرنىڭ قاراخانىيالر سۇاللىسىدە ئۇيغۇر خان جهمهت قهبىلىسى دېيىشته بىرەر پاكىتى بارمۇ؟

بۇ توغرۇلۇق ئېلىمىزنىڭ قهدىمكى خهنزۇچه تارىخنامىلىرىدە . پ قىلمايدۇئېنىقكى، ئۇالر پاكىتسىز گه

مهرۋەزىنىڭ چىن، «نىڭ ) Minoriskiy(بۇنىڭدىن باشقا شهرقشۇناس مىنورىسكى . ماتېرىيالالر بار

يىلى -1942( بېتى -21 — 12ناملىق كىتابىنىڭ » تۈركىيه ۋە ھىندىستان ھهققىدە ئېيتقانلىرى

:مۇنداق بىر جۈمله گهپ بار بولۇپ، بۇ بىزنىڭ دىققىتىمىزنى قوزغايدۇدە ) لوندون نهشرى

سۇاللىسىنىڭ يېقىن مۇناسىۋىتى بار ئىدى، ئهرەبلهردىن ) قىتان(قاراخانىيالر سۇاللىسى بىلهن لياۋ

-4نىڭ خاتىرىسىدە يېزىلىشىچه، لياۋ سۇاللىسىنىڭ شېڭ زوڭ خانى تهيپىڭ ) Marvazi(مهرۋەزى

بىر ئهلچىلهر ئۆمىكىنى ئافغانىستاندىكى غهزنهۋىلهر سۇاللىسىگه ) يىلى-1024 مىالدىيه(يىلى

قا بىر پارچه مهكتۇپ ئېلىپ ) يىللىرى تهختته ئولتۇرغان-998 — 930(ئهۋەتكهندە، سۇلتان مهھمۇد

بارغان بولۇپ، شۇ خهتته دېيىلىشىچه، قىتانالر مهلىكىسى ئۇيغۇر قاراخانىيالر سۇاللىسى قادىرخان

)Kadirhan (قادىرخان بۇيرۇق چۈشۈرۈپ، غهزنهۋىلهرگه . نىڭ ئوغلى چاغرىتېگىنگه ياتلىق قىلىنغان

بارىدىغان يولنى ياساتقۇزغان، ئىككى ئهل ئوتتۇرىسىدىكى ئهلچىلهرنىڭ بېرىپ كېلىشى

].111[»ئاسانالشقان

قى، ئۇنىڭ بۇ گهپنى دېگهن سۆزنى مهرۋەزى كىتابىدا تىلغا ئالغانلى» ئۇيغۇر قاراخانىيالر«دېمهك،

.قىتانالر خانى شىڭ زۇڭنىڭ بايانلىرىغا ئاساسهن يازغانلىقىنى بىلىش تهس ئهمهس

يۈسۈپ قادىرخان بولۇپ، ھهقىقهتهن ئاشۇ يىلالردا چوڭ خانلىق » قادىرخان«خهتته تىلغا ئېلىنغان

) 16 (»رىخىلياۋ سۇاللىسى تا«تۇتۇنىڭ . تهختىدە ئولتۇرغان ۋە كاشغهردىكى ئوردىدا تۇرغان

مىالدىيه (خاتىرىسىدە قاراخانىيالرنىڭ قىتانالردىن مهلىكه سورىغانلىقى » -7شىڭ زوڭ «جىلد،

209

يىلىغا كهلگهندە بىر مهلىكىنىڭ ياتلىق قىلىنغانلىقى توغرىسىدا خاتىرە -1021، مىالدىيه ) يىلى-1015

دېيىشى » ئۇيغۇر قاراخان«شاھىنىڭ قاراقىتانالر پادى. بۇ مهرۋەزىنىڭ دېگهنلىرىگه ماس كېلىدۇ. بار

ئۇيغۇرالر ئورقۇن . ئۇ ئۇيغۇرالرنىڭ تارىخىنى ئوبدان بىلىدۇ. مۇنداقال دەپ قويغان گهپ ئهمهس

يىلغا يېقىن ئۇيغۇرالرنىڭ 100ۋادىسىنى مهركىزىي رايون قىلىپ خانلىق تىكلىگهندە قىتانالر

يىمىرىلگهەندىن كېيىن قىتانالر زېمىنىدا ئهمهل يىللىرى بۇ ئۇيغۇر خانلىقى-840. باشقۇرۇشىدا بولغان

. تۇتقان ئۇيغۇرالر بىر قانچه جهمهت بولۇپ شهكىللىنىپ، قىتانالر بىلهن بىرلىكته ياشاپ كهلگهن

باجا بولىدىغان جهمهتكه -ئۇيغۇرالرنىڭ شۇلۇ جهمهتى قىتانالرنىڭ خان جهمهتى بىلهن قۇدا

نهپهر داڭلىق ئۇيغۇر 9 يىللىق تارىختا 200لهت قۇرغان شۇنىڭدىن كېيىنكى قىتانالر دۆ. ئايالنغان

قىتانالر ئوتتۇرا ئاسىياغا كهلگهندىن كېيىن . نهپهر يۇقىرى دەرىجىلىك ئهمهلدار ئۆتكهن22خانىش،

.دەسلهپكى چاغالردا قوچو ئۇيغۇرلىرى ۋە قاراخانىيالر بىلهن يېقىن مۇناسىۋەتنى ساقلىغان

نا جهمهتى ئۇيغۇر بولغانلىقى ئۈچۈن، ھېسسىيات جهھهتتىنمۇ يېقىنلىق بىرىنچى، قىتان خانلىرىنىڭ ئا

دەپ ئاتىغان » ئۇيغۇر قاراخان«ھېس قىلىپ، يۈسۈپ قادىرخاننى تارىخقا ھۆرمهت قىلغان ئاساستا

.بولسا كېرەك

ناملىق كىتابىدا توققۇز ئوغۇزالرنىڭ ) Murudjadh—dhab(» ئالتۇن يايالق«ئىككىنچى، مهسئۇدى

قوچو ئۇيغۇر خانلىقى بىلهن قاراخانىيالر . دەپ ئاتىلىدۇ دېيىلگهن )Uyghurkhan(خانى

» ئۇيغۇرخان«سۇاللىسىنىڭ ئاساسىي ئاھالىسى توققۇز ئوغۇزالر بولغانلىقى ئۈچۈن ئۇالرنىڭ خاقانىنىڭ

.دەپ ئاتىلىشى تارىخىي ئهمهلىيهتكه ئۇيغۇن

ئېتىقادچىلىقى باكال » ئارىسالن«رىسىدا ئهسىرلهردە ئۇيغۇرالر ئاⅪ — Ⅹئۈچىنچى، مىالدىيه

بۇ غوبى ئۇيغۇرلىرىنىڭ شىنجاڭغا ۋە ئۇنىڭغا قوشنا رايونالرغا كۆچكهندىن كېيىن . كۈچىيىپ كهتكهن

. ئىدېئولوگىيه ساھهسىدە ئۆزگىچه مهدەنىيهت ھادىسى بولۇپ ئوتتۇرىغا چىققانلىقىنىڭ ئاالمىتى ئىدى

سۆزىنى قوشۇش قاتارلىق تهرەپلهردە ئۆز » ئارسالنخان«غا بۇ خىل ھادىسه مىللهت، خاقان ناملىرى

ئىپادىسىنى تاپقان ھهم ئهينى شارائىتتا ئۇيغۇرالرنىڭ غهربىي يۇرتتا قۇرغان ھهرقايسى خانلىقلىرى

. ئارىسىدىكى ئېتنىك ئوخشاشلىقىنى روشهنلهشتۈرىدىغان ئېنىق بهلگىلهرنىڭ بىرى بولۇپ قالغان

—شىجۇ(قوچو ]. 112[دەپمۇ ئاتىغان» ئارىسالن ئېلىك«ۋە » راخانئارىسالن قا«قاراخانىيالر

210

كۈسهن . دېيىلگهن] ) 113] (» ئارسالنخان«ئۇيغۇرلىرى ) غهربىي ئوبالست

دەپ ئاتىلىدۇ، ] 114] ((» ئۆز ئېلىدىكىلهر ئۆزلىرىنى ئارسالنخان«ئۇيغۇرلىرى

— 912، ((ى ۋىسارا سامخاۋا ئۇدۇن خانى ۋىسارا تهڭرىخان ياك. دېيىشكهن

گهنجۇ ئۇيغۇرلىرى ئارىسىدا ھهم . دەپ ئاتالغان» ئارسالنخان«مۇ .) يىللىرى تهختته ئولتۇرغان-966

»گهنجۇ ئۇيغۇر ئارىسالن قهبىلىسى«نامى بولغان بولۇپ، ئۇالر » ئارىسالن ئۇيغۇر«

ئۇيغۇرلىرى غهربىي يۇرتقا سۈرۈلگهندىن ئومۇمهن، غوبى ]. 115[دېگهن نامنى ئىشلهتكهن) )

قاتارلىق خهنزۇچه ) ) »سۇڭ سۇاللىسى تارىخى«، ))» لياۋ سۇاللىسى تارىخى«كېيىن

)) » ئۇيغۇر ئارىسالن«، ))ئارىسالن ئۇيغۇرلىرى «كالسسىك كىتابالردا

ئارسالن «) ئىلى قاتارلىقالرمهسىلهن، قوچو ئۇيغۇر ئىلى، گهنجۇ ئۇيغۇر(دەپ، ئۇالرنىڭ خانلىقلىرى

].116[دەپ ئاتالغان» ئۇيغۇر ئىلى

» ئارىسالن«غهربىي يۇرتتا شهكىللهنگهن ئۇيغۇرالرنىڭ بىر قانچه خانلىقلىرىدىكى ئاساسىي ئاھالىنىڭ

بىلهن سۈپهتلهپ ئاتىشى » ئارىسالن«غا بولغان چوقۇنۇشى ياكى ئۆز مىللىتى ۋە خانلىرىنىڭ نامىنى

دەۋرىدە تاسادىپىي ئوتتۇرىغا چىققان ھادىسه بولماستىن، ) ) »ر خانلىقلىرىغهربىي ئۇيغۇ«

ھهتتا ئۇنىڭ تارىخى مىالدىيىدىن بىر قانچه . بهلكى بۇ ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقى زامانىسىدىن باشالنغان

ڭ ، بهنگۇنى))» تارىخىي خاتىرىلهر«مهسىلهن، سىماچيهننىڭ . ئهسىر بۇرۇنقى چاغالرغا تۇتىشىدۇ

— (دېگهن كىتابلىرىدا تىلغا ئېلىنغان ئالتاي تېغى ئهتراپىدا ياشىغان خۇجى ) )»خهننامه«

شىر «الر شىرغا چوقۇنغان، ) ئوغۇز — (، تهڭرىتېغىنىڭ ئهتراپلىرىدا ياشىغان ئۇجى ) غۇز

ىقادتا قايتا ، مىللىي ئېت]117[»ئۇالرنىڭ توتېمى بولۇپ، بىزەكلهرگه ئۇالرنىڭ سۈرىتى چۈشۈرۈلهتتى

. ھاياتىي كۈچىنى بهرق ئۇرغۇزۇش مىللهتلهر تارىخىدا كۆرۈلۈپ تۇرىدىغان ئادەتلهرنىڭ بىرى

ئۇيغۇرالر بىرقانچه يىرىك قهبىلىلهردىن شهكىللهنگهن بولغانلىقى ئۈچۈن، ئوخشىمىغان توتېمغا

ىغىلغاندىن كېيىن خېلى بۇ قهبىلىلهرنىڭ ئېتىقاد ئوبيېكتلىرى مىللىي ئېتىقاد مهركىزىگه ي. چوقۇنغان

غا چوقۇنۇش ) شىر(» ئارىسالن«. ئۇزۇن مهزگىلگىچه ئۆزلىرىنىڭ ھاياتىي كۈچىنى جارى قىلدۇرغان

ئهسىرلهرگه Ⅻ — Ⅸئۇيغۇر مىللىتىگه قېتىلغان غوللۇق قهبىلىلهردىن بىرىنىڭ توتېمى بولۇپ

لىي ئېتىقاد ھالىتىدە ئۆز رولىنى كهلگهندە بۇ خىل ئېتىقاد قهبىله ئېتىقاد دەرىجىسىدىن ھالقىپ، مىل

211

.جارى قىلدۇرغان

تۆتىنچى، خهنزۇچه كالسسىك تارىخنامىلهردە غوبى ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىياغا سۈرۈلۈشى بىلهن

.قاراخانىيالرنىڭ مۇناسىۋىتى توغرىسىدا مول ماتېرىيالالر ساقالنغان

بولۇشتىن ئىلگىرى، ئۇنىڭ غهرب تهرەپته غوبى ئۇيغۇرلىرى قۇرغان ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقى مۇنقهرز

، كۈسهن ۋە )قاراشهھهر(تىزگىنلهپ تۇرغان يهرلىرى پۈتكۈل جۇڭغارىيه ئويمانلىقىنى، كىنگىت

بۇ رايونالردا . نى ئۆز ئىچىگه ئاالتتى) قاتارلىق جايالر(پامېرنىڭ غهربىدىكى ئىسسىقكۆل رايون

ئۇالرنىڭ ھهممىسى ئۇيغۇرالرغا بېقىندى قهبىلىلهر . ايتتىئاساسهن قارلۇقالر، ياغمىالر ۋە چىگىللهر ياش

ئۇيغۇرالر بۇ بېقىندى قهبىلىلهرگه نازارەتچى بهگلهرنى ئهۋەتهتتى ياكى ئۇالرنى ئۇيغۇر . ئىدى

مىراسخور ئاقساقالالردىن قىلىپ ئاقسۆڭهكلىرىگه سۇيۇرغال قىلىپ بېرەتتى ۋە بۇ ئاقسۆڭهكلهرنى

پۈتۈن تۈركىستاندىكى «دېگهن كىتابتا » ھۇدۇدۇلئالهم«ساسهن مۇشۇالرغا ئا. تهيىنلهيتتى

. ، دەپ خاتىرىلهنگهن]118[»قهبىلىلىرىدىن ئىدى) ئۇيغۇر(پادىشاھالرنىڭ ھهممىسى توققۇز ئوغۇز

856يهنى (ئۇزۇن ئۆتمهي . قهبىله ئۇيغۇرنى باشالپ غهربكه كۆچتى15 يىلى پانتېگىن -840مىالدىيه

دەپ ئاتاپ غهربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرىنىڭ » خاقان«ئۆزىنى ) ) گىنپانتې) يىللىرى-857 —

.ئاساسىنى سالغان

:تارىخشۇناسلىق ساھهسىدە پانتېگىن بىرقانچه غهربىي ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇرغۇچى دېگهن قاراش بار

].119[پانتېگىن قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ قۇرغۇچىسى ) 1

].120[ىڭ قۇرغۇچىسىپانتېگىن قوچو ئۇيغۇر خانلىقىن) 2

.پانتېگىن كۈسهن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ قۇرغۇچىسى) 3

.پانتېگىن گهنجۇ ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ قۇرغۇچىسى) 4

ھهر تهرەپلىمه ئهھۋالغا قارىغاندا پانتېگىننى يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان تۆت غهربىي ئۇيغۇر

. بولىدۇخانلىقلىرىنىڭ ئورتاق قۇرغۇچىسى بولسا كېرەك دەپ ھېسابالشقا

غوبى ئۇيغۇرلىرى غهربكه كۆچكهندە، پانتېگىن . بۇنىڭغا مۇنداق جاۋاب بېرىش مۇمكىنچىلىكى بار

ئۇالر يېتهرلىك . باشچىلىقىدا ئهنئهنىۋى يايالق يولى بىلهن مېڭىپ ئاۋۋال بهشبالىققا يېتىپ بارغان

لۈك قهبىلىلهر داۋاملىق غهربكه بىر بۆ. ئوتالقالرنى ئىگىلهش مهقسىتىدە تهدرىجىي يوسۇندا تارقاقالشقان

212

ئىلگىرىلهپ، پامېرنىڭ غهربىدىكى قارلۇقالر ئولتۇراقالشقان جايالرغا كىرگهن ھهمدە ئاساسهن

بۇ ئۇيغۇرالر كېيىنچه ]. 121[ئىسسىقكۆلنىڭ ياقىسىغا ۋە ئىلى دەرياسى جىلغىلىرىغا ئورۇنالشقان

غهربكه . بىرلىكته قاراخانىيالر سۇاللىسىنى قۇرغانپامېرنىڭ غهربىدىكى قارلۇق قاتارلىق قهبىلىلهر بىلهن

كۆچكهن ئۇيغۇرالرنىڭ مۇتلهق كۆپ قىسمى بۈگۈنكى شىنجاڭ چېگرىسى ئىچىدە قېلىپ كىنگىتنىڭ

.شىمالىدىكى تهڭرىتاغ جىلغىسى بىلهن بهشبالىقنىڭ ئهتراپىغا تارقىلىپ ئورۇنالشقان

Ⅸ چۈنكى، غوبى . نى يابغۇ دەپ ئېالن قىلغان يىللىرىدا پانتېگىن كىنگىتته ئۆزى-50 ئهسىرنىڭ

ئارىدىن ئۇزاق ئۆتمهي، . چۆلىنىڭ جهنۇبىغا كۆچكهن ئۇيغۇرالر ئۆگه تېگىننى خاقانلىققا كۆتۈرگهن

. يىللىرىدىن كېيىن پانتېگىن ئۆزىنى خاقان دەپ جاكاراليدۇ-856. ئۆگه تېگىن ئۆلۈپ كېتىدۇ

تاڭ سۇاللىسىمۇ . قىي تهڭرىتاغ رايونىغا يۆتكىلىدۇئۇيغۇرالرنىڭ مهركىزىي پۈتۈنلهي دېگۈدەك شهر

ئۇيغۇرالرنىڭ ھۆكۈمرانلىق مهركىزىنىڭ غهربكه يۆتكهلگهنلىكىنى ئېتىراپ قىلىپ، ئىككىنچى يىلىال

پانتېگىن خاقان دەپ . خاقان دېگهن ئوتۇغات نامىنى بېرىدۇ) ) پانتېگىنگه پهزىلهتلىك قۇرغۇچى

هن بارچه ئۇيغۇر قهبىلىلىرى ئۇنى ئۆزلىرىگه سهركهردە قىلىپ ئاتالغاندىن كېيىن غهربكه كۆچك

بۇالر ئاساسلىقى خېشى كارىدورى، پامېرنىڭ غهربى ۋە بۈگۈنكى شىنجاڭ چېگرىسى ئىچىدە . قۇتلۇقاليدۇ

نهتىجىدە كهڭرى تېررىتورىيىگه چېچىلغان ئۇيغۇر قهبىلىلىرى پانتېگىن . تۇرۇۋاتقان ئۇيغۇرالر ئىدى

بۇ ھاكىمىيهتنىڭ دەسلهپكى مهركىزى . هربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرىنى شهكىللهندۈرگهنباشچىلىقىدىكى غ

].122[كىنگىت ئىدى

كېيىنچه، كۈسهن ئۇيغۇر خانلىقى، قوچو ئۇيغۇر خانلىقى، قاراخانىيالر خانلىقى ۋە گهنجۇ ئۇيغۇر

ن بۆلۈنۈپ خانلىقلىرىنىڭ خان جهمهتلىرى پانتېگىن يېتهكچىلىك قىلغان ئۇيغۇر خان جهمهتىدى

دە مۇنداق » ئۇيغۇرالر ھهققىدە قىسسه. سۇڭ سۇاللىسى تارىخى«. چىققانلىقى ئېهتىمالغا ناھايىتى يېقىن

قهبىلىلىرى چېچىلىپ كهتكهن، -دەسلهپته، ئۇيغۇرالر غهربكه كۆچكهن، ئۇرۇق«: بىر خاتىرە بار

، ))قان دا خا) قوچو—، غهربىي ئوبالست (بولغان، شىجۇ ) ) گهنجۇدا خاقان

»، «(Kehan) «بۇ يهردىكى » .بولغان) ) دا خاقان) ) شىنفۇجۇ »

(Kehan( ،»« دېگهن خهنزۇچه ئاتالغۇالرنى كۆپچىلىك ئالىمالر تهكشۈرۈپ ئۇيغۇر تىلىدىكى

شىنفۇجۇ ئۇدۇننى . دېگهن سۆزنىڭ ترانسكرىپسىيه قىلىنىپ يېزىلىشى دەپ قاراشتى» خاقان«

213

يىلى ئۇدۇن ۋىسارا خانلىقىنى مۇنقهرز قىلغاندىن -1006قاراخانىيالر سۇاللىسى . دېيىلىدۇكۆرسىتىدۇ،

بۇ نام . دېگهن نام بىلهنمۇ ئاتالغان) يېڭى قۇتلۇق ئايماق(» Yangi Kutcub«كېيىن ئۇ رايون

» قۇتلۇق«ئهسلىي خهنزۇچه » » بۇ ئىسىمدىكى. دەپ تهرجىمه قىلىنغان» » خهنزۇچه

» يېڭى قۇتلۇق ئايماق«، خهنزۇچه تارىخنامىلهرگه ]123[بىلهنمۇ يېزىلغان» » ىمهنىسىدىك

دا ئۇيغۇرالر غهربكه » سۇڭ سۇاللىسى تارىخى«دېمهك، ]. 124[دەپ يېزىلغان»» مهنىسىدە

ۋە گهنجۇ ) قوچو(، شىجۇ )ئۇدۇن(كۆچكهندىن كېيىنكى ئهھۋالالرنى بايان قىلغاندا، شىنفۇجۇ

دىن ئىبارەت » ئۇيغۇرالرنىڭ غهربكه كۆچۈشى«ىرلهشتۈرۈپ بايان قىلغان بولۇپ، ئۇيغۇرلىرى دەپ ب

-840پاكىتالردىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، ئۇدۇننىڭ ھۆكۈمرانلىق ھوقۇقى . سهۋەبنى شهرت قىلغان

دە ئۇدۇننىڭ » ھۇدۇدۇلئالهم«شۇڭا، . الرنىڭ قولىغا ئۆتكهن) ) يىلالردىن كېيىن رەسمىي ئۇيغۇر

بۇ يهردىكى تۈبۈتلهر ]. (125[دېيىلگهن» دىن بولىدۇ› تۈركلهر بىلهن تۈبۈت بهگزادىلىرى«‹ى خانلىر

تۈركلهر بولسا مهزكۇر رايوندا ئهسلىدىن . نى كۆرسىتىدۇ) ئۇدۇندا قېپقالغان قالدۇق تۈبۈتلهر

.ت ئىبارە غوبى ئۇيغۇرلىرىدىن ئولتۇراقلىشىپ كېلىۋاتقان ۋە غهربكه كۆچۈپ بۇ يهرگه كهلگهن

ۋە سۇڭ سۇاللىسى ) يىللىرى-979 — 907، ( ئهسىرلهردىكى يهنى بهش دەۋر Ⅻ—Ⅹبهشىنچى،

نىڭ دەسلهپكى مهزگىلىدىكى ئۇدۇننىڭ ئالىي ھۆكۈمرانى ۋىسارا ) يىللىرى-1279 — 960(دەۋرى

ڭ نىڭ بهزى ئهھۋاللىرىدىن قاراخانىيالرنىڭ ۋاسسالىقىدا بولغان ئۇدۇننى) لى شىڭتيهن(تهڭرىخان

. يىلالردىن كېيىن رەسمىي ئۇيغۇرالرنىڭ ھاكىمىيىتى بولۇپ ئالماشقانلىقىنى ئىسپاتاليدۇ-840مىالدىيه

ئارىسالن، ئالتۇنخان ) ) خاقان) ) شۇ يىلالردا ئۇدۇننىڭ ھۆكۈمران جهمهتى ئىچىدە تهڭرى

دېگهن ) ) Kutlu- قۇتلۇق ياغالقار ساغۇن،(، )، تهڭرى خانىش(، تهڭرى قۇنچۇي ))

بۇ ئاتالغۇالرنىڭ غوبى ئۇيغۇرلىرىدىن تارىخىي ۋارىسلىق قىلىنغان . ئاتالغۇالر ئاالھىدە ئىشلىتىلگهن

ئۇدۇننىڭ . ئاساستا قوللىنىلىپ كېلىنگهنلىكىنى ئالىمالر يېتهرلىك ماتېرىيالالر بىلهن دەلىللهپ چىققان

سهپ، سهلتهنهت ناملىرى، مهن-نىڭ ئهمهل) لى شېڭتيهن(ئهڭ داڭلىق خانى ۋىساراسامخاۋا

كۆرۈنۈشلىرىدىن ئۇيغۇر ئىكهنلىكى -ئادىتى، ئوردا قهسىرلىرى، رەسىملهردىكى قىياپهت-ئۆرپ

].126[بىلىنىدۇ

بۇ خانلىقنىڭ خاقانى « يىلى -1009دە » ئۇدۇن تهزكىرىسى. سۇڭ سۇاللىسى تارىخى«تۇتۇ يازغان

214

لپان تاپشۇرۇپ كېلىشكه نى ئو) ) ساغۇن) بويال؟(ئۇيغۇر ياغالقار (

مۇسۇلمان تارىخچىلىرىنىڭ خاتىرىلىرىگه ئاساسالنغاندا، قاراخانىيالر . دېگهن خاتىرە بار» ئهۋەتكهن

سۇڭ سۇاللىسى . ئهسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا ئۇدۇننى بويسۇندۇرغانⅩسۇاللىسىدىن يۈسۈپ قادىرخان

ندۇرۇلغاندىن كېيىنكى ئۇدۇن نىڭ قاراخانىيالر تهرىپىدىن بويسۇ» «تارىخنامىلىرىدىكى

، يهنه بهزى ئالىمالر »خاقان«ھاكىمىيىتىنىڭ خهنزۇچه ئىپادە قىلىنىشى بولۇپ، بهزى ئالىمالر

يۈسۈپ قادىرخان ھۆكۈمرانلىقى بۇ ئهلچىلهرنى . سۆزىنىڭ يېزىلىشى دەپ قارىشىدۇ» قاراخان«

) ) »ئۇيغۇر«ىرى ئۇالرنى ئهۋەتكهندىن كېيىن، ئهينى چاغدا سۇڭ سۇاللىسى ئوردا مۇئهررىخل

بۇ ئهلچىلهر ئۆمىكى پهۋقۇلئاددە ئۆمهك بولۇپ، . دەپ ئاالھىدە ئىسىم بىلهن تارىخنامىگه پۈتكهن

قاراخانىيالرنىڭ ئۇدۇننى بويسۇندۇرغاندىن كېيىن سۇڭ سۇاللىسى بىلهن مۇناسىۋەتنى مۇستهھكهملهشته

خان جهمهتى -ئۇنۋانلىق يۇقىرى تهبىقه» ساغۇنئۇيغۇر ياغالقار «ئۇنىڭغا . ئاچقۇچلۇق رول ئوينىغان

.ئېسىلزادىسىنىڭ يېتهكچىلىك قىلىشى مهنتىقىگه ئۇيغۇن

ئارقىلىق » توققۇز ۋەزىر«ئالتىنچى، ئىجتىمائىي ئېتىقاد ۋە بهزى ئادەتلهر جهھهتته غوبى ئۇيغۇرلىرىدىن

ئادەت قوچو ئۇيغۇرلىرى، بۇ. خانلىقنى باشقۇرۇش ئهنئهنىسىنى خانلىق باشقۇرۇشنىڭ ئاساسى قىلغان

.قاراخانىيالر، كۈسهن ئۇيغۇرلىرى ۋە گهنجۇ ئۇيغۇرلىرىدا ئىزچىل داۋامالشتۇرۇلغان

توغرۇل ياكى (ئېتىقادچىلىقىدىن باشقا بۆرە، چاغرى ) شىر(» ئارىسالن«يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكهن

ىقادنىڭ مۇھىم بىر ئىپادىسى، بۇ ، ئات، بۇغرا قاتارلىق ھايۋانالرغا ئېتىقاد قىلىش، بۇ خىل ئېت)شۇڭقار

مهنسهپ، سهلتهنهت نامى قىلىپ قوللىنىش قاراخانىيالر -خىل ھايۋانالرنىڭ نامىنى ئهمهل

ھۆكۈمرانلىرى ئىدېئولوگىيىسىدىكى مۆتىۋەر ئاالمهتلهر سۈپىتىدە نامايان بولۇشى ئۇنىڭ غوبى

.ېقىنئۇيغۇرلىرىدىن باشالنغان ئېتىقاد ھادىسىسى بىلهن مۇناسىۋىتى ي

ئېتىقادچىلىقى ئۇيغۇر قهبىلىلىرى مهنىۋى دۇنياسىنىڭ بۆلهكلىرىگه مهھكهم ) بهخت(» قۇت«

غوبى ئۇيغۇرلىرى نهزىرىدە قۇت ئېتىقادچىلىقى يېتهكچى مىللىي ئېتىقادنىڭ مۇھىم . چىرماشقان

تاغنى ئۇيغۇرالر ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ئاستانىسىگه يېقىن بىر . ئېلېمېنتى بولۇپ شهكىللىنىپ بولغان

يۇرتنىڭ تهقدىرىنى -دەپ ئاتاپ، ئهل) ) » قۇتتاغ«مۇقهددەس تاغ دەپ تونۇپ ئۇنى

بۇ خانلىقنىڭ بىرقانچه خانلىرى . تهرۇزسىزلىقىغا باغالپ قارىغان-مهزكۇر تاغنىڭ كۆركهملىكى ۋە دەخلى

215

لۇق ئۇلۇغ ئۇيغۇر ئىلى ئۇلۇغ قۇت«قوچو ئۇيغۇر خانلىقى بهزىدە . نامى بىلهن ئاتالغان» قۇتلۇق«

نامىنى » قۇتلۇق«بۇ خانلىقنىڭ خانلىرى دائىم ئۆز ئىسمىغا . دەپمۇ ئاتالغان(

يىلى ئۇدۇننى بىرلىككه -1006قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ » يېڭى قۇتلۇق ئايماق«. قوشۇپ ئاتىغان

ر سهردارىنى خان قىلىپ كهلتۈرۈپ ئۇ يهردىكى ۋىسارا جهمهتىنى ئىمتىيازدىن بىكار قىلىپ، ئۇيغۇ

بۇالر . تىكلىگهندىن كېيىنكى ئۇيغۇر خانى بىلهن ئۇيغۇرالر ئۇدۇنغا بهرگهن يېڭى نامدىن ئىبارەت

ئېتىقادچىلىقىنىڭ غهربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرىدىكى ئۇيغۇر قوۋمىدىكىلهرنىڭ نهزىرىدە تۇتقان » قۇت«

المىتى ئۇلۇغ شائىر يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئورنىنىڭ روشهن ئاالمهتلىرىدىن بىرى بولسا، يهنه بىر ئا

سىنى يۈكسهك دەرىجىدە سىستېمىالشتۇرۇپ » قۇت چۈشهنچه«داستانىدا ئۇيغۇرالرنىڭ » قۇتادغۇبىلىك«

ۋە ئىلمىيالشتۇرۇپ، ئىسمى جىسمىغا اليىق مىللهتنىڭ بىر پۈتۈن ئىدېئولوگىيىلىك چۈشهنچىسىگه

.كۆتۈرگهن

دىن ئىبارەت خانلىق نامىنىڭ كېلىپ چىقىشىدىكى تارىخ ) الرياكى قاراخانىي(» قاراخان«يهتتىنچى،

» قاراخان«مهنبهسى جهھهتته، قاراخانىيالرنىڭ دەسلهپكى مهزگىلدىكى ئۇلۇغ خانلىرىنىڭ ھهممىسى

. مهسىلهن، قاراخان، ئارىسالن قاراخان، تابغاچ بۇغراقاراخان دېگهنگه ئوخشاش. نامىنى قولالنغان

ئالىمالر، جۈملىدىن ئهڭ دەسلهپته فرانسىيه . هنبهلىرىدە ھهرخىل ئاتالغانمهزكۇر خانلىقنىڭ نامى م

ھونالر، تۈركلهر، موڭگۇلالر ۋە تاتارالرنىڭ ئومۇمىي «) J. Deguignes(ئالىمى يۇسېف دىگۈيگىنىس

دېگهن ئهسىرىدە خىلمۇخىل نامالر توغرىسىدا تهپسىلىي تهھلىل يۈرگۈزۈپ، بۇ خانلىقنىڭ » تارىخى

نامىنىڭ كېلىپ » قاراخانىيالر«مانا مۇشۇ . دەپ ئوتتۇرىغا قويغان» اراخانىيالر سۇاللىسىق«نامىنى

، »باتۇر«، »كۈچلۈك«چىقىشىنى تارىخشۇناسالردىن ئهنۋەر بايتۇر، خهيرىنسا سىدىقالر ئۇنىڭ

دېگهن مهنىلىرى بولۇش بىلهن بىرلىكته، بۇ نام ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ » ئالىي«، »ئۇلۇغ«

ايىتى شۆھرەت قازانغان دەسلهپكى خاقانى كۆلبىلگه خاقاندىن كېيىن بۇ خانلىققا ئاساس ئورنىتىپ، ناھ

نى ) يىلالر-774 — 759مىالدىيه (قاراخاقان ) بايانچۇر(ئۇنى گۈللهندۈرگهن ئهجدادى مويۇنچۇر

پ ئهسلهش ھهم ئۆزىنىڭ يېڭى قۇرغان بۇ خانلىقىنى ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ داۋامى دە

قارايدىغانلىقىنى ئىپادىلهش يۈزىسىدىن قولالنغان بولسا كېرەك، شۇڭا سۇلتان سۇتۇق بۇغراخاننىڭ

بوۋىلىرى ئورقۇن ۋادىسىدىن كۆچۈپ كېلىپ، ئهڭ دەسلهپته ئولتۇراقالشقان باالساغۇن شهھىرىنى -ئاتا

216

].127[دەپ ئېالن قىلغان، دەپ ھېسابلىشىدۇ» قاراخان«بېسىۋېلىش بىلهنال، ئۆزىنى

بۇنىڭدىن ئهتراپلىقراق . يۇقىرىقىالر مۇشۇ ھهقته ئوتتۇرىغا قويۇلغان قىسقىچه مۇالھىزىدىن ئىبارەت

»قاراخانىيالر سۇاللىسى تارىخىدىن ئوچېرىكالر«مۇالھىزە ۋە قاراشنى تارىخشۇناس ۋېي لياڭتاۋ

يېقىندا ئېالن ئۇ. تۈرلۈك نۇقتا ئارقىلىق يورۇتۇپ بهرگهن12ناملىق كىتابىدا ) ) (

ناملىق ماقالىسىدە » قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرىسىدىكى بىرقانچه مهسىله«قىلغان

].128[ئۆز كۆز قارىشىنى يهنىمۇ ئىلگىرىلىگهن ھالدا تولۇقلىدى

. يۇقىرىقىالردىن باشقا يهنه مۇنۇالرنى قوشۇمچه قىلىمىز

ئۇيغۇرالرنىڭ قىسقىچه «تلهر ئىشلىرى كومىتېتى تۈزگهن جۇڭخۇا خهلق جۇمهۇرىيىتى دۆلهت مىلله

قۇرۇلۇشى، تهرەققىياتى ) قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ(ئۇيغۇرالر : ناملىق كىتابتا مۇنداق يېزىلغان» تارىخى

].129[»ۋە ئىقتىسادىي، مهدەنىي تۇرمۇشىدا مۇھىم رول ئوينىغان

رىخشۇناس شۆ زۇڭجېڭ باش مۇھهررىرلىكىدە دۆلهتنىڭ ئىجتىمائىي پهن فوندى تورى قىلىنغان، تا

ناملىق كىتابىدا ناھايىتى ئېنىق » جۇڭگو شىنجاڭنىڭ قهدىمكى جهمئىيهت تۇرمۇش تارىخى«تۈزۈلگهن

:قىلىپ مۇنداق يېزىلغان

قاراخانىيالر سۇاللىسىدىكىلهر بىلهن قوچو ئۇيغۇرلىرى ئوخشاشال مۇستهقىل قهدىمكى مىللىي ئورتاق «

بىراق، شۇنى ئېتىراپ قىلماي . » گهۋدە بولۇپ، ئاالھىدە تارىخىي مهزگىلنىڭ مهھسۇلىگهۋدە ياكى تۈپ

بولمايدۇكى، بۇ ئىككى تۈپ گهۋدە ئۇيغۇر مىللىتى تارىخىنىڭ بىر قىسمى، يېقىنقى زامان ئۇيغۇر

ى مىللىتىنى شهكىللهندۈرگهن ئىككى چوڭ تۈۋرۈك، بولۇپمۇ قاراخانىيالر مهدەنىيهت سىستېمىسى يېقىنق

].130[زامان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ مهدەنىيهت ئهنئهنىسىنىڭ باشلىنىش نۇقتىسى بولۇپ قالغان

قاراخانىيالر دەۋرىدىكى باشقا قهبىلىلهر) 3

قاراخانىيالر سۇاللىسى تهۋەسىدە ئۇيغۇرالردىن باشقا يهنه قانداق قهبىلىلهر بار، ئۇالر ئاساسىي گهۋدە

تىگه ئىگىمۇ قانداق؟بولۇش ساالھىيى) مىللهت(قهبىله

ناملىق كىتابىدا بۇ خانلىق تهۋەسىدە ئاساسىي ) (» ئۇيغۇر تارىخى«لىن گهن، گاۋزىخۇ

مىللهت ئۇيغۇرالردىن باشقا قارلۇق، ياغما، غۇز، چىگىل، تۈركهش، سوغدى قاتارلىقالرنى سانىغان بولسا،

217

ناملىق كىتابىدا » مۇش تارىخىجۇڭگو شىنجاڭنىڭ قهدىمكى جهمئىيهت تۇر«شۆزۇڭجىڭ قاتارلىقالر

ئۇيغۇرالردىن سىرت قارلۇق، ياغما، تۈركهش، چۈمۈل، چىگىل، ئوغۇز قاتارلىق تۈركىي تىللىق قهبىلىلهر،

سوغدى، ئۇدۇن ساكلىرى قاتارلىق ئىران تىلى سىستېمىسىدىكى خهلقلهر، خهنزۇ، تۈبۈت، چياڭ قاتارلىق

بۇالردىن باشقا يهنه مهلۇم . ڭ بارلىقى سۆزلهنگهنزاڭزۇ تىل سىستېمىسىدىكى مىللهتلهرنى-خهنزۇ

چيهن . نىسبهتته ئوغراق، تاتار، چارۇق قاتارلىق تۈركىي تىللىق قهبىلىلهر بارلىقى تىلغا ئېلىنغان

سۇڭ سۇاللىسىنىڭ دەسلىپىدىكى غهربىي يۇرتتىكى داشى ئىلى ۋە ئۇنىڭدىكى ئاساسىي گهۋدە «بوچۈەن

ى سۆزلهپ، ئۇنىڭدىن باشقا يهنه تاجىك، ياغما، قارلۇق قاتارلىقالر مىللهت ئۇيغۇرالر ئىككهنلىكىن

.بارلىقىنى تىلغا ئالغان

دۆلهت ئىچى ۋە چهت ئهل ئالىملىرى ئارىسىدا قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ ھۆكۈمران قهبىلىسى ياكى بۇ

يهنه ياغما دەپ قارىغۇچىالردىن باشقا » ئۇيغۇر«خانلىقنىڭ ئاساسىي گهۋدە مىللىتى مهسىلىسىدە

. دېيىش، قارلۇق دېيىش، چىگىل دېيىش ئايرىم ئهھۋالالردا كۈچهپ تهكىتلىنىۋاتقان نۇقتىالرنىڭ بىرى

شۇنىڭ بىلهن بىرگه بۇ قهبىلىلهرنىڭ بىرەرسىگه تهئهللۇق قىلىش بىلهن، بولۇپمۇ قارلۇق قهبىلىسى

ڭ مىللهت بولۇپ شهكىللىنىشىگه ئاساس دېيىش ئارقىلىق، قارلۇقالر، قازاقالر، ئۆزبېكلهر ياكى قىرغىزالرنى

قاتارلىق قاراخانىيالر ئهدەبىي مىراسلىرىنى » قۇتادغۇبىلىك«بولغان دېگهن قاراشنى ئاساس قىلىپ،

ئۇنداق . يۇقىرىقى مىللهتلهرنىڭ ئورتاق بايلىقى دېگهن دەۋانىڭ كېلىپ چىقىشىغا سهۋەبچى بولماقتا

.نىسىدىكى ئهھۋالى بىلهن قىسقىچه تونۇشۇپ چىقايلىبولسا بۇ قهبىلىلهرنىڭ قاراخانىيالر زاما

شۇ . قارلۇقالر ئهسلىي تۈركلهرنىڭ بىر قهبىلىسى سۈپىتىدە تارىخ سهھنىسىگه قهدەم قويغان. قارلۇقالر

چاغدا ئۇالر ئۈچ قهبىلىدىن تهركىب تاپقان بولۇپ، بۇالرنىڭ ئهسلىي كېلىپ چىقىشى ئۇيغۇرالرنىڭ

. قهبىلىسىنىڭ كېيىنكى پۇشتىدىن ئىدى) ) ېگىز قاڭقىلالرنىڭ فۇلوبىۋاسىته ئهجدادى بولغان ئ

يىلى شهرقىي قىسىمدىكى قارلۇقالر ئۇيغۇرالر بىلهن ئىتتىپاق تۈزۈپ، كېيىنكى تۈرك -742مىالدىيه

يىلدىن 2. خانلىقىنى ئاغدۇرۇپ تاشالپ، باسمىل قهبىلىسىنىڭ ئاتامانى ئاشىنانى خان قىلىپ تىكلىگهن

01. نه ئۇيغۇرالرنىڭ سهردارى كۆل بويالنى خان قىلىپ تىكلهپ، ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇرغانكېيىن يه

. يىلدىن كېيىن ئۇيغۇر خانى قاراقاغان بهشبالىق ئهتراپىدىكى غهربىي قىسىم قارلۇقالرنى بويسۇندۇرغان

. ەسمىي باشالنغانشۇنىڭدىن باشالپ قارلۇقالرنىڭ ئۇيغۇرالر بىلهن تارىخنى بىرگه يارىتىش پائالىيىتى ر

218

-758 — 756مىالدىيه . جۈملىدىن قارلۇقالر ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ بىر تهركىبىي قىسمى بولۇپ كهتكهن

يىللىرى غهربىي قىسىم قارلۇقالر ئۇيغۇرالرنىڭ تاڭ سۇاللىسى تهۋەسىدە كۆتۈرۈلگهن

دىلىنىپ، شىسىمىڭ توپىلىڭىنى باستۇرۇشقا ئهسكهر چىقارغانلىق پۇرسىتىدىن پاي-ئهنلۇسهن

قهبىلىسىدىكىلهرنى باشالپ غهربكه يۆتكىلىپ ئىلى دەريا ۋادىلىرى، سوياپ شهھىرى تهۋەسىگه كېلىپ

ئهسىرنىڭ باشلىرىغا كهلگهندە ئۇيغۇر خانلىقى غهربىي يۇرتنى بىرلىككه كهلتۈرگهن Ⅸ. ماكانالشقان

ىقى مۇنقهرز بولغاندىن كېيىن ئۇيغۇر خانل. ۋاقىتتا قارلۇقالر يهنه ئۇيغۇر خانلىقى تهۋەسىگه ئۆتكهن

يهنه بىر قىسمى . ئۇالرنىڭ بىر قىسمى قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ غهربىي ئۇيغۇر ئۇلۇسىغا تهۋە بولغان

بهزىلهرنىڭ قارلۇقالر قازاقالرنى، يهنه ]. 131[كۈسهن تهۋەسىگه سۈرۈلۈپ، قارلۇق خانلىقىنى قۇرغان

قاراشنى ئوتتۇرىغا قويۇشىنىڭ يېتهرلىك پاكىت ئاساسى بهزىلهر ئۆزبېكلهرنى شهكىللهندۈرگهن، دېگهن

شىنجاڭ جۈملىدىن غهربىي يۇرتنىڭ تارىخ ئىلمىدىن ئهقهللىي ساۋاتقا ئىگه ھهر قانداق بىر . يوق

ئادەمگه مۇنداق بىر نۇقتا ئايدىڭ بولسا كېرەك، مهيلى ئهرەبچه، پارسچه، قهدىمكى تۈركچه،

سىدا قازاقالر ۋە ئۆزبېكلهر بىلهن قارلۇقالرنىڭ بىرەر مۇناسىۋىتىنىڭ ئۇيغۇرچه ماتېرىيالالرنىڭ ھېچقايسى

شۇنداق ئىكهن، يېقىنقى زاماندا ئۆتكهن ئايرىم تارىخىي ماتېرىيال . بارلىقى ھهققىدە پاكىت يوق

يىغقۇچىالرنىڭ قازاق مىللىتى ياكى ئۆزبېك مىللىتىنىڭ كېلىپ چىقىشىنى بىر جهھهتته قارلۇقالرغا باغالپ

ندۈرمهكچى بولۇشى فانتازىيىلىك تهسهۋۋۇر ياكى قۇرۇق خىيالدىن ئىبارەت بولۇپ، ئىلمىي چۈشه

تارىخىي ماتېرىيالالردا قارلۇقالر بىلهن . تارىخشۇناسلىق ساھهسىدە قىلچىمۇ پۇت تىرەپ تۇرالمايدۇ

نىسىدا بىر پۈتۈن ئۇيغۇر قهبىلىسىنىڭال مۇناسىۋىتى ئهڭ قويۇق بولۇپ، ئۇالر باشتىال ۋە قاراخانىيالر زاما

بۇ مهسىلىنى سهل باشتىنراق سۆزلىسهك، . ئۇيغۇر مىللىتىنى شهكىللهندۈرۈشكه قىزغىن ئىشتىراك قىلغان

نىڭ » تاشقى توققۇز قهبىلىسى«دىققهت قىلىشقا ئهرزىيدىغان بىر نۇقتا بار، قارلۇقالر ئۇيغۇرالرنىڭ

بۇنىڭ بىلهن قارلۇقالر . قىسمى بولۇپ قالغانىدىبىرىگه ئايالنغاندىن كېيىنال ئۇيغۇرالرنىڭ بىر تهركىبىي

. تهدرىجىي يوسۇندا ئۇيغۇر ئورتاق گهۋدىسىگه قاراپ تهرەققىي قىلىۋاتقانلىقىنى نامايان قىلغان

قاراخانىيالر سۇاللىسى قۇرۇلغاندىن كېيىن بۇ خىل تهرەققىيات تېخىمۇ تېزلهشكهن، بۇنى قارلۇقالرنىڭ

قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ . لىنىشىدىكى مۇھىم باسقۇچ دېيىشكه بولىدۇئۇيغۇر ئورتاق گهۋدىسىگه ئاي

دەسلهپكى باسقۇچىدا، قارلۇقالر بىلهن ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ئازراق مىللىي پهرق ساقلىنىپ تۇرغان،

219

شۇنىڭ بىلهن بىرگه زىددىيهت يۈز بهرگهن، ھهتتا بىرقانچه رەت قوراللىق توقۇنۇشمۇ كېلىپ چىققان،

-1124مىالدىيه (يىنكى مهزگىلگه كهلگهندە، بولۇپمۇ غهربىي قىتانالر ھاكىمىيىتى تىكلهنگهن ئهمما، كې

دىن كېيىن قىتانالر بىلهن ئۇيغۇرالر ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيهت قارلۇقالر بىلهن ئۇيغۇرالر ) يىلى

رالرنىڭ بىر دەل مۇشۇ چاغدا قارلۇقالر پۈتۈنلهي ئۇيغۇ. ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيهت ئورنىغا دەسسىگهن

شۇنىڭ بىلهن بىرگه . تهركىبىي قىسمىغا ئايلىنىپ، ئۇيغۇرالرنىڭ مىللىي ئورتاق گهۋدىسىگه قېتىلغان

دېگهن بۇ نامنىڭ ئورنىنى تهدرىجىي » ئۇيغۇر«دېگهن نامنىڭ ئورنىنى تهدرىجىي يوسۇندا » قارلۇق«

].132[نامى ئىگىلىگهن» ئۇيغۇر«يوسۇندا

اللىسى دەۋرىدىكى ھۆكۈمران قهبىله ياكى ئاساسىي گهۋدە مىللهتمۇ دېگهن بۇ قارلۇقالر قاراخانىيالر سۇ

مهلۇمكى، ئۇ زامانالردا قارلۇقالر توققۇز ئوغۇز يهنى . نۇقتىنىمۇ بۇ يهردە بىر قېتىم ئېنىقلىۋېلىش مۇھىم

گىلىدە ئۇالر ئۇيغۇر قهبىلىلىرى ئىتتىپاقىنىڭ بىر ئهزاسى بولۇپ، قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ دەسلهپكى مهز

يهتتهسۇ، تارىم ئويمانلىقىنىڭ غهربىي قىسمى ۋە توخارىستان رايونىدا مهلۇم ساندا ئولتۇراقالشقان،

دۇنخۇاڭدىكى يازما خاتىرىگه ئاساسالنغاندا، . ئاقسۇ رايونىدا ھهم بىر بۆلۈك قارلۇقالر ياشاپ تۇرغان

بولسىمۇ، » گه بارغىلى بولىدىغان› ئىلىقارلۇق ‹يهنه غهربكه ئۈچ كۈن ماڭغاندا ) كۈسهندىن ئۆتۈپ(«

شۇنداقال بۇ قارلۇق ئىلى ئاقسۇغا يېقىن يهردە بولسىمۇ، لېكىن قارلۇقالر قاراخانىيالرنىڭ خان جهمهتى

ئۇالر . قارلۇق«بۇنىڭغا مهھمۇد كاشغهرىنىڭ . قهبىلىسى ياكى ئاساسىي گهۋدە مىللهت ئهمهس ئىدى

، ]133[» ئوغۇزالردىن باشقىدۇر، ئۇالرمۇ تۈركمهن ھېسابلىنىدۇكۆچمهن تۈركلهرنىڭ بىر گۇرۇھى بولۇپ،

بۇ يهردە تىلغا ئېلىنغان تۈركمهن ئوغۇزالر بولۇپ، بۇ . (دېگهن ئاددىي بايانى ئوچۇق پاكىت بولىدۇ

.)ئوغۇزالر توققۇز ئوغۇزالرنىڭ بىر قىسمى ئىدى

پته تېلىالرنىڭ غهربىي قىسمىغا تهۋە ئهسلىي تېلى قهبىلىلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، دەسله). ياغما(ياغمىالر

قهبىلىلهر ئىتتىپاقىنىڭ » ياغما«]. 134[تهكتى ھونالر زامانىسىغا تۇتىشىدۇ-ئۇالرنىڭ تېگى. بولغان

ئۇالر ئۆزلىرى ئايرىم . دەپمۇ ئاتالغان» ئۈچ ياغما«نامى، ئۈچ قهبىلىدىن تهركىب تاپقان بولۇپ،

ئۇيغۇر . تۈركهش خانلىقى تهۋەسىدە ھهم پائالىيهت قىلغانخانلىق تىكلىگهندىن باشقا تۈرك خانلىقى،

خانلىقى غهربىي يۇرتنى بىرلىككه كهلتۈرگهندىن كېيىن، ئۇالرنىڭ زور كۆپچىلىك قىسمى ئۇيغۇر

كهشبالىق، (شۇنداقال تهدرىجىي يوسۇندا شهرقىي جهنۇبقا سۈرۈلۈپ سۇلې . خانلىقىغا تهۋە بولغان

220

بۇ ھهقته . قوچو ئۇيغۇر خانلىقى تهۋەسىدىمۇ ياغمىالر بولغان. لگهن، ئۇدۇنغىچه سۈرۈلۈپ كه)كاشغهر

مانا مۇشۇ . ناملىق ئهسىرىدە بايانالر بار» قوچوغا ئهلچىلىك خاتىرىسى«ۋاڭ يهندىنىڭ

ماتېرىيالالردىن مهلۇم بولۇشىچه، ئۇيغۇر خانلىقىدىن كېيىن ياغمىالر غهربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرىدىكى

كېيىنچه . دەپ ئاتالغان» تۇتۇق«ئۇالرنىڭ سهردارى دائىم . ولۇپ قالغانقهبىلىلهرنىڭ بىرى ب

مۇجهل « ئهسىرنىڭ باشلىرىدا پارسچه XII بۇ ھهقته. نامىنى قولالنغان بولسا كېرەك» بۇغراخان«

ياغمىالرنىڭ پادىشاھى «ناملىق كىتابتا ) تارىخ ۋە قىسسهلهر توپلىمى» تهۋارىخ ۋە لقىسهس-ئهل

ئىلگىرى قارلۇقالر ياغما ۋە چىگىللهردىن ئىبارەت ئۈچ قهبىله . دېيىلگهن» تىلىدۇبۇغراخان دەپ ئا

كېيىنكى تهتقىقاتالر ياغمىالرنىڭ ئۆز ئالدىغا ]. 135[بىرلهشمىسىدىن تهركىب تاپقان دېيىلىپ كېلىنگهن

ە بارچۇق قهبىلىلهر بىرلهشمىسىنى تهشكىل قىلغان بىر مىللىي گهۋدە ئىكهنلىكى، ئۇ ئارىسالن، بۇغرا ۋ

تىن ئىبارەت ئۈچ قهبىلىدىن تهركىب تاپقانلىقىنى، مۇشۇ ئۈچ قهبىله قوشۇلۇپ ئۈچ ياغما دەپ ) يولۋاس(

مارالبېشىدا مهركهزلىشىپ -بارچۇق قهبىلىسى بارچۇق]. 136[ئاتالغانلىقىنى ئايدىڭالشتۇرۇپ بهرمهكته

زگىلدە بارچۇقتا ياغما، قارلۇق ۋە جۈملىدىن قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ دەسلهپكى مه. ئولتۇراقالشقان

ياغمىالر بارچۇقتا ياشاش جهريانىدا بىرقاتار يازما . توققۇز ئوغۇزالر ئورتاق تىرىكچىلىك قىلغان

زامانىمىز ئالىملىرى بۇ ھۆججهتلهرنىڭ تىلىنى ياغما تىلى ياكى بارچۇق تىلى . ھۆججهتلهرنى قالدۇرغان

ۇيغۇر خانلىقلىرى زامانىسىدا نارىن دەرياسىنىڭ جهنۇبىدىن گهرچه ياغمىالر غهربىي ئ. دەپ ئاتىماقتا

مارالبېشى رايونىدا، ئىلى -تارتىپ تارىم ئويمانلىقىنىڭ غهربىي جهنۇبىي ساھىلىدا، جۈملىدىن كاشغهر

دەريا ۋادىلىرى، قوچو ئۇيغۇر خانلىقى تهۋەسىدە خېلى كۆپ ياغما قهبىلىلىرى ياشىغان بولسىمۇ، لېكىن

يالر سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئاساسىي گهۋدە مىللهت ئهمهس ھهم خان جهمهتى چىقىدىغان ئۇالر قاراخانى

ياغما تۈركلهرنىڭ «بىر قاتار تارىخىي پاكىتالردىن باشقا مهھمۇد كاشغهرىنىڭ . قهبىلىمۇ ئهمهس ئىدى

بۇ سۆز . نىڭ ئېتىياغما تىرازغا يېقىن بىر يېزى» «دەپمۇ ئېيتىلىدۇ› قارا ياغما‹بۇالر . بىر قهبىلىسىنىڭ ئېتى

يهنى قاراخانىيالر . ، دېگهن ئاددىي بايانى ئېنىق پاكىت بولىدۇ]137[»يۇقىرىدىكى سۆزدىن كهلگهن

سۇاللىسىنىڭ تارىخى ھهققىدە ئوبدان چۈشهنچىگه ئىگه مهھمۇد كاشغهرى ياغمىالرنى ئاالھىدە بىر

، قىپچاق، ئوغۇز، توخسى، چىگىل، پهقهت ياغمىالرنىڭ تىلى قىرغىز. قهبىله سۈپىتىدە تىلغا ئالمىغان

توغرا «دېگهن ھهم تۈركىي تىلالر ئىچىدە » ساپ تۈركچه«ئوغراق، چارۇق قهبىلىلىرىنىڭ تىلى قاتارىدا

221

دېگهن سۆزگه ئىزاھ » يات«ئۇ يهنه . دېگهن سۆزنى قىلغان] 138[»تىل توخسى ۋە ياغما تىللىرى

بۇ ئادەت ياغمىالردا ) ياداتاش سېهىرگهرلىكى (بهرگىنىدە ئۇنىڭ بىر خىل سېهىرگهرلىك ئىكهنلىكىنى

بۇ ]. 139[بارلىقىنى، ئۇنى بىر قېتىم ياغمىالردا قىلىنىۋاتقاندا ئۆز كۆزى بىلهن كۆرگهنلىكىنى ئېيتىدۇ

. يهردە ئۇ ياغمىالرنى ئۆز جهمهتى بىلهن بىرەر يېقىنلىق مۇناسىۋىتى بارلىقىدىن بېشارەت بهرمهيدۇ

. ر بىلهن ئۇيغۇرالرنىڭ مۇناسىۋىتى يوق دېگهن قاراش ئوتتۇرىغا قويۇلمايدۇبۇنداق دېگهنلىك ياغمىال

غهربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرى زامانىسىدا ئۇيغۇرالر بىلهن ياغمىالرنىڭ مۇناسىۋىتى پهۋقۇلئاددە مۇناسىۋەت

ق باجىلى-شۇنىڭ بىلهن بىرگه قۇدا. ئۇالر تولىمۇ يېقىن، ئىتتىپاق تۈزگهن. دەرىجىسىگه كۆتۈرۈلگهن

قاراخانىيالر خان جهمهتى ئارىسىدا ئارىسالن، بۇغرا ناملىرىنىڭ . مۇناسىۋەت ئورنىتىلغان بولسا كېرەك

سهلتهنهت نامى قىلىپ قوللىنىلىشى ئۇيغۇرالرنىڭ ياغمىالرنىڭ تهسىرىگه مهلۇم دەرىجىدە

» الهمھۇدۇدۇلئ«پارسچه ھۆججهتلهردە، بولۇپمۇ . ئۇچرىغانلىقىنى چۈشهندۈرۈپ بېرىشى مۇمكىن

دە ياغمىالرنى توققۇز ئوغۇزالرنىڭ بىر تارمىقى دەپ ھېسابلىغان ھهمدە ) يىلى يېزىلغان-982مىالدىيه (

ھهتتا گهردىزى . ياغمىالرنىڭ خانى بىلهن توققۇز ئوغۇزالرنىڭ خانى بىر جهمهتتىن دەپ قارالغان

دەپ ئاتىالتتى، دەپ » ياغما«ناملىق پارسچه كىتابىدا توققۇز ئوغۇزالرنىڭ خاقانى » زەينىل ئهخبار«

نى شهرھلهپ يازغان ئهسىرىدە تېخىمۇ تهكىتلىگهن ئاساستا » ھۇدۇدۇلئالهم«مىنورىسكى . ۋ. يازغان

قاراخانىيالر ھۆكۈمدارلىرى توققۇز ئوغۇزالرنىڭ بىر قىسمى بولغان ياغمىالر گۇرۇھى سهۋەبىدىن باش «

اغمىلىرىنىڭ خانلىرى مۇشۇ خهلقلهر خان جهمهتىنىڭ توققۇز ئوغۇز ي«، »كۆتۈرگهن، بۇ شۈبهىسىز پاكىتتۇر

].140[دېگهن پىكىرنى ئېيتقان» ئهۋالدلىرى ئىدى

ياغمىالر توققۇز ئوغۇزالر بىلهن مهيلى قانداق مۇناسىۋەتته بولۇشىدىن قهتئىينهزەر، قاراخانىيالر

ئۇالرنىڭ نامى ،]141[دەۋرىنىڭ ئاخىرىغا كهلگهندە، ئۇالر ئۇيغۇرالرغا قوشۇلۇپ كهتكهن بولۇپ

. نامىنىڭ شۆھرەتلىك تهسىرى بىلهن ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تارىخ سهھنىسىدىن غايىب بولغان» ئۇيغۇر«

.ئۇالرنىڭ قازاق، قىرغىز، ئۆزبېكلهرگه قېتىلغانلىقى توغرۇلۇق قهدىمكى زامان ھۆججهتلىرىدە ئۇچۇر يوق

سۇاللىسىدە تۇتقان ئورنى ھۆكۈمرانالر چىگىللهر، تۈركهشلهر، ئوغۇزالر، چۈمۈللهرنىڭ قاراخانىيالر

.شۇڭا، بۇ توغرۇلۇق تهپسىلىي توختالمىدىم. سورۇنىدا ئهمهس، بهلكى پۇقرالىق ئورنىدا بولغان

222

قاراخانىيالر سۇاللىسى مۇنقهرز بولغاندىن كېيىنكى ئۇيغۇرالرنى تهقدىرى) 4

ت ۋە خان جهمهتى چىقىدىغان قهبىله يۇقىرىدا قاراخانىيالر سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئاساسىي گهۋدە مىلله

ئۇيغۇرالردۇر، جۈملىدىن توققۇز ئوغۇزالر ھهققىدە، شۇنداقال ئۆز زامانىسىدا خانلىق تهۋەسىدە مۇھىم —

ياكى يېتهكچىلىك رول ئوينىغان قارلۇق، ياغما، چىگىل، تۈركهش، ئوغۇزالر ۋە چۈمۈللهر توغرىسىدا

ا ياشىغان ئاشۇ قهبىلىلهرنىڭ ئاقىۋىتى قانداق بولغان دېگهن قاراخانىيالر زامانىسىد. سۆزلهپ ئۆتتۇق

.مهسىلىنى ئۆز يولىدا بايان قىلىشنىڭ ئهھمىيىتى بار، ئهلۋەتته

بۇ . روشهنكى، قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ تهرەققىياتى، ئىنسانالر جهمئىيىتىنىڭ تهرەققىياتىنى تېزلهتتى

ت بولغان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ مىللىي گهۋدىسىنى ئالدى بىلهن ئۆز زامانىسىدىكى ئاساسىي مىلله

قىرالردىكى كۆچمهن ھايات كهچۈرۈۋاتقان مهلۇم ساندىكى -چهت ئۆلكىلهر، سهھرا. مۇستهھكهملىدى

مهملىكهتلهرگه كۆچۈپ كهتكهنلهرنى ھېسابقا ئالمىغاندا، -كۆچمهن خهلقلهرنى ۋە قوشنا رايون

قوۋمالر بۇ خانلىقنىڭ ئاخىرقى مهزگىلىگه -يسى قهبىلهقاراخانىيالر تېررىتورىيىسىدە ياشىغان ھهرقا

بۇنىڭغا بىر قاتار پاكىتالرنى . كهلگهندە بىر پۈتۈن ئۇيغۇر مىللىي گهۋدىسىنى شهكىللهندۈرگهن

تهخمىنهن ) ئهسىرنىڭ باشلىرىⅧ(مهسىلهن، قاراخانىيالر سۇاللىسى مۇنقهرز بولۇپ . كهلتۈرۈشكه بولىدۇ

ك ئهۋلىيا چۇچۇجى غهربكه سهپهر قىلغان چېغىدا، ئۇ ئىلى دەرياسى يىلدىن كېيىن چاڭچۈنلۈ10

شهرقى بۈگۈنكى تهڭرىتاغلىرىنىڭ (، يهتتهسۇ ۋادىسى )بۈگۈنكى شىنجاڭنىڭ غهربىي قىسمى(ۋادىلىرى

) شىمالى، غهربىي دەرياسى، جهنۇبى ئىسسىقكۆلگىچه، شىمالى بالقاش كۆلى ساھىلىغىچه بولغان يهرلهر

زور تۈركۈمدىكى «دە ) بۈگۈنكى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى سهمهرقهنت ئهتراپى(ر ۋە ماۋەرائۇننهھ

ئۇيغۇر «نى كۆرگهن، سهپهر جهريانىدا ئۇنى كۆپلىگهن ) ) » ئۇيغۇرالر

چۇچۇجىدىن باشقا ئوتتۇرا جۇڭگو رايونىدىن غهربىي ]. 142[قوبۇل قىلغان) ) »سهردارلىرى

يىللىرى سهپهر قىلىپ قايتقان ئۇگۇسۇن جوڭدۇەن، -1221 — 1220يۇرتقا سهپهر قىلغانالر ئىچىدە

يىلىغىچه سهپهر قىلغان چاڭدې قاتارلىقالرنىڭ خاتىرىلىرىدىمۇ چۇچۇجىنىڭكىگه -1263 — 1259

بۇنىڭدىن بۇنداق بىر نۇقتىنى بىلىمىز، يهنى شۇ چاغالردا تۈزلهڭ . ئوخشاش ئهھۋال سۆزلهنگهن

شۇڭا، . ر تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرگه قىتانالر ئاسسىملياتسىيه قىلىنغانرايونالردا ياشايدىغان بىر قاتا

].143[دەپ ئاتالغان» ئۇيغۇر ئىلى«قىتانالر ھۆكۈمرانلىق قىلغان دەۋرلهردە پۈتكۈل ئوتتۇرا ئاسىيا

223

يۈەن «مىڭ سۇاللىسى دەۋرىدە ئۆتكهن ئاتاقلىق ئالىم سۇڭ ليهن تۈزگهن : يهنه بىر پاكىت مۇنداق

دە يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدىكى » غهربىي شىمالدىكى يهرلهرنىڭ قوشۇمچه خاتىرىسى. ى تارىخىسۇاللىس

نى چۈشهندۈرۈپ، غهزدە، كابۇل، بهدەخشان، تۈس، تېرمىز، بۇخارا، نهخشاپ، » ئۇيغۇرالر رايونى«

دىرىئان، سهمهرقهنت، خوجهند، مهرغىالن، كاشىغهر، خوتهن، كات، ئوترار، پاپ، ئۈزكهند، ئۇچ،

، يىيۇنچ، ئىلىبالىق، بوالد، يىمىش، ئالمالىق، )تاشكهنت(وچا، كاسان، ئاتباش، پارۋان، چاچ ك

قاراخوجا، لۈكچۈن، بهشبالىق، توقسۇن، يېڭىبالىق، قۇتۇقباي، جانبالىق قاتارلىقالرنىڭ كىرىدىغانلىقىنى

ۇر خانلىقلىرى سهلتهنهت قوچو ئۇيغۇر خانلىقى ۋە قاراخانىيالر سۇاللىسى قاتارلىق غهربىي ئۇيغ. يازغان

سۈرگهن يىلالرنىڭ ئاخىرىدا، جۈملىدىن قىتانالر ۋە موڭغۇلالر ھۆكۈمرانلىقى زامانىسىدا ئوتتۇرا

نامىنى » تۈرك«ئاسىيادىكى زور بىر تۈركۈم تۈركىي تىللىق قهبىلىلهر ئۆز زامانىسىنىڭ ئهھۋالىغا يارىشا

نامىنىڭ نوپۇزى » ئۇيغۇر«نامى » تۈرك«]. 144[نامىنى قولالنغان» ئۇيغۇر«ئهمهس، بهلكى

.تۈپهيلىدىن خېلى يىلالر ئۆزىنىڭ كۈچىنى ئاجىزالشتۇرغان

مانا مۇشۇ ھالقىلىق يىلالردا قارلۇق، ياغما، چىگىل، ئوغۇز، توخسى، چۈمۈل، چارۇق، تۈركهش، سوغدى،

لۇپ، پهقهت تۈركىي قوۋمالر نامى ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخ سهھنىسىدە غايىب بو-قىتان قاتارلىق قهبىله

شۇنداقال قىرغىز ۋە تاتارالرنىڭ ئاساسىي . نامىال ساقلىنىپ قالدى» ئۇيغۇر«تىللىق قهبىلىلهر ئىچىدە

قىسمى موڭغۇل دالىسىدا بولۇپ، ئۇالرنىڭ غهربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرى تېررىتورىيىسىدىكى سانى ئاز

ىلهرنىڭ دىققىتىنى جهلپ قىلغۇدەك بولۇپ، ئۇ چاغدا ئۇالرنىڭ بۇ يهردىكى پائالىيهتلىرى كىش

شۇنىڭ بىلهن . قازاق ۋە ئۆزبېكلهرنىڭ نامى تېخى تارىخ بېتىگه يېزىلمىغان .دەرىجىدە ئهمهس ئىدى

شىنجاڭنىڭ «بىرگه شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق ئىجتىمائىي پهنلهر ئاكادېمىيىسى تۈزگهن

بهتلىرىدىكى بايانالرغا -316، -315ى، يىل-1984 قىسىم، ئۇيغۇرچه، – Ⅰ» قىسقىچه تارىخى

ئهسىرلهردە ئاندىن مىللهت بولۇپ XVI قازاق ۋە ئۆزبېكلهر —ئاساسالنغاندا، بۇ مىللهتلهر

.بارتولد ئاللىبۇرۇن قهيت قىلغان. ۋ. بۇ نۇقتىنى ۋ. شهكىللىنىشكه باشلىغان

تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرنىڭ قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ ئاخىرقى مهزگىلىدە نېمه ئۈچۈن بىر قاتار

ئاسسىملياتسىيه قىلىنىشى ھېسابىغا ئۇيغۇرالر زورىيىپ، يهنىمۇ ئىلگىرىلىگهن ھالدا ئاساسىي مىللهت

.بۇنىڭ بۇنداق بىرقانچه سهۋەبى بار. سۈپىتىدە تاللىنىپ چىقىدۇ

224

ر تارىخ سهھنىسىگه تۈركىي تىللىق قهبىلىلهر ئىچىدە ئۇيغۇرال. بىرىنچى، ئۇيغۇرالرنىڭ تارىخى ئۇزۇن

ئهڭ بۇرۇن، سالماقلىق ھالدا قهدەم قويغان، شۇنداقال ئۆزىنىڭ ئىجتىمائىي، سىياسىي تارىخىنى

ئۇالر مۇرەككهپ ۋە شىددەتلىك تارىخ . نىسبهتهن تۇراقلىق ۋە ئىزچىللىققا ئىگه قىلىپ كهلگهن مىللهت

شىنجاڭ، جۈملىدىن ئۇنى ئۆز ئىچىگه ئېقىمىدا قاتتىق چايقىلىش ۋە داۋالغۇشالرغا بهرداشلىق بېرىپ،

.ئالغان ئوتتۇرا ئاسىيادىن ئىبارەت بۇ كارامهت يالقۇنلۇق پېچتا تاۋلىنىپ چىققان

ئىككىنچى، قاراخانىيالر، جۈملىدىن غهربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرىدا ئۇيغۇرالرنىڭ نوپۇسى باشقا تۈركىي

ناملىق » ھۇدۇدۇلئالهم«مهسىلهن، . ن ئىدىتىللىق قهبىلىلهرگه قارىغاندا كۆپ، جهڭگىۋارلىقى ئۈستۈ

باشقا تۈركىي تىللىق خهلقلهرنىڭ يۇرتىغا قارىغاندا چوڭ، «توققۇز ئوغۇزالرنىڭ يۇرتى : كىتابتا

ئۇالرنىڭ ئادەملىرى جهڭگىۋار ۋە ياخشى قورالالنغان، ... شۈبهىسىزكى، ئۇالرنىڭ ئاھالىسى ھهم كۆپ

هلقلهر ئىچىدە ئهڭ باتۇرلىرى، ئهڭ بايلىرى ئۇالر سىياسىي توققۇز ئوغۇزالر باشقا تۈركىي تىللىق خ

ئهسىردە X«بارتولد بولسا . ۋ. ۋ. خهلق دەپ يازغان» ناھايىتى ماھىر) خانلىق باشقۇرۇشقا(ئىشالرغا

، ]146[»توققۇز ئوغۇزالر ئىدى) الر(بارلىق تۈركىي تىللىق خهلقلهر ئىچىدە ئهڭ قۇدرەتلىك ھېسابالنغان

.دېگهن

چى، قاراخانىيالر دەۋرىدە ئۇيغۇرالر ھۆكۈمران قهبىله يهنى خان جهمهتى چىقىدىغان قهبىله ئۈچىن

تۈرك خانلىقى : بۇنى يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكهندىن باشقا، يهنه بىر مهزمۇننى قىستۇرساق. ئىدى

ۇرالر يىمىرىلگهندىن باشالپال بهزى تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرنى يېتهكلهش، ئۇيۇشتۇرۇش ئىشىدا ئۇيغ

ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدە ياغالقار ۋە ئادىز قهبىلىلىرى . باشالمچىلىق رولىنى ئويناشقا باشلىغان

غهربىي ئۇيغۇر . كېيىن ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ يېتهكچىسى سۈپىتىدە پائالىيهت قىلغان-ئىلگىرى

اغالقار ۋە ئادىز خانلىقلىرى زامانىسىغا كهلگهندە ئومۇمىي مىللهت ئۇقۇمىنى كۈچهيتىش بهدىلىگه ي

بۇنىڭ . قهبىلىلىرى باشقا قهبىلىلهرگه سىڭىشىپ، ئۆز نامىنى قايتا تهكرارلىمايدىغان ھالهتكه ئۆتكهن

دىن ئىبارەت ئېتنىك نامى پۈتكۈل ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ » توققۇز ئوغۇز«بىلهن ئۇيغۇر، جۈملىدىن

نىي ئېتىقادتىكى پهرق تۈپهيلىدىن، ۋەھالهنكى، دى. ئورتاق مىللىي نامى دەرىجىسىگه كۆتۈرۈلگهن

مهھمۇد . تۈرك نامىنى قولالنغان«قاراخانىيالرنىڭ تېررىتورىيىسىدىكى مۇسۇلمان ئۇيغۇرالر بىر مهزگىل

كاشغهرىمۇ بۇ نامنى كهڭ مهنىدە بارلىق تۈركىي تىللىق خهلقلهرنى ئىپادە قىلىشقا قارىتىپ، تار مهنىدە

225

دىكى بايانالر ۋە كاشغهردىن » ھۇدۇدۇلئالهم«. ىشقا قولالنغانقهبىلىلىرىنى ئىپادە قىل» ئۇيغۇر«

كاشغهر ] 147[تېپىلغان قاراخانىيالر دەۋرىگه مهنسۇپ ۋەسىقىلهردىكى ئۇچۇرالرغا ئاساسالنغاندا

توققۇز «ياكى » ئۇيغۇر«تهۋەسىدىكى ئۇيغۇر قهبىلىلىرى قاراخانىيالر سۇاللىسى قۇرۇشتىن ئىلگىرىال

ھهتتا، توققۇز ئوغۇز نامى ئاستىدىكى خهلقلهر خوتهنگىچه يېيىلىپ . شلىتىۋەرگهننامىنىمۇ ئى» ئوغۇز

» ئۇيغۇر«كاشغهر تهۋەسىدىكى ئۇيغۇر قهبىلىلىرى قاراخانىيالر سۇاللىسى قۇرۇشتىن ئىلگىرىال . ياشىغان

ھهتتا، توققۇز ئوغۇز نامى ئاستىدىكى . نامىنىمۇ ئىشلىتىۋەرگهن» توققۇز ئوغۇز«ياكى

. خوتهنگىچه يېيىلىپ ياشىغان خهلقلهر

قاراخانىيالر دەۋرىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ مهدەنىيىتى) 5

غهربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرى دەۋرىدە ئۇيغۇرالرنىڭ مهدەنىيىتى ناھايىتى تهرەققىي قىلغان، شۇڭا،

بۇنى ئېلىمىز ۋە چهت ئهل . دەرىجىسىگه كۆتۈرۈلگهن دېيىشكه بولىدۇ» كالسسىك مهدەنىيهت«

مهسىلهن، . لىرى ئۆزلىرىنىڭ ئىلمىي تهتقىقاتلىرىدا ئاللىبۇرۇن تهكرار قهيت قىلىپ ئۆتكهنئالىم

ئۇيغۇرالر مهركىزىي ئاسىيادىكى باشقا تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرگه «ستهين . ئهنگلىيىلىك ئالىم ئا

بولسا، دېگهن سۆزنى ئېيتقان ] 148[»قارىغاندا مهدەنىي ھاياتقا خېلى بۇرۇنال قهدەم قويغانىدى

دىن » مهدەنىيهت ئۇستازلىرى«گروسېت ئۇيغۇرالر ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ . فرانسىيىلىك شهرقشۇناس ر

ئهسىردىن باشالپال IXئۇيغۇرالر ... «، فرانسىيىلىك يهنه بىر ئالىم خامىلتونمۇ ]149[بولۇپ كهلگهن

جىدە تهرەققىي قىلىشقا ئۇيغۇرالرنىڭ مهدەنىيىتى يۈكسهك دەرى... يۇقىرى مهدەنىيهتكه ئىگه بولغان

ئهسىردىن ئىلگىرى، ئۇالر ئهمهلىيهتته باشقا تۈركىي، موڭغۇل قهبىلىلىرىنىڭ XIIIئهگىشىپ،

ئۇنداق بولسا ]. 150[دەپ ھېسابلىغان» دېگهن ئاتاققا ئىگه بولۇپ قالغان› مهدەنىيهت پېشۋالىرى‹

ه كۆتۈرۈلگهن ئۇيغۇر مهدەنىيىتى دەرىجىسىگ» كالسسىك مهدەنىيهت«ئوتتۇرا ئهسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا

خهنزۇ ئالىمى لى يوڭ مهملىكهتلىك تۇنجى قېتىملىق . قايسى ساھهلهرنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ

تارىخىي شانۇ شهۋكهت ياراتقان : ئۇيغۇرالر«ئۇيغۇرشۇناسلىق ئىلمىي مۇھاكىمه يىغىنىدا ئوقۇغان

) 1( زامانىسىدىكى ئۈلگىلىك مهدەنىيىتى ناملىق ماقالىسىدە ئۇيغۇرالرنىڭ ئۆز» مهرىپهت ئۇستازلىرى

مهتبهئهچىلىكنى غهربكه ) 3(ئهدەبىي تىلنى غهربكه تارقىتىش، ) 2(يېزىق قوللىنىش ۋە تارقىتىشى،

226

دىنىي مهدەنىيهتنى تارقىتىش، ) 5(ياراتقان تارىخىي مهدەنىي ھۆججهتلىرىنىڭ موللۇقى، ) 4(تارقىتىش،

].151[پ ئۆتكهنقاتارلىق بهش نۇقتا ئارقىلىق شهرھله

غهربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرى دەۋرىدە ئۇيغۇرالرنىڭ مهدەنىيىتىنىڭ تهرەققىيات سهۋىيىسىنىڭ قايسى

:دەرىجىدە ئىكهنلىكىنى بىرقانچه نۇقتىغا بۆلۈپ سۆزلهپ ئۆتمهكچىمهن

سهھرالىرىدا-شىمالىي يايالق قىر. ئىشلهپچىقىرىش ئىگىلىكى ۋە ئىقتىسادىي تۇرمۇشى يۈكسهلگهن①

ياشىغان تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرنىڭ ئۇزۇن ئهسىرلهر داۋامىدىكى ئىشلهپچىقىرىش ئىگىلىكى

چۆپ، سۇ قوغلىشىپ، چارۋا توپىغا -ئاساسلىقى كۆچمهن ئىگىلىك بولۇپ، ئۇالر پۈتۈن ھاياتىنى ئوت

تۈرك خانلىقى زامانىسىغا كهلگهندىمۇ . ئهگىشىپ، كۆچۈپ يۈرۈپ، كىگىز ئۆيلهردە ئۆتكۈزگهن

.كۆپچىلىك تۈركىي تىللىق قهبىلىلىرى بۇ ئادەتنى تاشلىمىغان

ئۇيغۇرالرنىڭ يېزا ئىگىلىك بىلهن شۇغۇللىنىشى، مۇقىم ئولتۇراق تۇرمۇشقا ئۆتۈشى، شهھهر ھاياتىغا

ياكوۋىسكى ئۇيغۇرالرنىڭ . ي. بۇ توغرۇلۇق رۇسىيىلىك ئالىم ئا. كۆنۈشى باشقىالردىن بۇرۇن بولغان

اشقا تۈركىي تىللىق خهلقلهرگه قارىغاندا بۇرۇنراق تۇراقلىق دېهقانچىلىق ئهمگىكى زور كۆپچىلىكى ب«

ئۇالر شامان دىنىنى باشقىالرغا قارىغاندا بۇرۇنراق تاشالپ دەسلهپته مانى . بىلهن شۇغۇللىنىشقا باشلىغان

رگه قارىغاندا ئۆز يېزىقىنى باشقا تۈركىي تىللىق خهلقله. دىنىنى، كېيىن بۇددا دىنىنى قوبۇل قىلغان

بۇرۇنراق يارىتىپ جۇڭگو بىلهن ماۋەرائۇننهھر ئارىلىقىدا ئولتۇراقالشقان خهلقلهر ئىچىدىكى ئهڭ

].152[دەپ يازغان» .مهدەنىيهتلىك خهلقلهردىن بىرى بولۇپ قالغان

موڭغۇل ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ كۆپ ئهسىرلهر ئىلگىرى . تارىخ بىزگه خېلىال مول ماتېرىيالالرنى قالدۇرغان

يايالقلىرى ۋە ئالتاي تاغلىرى ساھىلىدىن تهڭرىتاغلىرى ۋادىسى، يهتتهسۇ، پهرغانه، تارىم

ئويمانلىقلىرىغا سۈرۈلۈپ كۆچمهن چارۋىچىلىقتىن باشقا دېهقانچىلىق ئىگىلىكىنى يۈرۈشلهشتۈرگهنلىكىنى

ىلىرى مىالدىيىدىن مهسىلهن، يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكىنىمىزدەك، دىڭلىك قهبىل. بىلمهك تهس ئهمهس

قهدىمكى . ئهسىردە يهتتهسۇ ۋە ماۋەرائۇننهھر رايونىغا كېلىپ ئولتۇراقلىشىشقا باشلىغانIبۇرۇنقى

ئهسىرلهرگه كهلگهندە ئاۋۇزلۇ ۋە Vدىڭلىڭالرنىڭ بىۋاسىته ئهۋالدى بولغان ئېگىز قاڭقىلالر مىالدىيه

لىقى ئهتراپىدا ئۈنۈملۈك پائالىيهت قىلغان ۋە ئىنىسى چوڭچىنىڭ باشچىلىقىدا جۇڭغار ۋە تۇرپان ئويمان

تۇرپان ئويمانلىقىنىڭ غهربىي شىمالىغا جهم بولۇپ، ئېگىز قاڭقىلالر خانلىقىنى قۇرغان ھهم تارىم

227

— 487كېيىن بولۇپ، -بۇ خانلىق ئىلگىرى. بوستانلىقىدىكى قهلئهلىك خانلىقالرغا ئهسكهر چىقارغان

12، ((ئېگىز قاڭقىلالر جهمئىي ئالته قهبىله . ولغان يىلالر ئارىلىقىدا مهۋجۇد ب-541

« ) On uygur) « –يۈەن خې «ئالته قهبىله ئىچىدىكى . بۆلۈنگهن) ) ئۇرۇققا

دېگهنلىك بولۇپ، بۇالرنىڭ » توققۇز ئوغۇز «Toguz uguz))، ««–ئوخۇ «، »ئون ئۇيغۇر«

شۇنىڭغا ]. 153[ي گهۋدە قهبىلىلىرى ئىدىنىڭ ئاساسى) ) بوۋىسى قهدىمكى ئۇيغۇرالر-ئاتا

ئىشىنىشكه بولىدۇكى، ئۇالرنىڭ شۇ چاغدا تهڭرىتاغ ئهتراپىدىكى دېهقانچىلىق ئىگىلىكىگه

قاتناشقانلىقى ئالدىنقى شهرت بولۇپ، ئورقۇن، سېلىنگه دەريالىرى ۋادىسىنى مهركىزىي رايون قىلغان

15 مۇنقهرز بولغانىدى، پانتېگىن باشچىلىقىدىكى يىلالرغا كهلگهندە-840ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقى

قهبىلىنىڭ تهڭرىتاغ ئهتراپلىرىغا كېلىپ، تېز سۈرئهتته يهرلىنىپ، يېزا ئىگىلىك ئىشلهپچىقىرىشنى

دېمهك، قاراخانىيالر . ئاساس قىلغان غهربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرىنى مۇستهھكهملىشى تېخىمۇ تهس ئىدى

يهتتهسۇ، ماۋەرائۇننهھر ۋە كاشغهر، . زا ئىگىلىك بىلهن شۇغۇللىناتتىدەۋرىدە ئۇيغۇرالر ئاساسهن يې

ئۇزۇن يىللىق دېهقانچىلىق . خوتهن بوستانلىقلىرى ۋە ئۇالرغا ئهۋزەل ئىكىنچىلىك مۇھىتىنى ياراتقانىدى

چارۋىچىلىق ئىگىلىكى . ئهمهلىيىتى شۇ چاغدىن باشالپال ئۇيغۇر دېهقانلىرىنى ئۆزىگه رام قىلىۋالغان

شۇمچه ئىگىلىك بولۇپ قالغان، بۇ خىل ئهمگهك بىلهن قارلۇق، ياغما، چىگىل، ئوغۇز، توخسى قو

شۇڭا، . قاتارلىق قهبىلىلهر شۇغۇلالنغان بولۇپ، بۇ قهبىلىلهر بولسا يېزا ئىگىلىكىگه تېخى ماسالشمىغانىدى

.بۇ قهبىلىلهر ئۇيغۇرالردىن پهرقلىق ھالدا كۆچمهن تۇرمۇشنى ئاساس قىلغان

ى بولغان » بهش شهھهر«هھمۇد كاشىغهرىنىڭ كىتابىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ تهڭرىتاغ ئهتراپلىرىدا م②

ئهسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا IVدېگهن پىكرىنىڭ يىلنامىلىق ئارقا كۆرۈنۈشى مىالدىيىدىن بۇرۇنقى

ىق تۇتىشىدىغانلىقىنى بهك تهكىتلهپ كهتمىگهندىمۇ، ئۇيغۇر خانلىقى زامانىسىدا، يهنى بۇ خانل

ئهۋالد خانى بايانچۇر -2مهسىلهن، ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ . تېررىتورىيىسىدە نۇرغۇن شهھهرلهر قۇرۇلغان

تهختكه چىقىپ قىسقىغىنا بىرقانچه يىل ئىچىدە بۇيرۇق چۈشۈرۈپ قۇرغان شهھهرلهر ئىچىدە تۆت

ايانچۇرنىڭ ب. دەپ نام بېرىلگهن» ئوردا ئونغىن«ياكى ) »خانبالىق«(» ئونغىن«ئورۇندىكىسىگه

ھهتتا ئۇ . ئوغلى ئىدىكىن تهختكه چىققاندىن كېيىنمۇ بىرقانچه جايدا شهھهر بىنا قىلىنغان

ئېگىز قاڭقىلالر . قىزالر شهھىرى سالدۇرغان-ناملىق ئايىم» قاتۇنبالىق«خانىشالرغا ئاتاپ -قاتۇن

228

) ) ىلى كهينىدە قوچو ئ-قهبىلىلىرى تهڭرىتاغ ئهتراپلىرىدا خانلىق تىكلهشنىڭ ئالدى

ماتېرىيالالرغا ئاساسالنغاندا، . تهۋەسىدىكى شهھهرلهرنىڭ ناھايىتى كۆپ ئىكهنلىكىنى بىلهلهيمىز

شىمالىي جۇۋ خانلىقى . شىمالىي ۋەي سۇاللىسى دەۋرىدە خانلىق زېمىنىدا سهككىز شهھهر بولغان

تاڭ . يهتكهن شهھهرگه18سۈي سۇاللىسى دەۋرىدە . شهھهرگه كۆپهيگهن16دەۋرىگه كهلگهندە

لېكوك تهكشۈرۈپ نومۇر قويغان مانى يېزىقىدىكى بىر . فون. شهھهر بولغان21سۇاللىسىنىڭ دەسلىپىدە

دېگهن جۈملىدىكى » شهھهرنىڭ بهخت ھامىيسى22قوچو ئىلى ۋە «كهمتۈك ۋەسىقىنىڭ ئاخىرىدىكى

پ چۈشىنىش الزىم، قوچو ئېلىدىكى شهھهرلهرنىڭ تهرەققىياتىنىڭ بىر ئىپادىسى دە» شهھهر22«

ئهسىرلهردە يهتتهسۇ، ماۋەرائۇننهھر ھهم كاشغهر بوستانلىقلىرىدا IV — VIIIمىالدىيه . ئهلۋەتته

بۇالر قاراخانىي ئۇيغۇرلىرىنىڭ شهھهر ئېڭى چۈشهنچىسىنى . نۇرغۇن شهھهرلهر قۇرۇلغان

قاراخانىيالر ئومۇمهن . چوڭقۇرالشتۇرۇش ۋە مۇستهھكهملهشته چوڭ رول ئوينايتتى، ئهلۋەتته

دەۋرىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ شهھهر تۇرمۇش چۈشهنچىسى ئۆز دەۋرىدىال بارلىققا كهلگهن ياكى يېتىلگهن

بۇالر بىزنىڭ يېتهرلىك . ئۇنىڭ يىراق تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈشى بار. چۈشهنچه ئهمهس

.ئېتىبارىمىزنى قوزغىشى كېرەك-دىققهت

تىجارەت ئىشلىرى مهخسۇسلىشىش ۋە كهسىپلىشىشكه - ئۇيغۇرالرنىڭ قول ھۈنهرۋەنچىلىك ۋە سودا③

ئىچمهك -ئۇيغۇرالرنىڭ قول ھۈنهرۋەنچىلىكى تۈرلۈك يېمهك. قاراپ يۈزلىنىشى ئىلگىرى باشالنغان

تۈرلىرىنى تهييارالشتا، تۆت پهسىلگه مۇۋاپىق، ئهمگهك ۋە باشقا مهشغۇالتالرغا ماسالشقان،

كېچهكلهرنى تىكىشته، بىناكارلىق قۇرۇلۇشىدا، -يىمئاياللىق، ۋە تهبىقه پهرقىگه ئىگه كى-ئهر

. زىبۇزىننهت، ئىشلهپچىقىرىش ۋە تۇرمۇش بۇيۇملىرىنى ياساشتا ئۆز ماھارىتىنى نامايان قىلغان

تارىختىن بېرى ئۇيغۇر ھۈنهرۋەنچىلىك مهھسۇالتلىرى ئىچكى جهھهتتىكى تۇرمۇش ۋە ئېستېتىك

قى ئالماشتۇرۇش، سودا ئىشلىرىدا يېتهرلىك ماددىي ئېهتىياجىنى قامداپ قالماستىن، بهلكى تاش

.ماتېرىيال بولغان

تىجارەت ئىشلىرىدا ئاكتىپ ۋە -ئۇيغۇرالر ئۇيغۇر خانلىقى زامانىسىدىال يىپهك يولىدىكى سودا

تارىخقا قىزىققۇچىالرغا شۇ نهرسه بهش قولدەك ئايدىڭكى، تاڭ . يېتهكچىلىك رول ئويناشقا باشلىغان

يىپهك سودىسى بهك -دە تاڭ سۇاللىسى بىلهن ئۇيغۇر خانلىقى ئوتتۇرىسىدىكى ئاتسۇاللىسى دەۋرى

229

40 ئات تاپشۇرسا ئات بېشىغا 1000ئهسلىدىكى كېلىشىم بويىچه، ھهر يىلى ئۇيغۇرالر . مهشهۇر بولغان

20-10توپ يىپهك مال ئالماشتۇرۇشقا پۈتۈشۈلگهن بولسىمۇ، بهزىدە ئۇيغۇرالر ئېلىپ بارغان ئات

ئۇالر مهركىزىي . ئات سودىسىدا غايهت زور پايدا ئالغان-ئۇيغۇرالر يىپهك]. 154[ا يهتكهنمىڭغ

جۇڭگو رايونىدىن ئاتقا تېگىشىپ كهلگهن يىپهك مال، چاي ۋە باشقا بۇيۇمالرنى ئۆزلىرىنىڭ

ئېلىپ ئېهتىياجىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن ئىشلىتىپال قالماي، بهلكى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھهر قايسى جايالرغا

شۇنىڭ ئۈچۈن . بېرىپ ئۇنىڭ بهدىلىگه تېخىمۇ كۆپ مهھسۇالت ۋە تۇرمۇش بۇيۇملىرىنى سېتىۋالغان

گابائىن خانىم قهدىمكى ئۇيغۇرالرنىڭ . ئۇيغۇرالر شۇ مهزگىللهردە ئىنتايىن تېز روناق تاپقان

بۇ ھال شۇ (نغان ئۇيغۇرالر سودا ئىشلىرى بىلهنمۇ ئۇزۇن شۇغۇلال«: تىجارەتچىلىكى ھهققىدە توختىلىپ

ئۇالرنىڭ . ، سودا ئىشلىرى ئۇالرغا زور پايدا كهلتۈرەتتى)چاغدا خهنزۇالرنى ناھايىتى ھهيران قالدۇراتتى

يىراقتىكى مىللهتلهرنىڭ سېتىۋېلىش كۈچىگه ۋە تاۋارغا بولغان تهلىپىگه نىسبهتهن سهزگۈرلۈكى

مهركىزى «ۋېرنادىسكىي . ك مۇئهللىپ گدەپ ئېيتقان بولسا، رۇسىيىلى] 155[»ناھايىتى يۇقىرى ئىدى

ئاسىيانىڭ ئوتتۇرا ئهسىردىكى تارىخىدا سىياسىي جهھهتته ياكى مهدەنىيهت جهھهتته بولسۇن،

جۇڭگودىن باشلىنىپ كاسپىي دېڭىزغا قهدەر سوزۇلغان سودا . ئۇيغۇرالرنىڭ رولى بهك چوڭ بولدى

ئىران مهدەنىيىتىنىڭ -جۇڭگو بىلهن ھىندىيولىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىنى تىزگىنلهپ تۇرغان ئۇيغۇرالر

ئومۇمهن، ئۇيغۇرالر . دەپ يازغان] 156[ئۆزئارا ئالمىشىشىغا كۆپ جهھهتلهردە ۋاسىتىچىلىك قىلدى

مهيلى موڭغۇل يايالقلىرىدا بولسۇن، مهيلى تهڭرىتاغ يامزاللىرىدا ياشاپ تۇرغان چاغلىرىدا بولسۇن

سودا ۋاسىتىسى بىلهن . مۇھىم بىر ساھهسى سۈپىتىدە تۇتقانتىجارەتنى ئىجتىمائىي ئىگىلىكنىڭ -سودا

قوشنا خهلقلهردىن يېڭى تېخنىكا ۋە يېڭى ئىدىيىنى قوبۇل قىلىش بىلهن بىرگه بۇ خىل يېڭى تېخنىكا ۋە

].157[يېڭى ئىدىيىنى قوشنا دۆلهتلهرگه تارقىتاتتى

رىنى ئۇزارتىشقا زۆرۈر ۋاسىتىچىلىك بۇ ئىنسانالرنىڭ تهن ساقلىقىنى ئاسراش ۋە ئۆمۈ. تېبابهتچىلىك④

شىنجاڭدا روھىي ۋە ماددىي ۋاسىتىلهر بىلهن كېسهل ئازابىنى . رول ئوينايدىغان ئۈنۈملۈك كهسىپ

يهڭگىللىتىشنىڭ ئامالىنى ئىپتىدائىي جهمئىيهتنىڭ ئاخىرىدىال بىلگهنلىكىنى ئارخېئولوگىيىلىك

بىي يۇرتتا ياشىغان قهدىمكى ئهجدادالرنىڭ ئهمچىلىك ئۇيغۇرالر غهر. ماتېرىيالالر ئىسپاتالپ بهرمهكته

غهربىي ئۇيغۇر . ئىشلىرىغا ئاۋانگارتالرچه ۋارىسلىق قىلغان ۋە راۋاجالندۇرۇشىغا كۈچ چىقارغان

230

ئاتاساغۇنلىرى پهرەز ۋە كۆڭۈلدە بوداپ كېسهل داۋاالشتىن -خانلىقلىرى دەۋرىدە ئۇيغۇر ئهمچى

تابتا يېزىپ نهزەرىيىۋى بىلىملهر ئاساسىدا بىمارالرنى كېسهل رېتسېپ يېزىپ، تهجرىبه توپالپ، كى

يىلالر ئىلگىرى ئۇيغۇرالر يازغان تېببىي ئىلىمغا 1000. ئازابىدىن يهڭگىللىتىش سهۋىيىسىنى ياراتقان

يىل بۇرۇن سېهىرگهرلىك، پېرىخونلۇق بىلهن داۋاالش 1000. ئائىت ئهسهرلهر ساقلىنىپ قالغان

رىدا ھۆكۈمران ئورۇندا تۇرغان چاغدا، تهبىئهت دۇنياسىدىكى ھهرخىل تهبىئىي دۇنيانىڭ كۆپ جايلى

نى دورا قىلىپ ئىشلىتىپ، كېسهلنى داۋاالش ) ئۆسۈملۈك، ھايۋان، كان ماددىلىرى(ماددىالر

چارىلىرىنى ئىزدىگهنلىكى، ھهتتا داۋاالشنىڭ ۋاقتى، دورىالرنىڭ ئىشلىتىلىشى ۋە مىقدارى ھهمدە

بۇ ماتېرىيالدىن ئۇيغۇر تېبابىتىنىڭ خېلىال بۇرۇن . ېتىبار بهرگهن ئهھۋالالر يېزىلغانمۇددىتىگىمۇ ئ

تاكامۇلالشقان بىر تېبابهت بولۇپ شهكىللهنگهنلىكى، ئۇيغۇرالرنىڭ مهدەنىيىتىنىڭ تهرەققىيات

گهن تۇرپاندىن تېپىلغان تېبابهتچىلىك ماتېرىياللىرىنى ئۆگىنىپ كهل. دەرىجىسىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ

سۇھهيىل ئۇنۋەر قوچو ئۇيغۇرلىرىنىڭ تېبابهتچىلىك ساھهسىدىكى نهتىجىلىرىگه . تۈركىيىلىك دوكتۇر ئا

يالغۇز ئىلىم ساھهسىدىال ئهمهس، تېبابهتچىلىك ساھهسىدىمۇ زور تهسىرلهرنى ۋۇجۇدقا «باھا بېرىپ

ن ئالدىنقى ئورۇندا كهلتۈرگهن، ئۇيغۇر مهدەنىيىتى ئهسىرداش مهدەنىيهتلهر ئىچىدە ھهر جهھهتتى

تۈركىي تىللىق خهلقلهر ئېرپاننى، ئىلىمنى، تېبابهتچىلىكنى ئاسىيادا ئۇيغۇرالر مۇھاپىزەت . تۇرىدۇ

.، دەپ يازغان]158[»قىلدى

غهربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرى دەۋرىدە ئۇيغۇرالر تهبىئىي پهن ۋە تېبابهتچىلىك ساھهسىدە يهنه

رەسساملىق، ھهيكهلتاراشلىق، نهققاشلىق قاتارلىق -ل سهنئهتئاسترونومىيه، كالېندارلىق، ۋە گۈزە

.جهھهتلهردىمۇ كۆرۈنهرلىك ئۇتۇقالر قولغا كهلتۈرۈلگهن

ئۇيغۇرالردا مىللىي ئاڭ ۋە مىللهت چۈشهنچىسى ئۇيغۇر خانلىقى زامانىسىدىن باشالپ روشهن ھالدا ⑤

دېگهن ئېتنىك نامى » ئۇيغۇر«ئىچىدە قهبىلىلهر -تۈركىي تىللىق قوۋم. يۇقىرى كۆتۈرۈلۈشكه باشلىغان

» ئۇيغۇر«دە ئوغۇزخاننىڭ ئۆزىگه ئهگهشكهن يادرو قهبىلىسىنى » ئوغۇزنامه«. ئهڭ بۇرۇن تونۇلغان

دەپ ئاتىغانلىقى ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ ئىپتىدائىي جهمئىيهتنىڭ ئاخىرقى مهزگىلىدىال مىللىي نام

ئىلگىرىكى چاغالردا . ىنى چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇبولۇش شهرتىنى ھازىرالش باسقۇچىغا ئۆتكهنلىك

ئهسىرنىڭ IVنامىنىڭ كېلىپ چىقىشىنى مهھمۇد كاشغهرى ئېيتقان زۇلقهرنهيىننىڭ مىالدىيه » ئۇيغۇر«

231

ئالدىنقى چارىكىدە ئوتتۇرا ئاسىياغا يۈرۈش قىلىش سهۋەبىدىن بارلىققا كهلگهن دەپ چۈشىنىپمۇ

ىمالر يۇقىرىدا تىلغا ئالغىنىمىزدەك ئۇنىڭ ئېلىمىزنىڭ شياڭ ۋەھالهنكى، يهنه بهزى ئال. كهلگهنىدۇق

-1066 ئهسىردىن تهخمىنهن مىالدىيىدىن بۇرۇنقى XVIتهخمىنهن مىالدىيىدىن بۇرۇنقى (سۇاللىسى

دىكى ) ) » گۇيفاڭ«نىڭ دەسلىپىدە ئوتتۇرا جۇڭگو رايونىنىڭ شىمالىدا پائالىيهت قىلغان ) يىلالر

غا تهڭ ئىكهنلىكىنى » ئوگۇر-گۇر-گۇي«ڭ ئوخشاشلىقىنى، بىلهن مهنىسىنى» گۇي«

غا تهڭ » ئۇيغۇر-ئوغۇز-غۇر«نىڭ » ئوگۇر-گۇر«شۇنداق بولغاندا ]. 159[جهزملهشتۈرمهكته

نامى ئالتاي تىللىرى دەۋرىدىال » ئۇيغۇر-ئوغۇز«بۇ بهزى تىلشۇناسالرنىڭ . ئىكهنلىكىنى بىلگىلى بولىدۇ

پهرەز ئىكهنلىكىنى روشهنلهشتۈرۈپ ] 160[ۇرىغا قويۇشنىڭ ئىلمىيبار بولغان دېگهن پهرەزنى ئوتت

نامى ئاستىغا ئۇيۇشقان » دىڭلىڭ« ئهسىرلهردە IIIئۇيغۇر قهبىلىلىرى مىالدىيىدىن بۇرۇنقى . بېرىدۇ

دېگهن » «خهنزۇچه (» ئون ئۇيغۇر« ئهسىرنىڭ دەسلىپىدىن باشالپال Vبولسىمۇ، لېكىن مىالدىيه

. ئۇرۇقىغا يېتهكچىلىك قىلىشىغا شارائىت ھازىرالپ بولغان12 قهبىله، 6ىلالرنىڭ قهبىله ئېگىز قاڭق

6الرمۇ ئېگىز قاڭقىلالرنىڭ ) » »خهنزۇچه(» توققۇز ئوغۇز«شۇنىڭ بىلهن بىرگه شۇ دەۋردىال

ون مانا شۇنىڭدىن باشالپ توققۇز ئوغۇز، ئ. قهبىلىسى ئىچىدە يىرىك بىر قهبىله بولۇپ ئوتتۇرىغا چىققان

ئۇيغۇرالر ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ يادرو قهبىلىسى يهنى ئاساسىي گهۋدە قهبىلىلىرى سۈپىتىدە ئۆزلىرىنىڭ

ئۇيغۇر خانلىقى غهربىي . مۈرىگه تىرىگهن ئاساستا يارىتىشقا كىرىشكهن-مىللىي تارىخىنى مۈرىنى

نى يادرو قىلغان ئۇيغۇر » رئون ئۇيغۇر، توققۇز ئوغۇزال«، بهزىدە »ئۇيغۇر«ئۇيغۇر خانلىقلىرى دەۋرىدە

ئون ئۇيغۇر، توققۇز «قهبىلىلىرىنىڭ ئورتاق مىللىي نامى سۈپىتىدە خىزمهت قىلغان بولسا، بهزىدە

غهربىي ئۇيغۇر . ناملىرىمۇ پاراللېل ھالدا، گاھى يهككه، گاھى قوش شهكىلدە ئىشلىتىلىۋەرگهن» ئوغۇز

للىي نام سۈپىتىدە قوللىنىپ، بۈگۈنكى كۈنگىچه نامى بىر پۈتۈن مى» ئۇيغۇر«خانلىقلىرىدىن كېيىن

نامىنىڭ تارىخىدىن ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ يىلتىزىنىال ئهمهس، بهلكى » ئۇيغۇر«. ئىشلىتىپ كېلىنمهكته

ئۇيغۇرالر مهيلى يادرو قهبىلىلىرىنىڭ يېتهكچىلىكىدە خانلىق . شهكىللىنىش جهريانىنى بىلگىلى بولىدۇ

مىللهتلهرنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدا پائالىيهت قىلسۇن - قوشنا قوۋمتىكلىسۇن، مهيلى قېرىنداش ۋە

ياشاش روھىنى . ئۆزلىرىنىڭ خاسلىقىنى ساقالپ، مىللىي ئاالھىدىلىكىنى مۇستهھكهملهپ كهلگهن

.سۇسالشتۇرمىغان، مىللىي مهدەنىيىتىنى داۋاملىق بېيىتىپ، ئىزچىللىققا كاپالهتلىك قىلغان

232

قاراش، جهمئىيهت قارىشى ۋە ئاسترونومىيه ھهققىدىكى چۈشهنچىلىرىدە، ئۇيغۇرالردىكى كىشىلىك⑥

ئېتىكىلىق ئهخالق قاراشلىرىدا خاس ئىدىيه ۋە سىستېمىلىق تهپهككۇر ئهندىزىسى يىراق ئهسىرلهرنى

ئۇيغۇرالرنىڭ . مهنبه قىلغان ۋە مىللهتنىڭ ئورتاق پهلسهپىۋى قارىشى بولۇپ شهكىللهنگهن

ىي جهمئىيهتنىڭ ئاخىرىلىرىدا دۇنيانىڭ ماددىدىن پهيدا بولغانلىقىنى قىياس ئهجدادلىرى ئىپتىدائ

چۈشهنچىسى بويىچه » تۆت تادۇ«قىلغان، ئۇنى ئوت، ھاۋا، سۇ، تۇپراقتىن ئىبارەت

ئادەملهرنى تهبىئهتنىڭ مهھسۇلى دەپ بىلگهن، تهبىئهتنى بويسۇندۇرۇش ئادەملهرنىڭ .ئىزاھلىغان

ئهمگهك ۋە . ىتى سهۋەبىدىن ئىشقا ئاشىدۇ، دېگهن قاراشنى يېتىلدۈرگهنپاراس-ئهمگىكى ۋە ئهقىل

بهختكه ئېرىشكىلى -بىلىم ئارقىلىق قۇت. قهھرىمانلىقنىڭ رولىنىڭ چوڭ ئىكهنلىكىنى تونۇپ يهتكهن

بولىدۇ، دېگهن ئېتىكىلىق ئهخالق نورمىسىنى داۋامالشتۇرغان ھهم ئۇنى مىللهتنىڭ ئهخالق قارىشىنىڭ

.لغانيادروسى قى

تىل ۋە ئهدەبىيات) 7

نىڭ تىل مهسىلىسى» قۇتادغۇبىلىك« خاقانىيه تىلى ۋە —قاراخانىيالر دەۋردىكى ئهدەبىي تىل ) 1(

قاراخانىيالر دەۋرىدە ھۆكۈمران قهبىله ئۇيغۇر قهبىلىسى بولۇپ، ئۇيغۇرالرنىڭ تىلى ئۆز زامانىسىنىڭ

ئۇيغۇر ئهدەبىي تىلىدا » قۇتادغۇبىلىك«هر ئهدەبىي تىلى ئىدى، جۈملىدىن كاتتا ئهدەبىي ئهس

نىڭ تىلىنى تهكشۈرگهن نوپۇزلۇق ئالىمالرنىڭ كۆپچىلىكى، مهسىلهن، » قۇتادغۇبىلىك«. يېزىلغان

. ن. ، ئا]163[تىشىف. ر. ، ئه]162)[1957-1837(رادلوف . ۋ. رۇسىيه ئالىملىرىدىن ۋ

، ئېلىمىز ئالىملىرىدىن ئابدۇشۈكۈر ]165[مهمهتاخونوف. ، قازاقىستان ئالىمى ئۇ]164[كونونوف

، ئابدۇرېهىم ئۆتكۈر، ]168[، شىرىپىدىن ئۆمهر]167[، گېڭ شىمىن، ۋېي سۈيى]166[مۇھهممهدئىمىن

، مىرسۇلتان ]173[، خاۋ گۇەنجۇڭ، جاڭ خۇڭچاۋ، لى يوڭ]169[ئهھمهد زىيائى، مهمتىمىن يۈسۈپ

قاتارلىقالر ئۆزلىرىنىڭ ئىلمىي ] 175[ۋ، ليۇ زىشا]174[ئوسمانوف، خهمىت تۆمۈر، ئامىنه غاپپار

.ئهمگهكلىرىدە بۇ نۇقتىنى روشهنلهشتۈردى

ئهمما، بهزىلهر ئىلىمغا ئهستايىدىل پوزىتسىيىدە بولمىغانلىقى، يهڭگىللىك بىلهن ئىش كۆرگهنلىكى،

ىردە تىلىنى ب» قۇتادغۇبىلىك«يهنه بىر تهرەپتىن باشقا غهرەزلهرنىمۇ مۇناسىپ كۆرگهنلىكى سهۋەبلىك

233

دېسه، يهنه بىردە ئورتاق ] 178[»قارلۇق ئۇيغۇر تىلى«، ]177[»قارلۇق تىلى«، ]176[»چىگىل تىلى«

قىپچاق ئارىالشما تىلى دەپ -دا يېزىلغان دېيىشىدۇ، ئايرىمالر بولسا، قارلۇق» تۈرك تىلى«

پاتاليدىغان بۇ خىل قاراشالر يهككه قاراش بولۇپ، ئۇالرنى ئىس]. 179[كالسسىفىكاتىسىيىلهشتۈرىدۇ

قىپچاق -يهنى قهدىمكى زامان تارىخىدىن قارلۇق تىلى، چىگىل تىلى، قارلۇق. يازما ھۆججهت يوق

دېمهك، بۇ خىل قاراش تارىخىي پاكىتالرغا ئۇيغۇن . تىلىدا يېزىلغان بىرەر پارچه ھۆججهت يوق

دەۋرىدىكى تۈركىي يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكىنىمىزدەك، قارلۇق بىلهن چىگىلالر قاراخانىيالر. ئهمهس

تىللىق قهبىلىلهر ئىكهنلىكى ئېنىق بولسىمۇ، ئهمما ئۇالر ئاساسىي قهبىله ئهمهس ئىدى، ئۇالر تۈركىي

تىلدا سۆزلهشسىمۇ، لېكىن تۈركىي تىلنىڭ قايسى شېۋىسىدە سۆزلىشىدىغانلىقى ئېنىق ئهمهس، بۇنىڭغا

دەپ يهشمه » قارلۇقچه، چىگىلچه«ۆزگىال مهھمۇد كاشغهرى كىتابىدا بىرنهچچه س. يازما پاكىتمۇ يوق

بهرگهن بولۇپ، بۇ سۆزلهر بىر پۈتۈن قارلۇق ياكى چىگىلالرنىڭ تىلىنى ئۆگىنىش ئىمكانىيىتىنى

ھازىرلىيالمايدۇ ھهم ئۇالرنىڭ ئىچىدە بىرىمۇ قاراخانىيالر دەۋرىدىكى ئاساسلىق مىللهت تىلى بولۇش

شۇنداق . مۇ بۇ تىلالر توغرۇلۇق بىرەر ئېنىق ئۇچۇر بهرمىگهنمهھمۇد كاشغهرى. شهرتىنى ئادا قىاللمايدۇ

دېگهن نام » قارلۇق ئۇيغۇر تىلى«ئىكهن، كېيىنكى زاماندىكى بهزى ئالىمالر قوللىنىپ كهلگهن

دەپ ئاتاش » ئۇيغۇر تىلى«بۇنى يهنىال . تۈركىي تىلالر تهتقىقات ساھهسىدە پۇت تىرەپ تۇرالمايدۇ

. ئورۇنلۇق قاراش

سىلىسىدە ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى رولىنى تارىخشۇناسالر تهتقىق قىلىش جهريانىدا تىل مه

قهدىمكى ئۇيغۇر تىلى تۈرك خانلىقى دەۋرىدە تۇنجى قېتىم بىر قاتار تۈركىي . ئىلمىي يهكۈن چىقارغان

. ى جارى قىلدۇرغانتىللىق قهبىلىلهرنىڭ ئورتاق تىلى دەرىجىسىگه كۆتۈرۈلگهن تىل ئاساسىدا ئۆز رولىن

ئۇيغۇرالر تۈركىي تىللىق خهلقلهر تارىخىدا قهدىمكى تۈرك تىلىنى بىۋاسىته يازما ھۆججهتلهردە

بهزى ئالىمالر تۈرك خانلىقى دەۋرىدىكى ھۆججهتلهر ئوغۇز . ۋارىسلىق قىلغان ئاساستا ساقالپ قالغان

بۇ، ئوغۇزالرنىڭ جۈملىدىن . غانتىلىدا يېزىلغان بولۇپ، ئۇيغۇر تىلىدىن پهرقلىنىدۇ، دەپ قارى

قهدىمكى تۈركلهرنىڭ تارىخىنى چوڭقۇر بىلمىگهنلىكى ۋە قهدىمكى تۈركىي تىللىرىنى پىششىق تهتقىق

بىرقانچه فونېما پهرقىنى ھېسابقا ئالمىغاندا قهدىمكى تۈركىي تىلى بىلهن . قىلمىغانلىقىنىڭ ئىنكاسى

بۇ ھهقته ئېلىمىزنىڭ ئاتاقلىق . پهرق يوققهدىمكى ئۇيغۇر تىلى ئوتتۇرىسىدا پرىنسىپلىق

234

تهتقىق قىلغاندىن كېيىن -ئۇيغۇرشۇناسى پروفېسسور گېڭ شىمىن ئهپهندى ئهستايىدىل تهكشۈرۈپ

، ›بىلگه قاغان مهڭگۈ تېشى‹، ›كۆلتېگىن مهڭگۈ تېشى‹ئهمهلىيهتته تۈرك خانلىقى دەۋرىدىكى «

ىقالر تىل جهھهتته ئۇيغۇر خانلىقىغا مهنسۇپ قاتارل› كۆلچور مهڭگۈ تېشى‹، ›ئونگۈن مهڭگۈ تېشى‹

نى غوبى ئۇيغۇرلىرىنىڭ › تۇنيوقۇق مهڭگۈ تېشى«‹، »مهڭگۈ تاشالر بىلهن ھېچقانداق پهرقى يوق

پهن ساھهسىدە -نېمه ئۈچۈن ئىلىم. ، دەپ ئېنىق كۆرسهتكهنىدى]180[»ھۆججهتلىرى دېيىشكه بولىدۇ

ئېلىمىزنىڭ ھازىرقى زاماندىكى مهشهۇر ئالىمى . اربۇنىڭ ئىككى خىل سهۋەبى ب. شۇنداق قارىلىدۇ

بىلگه قاغان «ۋە » كۆلتېگىن مهڭگۈ تېشى«: پروفېسسور لىن گهن ئهپهندىنىڭ قارىشىنى مىسال قىلىمىز

توققۇز ئوغۇزالر ئهسلىي ئۆز خهلقىم (» توققۇز ئوغۇز بۆدۇن كهنتۇ بۆدۈنۈم ئهرتى«دا » مهڭگۈ تېشى

. نۆۋەتتىكى ئهڭ ئىشهنچلىك قاراش. لهرنىڭ ئۆزلىرىنىڭ قارىشىبۇ تۈرك. دەپ يېزىلغان) ئىدى

ئۇيغۇرالر بىلهن تېلىالرنىڭ ئاساسلىق قۇرۇلمىسىغا ئاساسالنغاندا، قهدىمكى ياكى ئاشنا تۈركلىرى يهنى

بولۇپ، تۈركلهرنىڭ ) ) كۆك تۈركلهر بىلهن قهدىمكى ئۇيغۇرالر بىر ئوخشاش قهۋم

، يهنى ئاشنا ]181[دېمهك، ئۇالر تېلىالرنىڭ بىر تارمىقى. كۆرۈۋالغىلى بولىدۇتېلىالرغا مهنسۇپلۇقىنى

تۈركلىرى بىلهن قهدىمكى ئۇيغۇرالر ئېتنىك كېلىپ چىقىش جهھهتته تېلىالرغا، تېلىالردىن دىڭلىڭالرغا

ھاكىمىيهت —تۇتىشىدۇ؛ تۈرك خانلىقى مۇنقهرز بولغاندىن كېيىنكى تۈرك قهبىلىلىرىنىڭ تهقدىرى

ورنىدىن چۈشۈپ قېلىپ، خانلىق سهلتهنىتىدىن ئايرىلىپ قالغان بىر قىسىم تۈركىي تىللىق قهبىلىلهر ئ

ئهمما، . مهركىزىي جۇڭگو رايونىغا بېرىپ تاڭ سۇاللىسىگه تهۋە بولغان، بىر قىسمى غهربكه كهتكهن

بۇ . قوشۇلۇپ كهتكهنئۇنىڭ يادرو قهبىلىلىرى ئۇيغۇر قهبىلىلىرى بىلهن ئىتتىپاق تۈزۈپ، ئۇيغۇرالرغا

:مهسىلىنى گېڭ شىمىن ئهپهندى مۇنداق چۈشهندۈرۈپ ئۆتكهن

ئوۋ ياڭشۈەننىڭ ) يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدە ئۆتكهن(نىڭ تهۋەلىكى › تۇنيوقۇق مهڭگۈ تېشى«‹

جهمهتىنىڭ )) دىكى تونيوقۇق شې› قوچولۇق شې جهمهتىنىڭ شهجهرىسى. گۋاجهي توپلىمى‹

نى › تونيوقۇق مهڭگۈ تېشى‹ه ئاساسهن تۈرك خانلىقىغا مهنسۇپ مهشهۇر ئهجدادى دېيىلگهن خاتىرىگ

ئۇنداقتا بولسا تونيوقۇق بىلهن شې ]. 182[»غوبى ئۇيغۇرلىرىنىڭ ھۆججهتلىرى دېيىشكه بولىدۇ

نى ئۇيغۇرالرنىڭ ئهسىرى » تونيوقۇق مهڭگۈ تېشى«جهمهتىنىڭ قانداق مۇناسىۋىتى بار؟ نېمه ئۈچۈن

دەيمىز؟

235

ناملىق ) ) «»گۋاجهي توپلىمى« يىلى -1358ب ئوۋ ياڭشۇەن خهنزۇ ئهدى

بۇ نهسهبنامهدە قوچودىكى شې . نى كىرگۈزگهن» قوچودىكى شې جهمهتىنىڭ شهجهرىسى«كىتابىغا

. ئىزلىرى كىرگۈزۈلگهن- يىل جهريانىدىكى ئاساسلىق تارىخىي شهخسلهرنىڭ ئىش700جهمهتىنىڭ

ئۇالرنىڭ . ىڭ ئهجدادلىرى قوچودا ئۇزۇن يىلالر ئولتۇراقالشقانبۇنىڭدا ئېيتىلىشىچه شې جهمهتىن

بۇ جهمهتنىڭ . دەرياسى ساھىلىدىن ئىبارەت) ) ئهسلىي ماكانى بولسا غوبى يايلىقىدىكى سېلىنگا

ئۇلۇغ بوۋىسى تۇنيوقۇق بولۇپ، ئۇ تۈرك خانلىقى دەۋرىدە باش ۋەزىر بولغان، قىزى بوپۇنى تۈرك خانى

تۇنيوقۇق ئىككىنچى ئورۇندا تۇرىدىغان ئاقسۆڭهك قهبىله ئاشىد . اتلىق قىلغانبىلگه قاغانغا ي

قهبىلىسىدىن، تۈرك خانلىقى مۇنقهرز بولغان چاغدا، قاتۇن بوپۇ بىر بۆلۈك قهبىلىلهرنى ئهگهشتۈرۈپ،

تۇنيوقۇق بولسا ئۇيغۇرالر ئارىسىدا قېلىپ، ئۇالر بىلهن ئىتتىپاق. تاڭ سۇاللىسى تهۋەسىگه كهتكهن

بهزىلهر ئهنئهنىۋى ئادەت بويىچه باش ۋەزىر . كېيىن ئوردىدا مۇھىم خىزمهت ئىشلىگهن. تۈزگهن

تۇنيوقۇقنىڭ ئهۋالدلىرى «دە » قوچودىكى شې جهمهتىنىڭ شهجهرىسى«. بولغان دەپ قارايدۇ

ئهنه شۇ چاغدىن باشالپ ئۇيغۇر . دېيىلگهن» ئۇيغۇرالرنىڭ باش ۋەزىرلىرىدىن بولۇپ كهلگهن

-840. ىدا تۇنيوقۇق جهمهتى باش ۋەزىر بولىدىغان بىر خىل ئهنئهنىۋى ئادەت شهكىللهنگهنخانلىق

يىلالردىن باشالپ غوبى ئۇيغۇرلىرىنىڭ بىر قىسمى غهربىي جهنۇب، جهنۇب ۋە غهربكه كۆچكهندە،

هنگهن بۇ جهمهت تۇرپانغا كېلىپ، بۇ يهردە تىكل. يىلغا يېقىن بىرلىكته ياشىغان100ئۇيغۇرالر بىلهن

. قوچو ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ باش ۋەزىرلىرىدىن بولۇپ، يۈەن سۇاللىسى زامانىسىغىچه سهلتهنهت سۈرگهن

تۇنيوقۇق سېلىنگا دەرياسى ۋادىسىدا دەۋر سۈرگهن بولغاچقا ئۇنىڭ ئهۋالدلىرى ئۇلۇغ بوۋىسىنىڭ

دەپ ) Xiejian he) ««سېلىنگا دەرياسى خهنزۇچه . شۆھرىتىدىن تولىمۇ سۆيۈنگهن-شان

ئاتالغان بولۇپ، يۈەن دەۋرىگه كهلگهندە تۇرپاندىن مهركىزىي جۇڭگو رايونىغا بېرىپ ھهرخىل

مهمۇرىي ۋەزىپىلهردە بولغان بىر قىسىم تۇنيوقۇق ئهۋالدلىرى خهنزۇ مهدەنىيىتىنىڭ تهسىرى بىلهن

نىڭ نامىنىڭ فامىله قوللىنىشنى مۇۋاپىق كۆرۈپ، ئۇلۇغ بوۋىسىنىڭ مۇقهددەس يۇرتىدىكى دەريا

700تۇنيوقۇق جهمهتىنىڭ . نى جهمهتىنىڭ فامىلىسى قىلىپ تاللىۋالغان) Xie) ««بىرىنچى بوغۇمى

قوچودىكى «يىللىق نهسهبنامىسى خاتىرىلهنگهن بۇ كىتابتىن مۇنداق بىر تارىخىي پاكىتنى بىلهلهيمىز،

ڭ ئاشىد ۋە ئاشنا دىن خاتىرىلهنگهن پاكىتتىن قهدىمكى تۈركلهرنى» شې جهمهتىنىڭ شهجهرىسى

236

ئىبارەت ئىككى يادرو قهبىلىسىنىڭ ئاساسلىق ئاھالىسى ئۇيغۇرالرغا قېتىلىپ كهتكهنلىكىدەك ئهھۋالنى

دېمهك، قهدىمكى ئۇيغۇر تىلى بىلهن تۈرك تىلىنىڭ ئوخشاشلىقىنىڭ تارىخىي يىلتىزى مانا . بىلىۋاالاليمىز

ئېتنىك جهھهتتىكى مۇنداق يېقىنلىق پهقهت . بارمۇشۇنداق ئېتنىك مهنبهداشلىقى بىلهن مۇناسىۋىتى

قهدىمكى ئۇيغۇر قهبىلىلىرى بىلهن تۈرك قهبىلىلىرى ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتته قويۇق كۆرۈلگهن بولۇپ،

ئوتتۇرا ئاسىيادىكى باشقا تۈركىي تىللىق قهبىلىلهر، مهسىلهن، قىرغىز، تاتار، قازاق، ئۆزبېكلهرنىڭ

تارىخىي ئاالقىنىڭ ئاالمهتلىرىنى روشهنلهشتۈرىدىغان بىرەر تارىخىي ئهجدادلىرى بىلهن بولغان

.مهنبهنىڭ يوقلۇقى بىلهن روشهن ھالدا سېلىشتۇرما بوالاليدۇ

تۈرك خانلىقى ۋە ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىگه مهنسۇپ تۈركىي تىل ۋە ئۇيغۇر تىلىدىكى ھۆججهتلهردە بۇ

پهقهت قوچو ئۇيغۇر خانلىقى ۋە قاراخانىيالر . غانتىلنىڭ قايسى تىلغا مهنسۇپ ئىكهنلىكى ئېيتىلمى

دەۋرىگه كهلگهندىال ئاندىن ئۇيغۇر تىلشۇناس، ئالىمالر بۇ خىل تىلغا ئىسىم قويۇشتهك شهرەپلىك

مهسىلهن، قوچو ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ دەسلهپكى مهزگىلىدە خاتىرىلهنگهن . ۋەزىپىنى ئۈستىگه ئالغان

تهڭرى «ناملىق ئهسهردىكى بايانالرغا قارىغاندا، » ىرى سىمىتمايت«قهدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى

خهلقىنىڭ تىلىغا » ئون ئۇيغۇر«ھۆكۈمرانلىقىدىكى » بۆگۈ ئېل بىلگه ئارىسالن تهڭرى ئۇيغۇر خانى

دەپ نام بېرىلگهن؛ ئۆز زامانىسىنىڭ مهشهۇر تىلشۇناسى سىڭقۇ سېلى تۇتۇڭ بولسا ئىلمىي » تۈرك تىلى«

IXتهرجىمىسى . دەپ ئاتىغان» تۈرك تىلى«، »تۈرك ئۇيغۇر تىلى«بۇ تىلنى ئۇسۇلنى قوللىنىپ

ئالتۇن «، ]183[ئهسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن بۇرۇنراق ۋاقىتقا توغرا كېلىدۇ دەپ قارىلىپ كېلىنىۋاتقان

نىڭ ) »ئالتۇن ئۆڭلۈگ يارۇق يالتىرىغىغ قوپتا كۆتۈرۈلمىش نوم ئېلىگى ئاتلىغ نوم بىتىگ«(» يارۇق

مهن تۈبۈت تىلىدىن ئۇيغۇر تىلىغا «چى جىلىدىنىڭ ئاخىرىدا تهرجىمان ئوچۇق ئىبارىلهر بىلهن بىرىن

بۇ بايانالر قوچو . دېگهن جۈملهر بار) مهن تۈبۈت تىلىدىن ئۇيغۇر تىلىغا ئۆرۈدۈم(« ئهۋىردىم

سۇجى«، »تېرخىن مهڭگۈ تېشى«(» ئۇيغۇر«ئۇيغۇرلىرى ياكى قهدىمكى ئۇيغۇرالرنىڭ ئۆزلىرىنى

دەپ » ئۇيغۇر تىلى«ھهم ئۆزىنىڭ تىلىنى ) ۋە باشقا ماتېرىيالالرغا قاراڭ» ئوغۇزنامه«، »مهڭگۈ تېشى

دېگهن نام بىلهن ئاتىدى، » ئۇيغۇر تىلى«مهھمۇد كاشىغهرىمۇ بۇ تىلنى . ئاتىغانلىقى ئايان بولىدۇ

ه قاراخانىي ئۇ يهن. دېگهن ئېنىقلىمىنى بهردى» ساپ تۈركچه«شۇنىڭ بىلهن بىرگه بۇ تىلغا

ئۇيغۇرلىرىنىڭ تىلىنى شىمالدىكى ئۇيغۇرلىرنىڭ تىلىدىن شهكىل جهھهتته پهرقلهندۈرۈش ئۈچۈن

237

دېگهن نامنى » تۈرك تىلى«يۈسۈپ خاس ھاجىپ . دېگهن ئىسىمنى ئىشلهتتى» تۈرك تىلى«

دېگهن ئاتالغۇالر» خان تىلى«ۋە » بۇغراخان تىلى«دە » قۇتادغۇبىلىك«ئىشلهتكهندىن باشقا

كاشغهر «قاراخانىيالر دەۋرىنىڭ ئاخىرىدا ئۆتكهن شائىر ئهھمهد يۈكنهكى ھهققانىي ھالدا . ئۇچرايدۇ

.دېگهن نامنى قولالنغان» تىلى

غا پهقهت ئۇيغۇرالر ئارىسىدىن يېتىشىپ چىققان » تۈرك ئۇيغۇر تىلى«يۇقىرىقىالردىن تارىختا

ۈرك تىلى، ئورقۇن تىلى، قهدىمكى ئۇيغۇر تىلى بۇنداق ئاتاش ت. ئالىمالرال دەسلهپته ئىسىم قويغان

نىڭ سۆز تومۇرىال ئوخشاش بولۇپ ) قوچو ئۇيغۇر تىلى، قاراخانىي ئۇيغۇر تىللىرىنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ(

تارىخقا نهزەر تاشلىساق، ئۇيغۇر تىلى ئۇيغۇر خانلىقى . قالماستىن، بهلكى ئاساسىي قىسمى ئوخشاش

هبىلىلىرى، جۈملىدىن توققۇز ئوغۇز، ئون ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ ھهممىسىگه زامانىسىدىال بارلىق ئۇيغۇر ق

ئۇيغۇر خانلىقى . يىپهك يولى ئاالقىسىدە مۇھىم ئورۇن تۇتقان. چۈشىنىشلىك چوڭ بىر تىل بولۇپ قالغان

تهۋەسىدىكى ھهرقايسى خهلقلهر مۇشۇ تىلنىڭ بىۋاسىته ۋە ۋاسىتىلىك رولى بىلهن شهرقته قۇدرەتلىك تاڭ

سۇاللىسى، تۈبۈتلىكلهر، غهربته پارسالر ۋە ۋە باشقا مىللهتلهر بىلهن سودا، مهدەنىيهت ۋە

يۈز نهچچه يىل بىرلىككه كېلىش ۋە يۈكسىلىش جهريانىدا ئۇيغۇر . ئىشلهپچىقىرىش ئاالقىسى قىلىشقان

ئۇيغۇر مىللىي تىلىنى ئوڭايال بىكار قىلغىلى بولمايدىغان ھالهتنىڭ شهكىللهنگهنلىكى ئۇيغۇر تىلىنى

شۇنداق بولغانلىقى ئۈچۈن، ئۇيغۇر . مهدەنىيىتىنىڭ يادرولۇق بىر ئىلمىي دەرىجىسىگه كۆتۈرگهن

خانلىقى يىمىرىلىپ، قهبىلىلهر پارچىلىنىپ كهتكهن ئاشۇ كۈلپهتلىك يىلالردا ئۇيغۇر تىلى تهڭرىتاغنىڭ

بىرىگه مهھكهم باغالپ -لىرىنى بىرجهنۇبى ۋە شىمالىدىكى قوچو ئۇيغۇرلىرى بىلهن قاراخانىي ئۇيغۇر

تۇرىدىغان قېرىنداشلىق رىشتىسى سۈپىتىدە ئۆز رولىنى ئۇتۇقلۇق جارى قىلدۇرۇپ، ئوتتۇرا ئهسىردىكى

بۇ ئىككى خانلىق تهۋەسىدە ياشىغان ئاساسىي قوۋمالرنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ

ب بولۇپ، زېمىن ھازىرلىغانلىقى ئهجهبلىنهرلىك شهكىللىنىشىگه يهنه بىر قاتالم مۇھىم ئېتنىك تهركى

.ئهمهس

ئهسىرلهردە، قهدىمكى ئۇيغۇرالر ئىككى خىل ئهدەبىي IX—XIIIگېپىمىزنىڭ ئورامىغا كهلسهك مىالدىيه

ئهدەبىي تىلى بىلهن قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ ئهدەبىي ) قوچو ئۇيغۇر(تىلنى قولالنغان، يهنى بۇ ئۇيغۇر

ئۇيغۇر ئهدەبىي تىلى قوچو ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ئهدەبىي تىلى سۈپىتىدە قوللىنىلغان، . تىلىدىن ئىبارەت

238

بۇنى ئادەتته شىمالىي قىسىم ئۇيغۇر تىلى دەپ ئاتاشقا بولىدۇ؛ قاراخانىيالر سۇاللىسى ئهدەبىي تىلى

ىي قىسىم كاشغهرنى مهركهز قىلغان ھالدا قاراخانىيالر سۇاللىسى دەۋرىدە قوللىنىلغان، بۇنى جهنۇب

ئىككى خىل ئهدەبىي تىل قوللىنىش دائىرىسى جهھهتتىن جهنۇب ۋە . ئۇيغۇر تىلى دەپمۇ ئاتاشقا بولىدۇ

شىمال تهرەپكه ئايرىلسىمۇ، ئهمما ئاساسىي ئاالھىدىلىك جهھهتته ئورتاقلىققا ئىگه، روشهن پهرقى

رىلىپ قالغانلىقى مهسىلىسىال كۆرۈلمهيدۇ، پهقهت ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىككى خىل ئهدەبىي تىلى بولۇپ ئاي

قاراخانىيالر ئهدەبىي تىلى بىلهن قوچو ئۇيغۇر ئهدەبىي تىلىنىڭ ئوخشاش بولۇشىدىكى ]. 184[مهۋجۇد

باسكاكوفنىڭ مۇنداق بىر قارىشىنى . ئا. سهۋەبى نېمه؟ بۇ ھهقته سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى تىلشۇناسى ن

قىياتى جهريانىدا ھهربىر تىل نهسهب جهھهتتىن تىل تهرەق«: ئهسكه ئېلىش مۇۋاپىق دەپ قارايمهن

ئالدىنقى ئهۋالد تىلىنىڭ بىر سابىق دىئالېكتى ياكى ئالدىنقى ئهۋالد تىلىنىڭ بىۋاسىته ۋارىسى بولۇش

سۈپىتى بىلهن ئاشۇ ئالدىنقى ئهۋالد تىلىغا تهۋە بولىدۇ ھهمدە گرامماتىكىلىق قۇرۇلۇشى ۋە لېكسىكا

لېمېنتلىرىنى ساقالپ قالىدۇ، شۇنىڭ بىلهن بىرگه، مهزكۇر تىل بىلهن ئاساسىنىڭ ئهڭ تۇراقلىق ئې

تىلنىڭ تۇراقلىق ئېلېمېنتلىرى ۋە . ئالدىنقى ئهۋالد تىلى ئوتتۇرىسىدا بۆلۈنۈشلهر ھهم پهرقلهرمۇ بولىدۇ

ۋارىس تىلىدىكى ئالدىنقى ئهۋالد تىلىغا نىسبهتهن پهيدا بولغان ئۆزگىرىشلهر مهزكۇر تىلالر

ىنىڭ پۈتكۈل تهرەققىيات مۇساپىسىنى خېلى ئېنىق ئايدىڭالشتۇرۇۋېلىشقا ھهمدە تىلالرنىڭ گۇرۇپپىس

ئايرىم پاكىتلىرى ۋە ھادىسىلىرىگه قاراپ، بۇ گۇرۇپپىدىكى ھهممه تىلالرنىڭ ئهسلىدىكى بىرلىكىنى

انلىقى بۇ قاراش بويىچه بولغاندا، ئورقۇن ئۇيغۇر خ]. 185[»ئېنىقالپ چىقىشقا ئىمكانىيهت بېرىدۇ

مۇنقهرز بولغاندىن كېيىن ئاشۇ خانلىق تهۋەسىدىكى ئاساسلىق قهبىلىلهر ئاساسىدا قۇرۇلغان قوچو

ئۇيغۇر خانلىقى ۋە قاراخانىيالر سۇاللىسى تېررىتورىيىسىدە بىر خىل ئهدەبىي تىلنىڭ قوللىنىلىشى يهنى

.ات قانۇنىيىتىگه ئۇيغۇنئىككى خىل ئهدەبىي تىلنىڭ ئوخشاش بولۇشى ئىنسانالرنىڭ تىل تهرەققىي

ئۆز زامانىسىدىكى ئۇيغۇرالر قولالنغان ئىككى خىل ئهدەبىي تىل ئوتتۇرىسىدا زادى پهرق يوقمۇ،

ئىككى . پهنگه ئۇيغۇن ئهمهس، ئهلۋەتته مهلۇم پهرق بار-پۈتۈنلهي پهرق يوق دەپ ئېيتىش ئىلىم

ن بولغاچقا بىردىنبىر تىل ئاالقىسى خانلىق ئۇزۇن مۇددەت دىن جهھهتته قارىمۇ قارشى ھالهتته تۇرغا

ئۇنىڭ ئۈستىگه ئوخشاش بولمىغان تىل ۋە مهدەنىيهتنىڭ . قىلىدىغان چاغدا مۇئهييهن توسالغۇ بولغان

تهسىرىنى قوبۇل قىلغان بولغاچقا، جهنۇب بىلهن شىمالدىكى ئۇيغۇر ئهدەبىي تىلىدا چهكلىگىلى

239

.شىنىشلىك بىر مهسىلهبۇ دېمىسىمۇ چۈ. بولمايدىغان پهرق كېلىپ چىققان

مهيلى جهنۇبتىكى ئۇيغۇرالرنىڭ ئهدەبىي تىلى بولسۇن، مهيلى شىمالدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ ئهدەبىي تىلى

بولسۇن، بىر پۈتۈن ئهدەبىي تىل سۈپىتىدە يالغۇز ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئىجتىمائىي ۋە مهدەنىي تۇرمۇش

ماستىن، بهلكى باشقا بهزى تۈركىي تىللىق تارىخىدا ئۆزىنىڭ تېگىشلىك رولىنى جارى قىلدۇرۇپ قال

سوۋېت چوڭ «بۇ توغرۇلۇق . خهلقلهرنىڭ مهدەنىيهت ئاالقىسىدا ئۆز رولىنى جارى قىلدۇرغان

ئۇيغۇرالرنىڭ «دە ئېنىق ھالدا ) بهت-58 يىلى نهشرى، -1956 توم، -4(» ئېنسىكلوپېدىيىسى

ئۇزۇن ۋاقىتالرغىچه مهدەنىيهت ئاالقىلىشىش ئهدەبىي تىلى مهركىزىي ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا خهلقلىرىنىڭ

دېگهن بايانى بىلهن تۈركىيىلىك مهشهۇر ئالىم شهمسىدىن سامى ۋە ئهھمهد » تىلى بولۇپ كهلدى

.زەكىلهرنىڭ مۇشۇ مهزمۇندا ئېيتقان بايانلىرى مىسال بولىدۇ

اڭنىڭ شۇەن ز«، »ئىككى تېگىن ھېكايىسى«، »ئالتۇن يارۇق«، »مايتىرى سىمىت«ئومۇمهن،

» دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان دەسلهپكى مهزگىلدىكى ئاممىباب ھۆججهتلهر«، »تهرجىمىهالى

دىۋانۇلۇغاتىت «ۋەكىللىكىدىكى شىمالىي قىسىم ئۇيغۇر ئهدەبىي تىلىدىكى ھۆججهت، ۋەسىقىلهر بىلهن

ۋەكىللىكىدىكى جهنۇبىي قىسىم ئۇيغۇر ئهدەبىي تىلىدىكى ھۆججهتلهر » قۇتادغۇبىلىك«، »تۈرك

قهدىمكى ئۇيغۇر تىلىنىڭ ھهر تهرەپلىمه خۇسۇسىيهتلىرىنى تولۇق ئىپادە قىلغان كالسسىك ئهسهرلهر

چاغاتاي تىلى ۋە . بولۇپ ئۇالر، ئوتتۇرا ئهسىرنىڭ سىستېمىلىق يازما ھۆججهتلىرى سۈپىتىدە داڭلىقتۇر

زامان ئۇيغۇر تىلىنى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ئۇنىڭ تولۇق ھوقۇقلۇق ۋارىسى، جۈملىدىن ھازىرقى

باشقا تۈركىي تىللىق خهلقلهر قهدىمكى . قوللىنىۋاتقان ئۇيغۇر مىللىتىنى بۇ تىلنىڭ ھهقلىق ئىگىسى

.ئۇيغۇر تىلىغا پهقهت ۋاسىتىلىك ھالدا ۋارىسلىق قىلىپ كهلگهن دەپ ئېيتىشقا بولىدۇ

لگىلىك ئىجتىمائىي تهرەققىياتنى بىر مىللهتته يازما ئهدەبىياتنىڭ مهيدانغا كېلىشى به. ئهدەبىيات) 2(

ھهر قانداق بىر ئۇلۇغ ئهسهر «: تهتقىقاتچى الڭ يىڭ خانىم مۇنداق دېگهن. ئالدىنقى شهرت قىلىدۇ

غايهت زور داۋالغۇش ۋە چوڭقۇر ئۆزگىرىشنى بېشىدىن كهچۈرگهن ھهر . ئوخشاشال دەۋرنىڭ مهھسۇلى

».قانداق بىر دەۋر گىگانت ئهسهرلهرگه موھتاج بولىدۇ

ئاسماندىن چۈشكهن ئهمهس ياكى تاسادىپىي ھالدا يارىلىپ قالغان › قۇتادغۇبىلىك‹ئۆلمهس ئهسهر

ئۇنىڭ مهيدانغا كېلىشى ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئىجتىمائىي تهرەققىياتى مۇئهييهن باسقۇچقا . ئهمهس

240

لىك ئۇيغۇر مىللىي مهدەنىيىتىنىڭ گۈللهنگهن دەۋرىگه ۋەكىل. يېتىپ بارغانلىقىنىڭ مهھسۇلى

].186[»قىالاليدىغان داڭلىق ئهسهر

يهنى . ئهسىر ئۇيغۇرالرنىڭ جهمئىيهت تارىخىدا مۇھىم بىر بۇرۇلۇش بولغان ۋاقىت ئىدىIXمىالدىيه

. ئۇيغۇر خانلىقى مۇنقهرز بولۇپ غوبى ئۇيغۇر قهبىلىلىرى كهڭ كۆلهملىك كۆچۈشكه مهجبۇر بولغان

شىمالىي شىنجاڭ، يهتتهسۇ، ماۋەرائۇننهھر، جهنۇبىي بۇنىڭ نهتىجىسىدە غهربكه كۆچكهن قهبىلىلهر

شىنجاڭ رايونىدا ئهسلىدە بار ئۇيغۇر قهبىلىلىرى باشقا تۈركىي تىللىق قهبىلىلهر، ئارىيانالر، توخارالر،

سوغدالر ۋە شىنجاڭ تهۋەسىدە ياشاپ تۇرغان خهنزۇالر بىلهن بىرلىشىپ يېڭى بىر ئىجتىمائىي ۋە مىللىي

هبىلىلهر بىرلهشمىسىنى ئاساس قىلغان ئىپتىدائىي قهبىلىلهر ئىتتىپاقى تۈزۈمى گهۋدىنى يهنى ق

. باسقۇچىدىن ئوتتۇرا ئهسىردىكى فېئودال مىللهت شهكلىدىكى بىر تارىخىي دەۋرگه كىرىپ كهلدى

ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي تىللىق قوۋمالر ئىچىدە ئۇيغۇرالر فېئوداللىق مىللهت شهرتىنى باشالمچى

بۇ خىل ئهھۋال ئۇيغۇر . پ ئورۇنالپ، ئۆزىنىڭ يېڭى بىر تهرەققىيات مۇساپىسىنى باشلىغانبولۇ

مىللىتىنىڭ ئىجتىمائىي ۋە مهدەنىيهت تارىخىدا كۆزنى قاماشتۇرىدىغان مۆجىزىلهرنىڭ

.يارىتىلىدىغانلىقىدىن دېرەك بېرەتتى

ادىسىدىال چاپچىپ تۇرغان ئاتقا ئۇيغۇرالرنىڭ ئۇيغۇر تىلىنى ۋاسىته قىلغان ئهدەبىياتى ئورقۇن ۋ

لېكىن، خهلق ئېغىز ئهدەبىياتى بولسا كىشىنىڭ . ئوخشاش تېزلىكته يۈكسىلىشكه شهرت ھازىرلىغان

شۇنىڭ بىلهن بىرگه ئۇيغۇر تىلى نادىر ئهسهرلهرنى . زوقىنى كهلتۈرگۈدەك دەرىجىدە گۈللهنگهنىدى

غوبى ئۇيغۇرلىرى شىنجاڭغا كۆچۈپ . اتتىيارىتىشقا پۇختا مۇمكىنچىلىكلهرنى تهييارالپ بېرىۋات

كهلگهندىن كېيىن بۇ يهردە ئۆزلىرىنىڭ مهدەنىيىتىدىن يۇقىرى بىلهن مهدەنىيهت ھادىسىسىنىڭ

پاراسهتلىك ۋە غايىلىك ئۇيغۇر مىللىتى بۇ خىل -ئهمما، جاسارەتلىك، ئهقىل. خرىسىغا دۇچ كهلدى

ۇپ كېتىش ھېسسىياتىدا بولماستىن، بهلكى ئۆزىنى يۈكسهك مهدەنىيهت ئالدىدا تهمتىرەپ ياكى يهم بول

تهمكىن تۇتۇپ، يايالقتىكى چهۋەندازالردەك مهغرۇرلۇقىنى ساقلىغان ھالدا ھهم ئۇزۇن يىللىق

بوستانلىقتىكى قوۋمالرغا ھۆكۈمرانلىق قىلىپ كهلگهنلىكىدەك ئىلغار ئىدىيه ۋە كهڭ قورساقلىقنى نامايان

ته تاڭ سۇاللىسى، غهربته ئىران، ئهرەبىستان، جهنۇبتا ھىندىستانغا قىلىپ، شۇنىڭ بىلهن بىرگه شهرق

ئوخشاش مهدەنىيهتلىك ئهللهر بىلهن قويۇق دوستانه ئاالقه قىلىش نهتىجىسىدە ئۇالرنىڭ ئىلغار

241

مهدەنىيىتىنىڭ تهسىرىگه ئۇچرىغانلىقتهك بىر قاتار ئامىلالر قوشۇلۇپ، ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ پسىخىكىسىدا

. تهك روھى مۇستهھكهملهنگهن» غرۇر تۇتۇپ، ئاستىرتىن قېتىرقىنىپ ئۆگىنىش ۋە ئىزدىنىشئۆزىنى مه«

ئۇالر شىنجاڭنىڭ روناق تاپقان ئهنئهنىۋى مهدەنىيهت باغچىسىنىڭ تولۇق ھوقۇقلۇق باغۋەنلىرى بولۇپ

كى ئۇنى ئوتتۇرىغا چىققاندىن كېيىن بۇ گۈلزارلىقتىكى مهرىپهت گۈللىرىنى ئۈششۈتۈپ قويماستىن، بهل

كۆڭۈل قويۇپ پهرۋىش قىلدى، ئۆزلىرى مۇھاپىزەت قىلىپ ئېچىلدۇرغان خۇشپۇراق گۈللهردىن

ھۇزۇرالندى ھهم تېخىمۇ كۆركهم مهرىپهت گۈللىرىنى ئېچىلدۇرۇپ، ئۆز دىيارىنى كىشىنىڭ ھهۋىسىنى

.كهلتۈرگۈدەك چىمهنزارلىققا ئايالندۇرۇشقا ئىرادە تىكلىدى

ئهسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا شىنجاڭغا كېلىشتىن ئىلگىرى قوچو، IXادرو قهبىلىلىرى غهربىي ئۇيغۇرلىرىنىڭ ي

كۈسهن، كاشغهر، ئۇدۇن قاتارلىق جايالرنى مهركهز قىلغان ھهر قايسى بوستانلىقالردا مول مهزمۇنلۇق

مهيلى دىن مهزمۇنىدىكى ئهدەبىيات، مهيلى . رەڭگارەڭ ئهدەبىيات بهرق ئۇرۇپ تۇرۇۋاتاتتى

ئادەت ئهدەبىياتى بولسۇن ئومۇمىي خهلقنىڭ مهنىۋى ئېهتىياجىغا - ئهدەبىيات يهنى ئۆرپئاممىباب

تهرجىمه ۋە ئۆزلهشتۈرمه ئهدەبىياتتىن باشقا، خهلق ئېغىز . ئۇيغۇنلىشىش ئىمكانىيىتىگه ئىگه ئىدى

بۇ . انئهدەبىياتى ۋە يازغۇچىالر ئهدەبىياتى ئىجتىمائىي تۇرمۇشقا ئوخشىمىغان دەرىجىدە يېقىنالشق

ئهدەبىيات، تهرجىمه، شهرھشۇناسلىق -يهرلهردىن پهننىڭ ھهر قايسى ساھهلىرى، بولۇپمۇ تىل

كوماراجىۋا، فۇتۇدىڭ، سىكسانانداالرنى ھېسابقا ئالمىغاندىمۇ، . ساھهسىدە مهشهۇر ئالىمالر ئۆتكهن

لىن، ئوتتۇرا ئاسىيادا قاراخانىيالر سۇاللىسى قۇرۇلۇشتىن سهل ئىلگىرىال سۇلې خانلىقىدا چوڭ ئالىم خوي

.ئوخشىنغا ئوخشاش كاتتا ئالىمالر ياشىغان

دەل قاراخانىيالر سۇاللىسى قۇرۇلغان چاغالردا خانلىقنىڭ ھۆكۈمران قهبىلىلىرى يېزا ئىگىلىكى تهرەققىي

قىلغان، قول ھۈنهرۋەنچىلىك ۋە تىجارىتى يۈكسهلگهن، شهھهرلىشىش جهمئىيهتنىڭ مۇھىم بىر

قالغان بىر ئۇلۇسقا جهمئىيهتنىڭ مۇھىم بىر يۈزلىنىشى بولۇپ قالغان بىر ئۇلۇسقا يۈزلىنىشى بولۇپ

يېتهكچىلىك قىلىش ۋەزىپىسىنى زىممىسىگه ئېلىپال قالماستىن، بهلكى ئۆز ئېلىنىڭ ئىقتىسادىي ۋە

ه مهدەنىيىتىنى تېخىمۇ بىر بالداق يۈكسهلدۈرۈشتهك يۈكسهك مهجبۇرىيهتنىمۇ تارىخىي يوسۇندا ئۈستىگ

.ئالغان

غهربىي ئۇيغۇرلىرى شىنجاڭغا كۆچۈپ كهلگهندىن كېيىن قۇرۇلغان قوچو ئۇيغۇر خانلىقى ۋە قاراخانىيالر

242

. يىلغا يېقىن ۋاقىت مهۋجۇد بولۇپ تۇردى400 ئهسىرنىڭ باشلىرىغا قهدەر XIII ئهسىردىن IXسۇاللىسى

قۇرۇلمىسىدا چوڭقۇر ئۆزگىرىشلهر يۈز بۇ يىلالردا ئۇيغۇرالرنىڭ ئىجتىمائىي قۇرۇلمىسى ۋە ئىقتىسادىي

يىل ئىچىدە ئۇيغۇرالرنىڭ مهدەنىيىتى 400. ئىشلهپچىقىرىش كۈچلىرى ئۇچقاندەك راۋاجالندى. بهردى

ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ . شانلىق مۇۋەپپهقىيهتلهرگه ئېرىشتى ھهم دۇنيانىڭ دىققىتىنى قوزغىدى

شهرق دۇنياسىنىڭ مهدەنىيهت تهرەققىياتىغا چوڭقۇر مهدەنىيهتتىكى گۈللىنىشى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە پۈتۈن

].187[تهسىر پهيدا قىلدى

ھالبۇكى، ئىدېئولوگىيه يهنه . مهدەنىيهت ھادىسىسى ئىدېئولوگىيه كاتېگورىيىسىگه مهنسۇپ

مهدەنىيهتنىڭ گۈللىنىشىمۇ ئىقتىسادىي گۈللىنىشنىڭ . ئىقتىسادىي بازىسى تهرىپىدىن بهلگىلىنىدۇ

اخانىيالر سۇاللىسى دەۋرىدە ئهل فارابى، جهۋھهرى، مهھمۇد كاشغهرى، يۈسۈپ خاس قار. ئىپادىسى

نىڭ مهيدانغا كېلىشى » قۇتادغۇبىلىك«ھاجىپ قاتارلىق مهشهۇر ئالىمالرنىڭ يېتىشىپ چىقىشى بولۇپمۇ

ئالدى بىلهن ئۇيغۇرالرنىڭ مىللهت بولۇپ شهكىللىنىش شهرتىنى ھازىرلىغانلىقىنىڭ، ئىجتىمائىي

تىساد ۋە مهدەنىيهت جهھهتته يۈكسىلىپ، پۇختا، سىستېمىلىق مهدەنىيهت، مهنىۋى ئاساسى ئىق

ئۇ ھهرگىزمۇ ئىپتىدائىي قهبىلىلهرنىڭ كۆچمهن چارۋىچىلىق تۇرمۇشىنى . ياراتقانلىقىنىڭ ئىپادىسى

بۇ بىر روشهن . ئاساس قىلغان ئىقتىسادىي بازىس ۋە ئىپتىدائىي تهپهككۇرىنىڭ مهھسۇلى ئهمهس

ئوتتۇرا ئهسىر شارائىتىدا تۈركىي تىللىق قوۋمالر ئىچىدە پهقهت ئۇيغۇر مىللىتى » قۇتادغۇبىلىك«اكىت، پ

سۆزلهپ ئۆتكهن بىر يۇقىرىدا. ئارىسىدىال بارلىققا كېلىش مۇمكىنچىلىكىنى ھازىرلىغان نادىر ئهسهر

دېئولوگىيه بولغان دىن قاتار مهسىلىلهردىن باشقا، ئۆز زامانىسىدا ئۇيغۇرالر يهنه ھۆكۈمران ئى

تۈزۈم ۋە -مهدەنىيىتىنىڭ تۈپ نېگىزى ۋە ئهمىر مهرۇپلىرىنى ئىگىلهپ، جارى قىلدۇرۇشتا، قانۇن

مۇئامىله كهسپىدە ۋە باشقا ئىجتىمائىي -مالىيه، پۇل-يۇرت باشقۇرۇش ئىشلىرىدا، باج-ئهل

تىن ئۆتكهن مول ئىشلهپچىقىرىش ۋە تهپهككۇر پائالىيهتلىرىدە ئۆزىنىڭ پىشقان ۋە سىناق

غهربىي يۇرت مهدەنىيىتىنىڭ ئاساسىي گهۋدىسى ئۇيغۇر «ئۆز زامانىسىدا . تهجرىبىلىرىگه ئىگه ئىدى

بولۇپ قالغانلىقى ھهرگىز ئهجهبلىنهرلىك ياكى غهلىتىلىك ) جۇ چىڭباۋ سۆزى] (188[«مهدەنىيىتى

.ئهمهس

243

يۈسۈپ خاس ھاجىپ ۋە مهھمۇد كاشغهرى) 8

پ يۈسۈپ خاس ھاجى) 1(

» تهكتى ياخشى نهسهبتىن« بېتىدە يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ -57» مۇقهددىمهB«نىڭ »قۇتادغۇبىلىك«

قانداق بولۇشى كېرەك دېگهن مهسىلىگه » خاس ھاجىپ«ته » قۇتادغۇبىلىك«دېگهن جۈمله ۋە

بېرىلگهن مۇپهسسهل ئۆلچهملهردىن يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ قاراخانىيالر دەۋرىدىكى ھۆكۈمران قهبىله

.ئۇيغۇر قهبىلىسىگه مهنسۇپ ئىكهنلىكىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ

لىك جهمهت قاراخانىيالر سۇاللىسى تهۋەسىدىكى » ياخشى نهسهب«يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئېيتقان

ئاساسىي مىللهت ۋە ھۆكۈمران قوۋم ئۇيغۇر بولۇپ، قانداقتۇر يهنه باشقا بىر قهبىلىنىڭ بولۇشى مۇمكىن

قهبىلىچىلىك تۈزۈمىنى ئاساس قىلغان ئوتتۇرا ئهسىر خانلىقى قاراخانىيالر چۈنكى، فېئودال . ئهمهس

» ئېسىل نهسهبلىك «—سۇاللىسىدە ھۆكۈمران قهبىله بولغان ئۇيغۇر قهبىلىسىدىن باشقىسىنىڭ ياخشى

تۈرلۈك پهزىلهت ۋە «، »ماھىر ئهر، كىشىلهرنىڭ سهرخىلى«شۇنداقال . بولۇشى ئهقىلگه سىغمايدۇ

توغرىلىقى، ھۆرمىتى ۋە خۇداكۇيلۇقى سهۋەبىدىن «، »ن بېزەلگهن ۋە خۇشال ئۆتكهنپاراسهت بىله

بۇ ئادەمنىڭ پادىشاھقا كىتاب تهقدىم قىلىپ، » سۆزگه ماھىر«، »تهقۋادار، بىلىملىك، پاك ئۆتكهن

مۇكاپات ئېلىپ، قهلهم ھهققى «نامىنى ئېلىپ ھهم پادىشاھ تهرىپىدىن قهدىرلىنىپ، » خاس ھاجىپ«

B«، »قۇتادغۇبىلىك(» تېخىمۇ يېقىنلىشىشى«پادىشاھقا » پاراسىتى ئۈچۈن ھۆرمهتلىنىپ-ىلۋە ئهق

بولۇپمۇ، شائىر داستانىنى تامامالپ، قاراخانىي پادىشاھىغا . مۇمكىن بولمايدىغان ئىش) »مۇقهددىمه

يۈسۈپ «تهقدىم قىلغاندىن كېيىن تابغاچ قارا بۇغرا خاقان مىننهتدارلىق بىلدۈرۈش ئۈچۈن شائىرغا

ئۇنۋانى بهرگهنلىكى ) بېيتالر-82، نهزمىي مۇقهددىمه -72نهسرىي مۇقهددىمه (» خاس ھاجىپ

دەرۋەقه، كېيىنكى . شائىرنىڭ كېلىپ چىقىشىنى بهلگىلىشىمىزگه ۋاسىتىلىك ماتېرىيال بولۇشى كېرەك

ساراي يهنى بارلىق » ئۇلۇغ خاس ھاجىپ«دېگهن سۆز قوشۇلۇپ، » ئۇلۇغ«بېيتلهردە بۇ سۆزگه

.ئهھلىلىرىنىڭ باشلىقى دەپ ئاتالغان

ۋەزىپىلهرنىڭ ئىچىدە ئهڭ نازۇك «بۇ ئۇنۋاننى ئالغان كىشىنىڭ دەرىجىسى ۋە ئىمتىيازى داستاندا

ھاجىپلىق «. دەپ كۆرسىتىلىدۇ) بېيتالر-2484، -2435 — 2524(» ۋەزىپه ھاجىپلىق ۋەزىپىسىدۇر

كۈر كۆز، دىڭ قۇالق، سېخىي كۆڭۈل، كۆركهم چىراي، ئۈچۈن ئونلىغان پهزىلهت بولۇشى كېرەك؛ ئۆت

244

-2488 — 2487(دېيىلىدۇ » ئىدراك، بىلىم-كېلىشكهن قامهت، گۈزەل قىياپهت، شېرىن سۆز، ئهقىل

).بېيىتالر

يوسۇنالرنىڭ ئىجرا قىلىنىشىنى -ئۇ قانۇنالر ۋە قائىدە. ئهلىگنىڭ كۆرەر كۆزى—ئۇلۇغ خاس ھاجىپ

. هرنى قوبۇل قىلىدۇ، كاتىپالر، ھۈنهرۋەنلهر ۋە خهزىنىچىلهرنى باشقۇرۇىدۇنازارەت قىلىدۇ، ئهلچىل

يېتىم -رەسمىي مۇراسىمالرنىڭ، زىياپهتلهرنىڭ تهشكىللىنىشىنى كۆزىتىدۇ، كهمبهغهللهر، تۇل خوتۇن

...شىكايهتلىرىنى ئاڭاليدۇ، ئۇالرنىڭ ئهھۋالىنى ئهلىگكه دوكالت قىلىدۇ، ۋەھاكازاالر-ئوغۇلالرنىڭ ئهرز

بۇنداق خىزمهتلهرنى خان جهمهتى ۋە قهبىله ئاقسۆڭهكلىرى ئىچىدىن چىققان ئېسىلزادىلهر قىلىشقا

.تېگىشلىك

. دە ئۆز زامانىسىنىڭ رېئال ئىجتىمائىي مهسىلىلىرى مهركهزلىك ئىپادىلهنگهن» قۇتادغۇبىلىك«

ۋە بىر بالداق مۇتهپهككۇر شائىر يۈسۈپ خاس ھاجىپ جهمئىيهتنى ئىسالھ قىلىش، قايتا قۇرۇش

ئۈمىد ۋە تهلهپلىرىنى چوڭقۇر پهلسهپىۋى پىكىرلهر -يۈكسهلدۈرۈش مهقسىتىدە بىر قاتار غايىۋى ئارزۇ

دە » قۇتادغۇبىلىك«. ۋە جانلىق، تىپىك بهدىئىي ئوبرازالر ۋاسىتىسى ئارقىلىق روشهن سۈرەتلهپ بهرگهن

ئاساسىي سۈپىتىدە ئۇيغۇرالرنىڭ بۇ ئىككى خىل يۆنىلىشلىك كۆز قاراشنىڭ ئىجتىمائىي مهنىۋى

ئهنئهنىۋى ئىجتىمائىي قاراشلىرى قويۇق ۋارىسلىق قىلىنغان ئاساستا، ئاڭلىق ۋە مهقسهتلىك ھالدا

يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكىنىمىزدەك، ئۇيغۇرالر ئۇزاق تارىخىي جهرياندا ياشاش ۋە . ئىپادە قىلىنغان

خېلىال بىرلىككه كهلگهن ۋە سىستېمىالشقان كىشىلىك تهرەققىي قىلىش مۇساپىسىنى راۋانالشتۇرۇش ئۈچۈن

بۇالر ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ بىر پۈتۈن . قارىشى، ئالهم قارىشى ۋە پهلسهپىۋى قاراشنى شهكىللهندۈرگهن

دە ئىپادىلهنگهن بۇ خىل » قۇتادغۇبىلىك«. ئىجتىمائىي ئىدىيىۋى قارىشى بولۇپ ئوتتۇرىغا چىققان

بۇنىڭ ئىچىدە بارلىق ھاياتنىڭ ئاساسى . ماقالردىن تهركىب تاپقانقاراش كۆپ لىنىيه ۋە كۆپ تار

بولغان تهبىئهتنى سۆيۈش، تهبىئهت دۇنياسىدىكى كۈللى جانلىقالرنىڭ سهرخىلى ئىنساننى سۆيۈش،

ئىنساننىڭ زورىيىشى ۋە قۇدرەت تېپىشىنىڭ ئۈنۈملۈك ۋاسىتىسى ئهمگهكنى قهدىرلهش، ئهقىل ۋە

ھېكمهتنى ئۇلۇغالش، مېهنهت ۋە - بىلىم—رىجىدە قويۇقالشقان جهۋھىرى پاراسهتنىڭ غايهت زور دە

، بۇنداق بهختتىن )قۇت(بىلىم ئارقىلىق ئىنسان ھاياتىدا يېتىشكه تېگىشلىك رېئال تۇرمۇشتىكى بهخت

بىر مهزگىل لهززەتلىنىش بىلهن كۇپايىلهنمهي، ئۇنىڭدىن ئۇزۇنغىچه ھۇزۇرلىنىش، پهيزىنى سۈرۈش

245

ىنىڭ ئهھمىيىتى دېگهنگه ئوخشاش ئاكتۇئال مهسىلىلهر جانلىق، ئوبرازلىق ۋە روشهن ئىنسان ھايات

مۇبادا قهدىمكى ئۇيغۇرالر ئارىسىدا مۇشۇ مهسىلىلهردە بىرلىككه كهلگهن . ھالدا ئهكس ئهتتۈرۈلگهن

نىڭ بىر پۈتۈن ئىجتىمائىي » قۇتادغۇبىلىك«سىستېمىلىق ئىدىيىۋى قاراش بولمىغان بولسا ئىدى،

ئۇيغۇرالرنىڭ . دىيىۋى سىستېمىسى مۇنچىلىك دەرىجىدە مۇكهممهل ۋە سىستېمىلىق بولمىغان بوالتتىئى

ئىجتىمائىي ئىدىيه، پهلسهپىۋى قاراشلىرى ئۇزاق تارىخنى بويالپ، ئىزچىل زورىيىپ كهلگهنلىكى،

ىنى قوبۇل ئوتتۇرا جۇڭگو، ھىندىستان، ئهرەب، پارس ۋە گىرىك مهدەنىيهتلىرىنىڭ ئېسىل تهركىبلىر

قىلىپ، ئۈزلۈكسىز تولۇقالپ بارغانلىقى، ئۆز زامانىسىدا پۈتۈن ئۇيغۇر مىللىتىگه ئورتاق ئىدېئولوگىيه

سۈپىتىدە خىزمهت قىلغانلىقى ئۈچۈن، ئۇيغۇر مۇتهپهككۇر شائىرى يۈسۈپ خاس ھاجىپ تهرىپىدىن

مۇس خاراكتېرلىك ئهسهردە تىن ئىبارەت بۇ قا» قۇتادغۇبىلىك«ھهقلىق يوسۇندا ۋارىسلىق قىلىنغان

.بېيىتىلىپ، سىستېمىالشتۇرۇلۇپ، دەستۇر تۈسىنى ئالغان ھالدا ئوتتۇرىغا چىققان

ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ يۈسۈپ خاس ھاجىپتىن كېيىنكى تارىخىدا ئۆتكهن بىر قاتار ئالىم، مۇتهپهككۇرلىرى

تىلىك تهسىرىگه ئۇچرىغانلىرى نىڭ بىۋاسىته ۋە ۋاسى» قۇتادغۇبىلىك«ۋە شائىر، يازغۇچىلىرى ئىچىدە

نى كۆرگهن ياكى كۆرمىگهنلىرى بولسۇن يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكهن » قۇتادغۇبىلىك«ياكى

ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى ئىجتىمائىي پهلسهپىۋى قاراشلىرىنى ھهرخىل ئۇسلۇب ۋە يول بىلهن ئهكس

پۈتۈن ئۇيغۇر ئىجتىمائىي بۇ نۇقتا يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ بىر . ئهتتۈرمىگهنلىرى يوق دېيهرلىك

بىرىگه تۇتاشتۇرۇشتا -پهلسهپىۋى قاراشلىرىنىڭ يىراق تارىخى بىلهن يېقىنقى زامان تارىخىنى بىر

.مهركىزىي باغلىغۇچىلىق رول ئوينىغان كاتتا مۇتهپهككۇر ئىكهنلىكىنى ئىسپاتاليدۇ

مهھمۇد كاشغهرى) 2(

مهن شۇ تۈركلهرنىڭ ئهڭ ... «رىدە ناملىق ئهسى» دىۋانۇلۇغاتىت تۈرك«مهھمۇد كاشغهرى

سۆزمهنلىرىدىن، پىكىرنى ئهڭ روشهن بايان قىالاليدىغانلىرىدىن، ئهڭ زېرەكلىرىدىن، ئهڭ ئاساسلىق

دەپ ) بهتلهر-3، -2 توم، I(» .قهبىلىگه مهنسۇپلىرىدىن ۋە جهڭ ئىشلىرىدا ئۇستا نهيزىۋازلىرىدىن

.رىغا قويۇپ ئۆتىدۇيېزىپ، ئۆزىگه مهنسۇپ بولغان قهبىلىنى ئوتتۇ

دېگهن » ئۇيغۇر«ىدا » دىۋان«بىرمۇنچه ئالىمالر، بولۇپمۇ ئۆمهلژان پرىتساك مهھمۇد كاشغهرى

تۈرك ئهللىرىنى سامانى ئوغۇللىرىدىن قايتۇرۇۋالغان «) بهت-152 توم، I(سۆزگه بهرگهن ئىزاھاتىدا

246

سهن ئىبنى ئهل ئاتهرنىڭ دېگهن سۆزىگه ئاسا» دەيدۇ) ئهمر تېگىن(خهمىرتېگىن ‹بوۋىمىزنى

) يىلى-992( يىلى -389قاراخانىيالر جهمهتى ھهققىدە بهرگهن مهلۇماتىنى دەلىل كهلتۈرۈپ، ھىجرىيه

بۇخارانى ئالغان ئهبۇل ھهسهن ھارۇن ئىبنى سۇاليمان خوتهننى ئالغان يۈسۈپ قادىرخاننىڭ ئوغلى

ى، مۇھهممهدنىڭ چوڭ ئوغلى ھۈسهيىن مۇھهممهد بۇغراخان مهھمۇد كاشغهرىنىڭ بوۋىسى ئىكهنلىكىن

دېگهن ئۇنۋان بىلهن » ئارىسالن ئىلىك«ئىبنى مۇھهممهد مهھمۇد كاشغهرىنىڭ ئاتىسى ئىكهنلىكىنى،

يىللىرى بارىسغان ئهمىرى بولۇپ تۇرغان ۋە ) 1056 — 1057مىالدىيه (-449 — 488ھىجرىيه

ردە سوقتۇرۇلغان ئاقچىالر مهھمۇد دېگهن نام بىلهن شۇ دەۋ» شهمسىد دۆلهت ئارىسالن ئىلىك«

كاشغهرىنىڭ ئاتىسى ھۈسهيىن تهرىپىدىن سوقتۇرۇلغانلىقىنى ئېنىقالپ چىقتى، شۇنىڭ بىلهن مهھمۇد

.كاشغهرىنىڭ قاراخانىيالر خان جهمهتىدىكى ئورنى ئىلمىي يوسۇندا ئىسپاتالپ چىقىلدى

ئىبنى مۇھهممهد ئهلى كاشغهرى مهھمۇد ئىبنى ئهل ھۈسهيىن —مهھمۇد كاشغهرىنىڭ تولۇق نامى

يىللىرى كاشغهرنىڭ غهربىدىكى ئوپال يېزىسىنىڭ ئازىق كهنتىدە -1020تهخمىنهن مىالدىيه

-1075 — 1072ئۇ مىالدىيه . يىللىرى يهنه شۇ يېزىدا ۋاپات بولغان-1117تۇغۇلۇپ، تهخمىنهن

يهنه . ب تىلىدا يېزىپ قالدۇرغانناملىق ئۈچ جىلدلىق كىتابنى ئهرە» دىۋانۇلۇغاتىت تۈرك«يىللىرى

ناملىق بىر ئهسهرنى يازغان بولسىمۇ، ئهمما بۇ ئهسهر » كىتابۇ جهۋاھىرىن نهھۋى فى لۇغهتىت تۈرك«

.ھازىرغىچه مهلۇم ئهمهس

نهچچه يىل مابهينىدە كۆپ تهتقىقاتالر ئېلىپ 20مهھمۇد كاشغهرى توغرىسىدا ئېلىمىزدە يېقىنقى

.ۇقچه چۈشهندۈرمىدۇقبېرىلغانلىقى ئۈچۈن ئارت

قىتانالر ۋە ئۇيغۇرالر. 7

قىتانالرنىڭ باش كۆتۈرۈشى ۋە ئۇيغۇرالرنىڭ رولى

ئۇالر شهرقىي . قىتانالر ئېلىمىزنىڭ شىمالىدا ئاپىرىدە بولغان شهكىللهنگهن قهدىمكى مىللهتلهرنىڭ بىرى

موڭغۇل تىپىدىكى، يهنه غۇزالرنىڭ ئهۋالدى، بهزىلهر توڭغۇس تىپىدىكى خهلق دېسه، بهزىلهر

247

].189[بهزىلهر تۈركىي تىپتىكى قهبىله دەپ قارايدۇ

ۋە توخې ) سارمورېن دەرياسى( ئهسىردە مهملىكىتىمىزنىڭ شىمالىدىكى خۇاڭخې دەرياسى IVمىالدىيه

ك قىتانالر تۈر. ۋادىلىرىدا قىتانالر بېلىقچىلىق ۋە ئوۋچىلىق بىلهن شۇغۇلالنغان) لوخا دەرياسى(دەرياسى

تاشقى موڭغۇلىيىنى ئاساسىي بازا قىلىپ . كۈچهيگهن چاغالردا ئۇالرغا بېقىنغان) 744 — 552(خانلىقى

يىلغىچه 100قۇرۇلغاندا قىتانالر ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدا ) 840 — 744(ئۇيغۇر خانلىقى

نى قىتانالرغا دېگهن ئۇيغۇر ئهمهلدار) ) شۇ چاغدا ئۇيغۇر خانلىقى رۇسى]. 190[ياشىغان

يىللىرى ئۇيغۇر خانلىقى مۇنقهرز بولغاندىن كېيىن قهبىلىلهر -840. ھۆكۈمران قىلىپ ئهۋەتكهن

قىتانالرغا ھۆكۈمرانلىق قىلىۋاتقان بىر قىسىم ئۇيغۇر ئاقسۆڭهكلىرى . تهرەپكه پىتىراپ كهتكهن-تهرەپ

ياسى ساھىلىغا قايتىپ كهتمهي، ئاغدۇرۇۋېتىلگهن بولسىمۇ، ئهمما ئۇالر موڭغۇلىيىدىكى ئورقۇن دەر

بىر مهزگىللىك ياشاش ۋە . ئاۋۋالقىدەكال قىتانالر يېرىدە قېلىپ، قىتانالرنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدا ياشىغان

تىرىكچىلىك قىلىش ئارقىلىق ئۇيغۇرالر بىر قهبىله بولۇپ زورايغان ۋە بىر قانچه جهمهتكه بۆلۈنگهن،

باجا بولۇشااليدىغان -قىتانالرنىڭ خان جهمهتى بىلهن قۇدائۇالر . بىر جهمهتنىڭ ئىسمى ئىدى» شۇلۇ«

شۇلۇ يولىدۇ خانىشنىڭ ئوغلى قىتانالرنىڭ تۇيزوڭ خانى بولمىش . يۇقىرى ئىمتىيازنى مۇستهھكهملىگهن

نىڭ ) نهقىلچىدىن—ئانىسى شۇلۇ يولىدۇنى دېمهكچى (خانىش «ياللۇغ دېگۇاڭ بۇ ھهقته توختىلىپ

» ئومۇمىي ئۆرنهك«(» ڭ يىلتىزىغا ئوخشايدۇ، يۆتكهش مۇمكىن ئهمهسجهمهتى چوڭ قېرى ئارچىنى

«،»كېيىنكى خهن سۇاللىسىگه ئائىت خاتىرىلهرنىڭ بىرىنچىسى« جىلد، -286 286 «

.دېگهن» ) »

تهيزۇڭنىڭ چۈن چىن خانىشى «: دە مۇنداق دېيىلگهن» خانىشالر تهزكىرىسى. لياۋ سۇاللىسى تارىخى«

). مۇنۇالر(بوۋىلىرى - يوشۇرۇن ئىسمى پىڭ، ئهركىلهتمه ئىسمى يولىدۇ، ئۇنىڭ ئاتاشۇلۇ ئۇرۇقىدىن،

پوگۇ ) مېيلى(جېنسى مېيلىنى تاپقان، جېنسى ) شېلى(ئۇيغۇر رۇسى ۋەي نىڭ شېلىنى تاپقان، ۋېينىڭ

—لياۋتهيزۇ ياللۇغ ئاباگىنىڭ بوۋىسى يۇندىشى (يۇندى جياۋاڭ ) مېيلى(مېيلىنى تاپقان، پوگۇ

. ئۇالر قىتانالرنىڭ ئوڭ تهرەپ قهبىلىسىدە تۇرمۇش كهچۈرگهن. نىڭ قىزىغا ئۆيلهنگهن) ىلچىدىننهق

دېمهك، شۇلۇ يولىدۇ مىالدىيه . »بۆگۇنىڭ ئىسمى يۈەن بولۇپ، ياۋليهن ئۇرۇقىنىڭ ئاقساقىلى بولغان

لىقتا ئۈچ بوۋىلىرى، يهنى تۆتىنچى بوۋىسى بولۇپ، ئارى- يىلى تۇغۇلغان بولۇپ، ئۇنىڭ ئاتا-879

248

يهنه . يىل بولغان100 يىلدىن ھېسابالنغاندا، بۇنىڭغا تهخمىنهن 30ھهر بىر ئهۋالد . ئهۋالد ئۆتكهن

بۇنىڭغا رۇسىنىڭ ئۆستۈرۈلۈپ، يۆتكىلىپ ماكانالشقان ۋاقتىنى قوشۇپ ھېسابلىغاندا، ئومۇمهن شۇلۇ

يىلالر -760 — 750دىيه يولىدۇ خانىشنىڭ ئهجدادى قىتانالرغا بېرىپ ماكانالشقان ۋاقتى مىال

بۇ ۋاقىت ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ئهڭ . ئارىلىقىغا توغرا كېلىدۇ، دەپ پهرەز قىلىشقا بولىدۇ

ياللۇغ —شۇلۇ يولىدۇ قىتانالرنىڭ دۆلهت قۇرغۇچى خانى لياۋ تهيزۇ . كۈچهيگهن چاغلىرى ئىدى

ئهمهل نامى (رلهشمىسىنىڭ ئازاگېزىسى دادىسى يۈەن ياۋلىيهن قهبىلىلىرى بى. ئاباگىغا ياتلىق بولغان

يىلى خان دەپ ئاتالغاندا، ئۇ -907ياللۇغ ئاباگى . بولغان) ئاتامان مهنىسىدە بولسا كېرەك—

شۇنىڭ بىلهن لهشكهرلهرنى توپالپ، ھهربىي تهييارلىقالرنى . دەپ ئاتالغان» زېمىن خانىش«

ئىسيانچىالر بىرقانچه . رشى ئىسيان كۆتۈرگهن ئايدا ئىنىسى الگى ئاباگىغا قا-3 يىلى -913. ئىشلىگهن

بۇ ھالقىلىق پهيتته ئاباگى ئالدىن . قهبىلىلهرنى ئهگهشتۈرۈۋالغان بولغاچقا كۈچىمۇ خېلى زور ئىدى

شۇلۇ يولىدۇ . يۈرەر قىسمىغا قوماندانلىق قىلىپ، الگى قاتارلىقالرنى قوغالش ئۈچۈن جهڭگه ئاتلىنىدۇ

قوماندانلىق قىلىپ، يىندىشى باشچىلىقىدىكى ئىسيانچىالرنىڭ قورشاپ ئوردا مۇھاپىزەت لهشكهرلىرىگه

يهنه ياردەمچى قوشۇن ئهۋەتىپ ئىسيانچىالرنىڭ قولىغا . ھۇجۇم قىلىشىغا قاتتىق قارشىلىق كۆرسىتىدۇ

بوۋىسىدىن مىراس - سۇتۇقنى ۋە ئاباگىنىڭ ئاتا—چۈشكهن ئاباگى خانلىقىنىڭ سىمۋولى بولغان تۇغ

) لياۋ تهيزۇ( يىلى ئاباگى -916]. 191[نى قايتۇرۇپ كېلىدۇ» قۇتلۇق چېدىرى«تقان بولۇپ كېلىۋا

قىتان قۇلدارلىرىنىڭ باش رەھبىرى بولۇش سۈپىتى بىلهن يېڭى خانلىق تۈزۈمىنى تىكلهيدۇ،

خوتۇنى شۇلۇ يولىدۇغا . دەپ ئاتايدۇ» ئۆزىنى تهڭرى خان«پادىشاھلىق نامىنى قوللىنىپ،

شۇنىڭدىن باشالپ قىتان . ى دېگهن ئۇنۋاننى بېرىدۇ» شمهن زېمىن خانىشالياقهتلىك، دانى«

پادىشاھلىقىنىڭ ھهربىي، دۆلهت ئىشلىرىغا مۇناسىۋەتلىك چوڭ ئىشالرغا شۇلۇ خانىش قاتنىشىدىغان

.تهدبىر بهلگىلىگهن-بولغان ۋە سىياسهت

كلهنگهن ئاباگى ھۆكۈمرانلىقىنى ئۇ ئهقىللىق، باتۇر، ئهسكىرىي ئىشالرغا پىششىق بولغاچقا، يېڭىدىن تى

ئهينى چاغالردا . مۇستهھكهملهش ئۈچۈن، ئالدى بىلهن ئهسكىرىي تهييارلىقالرنى پۇختىلىغان

قهبىلىلهر ئاۋۋالقىدەكال ھهربىي . قىتانالرنىڭ ھهربىي تۈزۈمى روشهن مىللىي ئاالھىدىلىكلهرنى ساقلىغان

نىڭ غوللۇق قىسمى پادىشاھنىڭ بىۋاسىته قىتان ئارمىيىسى. تهشكىلىي تۈزۈمنى ئاساس قىلغان

249

» پېشى«(» پېشى قوشۇن«ئورۇنالشتۇرۇشىدىكى زەربىدار قوشۇندىن ئىبارەت بولۇپ، ئاباگى بۇ قوشۇننى

. دېگهن قىسىمالرغا بۆلگهن» خاس قوشۇن«ۋە ) قىتانچه سۆز بولۇپ، قهيسهر، باتۇر دېگهن مهنىدە

. مىڭ چهۋەندازدىن تهشكىل تاپقان30بولۇپ، » نغانزېمىندىكى نادىرالردىن تالال» «پېشى قوشۇن«

20دېگهن مهنىدىمۇ بولۇپ، بۇ شۇلۇ خانىش تهرىپىدىن تالالنغان » ئهتىۋارلىق«)) » خاس«

شۇلۇ خانىشنىڭ بىۋاسىته » خاس قوشۇن«ئهمهلىيهتته . مىڭ چهۋەندازدىن تهشكىللهنگهن

.قوماندانلىقىدا بوالتتى

نى كونترول قىلىپ تۇرغانلىقتىن لياۋ تهيزۇ ئاباگى داڭشاڭ قهبىلىسىگه شۇلۇ يولىدۇ ئاساسىي قوشۇن

، چوپۇ ئىككى ئۇرۇقى مهخپىي پىالن )سېرىق باشالر(ھۇجۇم قىلغان، بۇ چاغدا سىرۋېيالرنىڭ خۇاڭ تو

شۇلۇ خانىش خهۋەرنى تاپشۇرۇۋېلىپال . تۈزۈپ، قىتانالرنىڭ خان ئوردىسىغا تۇيۇقسىز ھۇجۇم قىلىدۇ

شۇنالرنى تهرتىپكه سېلىپ، قهھرىمانلىق بىلهن قايتۇرما ھۇجۇمغا ئۆتۈپ، دۈشمهن قوشۇنىنى دەرھال قو

.تارمار كهلتۈرىدۇ، شۇنىڭ بىلهن كهڭ قهبىلىداشالرنىڭ ھۆرمىتىگه سازاۋەر بولىدۇ

. ساناقسىز-شۇلۇ يولىدۇنىڭ قىتان خانلىقىنى مۇستهھكهملهش ئۈچۈن ئىشلىگهن خىزمهتلىرى سان

يىلى قىتانالرنىڭ شهرقىي بۇخهيگه يۈرۈش قىلىشىدا كۆرسهتكهن تىرىشچانلىقىنى -925بۇنىڭ ئىچىدە

شۇ يىلى قىتان خانى ئاباگى، خانىش شۇلۇ يولىدۇ، شاھزادە باي، ئىككىنچى . تىلغا ئالماي بولمايدۇ

ۈن بۇ ئۇرۇش دەھشهتلىك بولۇپ، بۇ ئۇرۇشقا قىتانالر پۈت. ئوغلى دىگۇاڭ قاتارلىقالر بىرگه بارغان

خانىش بۇ ئۇرۇشتا كۆپ ئهقىل . ئاخىرى قىتان قوشۇنى غهلىبه قىلغان. ئهسكىرىي كۈچىنى توپلىغان

.كۆرسهتكهن

ئايدا لياۋ تهيزۇ ئاباگى بۇخهيلىكلهرنى مۇنقهرز قىلغاندىن كېيىن فۇيۇ دىيارىدا -7 يىلى -926

خاقانلىقنىڭ ھهربىي ۋە ئاباگى ئۆلگهندىن كېيىن خانىش شۇلۇ يولىدۇ نايىب شاھ بولۇپ،. ئۆلىدۇ

ئايدا ھهربىي ھوقۇقنى تۇتۇپ تۇرغان ئهمىر -11 يىلى -927. مهمۇرىي ئىشلىرىنى ئۆز قولىدا تۇتىدۇ

. لهشكهر ياللۇغ دىگۇاڭ خانىش شۇلۇ يولىدۇنىڭ قوللىشى ئارقىسىدا خانلىق تهختكه ۋارىسلىق قىلىدۇ

پىكرى -ئۇنىڭ ھاياتىدىكى پۈتۈن ئوي. دۇ يېشىدا ئالهمدىن ئۆتى75 يىلى -953خانىش شۇلۇ يولىدۇ

قىتانالرنىڭ سىياسىي، ھهربىي ۋە ئىجتىمائىي ئىشلىرىغا ئاكتىپ ئارىلىشىپ، ئۈنۈملۈك تهسىر كۆرسىتىش،

بۇنىڭغا مۇنداق بىر قانچه مىسال كۆرسهتسهكال . ھالقىلىق پهيتلهردە تهدبىر بهلگىلهش بىلهن بولىدۇ

250

هندىن كېيىن مۇرەككهپ زىددىيهتلهرنى يېڭىپ ۋە باشقا خانىش ئاباگى ئۆلگ. كۇپايه قىلىدۇ

تېگىنلهرنى قايرىۋېتىپ ئۆزىنىڭ ئوغلى ياللۇغ دىگۇاڭنى خانلىق تهختكه ۋارىسلىق قىلدۇردى، شۇ

. چاغدا ئاباگىنىڭ يهنه بىر ئوغلى ياللۇغ باي ھهم خانلىق تهختكه ۋارىسلىق قىلىشقا تېگىشلىك ئىدى

مۇشۇنداق ھالقىلىق پهيتته، . ۇيلۇق قىتان ئاقسۆڭهكلىرى ئۇنى قولاليتتىدىيلى قاتارلىق يۇقىرى ئابر

دېگهن پهرماننى چۈشۈرۈپ، ئۆكتىچىلهرنىڭ » شهرقىي قىتان خانىغا يان باستى«خانىش دىيلىنى

دىگۇاڭ تارىختا لياۋتهيزۇڭ دەپ . ھهيۋىسىنى يوقىتىپ، دىگۇاڭنىڭ ئورنىنى ئوڭۇشلۇق قوغداپ قالىدۇ

بۇ جهرياندا، خانىش ئوغلىنىڭ دۆلهت باشقۇرۇشى جهھهتته . يىلىغىچه خان بولىدۇ -947ئاتىلىپ،

دىگۇاڭ ئۆلگهندىن كېيىن خانىش ئۆزىنىڭ يهنه بىر ئارزۇلۇق . كۆپ مهسلىههتلهرنى بېرىپ تۇرىدۇ

ھهتتا لىخۇ . ئوغلى لىخۇنى خانلىق تهختكه ۋارىسلىق قىلدۇرماقچى بولۇپ نۇرغۇن ھهرىكهت قىلىدۇ

ككىسى سارمۇرىن دەرياسى بويىدا نۇرغۇن قوشۇن توپالپ، ئۆكتىچى گۇرۇھ بىلهن ھهل قىلغۇچ بىلهن ئى

ئهمما، قىتان ئاقسۆڭهكلىرىنىڭ ئارىغا چۈشۈشى، دۆلهت ۋە خهلقنىڭ ئالىي . ئېلىشماقچى بولىدۇ

بۇنىڭ ئانىسى باشقا،(مهنپهئهتىنى ئالدىنقى ئورۇنغا قويۇشى سهۋەبلىك، چوڭ شاھزادە يوڭكاڭۋاڭ

.تهختكه ئولتۇرىدۇ ۋە لياۋشىنزۇڭ دەپ ئاتىلىدۇ) لىخۇ بىلهن دادا بىر

لياۋ ئىمپېرىيىسىنىڭ ئاباگى خان دەۋرى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى يىلالردا شۇلۇ خانىشنىڭ ئورنىنىڭ

بېتىدە مۇنداق -68 توم، -6» جۇڭگو ئومۇمىي تارىخى«: يۇقىرىلىقىنىڭ پاكىتى يهنه مۇنداق

كۈنچىقىشتىكى جايالرنى ئىستېال قىلىش جهريانىدا، ) نهقىلچىدىن-يولىدۇ(شۇلۇ خانىش «: دېيىلگهن

ئۇ ئهسلىدە (ئهسىر ئالغان قۇلالرغا يىكۈن ئايمىقىنىڭ گۇاڭيى ناھىيىسىنى قۇرۇپ بهرگهنىدى

› خۇسۇسىي قۇللىرىغا ئايلىنىپ قالغان‹بۇ ئهسىرلهر شۇلۇ خانىشنىڭ ). ئۇيغۇرالرنىڭ يايلىقى ئىدى

.»قوللىرى بوالتتى› قارام‹پادىشاھ ۋە خانىشنىڭ قول ئاستىدىكى قىتان ئاقسۆڭهكلىرىنىڭمۇ «. »ئىدى

لياۋ سۇاللىسىنىڭ قۇرغۇچىسى ياللۇغ ئاباگى قىتانالرنى بىرلىككه كهلتۈرۈش ۋە تهرەققىي قىلدۇرۇش

ىگه ئۇنىڭ ھوقۇق ئىگىلىشى قىتان ئاقسۆڭهكلىرىنىڭ مهنپهئهت. ئۈچۈن مۇھىم ھهسسىلهرنى قوشتى

ۋەكىللىك قىلسىمۇ، ئهمما ئهينى تارىخىي شارائىتتا قىتان جهمئىيىتىنى بىرلىككه كهلتۈرۈشنى ئىشقا

لياۋ . ئاشۇرۇش ئوبيېكتىپ ئهمهلىيهت، شۇنداقال قىتان خهلقىنىڭ قىزغىن ۋە ئورتاق ئارزۇسى ئىدى

كهڭ رايونالرنى بىرلىككه سۇاللىسىنىڭ ئوتتۇرا تۈزلهڭلىكىنىڭ شىمالىدىكى كۆپ مىللهت ئولتۇراقالشقان

251

كهلتۈرۈشى، قىتانالرنىڭ ئىچكى قىسمىنىڭ مۇناسىۋىتىنى كۈچهيتىپ قالماستىن، بهلكى خانلىق

ئاباگىنىڭ . تهۋەسىدىكى باشقا مىللهتلهرنىڭ ئىتتىپاقى ۋە ئارىلىشىشىنى ياخشىلىدى ۋە تېزلهتتى

ئاخىر خان -ىدىل كۆزىتىپ، باشتىنئايالى شۇلۇ يولىدۇ تارىخىي تهرەققىياتنىڭ يۈزلىنىشىنى ئهستاي

ئالدىنقى سهپته بىلله جهڭ قىلدى، قىتانالرنى . تهدبىرلهرنى بىرلىكته تۈزدى-چارە. بىلهن بىرگه بولدى

بىرلىككه كهلتۈرۈش ۋە تهرەققىي قىلدۇرۇشنى ئىشقا ئاشۇرۇش ئۈچۈن ئالغا ئىلگىرىلهش يولىدىكى

ۆسۈپ ئۆتۈپ، قىتانالرنىڭ سهككىز قهبىلىسىنى بىرلىككه قاتتىق ۋە دەھشهتلىك توساقالرنى باتۇرالرچه ب

ئاباگى ئۆلگهندىن كېيىن، لياۋ سۇاللىسىنىڭ بىرلىكى ئۈچۈن قهتئىي تهۋرەنمهي . كهلتۈرۈشنى تېزلهتتى

تىرىشچانلىق كۆرسهتكهن ھهم ئىقتىساد، مهدەنىيهتنىڭ تهرەققىي قىلىشىنى داۋاملىق

بۇالرنىڭ ھهممىسى «: هي خانىشقا مۇنداق باھا بهرگهنىدىپروفېسسور سۇ بېيخ. ئىلگىرىلىتىۋەرگهن

ئۆچمهس تۆھپىدۇر، ئۇيغۇرالر تارىخىدا ئۇ ئۇنتۇلمايدىغان مۇھىم ئايال سىياسىيون، ھهربىيشۇناس، بىر

.»ئهۋالد مهشهۇر ئايالالر سهھىپىسىنى ئاچقۇچى

قىتانالرنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادا خانلىق تىكلىشى ۋە ئۇيغۇرالر) 1

لياۋ سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ شىنجاڭغا قوشنا ئوتتۇرا ئاسىيادىكى —ئهمدى قاراقىتان بىز

.پائالىيىتى توغرۇلۇق توختىلىمىز

قوچو ئۇيغۇر خانلىقى ۋە قاراخانىيالر سۇاللىسى قاراقىتانالرنىڭ غهربكه سۈرۈلۈشى ۋە قۇدرەت تېپىشى

موڭغۇلالرنىڭ باش كۆتۈرۈشى بىلهن قوچو . ئاجىزالشتۇردىبىلهن ئۆزلىرىنىڭ مۇستهقىللىقىنى تهدرىجىي

، قاراخانىيالرمۇ )يىلى-1211(ئىدىقۇتى، سىياسىي ۋەزىيهتنى مۆلچهرلهپ، چىڭگىزخانغا بهيئهت قىلدى

.بۇ چاغالردا ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ سىياسىي سهھنىسىدىن غايىب بولغانىدى

موڭغۇلالر باش كۆتۈرۈشنىڭ دەسلهپكى مهزگىللىرىدە ئىككى ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ئاخىرقى مهزگىللىرى ۋە

شىنجاڭغا قوشنا ئوتتۇرا ئاسىيادا باشقا ئىجتىمائىي ھادىسىلهرگه ئوخشاش نۇرغۇن ئېتنىك تهركىبلهر

قاراقىتانالرنىڭ بۇ رايوننى غادىرۇسكۆل قىلىشى، بۇ خىل ئهھۋالنى تېخىمۇ . ئۈزلۈكسىز زورايغانىدى

ا، قاراقىتانالر ۋە موڭغۇلالر دەۋرىدىكى يهتتهسۇ ھهم ماۋەرائۇننهھر شۇڭ. مۇرەككهپلهشتۈرۈۋەتتى

.رايونىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ ئهھۋالىنى يېڭىۋاشتىن بايان قىلىشقا توغرا كېلىدۇ

252

دەپ » غهربىي لياۋ دۆلىتى«قاراقىتانالرنىڭ غهربىي رايوندا قۇرغان ھاكىمىيىتى خهنزۇچه ھۆججهتلهردە

يىلىغىچه تهڭرىتاغنىڭ جهنۇبىي ۋە شىمالىي -1211 يىلىدىن -1124يه بۇ دۆلهت مىالدى. ئاتالدى

رايونلىرى، ئوتتۇرا ئاسىيا، شۇنىڭدەك شهرقىي ئىران ئېگىزلىكىدە ھۆكۈم سۈرۈپ، بۇ رايونالردا چوڭقۇر

.تارىخىي ئىز ۋە تهسىرلهرنى قالدۇردى

ە قاراخانىيالر سۇاللىسى بىلهن بۇ دۆلهت مهۋجۇد بولۇپ تۇرۇش جهريانىدا قوچو ئۇيغۇر ھاكىمىيىتى ۋ

بىرلىكته مهۋجۇد بولۇش، ئىتتىپاق تۈزۈش، بهيئهت قىلدۇرۇش، پارچىلىنىش، مۇنقهرز بولۇش، خانلىق

سىستېمىسىدا ئالمىشىش يۈز بېرىش قاتارلىق بىر قاتار ئىجتىمائىي، سىياسىي ھادىسىلهرنى باشتىن

ئوتتۇرا ) يىللىرى-1212 — 1211مىالدىيه (كهچۈرۈپ، ئاخىر بۇ ئۈچ ھاكىمىيهت بىرال ۋاقىتتا

.ئاسىيانىڭ سياسىي سهھنىسىدىن ئايرىلدى

بىز غهربىي لياۋ دۆلىتىنىڭ يهتتهسۇ ۋە ماۋەرائۇننهھر رايونلىرىدا ئۈنۈملۈك باشقۇرۇش رولىنى جارى

قىلدۇرۇپ تۇرغان مهزگىللهردىكى ئۇيغۇرالرنىڭ ئاشۇ ئورۇندىكى ئورنى ۋە پائالىيهت تهسىرىنى

قىسقىچه ئهسلهپ ئۆتۈش ئارقىلىق، موڭغۇل دەۋرىدىكى خۇددى شۇ خىل ئهسلهشكه مۇقهددىمه

.ھازىرالپ چىقىمىز

قىتانالر يهتتهسۇ، ماۋەرائۇننهھر رايونلىرىنىڭ سىياسىي ھوقۇقىنى بىر مهزگىل ئىگىلهپ تۇرغان بولسىمۇ،

بولۇپ ] 192[»مىللهتلهرنىڭ بىرىئۇيغۇرالر غهربىي لياۋ دۆلىتى چېگرىسى ئىچىدىكى ئاساسىي «لېكىن

چۈنكى، بۇ ئىككى مىللهت خهلقى تارىختىن بېرى ئۆزئارا دوستانه ئۆتۈپ كهلگهن، . قېلىۋەرگهن

.بىر خانلىق تهۋەسىدە ھايات كهچۈرگهن. تاالشمۇ قىلغان-ئۇرۇش

ر بىلهن قوچو ئۇيغۇر خانلىقى قىتانال]. 193[تاڭ سۇاللىسى دەۋرىدە قىتانالر ئۇيغۇرالرغا بېقىنغان

غهربىي لياۋ دۆلىتى ئۇيغۇرالرغا ئۆز تهۋەسىدىكى ئاساسىي . ئاالقه، دوستانه مۇناسىۋەت ئورناتقان-سودا

. بۇنىڭدا بىرقانچه خىل سهۋەب بار. ئاھاله سۈپىتىدە مۇئامىله قىلىشى ھهرگىز ئهجهبلىنهرلىك ئهمهس

يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكىنىمىزدەك . بارقىتانالر ئانا جهمهتتىن ئۇيغۇرالر بىلهن قانداشلىق مۇناسىۋىتى

بۇالردىن باشقا يهنه ئاساسلىقى . قىتان قاغانلىرى ئانا جهمهت تهرەپتىن ئۇيغۇرالرنىڭ ئهۋالدى ئىدى

ياللۇغ تاشىننىڭ قىتان قوشۇنلىرىنى باشالپ، غهربكه سهپهر قىلىشىنىڭ دەسلهپكى مىنۇتلىرىدا قوچو

ن كۈتۈۋېلىپ ئۆز ئېلىدىكى يولدىن بىخهتهر ئۆتكۈزۈپ ئۇيغۇر خانى بىلگه ئىززەت ئىكرام بىله

253

ماۋارائۇننهھردە ئولتۇراقلىشىپ دېهقانچىلىق بىلهن ... ئۇيغۇرالرنىڭ«يهنه بىر جهھهتتىن، . قويغان

، يهنى ئۇنىڭدىن بۇرۇن ]194[» يىلغا يېقىن ۋاقىت بولۇپ قالغان300شۇغۇللىنىپ كهلگىنىگه

بۇنىڭغا نۇرغۇن پاكىت . ئاساسهن ئۇيغۇرلىشىپ كهتكهنپامېرنىڭ غهربىدىكى يهرلىك ئاھاله

بىز بهزى پاكىتالرنى باشتا سۆزلهپ ئۆتكهندىن باشقا يهنه خهنزۇچه . كهلتۈرۈش مۇمكىن

) ) »جىن سۇاللىسى تارىخى«نىڭ يىلنامىسى ) 1234 — 1115(ھۆججهتلهردىن جىن خانلىقى

دىن ئىكهنلىكى (دىكىلهرنىڭ ئۇيغۇر قهۋمى دا پامېرنىڭ غهربىدىن كهلگهن سودىگهرلهر ئۆز يېرى

نيهن خهن « جىلد -121، »جىن سۇاللىسى تارىخى«. توغرىسىدا گۇۋاھلىق بهرگهنلىكى بايان قىلىنغان

نىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ئۇيغۇرالردىن ئىسالم) 1198 — 1116(دادىڭ يىللىرى «دە » گېنۇ تهزكىرىسى

ئۇالرنىڭ . سېتىق قىلىشقا كېلىشكهنىكهن-بېرىپ سوداقاتارلىق ئۈچ ئادەم غهربىي جهنۇبقىچه ) )

) چىگىل؟(ئېيتىشىچه، ئۆزلىرىنىڭ دۆلىتىدىكىلهر ئۇيغۇرالرنىڭ زوكۇفهن

.دېيىلگهن» ئىكهن) باالساغۇن(قهبىلىسىدىكىلهردىن بولۇپ، تۇرىدىغان شهھىرى قۇزئوردۇ

غا قاراپ ئىلگىرىلىگهندە، تېخى، شۇ ياللۇغ تاشىن غهربىي لياۋ قوشۇنلىرىنى باشالپ، باالساغۇن

جۇۋەينى ]. 195[ ھۆكۈمدارى قاراخانىيالرنىڭ ئهۋالدىدىن ئىدى مهزگىللهردە باالساغۇننىڭ

بۇ رايوننىڭ ھۆكۈمدارى ئۆزلىرىنى ئافراسياپنىڭ ئهۋالدى . باالساغۇن، موڭغۇلالر قۇزبالىق دەيدۇ«

ن باالساغۇنغا كىرگهندىن كېيىن ئافراسياپ دېمهك، ياللۇغ تاشى. دەپ يازغان] 196[»...دېيىشهتتى

دېمهك، مۇشۇ چاغدا . بۇ ئورۇندا خان بولغان] 197[جهمهتىدىكىلهرنىڭ ئۆتۈنۈپ بېرىشى بىلهن

.باالساغۇن ۋە ئۇنىڭ ئهتراپى ئۇيغۇرالر، قارلۇقالر ياشايدىغان يهر ئىدى

انى ئىگىلىگهندىن كېيىن ياللۇغ تاشىن يهتتهسۇ ئۆلكىسىدىن ئاتالپ ئۆتۈپ سهمهرقهنت ۋە بۇخار

نى سهمهرقهنتنىڭ قاراخانى ئورنىغا تىكلهپ، ئۆزىگه قارام IIIمهھمۇدخاننىڭ ئىنىسى تابغاچ ئىبراھىم

. يهنى ئۇ ماۋەرائۇننهھرگه بارغاندا ئۇ يهردە ئۇچراتقان ئاھاله ئۇيغۇر بولغان. قىلىپ قويغان

... ياللۇغ تاشىن«دە مۇنداق دېيىلگهن، » تيهنزۇخان تهزكىرىسى. لياۋ سۇاللىسى تارىخى«مهسىلهن،

مىڭ چاقىرىمالپ يول يۈرۈپ، نۇرغۇن ئهللهرنى بهيئهت 10لهشكهرلهر ... غهرب تامان سهپهر قىلدى

كۈن 90قوشۇن سهمهرقهنتته ... خۇراسان دېگهن يهرگه بارغاندا قاتتىق ئۇرۇش بولدى. قىلدۇردى

» ساالم تارتۇق قىلدى-هت قىلدى، نۇرغۇن سوۋغاخانى كېلىپ بهيئ) ) ئۇيغۇر—خۇيخۇي . تۇردى

254

الر ئهينى چاغدا غهربته قارلۇقالر ئارىسىغا كهتكهن ) ) بۇ يهردىكى ئۇيغۇر«دېمهك، . دېيىلگهن

].200[،]199[»الر ۋە يهرلىك مىللهتلهرنى كۆرسىتهتتى) ) ]198[ئۇيغۇر

يهتتهسۇ ۋە ماۋەرائۇننهھر رايونىدا دۆلهت يىغىشتۇرۇپ ئېيتقاندا، قاراقىتانالر غهربىي يۇرت بولۇپمۇ

قۇرغاندا، ئۇ يهردىكى ئۇيغۇر، قارلۇق قاتارلىق قوۋمالرنى ئاساس قىلىپال قالماستىن، بهلكى شهھهر

بولۇپ قۇرۇلغاندىن باشالپ نهچچه ئهسىر ئىزچىل يوسۇندا ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ مۇھىم مهركهزلىرى ۋە

.ن شهھىرىنى پايتهخت قىلىپ تۇرغانخانلىق پايتهختى بولغان باالساغۇ

بۇ دۆلهت تېررىتورىيه جهھهتته كهڭ دائىرىگه ئىگه مىللهت تهركىبى جهھهتته كۆپ خىل بولۇشىغا

قارىماي، يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكهندەك، ئۇيغۇر قوۋملىرى ئۇ دۆلهتنىڭ ئاساسىي ئاھالىسى بولغانلىقى

ۋمالر ۋە باشقا ئىسالم دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان ئۈچۈن، شۇ دۆلهت تهركىبىدىكى تۈركىي تىللىق قو

]. 201[دەپ ئاتالغان) ) »ئۇيغۇر«) چوڭ مىللهتنىڭ نامى بىلهن(مىللهت، ئومۇمالشتۇرۇلۇپ

، ))» مۇسۇلمان ئۇيغۇرالر«يهنه دۆلهت ئىچىدىكى بۇ قوۋمالر پهرقلهندۈرۈلۈپ

دېمهك، . دەپ ئاتالغان) ) »ھىندى ئۇيغۇرلىرى«، ))» ھىرات ئۇيغۇرلىرى«

›ئۇيغۇر خانلىقى‹غهربىي لياۋ سۇاللىسى ھۆكۈمرانلىقىدىكى پۈتكۈل ئوتتۇرا ئاسىيا «ئهينى چاغدا

].202[»دەپ ئاتالغان) )

موڭغۇلالرنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى پائالىيهتلىرى ۋە ئۇيغۇرالر. 8

ۇرا ئاسىيا ئوتالقلىرىدا موڭغۇل قوشۇنلىرى پهيدا غهربىي لياۋ دۆلىتىنىڭ ئاخىرقى مهزگىللىرىدە ئوتت

شۇنىڭ بىلهن بىلله بۇ رايون بىرقانچه ئهسىر موڭغۇل ئىمپېرىيىسىنىڭ تهۋەسىدە . بولۇشقا باشلىدى

ئايماقالرنىڭ قۇرۇلمىسىدىمۇ زور ئۆزگىرىش -سىياسىي ھاكىمىيهتنىڭ ئالمىشىشى بىلهن ئۇلۇس. بولدى

ئاپتور بۇ يهردە يهتتهسۇ ۋە ( شىنجاڭغا قوشنا ئوتتۇرا ئاسىيا شۇڭا، بۇ مهزگىللهردىكى. بولدى

دىكى ئۇيغۇر ئۇلۇسلىرىنىڭ ئهھۋالىنى ) ماۋەرائۇننهھر رايونلىرىنى مۇشۇ نام بىلهن ئاتاپ تۇردى

.يېڭىۋاشتىن بايان قىلىشقا توغرا كېلىدۇ

مىنۇتالردا قوچو چىڭگىزخان كرولون دەرياسى بويىدا ئۇچۇم بولۇپ، ئهتراپقا كۆز تىكىۋاتقان

255

ئۇيغۇرلىرىنىڭ خانزادىسى بارچۇق ئارتتېگىن، ئۇنىڭغا ھهۋەسلىنىپ، بهيئهت قىلىش ئىپادىسىنى

يىلى شهخسهن ئۆزى چىڭگىزخان ئوردىسىغا بېرىپ، چىڭگىزخانغا تاۋاپ قىلدى، -1211. بىلدۈردى

لىنىڭ قوبۇل قىلىشى بىلهن ئوغۇ-5. ساالم ئىنئام قىلدى-چىڭگىزخان بارچۇق ئارتتېكىنگه نۇرغۇن سوۋغا

شۇنىڭدىن باشالپ، قوچو ئۇيغۇرلىرى . بىرگه قىزى مهلىكه ئهلئالتۇننى ياتلىق قىلىشقا ماقۇل بولدى

].203[بىلهن موڭغۇلالر ئارىسىدا پهۋقۇلئاددە مۇناسىۋەت ئورنىتىلدى

غۇل ئىمپېرىيىسى قوچو ئۇيغۇر ئىدىقۇتىنىڭ چىڭگىزخانغا بهيئهت قىلغان ۋاقتى دەل چىڭگىزخاننىڭ موڭ

شۇڭا، ئۇ چىڭگىزخاننىڭ تارىخىي ھاياتىدا . سىرتقا كېڭهيمىچىلىك قىلىشنى باشلىغان مهزگىل ئىدى

ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئىران ئېگىزلىكىگه قىلغان ھهربىي —ئهڭ كۆپ مۇنازىرە قوزغىغان پائالىيهتلهرگه

.يۈرۈشلىرىگه قاتنىشىشقا نائىل بولدى

يىراققا يۈرۈش قىلغۇچى قوشۇننى باشالپ، ئېرتىش دەرياسى بويىغا يىلى، چىڭگىزخان -1219

مىڭ كىشىلىك ئۇيغۇر قوشۇنىنى باشالپ، موڭغۇل 10كهلگهندە، قوچو ئىدىقۇتى بارچۇق ئارتتېگىن

يىراققا يۈرۈش قىلغۇچى قوشۇن سىر دەرياسى ۋادىسىغا يېتىپ بارغاندا، ئۇيغۇر . قوشۇنىغا قوشۇلدى

شۇنداق قىلىپ، . چوڭ ئوغلى چۇجىنىڭ قوماندانلىقىغا ئاجرىتىپ بېرىلدىقوشۇنى چىڭگىزخاننىڭ

ئۇيغۇر قوشۇنى سىر دەرياسى سېپىدىكى سىگناخ قهلئهسى، يېڭى كهنت قهلئهسى قاتارلىق جايالردا

.بولغان ئۇرۇشالرغا قاتناشتى

رسهتكهن موڭغۇل ھۆكۈمرانلىرى ئۇيغۇر قوشۇنلىرىنىڭ سىر دەرياسى ۋادىسىدىكى جهڭلهردە كۆ

دەپ » ئىنتىزامى قاتتىق، ھهممه يهردە غالىب«ئىپادىسىگه يۈكسهك باھا بېرىپ، ئۇالرنى

].204[مهدھىيىلىگهن

سىر دەرياسى ۋادىسىدىكى ئاخىرقى جهڭ يېڭى كهنت جېڭى تۈگهپ، جۇجى قوماندانلىقىدىكى قوشۇن

ىگه يۈزلهنگهندە، ئۇيغۇر چىڭگىزخاننىڭ بۇيرۇقىغا بىنائهن جهنۇبقا يۈرۈش قىلىپ خارەزم قهلئهس

قوشۇنىنىڭ ئۆز يۇرتىغا قايتىشىغا رۇخسهت قىلىنىپ، تۈركمهن قوشۇنى خارەزمگه كېتىۋېتىپ توپىالڭ

كۆتۈرگهنلىكتىن، ئۆز يۇرتىغا قايتىشقا رۇخسهت قىلىنغان ئۇيغۇر قوشۇنى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئهڭ

ه ئاي داۋام قىلغان خارەزم جېڭىدە موڭغۇل ئالت. ئاخىرقى جهڭ بولغان خارەزم جېڭىگه قاتناشتۇرۇلدى

.قوشۇنىغا ئوخشاشال، قاتتىق چىقىم تارتتى

256

يىلى، چىڭگىزخان ئامۇ دەرياسىدىن ئۆتۈپ، ئىران ئېگىزلىكىگه ھۇجۇم قىلىشنى قارار قىلغاندا، -1220

. ى مىڭ كىشىلىك ئۇيغۇر قوشۇنىنى ئۆز ئىچىگه ئالغان ھالدا يېڭى ئاساسىي قوشۇن تهشكىللىد10

شۇنداق قىلىپ بارچۇق ئارتتېگىن قوماندانلىقىدىكى ئۇيغۇر قوشۇنى موڭغۇل قوشۇنى بىلهن بىلله ئىران

.ئېگىزلىكىگه كهلدى

ئىران ئېگىزلىكىدە ئۇيغۇر قوشۇنى تولىنىڭ قوماندانلىقىدا بولۇپ، مهرۋى، نىشاپۇر، ئېال قاتارلىق

].205[قهلئهلهردە ئېلىپ بېرىلغان جهڭلهرگه قاتناشتى

ئومۇمالشتۇرۇپ ئېيتقاندا، قوچو ئۇيغۇر ئىدىقۇتى، چىڭگىزخاننىڭ تهڭرىتاغنىڭ جهنۇبى ۋە شىمالى،

، خېشى كارىدورى قاتارلىق جايالرنى بويسۇندۇرۇشتىكى )ئىران ئېگىزلىكى(ماۋەرائۇننهھر رايونى،

گه قوشۇن بولۇپال ئۇنىڭ قوشۇنى جهڭگىۋارلىققا ئى. ھهربىي پائالىيىتىدە مۇھىم بىر ھهربىي كۈچ ئىدى

].206[قالماستىن، بهلكى ئىنتىزامىمۇ كۈچلۈك ئىدى، شۇڭا ھهممه ئۇرۇشتا غهلىبه قىلدى

ئۇيغۇرالرنىڭ موڭغۇلالر بىلهن كهڭ كۆلهملىك شىنجاڭغا قوشنا ئوتتۇرا ئاسىياغا كىرىشى، ئورقۇن

ئالدىنقى ئۈچ . ئىدى قېتىملىق كىرىشى -4دەۋرى، قوچو دەۋرى ۋە قاراخانىيالر دەۋرىدىن كېيىنكى

قېتىمدا، ئۆز قوماندانلىرىنىڭ يېتهكچىلىكىدە، ئۆز پۇقرالىرىنى يېتهكلهپ، بارغان بولسا، ئاخىرقى

. قېتىملىق يۈرۈشته، قوشنا قوۋمالرنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدا ئاساسهن ئهسكىرى خىزمهت تۈپهيلىدىن بېرىشتى

.رۈشلهرگه ئوخشاشال ئهھمىيهتلىك بولدىشۇنداق بولسىمۇ بۇ قېتىمقى سهپهر ئالدىنقى قېتىملىق يۈ

موڭغۇلالرنىڭ بۇ رايونغا يېتىپ كېلىشىنىڭ ھارپىسىدا، يهتتهسۇ ۋە ماۋەرائۇننهھر رايونلىرىنىڭ

ئىجتىمائىي ۋە مىللىي قۇرۇلمىسىدا يهنىال ئۆزگىرىش، مۇرەككهپلىشىش ھادىسىلىرى ئۈزلۈكسىز سادىر

ركىي تىللىق قوۋمالرنىڭ ئۇلغىيىپ، سىياسىي سهھنىدىن بۇنىڭغا بهزى يېڭى تۈ. بولۇپ تۇرۇۋاتاتتى

ئورۇن ئېلىشى، قىتان مىللىتىنىڭ ئاسسىمىلياتسىيه بولۇش جهريانى، خارەزم شاھلىقىنىڭ قۇدرەت

لهرنىڭ جانلىق پائالىيهتلىرى، ) 1189 — 960(ۋە غهزنهۋى ) 1157 — 1031(تېپىشى، سالچۇقالر

ىڭ تارىيىشى، قاراخانىيالرنىڭ پارچىلىنىپ، غهربىي قىسىمدىكى قوچو ئۇيغۇرلىرىنىڭ غهربىي چېگراسىن

باشباشتاقلىق ھهرىكهتلىرى شىنجاڭغا قوشنا ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدا ياشاۋاتقان باشقا خهلقلهرنى تېخىمۇ

ئىلگىرىلىگهن ھالدا تۈركلهشتۈرۈش، ئۇيغۇرالشتۇرۇش بىلهن بىرگه، شۇنىڭغا تهتۈر تاناسىپ ھالدا

ڭ بهزى قهبىلىلىرى ھهر خىل سهۋەبلهر تۈپهيلىدىن بهزى تۈركىي تىللىق قوۋمالرنىڭ بۇ ئۇيغۇرالرنى

257

رايوندا پهيدا بولۇشى يۇقىرىقىدەك ھهر ئىككى خىل ھادىسىنىڭ قايتا تهكرارلىنىشىغا ياخشى

.شارائىت ھازىرلىماقتا ئىدى-شهرت

ىدىكى موڭغۇلالرنىڭ غهربكه ئهسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىم XIIIئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئۇيغۇرالرنىڭ

غا يېتىپ بارغان چاغدىكى تارقىلىش ئهھۋالىنى تهپسىلىي بايان قىلىدىغان ئېلىمىزنىڭ ) ئوتتۇرا ئاسىيا(

ئهينى چاغدىكى غهربكه ئهلچىلىككه . خهنزۇچه بىر قانچه پارچه ساياھهت خاتىرىلىرى بار

.دەۋرى مۇنداق ئىدى-بارغانالرنىڭ يىل

يىل 7-6 يىلى غهربكه يۈرۈپ ئوتتۇرا ئاسىياغىچه بارغان، ئۇ غهربىي يۇرتتا -1218 —ياللۇغ چۇسهي

دېگهن كىتابنى يېزىپ ) ) » غهربكه ساياھهتتىن ئهسلىمىلهر«تۇرغان، قايتقاندىن كېيىن

.چىققان

-1221 ئايدا غهربكه ساياھهت قىلىپ، -4 يىلى - 1220 — ( (ئۇگۇ سۇن جۇڭدۇەن

قهلهم تهۋرىتىپ ) ) ئۇنىڭ ئېيتىپ بېرىشىگه ئاساسهن ليۇچى. ايتىپ كهلگهن ئايدا ق-10يىلى

.دېگهن كىتاب مهيدانغا كهلگهن) ) » شىمالغا ئهلچىلىكتىن خاتىرىلهر«

يىلى -1221دەپمۇ ئاتىلىدۇ، بۇ ) ) چاڭچۈنلۈك ئهۋلىيا چۇچۇجى—چۇچۇجى

)) » غهربكه ساياھهتتىن خاتىرىلهر«ن، ئۇ يىلى شهرققه قايتقا-1223غهربكه سهپهر قىلىپ،

.دېگهن كىتابنى يازغان، تۇغقىنى لى جژچياڭ دېگهن كىشى رەتلهپ چىققان

ئۇنىڭ . يىلى قايتىپ كهلگهن-1263. يىلى پېرىسىيىگه سهپهر قىلغان- 1259 — ( (چاڭ دې

) ) »ىرىلهرغهربكه ئهلچىلىكتىن خات«دېگهن كىشى ) ) ئېيتىپ بېرىشى بىلهن ليۇيۇ

.دېگهن كىتابنى يېزىپ چىققان

قاتارلىق كىتابالردا ئۇيغۇرالرنىڭ » يۈەن سۇاللىسى تارىخى«يۇقىرىقىالردىن باشقا سۇڭ ليهن يازغان

.ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تارقىلىش ئهھۋالى توغرۇلۇق كۆپ مهلۇماتالر بار

.ىدىن قىسقىچه ئۈزۈندىلهرنى كهلتۈرىمىزتۆۋەندە بىز يۇقىرىدا ساناپ ئۆتكهن سهيياھالرنىڭ خاتىرىلىر

مىڭ چاقىرىم يول يۈرگهندە ئۇيغۇر 10يهنه بىر نهچچه ... «: ئۇگۇسۇن جۇڭدۇەن مۇنداق سۆزلهيدۇ

نىڭ زېمىنى ناھايىتى كهڭ ) ) ئۇيغۇ رخانى. دۆلىتىدىكى ئىلى شهھىرىگه يېتىپ بارغىلى بولىدۇ

دەپ كېلىپ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى » مايدىكهنئىكهن، ئۇنىڭ غهربىي چېگراسىنى كۆرگىلى بول

258

ئاھالىلهرنى مۇسۇلمان ئۇيغۇرالر، ھىرات ئۇيغۇرلىرى، ھىندى ئۇيغۇرلىرى دەپ پهرقلهندۈرۈپ ئاتىغان

يۇقىرىدىكى خاتىرىدىن شۇنى بىلىشكه ]. 211[ۋە ئۇالرنىڭ ئهھۋالىنى قىسقىچه بايان قىلغان

. هن ئۇيغۇرالرغا ئاسسىمىلياتسىيه بولۇپ تۈگىگهنغهربكه كۆچكهن قاراقىتانالر ئاساس: بولىدۇكى

قاراقىتان ئاقسۆڭهكلىرى ئۇيغۇرالرنى ئېكسپىالتاتسىيه قىلغانلىقى ئۈچۈن، ئۇيغۇرالرنىڭ قاتتىق

ئۇيغۇرالر تهرىپىدىن «. قارشىلىقىغا ئۇچراپ ۋە ئۈزلۈكسىز قوزغىالڭ كۆتۈرگهن، كۈرەشلهر بولغان

لېكىن، قاراقىتان خانلىقىنى ]. 212[ىددىيلىكىنى چۈشهندۈرىدۇدېگهن سۆز كۈرەشنىڭ ج» يوقىتىلغان

.ئۇيغۇرالرال ئهمهس، موڭغۇلالر بىلهن بىرلىكته يوقاتقان

خانلىقىنىڭ مهركىزى قۇز ئوردۇدىن يهنىمۇ غهربىي جهنۇبقا ماڭسا تاالس ۋە ) قاراقىتان(غهربىي لياۋ

ئاينىڭ -2 يىلى -1259دە » ن خاتىرىلهرغهربكه ئهلچىلىكتى«چاڭ دې . سايرامغار بارغىلى بوالتتى

كۈنى سايرامدىن ئۆتتۈم، ئۇ يهردە بۇت بار بولۇپ، -1 ئاينىڭ -3 كۈنى تاالستىن ئۆتتۈم، -28

كۈنى تاشكهنتكه باردىم، ئۇيغۇرالرنىڭ سودىسى بازارنى -3ئۇيغۇرالرنىڭ ئىبادەتخانىسى ئىكهن،

يهنه تاش كۆۋرۈكتىن «دە » ياھهتتىن خاتىرىلهرغهربكه سا«چۇچۇجى ]. 213[دېگهن» قاپالپ كېتىپتۇ

ئۆتۈپ، غهربىي جهنۇبىي تاغ بىلهن بهش چاقىرىم ماڭسا سايرام شهھىرىگه بارغىلى بولىدىكهن، ئۇ

مېهمانالرنىڭ ئالدىغا چىقىپ قارشى ) ) ئۇيغۇر خانى. يهردە كىچىك مۇنار بار ئىكهن

تاڭ سۇاللىسى دەۋرىدىكى ) ) غان تاالسدېگهن بۇ خاتىرىلهردە تىلغا ئېلىن]. 214[»ئالدى

غهربىي شىمالدىكى . يۈەن سۇاللىسى تارىخى«بولسا ) ، (تۇر، سايرام ) ) تاالس

بۇ . دېگهن كىتابتىكى سايرام شهھىرىدۇر) ) .»يهرلهرنىڭ قوشۇمچه خاتىرىسى

ىن تاشكهنتكه بارىدىغان مۇھىم بۇ ئهۋلىيا ئاتاد. چاقىرىم كېلىدۇ13ھازىرقى چىمكهنتنىڭ شهرقىگه

دېمهك، ئهينى چاغدا مۇشۇ يهردىن سهمهرقهنتكه بارىدىغان يولنى بويالپ ئالغا قاراپ ماڭسا . يولدۇر

تۆۋەندە چۇچۇجىنىڭ مۇشۇ يول ]. 215[يول بويى ئۇيغۇر يېزىلىرىنى كۆرگىلى بولىدۇ دېگهن

هنه ئۈچ كۈن ماڭسا يهنه بىر شهھهرگه غهربكه قاراپ ي«. توغرىسىدىكى ئهسلىمىسىنى كۆرۈپ ئۆتهيلى

بىزنى قارشى ئېلىپ سوۋغا . ئۇنىڭمۇ خانى ئۇيغۇر ئىكهن، ئۇ ياشىنىپ قاپتۇ]. 216[بارغىلى بولىدىكهن

شهھهرنىڭ . يهنه بىر شهھهرگه باردۇق، ئۇيغۇرالرنىڭ كاتتىۋېشى قارشى ئالدى... تهقدىم قىلدى

قىلدى، بىر باال مومىغا چىقىپ، پىچاق ئويۇنى كۆرسىتىپ جهنۇبىدا غىزاالندۇردى، ئۈزۈم شارابى تهقدىم

259

چۇچۇجى ئۇزۇن ئۆتمهي يهنه ئوتتۇرا ئاسىيا بويىچه مهشهۇر بولغان سهمهرقهنتكه ]. 217[»بهردى

بۇنىڭدىن كۆرگىلى بولىدۇكى، تاالستىن سهمهرقهنتكه قهدەر بولغان يول بويى ئاساسهن ئۇيغۇر . بارىدۇ

].218[تتىيېزا شهھهرلىرى ھېسابلىنا

ئهينى چاغدا سهمهرقهنتنىڭ ئاساسىي ئاھالىسى كىملهر ئىدى؟ چۇچۇجىنىڭ بايانلىرىغا قارىغاندا

دېگهن كىتابىدا » غهربكه ساياھهتتىن خاتىرىلهر«ئۇ . الر بولۇپ ھېسابلىناتتى) ) ئۇيغۇر

رىنىڭ شىمالىغا كۈنى، دەريادىن ئۆتۈپ، سهمهرقهنت شهھى-8 ئاينىڭ -10«: مۇنۇالرنى بايان قىلىدۇ

مىڭدىن 100دۆلهتنىڭ ئاھالىسى ئىككى دەريادىن ئۆتۈپ شهھهرگه كىرىدىكهن، شهھهردە ... باردۇق

ئۇ . ئوشۇق ئاھاله بار ئىكهن، دۆلهت بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىغاندىن بېرى تۆتتىن بىرىال ساقلىنىپ قاپتۇ

ۇجى يهنىمۇ ئىلگىرىلىگهن چۇچ]. 219[»الر ئىكهن) (كۆپچىلىكى ئۇيغۇر ) شهھهردىكىلهرنىڭ(

ئايدا غهربتىكى ئۇيغۇرالرنىڭ چوڭ -10 ئايدا سهپهرگه چىققان كىشى -2«ھالدا شېئىر بىلهن

دېمهك، ئۇ سهمهرقهنتنى ئۆز كۆزى بىلهن كۆرگهندىن . دەپ يازغان» شهھىرىگه يېتىپ بارغىلى بولىدۇ

.ىغاندەپ ئات) ) »ئۇيغۇرالرنىڭ چوڭ شهھىرى«كېيىن ئاندىن ئۇنى

. ئۇ يهنه مۇنۇالرنى بايان قىلىدۇ. چۇچۇجى سهمهرقهنت توغرۇلۇق خېلى كۆپ مهلۇمات ئىگىلىگهن

تىن پهرقلىنىدىكهن، ئاھالىلهر ) جۇڭيۇەن(ھارۋا ۋە دېهقانچىلىق سايمانلىرى ئوتتۇرا تۈزلهڭلىك «

ىلالنىڭ ئىككى ت... بازاردا تىلال خهجلىنىدىكهن... قاشتېشى ۋە مىس جابدۇقالرنى ئىشلىتىدىكهن

10ئۇيغۇرالر توپىدىن «ئۇ شېئىر بىلهن . »چۈشۈرۈلىدىكهن ) )تهرىپىگه ئۇيغۇرچه خهتلهر

دەپ » مىڭ چاقىرىملىق سېپىل سوقۇپ دەريا ئارىسىدىكى بۇ شهھهرنى بهكمۇ مۇستهھكهم قىلىپ چىقىپتۇ

.يازغان

ۇ دەرياسى ساھىلىغىچه بولغان سهمهرقهنت شهھىرىدىن جهنۇبقا ماڭسا تۆمۈر قاپقىدىن تارتىپ ئام

تاغالردا ... «شۇڭا، چۇچۇجى تۆمۈر قاپقىدىن ئۆتكهندە . يهرلهردىمۇ ئاساسهن ئۇيغۇرالر ئولتۇراقالشقان

يهيدىكهن، تۇز ) ) بۇ يهردىكى ئۇيغۇرالر كۆپىنچه قوتۇرماچ... خۇددى تاشتهك قىزىل تۇزالر بار

دېمهك، تۆمۈر قاپقا ئهتراپلىرىدىمۇ ئۇيغۇرالر . دەيدۇ» ...ئىستېمال قىلىدىكهن، سوغ سۇ ئىچىدىكهن،

شۇنداقال ئامۇ دەرياسىنىڭ شىمالىدىن باشالپ ئوتتۇرا ئاسىيا رايونلىرىدىكى ئاساسىي مىللهت . ياشىغان

].220[ئۇيغۇرالر بولغان

260

ئاسىيادا يۇقىرىدىكى بىرمۇنچه خاتىرىلهردىن كۆرگىلى بولىدۇكى، ئۇيغۇرالرنىڭ شىنجاڭغا قوشنا ئوتتۇرا

تهكرار ھاكىمىيهت بېشىدا تۇرۇشى ۋە ئاساسىي ئاھاله سۈپىتىدە مهۋجۇد بولۇپ تۇرۇشى -تهكرار

نهتىجىسىدە شۇ رايوندىكى ئۇيغۇرالر بىلهن قوشۇلۇپ، باشقا تۈركىي تىللىق قوۋمالر ئهينى چاغدىكى

امىنى ن» ئۇيغۇر«نامىنى ئهمهس، بهلكى ) تۈركىي(» تۈرك«بهزى ئهھۋالالرغا ئاساسهن

نامىنىڭ كۈچلۈك بېسىمى بىلهن بىر مهزگىل ئۆزىنىڭ » ئۇيغۇر«نامى » تۈركىي«]. 221[قولالنغان

.نوپۇزىنى ئاجىزالشتۇرغان

بىز بۇ يهردە يهنه بىر مهسىلىنى قىستۇرۇپ ئۆتهيلى، چىڭگىزخان غهربكه يۈرۈش قىلغان چاغدا ئوتتۇرا

بۆلۈمىدە -151» موڭغۇلالرنىڭ مهخپىي تارىخى«. دەپ ئاتىالتتى» ئۇيغۇر يېرى«ئاسىيا ۋە شىنجاڭ

ئۇ يهنه گورخان بىلهن چىقىشالماي، . قاراقىتانالر خانى گورخان تهرەپكه قاچتى... ۋاڭخان ... «

) 1205(ئۇي يىلى « بۆلۈمىدە -198دېيىلگهن، » ئۇيغۇر شهھهرلىرى ئارقىلىق تاڭغىتالر ئىچىگه كهتتى

قارلۇق قهبىلىسىنىڭ يېرىدىن ئۆتۈپ، ) ئادەم ئىسمى(ڭ كۈچلۈك ئهتىيازدا نايمان خانى ئۇيغۇرالرنى

بۇ يهردە . دېيىلگهن» سارت ئاۋۇلالرنىڭ يېرى ئارقىلىق قاراقىتان خانى گورخان تهرەپكه كهتتى

چىڭگىزخان غهربكه يۈرۈش قىلغاندا شىنجاڭ ۋە ئۇنىڭغا قوشنا ئوتتۇرا ئاسىيا ئۇيغۇر رايونى ئىكهنلىكى

استىن، بهلكى بىرقهدەر يىرىك تۈركىي تىللىق قهۋملهرنىڭ بىرى بولغان قارلۇقالرنىڭ كۆرسىتىلىپال قالم

.كۆپچىلىكىنىڭ ئۇيغۇرلىشىپ كهتكهنلىكى كۆرسىتىلگهن

يۈەن «يۇقىرىقىالرنىڭ ھهممىسىنى مهركهزلهشتۈرۈپ، بايانىمىزنىڭ تۇتاملىق يېرىنى كۆرسىتىش ئۈچۈن

. 63 .»لدىكى يهرلهرنىڭ قوشۇمچه خاتىرىسىغهربىي شىما. جىلد-63. سۇاللىسى تارىخى

دېگهن ئۇقۇم ئاالھىدە مۇئهييهنلهشتۈرۈلۈپ، » ئۇيغۇرىيه—دە ئۇيغۇر يېرى ) ») »

بىرلهپ ساناپ ئۆتۈلگهنلىكىنى يهنه بىر - شهھهرنىڭ بارلىقى بىر35ئۇنىڭ دائىرىسىدە تۆۋەندىكى

بۇ شهھهرلهر : ىنى ئىزاھالپ مۇنداق دەيدۇسۇ بېيخهي ئهپهندى بۇ خاتىر: قېتىم ئهسكهرتىمىز

) 1318 — 1247(بۇ راشىددىن ]. 222[تهڭرىتاغنىڭ شىمالىي قىسىملىرى ھهم پامېر ئهتراپلىرىدا ئىدى

دا تۈركىي تىللىق قهۋملهر ياشايدىغان يهرلهرنى ئومۇمالشتۇرۇپ » تهۋارىخ–جامىئۇل «نىڭ

تۈركىستان ۋە ئۇيغۇرىستان رايونىدا ... «وۋمالر قهدىمدىن ھازىرغىچه ھهر قايسى تۈركىي تىللىق ق

.، دېگهن غهربچه تهبىرى بىلهن توغرا تاناسىپ ھاسىل قىالاليدۇ]223[»ياشاپ ئۆتكهن

261

موڭغۇل ئىمپېرىيىسىنىڭ سۇيۇرغاللىققا تهرەققىي قىلىشى، جۈملىدىن شىنجاڭ ۋە ئۇنىڭغا قوشنا ئوتتۇرا

پ، تهشكىل تېپىشى بۇ رايوننىڭ مىللىي قۇرۇلمىسى ئاسىيا رايونلىرىنىڭ چاغاتاي ئۇلۇسى بولۇ

ئىجتىمائىي ھهم سىياسىي مۇھىتىدا تارىخىي ھادىسىلهرنىڭ تهكرار ئۆزگىرىپ تۇرۇش قانۇنىيىتىگه

. ئوخشاش نۇرغۇن ۋە كۆپ قىرلىق ئۆزگىرىشلهر بولغان

ئېلخانىالر خانلىقى دەۋرىدىكى ئۇيغۇرالر . 9

.ى ئۇيغۇرالرنىڭ پائالىيهتلىرى بىلهن تونۇشۇپ چىقايلىتۆۋەندە ئېلخانىالر دەۋرىدىك

-1265 — 1259(چىڭگىزخاننىڭ ئوغلى تولۇينىڭ ئوغلى ھىالكۇ ) 1388 — 1258(ئېلخانىالر دۆلىتى

يىلى موڭغۇل قوشۇنلىرى -1258غا سۇيۇرغال قىلىنغان تېررىتورىيه بولۇپ، ) يىللىرى تهختته ئولتۇرغان

.ن شهكىللهنگهنباغدادنى ئالغاندىن كېيى

بۇ دۆلهتنىڭ تېررىتورىيىسى پېرىسىيه ۋە كىچىك ئاسىيانى مهركهز قىلغان ھالدا شهرقته ئامۇ

بىز مۇشۇ ماۋزۇدا سۆزلهۋاتقان تۆمۈرىلهر ئىمپېرىيىسى قۇرۇلۇشتىن ئىلگىرىكى زېمىن (دەرياسىغىچه

تا ھىندى ئوكيانغىچه بولغان غهربته ئوتتۇرا دېڭىزغىچه، شىمالدا كاۋكازغىچه، جهنۇب) دائىرىسىگىچه

بۇ دۆلهتنىڭ قۇرۇلۇشىدىن تارتىپ ئاخىرىغىچه ئۇيغۇرالر كۆزگه . يهرلهرنى ئۆز ئىچىگه ئاالتتى

.كۆرۈنهرلىك خىزمهتلهرنى ئىشلىدى

موڭغۇلالرنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئىران ئهتراپلىرىدىكى ھۆكۈمرانلىق مهزگىللهردە ئۇيغۇرالرنىڭ

ۇشى چىڭگىزخان ۋە ئۇنىڭ ئوغۇللىرى دەۋرىدىال بولۇپ قالماستىن، بهلكى يېقىندىن ياردەمدە بول

.نهۋرىلىرى دەۋرىدىمۇ ئىزچىل داۋامالشقان

يىلى ھىالكۇخان باشچىلىقىدىكى موڭغۇلالر باغداد خهلىپىلىكىنىڭ ھوقۇقىنى ئاغدۇرۇپ -1258

وڭ خانلىق ئورنىنى تالىشىش چىڭگىزخاننىڭ ئهۋالدلىرى چ. تاشلىدى، شۇنداقال ئىراننىمۇ بويسۇندۇردى

ھىالكۇخان يېڭىدىن . يىلى مۆڭكېخان ئۆلدى-1259نهتىجىسىدە موڭغۇل ئىمپېرىيىسى پارچىالندى،

» ئېلخانىالر خانلىقى دەۋرى«ھىالكۇخان ۋە ئۇنىڭ ئهۋالدلىرى قۇرغان . موڭغۇلالرنىڭ دۆلىتىنى قۇردى

مۇشىغا پائال ئارىالشتى، قېرىنداش موڭغۇل دە ئۇيغۇرالر بۇ دۆلهتنىڭ سىياسىي ۋە ئىجتىمائىي تۇر

262

.خهلقىگه يېقىندىن ياردەمدە بولدى

توپ ھالدا رەي، قۇم -ئىران ۋە غهربىي ئاسىياغا كۆچۈپ بارغان ئۇيغۇرالرنىڭ كۆپچىلىكى توپ

.ۋىاليهتلىرىگه، ئاناتولىيىدە بولسا قهيسهرى، كۇنيا ۋە قارامان، ئىگدى قاتارلىق جايالردا يهرلهنگهن

ان چېگرىسىغا ھىالكۇخان كېلىشتىن بۇرۇن خۇراسان ۋە شهرقىي ئىران قاتارلىق جايالرغا مۆڭكېخان ئىر

كوركۇز . تهرىپىدىن چىن تۆمۈر، كور كۈز ۋە ئارغۇن ئاكا قاتارلىق ئۇيغۇرالر ۋالى بولۇپ تهيىنلهنگهن

كېيىن ئىسالم . قىالتتىئۇ ئهسلىدە، بۇددا دىنىغا ئېتىقاد . چىڭگىزخاننىڭ ئوغۇللىرىغا ئۇستاز بولغان

ئۇ ئهسلىدە ئىسالم دىنىغا بهكال مايىل . ئارغۇن ئاكا يېتىشكهن شائىر ۋە خهتتات ئىدى. دىنىغا كىردى

ئۇ ھاياتىنىڭ . كىشى بولغاچقا، دائىم ئىران شائىرى شهيخ سهئىدى بىلهن سۆھبهت ئۆتكۈزۈپ تۇراتتى

غلى نهۋرۇز ئېلخانىالر خانى خازانخاننىڭ ئۇنىڭ ئو. كېيىنكى مهزگىللىرىدە ئىسالم دىنىغا كىردى

.ئىسالم دىنىغا كىرىشىگه تۈرتكه بولغانىدى) 1304 — 1295(

يىلىدىكى خاتىرىسىگه -1253فرانسىيه كارولىنىڭ موڭغۇلالرغا ئهۋەتكهن ئهلچىسى روبرۇكنىڭ

سۇلمانالر مۇ«قارىغاندا، خرىستىئان دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان كۆپلىگهن ئۇيغۇرالر ئىراندىكى

تارىخچى ]. 224[دە ئولتۇراقالشقانلىقى توغرىسىدىكى تارىخىي پاكىتالر سۆزلهنگهن» شهھهرلىرى

دىن ئارتۇق ئۇيغۇر ئۆز ئېلىدىن 1000راشىددىننىڭ خاتىرىسىگه قارىغاندا، ھىالكۇخان دەۋرىدە

.ئاالقه ئىشلىرى بىلهن شۇغۇلالنغان-كېلىپ ئىراندا پوچتا

دېگهن ) باسقاق—مهمۇرىي ۋە مالىيه ئهمهلدارى (» ئامىل«ن بىرقانچه ئۇيغۇر دىيار بهكرىگه بارغا

ۋەزىپىگه قويۇلغان چورماغۇن رەھبهرلىكىدە ئاناتولىيىگه كهلگهن ئۇيغۇرالر بۇددىست ئۇيغۇرالر

بولۇپ، ئۇالر سارىجى ۋە ئۇنىڭ ئوغۇللىرىدىن قاراسۇدەر، سىنشى باخشى، ئالىي باخشى ۋە ئۇنىڭ

ئۇنىڭدىن باشقا ئۇيغۇرالردىن چىققان ئاجاي، ئۇنىڭ ئوغلى . ئىگهتمىش قوماندان بولغانئوغلى مىڭ

].225[توغرۇل ۋە سوبۇكتاي قاتارلىقالر ئۇيغۇرالرنىڭ قوماندانى ۋە بهگلىرى سۈپىتىدە تىلغا ئېلىنىدۇ

ئۇ بۇددا ئاباقاخاننىڭ ئىرانغا باش ۋالىي قىلىپ تهيىنلىگهن ئهمهلدارى ئهنگىيانۇ ئۇيغۇر بولۇپ،

بۇ . ئۇنىڭ ياردەمچىسى جااللىدىن خوتهنى بولسا تهقۋادار مۇسۇلمان ئىدى. دىنىغا ئېتىقاد قىالتتى

.دەۋردە ھهربىي، مهمۇرىي ۋە دىنىي ئىشالرنى باشقۇرۇشقا ياردەملهشكهن ئۇيغۇرالردىن خېلى بار ئىدى

يسۇندۇرغان موڭغۇل نى بو) شام( يىلى ھىالكۇخاننىڭ سۈرىيه -1260كۆپچىلىككه مهلۇمكى،

263

ئهسىرنىڭ دەسلهپكى ⅩⅣشۇنداقال ]. 226[قوشۇنلىرىنىڭ ئىچىدە ئۇيغۇر ئهسكهرلىرى بار ئىدى

يىللىرىغا كهلگىچىمۇ، ئېلخانىالر قوشۇنلىرى ئىچىدە ئۇيغۇر ئهسكهرلىرى بارلىقى توغرۇلۇق خاتىرىلهر

— 1265(ئاباقاخان دەۋرلىرىدە يېزىلىشىچه ئېلخانىالر دۆلىتىنىڭ خانلىرىدىن ھىالكۇخان ۋە . بار

ئۇالرنىڭ ئىشهنچسىگه ئېرىشكهن ئۇيغۇر گېنېراللىرىدىن سوقۇن چار دېگهن كىشى ) 1282

].227[بولغان

لىك ۋەزىپىنى بېجىرگهن ۋە » مىڭبېگى«دە ئۇيغۇرالردىن نهۋدار ) 1304 — 1295(قازانخان دەۋرى

ڭ دادىسى ئوردۇقايا بولسا ئهسلىدە سۈرىيىگه يۈرۈش قىلىش ئۇرۇشىغا قاتناشقان، نهۋدارنى

نىڭ ئىشهنچلىك ) 1291 — 1284(ئاباقاخاننىڭ مۇھاپىزەتچى چېرىكى ئىدى، كېيىنچه، ئارغۇن خان

، كۆچ بار))ئارغۇن خان دەۋرىنىڭ ئاخىرقى مهزگىللىرىدە، توقچار . ئادىمىگه ئايالنغان

. الرنىڭ بۇ ھهرىكىتىدە ئۆلتۈرۈلگهنالر سىياسىي ئۆزگىرىش قوزغىغاندا، ئوردۇقايا ئۇ) )

بىلهن ) مىڭبېگى مهنسىپىدە ئىدى(قازانخان تهختكه چىققاندىن كېيىن ئوردۇقايانىڭ جىيهنى بۇالدقايا

ئۇكا ئىككىسى قازانخان دۈشمهنلىشىۋاتقان كۈچلهرگه قارشى ھهرىكهتكه ۋە -قۇتلۇق قايا ئاكا

ئودرۇقايا جهمهتىدىن تامتامىش دېگهن . قانسۈرىيىگه يۈرۈش قىلىش ھهرىكىتىگه ئاكتىپ قاتناش

كىشىمۇ قازانخان دەۋرىدىكى ئهمىرلهردىن بىرى بولۇپ، سۈرىيىگه يۈرۈش قىلىش ھهرىكىتىگه

ئوردۇقايا جهمهتى بىردەك سىياسىي كۈرەشنىڭ مهركىزىدىكى شهخسلهر تۇقچار، كۆچ . قاتناشقان

غان، ئۇيغۇر قهبىلىسىدىن چىققان ئهمىرلهر بارالرنىڭ ئهكسىيهتچىل ھهرىكىتىگه قارشى تهرەپته تۇر

قازانخان . شۈبهىسىز ھالدا خۇراساندىن يۈرۈشكه ئاتالنغان خانىدان بېگى قازانخانغا يۆلهنگهن-شهك

ئهزەربهيجان «دەۋرىدىكى نهۋدار رەھبهرلىك قىلغان مىڭ تۈتۈن ئۇيغۇر، قارلۇقالردىن تهشكىل تاپقان

10مهزكۇر . دىن كېلىپ چىققانىدى» مىڭ تۈتۈنلۈك قوشۇنى10ئارمىيىسىنىڭ ئۈچىنچى دەرىجىلىك

شۇنىڭ بىلهن بىرگه ھىالكۇخان . مىڭ تۈتۈن قازانخان دەۋرىدە بىردەك تاتار قوشۇنىغا ئۆزگهرتىلگهن

تارقىتىۋېتىلگهندىن كېيىن قازانخان بۇ قايتىپ » مىڭ تۈتۈن10ئۈچىنچى دەرىجىلىك «دەۋرىدىكى

، بۇالدقايا، قۇتلۇق قايا، تامتاش قاتارلىق ئۇيغۇر جهمهتىدىكىلهرگه كهلگهن ئۇيغۇرالرنى نهۋدار

دەرىجىلىك -16، -17، -18دە ئۇالر ) 1316 — 1304(ئولجايتۇخان دەۋرى . تارقىتىپ بهرگهن

— 1317(ئهمما، كېيىنكى ۋاقىتالرغا كهلگهندە بۇالدقايا ئابۇسېيىد دەۋرى . ئهمىرلىككه ئايرىلغان

264

مهزگىللىرىگه كهلگهندە مهلۇم پائالىيهت بىلهن شۇغۇلالنغاندىن باشقا، نىڭ دەسلهپكى) 1335

].228[تارىخىي ھۆججهتلهردە ئۇالرنىڭ كونكرېت پائالىيهت ئهھۋالى ئۇچرىمايدۇ

.ئېلخانىالر دەۋرىدە ئهمىرلهر تهبىقىسىنىڭ ئىچىدە ئۇيغۇرالردىنمۇ بار ئىدى

ك ئهمىر بولۇپ، ئۇ ئۇيغۇر ئىدى، خۇراساننىڭ دەرىجىلى- 5 ( (ئولجايتۇخان دەۋرىدە سىۋىنچ

خانىدان بهگلىكىنى ئۈستىگه ئالغان ئولجايتۇخاننىڭ ئۇستازى بولغان، كېيىن باغداتقا كهتكهن،

كېيىنچه يهنه خۇراسانغا ئهۋەتىلىپ، ئولجايتۇخاننىڭ ئورنىغا خىزمهتكه تهيىنلهنگهن ئوغلى

دە سىۋىنچنىڭ دادىسى شىس باخشىئابۇسېيىدنىڭ ئۇستازى بولغان ئهھمهدخان دەۋرى

. مۇ خۇراسان رايونىدا ئولجايتۇخاننىڭ دادىسى ئارغۇن خاننىڭ خىزمىتىدە بولغان) )

ھۆججهتلهردىكى خاتىرىلهرگه قارىغاندا، قازانخان دەۋرىدە سىۋىنچ سۈرىيىگه يۈرۈش قىلىشقا

ئۇ . رىجىسىگه كۆتۈرۈلگهنقاتناشقان، ئولجايتۇخان دەۋرىدىن باشالپ ئۇ شهۋكهتلىك ئهمىر دە

ئابۇسېيىدخان دەۋرىنىڭ دەسلهپكى مهزگىلىدە ۋاپات بولغان ئىنىسى ئاقرانچ كېيىنچه ھهر قايسى

قازانخان دەۋرىدە ئۇيغۇرالردىن بۇالدقايا، قۇتلۇق قايا، نهۋدار، . گۇرۇھالرنىڭ كۈرىشىگه قاتناشقان

دەۋرىدە بولسا سىۋىنچنىڭ تهسىر كۈچىيىپ ئولجايتۇخان . تامتاشالر تايانچ مىڭبهگلىرى بولغانىدى

].229[ دەرىجىلىك ئهمىرلهر دەرىجىسىگه چۈشۈپ قالغان-18 — 16) تايانچ مىڭبهگلىرى(كېتىپ،

ئابۇ سهئىد دەۋرىدە پۈتۈن ئېلخانىالر خانلىقىنىڭ ئهمىر چوپان مهرتىۋىسىگه كۆتۈرۈلگهن ئۇلۇس بېگى

ئابۇ سهئىدنىڭ ئۇيغۇر نائىبى ئهمىر چوپان يۇلدۇزنىڭ بۇ چاغدا. ئېسهن قۇتلۇق نويان ئۇيغۇر ئىدى

. رۇم ۋىاليىتىنىڭ ئهمىرلهشكىرى ۋە باش ۋالىيسى بولغان) 1327 — 1317(ئوغلى تهمۇرتاش

يىلى دادىسى ئۆلتۈرۈلگهندە ئابۇ سهئىدكه قارشى ئىسيان كۆتۈرۈپ، مىسىرغا -1327تهمۇرتاش

چىققان جهپهر ئوغلى ئهرتهنه رۇم ۋىاليىتىگه ئۇنىڭ ئورنىغا ئۇيغۇرالردىن. قېچىپ كهتكهن

يىلى ئابۇ سهئىدخان ئالهمدىن ئۆتكهندە ئهرتهنه -1335باش ۋالىي بولدى، مىالدىيه ) ئاناتولىيىگه(

ئۇنىڭدىن كېيىن ئۇنىڭ ئوغلى ئالىي بهگ . يىلى ئالهمدىن ئۆتتى-1353ئاناتولىيىدە مىالدىيه

— 1380( كېيىن ئۇنىڭ ئوغلى مهھمۇد بهگ چهلهبى ، ئالىي بهگدىن) يىلالر-1380 — 1352(

يىلى تۈركمهنلهرنىڭ -1381مىالدىيه . قاتارلىقالر ئهرتهنه سۇاللىسىنىڭ تهختىدە ئولتۇرغان) 1381

46سالور ئۇرۇقىدىن بولغان ھهمدە ئهرتهنه ئهۋالدلىرىنىڭ يېنىدا خىزمهت قىلغان قازى بۇرھانىددىن

265

ئهرتهنهنىڭ ئىنىسى تاخرەتهن بولسا تۆمۈرلهڭ . لىسىنى ئاغدۇرۇۋېتىدۇيىل دەۋر سۈرگهن ئهرتهنه سۇال

رۇم ۋىاليىتىدە يهنه ئۇيغۇر . ۋە يىلدىرىم بايهزىد دەۋرىگه قهدەر ئهزەربهيجانغا ۋالىي بولغان

].230[بهگلىرىدىن تارىمتا ۋە سهنهكتهيلهرمۇ ۋەزىپه ئۆتىگهن

بۇ يهردىكى كىشىلهر ئۇنى . نه قىلىنغانئهرتهنه ئالهمدىن ئۆتكهندىن كېيىن قهيسهرىگه دەپ

گه تهيىنلىگهن باش ۋالىيلىرى ئىچىدە ئهڭ ) ئاناتولىيه(ئۇ موڭغۇلالرنىڭ رۇم . دېيىشهتتى» ئهرتهنه«

مۇھهممهد ئىبنى شاباگهرە . مهشهۇرى بولۇپ، ئۆزىنىڭ ئهتراپىغا پۈتۈنلهي ئۇيغۇرالرنى توپلىغان

نىڭ يارلىقى ) نهقىلچىدىن—ئهبۇسهئىدخان (ر سهئىدخان ئهمىر ئهرتهنه ئهمى«: ئهرتهنه توغرىسىدا

ئهبۇ سهئىدخاننىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن . بىلهن رۇم ۋىاليىتىنى باشقۇرىدىغان ئهمهلدار قىلىپ تهيىنلهندى

شهرىئهتنىڭ كۈچىيىشىگه، . ئۇ مهملىكهتنى ئادالهت بىلهن ئىدارە قىلىپ خهلقنى باياشات قىلدى

. ، دەيدۇ»]231[ھۆرمىتىگه بهكال ئهھمىيهت بهردى-اشايىخالرنىڭ ئىززەتئالىم ۋە م-سهييىد، ئۆلىما

ئهرەب ساياھهتچىسى ئىبنى بهتتۇته ئهرتهنهنىڭ قوبۇل قىلىشىغا ئېرىشكهن ۋە ئهرتهنهنىڭ ئۆزى

. بىلهن ئهرەب تىلىدا سۆزلهشكهنلىكى ۋە ئۇنىڭ ئهخالقىي پهزىلىتى توغرىسىدا توختىلىپ ئۆتكهن

ئهرتهنه ئادىل، ھۆرمهتكه سازاۋەر، «: لىرىدىن ھهلهبلىك نۇرىددىن ھهسهنئهرتهنهنىڭ دەۋرداش

ئۇ ھهر قانداق كىشىگه خۇشخۇي . بېسىق، ئىنتايىن غهيرەتلىك ۋە جاسارەتلىك كىشى ئىدى-ئېغىر

مىسىرلىق ساالھىدىن سابادى ئهرتهنهنىڭ دىندار، ياخشىلىق . ، دەپ يازغان»مۇئامىله قىالتتى

ھىزكار، ئالىم ۋە پازىلالر بىلهن داۋاملىق سۆھبهتلىشىپ تۇرىدىغان بىر پهزىلهت قىلغۇچى، پاكىز، پهر

بۇ ئىككى مۇئهللىپنىڭ ئهرتهنه توغرىسىدا يازغان شېئىرلىرىمۇ . ئىگىسى ئىكهنلىكىنى تىلغا ئالغان

ئېلخانىالر دەۋرىدە ئهلچىلىك ۋە دىنىي خىزمهت بىلهن شۇغۇلالنغۇچى ئىككى نهپهر ]. 232[بولغان

بۇ ھهقته كىتابنىڭ بېشىدا . ئۇالر راببان سائۇما ۋە ماركوسالر ئىدى. ڭدار ئۇيغۇر شهخس ئۆتكهندا

.تهپسىلىي توختالدۇق

بۇ ھهقته پېرسىيىلىك تارىخچى . يېزىقىنىڭ ئورنى يۇقىرى بولغان-ئېلخانىالر دەۋرىدە ئۇيغۇر تىل

يران قىلغان بۇ كۈرەشلهر دۇنيانى ۋە«: دا مۇنداق يازغان» تارىخىي جاھانكۇشاي«جۇۋەينى

ئۆلىماالرنىڭ توپالنغان -بولۇپمۇ ئالىم. نهتىجىسىدە مهدرىسلهر خاراب بولدى، ئالىمالر ئۆلتۈرۈلدى

.يېرى ۋە ئوچىقى بولغان خۇراسانمۇ مۇشۇنداق ئهھۋالغا دۇچار بولدى

266

ھايات . بۇ يهردە قهلهمكهشلىك قىلىدىغان ئۇلۇغ شهخسلهرنىڭ ھهممىسى قىلىچتىن ئۆتكۈزۈلدى

.»يېزىقىنى ئۆگىنىشتىن باشقا چارە قالمىدى-قالغانلىرى ئۈچۈن ئۇيغۇر تىل

يېزىقى -پهرمانالر ئۇيغۇر تىل-راشىددىننىڭ مهلۇماتىدىن قارىغاندا، خۇراسان ۋە ھىندىستانالردا ئهمر

ل كه ئهۋەتكهن دۆلهت خېتى موڭغۇⅣئارغۇن خاننىڭ فرانسىيىنىڭ كارولى فىلىب . بىلهن چۈشۈرۈلگهن

يېزىقىدا شېئىر يېزىپ داڭق چىقارغان كازۋىندەك داڭلىق -ئۇيغۇر تىل. تىلىدا ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان

.ئۇيغۇر يېزىقىدا كۆچۈرۈلگهن» ئوغۇزنامه«. شائىرالر ياشىغان

ئېلخانىالر دەۋرىدە ئۇيغۇر سهنئهتكارلىرىنىڭ رەسساملىق ساھهسىدە ئاجايىپ شاھانه ئهسهرلهرنى

دېگهن ئهسهرگه » تهۋارىخ-جامىئۇل«مۇشۇ مهزگىللهردە . توغرۇلۇق ئۇچۇرالر بارياراتقانلىقى

بۇ مهزگىلدە ئۇيغۇر . ئىشلهنگهن قىستۇرما رەسىملهر پۈتۈنلهي ئۇيغۇر رەسساملىرىنىڭ قولىدىن چىققان

رەسساملىرىنىڭ تۈرتكىسىدە غهربىي ئاسىيا ۋە شىمالىي ئافرىقىدا ئۇيغۇر ئۇسلۇبىدا رەسىم سىزىش

].233[ولقۇنى ۋە دەۋرى شهكىللهنگهند

» ئهل«قهدىمكى ئۇيغۇر تىلى يهنى تۈركىي تىلدىكى » ئېل«دېگهن دۆلهت نامىدىكى » ئېلخانىالر«

مهنسهپ ناملىرى، -دېگهن سۆزدىن كهلگهن بولۇپ، دۆلهت ئىسمىدىن تارتىپ، نۇرغۇن ئهمهل

قىرىدا سۆزلهپ ئۆتكهن بىر قاتار دەرىجىسى ۋە ئۇنۋانلىرىنىڭ ئۇيغۇر تىلىدىن كهلگهنلىكى ۋە يۇ

ئهھۋالالر ھهقىقهتهن ئۇيغۇرالرنىڭ مهدەنىيهت جهھهتته ئېلخانىالر دۆلىتىگه چوڭ تهسىر

.كۆرسهتكهنلىكىنى بىلىپ يهتكىلى بولىدۇ

چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى ۋە ئهدەبىياتى ھهققىدە. 10

چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى) 1

يهنسهي ئۇيغۇر تىلى ۋە قوچو ئۇيغۇر تىلىنى ئۆز -ئورقۇن( تىلى چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى قهدىمكى ئۇيغۇر

يىللىرىغىچه كهڭ -30 ئهسىرنىڭ ⅩⅩۋە خاقانىيه تۈركچىسى ئاساسىدا شهكىللهنگهن، ) ئىچىگه ئالىدۇ

].234[قوللىنىلغان ئۇيغۇر ئهدەبىي تىلىدىن ئىبارەت

ⅩⅢئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي تىلىدا ئهسىردىن كېيىن تهڭرىتاغلىرىنىڭ جهنۇبى ۋە شىمالى، غهربىي

267

سۆزلهشكۈچى خهلقلهر ئارىسىدا قهدىمكى ئۇيغۇر تىلى ھهم خاقانىيه تۈركچىسى ئاساسىدا ئهرەب،

بۇ خىل تىل ئهڭ دەسلهپته چاغاتاي . پارس تىللىرىنىڭ تهسىرى بىلهن يېڭى بىر خىل تىل شهكىللهنگهن

دەپ » چاغاتاي تىلى«ردا شهكىللهنگهنلىكى ئۈچۈن ۋە ئۇنىڭ ئهۋالدلىرى ھۆكۈمرانلىق قىلغان رايونال

ئهسىرلهردىن كېيىن چىڭگىزخاننىڭ چوڭ ئوغلى جۇجى ھۆكۈمرانلىق قىلغان ⅩⅤ— ⅩⅤ. ئاتالغان

) 1405 — 1370(ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ غهربىي شىمالىي قىسمى، جهنۇبىي رۇسىيه يايالقلىرى ۋە تۆمۈر

نىستان، ئىراننىڭ شهرقىي ھهم شهرقىي شىمالىي قىسمى، نىڭ ئهۋالدلىرى ھۆكۈمرانلىق قىلغان ئافغا

].235[ھىندىستان رايونلىرىدىكى تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرمۇ چاغاتاي تىلىنى قولالنغان

چاغاتاي ئۇيغۇر تىلىنىڭ شهكىللىنىش جهريانى

چاغاتاي ئهگهر موڭغۇلالر بۇ يهرگه ئىستېال قىلىپ كهلمىگهن بولسا«بارتولد . ۋ. رۇس شهرقشۇناسى ۋ

چۈنكى، موڭغۇلالر غهربىي . ، دېگهن]236[»ئهدەبىي تىلىنىڭ شهكىللىنىشى مۇمكىن ئهمهس ئىدى

يۇرت ۋە ئۇنىڭ غهربىدىكى رايونالرغا قىلغا كهڭ كۆلهملىك ھهربىي يۈرۈشلىرى بۇ رايونالردىكى بىر

ى ۋە بىرمۇنچه مۇنچه مۇستهقىل تاجۇتهختلهرنى، دۆلهت بايراقلىرىنى، دۆلهت چېگرا سهھرالىرىن

مىللهت، قهبىله ئايرىملىرىنى ناھايىتى تېز ئارىدىال يهر بىلهن يهكسان قىلىپ، ئۇالرنىڭ جهمئىيهت،

مهدەنىيهت، بولۇپمۇ تىل جهھهتتىكى ئورتاقلىقىنى ئىلگىرى سۈرۈپ، بۇ رايوندىكى خانلىقالر خېلى

.ئۇزاق زاماندىمۇ ھهل قىاللمىغان زور تارىخىي ۋەزىپىنى ئۆتىدى

چاغاتاي ئۇلۇسى شهكىللهنگهن چاغدا، ئۇنىڭ ئىلكىدىكى رايونالردا ئاساسهن تۈركىي تىل ۋە ئۇنىڭ

. ھهرخىل شېۋىلىرىدە، پارس تىلى ۋە ئهرەب تىلىدا سۆزلىشىدىغان قهبىله ۋە مىللهتلهر ياشايتتى

قىي بۇالرنىڭ ئىچىدە بىر مهزگىل ئوتتۇرا ئاسىيادىكى سىر دەرياسىنىڭ باش ئېقىمىدىن، شهر

، ۋە ئهسلىدە ئىران تىلىنىڭ ئاالھىدە بىر ]237[ياۋروپادىكى دوناي دەرياسىغىچه ھۆكۈمرانلىق قىلغان

ئهرەب تىلى . شېۋىسى بولغان تاجىك تىلىدا سۆزلىشىدىغان خارەزملهر ناھايىتى تېز تۈركلهشمهكته ئىدى

لىرى ھهم دىنىي بولسا، ئاساسهن ئوتتۇرا ئاسىياغا كېلىپ ئولتۇراقالشقان ئهرەب مۇھاجىر

موڭغۇل ئىستېالسىدىن كېيىن بۇ جايغا موڭغۇل تىلىدا . تهبىقىدىكىلهرنىڭ بىر خىل ئاالقه قورالى ئىدى

لېكىن، بۇالرمۇ ناھايىتى تېز سۈرئهتته تۈركلىشىشكه قاراپ . سۆزلىشىدىغان قهبىلىلهر كېلىپ ئورۇنالشتى

مىللهتلهرگه ئورتاق بولغان بىر خىل تىلنى شۇڭا، ھۆكۈمران تائىپىالر ھهممه قهبىله ۋە . يۈزلهندى

268

ئاساس قىلىپ، ئهرەب، پارس ۋە ) ئۇيغۇر تىلىنى(يهرلىك تۈركىي تىلنى . قوللىنىشقا مهجبۇر بولدى

موڭغۇل تىللىرىدىن نۇرغۇن تىل ئېلېمېنتلىرىنى قوبۇل قىلىش نهتىجىسىدە شهكىللهنگهن بۇ تىل تارىختا

ۈركىي تىلىنىڭ ئىچىدە تهسىرى ناھايىتى كۈچلۈك بولغان ئۇيغۇر نى ئهينى زاماندا ت« چاغاتاي تىلى«

بۇ ئوبيېكتىپ ئهمهلىيهتنى ئاساس قىلىپ، چوڭقۇر . شېۋىسى ئاساسىدا شهكىللهنگهن، دەپ قارايدۇ

.ئويلىنىش ۋە ئهتراپلىق تهپهككۇر قىلىش ئارقىلىق ئوتتۇرىغا قويۇلغان قاراشتۇر

ىڭ ئاساسىي غولى بولغان؟ ئالدى بىلهن بۇ تىلنىڭ ئۆتمۈشىنى ئۇيغۇر تىلى نېمه ئۈچۈن چاغاتاي تىلىن

موڭغۇل ئىمپېرىيىسىنىڭ قوشۇنلىرى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئىران . كۆز ئالدىمىزغا كهلتۈرۈپ سۆزلهپ باقايلى

ئېگىزلىكىگه قىيان سۇدەك كېلىۋاتقان چاغدا، ئىمپېرىيىنىڭ پۇقرالىرى ئىچىدە مهدەنىيهت سهۋىيىسى

شۇڭا، يېڭىدىن بويسۇندۇرۇلغان ئوتتۇرا ئاسىيادا ۋە . ئېشىپ كېتىدىغانالر يوق ئىدىئۇيغۇرالردىن

ئىران ئېگىزلىكىدە تهسىس قىلىنغان ھهر دەرىجىلىك ھهربىي، مهمۇرىي ئورگانالرنىڭ كاتىپلىقىغا ۋە

ئهۋالدى ئهبۇلغازى-13چىڭگىزخاننىڭ . كىتاب خىزمهتلىرىگه كۆپىنچه ئۇيغۇرالر قويۇلغان-ھېساب

چىڭگىزخان ۋە ئۇنىڭ ئهۋالدى ھۆكۈمرانلىق قىلغان «باھادۇرخان بۇ توغرۇلۇق توختىلىپ،

ماۋەرائۇننهھر، خۇراسان، ھهتتا ئىراق قاتارلىق جايالردا مۆھۈردارلىق بىتىكچىلىك ۋە ھېسابات

ىڭ ئهگهر بىز بۇ ئورگانالرن. دەپ يازغان] 239[»ئىشلىرىنىڭ ھهممىسىال ئۇيغۇرالرنىڭ قولىدا ئىدى

مىليونلىغان يهرلىك ئاھالىلىرىنىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي تۇرمۇشى بىلهن بولغان قويۇق مۇناسىۋىتىنى

تهسهۋۋۇر قىلىپ باقىدىغان بولساق، ئۇ ۋاقىتتا ئۇيغۇر تىلىنىڭ شۇ مهزگىللهردە بۇ رايونالردىكى

ئهگهردە، بۇنىڭدىنمۇ . اليمىزئىجتىمائىي تۇرمۇشقا نهقهدەر كهڭ ئارىالشقانلىقىنى ئاسانال تهسهۋۋۇر قىال

ئهسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا سامانىيالر Ⅹئۇزۇنراق تارىخىي ئۆتمۈشنى سۈرۈشته قىلىدىغان بولساق، بىز يهنه

گۇمران بولغاندىن كېيىن قاراخانىيالرنىڭ ئۇيغۇر تىلىنى ھۆكۈمهت تىلى ) 999 — 874(سۇاللىسى

ىغىچه ئومۇمالشتۇرغانلىقىنى ھهمدە ئۇيغۇر تىلىنىڭ سۈپىتىدە قىلچه مۇرەسسهسىز ئوتتۇرا ئاسىيا رايون

غهربىي لياۋ سۇاللىسى مهزگىلىدە . نۇرغۇن جهھهتلهردە تاجىك تىلىنىڭ ئورنىنى باسقانلىقىنى كۆرەلهيمىز

بۇ . ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تىلالر دائىرىسىدە ئاساسهن قاراخانىيالر دەۋرىدىكى ھالهت ساقالپ قېلىنغان

ئۇيغۇر . ىلدە كهلگۈسىدىكى چاغاتاي تىلىنىڭ ئۇرۇقى ئهمهلىيهتته سېلىنىپ بولغانئۇزاق تارىخىي مهزگ

تىلى موڭغۇل ئىمپېرىيىسىنىڭ كۈچىگه سۆيۈنۈپ، ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدا قايتا ئومۇمالشقاندا، بۇ

269

].240[ئومۇمىي تىلنىڭ تهرەققىياتى يهنىمۇ تېزلىتىلدى

ئالىمالرنىڭ ئېيتقانلىرىنى ۋەكىللىك خاراكتېرىدىكىلىرى چاغاتاي تىلىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرىسىدا

.مۇنۇالردىن ئىبارەت

ⅩⅨ چاغاتاي ۋە ئۇنىڭ ئهۋالدى « ئهسىردىكى تۈركىيىنىڭ مهشهۇر ئالىمى شهمىسدىن سامى

ھۆكۈمرانلىق قىلغان دەۋردە ئۇيغۇر تىلى بارلىق تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرنىڭ ئورتاق ئهدەبىي تىلىغا

چاغاتاي خانىنىڭ ھاكىمىيهت «، يهنى ».هم چاغاتاي تىلى دەپ ئالهمگه مهشهۇر بولغانئايالنغان ھ

يۈرگۈزگهن ۋاقتىدىكى ئۇيغۇر تىلى شۇ ۋاقىتتىن تارتىپ چاغاتاي تىلى دېگهن نام بىلهن مهشهۇر

ئۇيغۇرالر تۈركىي تىللىق «مهشهۇر ئالىم ئهھمهد زەكىي ۋەلىدى بولسا . دەپ يازغان] 241[»بولغان

شۇڭا، ئۇالرنىڭ تىلى . ىلىلهرنىڭ ئىچىدە ناھايىتى يۇقىرى مهدەنىيهتكه ئىگه بىر مىللهت ئىدىقهب

. ، دەپ يازىدۇ]242[»بارلىق تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرنىڭ ئورتاق ئهدەبىي تىلىغا ئايالنغان

قهدىمكى ئۇيغۇرالر مهدەنىيهتته ئهڭ ئالدىدا تۇرىدىغان خهلق بولۇپ، «شهمسىدىن سامى يهنه

. ۋ. دېسه، رۇس ئالىمى ۋ] 243[»بۇالرنىڭ تىلى تۈركىي تىللىق خهلقلهر ئارىسىدا ئهدەبىي تىل ئىدى

چاغاتاي تىلىنىڭ ئاساسى ئىسالم مهدەنىيىتىنىڭ تهسىرى ۋە موڭغۇل ئىستېالسىدىن بۇرۇنال «رادلوۋ

ى بارتولد مهشهۇر رۇس ئالىم. دەپ كۆرسىتىدۇ] 244[»پىشىپ يېتىلگهن ئۇيغۇر ئهدەبىي تىلىدۇر

مهدەنىي خهلقلهر ئىچىدە، مۇسۇلمانالر «چاغاتاي دەۋرىدىكى جهمئىيهت ۋە مهدەنىيهتنى سۆزلىگهندە

ۋە ئۇيغۇرالر، پهقهت ئۆز مىللىتىنىڭ ئىچىدىال ئهمهس، بهلكى ئۆزلىرى تۇرۇشلۇق ) بولۇپمۇ تاجىكالر(

چۈنكى، ئۇالرنىڭ يهرلىك . نىدىئۇلۇسالرنىڭ ئۇلۇس باشقۇرۇش ئىشلىرىدا ناھايىتى مۇھىم رول ئوينىغا

.، دەيدۇ]245[»ۋاڭ، گوڭ ئاقسۆڭهكلىرىگه بولغان تهسىرى ناھايىتى كۈچلۈك ئىدى

غا » خهزائىنۇلمهئانى«چاغاتاي تىلىنىڭ ئۇيغۇر تىلى ئىكهنلىكىنى ئۇلۇغ شائىر ئهلىشىر نهۋائىينىڭ

ئۇ . لىگهن ھالدا چۈشىنىمىزىدىكى مۇنۇ بىر ئابزاس سۆزدىن يهنىمۇ ئىلگىرى» كىرىش سۆز«يازغان

ئهدەبىياتىنىڭ ئهڭ يىرىك ۋەكىللىرى بولغان مهۋالنه سهككاكى بىلهن مهۋالنه لۇتفى -چاغاتاي تىل

ئۇيغۇر ئىبارەتىنىڭ فۇسۇھاسىدىن ۋە تۈركىي ئهلفازىنىڭ «: توغرۇلۇق توختىلىپ مۇنداق يازغان

ىلىنىڭ ئۇستىلىرىدىن، تۈركىي سۆزلهرنىڭ ئۇيغۇر ت(» بۇالغاسىدىن مهۋالنه سهككاكى ۋە مهۋالنه لۇتفى

ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئۇستىلىرىدىن، «بۇ يهردىكى ). ماھىرلىرىدىن مهۋالنه سهككاكى ۋە مهۋالنه لۇتفى

270

ئۇيغۇر «بۇ يهردىكى ). تۈركىي سۆزلهرنىڭ ماھىرلىرىدىن مهۋالنه سهككاكى ۋە مهۋالنه لۇتفى

تۈركىي «ياكى » ئۇيغۇر تىلى«ىك سۆزلهر بولۇپ، ئوخشاش مهنىل» تۈركىي ئهلغازى«بىلهن » ئىبارەتى

مۇ ئوخشاش مهنىلىك سۆزلهر بولۇپ، » بۇلهغا«بىلهن » فۇسهھا«. دېگهن مهنىنىال ئىپادىلهيدۇ» تىل

دېمهك، بۇ تهرىپىنىڭ . دېگهن مهنىلهرنى بىلدۈرىدۇ» تىل ماھىرى، تىلدا يېتىلگهن«ھهر ئىككىلىسى

. دېگهندىنال ئىبارەت» ي تىلىنىڭ يېتىلگهن ماھىرلىرىدىنئۇيغۇر تىلىنىڭ ياكى تۈركى«مهنىسى

. نهۋائىينىڭ نهسرى ئهسهرلىرىدە مۇنداق ئوخشاش مهنىلىك قۇرۇلمىالر ناھايىتى كۆپ ئۇچرايدۇ

دېمهك، يۇقىرىدىكى سهككاكى بىلهن لۇتفىنىڭ تهرىپىدە ئۇالر قولالنغان چاغاتاي تىلىنىڭ ئۇيغۇر تىلى

].246[ى ئېنىق كۆرسىتىلگهنياكى تۈركىي تىل ئىكهنلىك

ئۇيغۇر تىلى ئاساسىدىكى چاغاتاي تىلىنىڭ شهكىللىنىشى «تارىخشۇناس ليۇ جىشاۋ ھهققانىي ھالدا

ئۇيغۇر مىللىتى تارىخىدا دەۋر بۆلگۈچ ۋەقه بولۇپال قالماستىن، ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئىنسانىيهتكه قوشقان

وتتۇرا قىسمىدىكى نۇرغۇن مىللهتلهر ۋە رايونالر مۇشۇ ئاسىيانىڭ ئ. بۈيۈك تۆھپىسى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ

، ]247[»تىلنىڭ ياردىمى بىلهن ئۆزلىرىنىڭ مهدەنىيىتىنى ۋە تارىخىنى خاتىرىلىگهن ھهم تارقاتقان

چاغاتاي تىلى تۈپ ماھىيهت جهھهتتىن ئۇيغۇر . دەپ كۆرسىتىشى دەل جايىدا ئېيتىلغان باھادۇر

ن، يېقىندىن بېرى بهزى چاغاتاي تىلى تهتقىقاتچىلىرى، مهسىلهن، تىلىدىن ئىبارە بولغانلىقى ئۈچۈ

دەپ ئاتىسا ئهڭ مۇۋاپىق » چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى«ئابدۇرۇپ پوالت ئهپهندى قاتارلىقالر بۇ تىلنى

ھهم ئۇ قولالشقا ئىگه ] 248[بولغان بولىدۇ، دېگهن ئىلمىي كۆز قاراشنى ئوتتۇرىغا قويۇشماقتا

].249[بولماقتا

چاغاتاي ئۇيغۇر ئهدەبىياتى) 2

يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكىنىمىزدەك چاغاتاي ئۇيغۇر ئهدەبىياتى ۋاقىت جهھهتته چاغاتاي ئۇلۇسى ۋە

ئهسىرنىڭ ئالدىنقى چارىكىگىچه بولغان ئۇزۇن بىر تارىخىي دەۋرنى ⅩⅩچاغاتاي خانلىقى دەۋرىدىن

ور ئاپتورالر قوشۇنى تهرىپىدىن يارىتىلغان مهزمۇن ۋە كۆلهم جهھهتته ئىنتايىن ز. ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ

بۇ ئۇيغۇر . بۇ ئۇنىڭ ماكرو جهھهتتىكى چۈشهندۈرۈشىگه قارىتىلغان. ئهسهرلهر بىلهن بېيىتىلىدۇ

نىڭ ئايرىم لىكسىكىلىق ۋە گرامماتىكىلىق » چاغاتاي تىلى«ئهدەبىياتىنى ۋۇجۇدقا كهلتۈرگهن تىل

271

ۋەھالهنكى، . ئىزاھات خاراكتېرلىك تهبىرلهر يىغىندىسىئاالھىدىلىكىنى نهزەرگه ئېلىپ ئېيتىلغان

ئهدەبىي ئهسهرلهردە ئىپادە قىلىنىدىغان ئىنسان خاراكتېرى، زامان ۋە دەۋرنىڭ ئېستېتىك ئارزۇسى،

دەۋرنى ئۆز ئىچىگه ئالىدىغان ) يىللىق ئارىلىق700 — 600تهخمىنهن (خاھىشلىرى تولىمۇ ئۇزاق

شۇنداق . را تاناسىپ بولۇشنى تهلهپ قىلىش ئىلمىيلىك بولمىسا كېرەكمۇنداق بىر ئهدەبىياتقا توغ

دېگهن بۇ ئۇقۇمنى ئېتىراپ قىلىش بىلهن بىرگه، ئۇنى » چاغاتاي ئۇيغۇر ئهدەبىياتى«ئىكهن، بىز

شهكىل ئۇقۇمى بويىچه چهكسىزلهشتۈرۈۋەتمهسلىكىمىز، ئىسمى بىلهن جىسمىنىڭ دىئالېكتىك بىرلىكىنى

.ا، مهڭگۈلۈك ماكان دائىرىسىگه تۇراقالشتۇرۇشىمىز كېرەكساقلىغان ئاساست

بۇنىڭدا . ئۇنداق بولسا، چاغاتاي ئۇيغۇر ئهدەبىياتى قايسى دەۋردىكى ئهدەبىياتنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ

.بىر ئۆلچهم بولۇش كېرەك

.مۇشۇ مهسىلىدە مۇنداق ئىككى ئۆلچهمنى دەسلهپكى قهدەمدە ئوتتۇرىغا قويۇش ئىمكانىيىتى بار

ئۆزىمىزنىڭ ۋە چهت ئهللهرنىڭ ئالىملىرى كۆپ يىلالردىن بېرى چاغاتاي . بىرىنچىدىن، تىل مهسىلىسى

بۇنداق قىلغاندا . ئهدەبىياتىنىڭ ۋاقىت چېكىنى بهلگىلهشته تىلنى ئالدىنقى شهرت قىلىپ كهلدى

ىلىۋېتىپ، تۈركىي ئۇيغۇر ئهدەبىياتىنى پارچ. بىرمۇنچه ئاۋارىچىلىكلهرنىڭ ئالدىنى ئالغىلى بوالتتى

تىللىق خهلقلهرگه ئورتاق ئهدەبىيات قىلىپ بېرىشكىمۇ، ئۇيغۇر ئهدەبىياتىنىڭ دائىرىسىنى

شۇنى ئۇنۇتماسلىقىمىز كېرەككى، تىلنى چهتكه قېقىش، چاغاتاي . كېڭهيتىۋېتىشكىمۇ بوالتتى

ئۆلچهم قىلىپ تۇرۇپ، بىز ئالدى بىلهن تىلنى. ئهدەبىياتىنى چهتكه قاققانلىق ياكى ئىنكار قىلغانلىق

.ئۇنى ئۆز نۆۋىتىدە چاغاتاي ئهدەبىياتىنىڭ شهكلى دەپ بىلىشىمىز الزىم

چاغاتاي ئۇلۇسى شهكىللىنىشكه باشلىغان ۋاقىتتىن » چاغاتاي ئۇيغۇر ئهدەبىياتى«بۇنداق بولغاندا،

ⅩⅩىدۇ ئهسىرنىڭ ئالدىنقى چارىكىگىچه بولغان ئارىلىقتىكى ئهدەبىياتنى ئۆز ئىچىگه ئال.

ئىككىنچى، ئېستېتىك خاھىش ۋە ئىدىيىۋى مهزمۇن، چاغاتاي ئۇيغۇر ئهدەبىياتى تارىخىدا يۈزلىگهن

لىرىك . تهسىرلىك ئهدىبلهر ياشاپ، ناھايىتى كۆپ ھهجىمدە بهدىئىي ئهسهرلهرنى قالدۇرۇپ كهتكهن

ە ۋاپادارلىقىنى مهشۇقالرنىڭ سهرگۈزەشتلىرى ۋ-ئوبرازىنى، داستانالردا ئاشىق» يار«شېئىرىيهتته

تهسۋىرلهشنى ئاساسىي مهقسهت قىلىپ، گۇمانىزم، مهرىپهتچىلىك، ۋەتهنپهرۋەرلىك، خهلقلهر دوستلۇقى

قاتارلىق بىر قاتار تىپىك مهسىلىلهرنى باي تهسهۋۋۇر، كامالهتكه يهتكهن تىل تهسۋىرى ئارقىلىق

272

ا ھهربىر ئهدىبنىڭ ھايات ئىپادىلهشته بىر خىل يوشۇرۇن ئورتاقلىق كۆرۈلگهن بولسىمۇ، ئهمم

سهرگۈزەشتلىرى، ياشىغان مۇھىتى، ئىدىيىۋى خاھىشى، سىنىپىي مهيدانى، مهۋقهسى قاتارلىق

ئهدەبىي ئهسهرلهردە دەۋر روھى «بۇ خىل خاسلىق، . تهرەپلهردە خاسلىقنى، ئۆزگىچىلىكنى ئىپادىلىگهن

. لىدىغان بىر ئۆلچهمگه يېقىنلىشىدۇدېگهن ئهدەبىي ئهسهرلهرنىڭ مهزمۇنىغا قويۇ» ئهكس ئهتتۈرۈلىدۇ

.بۇ ئۆلچهم ئۆز نۆۋىتىدە ئهدەبىي ئهسهرلهرنىڭ مهزمۇنىغا قارىتىلغان

شۇنى تهكىتلهش زۆرۈركى، ئىلگىرى چاغاتاي ئهدەبىياتىنى ئايرىغاندا، بۇ ئهدەبىياتنىڭ ئاالھىدىلىكى

ىۋى خاسلىقى، دەۋر پۇرىقى، ئۇقۇمالشتۇرۇۋېتىلىپ ياكى ئومۇمالشتۇرۇۋېتىلىپ، ئاپتورالرنىڭ ئىدىي

.قاتارلىقالر ئېتىبارغا ئېلىنمىدى

مهن، چاغاتاي ئهدەبىياتىنى مهزمۇنىغا قاراپ دەۋرگه ئايرىغاندا، ئومۇملۇقنى قوشۇمچه، خاسلىقنى

چاغاتاي «بۇنداق بولغاندا، ئالدى بىلهن، بىز . ئاساس قىلىش بىر قهدەر ئىلمىي قاراش دەپ قارايمهن

هن بۇ ئۇقۇمنىڭ ۋاقىت جهھهتتىكى چهكسىزلىكىنىڭ ئالدىنى ئاالاليمىز، دەۋر دېگ» ئهدەبىياتى

جهھهتتىكى كونكرېت خۇسۇسىيهتلىرىنى پهرقلهندۈرەلهيمىز؛ شۇنىڭ بىلهن بىرگه، ئهدەبىي

.ئهسهرلهرنىڭ دەۋر پۇرىقىنى ئايرىپ، تېخىمۇ ياخشى بهدىئىي لهززەتكه ئىگه بوالاليمىز

وغرا كهلسه، چاغاتاي ئۇلۇسى ۋە چاغاتاي خانلىقى دەۋرىدىكى ئهدەبىياتنى مهزمۇنىغا قاراپ بۆلۈشكه ت

دېيىشكه » چاغاتاي ئۇيغۇر ئهدەبىياتى«ياكى » چاغاتاي ئۇيغۇر ئهدەبىياتىنىڭ دەسلهپكى باسقۇچى«

.بولىدۇ

اي شۇنى ئۇنتۇماسلىقىمىز كېرەككى، بىر قاتار ئىجتىمائىي ھادىسىلهرگه ئوخشاش چاغاتاي تىلى ۋە چاغات

بولۇپمۇ . ئهدەبىياتى بارلىققا كېلىش، شهكىللىنىش ۋە تاكامۇللىشىش جهريانىنى باشتىن كهچۈرگهن

بهزى ئالىمالر چاغاتاي ئۇلۇسى ۋە . چاغاتاي ئهدەبىياتىدا بۇ خىل خۇسۇسىيهت بىرقهدەر گهۋدىلىك

نى بولۇپ چاغاتاي خانلىقى دەۋرىدىكى ئهدەبىيات چاغاتاي ئهدەبىياتىنىڭ كېلىپ چىقىش جهريا

ئهسىرلهر ئهدەبىياتى چاغاتاي ⅩⅥ — ⅩⅤنهۋائىي ۋەكىللىكىدىكى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ. ھېسابلىنىدۇ

. بۇنىڭمۇ مهلۇم ئىلمىي ۋە ئىجتىمائىي ئاساسى بار. ئهدەبىياتىنىڭ گۈللهنگهن باسقۇچى دەپ قارايدۇ

ۋر روھىنىڭ ئهكس مېنىڭ دېمهكچى بولغىنىم دە. مهن بۇ خىل قاراشقا باشقىچه پىكىردە ئهمهس

بۇ چاغاتاي ئهدەبىياتىنىڭ بىر ئۆلچىمى قىلىنىشى . ئهتتۈرۈلۈش ئهھۋالىغا سهل قارىماسلىقىمىز كېرەك

273

شۇنداق بولغاندا، خاس كىتابالر ياكى دەرسلىك كىتابالردا چاغاتاي . الزىم دېگهندىن ئىبارەت

خانلىقى دەۋرىنى بىر بايان ئهدەبىياتى ھهققىدە بايان بهرگهندە، چاغاتاي ئۇلۇسى ۋە چاغاتاي

ئايرىم ئۆز دائىرىسى بويىچه بايان -قىلىۋېتىپ، ھهر قايسى تارىخىي دەۋرلهر ئهدەبىياتىنى ئايرىم

شۇنداق قىلغاندا ئۇيغۇر ئهدەبىيات . قىلىش بىرقهدەر ئهقىلگه مۇۋاپىق ئۇسۇل دەپ قاراشقا بولىدۇ

ئايرىم تهتقىق -بىر دەۋر ئهدەبىياتىنى ئايرىمتارىخىنى ھهم ئومۇمالشتۇرۇپ تهتقىق قىلغىلى، ھهم ھهر

.قىلغىلى بولىدۇ

ئومۇمهن، چاغاتاي تىلى ۋە چاغاتاي ئهدەبىياتى ئۇيغۇر تىلى ۋە ئهدەبىيات تارىخىدا ناھايىتى مۇھىم

.بۇ ھهقته چوڭقۇر تهتقىقات ئېلىپ بېرىش تارىخىي ئهھمىيهتكه ئىگه. ئورۇندا تۇرىدۇ

ئهدەبىي ئىجادىيهتكه دائىر ئۇيغۇر تىلى چاغاتاي تىلى، ئهرەب يېزىقى چاغاتاي خانلىقى مهزگىلىدە

ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى، چاغاتاي يېزىقى، ئۇيغۇر تىلى ۋە يېزىقىدا يارىتىلغان ئۇيغۇر ئهدەبىياتى

.چاغاتاي ئهدەبىياتى دېگهن نام بىلهن ئاتالغان

لىق خهلقلهر مهدەنىيىتى، ئهدەبىياتى چاغاتاي خانلىقى دەۋرىدە ئۇيغۇر، جۈملىدىن تۈركىي تىل

.بۇنىڭ چوڭقۇر تارىخىي، مهدەنىي ۋە ئىجتىمائىي ئاساسى بار. داۋاملىق راۋاجلىنىپ تۇردى

چاغاتاي خانلىقى ئىلگىرىكى قوچو ئۇيغۇر خانلىقى ۋە قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ تېررىتورىيىسى ئاساسىدا

مهسىلىنىڭ . ىڭ كۆپچىلىك ئاھالىسى ئۇيغۇرالر ئىدىمهلۇمكى بۇ ئىككى خانلىقن. بارلىققا كهلگهن

ھهممىگه مهلۇمكى، موڭغۇلالر ئهمدىال باش كۆتۈرۈپ چىققاندا، . تۈگۈنى يالغۇز بۇال ئهمهس

غهربىي شىمال خانلىقلىرىنى ئىستېال قىلدى، بۇ خانلىقالر ئىچىدە ئهڭ كۈچلۈك بولغان «چىڭگىزخان

چىڭگىزخان شۇنىڭدىن كېيىنال ئۇالرنىڭ . ل ئهل بولدىئۇيغۇر خانلىقى ھهممىدىن ئاۋۋا) قوچو(

ئوغلىنى چاقىرتىپ كېلىپ، ئۆز شاھزادىلىرىنىڭ قاتارىغا كىرگۈزۈپ، ئۇنىڭغا -5پادىشاھى ئىدىقۇتنىڭ

ئۇ ئىستېداتلىق سهنئهتكار بولۇپ، ئوردىدا ئۆمۈر بويى سادىقلىق . خانلىقنى باشقۇرغۇزدى بىر قانچه

يېنىدا ئىشلىگهندە يېقىن بېرىۋالماي، «كېيىنكى ۋاقىتالردا، ئۇيغۇرالر، ]. 250[»بىلهن ئىشلىدى

، موڭغۇل ئىمپېرىيىسىنىڭ ئىجتىمائىي تۇرمۇشىدا مۇھىم ئورۇن تۇتتى ]251[»تاشقىرىدا قاتار تۇرۇپ

ئۆز دەۋرىدىكى . ھهمدە كىشىلهرنىڭ دىققىتىنى جهلپ قىلغۇدەك مۇۋەپپهقىيهتلهرنى قولغا كهلتۈردى

ىڭ چۈشهندۈرۈشىچه، بۇنداق ئهھۋالنىڭ كېلىپ چىقىشىغا يۇقىرىدا بايان قىلىنغان ئىشالرال ئالىمالرن

274

ئهمهس، موڭغۇلالرنىڭ خان جهمهتلىرىنىڭ ئۇيغۇرالرنىڭ يېزىقىنى، يهنى قهدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنى

ۋمىن چىڭ دەۋرىدە ئۆتكهن ئهدىب كې شا]. 252[ئهڭ بۇرۇن قوبۇل قىلغانلىقىمۇ مۇھىم سهۋەب بولغان

. موڭغۇلالر نايمانالرنى يوقىتىپ، ئۇيغۇر يېزىقىنى ئىشلهتكهن«دا » يۈەن سۇاللىسىنىڭ يېڭى تارىخى«

يۈەن دەۋرىدىكى ئالىم يۈي جى . دەپ يازغان» شۇڭا، ئۇيغۇرالردىن دانىشمهنلهر كۆپ چىقىدۇ

» ستۈن تۇراتتىيېزىق جهھهتته باشقا مىللهتلهردىن ئۈ-تىل«دا ئۇيغۇرالر » داۋيۈەن يادنامىلىرى«

يېزىقى چوڭ -شۇنداق بولغاچقا، موڭغۇلالر دەۋرىدە ئۇيغۇرالرنىڭ مهدەنىيىتى، جۈملدىن تىل. دېگهن

.ئېتىبارغا ئىگه بولغان

ⅩⅢ ئۇيغۇر تىلى ۋە يېزىلمىلىرىنى بىلىم « ئهسىردە ئۆتكهن پېرىسىيىلىك تارىخچى جۇۋەينى موڭغۇلالر

موڭغۇلالر يالغۇز يېزىق ۋە تىلدىال ]. 253[دەپ يهكۈنلىگهن، »ۋە ئىلىمنىڭ چوققىسى دەپ ھېساباليدۇ

تۈزۈم ۋە باشقا ساھهلهردىمۇ ئۇيغۇر مهدەنىيىتىنىڭ غايهت -بهلكى، دۆلهت باشقۇرۇش، قانۇن. ئهمهس

.زور ياردىمىگه ئېرىشكهن

دىن تارتىپ، » تورۇ«چىڭگىزخان دەۋرىدە ئهنئهنىۋى جامائهت قانۇنىدىن ئىبارەت بولغان

پهرمانلىرىنىڭ ھهممىسى ئومۇمالشتۇرۇلۇپ -تۈزۈم، ئهمىر-ان ھۆكۈمرانلىقىنىڭ قانۇنچىڭگىزخ

بۇ ياساق . ئۇگدايخاندىن كېيىن رەسمىي رەتلىنىشكه باشلىغان. دەپ ئاتالغان) جاساق(» ياساق«

، »چىڭگىزخان ياسىقى«، »چىڭگىزخان ياسىقى«، »موڭغۇل ياسىقى«كېيىنكى تارىخىي مهنبهلهردە

دېگهن ھهرخىل نامالر بىلهن » چىڭگىزخان قۇتادغۇبىلىكى«ۋە » بىلىك ياساق«، » كىتابىچىڭگىزخان«

.بۇ ھهقته جۇۋەينى، راشىددىن، ئىبنى بهتۇته قاتارلىقالر خاتىرە قالدۇرغان. ئاتالغان

» قۇتادغۇبىلىك«دەپ ئاتالغان ئهسهرگه نېمه ئۈچۈن » چىڭگىزخان قۇتادغۇبىلىكى«بۇ يهردە

بۇ ھهقته شهرقشۇناس بروكلىمان . وشۇلۇپ ئېيتىلغانلىقىنى مۇھاكىمه قىلىشقا تېگىشلىكئاتالغۇسىنىڭ ق

يىلى -1942گېرمانىيىلىك بروكلىمان . رۇس ئالىمى مېلئورانسىكىيلهر ئاالھىدە توختالغان ۋە

» يۈسۈپ خاس ھاجىپ ۋە قۇتادغۇبىلىك«نىڭ ۋېنا نۇسخىسىغا يازغان كىرىش سۆزى » قۇتادغۇبىلىك«

› قۇتادغۇبىلىك‹ارىخچى ئىبنى ئهرەبشاھ چىڭگىزخان زامانىسىدا موڭغۇلالرنىڭ ئۇيغۇر يېزىقىغا ت«ته

ناملىق كىتابىدىمۇ › تهۋارىخ-جهمائۇل‹نامىنى بهرگهنلىكىنى سۆزلىگىنىگه ئوخشاش راشىددىننىڭ

.دەپ بايان قىلىنغان» دىن مهلۇمات بېرىلگهنلىكىنى بىلىمىز› چىڭگىزخان قۇتادغۇبىلىكى‹

275

ⅩⅣ(» دەستۇرۇل كاتىب فى تايىنىل مهراتىپ«مېلئورانىسكىي بولسا، ھىندوشاھ شهمسۇل كاتىبنىڭ

دەپ » يازغۇچى«ناملىق كىتابىدا ئېلخانىالر دۆلىتىدە ئادالهت ئىشلىرىغا ئاساس بولغان ) ئهسىر

چىڭگىزخان «ئاتىلىدىغان، خهلق ھاكىمىيهتلىرىگه ئائىت تهلىماتالرنى ئۆز ئىچىگه ئالغان بىر كىتابقا

يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئهسىرىنى «دېگهن نامنىڭ بېرىلگهنلىكىنى كۆرگهندىن كېيىن » قۇتادغۇبىلىكى

موڭغۇلالرغا مۇئهللىملىك ۋە كاتىپلىق قىلغان ئۇيغۇرالر ئارقىلىق موڭغۇلالرنىڭ ئوقۇپ ئۆگهنگهنلىكىنى

دېگهن ئىسىمنىڭ › ىزخان قۇتادغۇبىلىكىچىڭگ‹غا ئائىت تهلىماتالر توپلىمىغا بېرىلگهن › يازغۇچىالر‹ۋە

دېگهن كىتابىدىن كۆچۈرۈپ قوللىنىلغانلىقىنى › قۇتادغۇبىلىك‹شۈبهىسىز يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ

].254[»ئوتتۇرىغا قويغانىدى

ناملىق ئهسهر دەۋرىمىزگىچه يېتىپ كېلهلمىگهن بولسىمۇ، » چىڭگىزخان قۇتادغۇبىلىكى«ئهپسۇسكى،

الر چىڭگىزخاننىڭ قولىدا ۋە ئېلخانىالر خانلىقىدا موڭغۇلالرغا مۇئهللىملىك ۋە لېكىن يۇقىرىقى بايان

بىتىكچىلىرى ئارقىلىق ئۇيغۇر يېزىقى بىلهن موڭغۇل تىلىغا تهرجىمه -كاتىپلىق قىلغان ئۇيغۇر باخشى

نىڭ بارلىقىنى، › قۇتادغۇبىلىك‹قىلغان، كۆچۈرۈلگهن ياكى موڭغۇلالرغا ئوقۇتۇپ ئۆزلهشتۈرۈلگهن

نىڭ تهسىرىگه ئۇچراتقۇزۇش ئۈچۈن ئۇيغۇر يېزىقىغا › قۇتادغۇبىلىك‹بهلكى موڭغۇلالرنى

نامىنى بېرىپ قولالنغانلىقىنى، نهتىجىدە داستاننىڭ موڭغۇل ئىمپېرىيىسى دائىرىسىدە › قۇتادغۇبىلىك‹

].256[، ]255[تارقالغانلىقىنى ئىسپاتاليدۇ

ركىي تىللىق خهلقلهر ئىچىدىن نۇرغۇن ئالىم، ئهدىب، چاغاتايخانلىقى دەۋرىدە ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈ

جانىبهگ، يۈسۈپ سهككاكى، جامال قارشى، ھېسامىدىن ئىبنى ئاسىم ئهل . سىياسىئونالر يېتىشىپ چىقتى

بارچىنلىقى، رابغۇزى، ئهھمهدئىبنى ئهييۇپ ئهل باالساغۇنى، ئهييۇب ئىبنى ئهھمهد باالساغۇنى،

هد كاشغهرى، مۇھهممهد خارەزمى، ئابدۇرېهىم ھاپىز، پالۋان مۇھهممهد ئىبنى مۇھهمم) ؟(ھهيبهت ئاال

» تهئهششۇقنامه«كاشغهرى، مۇھهممهد خارەزمى، ئابدۇرېهىم ھاپىز، پالۋان مهھمۇد، سهيفى سارايى،

، ) ئهسىرⅩⅢ(نىڭ ئاپتورى ئهلى » قىسسهئى يۈسۈپ«، )1435(نىڭ ئاپتورى سىدىق ئهھمهد

نىڭ مۇئهللىپى دۇربېك » زىلهيخا-يۈسۈپ«، )1340(هللىپى قۇتىب نىڭ مۇئ» خۇسرەۋ ۋە شېرىن«

)ⅩⅣقاتارلىقالر) ئهسىرنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدا ياشىغان.

جامال قارشىنىڭ بايانىغا . ھېسامىدىن ئىبنى ئاسىم ئهل بارچىنلىقى ئۆز زامانىسىنىڭ كاتتا ئالىمى ئىدى

276

بارتولدنىڭ چۈشهندۈرۈشىچه، ئىسالم . يازغانقارىغاندا، ئۇ ئهرەب، پارس، تۈركىي تىلالردا ئهسهر

].257[دۇنياسىدا بۇ ئۈچ خىل تىلنىڭ سېلىشتۇرما قىلىنىشى، شۇ چاغدا تۇنجى قېتىم بولغان

ئىبنى مۇھهممهد كاشغهرى ئهينى شارائىتتا كاشغهردىن مىسىرغا بېرىپ، ئوقۇشنى داۋامالشتۇرۇپ،

تاجۇلسائادەت ۋە « يىلى -1363لغان ۋە مهدرىسىگه مۇدەررىس بو» باي بارىسىيه«مىسىرنىڭ

.دېگهن بىر كىتاب يازغان) سائادەت تاجىلىرى ۋە ھاكىمىيهت ئۇنۋانلىرى(» ئهنۋانۇلسىيادات

ئۇ شېرىن سۇخهن . خارەزمنىڭ كونا ئۆرگهنچ شهھىرىدە تۇغۇلغان) 1326-1247(پالۋان مهھمۇد

وتتۇرا ئاسىيا، ئىران، ھىندىستانالردا داڭق شائىر، دانا پهيالسوپ بولۇپال قالماستىن، بهلكى پۈتۈن ئ

ئۇ مهسنهۋى ۋە رۇبائىي ژانىرىدا گۈزەل ھهم چوڭقۇر مهزمۇنلۇق شېئىرالرنى . چىقارغان پالۋان ئىدى

].258[يازغان

. ھهيبهت ئاال ئۆز دەۋرىنىڭ كاتتا ئالىملىرىدىن بولۇپ، تۈركىي تىلى ۋە سۈرىيه تىلىنى پىششىق بىلهتتى

ىستان رايونىدا تۇرغان، كېيىن پېرىسىيىگه بېرىپ خازانخان ھۆكۈمرانلىقى مهزگىلىدە شۇ ئۇ ئهسلىي تۈرك

رەشىدىددىن فهزلۇلالھنىڭ بايانىغا . يىللىرى ئهتراپىدا ئۆلگهن-1304 — 1293يهردە تۇرۇپ،

ئېلخانىالر خانلىقى قازانخان ئۇنىڭغا. قارىغاندا، ئۇ بارلىق بىلىملهرنى ئىگىلىگهن ئادەم ئىكهن

ئومۇمهن ئۇ بىلىدىغان نهرسىلهردىن مهن بهك خۇشال، شۇڭا ئۇنى ... «يۇقىرى باھا بېرىپ،

ھۆرمهتلهيمهن، بىز بۇ يهردە خۇالسه چىقارماقچى بولساق، ھهيبهت ئاال ۋە ئۇ ئېيتقان رۇھانى

].259[»ئادەتتىكى ئالىمالرغا ئوخشىمايتتى

ر ۋە ئۇالرنىڭ مهدەنىيىتىتۆمۈرىلهر ئىمپېرىيىسى تهۋەسىدىكى ئۇيغۇرال. 11

بۇ دەۋردىكى ئۇيغۇر مهدەنىيىتىنىڭ كېلىپ چىقىشى) 1

بىرى، يۇقىرىقى ماۋزۇدا سۆزلهپ . تۆمۈرىلهر دۆلىتى تهۋەسىدىكى ئۇيغۇرالر ئىككى مهنبهدىن كهلگهن

ئۆتكهن ئۇزاق تارىخىي جهريانالردا ئهزەلدىن ئاشۇ زېمىندا ياشاپ كهلگهن ئۇيغۇرالر؛ يهنه بىرى،

تۆمۈرىلهر ئىمپېرىيىسى قۇرۇلغاندىن كېيىن ياكى قۇرۇلۇش ھارپىسىدا ھهرخىل سهۋەبلهر تۈپهيلىدىن

بۈگۈنكى كۈندە شىنجاڭ دەپ ئاتالغان مۇشۇ زېمىندىن تۆمۈرىلهر دۆلىتى تهۋەسىگه بارغان

277

كى كهينىدى-ئهمدى بىز تۆمۈرىلهر دۆلىتىنىڭ بارلىققا كېلىشىنىڭ ئالدى. ئۇيغۇرالردىن ئىبارەت

.ئۇيغۇرالرنىڭ يۆتكىلىشى توغرىسىدا توختىلىپ ئۆتىمىز

غهربىي چاغاتاي خانلىقى ۋە ئېلخانىالر خانلىقىنىڭ قۇيرۇقىنى تۆمۈرلهڭ يىغىشتۇرۇپ، دەسلهپته

ماۋەرائۇننهھر رايونى، كېيىنچه خۇراسان رايونىنى ئۆز ئىچىگه ئالغان تۆمۈرىلهر ئىمپېرىيىسى ۋۇجۇدقا

.نا ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىنىڭ تارىخىدا يېڭى ئىجتىمائىي تهرتىپ ئورنىتىلدىكېلىپ، شىنجاڭغا قوش

تۆمۈرىلهر ئىمپېرىيىسىمۇ موڭغۇل ئىمپېرىيىسىگه ئوخشاش ھهرخىل خهلقلهردىن تهركىب تاپقان دۆلهت

بولغانلىقى ئۈچۈن، باشقا خهلقلهرگه ئوخشاشال، بۇ دۆلهتنىڭ سىياسىي ۋە ئىجتىمائىي ھاياتىدا شۇ

.ىكى ئۇيغۇرالرنىڭ رولى داۋاملىق جارى بولۇپ تۇردىيهرد

لېكىن، تۆمۈرىلهر دەۋرىدىكى بهزى ۋەقهلهر ئۇنىڭدىن ئىلگىرىكى دەۋرلهردىكى ۋەقهلهرگه ئوخشىماي

.قالدى

تۆمۈرىلهر دەۋرىدە تۆمۈر ۋە ئۇنىڭ ئهۋالدلىرى ئىلگىرىكى دەۋرلهردە ئۆز دۆلىتىدە پائالىيهت ئېلىپ

قۇدرىتىدىن داۋاملىق پايدىالنغاندىن باشقا، غهربىي -پاراستى ۋە كۈچ-الرنىڭ ئهقىلبېرىۋاتقان ئۇيغۇر

) ھازىرقى شىنجاڭ، يهتتهسۇ رايونى ۋە ئىسسىقكۆلنىڭ شهرقىدىكى رايونالر(چاغاتاي، موڭغۇلىستان

ى خانلىقلىرى بىلهن ھهرخىل مۇناسىۋەتته بولۇپ، بۇ رايوندىكى ئۇيغۇر قاتارلىق مىللهتلهر ئاممىسىن

.داۋاملىق تۈردە ماۋەرائۇننهھر ۋە خۇراسان رايونىغا يۆتكهپ، ئۇالردىنمۇ پايدىالنغان

شهرقشۇناسالردىن دوكتور . بۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك بهزى مهسىلىلهرنى قىسقىچه بايان قىلىپ ئۆتهيلى

ونۇلغان ھازىرقى كاشغهرىيه دېگهن نام بىلهن ھهممىگه ت«: بېللىۋ بۇ ھهقته توختىلىپ مۇنداق دەيدۇ

دەپ ئاتىالتتى، ھازىر پهنجاپتا ياشاۋاتقان يهتته › يهتته ئۇلۇس‹بۇ ئۇلۇس تۆمۈرىلهر دەۋرىدە

ئۇلۇسالر ياكى جاتالر قهبىلىسى ئهسلىدە كاشغهرىيىدىن چىقىرىلغانالرنىڭ پۇشتىدۇر، بۇالرنىڭ

ن كېتىپ دەپ ئاتىلىدىغان چاغالردا بۇ ئۇلۇستى› يهتته ئۇلۇش‹بوۋىلىرى كاشغهرىيه -ئاتا

].260[دۇر»قالغانالر

يىلى تۆمۈر سىر دەريانىڭ ئوڭ قىرغىقىدىكى چىناز بىلهن تاشكهنت ئوتتۇرىسىدا شهرقىي -1365

يىلى ئۇ سهمهرقهنتنى ئىگىلهپ، ماۋەرائۇننهھردىكى -1370چاغاتاي قوشۇنلىرىنى مهغلۇپ قىلغان،

لهن ماۋەرائۇننهھر شهرقىي چاغاتاي شۇنىڭ بى. توپىالڭالرنىمۇ بىرنهچچه يىل ئىچىدە بېسىقتۇردى

278

تۆمۈرلهڭ . تۆمۈر بۇ جايالردا ھۆكۈمرانلىق ئورۇندا تۇرىدۇ. خانلىقىنىڭ تهۋەلىكىدىن ئايرىلىپ چىقىدۇ

ۋە ئۇنىڭ ئهۋالدلىرى بۇنىڭ بىلهنال قالماي، شهرقىي چاغاتاي ئۇلۇسى بىلهنمۇ داۋاملىق ھهپىلىشىپ

.ئۆتكهن

يىلى -1404(» زەپهرنامه«ۋە نىزامىدىن شهمئىمۇ » نامهزەپهر«شهرەپىددىن ئهلى يهزىدى

دېگهن كىتابالردا تۆمۈر ۋە ئۇنىڭ چوڭ ئوغلى ئۆمۈر شهيخنىڭ شهرقىي چاغاتاي ) يېزىلغان

شهرەپىددىن ئهلى . ئۇلۇسىدىكى شهھهرلهرنى تاالپهتكه ئۇچرىغانلىقى توغرۇلۇق خاتىرە قالدۇرۇلغان

يىلىغىچه بولغان ئارىلىقتا بۇ يهرگه بهش قېتىم -1379ىلدىن ي-1375يهزدىنىڭ يېزىشىچه، تۆمۈرلهڭ

ھۇجۇم قىلغان، بىر قېتىم تۆمۈرلهڭ قوشۇنلىرى بىلهن چاغاتاي قوشۇنلىرى ئىسسىقكۆل ئهتراپىدا قاتتىق

ئۇرۇشۇپ، چاغاتاي قوشۇنلىرىنىڭ يېڭىلىشى بىلهن بۇ قېتىمقى ئۇرۇش ئاخىرالشقان، تۆمۈرلهڭ پۇرسهتنى

ىپ، ئۆز قوشۇنلىرىنى ئىككىگه بۆلۈپ، ئالمىلىق ۋە كاشغهرغىچه ماڭغۇزغان ۋە بۇ غهنىيمهت بىل

مۈلۈكتىن باشقا، بىر قىسىم ئاھالىلهرمۇ ئىختىيارىي ۋە -شهھهرلهرنى تاالپهتكه ئۇچرىتىپ، مال

مهتله ئۇسسهدەيىن «ئابدۇرازاق سهمهرقهنتى . مهجبۇرىي يوسۇندا تۆمۈرلهڭ دۆلىتىگه ئېلىپ كېتىلگهن

يىلى -1471) (ئۇنلهرنىڭ مهنبهسى ۋە ئىككى دەريانىڭ بىرلىشىشى(» بهھرەيىن-هجمهئۇلۋە م

كاشغهر ئاھالىسىنى ئهنجانغا ) بىر قىسىم( يىللىرى -1370ناملىق كىتابىدا ئۆمهر شهيخنىڭ ) يېزىلغان

.كۆچۈرگهنلىكى توغرىسىدا خاتىرە قالدۇرغان

يىللىرىدا دوغالت قهبىلىسىدىن ) 1462-1432(موڭغۇلىستان خانلىرىدىن ئىسسهن بۇقا دەۋرلىرى

ئهمما، ئۇ ئادەم . سهئىد ئهھمهد كاشغهرنى نازارەت، مۇھاپىزەت قىلىش ۋەزىپىسىنى ئۈستىگه ئالغان

ئىقتىدارسىزراق بولغاچقا خىزمىتىنىڭ ھۆددىسىدىن دېگهندەك چىقالماي قالغان، مۇشۇنداق بولغاچقا

هڭنىڭ نهۋرىسى ئۇلۇس بهگ بىلهن تىل بېرىكتۈرۈپ، ئۇنى يهرلىك خوجىالر سهمهرقهنتتىكى تۆمۈرل

كاشغهردىن قوغلىۋەتكهن، شۇندىن ئېتىبارەن كاشغهر ئۇلۇغ بهگنىڭ كونتروللۇقىدا بولغان، ئۈچ يىللىق

قايتۇرۇۋېلىشنىڭ . تىرىشچانلىق كۆرسىتىش ئارقىسىدا سهئىد ئهھمهد كاشغهرنى قايتۇرۇۋالغان

پكه ھېسداشلىق قىلغۇچى ۋە قايمۇققان بىر قىسىم كاشغهر ئاھالىسى كهينىدە سهمهرقهنت تهرە-ئالدى

.ماۋەرائۇننهھر تهرەپكه كېتىپ قالغان

يۇقىرىقىدەك ئۇرۇش سهۋەبىدىنال ئهمهس، بهلكى خېلى بىر مهزگىل تۆمۈرىلهر ھاكىمىيىتىدە

279

ىقى بىلهن قوشنا پهنگه بېرىلىش قاتارلىق سهۋەبلهر تۈپهيلىدىنمۇ، كۆڭۈل مايىلل-خاتىرجهملىك، ئىلىم

.ئهل ماۋەرائۇننهھر قاتارلىق جايالرغا كۆچۈپ بارغان شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى بولۇشى تۇرغان گهپ

بۇ . تۆمۈرىلهر دەۋرىدە ئۇيغۇرالرنىڭ ماۋەرائۇننهھرگه كىرىشى تارىختىكى كىرىشنىڭ داۋامى ئىدى

تىدا تېگىشلىك رولىنى جارى قېتىم كىشىلهر، ئىلگىرىدىن باشالپ، مهزكۇر رايوننىڭ ئىجتىمائىي ھايا

قىلدۇرۇۋاتقانالر بىلهن بىرلىكته تىرىشىپ ئىشلهپ، بهلگىلىك نهتىجىلهرنى قولغا كهلتۈرگهن ۋە تارىختا

نىشانى تارىختا قالمىغان -بۇ كىشىلهرنىڭ نۇرغۇنلىرىنىڭ نام. ئاالھىدە خاتىرىلىنىشكه نائىل بولغان

ھىدە گهۋدىلىك بولغاچقا، تارىخىي دېرەكلهر ئارقىلىق بولسىمۇ، لېكىن بهزىلىرىنىڭ تۆھپىلىرى ئاال

.زامانىمىز كىشىلىرىنىڭ دىققىتىنى ئۆزىگه تارتىپ كهلمهكته

تۆمۈرىلهر دۆلىتى تهۋەسىدىكى ئۇيغۇر مهمۇرىي ئهمهلدارالر) 2

.بۇ دەۋردە بىرمۇنچه ئۇيغۇر ئهمهلدارلىرى تۆمۈرىلهرنىڭ مهمۇرىي ئىشلىرىغا ئىشتىراك قىلغان

تۆمۈرىلهرنىڭ دەسلهپكى مهزگىلىدە يۇقىرى دەرىجىلىك ئهمهل تۇتقان —هت شاھ باخشى ئۇيغۇر دۆل

.مهنسهپدار ئىدى

، بۇ ئادەم مهنبهلهردە غىياسىدىن كىچىك ياكى كىچىككىنه باخشى )1452 —؟ (غىياسىدىن باخشى

نجاڭلىق ئىكهنلىكى ئۇلۇغ شائىر نهۋائىينىڭ دادىسىنىڭ بهزى ماتېرىيالالردا شى. دەپمۇ ئاتىلىدۇ

ئهينى چاغدىكى ئهھۋالالرغا قارىغاندا، ئۇنىڭ ئائىلىسى كاشغهرىيىدىن مۇساپىر ]. 261[سۆزلهنگهن

) ھازىرقى تاجىكىستاندا(غىياسىدىن باخشى سهبىزۋار . بولۇپ چىقىپ كهتكهن بولۇشى مۇمكىن

تىلى ۋە ئهرەب ) ئۇيغۇر(ي خۇراسان ھۆكۈمدارى ئوبۇلقاسىم بابۇرنىڭ چاغاتا. شهھىرىگه ھاكىم بولغان

ناملىق » تارىخىي خانى«ئۆز دەۋرىدە . ئۇ شېئىرىيهتكه قىزىققان. كاتىپى بولغان-تىلى بويىچه باخشى

» ئهسهر-ئول-زۇبدۇت« ئهسىر ئاپتورلىرىدىن ئابدۇلالھ ئبنى ئهلى نهسرۇلال ⅩⅣ. بىر كىتاب يېزىلغان

تۈركىي ئۇيغۇر باخشىلىرى ئۇنى ئۇيغۇر خېتى ۋە › تارىخىي خاقانىيه«‹دېگهن تۈركىي تىلدىكى كىتابىدا

تۆمۈرنىڭ تارىخىنى يازغان شهرەپىددىن ]. 263[، ]262[دەپ يازغان» تهلهپپۇزى بىلهن بىتىبدۇرلهر

بهزى . دېگهن كىتابىنى يېزىشتا بۇ كىتابتىن پايدىالنغان» زەپهرنامه«) 1454-؟(ئهلى يهزدى

ئهپسۇسكى ]. 264[ن باخشى يازغان بولسا كېرەك دەپ قارايدۇنى غىياسىدى» تارىخىي خانى«ئاپتورالر

280

.بۇ كىتاب ھازىرغىچه ئىلىم ئهھلىگه مهلۇم ئهمهس

. ئۆز زامانىسىدا ھازىرقى ئافغانىستاننىڭ شىمالىدىكى بهلخ شهھىرىگه ھاكىم بولغان—دەۋرىش ئهلى

.ئۇ نهۋائىينىڭ ئىنىسى ئىدى

توغرىسىدا ] 265[تا ئهھمهد ھاجىبهگ» لسۇن نهفائىسمهجا«ئهلىشىر نهۋائىي . ئهھمهد ھاجىمبهگ

ى ) سىـ(سۇلتان مالىك كاشغهرى كى زاماننىڭ تهڭدىشى يوق كىشى «: مۇنداق مهلۇمات بېرىدۇ

ئهخالقى گۈزەل، كۆڭۈللۈك، ھهممىگه . دەپ تهخهللۇس قىالتتى› ۋەفائى‹. شۇنىڭ ئوغلىدۇر. ئىدى

يىلغا يېقىن 10خۇراسان مهركىزى ھىراتتا . ربىيه تاپدىئۇ، خۇراساندا ته. يىگىتتۇر) قادىر(پىسهنت

.ھاكىمىيهت يۈرگۈزدى

يىلدىن بۇيان مۇستهقىل ئهمىرلىك ئورنى 30 -ۋە بىر قهرنه. سهمهرقهنتته بىر مهزگىل ھاكىم بولدى

ھېچقانداق كىشى ئۇنىڭدىن . لىق قىلماقتا) ۋەكىللىك(گه نائىب ) سۇلتان ھۈسهيىن(بىلهن پادىشاھ

ئهمهلىيهتته ھۆكۈمهت ئىشلىرىدا ئهھمهد ھاجىبهگنىڭ . ى بولۇپ، ئېتىراز قىلمايدۇناراز

تهبىئىي غايهت گۈزەل نهزمىلهرگه . باھادىرلىقىنى ھهممه كىشى تونۇيدۇ ۋە تهسلىم قىلىدۇ-ھهيۋەت

:بۇ مهتلئه ئۇنىڭدۇركى. كۆپ ساز چالىدۇ

مهتلئه

گىرىفتى جانىمهن ئهزتهن بهزۇلفى پۇرشىكهن بهستى،

.كوشادى پهردە ئهزرۇخسارى خېشۇ چهشمى مهن بهستى

مېنىڭ جېنىمنى تېنىمدىن ئېلىپ بۈدرە چېچىڭغا باغلىۋالدىڭ، ئۆزۈڭنىڭ ! ئهي سۆيۈملۈك(

»)جامالىڭنى پهردىدىن ئېچىپ كۆزۈمنى باغلىدىڭ-يۈزۈڭ

پارس بۇ مهتلىئهدىن ئهھمهد ھاجىبهگنى ئىقتىدارلىق دۆلهت ئهربابى ھهم مۇزىكانت ۋە ئۇيغۇر،

].266[تىللىرىدا شېئىر يازااليدىغان شائىر ئىكهنلىكىنى پهرەز قىلىمىز

مهۋالنا زامانى مهۋالنا «نهۋائىي يۇقىرىقى ئهسىرىدە مهۋالنا زامانى توغرىسىدا توختالغاندا،

قىلىپ › زامانى‹تهخهللۇسى قىلۇر ئهردى، پهقىر › ۋەفائى‹مۇھهممهد ئامىلىيىنىڭ ئوغلىدۇركىم،

سهۋەبى، بىرىنچىدىن، ئۇ سۇلتان بهدىئۇز زاماننىڭ خىزمهتكارى . شكه تهكلىپ بهرگهندۇرئۆزگهرتى

، »تهخهللۇسى بولۇپ، دىۋانى ھهم بار ئىدى› ۋەفائى‹ئىككىنچىدىن، ئهھمهد ھاجىبهگنىڭمۇ . ئىدى

281

ئهھمهد «: دە بولسا مۇنداق دېيىلگهن» بابۇرنامه«. دەيدۇ) بهت-98» مهجالىسۇننه فائىس«(

-1469 — 1451(سۇلتان ئهبۇ سهئىد مىرزا . سۇلتان مالىك كاشغهرىنىڭ ئوغلى ئىدى—گ ھاجىبه

ھۆكۈمىتىنى بىر مهزگىل ئۇنىڭغا بهرگهنىدى، كىچىك ئاتىسى ) ھىرات(ھىرى ) يىلىغىچه خان بولغان

خۇشخۇي، . جانىبهگ ئۆلگهندىن كېيىن ئۇنىڭ دەرىجىسىنى بۇنىڭغا بېرىپ، سهمهرقهنتكه ئهۋەتتى

بۇنداق بىر بېيىتى . تهخهللۇسى ۋەفائى ئىدى، شېئىرنى يامان ئهمهس يازاتتى. نه كىشى ئىدىمهردا

:بار

مهستهم، ئهي مۇھتهسىب، ئىمرۇز زى مهن دەست بىدار،

.ئىهتىسابهم بىكۇن ئان روزكى يابى ھوشيار

ئهي مۇھتهسىب مهن مهستمهن، بۈگۈن مېنى تۇتقان،(

).سوراق قىلمېنى ئهقلىم كالالمدا بولغان كۈنى

]. 267[»مىر ئهلىشىر نهۋائىي ھىرىدىن سهمهرقهنتكه كهلسىال ئهھمهد ھاجىبهگ بىلهن بىلله بوالتتى

تۇرغان بىرنهچچه يىل ئىچىدە ئهھمهد ھاجىبهگ ئۇنىڭغا مۇرەببى ۋە ھامى «نهۋائىي سهمهرقهنتته

].268[»مهردانه كىشى ئىدى«، ئۇ »بولدى

ىنىڭ داڭلىق دۆلهت ئهربابىال ئهمهس، بهلكى شېئىرىي دىۋانى بار، دېمهك، ئهھمهد ھاجىبهگ ئۆز دەۋر

تهخهللۇسلۇق شائىرنىڭ بىرقانچه » ۋاپائى«دە » مۇقام تېكىستلىرى12«ئۇيغۇر . مهشهۇر شائىر ئىكهن

بۇ غهزەللهرنى ئهھمهد ھاجىبهگنىڭ . كۇپلېت غهزەللىرى ئورۇن ئېلىپ، دەۋرىمىزگه يېتىپ كهلگهن

.مۇمكىن، دەپ پهرەز قىلىمىزغهزەللىرى بولۇشى

ئهھمهد ھاجىبهگ سهمهرقهنتته ھاكىم بولۇپ تۇرغان چاغدا سهمهرقهنتته ئوقۇۋاتقان ئهلىشىر نهۋائىيغا

.ئاتىدارچىلىق قىلغانلىقىدىن ئۇنىڭ ئىلىم سۆيهرلهرنىڭ ھامىيسى ئىكهنلىكى بىلىنىدۇ

سۇلتان . نىڭ ھاكىملىقىنى تاپشۇرغانسۇلتان ئهبۇ سهئىد مىرزا ئۇنىڭغا سهمهرقهنت. جانىبهگ دولداي

دە ئهمىرلهر تهبىقىسى » بابۇرنامه«. ئىشىك ئىختىيارلىقىنى تاپشۇرغان) ئوردىنىڭ(ئهھمهد بولسا

سۇلتان مالىك «، »مهرد كىشى ئىدى«، »...ئهخالقلىق،-ئىنتايىن ئهدەپ«سۈپىتىدە تونۇشتۇرۇلغان ۋە

].269[ يهنه ناھايىتى باتۇر ئادەم ئىكهنئۇ. دەپ تهرىپلهنگهن» كاشغهرىنىڭ ئىنىسى ئىدى

يىللىرى ھۈسهيىن بايقارا ئوردىسىدا باش -1476 — 1472نهۋائىي ئۇلۇغ شائىر ۋە مۇتهپهككۇر، ئۇ

282

. ۋەزىر بولۇپ، نۇرغۇن پايدىلىق خىزمهتلهرنى ئىشلىگهن

ۇ خۇراساندا يهنه ھاپىز مۇھهممهد بهگ دولداي، ئابدۇلكهرىم ئهشرىت قاتارلىق ئۇيغۇر ئهمىرلهرم

.ئهينى زاماندا مهنسهپ تۇتقان

.دېمهك، بۇ دەۋردە بىرمۇنچه ئهمهلدارالر ئۆتكهن

تۆمۈرىلهر ئىمپېرىيىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر تىلى ۋە يېزىقىنىڭ ئورنى) 3

بۇالرنىڭ . يېزىق ئىشلىتىلگهن-تارىخىي خاتىرىلهرگه قارىغاندا، تۆمۈرىلهر دەۋرىدە بىرقانچه خىل تىل

.يېزىقىنىڭ ئورنى ناھايىتى يۇقىرى، ئىشلىتىش دائىرىسى كهڭ بولغان- تۈركىي تىلئىچىدە

ئۇيغۇر «، »ئۇيغۇر ئىبارىتى«، »چاغاتاي تىلى«ئهينى چاغدىكى تۈركىي تىل يهنه . بىرىنچى، تىل

دېگهن نام » چاغاتاي تىلى«دېگهنگه ئوخشاش نامالر بىلهن ئاتالغان، كېيىنكى چاغالردا » تهلهپپۇزى

.هن دۇنياغا تونولغانبىل

تۆمۈرىلهر دەۋرىدە ئۇيغۇر تىلى ئهرەب، پارس تىللىرى بىلهن بىرلىكته دۆلهتنىڭ ئىجتىمائىي ئاالقىسىدە

بۇ دەۋردە ئىسالم دىنىنىڭ مهنىۋى جهھهتتىكى نوپۇزى تۈپهيلىدىن ئهرەب . رولىنى جارى قىلدۇرغان

. ھهمىشه كىشىلهرنى ئۆزىگه قىزىقتۇرغانتىلى ۋە پارس تىللىرىنى ئۆزىنىڭ يۈكسهك ئورنى بىلهن

بىرمۇنچه ئىلمىي خادىمالر ئىلمىي ئىجادىيهتته ئۇ تىلالرنى قورال قىلىشنى شهرەپ ۋە ئىستېداتىنى

ئهمما، تۈركىي تىل ئائىلىسىگه مهنسۇپ خهلقلهردىن چىققان . ئۆلچهيدىغان ئۆلچهم قىلىۋېلىشقان

نامى ئاستىدىكى ئۇيغۇر » تۈركىي تىلى«مران جهمهتى بهزى ئالىمالر، جۈملىدىن تۆمۈرىلهرنىڭ ھۆكۈ

تىلىنى جان تىكىپ قوغدىغان ۋە ئۇ مىللىي تىل سۈپىتىدە ئىشلىتىلىپ، ئهرەب، پارس تىللىرىغا

.مۇناسىپ ھالدا مۇئامىله قىلىنغان

لى نهچچه ئونلىغان تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرگه مهنسۇپ ۋە باشقا خهلق شائىرلىرى چاغاتاي ئۇيغۇر تى

ئۆز زامانىسىدا مهشهۇر مهۋالنا لۇتفى، مهۋالنا . دېيىلىدىغان ئۇيغۇر تىلىدا ئهسهرلهر يېزىشقان

سهككاكى، ئاتائى، ھهزرەتى نهۋائىيالردىن باشقا يهنه ھهرەمى، قهلهندەر، يېقىنى، مۇقىمى، كهمالى،

، سهئىد ھۈسهيىن لهتىفى، پالۋان ھۈسهيىن، مهۋالنه ھىالل، مىرسېيد، مۇھهممهد ئېلى، مىرزابهگ

283

ئهردەشىر، مهۋالنه ئاشىقى، شهۋقى، گهدائى، يهنه مهجلىسى، يۈسۈپ ئهمىرى، ئهھمىدى قاتارلىقالرنىڭ

تا تهپسىلىي » مهجالىسۇن نهفائىس«چاغاتاي ئۇيغۇر تىلىدا شېئىر يازغانلىقى توغرىسىدا نهۋائىي

.توختىلىپ ئۆتكهن

ر دەۋرىدىكى تۈركىي تىل ئائىلىسىدىكى خهلقلهر بۇ چاغدىكى ئۇيغۇر ئهدەبىي تىلىنىڭ تۆمۈرىله

ئهدەبىياتىغا ناھايىتى زور تهسىرىنى شۇنىڭدىن كۆرگىلى بولىدۇكى، تۆمۈرىلهر خانىدانلىقىنىڭ دۆلهت

ئهربابلىرى ئابابهكرى مىرزا، سۇلتان خېلىل مىرزا، ئهھمهد مىرزا، سۇلتان ئهھمهد مىرزا، بايقارا مىرزا

ىرزا قاتارلىقالرنىڭ ھهممىسى تۈركىي تىلىدا شېئىر يېزىشنىڭ تهرەپدارلىرى ، شاھ غېرىب م)ھۈسهينى(

ئهلىشىر نهۋائى ئهنه شۇ يۇقىرىقى ئىسىمالر زىكرى . بولۇپ، ئۆزلىرىمۇ تۈركىي تىلدا شېئىر يازاتتى

دا ھۈسهيىن بايقارا » ماجالىسۇن نهفائىس«قىلىنغان ۋە ئۇالرنىڭ شېئىرلىرىدىن مىسالالر ئالغان

ھهتتا . لىرىغا مهخسۇس باب ئېچىپ، ئۇنىڭ شېئىرلىرىدىن مىسال كهلتۈرۈپ، كهڭ تونۇشتۇرىدۇشېئىر

]. 270[تهخهللۇسلۇق شېئىرىي دىۋانى بولغان» ھۈسهينى«ھۈسهيىن بايقارانىڭ تۈركىي تىلدا يېزىلغان

. مهجلىسىدە ھۈسهيىن بايقارا توغرىسىدا توختىلىدۇⅦنىڭ » مهجالىسۇن نهفائىس«نهۋائىي

ۆمۈرىلهرنىڭ ئوتتۇرا ۋە ئاخىرقى مهزگىللىرىدە ھىرات ۋە سهمهرقهنتنى مهركهز قىلغان تۈركىي تىللىق ت

چۈنكى، بۇ شهھهرلهر . خهلقلهر مهدەنىيىتى ئوتتۇرا ئاسىيا مهدەنىيىتىنىڭ نهمۇنىسى بولۇپ قالغانىدى

ئهينى چاغدا ئوتتۇرا . انھهشهمهتلىك، ئىلىم ئهھلىلىرى توپالنغان، ئاجايىپ گۈللىنىش مهزگىلىدە تۇرغ

زىيالىيالر ئىسالم دىنىنىڭ تهسىرى بىلهن چوڭ نوپۇزغا ئىگه بولغان ئهرەب تىلىنى -ئاسىيادىكى ئۆلىما

بىردىنبىر ئهدەبىي تىل دەپ ھېسابلىمايدىغان ھهمدە پارسچه بىلهنمۇ چهكلىنىپ قالماي، بهلكى ئۇيغۇر

ىنى ئۆزلىرىنىڭ ئهدەبىي تىلى قىلىپ قوللىنىدىغان تىلى ئاساسىدا شهكىللهنگهن چاغاتاي ئهدەبىي تىل

.گۈللىنىش ۋەزىيىتى بارلىققا كهلگهن

) باشقا خهلقلهرمۇ بار(ھىرات ۋە سهمهرقهنتتىكى كۆپچىلىك تۈركىي تىللىق خهلقلهر، موڭغۇل ئهۋالدلىرى

ه رازى سىياسىي جهھهتتىكى سادىقلىقىدىن، ھهتتا دىنىي جهھهتتىكى سادىقلىقىدىن، ۋاز كېچىشىگ

.بولغانكى، ئۆز خهلقىنىڭ تىلى، ئهدەبىياتىدىن ۋاز كهچمىگهن

تاجىك تىلى ئىلمىي تىل -شۇنداق بولغاچقا، خۇراسان ۋە ماۋەرائۇننهھر رايونىدا ئهرەب تىلى ۋە پارس

بولۇپمۇ ئهرەب تىلى يېقىن شهرقتىكى كهڭ . بولۇش سۈپىتى بىلهن تولۇق غهلىبىگه ئېرىشهلمىگهن

284

ۋروپادىكى بهزى جايالرغا ئوخشاش جانلىق تىل بولۇشى ۋە غهلىبه قازىنىشى تېخىمۇ رايونالر ۋە يا

سهنئىتى بالدۇرقىدەكال -ھىرات ۋە سهمهرقهنتلهرنىڭ كۆپ مىللهتلىك ئهدەبىيات. مۇمكىن بولمىغان

بۇنداق ئهنئهنىنىڭ مۇقىملىقى . ئۆزىنىڭ مىللىي ئهنئهنه بازىسىنى مۇستهھكهم ساقالپ كهلگهن

ا يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكهن مهزمۇنالردىن بهلگىلىك بىر ئهقلىي خۇالسىنى چىقىرىۋالغىلى توغرىسىد

.بولىدۇ

ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي تىل تارىخىي پاكىتالرغا قارىغاندا، ئهينى چاغدا ھىرات ۋە باشقا

ئايماقالرنىڭ ئهنئهنىسى دەسلهپته -ئائىلىسىدىكى خهلقلهر يۇرتلىرىدىكى قوۋم

ئهمما، يهرلىك كىشىلهرنىڭ بىر . هشتۈرۈۋېتىلگهن، كېيىنكى ۋاقىتالردا پارسچىالشتۇرۇۋېتىلگهنئهرەبچىل

ⅩⅣ. خىل مىللىي ھېسسىياتىنىڭ تۈرتكىسىدە، ئۇنى پۈتۈنلهي ئۆزگهرتىۋېتىش تهسكه چۈشكهن

ئهسىردىن باشالپ، ھهر خىل مىللىي تهركىبتىكى ئاھالىلهردىن قايتا تهشكىل تاپقان ھىرات،

قهنت قاتارلىق تۆمۈرىلهر چوڭ شهھهرلىرىنىڭ يېڭى شهھهر سۈپىتىدە مهيدانغا چىقىشى ئۇيغۇر سهمهر

.زىيالىيلىرى ۋە ئهمگهكچىلىرىنىڭ كۆرۈنهرلىك رول ئوينىغانلىقىدىن ئايرىلمايدۇ

يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكهن ھهرخىل سهۋەبلهر تۈپهيلىدىن ئۇيغۇر تىلى تۆمۈرىلهر دەۋرىدىكى

يالرنىڭ ئىلمىي ئىجادىيهت ئېلىپ بارىدىغان ئاساسىي قورال رولىنى جارى كۆپچىلىك زىيالى

.قىلدۇرغانىدى

بۇ دەۋردىكى ئۇيغۇر تىلى شۇنىڭدىن كېيىن بهزى تۈركىي تىللىق خهلقلهر ئهدەبىي تىللىرىنىڭ

ىق بۇ توغرىسىدا ئۆزبېك تىلىنىڭ تارىخىنى ئۆگهنگهن ئاتاقل. شهكىللىنىشىگه چوڭقۇر تهسىر كۆرسهتكهن

ئۆزبېك ئهدەبىي تىلىنىڭ تهرەققىياتىدا سىرتقى ئامىلالر «. ئالىم ئا، شىرباك تۆۋەندىكى پىكىرنى ئېيتقان

— ⅩⅣ.دائىرىسىدە ئۇيغۇرالرنىڭ كالسسىك مىراسىنىڭ تهسىرى بىرىنچى دەرىجىلىك ئورۇنغا ئىگىدۇر

Ⅺا ئاسىيادا ئۇزۇن مۇددەت ئهسىرلهر مابهينىدە كاشغهردە شهكىللهنگهن ئهدەبىي ئهنئهنىلهر ئوتتۇر

، دەپ »داۋامىدا ئهدەبىي ئۈلگه سۈپىتىدە خىزمهت قىلغان ئومۇمىي تىلنىڭ تهرەققىياتىغا زېمىن ياراتتى

].271)[ سان-4 يىلى -1945ژۇرنىلى، » سوۋېت تۈركلوگىيىسى«(تهكىتلىگهن

بىرى، ئۇيغۇر . دىئۇيغۇر يېزىقى ئىككى خىل ئى-تۆمۈرىلهر دەۋرىدىكى تۈركىي. ئىككىنچى، يېزىق

بۇ ئادەتته قهدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى بولۇپ، تۆمۈرىلهر دەۋرىدە داۋاملىق ئىشلىتىلىپ تۇرغان . يېزىقى

285

بۇ ئۆز زامانىسىدا تۈركىي يېزىق ياكى . يهنه بىرى، ئهرەب يېزىقى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى. يېزىق

.يۇقىرىقى بابالردا مهخسۇس توختالغانىدۇقبۇ يېزىقالر توغرىسىدا . چاغاتاي يېزىقى دەپمۇ ئاتالغان

ئۇيغۇر ئىجتىمائىي پهلسهپه ئىدىيىلىرىنىڭ تۆمۈرىلهر دۆلىتى تهۋەسىدىكى ئىدېئولوگىيىگه ) 4

كۆرسهتكهن تهسىرى

. زىيالىيالرغا تهسىر قىلغان ئىدېئولوگىيه خىلمۇخىل مهنبهلهرگه تۇتىشاتتى-تۆمۈرىلهر دەۋرىدە ئۆلىما

قهدىمكى دەۋر ۋە ئۆز زامانىسىدىكى ئۇيغۇر ئىجتىمائىي پهلسهپه ئىدىيىلىرىنىڭ بۇالرنىڭ ئىچىدە

.تهسىرى بهلگىلىك ئورۇننى ئىگىلهيتتى

ئۆز زامانىسىدىكى بىۋاسىته ۋە ۋاسىتىلىك ماتېرىيالالرغا قارىغاندا، فارابى، مهھمۇد كاشغهرى، يۈسۈپ

ائىي ئىدىيىلهر شۇ چاغ ئالىملىرىنىڭ خاس ھاجىپ، ئهھمهد يۈگنهكىلهرنىڭ ئهسهرلىرىدىكى ئىجتىم

دېگهن ماۋزۇدا » ئهلشىر نهۋائىي«بۇ ھهقته بىز . ئىدىيىلىرىدە ھهرخىل رەۋىشته ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان

قهدىمكى ئۇيغۇر . شۇنداق بولسىمۇ مۇنداق ئىككى مىسالنى تهكىتلهپ ئۆتىمىز. مهخسۇس توختىلىمىز

نۇسخىسى دەپ » ۋېينامه«ىنىڭ كېيىنكىلهر تهرىپىدىن ئهدەبىياتى، جۈملىدىن پهلسهپه ئىدىيىلىر

يىلى ھىرات شهھىرىدە ھهسهن قارا سائىل شهمسى دېگهن -1439ئاتالغان كۆچۈرۈلمه نۇسخىسى،

بۇ ھال، بۇ داستاننىڭ ئۆز زامانىسىدا . كاتىپ تهرىپىدىن قهدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا كۆچۈرۈلگهن

يهنه بىرى نهۋائىينىڭ ئهسهرلىرىدە . پ تۇرغانلىقى مهلۇمھىراتتىكى ئىلىم ئهھلى ئارىسىدا ئوقۇلۇ

.نى كۆرگهنلىكى توغرۇلۇق ئۇچۇرالر بار» ئهتهبهتۇلههقايىق«

تۆمۈرىلهر دەۋرىدە ئۇيغۇر مۇتهپهككۇرلىرىنىڭ پائالىيهتلىرى ۋە تهسىرى مهسىلىسىدە دەسلهپ قىلىپ،

.سهئىدىددىن كاشغهرى توغرىسىدا توختىلىمىز

كاشغهردە ئۇلۇغالر ئائىلىسىگه مهنسۇپ، ئوقۇمۇشلۇق ). 1456 — 1377(غهرى سهئىدىددىن كاش

]. 272[»ئۇالر تهبىقىسىدە ئالىمالر ئهھلى، تهقۋادار ۋە ئهۋلىياالر بولغان«. ئائىلىدە تۇغۇلغان

سهئىدىددىن كاشغهرىنىڭ دادىسى بولۇپ، ئۇ ئۆز دەۋرىنىڭ ) كاشغهرى(مهسىلهن، زەينىدىن كاغراقى

مۇناقىب خوجا «ۆلىماسى ئىدى؛ بۇ كىشىنىڭ ئهۋرىسى شهيخ ئاالمىدىن پارس تىلىدا ئاتاقلىق ئ

يىلى ئۇيغۇر -1797) كاشغهرى(بۇ كىتابنى ئابدۇئهلى سهرمهنى . ناملىق كىتاب يازغان» زەينىدىن

286

سىررەل «سهئىدىددىن كاشغهرىنىڭ نهۋرىسى مهۋالنه مىرفازىل پارس تىلىدا . تىلىغا تهرجىمه قىلغان

ناملىق سوفىزىم ئاساسىي پرىنسىپلىرى ۋە تهرىقهت قائىدىلىرىنى چۈشهندۈرىدىغان كىتاب » ارئهسر

.يازغان

ئوقۇبهتلىك يىللىرى -سهئىدىددىن كاشغهرىنىڭ تۇغۇلغان يىللىرى كاشغهر ئاھالىسىنىڭ ئىنتايىن ئازاب

تۈرۈپ، تۇغلۇق يىللىرى ئهمىر قهمهرىددىن كاشغهردە توپىالڭ كۆ-1369چۈنكى، مىالدىيه . ئىدى

ئۇنىڭ . تۆمۈر ئهۋالدى ۋە ئۇنى ياقىاليدىغان ھهر قايسى تهبىقىدىكى ئادەملهرنى قىرغىن قىلغان

يىلى تۆمۈر قهمهرىدىنگه قارشى قىلغان ئۇرۇشتا كاشغهر شهھىرىنى تامامهن -1375كهينىدىنال، يهنى

غهرىنىڭ ئائىلىسى ئۆزىنىڭ نهتىجىدە كاشغهر خهلقى، جۈملىدىن سهئىدىددىن كاش. خاراب قىلغانىدى

سهئىدىددىن كاشغهرى ئىلىم خۇمار ئادەم بولغانلىقى ئۈچۈن، . سهرگهردانلىق تۇرمۇشىنى باشلىغان

پهن مهركهزلىرىدىن بىرى بولغان -سهپهر مهنزىلىنى ئۆز دەۋرىدە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئىلىم

زگىل تولىمۇ قىيىنچىلىققا دۇچ ئۇ سهمهرقهنتكه بارغاندىن كېيىن بىر مه. سهمهرقهنتكه نىشانلىغان

ئۇ يهردە كاشغهردىن بارغان ئۆلىما مهۋالنه مۇھهممهد بىلهن بىرلىكته ئىلىم تهھلىل قىلىشقا . كهلگهن

بىر مهزگىل ئۆتۈپ ئوغلى مىر سهئىد ئهلىنى شهيخ ھهبىب دېگهن ئۆلىمانىڭ ]. 273[كىرىشكهن

يىللىرى مۇدەررىسلىك ) 1389 — 1318(خىزمىتىنى قىلىش ۋە مۇھهممهد بائائىدىن نهقشىبهندى

بۇ يهردە تىرىشىپ ئۆگىنىپ، خوجا باھائىددىن . قىلغان بۇخارا مهدرىسىگه ئوقۇشقا كىرگهن

ئۇستازى ۋاپات . نهقشىبهندىنىڭ ئالقىشىغا ئىگه بولغان، شۇنداقال ئۇنىڭ سادىق مۇرىتىغا ئايالنغان

خورلۇقى تۈپهيلىدىن خۇراسان ئۆلكىسىگه بولغاندىن كېيىن ئۇنىڭ بۇ جايدىكى شهيخلىرىنىڭ ھهسهت

خۇراسان ئالىمى مهۋالنه نىزامىدىننى ئۆزىگه ئۇستاز تۇتۇپ، ئۇنىڭدىن ئىلىم تهھسىل قىلىش «بېرىپ،

بىلهن پۈتۈن ئهنئهنىۋى بىلىملهرنىڭ ھهممىسىنى تاماملىغان، ئۆز زامانداشلىرى ئارىسىدا زور ئاتاققا

ه جااللىدىن ئهبۇ يهزىد بۇرابى قاتارلىق تهسهۋۋۇپ پىرلىرىدىن ئۇ يهن. »]274[ئىگه بولۇپ تونۇلغان

شۇنداق قىلىپ، تهسهۋۋۇپ ئۆلىمالىرىنىڭ ئىچىدە ناھايىتى زور شۆھرەت . تهسهۋۋۇپچىلىقنى ئۆگهنگهن

ئۇ شۇ دەۋرنىڭ ئاتاقلىق ئالىمى بولۇش سۈپىتى بىلهن كۈچلۈك تهسىر قوزغاپ شۆھرەت ]. 275[قازانغان

مهلىكان «ھۈسهيىن بايقارا سالدۇرغان ) ياكى ھىرات شهھىرىدە(ن خۇراساندا قازانغاندىن كېيى

.ئۆلىماالرنى تهربىيىلىگهن-دە مۇدەررىس بولۇپ، نۇرغۇن تالىپ» مهدرىسى

287

مۇنيهتۇل مۇسهللى ۋە «ئۇالر . سهئىدىددىن كاشغهرى ھاياتىدا بىرقانچه ئهسهرلهرنى يېزىپ چىققان

، »كهلىمات خوجا باھائىددىن«، »سهللى، مۇنيهتۇل مۇسهللىتۆھفهتۇل مۇ«، »غۇنيهتۇل مۇفتهدى

مهنبهلهردە كۆرسىتىلىشىچه، ئۇنىڭ . قاتارلىقالردىن ئىبارەت» ۋۇجۇدنامه«، »رىسالهئى لهتائىف«

خىل نۇسخىسىدىن كۆپرەك قوليازمىسى ھازىر ئىلمىي خادىمالرنىڭ قولىدا ساقالنماقتا 15ئهسهرلىرىنىڭ

].276[ئىكهن

يهردە سهئىدىددىن كاشغهرىنى ئاالھىدە سۆزلىرىشىمىزدىن مهقسهت، كاشغهردە قىرانلىق بىزنىڭ بۇ

چاغلىرىنى ئۆتكۈزۈپ ۋە كاشغهرنىڭ مهرىپهت مۇھىتىدا ئۆسكهن ۋە ياشلىق چاغلىرىدا، قهلب

چوڭقۇرلۇقىدا مۆھۈردەك ئويۇلغان پهلسهپىۋى بىلىملىرىنى سهمهرقهنت، بۇخارا، ھىرات قاتارلىق

يهنىمۇ پىششىقالپ، چوڭ بىر ئۆلىما، ئالىمغا ئايلىنىپ، ئۇنىڭدىن كېيىن بۇ بىلىملىرىنى ھىرات جايالردا

دىكى شاگىرتلىرىغا تارقىتىپ، چوڭقۇر تهسىر پهيدا قىلغانلىقىنى، ) ئېقىمى(مهدەنىيهت مهكتىپى

امانىسىدىكى قىسقىسى، ئۇيغۇر ئىجتىمائىي ئىدىيىلىرىنىڭ بىر بايراقدارى بولۇش سۈپىتى بىلهن ئۆز ز

.ئىدېئولوگىيىگه كۈچلۈك تهسىر كۆرسهتكهنلىكىنى يورۇتۇشنى مهقسهت قىلىدۇ

جامى . ئا. بىز بۇ يهردە پهقهت ئۇنىڭ ئابدۇراخمان جامىغا بولغان تهسىرىنىال ئهسكهرتىپ ئۆتىمىز

ئىسالم دۇنياسى، پۈتكۈل پارس ئهدەبىياتى تارىخىدىكى ئهڭ كاتتا سىيماالرنىڭ) 1492 — 1414(

بىرى، ياۋروپا ئهللىرىگه داڭق كهتكهن مهشهۇر مۇتهپهككۇر شائىر بولۇپ، ئۇ دەل سهئىدىددىن

ساھهسىدە ) مۇزىكا(ئۇ ئۇستازىنىڭ تهربىيىسى ئاستىدا شېئىرىيهت، مۇسىقا . كاشغهرىنىڭ شاگىرتى ئىدى

بولۇپ، ئۇ جامى تهرىقهت سۇلۇكىنىڭ سادىق ئهگهشكۈچىسى. ئا. زور نهتىجىلهرنى قولغا كهلتۈرگهن

ئۇ ئۆزىنىڭ . ئومۇمىي دۇنيا قاراش جهھهتته سهئىدىددىن كاشغهرىنىڭ چوڭقۇر تهسىرىگه ئۇچرىغان

سهئىدىددىن كاشغهرىنىڭ تهسهۋۋۇپ تهلىماتىنى شهرھلىگهن، ئۆزىنىڭ ] 277[بىر قاتار ئهسهرلىرىدە

بولغاندا، قاتتىق ئۇستازى ۋاپات . پىرى ھهم شهيخى سهئىدىددىن كاشغهرىگه يۈكسهك باھا بهرگهن

بۇنىڭدىن باشقا، سهئىدىددىن كاشغهرىنىڭ لۇتفى، سهككاكىالرغىمۇ كۈچلۈك تهسىرى . قايغۇرغان

.سىڭگهن

].278[سهئىدىددىن كاشغهرى ۋاپات بولغاندا، ھىراتنىڭ ھىيابان دېگهن يېرىگه دەپنه قىلىنغان

زاماننىڭ .... «تا » لىسۇننهفائىسمهجا«بۇ كىشى توغرۇلۇق ئهلىشىر نهۋائىي . سۇلتان مالىك كاشغهرى

288

بۇنىڭدىن ئۇ كىشىنىڭ كاتتا ئالىم . دېگهن مهلۇماتنى بېرىپ ئۆتىدۇ» تهڭدىشى يوق كىشى ئىدى

.ئهمما، باشقا ئۇچۇرالر يوق. ئىكهنلىكى بىلىنىدۇ

ئهلىشىر نهۋائىينىڭ . »فهىسهۇددىن ئاخۇنۇم«مهۋالنه فهىسهۇددىن مۇھهممهد نىزامى، يهنى

.دا مهلۇمات بېرىلگهن» خۇالسهتۇل ئهخبار«بۇ زات ھهققىدە خاندەمىر . دىن ئىدىئۇستازلىرى

مۇشۇنىڭغا ئوخشاش ]. 279[سۆزى كۆپ قوللىنىلىدۇ» ئاخۇن«تۈركىي تىللىق خهلقلهر ئىچىدە

.ئهھۋالالرغا ئاساسهن فهىسهۇددىن ئاخۇنۇم ئۇيغۇر زاتىغا مهنسۇپ بولسا كېرەك، دەپ قارالماقتا

نهۋائىي ھهم ئۇلۇغ مۇتهپهككۇر بولۇپ، ئۇنىڭ چوڭقۇر پهلسهپىگه تولغان ئهسهرلىرى ئۇلۇغ شائىر

خۇراسان ئۆلكىسىنىڭ ئىجتىمائىي ئىدىيىلىرى ساھهسىگه مۆلچهرلىگۈسىز تهسىرىنى كۆرسىتىپ،

.ئىجتىمائىي پىكىرلهرنى بېيىتىشتا مۇھىم رول ئوينىغان

ئهسىردە غهربىي ئاسىياغا سهپهر قىلغان ⅩⅤ. لىممۇھهممهد ئىبنى رەشىد ئهلى كاشغهرلىك داڭلىق ئا

ھهم سهئۇدى ئهرەبىستاندا ئۆزىنىڭ كهڭ بىلىمى ئاساسىدا ئۆز دەۋرىنىڭ ئاتاقلىق ئالىملىرى،

دېگهن كىتابىغا » سۈبهى«ناملىق كىتابىغا، قازى نىيازنىڭ » ئهلههينان«مهسىلهن، ھېدىق نهسىرنىڭ

رچه كىتابىغا تۈزىتىش كىرگۈزۈپ، پۈتۈن ئهرەب دۇنياسىنى ۋە خېلىل بهگ ئىمىن نىيازنىڭ ئىككى پا

].280[ يىلى مهككىدە ۋاپات بولغان-1466زىلزىلىگه كهلتۈرگهن بۇ زات

يۇقىرىقىالردىن باشقا، ئهينى زاماندا ھىراتتا سهئىدۇلمىللهت ۋەلهدىل كاشغهرى دېگهن بىر ئالىم

بۇ سهئىدىددىن . ئۇستازلىرىدىن ئىدى، دېيىلىدۇئۆتكهن بولۇپ، بهزى ماتېرىيالالردا ئۇ نهۋائىينىڭ

لېكىن . كاشغهرى بىلهن بىر ئادەم بولۇشىمۇ مۇمكىن دېگهن پهرەزنىڭ تۇغۇلۇشىغا مۇمكىنچىلىك بېرىدۇ

.پاكىتالر ئازراق

تۆمۈرىلهر ئوردىسىدىكى ئۇيغۇر مۇقاملىرى) 5

ئوتتۇرا ئاسىيا خهلقلىرىنىڭ مۇزىكا ئۇيغۇر مۇقاملىرى ئۇزۇن تارىخقا ئىگه بولۇپ قالماستىن، بهلكى

ئۇنىڭ مهزمۇنىدا كۈي ئاھاڭلىرى ۋە مۇزىكا رىتىملىرى . تارىخىدا ئۈلگىلىك، نهمۇنىلىك ئورۇنغا ئىگه

بۇالر شائىرالرنىڭ . بولغاندىن باشقا، لىرىك غهزەل يهنى ئهدەبىي ئهسهر جهۋھهرلىرى ساقالنغان

مۇقامنىڭ . تهسىر قىلغانلىقىدا شۈبهه يوقئوتلۇق ئىلهامى، ۋەزىنلىك ئىجادىغا كۈچلۈك

289

زامانالردىن بېرى مهۋجۇد بولۇپ كېلىشىدە بهدىئىي ئهدەبىيات بىلهن چهمبهرچاس باغلىنىپ -زامان

.كهتكهنلىكىنى نهزەردىن ساقىت قىلىشقا بولمايدۇ

12«رالرنىڭ كىشىنى تولىمۇ قىزىقتۇرىدىغىنى شۇكى، ئالهمشۇمۇل ئىمپېراتور تۆمۈرىلهر ئوردىسىدا ئۇيغۇ

تۆمۈر پۈتۈن ئۆمرى ھهربىي سهپلهردە ئۆتكهن بولۇشىغا . نىڭ ئورۇندىلىپ تۇرغانلىقى» مۇقامى

. قارىماي، ھهرخىل مۇناسىۋەت بىلهن خىلمۇخىل تويالرنى، بهزمىلهرنى ئۆتكۈزۈشنىمۇ ياخشى كۆرگهن

ۈنهرۋەنلهر قاتارىدا تۈمهن ھ-شۇڭا، ئۆزى ئىشغال قىلغان شهھهرلهردىن باشقا شهھهرلهردىكى تۈرلۈك

تارىخچى ئىبنى . ئاتاقلىق سهنئهتكارالر، ناخشىچىالر ۋە سازەندىلهرنىمۇ سهمهرقهنتكه توپلىغان

ئهرەبشاھ تۆمۈر توغرىسىدىكى خاتىرىسىدە شۇ دەۋردە تۆمۈر ئوردىسىدا داڭق چىقارغان مهشهۇر مۇزىكا

خارەزمى، ئابدۇلقادىر غايىبى مهرغالى ئۇستازلىرىدىن ئابدۇللهتىف دامخانى، مهھمۇد ۋە جامالىدىدىن

.قاتارلىقالرنى كۆرسىتىپ ئۆتىدۇ

شۇ دەۋردە، بولۇپمۇ تۈركىي تىللىق خهلقلهردىن چىققان ئابدۇلقادىر مهرغالى مۇزىكا ساھهسىدە ئۇلۇغ

ئهنجانلىق ئاتاقلىق ھاپىز يۈسۈپ ئاۋازىنىڭ يېقىملىقلىقى ۋە ناخشا ئېيتىش . ئۇستاز ھېسابالنغان

پارس ھاكىمى بۇ ئادەمنى بىرقانچه قېتىم . تىنىڭ يۇقىرىلىقى بىلهن ھهممىدىن ئۈستۈن تۇرغانسهنئى

.بايسۇنقارادىن بېرىپ تۇرۇشنى سورىغان بولسىمۇ، مهقسىتىگه يېتهلمىگهن

ئابدۇلقادىر مهرغالى ساز چېلىشتىال دەۋرنىڭ ئاتاقلىق سهنئهتكارى بولۇپ قالماي، مۇزىكا نهزەرىيىسى

. ئۇ پارس تىلىدا بىرقانچه پارچه كىتاب يازغان. ئاتاقلىق ئالىم بولغانساھهسىدىمۇ

ناملىق ) يىلى يېزىلغان-1418(» مۇزىكىنىڭ مهقسىتى ۋە نىشانى-ناخشا(» مهقاسىددۇلئهلخۇان«

نىڭ ناملىرىنى كۆرسىتىپ » مۇقام12«كىتابىدا شۇ دەۋردە تۆمۈرىلهر سارىيىدا ئورۇندىلىپ تۇرىدىغان

:ئۆتىدۇ

. 9زەنگۈله، . 8. رەماۋى. 7ھىجاز، . 6ھۈسهينىي، . 5راست، . 4بۇسهلىك، . 3نهۋا، . 2 ئوشاق، .1

.بۇزرۇگ. 12زىرئهفكهند، . 11ئىسفۇھان، . 10ئىراق،

ئابدۇلقادىر مهرغالى، شۇ دەۋردە تۈركىي خهلقلهر غهزەل، ناخشا، مۇقام دېگهن ئاتالغۇالر ئورنىدا

ىشلىتىدىغانلىقى، تارىم ۋادىسىدىكى شهھهرلهردە ناھايىتى كۆپ دېگهن ئاتالغۇنى ئ) كۈي(» كۇگ«

بارلىقى، بۇالردىن تولقۇز كۇگ بهك داڭلىق ئىكهنلىكى، خان سارايلىرىدا ھهر كۈنى بىر كۇگ » كۇگ«

290

دەپ ئاتىلىدىغانلىقى ھهققىدىمۇ » ئۇلۇغ كۇگ«ئورۇندىلىپ تۇرىدىغانلىقى، ئۇالردىن بىر مۇنچىسى

].281[»مهلۇمات بېرىدۇ

بۇ دەۋردە ئۆتكهن بىر قىسىم ئهدىبلهر تۆمۈرىلهر دەۋرىدە ئۇيغۇرالر ۋە باشقا تۈركىي تىل ئائىلىسىدىكى

.خهلقلهر ئىچىدىن يېتىشىپ چىقىپ، ئۆز دەۋرى ئهدەبىياتىنىڭ تهرەققىياتىغا چوڭ ھهسسىلهرنى قوشقان

ئهلىشىر نهۋائىي) 6

] 282)[ يىللىرى-1501 — -144(ىشىر نهۋائىي ئۇلۇغ شائىر ۋە مۇتهپهككۇر ھهزرىتى ئهمىر ئهل

ئۇيغۇر خهلقىنىڭ مهدەنىيهت تارىخىدا، جۈملىدىن ئۇيغۇر ئهدەبىياتىنىڭ تهرەققىيات تارىخىدا

ئۇ خۇراسان ئۆلكىسىنىڭ مهركىزى . ئىنتايىن يۈكسهك ۋە پهخىرلىك ئورۇن تۇتقان شانلىق نامايهندە

غىياسىدىن كىچىك، كىچىككىنه باخشى دەپمۇ تىلغا (ھىرات شهھىرىدە شىنجاڭلىق غىياسىدىن باخشى

) يىللىرى1551 — 1500(تارىخشۇناس مىرزا مۇھهممهد ھهيدەر . ئائىلىسىدە تۇغۇلغان) ئېلىنىدۇ

خىل وي ئاز بخشىيان اويغۈر 1«ناملىق كىتابىدا ) يىللىرى1546 — 1541(» تارىخى رەشىدىي«

ئهلىشىرنىڭ ئهسلىي ئۇيغۇر باخشىلىرىدىن، «ى يهن» است پدر اورا كىچىكينه بخشى ميكفتند

.دەپ يازغان] 283[»ئاتىسىنىڭ ئېتىنى كىچىككىنه باخشى دېيىشهتتى

نهۋائىي ئۆسمۈرلۈك چاغلىرىدىن باشالپال ئهدەبىياتقا قىزغىن ئىشتىياق باغالپ، بىر مۇنچه ئهدىبلهردىن

].284.[ئۆگهنگهنشهرق كالسسىكلىرىنىڭ ئهسهرلىرىنى قېتىرقىنىپ . تهلىم ئالغان

نهۋائىي ئۆزى ئىلمي ئىجادىيهت بىلهن شۇغۇللىنىپ قالماستى، بهلكى خۇراسان ئۆلكىسىنىڭ مهدەنىي

.مۇھىتىنى يۈكسهلدۈرۈش ئۈچۈن كۆپ زېهنىنى سهرپ قىلغان

ئۇيغۇر سۈپهتلىك باخشىالر، ئۇيغۇرى مهرتىۋىلىك باخشىالر —غىياسىدىن ئهلىشىرنىڭ ئاتىسى

نىڭ ئائىلىسىدە دەسلهپته » باخشى«دىن كىچىك باھادىر غىياسىدىن ) سۆزىنهۋائىينىڭ ئۆز(

پهرغانىدە، تۆمۈرىلهر شاھزادىلىرىدىن ئۆمهر شهيخ سىياسىي مهركهز قىلغان ئهسهخ شهھىرىدە

-30 ئهسىرنىڭ -15تهخمىنهن (كېيىن . بۇ جاي ئهنجان ۋىاليىتىگه قاراشلىق ناھىيه ئىدى. ياشىغان

ئهلىشىر . ىدا ھىراتقا كۆچۈپ بېرىپ، شاھرۇخ مىرزا ئوردىسىدا خىزمهت قىلغانيىللىرىنىڭ ئاخىر

نىزامىدىن ئهلىشىر يهتته ياش چېغىدا شاھرۇخ . دا تۇغۇلغان) ھىرات( فېۋرالدا ھىرى -9 يىلى -1441

291

جېدەل كۆتۈرۈلۈپ -تاج تالىشىش تۈپهيلىدىن جهڭگى-مىرزا ئۆلۈپ، شاھزادىلهر ئوتتۇرىسىدا تهخت

جۈملىدىن غىياسىدىن . تهرەپكه كۆچۈپ كهتكهن-، كىشىلهر ئامانلىق ئىزدەپ، تهرەپتۇرغاچقا

ماجىرا -خۇراساندا جېدەل. ئائىلىسىمۇ ئىراققا كۆچۈپ بېرىپ، تهفىت شهھىرىدە ئۈچ يىلغىچه ياشىغان

— 1452(ئوبۇلقاسىم بابۇر . بېسىققاندىن كېيىن غىياسىدىن باخشى ئائىلىسى ھىراتقا قايتىپ كهلگهن

ياشلىق 10. غىياسىدىننى سهبىزۋارغا ھاكىم قىلىپ ئهۋەتكهن) يىللىرى تهختته ئولتۇرغان-1457

ياشقا كىرگهندە ئاتىسى ۋاپات بولۇپ ئوبۇلقاسىم بابۇرنىڭ 12ئهلىشىر . ئهلىشىر ھىراتتا قېلىپ ئوقۇغان

يىلى -1456. ت قىلغان يېشىدا ھۈسهيىن بايقارا بىلهن ئوبۇلقاسىم ئوردىسىدا خىزمه15قولىغا قالغان،

ھىرات تىنچىغاندىن كېيىن . ئوبۇلقاسىم بابۇر ئوردىسىنى مهشههتكه يۆتكىگهندە ئهلىشىرمۇ بىلله بارغان

ياشلىق 18چۈنكى، نىزامىدىن . بىراق، بۇ يهردە ئۇزاق ياشىيالمىغان. ئهلىشىر ھىراتقا قايتىپ كهلگهن

.چاغلىرىدا چوڭ پاالكهتكه ئۇچرىغان

يىلى پايتهخت ھىراتنى قولغا كىرگۈزگهندىن كېيىن شاھرۇخ ۋە -1458هئىدمىرزا سۇلتان ئهبۇس

مۈلكىنى مۇسادىرە قىلىپ، ئۆزلىرىنى ھهر جايغا -ئوبۇلقاسىم بابۇرنىڭ ئهربابلىرى ۋە يېقىنلىرىنىڭ مال

ىگه شۇ قاتاردا ئهلىشىرنىڭ ئاتا مۈلكىمۇ مۇسادىرە قىلىنغان ۋە ئۆزى سوغۇق مۇئامىل. سۈرگۈن قىلغان

ئهلىشىر يىگىتلىك چېغىدا سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي . ئۇچراپ سهمهرقهنتكه كېتىشكه مهجبۇر بولغان

.جهھهتتىن زىيانكهشلىككه ئۇچرىغان

16ئهلىشىرنىڭ ئهدەبىي ئىجادىيىتى مهشههتته ئوبۇلقاسىم بابۇر ئوردىسىدا خىزمهت قىلىپ تۇرغان

ئېرىشكهن ۋە ئۇنىڭ شائىرلىق تاالنتى ۋايىغا ياش مهزگىللىرىدىال دەسلهپكى مۇۋەپپهقىيهتكه

نهۋائىي ئهدەبىي پائالىيىتىنىڭ كېڭىيىشى ھهمدە زور كۆلهمدە چوڭقۇرلىشىشىدا ئوبۇلقاسىم . يهتكهن

پارسچه ۋە تۈركچه —نهۋائىي مهشههدتىكى ۋاقتىدىال ئىككى تىلدا . بابۇرنىڭ تهسىرى چوڭ بولغان

دېگهن ) »ئىككى تىللىق شائىر«(» زۇللىسانهين«ڭا، ئۇ تېز ئارىدا شۇ. شېئىرالرنى يېزىشقا باشلىغانىدى

، تۈركچه شېئىرلىرىنى »فانى«ئۇ پارسچه شېئىرلىرىنى . نام بىلهن شۆھرەت قازىنىدۇ

) يىلىغىچه تهختته ئولتۇرغان-1506( تهخهللۇسى بىلهن ساۋاقدىشى ھۈسهيىن بايقارا »نهۋائىي«

ھۈسهيىن بايقارا تهختنى ئىگىلىگهن دەسلهپكى يىلالردا نهۋائىي .تهختكه چىقىپ، ھىراتنى ئىگىلىگهن

لېكىن، ئۇ . ئۇنىڭغا ئۈمىد بىلهن قاراپ، ئهلدە ئادالهت، مهرىپهت ئورنىتىدۇ، دەپ ھېسابلىغانىدى

292

نهۋائىي . يىلى ھىراتتا خهلق قوزغىلىڭى كۆتۈرۈلىدۇ-1470. نهۋائىينىڭ كۈتكىنىدەك بولمىدى

شۇنىڭ بىلهن بىرگه بۇ قوزغىالڭ نهۋائىينىڭ ئارىلىشىشى ئارقىسىدا سۈله . قىلىدۇقوزغىالڭغا خهيرخاھلىق

-4 يىلى -1472. نهۋائىينىڭ نامى خهلق ئىچىدە چوڭ ھۆرمهتكه سازاۋەر بولىدۇ. بىلهن ئاخىرلىشىدۇ

دا ۋەزىرلىك الۋازىمى. ئايدا نهۋائىي سۇلتان ھۈسهيىن بايقارا ئوردىسىنىڭ ۋەزىرلىكىگه تهيىنلىنىدۇ

لېكىن، . تۇرغان نهۋائىي ئهلدە تهرتىپ ۋە ئادالهت ئورنىتىشقا، ئىسالھات ئېلىپ بېرىشقا ئىنتىلىدۇ

يىلى نهۋائىي ساراي -1476. يۇقىرى تهبىقه مۇتهئهسسىپلىرى ئۇنىڭغا قارشىلىق قىلىدۇ

ارىالشماي، يىلغىچه دۆلهت ئىشلىرىغا ئ11پاساتلىرى تۈپهيلىدىن ۋەزىرلىكتىن ئىستېپا بېرىپ، -پىتنه

بۇ يىلالر نهۋائىي ئىجادىيىتىنىڭ ئهڭ يۈكسهك پهللىسى بولۇپ . ئهدەبىي ئىجادىيهت بىلهن شۇغۇللىنىدۇ

ئۇ ھاياتىنىڭ . يىللىق ھاياتىدا نۇرغۇن مېهنهت سهرپ قىلغان60قالىدۇ، ئهلىشىر نهۋائىي ئۆزىنىڭ

دىن ئارتۇق ئهسهر يېزىپ پارچى60كۆپ قىسمىنى بهدىئىي ۋە ئىلمىي ئىجادىيهتكه بېغىشالپ،

:ئۇنىڭ ئىلىم دۇنياسىغا مهلۇم بولغان ئهسهرلىرى تۆۋەندىكىلهردىن ئىبارەت]. 285[قالدۇرغان

) 2، )ئۆسمۈرلۈك غارايىباتلىرى(» غهرايىبۇسسىغهر«) 1): »خهزائىنۇل مهئانى«( دىۋانالر ①

ئوتتۇرا ياشلىق (» بهدائىئول ۋەسهت«) 3، )يىگىتلىك نادىرلىقلىرى(» نهۋادىرۇششهباب«

②؛ )پارسچه دىۋانى(» دىۋان فانى«) 5، )قېرىلىق نهپلىرى(» فهۋائىدۇل كىبهر«) 4، )گۈزەللىكلىرى

سهبئهئى «) 9، «لهيلى ۋە مهجنۇن«) 8، »پهرھاد ۋە شېرىن«) 7، »ھهيرەتۇل ئهبرار«) 6: »خهمسه«

نهسائىمۇل «) 12، »ئىسمهجالىسۇننهفا«) 11: تهزكىرىلهر③؛ »سهددى ئىسكهندەر«) 10، »سهييارە

رىسالهئى «) 13: تىل ۋە ئهدەبىياتقا دائىر ئهسهرلىرى④؛ )مۇھهببهت خۇشپۇراقلىرى(» مۇھهببهت

دىنىي ئهخالقىي پهلسهپىۋى ⑤؛ »مۇھاكىمهتۇللۇغهتهيىن«) 15، »مىزانۇلئهۋزان«) 14، »مۇئهمما

) 19، »هزمۇل جهۋاھىرن«) 18، )ئهربهئىن(» چىهىل ھهدىس«) 17، »مۇناجات«) 16: ئهسهرلىرى

) 22: تارىخىي ئهسهرلهر⑥؛ »مهھبۇبۇل قۇلۇب«) 21، »سىراجۇل مۇسلىمىن«) 20، »لىسانۇتتهير«

⑦؛ »زۇبدەتۇل تهۋارىخ«) 24، »تارىخىي مۈلكى ئهجهم«) 23، »تارىخىي ئهنبىيا ۋە ھۆكۈما«

، »لمۇتهھهييىرىنخهمسهتۇ«) 26، »ھاالتى سهئىد ھهسهن ئهردەشىر«) 25: تهرجىمىهال ئهسهرلىرى

) يېزشمىالر(» مۇنشهئات«) 29، »ۋاقفىنامه«) 28: ۋەسىقىلهر⑧؛ »ھاالتى پهھلىۋان مۇھهممهد«) 27

مهنبهلهردە كۆرسىتىلىشىچه نهۋائىي ئۆمرىنىڭ ئاخىرىدا يهنه ئۆز . قاتارلىقالردىن ئىبارەت

293

) ئالته زۆرۈرىيهت(» ىيهلىستهئى زۆرۈر«ۋە ) تۆت پهسىل(» فۇسۇلى ئهربهئه«قهسىدىلىرىنى توپالپ،

بۇالردىن باشقا نهۋائىينىڭ . ناملىق ئىككى توپالم تۈزۈشكه ئاالھىدە ئهھمىيهت بهرگهنلىكى ئېيتىلغان

ھهزرىتى ئهلىنىڭ . دېگهن ئهسىرى بولغان» رىسائهلى مۇفرەدات دەرفاننى مۇئهمما«

.لدا ئىشلهپ چىققانناملىق ئهسىرىنى چاغاتاي ئۇيغۇر تىلىدا نهسىرى ئۇسۇ» لهئالى-نهسرۇل«

نهۋائىي ئۆزى ئىلمىي ئىجادىيهت بىلهن شۇغۇللىنىپ قالماستىن، بهلكى خۇراسان ئۆلكىسىنىڭ مهدەنىي

ئۆز يېنىدىن خىراج ئاجرىتىپ، . مۇھىتىنى يۈكسهلدۈرۈش ئۈچۈن كۆپ زېهنىنى سهرپ قىلغان

رالرنى توپالپ، ئۇالرنىڭ مهدرىسه، ئىلمىي ئورگانالرنى تهسىس قىلىپ، ئۇ يهرگه ئىلىمخۇما-خانىقا

.ئىلمىي ئىجادىيهت بىلهن شۇغۇللىنىشى ئۈچۈن ياخشى شارائىت يارىتىپ بهرگهن

. مهرىپهتنىڭ ئهڭ يۇقىرى سهۋىيىلىك، يىرىك مهھسۇلى-نهۋائىي ئىجادىيىتى ئۆز دەۋرىدىكى ئىلىم

ئهسىرلهردە ⅩⅤ — ⅩⅣنهۋائىي تۇغۇلغان ۋە ئاساسلىق پائالىيىتىنى ئېلىپ بارغان ھىرات شهھىرى

نهۋائىي ئائىلىسىمۇ مهرىپهت، . ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مهدەنىيهت مهركهزلىرىنىڭ بىرى بولغان

ھهزرىتى نهۋائىينىڭ ئۆزى شۇ چاغدىكى ئهڭ بىلىملىك . سهنئهت ئهھلى بىلهن يېقىن ئىدى-ئهدەبىيات

ناتىقلىرىدىن، تۈركىي سۆز ئۇيغۇر تىلىنىڭ چېچهن «نهۋائىي ئۆزى ئېيتقان . ئۆلىماالردىن بىلىم ئالغان

نهۋائىي ئۇيغۇر تىلىدا گۈزەل . ئۇنىڭ ئهسىرداشلىرى ئىدى» ماھىرلىرىدىن بولمىش سهككاكى، لۇتفىالر

ئهسهرلهرنى يازغان يۈسۈپ خاس ھاجىپ، ئهھمهد يۈكنهكى، لۇتفى، سهككاكى، ئهتائى قاتارلىق

هدەبىي ئهنئهنىسىگه قويۇق ۋارىسلىق ئهدىبلهرنى ئۆز ئۇستازلىرى سۈپىتىدە ھۆرمهتلهپ، ئۇالرنىڭ ئ

تاجىك -شۇنىڭدەك ئهرەب، پارس ئهدەبىياتىنىمۇ ئىشتىياق بىلهن ئۆگهنگهن، بولۇپمۇ پارس. قىلغان

تىلىدا يىرىك ئهسهرلهرنى يازغان ئهزەربهيجان شائىرى نىزامى ۋە پارس شائىرلىرىدىن فىردەۋىسى،

ھىندىستاندا ياشىغان پارس تىللىق تۈركىي شائىر جامى،. ئۆمهر ھهييام، سهئىدى، ھاپىز شىرازى، ئا

خۇسرەۋ دېهلهۋى قاتارلىقالرنىڭ ئهسهرلىرىنى پىششىق ئۆگىنىپ، ئۆگهنگهنلىرىنى ئۆز ئهدەبىي

ۋە پارس تىلىدىمۇ شېئىر يازغان، شۇڭا نهۋائىينىڭ نامى يالغۇز پائالىيىتىگه ئىجادىي تهتبىق قىلغان

ال ئهمهس، بهلكى ئهرەب ۋە پارس خهلقلىرى ئارىسىدىمۇ ھۆرمهت تۈركىي تىللىق خهلقلهر ئارىسىدى

.بىلهن تىلغا ئېلىنىپ كهلمهكته

ئۇنىڭ نهسهبىنىڭ ئۇيغۇر نهۋائىينىڭ ئۇيغۇر ئهدەبىياتىنىڭ ئهڭ يىرىك ۋەكىلى ئىكهنلىكى يالغۇز

294

— تۈركىي تىل ئىكهنلىكى بىلهن ئۆلچىنىپ قالماستىن، بهلكى نهۋائىي مىللىي تىل سۈپىتىدە قولالنغان

.چاغاتاي تىلىنىڭ ئۇيغۇر تىلى ئىكهنلىكىنىمۇ نهزەرگه ئالغانلىقىمىزدا

نهۋائىيدىن ئىلگىرى ۋە زامانداش بىرمۇنچه شائىرالر چاغاتاي تىلىنىڭ بىرمۇنچه ئهۋزەللىكلىرىنى

ىسىدا شۇنداق بولسىمۇ، نهۋائىي دەۋرىدە ئهدىبلهر ئار. كۆرسىتىپ، نۇرغۇن ئهسهرلهرنى ياراتقانىدى

نهۋائىي بۇ خاھىشالرنى ئىسيانكارلىق بىلهن رەت . يهنىال پارسچه يېزىش خاھىشى كۈچلۈك ئىدى

قىلىپ، ئۆز ئهدەبىي ئىجادىيىتىگه چاغاتاي ئهدەبىي تىلى بويىچه يول ئېچىپ، بۇ تىلنى تېخىمۇ

.تهرەققىي قىلدۇرۇپ شېئىرىيهتنىڭ يۈكسهك بىر چوققىسىنى ئىگىلىدى

ئۇ ئۆز ئانا تىلىنى بېيىتىش، راۋاجالندۇرۇش ئۈچۈن . غ تىل مۇتهخهسىسى ئىدىنهۋائىي ئهڭ ئۇلۇ

ئۇنىڭ بۇ جهھهتتىكى تۆھپىسى، ئۆزىنىڭ كۆپچىلىك . غايهت زور دەرىجىدە تىرىشچانلىق كۆرسهتتى

ئهسهرلىرىنى مۇشۇ تىل بىلهن يېزىپ چىققانلىقىدىال ئهمهس، بهلكى ئۇيغۇر تىلى لۇغهت تهركىبىدىكى

24ئىلمىي خادىمالر نهۋائىينىڭ پهقهت . لغۇالردىن كهڭ دائىرىدە پايدىالنغانلىقىدا كۆرۈلىدۇئاتا-سۆز

گرامماتىكىلىق، سېمانتىك، ئىستىلىستىك، تېماتىك، -پارچه ئهسىرىدە ئىشلىتىلگهن سۆزلهرنى لېكسىك

سۆز 67 مىڭ 378 مىليون 1گېنېئالوگىك جهھهتلهردە ئهتراپلىق تهھلىل قىلىپ، بۇالردا

لېكسىكىلىق بىرلىكته 26.0135بۇالر (يهنى ]. 286[ئىشلىتىلگهنلىكىنى ھېسابالپ چىققان

).ئىشلىتىلگهن

نهۋائىي ۋاپات بولغان بولسىمۇ، لېكىن، . نهۋائىي ھىراتتا ۋاپات بولغان ۋە شۇ يهرگه دەپنه قىلىنغان

ئۇنىڭ بىباھا ئهسهرلىرى . ندىئۇنىڭ نامى ئوتتۇرا ئاسىيادا ئهڭ ئىززەتلىك نام سۈپىتىدە يادلىنىپ كېلى

ئهسىرلهردىن بېرى ئهتىۋارلىنىپ، سۆيۈپ ئوقۇلۇپ، خهلققه مهنىۋى لهززەت بېرىلىپ كېلىنمهكته ۋە

.مهڭگۈ شۇنداق بولغۇسىدۇر

چىڭ سۇاللىسى ۋە مىنگو دەۋرىدە شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئوتتۇرا ۋە غهربىي ئاسىياغا كۆچۈشى ۋە . 12

پائالىيهتلىرى

خانلىقىنىڭ ئاخىرقى مهزگىللىرىدە ھۆكۈمران گۇرۇھالرنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى دىنىي مهزھهپ يهكهن

بىرى بىلهن قهتئىي سىغىشالمايدىغان -كۈرىشى بارغانسېرى كهسكىنلهشتى، ھهتتا تهرەققىي قىلىپ، بىر

295

-1678 — 1670(يهكهن خانلىقىنىڭ ئاخىرقى خانى ئىسمائىل خان . سىياسىي رەقىبلهرگه ئايالندى

قاراتاغلىقالرنى زور كۈچ بىلهن يۆلهپ، ئاق تاغلىقالرنىڭ باشلىقى ئاپاق ) يىللىرىغىچه تهختته ئولتۇرغان

يىلى ئاپاق خوجا جۇڭغار -1678. خوجىنى تهڭرىتاغلىرىنىڭ جهنۇبىدىن ھهيدەپ چىقاردى

هپ، تهڭرىتاغنىڭ قوشۇنلىرىنى باشالپ كېلىپ، يهكهن خانلىقىنى يوقاتتى، جۇڭغارالر ئاپاق خوجىنى يۆل

يىلىغىچه -1759جۇڭغارالر ۋە خوجىالرنىڭ بىرلهشمه ھۆكۈمرانلىقى . جهنۇبىغا قورچاق قىلىپ تىكلىدى

تىنىمسىز . ئۇالر ھۆكۈمرانلىق قىلغان دەۋردە شىنجاڭدا ئاجايىپ ۋەقهلهر بولۇپ ئۆتتى. داۋامالشتى

لىرىنىڭ خاتىرجهملىكىنى بۇزدى، سىياسىي ۋەزىيهت، مۇقىمسىز ئىجتىمائىي مۇھىت، شىنجاڭ ئۇيغۇر

قاتتىق زىيانغا ئۇچراتتى، ئهنه شۇ يىلالردا نۇرغۇن ئۇيغۇر ئاھالىسى شىنجاڭغا قوشنا ئوتتۇرا ئاسىياغا

.كۆچۈشكه مهجبۇر بولدى

يىلى چىڭ سۇاللىسى سىياسىي ۋەزىيهتنىڭ تهقهززاسى، ئىجتىمائىي يۈزلىنىشنىڭ زۆرۈرىيىتى -1759

شىنجاڭدىكى . ككه كهلتۈرۈش ئۈچۈن زور قوشۇن بىلهن شىنجاڭغا يۈرۈش قىلدىبىلهن ۋەتهننى بىرلى

كىچىك خوجىالرنىڭ ئاساسلىق -ئۇيغۇر قاتارلىق مىللهتلهرنىڭ قوللىشى ئارقىسىدا، جۇڭغارالر ۋە چوڭ

كۈچلىرىنى يوقىتىپ، شىنجاڭ ۋەزىيىتىنى مۇقىمالشتۇرۇپ، ۋەتهننى بىرلىككه كهلتۈرۈشتهك ئۇلۇغ ئىشنى

.لگه ئاشۇردىئهمه

چىڭ سۇاللىسى چىرىك فېئودال ئاقسۆڭهك زوراۋان كۈچلهرنىڭ ۋەكىلى بولغاچقا، شىنجاڭدا ئېزىلگۈچى

ئاقسۆڭهك . ئهمگهكچى خهلقنىڭ كۆڭلىگه ياققۇدەك سىياسىي ۋە ئىجتىمائىي مۇقىملىق يارىتالمىدى

يوشۇرۇن كۈچ توپالپ، خوجا ئهۋالدلىرىدىن بىر قىسىم ئۆكتهملىرى چهت ئهلگه قېچىپ چىقىۋېلىپ،

ⅩⅨبۇنى ئاز دەپ، . پۇرسهت تاپسىال شىنجاڭغا باستۇرۇپ كىرىپ، ئالىتوپىالڭ چىقىرىپ تۇردى

ئهسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدا ياقۇپبهگ ئۆزبېكىستاندىن شىنجاڭغا بېسىپ كىرىپ، قورچاق يهتته شهھهر

پ جاھانگىر چاررۇسىيه ئىلى يىلالردىن باشال-1870. نى قۇردى) يىللىرى1877 — 1865(خانلىقى

يىلىغىچه چاررۇسىيه ئىلى -1882 يىلىدىن -1871رايونىغا كۆپ قېتىم تاجاۋۇز قىلىپ كىردى، ھهتتا

.رايونىنى ئىشغال قىلىۋالدى

زومبۇلۇقى، ئاقسۆڭهك -مانا مۇشۇنداق مۇقىمسىز ۋەزىيهتته يهنى مهمۇرىي دائىرىلهرنىڭ زورلۇق

، چهت ئهل كۈچلىرىنىڭ ئارىغا بۆلگۈنچىلىك سېلىشى ئارقىسىدا، خوجىالرنىڭ پاراكهندىچىلىكى

296

.شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرىدىن بىر بۆلهك كىشىلهر ئوتتۇرا ئاسىياغا داۋاملىق كۆچۈپ كهتكهن

يىللىرىدىكى – 1828 — 1823ماركوفنىڭ مهلۇماتىچه، . سوۋېت ئىتتىپاقى تارىخشۇناسى س

چ ئېلىنىشتىن قورقۇپ، سىر دەرياسى ۋادىسىغا، يهنى مىڭ ئادەم ئۆ70مالىمانچىلىقتا، تهخمىنهن

قوقهنت، دالۋاس ۋە تاشكهنت ئهتراپىغا كۆچۈپ بارغان ھهمدە تاشكهنت ئهتراپىدا يېڭى شهھهر

].287[رايونى پهيدا قىلغان

ⅩⅨ ئهسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىنىڭ ئالدىنقى مهزگىلىدە قازاق ئالىمى چۇقان ۋەلىخانوفنىڭ

يىلى جاھانگىر خوجا توپىلىڭى مهغلۇپ بولغاندىن كېيىن كاشغهرىيىدىن -1825ئېنىقلىشىچه،

ئهتراپىدا ئۇيغۇر 7000قوقهنت، شهھرىخان شهھهرلىرىگه ۋە پهرغانىنىڭ باشقا شهھهرلىرىگه

يىللىرىدا يهنه -50 ئهسىرنىڭ ⅩⅨ. مىڭ ئهتراپىغا يهتكهن300كۆچكهن، كېيىن بۇ سان كۆپىيىپ

دوالنلىق ئۇيغۇر كۆچۈپ 9000ه كۆچۈپ بارغان، قاراسۇ قاتارلىق جايالرغا مىڭ ئۇيغۇر قوقهنتك15

.بارغان

چۇقان ۋەلىخانوفنىڭ قارىشىچه، شۇ چاغالردا تاشكهنت شهھىرىنىڭ جهنۇبىي قىسمىغا يهنى يېڭى

شهھهرگه كاشغهرلىك ئۇيغۇر كۆچمهنلهر ئورۇنالشقان، شهھرىخان شهھىرىنىڭ يېرىمى دېگۈدەك

غۇرالردىن تهشكىللهنگهن، قاراسۇمۇ شۇنداق بولغان، چۇقان ۋەلىخانوفنىڭ كاشغهرلىك ئۇي

يىلىدىكى -1847]. 288[ مىڭغا يهتكهن324ئىسپاتلىشىچه، شۇ چاغدا ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئۇيغۇرالر

].289[ مىڭ ئادەم قوقهنتكه كۆچۈپ كهتكهن20ۋەقه مهغلۇپ بولغاندىن كېيىن يهنه

مىڭ ئهتراپىدىكى ئۇيغۇر 100ڭغا يۈرۈش قىلغاندا، تهخمىنهن يىلى شىنجا-1878زوزۇڭتاڭ

كورپاتكىن ]. 290[قايمۇقتۇرۇلۇش بىلهن ۋە ئۇرۇش مالىمانچىلىقىدىن قېچىپ ئوتتۇرا ئاسىياغا كۆچكهن

بۇ ھهقته يهنى ئۇيغۇرالرنىڭ كۆچۈش جهريانىدىكى پاجىئهلىك قىسمىتى توغرىسىدا يۈزەكى بولسىمۇ

يىلىدىكى -1878ۋە » ئىلى شهرتنامىسى-روسىيه-جۇڭگو« يىلى -1881. مهلۇمات بېرىدۇ

غا ئاساسهن ئىلى چىڭ سۇاللىسىگه قايتۇرۇلغاندا، » روسىيه لىۋادىن شهرتنامىسى-جۇڭگو«

ئائىله يهنى 9572 يىلىنىڭ باشلىرىدا -1884روسىيه ئوتتۇرىسىدىكى كېلىشىمگه ئاساسهن -جۇڭگو

].291[ ئۇيغۇر كۆچۈپ كهتكهن45373

پهرغانه ۋادىسىدىكى ئۇيغۇر « يىلالردا -1960ۋېت ئۇيغۇر ئالىمى خوجا ئهھمهد سهئىدى قاسىموف سو

297

ئهسىرنىڭ ئاخىرلىرىغىچه بولغان ئارىلىقتا پهرغانه ⅩⅨناملىق كىتابىدا قهيت قىلىشىچه، » تىلى

ت شۇنىڭ بىلهن بىرگه سوۋې. مىڭغىچه بولغان300 مىڭدىن 250ۋادىسىدىكى ئۇيغۇرالر نوپۇسى

مىڭ شىنجاڭلىق 279يىلى -1915ئالىمى سولوگوفنىڭ مهلۇماتىچه، تۈركىستان گوبىرناتورلىقىدا

.كۆچمهن بولۇپ، بۇالرنىڭ كۆپ قىسمى ئۇيغۇرالر ئىدى

يىلىدىكى تهكشۈرگهن مهلۇماتىچه، ئۇيغۇرالرنىڭ نوپۇسى ئهينى -1926ئابدۇلال روزىباقىيوفنىڭ

210 مىڭى ئوتتۇرا ئاسىيادا، تهخمىنهن 500ا بولۇپ، بۇنىڭ مىڭ ئهتراپىد710ۋاقىتتا تهخمىنهن

].292[مىڭى يهتتهسۇ رايونىدا ياشىغان

. دا ئىشلهمچىلهر توغرۇلۇق توختىلىپ مۇنداق دېيىلگهن» ئۆمۈر داستانى«سهيپىدىن ئهزىزىنىڭ

باشلىرىغىچه، يىلالرنىڭ -1930كهينىدە، بولۇپمۇ ئىنقىالبتىن كېيىن -ئۆكتهبىر ئىنقىالبىنىڭ ئالدى«

شىنجاڭنىڭ ھهرقايسى جايلىرىدىن، ئاساسلىقى كاشغهر ۋە ئىلى رايونلىرىدىن نۇرغۇنلىغان نامرات

ئىشلهمچىلهر ئوتتۇرا ئاسىيادىكى سوۋېت ئىتتىپاقى زېمىنى ئىچىگه ئىش ئىزدەپ بېرىپ تۇرمۇشىنى

بۇنداق ئىشلهمچىلهرنىڭ . تىتوال ئىقتىساد ئېشىنىپ قايتىپ كېلهت-قامدايتتى ۋە كېيىنلىكى ئۈچۈن ئاز

مۇنداق . بهزىلىرى ئهتىيازدا بېرىپ كۈزدە قايتىپ كهلسه، بهزىلىرى يىلالپ تۇرۇپ قاالتتى

ئهمما، مېنىڭ بىلىشىمچه، . ئىشلهمچىلهرنىڭ كونكرېت سانىنى ھېچكىم ئىگىلهپ باققان ئهمهس

ۋەسىگه چىقىپ ئىشلهپ جهنۇبىي شىنجاڭ تهۋەسىدىكى نامراتالرنىڭ ئىچىدە سوۋېت ئىتتىپاقى ته

ئىككىدىن كهم ئهمهس دېيىشكه - مىڭ ئادەمنىڭ ئىچىدە بىر10قايتىپ كېلىپ تۇرىدىغانالرنى

.بوالتتى

دا رۇسىيه ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىغا چىقىپ تۇرۇپ قالغان ) يىللىرىدا1949 — 1911(مىنگو يىللىرى

كى توغرىسىدا ئ ئۆلچهملىك مهلۇمات لېكىن، بۇنىڭ سانى قانچىلىك ئىكهنلى. ئۇيغۇرالرمۇ ئاز ئهمهس

بۇنىڭدىن، شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىياغا كۆچۈشىنى توختاتمىغانلىقىنى كۆرۈۋالغىلى . يوق

.بولىدۇ

ئهسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا ئوتتۇرا ئاسىياغا كۆچۈپ ⅩⅩ ۋە ⅩⅨيىراق دەۋرنى قويۇپ، پهقهت

.ى كۆپ بولۇپ، يۇقىرىدا مۆلچهر ساننى كۆرسىتىپ ئۆتتۇقماكانالشقان شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى ناھايىت

شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرىنىڭ غهربكه چىقىشىدا، تۇرمۇش يولى ئىزدەش قاتارلىق سهۋەبلهردىن باشقا، ھهج

298

ھهج سهپىرىگه ئاتالنغانالرنىڭ بهزىلىرى . قىلىش ئۈچۈنمۇ ئۆز يۇرتىدىن ئايرىلىدىغان ئهھۋال بولغان

قهدىمكى زاماننى قويۇپ، يېقىنقى ئهھۋالالرنى تىلغا . ى كېلهلمىگهنقايتىپ كهلگهن، بهزىلىر

ئالىدىغان بولساق، ھهج قىلىش باھانىسى بىلهن غهربىي ئاسىياغا بارغانالر توغرۇلۇق مۇنداق ئۇچۇرنى

.بايان قىلىمىز

ⅩⅨ ئهسىرنىڭ ئاخىرى ⅩⅩ مىڭغا 10 ئهسىرنىڭ باشلىرى شىنجاڭدىن مهككىگه ھهجىگه بارغانالر

ئهينى زاماندىكى مۇسۇلمانالرنىڭ ھهجىگه بېرىش تهلىپى . بۇالرنىڭ كۆپى ئۇيغۇر ئىدى. تىپ بارغانيې

كۈچلۈك بولغاچقا، بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى بولۇۋاتقان بولسىمۇ، مهككىگه ھهجىگه بارغۇچىالر كېمىيىپ

» ورىغانالركهينىدىن يول خېتى س-كهينى«كهتكىنى يوق، ئهكسىچه ھهجىگه بېرىشنى تهلهپ قىلىپ

كېيىن ئۇرۇش پارتالپ كهتكهچكه، شىنجاڭدىكى ئىسالم مۇرىتلىرىدىن سهرگهردان بولۇپ . كۆپهيگهن

].293[»يۈزدىن ئېشىپ كهتكهن«مهككىگه بارغانالر

ئۇيغۇر سودىگهرلهردىن دۆلهت «تىجارەت بىلهن يولغا چىققانالر مهسىلىسىگه كهلسهك، مىنگو دەۋرىدە

شىنجاڭ تاشقى ئىشالر . »قا گۇۋاھنامه ئالغۇچىالر خېلى كۆپىيىپ كهتكهنسىرتىدا تىجارەت قىلىش

كۈنىدىكى ئاالقىسىدىكى بايانىغا ئاساسالنغاندا، -3 ئاينىڭ -9 يىلى -7مهھكىمىسىنىڭ مىنگونىڭ

بۇنىڭ ئىچىدە . مىڭ كىشىدىن كهم بولمىغان30-20ھهر يىلى پۈتۈن شىنجاڭدا گۇۋاھنامه ئالغۇچىالر

بۇرۇنقى يىلالردا سىرتقا چىقىشقا . نهچچه پىرسهنتنى ئىگىلىگهن60-50هن ھهج قىلغۇچىالر تىجارەت بىل

يىلى تاشقى ئىشالر -8مىنگونىڭ . گۇۋاھنامه ئالغۇچىالر ئىچىدە كاشغهرلىكلهر ئهڭ كۆپ بولغان

-6ن ئايدى-1 يىلى -8مىنگونىڭ : مهھكىمىسىنىڭ مهمۇرىي ئاالقىسىدە يهنه مۇنۇالر بايان قىلىنغان

25 مىڭ 10ئاينىڭ ئاخىرىغا قهدەر مهھكىمىمىز تهرىپىدىن جۇڭگو پۇقرالىرىدىن سىرتقا چىققۇچىالرغا

بۇمۇ شىنجاڭدىن چىقىدىغانالرغا بېرىلگهن گۇۋاھنامه . دېيىلگهن] 294[»پارچه گۇۋاھنامه تارقىتىلدى

.بولسا كېرەك

گهن كىتابتا مۇنداق ئىنكاس دې« يىل70شىنجاڭدىكى بوران چاپقۇنلۇق «جاڭداجۈن يازغان

شىنجاڭ خهلقىدىن سىرتقا ئېقىپ چىققانالردىن ھهرخىل سهۋەبلهر تۈپهيلىدىن جهنۇبىي «: قىلىنغان

]:295[ئاسىيا ۋە غهربىي ئاسىياغا كۆچكهنلهرنىڭ ئهھۋالى مۇنداق بولغان

هم ئهمهس دىن ك500~400تاشقى ئىشالر مىنىستىرلىكىنىڭ تهكشۈرۈشىچه، ھىندىستان، كهشمىردە

299

. تىن ئاشىدىكهن70ئۇالر ئۆز يۇرتلىرىغا قايتماقچى، ھىندىستاندا قالغان مۇساپىرالر . ئىكهن

يىلىدىكى تهكشۈرۈشته، شىنجاڭلىقالردىن كاراچى، بومباي، يېڭى دېهلى قاتارلىق -32مىنگونىڭ

].296[جايالردا ئۆز يۇرتلىرىغا قايتالماي يۈرگهنلهردىن نهچچه يۈز كىشى بار ئىكهن

كۈنى جاڭ جىجۇڭغا -17 ئاينىڭ -5 يىلى -36كاشغهر ۋالىيسى ئابدۇكېرىمخاننىڭ مىنگونىڭ

ئادەمنىڭ، خوتهن ۋالىيسى 60يوللىغان ئاالقىسىدە كاشغهر كوناشهھهر ۋە ئاتۇش ئىككى ناھىيىدىن

نهپهر ئادەمنىڭ53نۇربهگنىڭ يوللىغان ئاالقىسىدە قاراقاش، لوپ قاتارلىق ناھىيىلهردىن

ھىندىستاننىڭ ھهر قايسى شهھهرلىرى، جۈملىدىن كهشمىر، بومباي، كاراچى قاتارلىق جايالرغا تىجارەت

.قىلغىلى كهتكهنلىكى ئېيتىلغان

-1940. مىڭ ئۇيغۇر تىبهتكه كۆچكهن20 يىلى ئۆكتهبىر ئىنقىالبى پارتلىغاندا شىنجاڭدىن -1917

كىشى، 3057لۈك ھادىسىلهر تۈپهيلى كېيىن ئۇالردىن تۈر. يىلى ئۇالر ھىندىستانغا بېرىپ پاناھالنغان

-1949. يىلى تۈركىيىگه كۆچۈپ بارغان-1953 كىشى ھايات قالغان ۋە ئۇالر 1353ئهڭ ئاخىرىدا

كىشى ھىندىستان ئارقىلىق تۈركىيىگه كۆچكهن بولسىمۇ، ئۇالردىن پهقهت 7000يىلى شىنجاڭدىن

ردىكى ئىككى قېتىملىق كۆچۈشته ئۇالر پاكىستان، سهئۇدى مۇشۇ ئهسى. كىشىال يېتىپ بارالىغان852

.ئهرەبىستان، تۈركىيه، ئافغانىستان ۋە يهنه ھىندىستان قاتارلىق دۆلهتلهرگه ماكانالشتى

يىلالردىكى سانلىق مهلۇماتالرغا ئاساسالنغاندا، نۆۋەتته غهربىي ئاسىيا رايونلىرىدا ياكى بۇ -1980

ئهللىرىگه چىقىپ ئولتۇراقلىشىپ قالغان جۇڭگو ئۇيغۇر مۇھاجىرلىرى رايونالردىن غهربىي ياۋروپا

].297[ مىڭ ئۆپچۆرىسىگه يېتىپ بارىدىكهن50تهخمىنهن

يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكىنىمىزدەك، ئۇيغۇرالرنىڭ پهقهت ئوتتۇرا ئاسىيادىكى سانى خېلى نىسبهتنى

.ئىگىلهيدۇ

ىجتىمائىي سهھنىسىگه ئهڭ بۇرۇن چىققان ھهم ئۇزۇن ئۇيغۇر مىللىتى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ سىياسىي ۋە ئ

ئهسىرلىك داۋالغۇشالر، مۇرەككهپ تارىخىي مۇساپىلهردە ھهيۋەت بىلهن ياشاپ، مهۋجۇد بولۇپ

كهلگهن، ئۆزىنىڭ مىللىي گهۋدىسىنى مۇستهھكهملهپ، زورايتىپ بارغان؛ ئۆز نۆۋىتىدە يهنه ئوتتۇرا

پادىكى بىر قاتار مىللهتلهرنىڭ زورىيىشىغا ئېتنىك تهركىبلىرىنى ئاسىيا، ئوتتۇرا جۇڭگو، شهرقىي ياۋرو

غهرب مهدەنىيهت ئاالقىسىنى -ئوتتۇرا ئاسىيا مهدەنىيىتىنى يۈكسهلدۈرۈش، شهرق. سىڭدۈرگهن

300

.بۇ خىل تۆھپىلهرنى سۆزلهپ تۈگهتكىلى بولمايدۇ. كۈچهيتىش ئۈچۈن چوڭ ھهسسىلهرنى قوشقان

ئهسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدىكى ئهھۋالالرنى ئېلىپ ⅩⅩ ۋە ئهسىرⅩⅨ يىراقنى قويۇپ، مۇشۇ

ئېيتساق، بۇ يىلالردا ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئۇيغۇرالر ئارىسىدىن بىر تاالي سىياسىئونالر، دىنىي ئۆلىما،

مهشهۇر مۇدەررىسلهر، ئالىمالر، قهھرىمانالر، ئهمگهك نهمۇنىچىلىرى، سهنئهتكارالر بارلىققا كېلىپ، شۇ

ئىجتىمائىي تهرەققىياتىنىڭ ئالغا سىلجىشىنى ئىلگىرى سۈرۈشكه بىر ئۈلۈش ھهسسىسىنى رايوننىڭ

ئۇ ئهجدادالرنى ئهمىن تاپقۇزۇپ، . بۇ خاتىرىلهشكه، قهدىرلهشكه تېگىشلىك قىممهتلىك تهرەپ. قوشقان

.ئىنسانىيهتنىڭ ئورتاق گۈللىنىشىگه چوڭ تهسىر كۆرسىتىدۇ. ئهۋالدالرنى سۆيۈندۈرىدۇ

زامانغا كهلگهندە ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغان ئۇيغۇرالر ئارىسىدىن يېتىشىپ چىققان مهشهۇر يېقىنقى

.كىشىلهر ناھايىتى كۆپ

ئۇنىڭغا . ئهسىردە پهرغانه ۋادىسىدا تارقالغانⅩⅨمۇترىبان كاشغهرى دېگهن شائىرەنىڭ شېئىرلىرى

ئهنه شۇ . داش يېزىلغان يىللىرى ياشىغان خىسلهت كاشغهرى شېئىرلىرى ئاھاڭ-1860 — 1785

يىلى -1845پهرغانه ۋادىسىدا مۇساپىر بولۇپ ياشىغان كاشغهرلىك شائىر خۇشهال غېرىبى مىالدىيه

ناملىق توپالمنى يېزىپ، ئۇنى غهزەل، مۇخهممهس، مهسنهۋى، رۇبائىي، ساقىنامه، » كۈللىيات غېرىبى«

— 1824(، مولال بىالل )1902 — 1842(نىزامىدىن . مۇستهھزاد، قىتئهلهردىن تهركىب تاپقۇزدى

غا ئوخشاش شائىرالر ئىلىدا تۇغۇلۇپ ئۆسكهن بولسىمۇ، لېكىن ئۆمرىنىڭ ئاخىرىنى يهتته سۇ ) 1899

) 1942 — 1869(ئېلىخان مولالخۇن ئوغلى ئارەزى . تهۋەسىدە ئۆتكۈزۈشكه مهجبۇر بولدى

هر مهھهللىسىدە كاشغهرلىك ئۆزبېكىستاننىڭ مهرغىالن ۋىاليىتى شهھرىخان ناھىيىسىنىڭ كاشغ

يىلالردىن باشالپ ئهدەبىي -1890مۇھهممهد كېرىم ئاخۇننىڭ ئائىلىسىدە دۇنياغا كېلىپ،

ئىجادىيهتكه كىرىشىپ، ئۆزبېكىستاننىڭ قهدىمكى ئهدەبىياتىنى يېڭى دەۋر ئهدەبىياتىغا ئوڭۇشلۇق

شۇش بىلهنال قالماستىن، ئۇالپ، دېموكراتىك ئهدەبىياتنىڭ راۋاجلىنىشىغا مۇناسىپ ھهسسه قو

سوتسىيالىستىك ئۆزبېكىستان ئهدەبىياتىنىڭ بارلىققا كېلىشى ۋە راۋاجلىنىشى ئۈچۈن يۈرەك قېنىنى سهرپ

يىلى ئۆزبېكىستاندا توپالم قىلىنىشتىن ئىلگىرى ھهرخىل -1958ئۇنىڭ شېئىرلىرى . قىلغان

.سىر پهيدا قىلغانژۇرنالالردا ئېالن قىلىنىپ، خهلق ئارىسىدا چوڭقۇر ته-گېزىت

ⅩⅩ ئهسىرنىڭ باشلىرىدا خهلق ھهرىكىتىنىڭ قابىل يېتهكچىلىكىدە ئانايهت قۇربانوۋ باشچىلىقىدىكى

301

.دېهقانالر قوزغىلىڭىنىڭ تهسىرى چوڭ بولغان

يىلى غالجات يېزىسىنىڭ نامراتلىرى يهرلىك بايالرنىڭ رەھىمسىز ئېكسپىالتاتسىيىسىگه -1906

بۇ قوزغىالڭ . هردى تالىپوپنىڭ رەھبهرلىكىدە بىرنهچچه قېتىم قوزغىالڭ كۆتۈردىچىدىيالماستىن، غوجامب

دەسلهپكى رۇسىيه ئىنقىالبى يىللىرى يهتتهسۇدا يۈز بهرگهن ئهڭ تهشكىللىك ۋە ئهڭ ئاممىۋى

ئهينى زاماندا يهتتهسۇدا ئىنقىالبىي خاراكتېردىكى . ھهرىكهتلهرنىڭ بىرى بولۇپ قالغان

.تهشكىالتلىرى بولغان» كالته چاپان«، »هرەققىيپهرۋەرت«تهشكىالتالردىن

يىلىدىكى ئاقسۇ، چارىن بۇلۇسلىقنىڭ دېهقانلىرى قوزغىغان چاررۇسىيىنىڭ ئارقا سهپ خىزمىتى -1916

ئۈچۈن نامرات ئاھالىلهرنى تۇتۇش پهرمانىغا قارشى قوزغىلىڭى خهلق ئازادلىق خاراكتېرىگه ئىگه

بۇ قوزغىالڭ رۇس . رغا قارشى تۇرۇش خاھىشى روشهن ھالدا ئىپادىلهنگهنبولۇپ، چاررۇسىيىگه ۋە بايال

ئىشچىالر سىنىپىنىڭ ۋە دېهقانلىرىنىڭ ئىنقىالبى كۈرىشى بىلهن مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، يهتتهسۇ ئۇيغۇر

.ئهمگهكچىلىرىنىڭ سىنىپىي ئاڭ سهۋىيىسىنىڭ ئۆسۈشىگه تۈرتكه بولغان

شۇ يىلنىڭ باھار . ژۇئا دېموكراتىك ئىنقىالبى ئهمهلگه ئاشقان يىلى فېۋرالدا رۇسىيىدە بۇر-1917

ماي . پهسلىدە تۈرلۈك ئهمگهكچىلهرنى بىرلهشتۈرىدىغان كهسپىي ئىتتىپاق تهشكىالتلىرى پهيدا بولغان

بۇنىڭ ئهزالىرىنىڭ . ئۇيۇشتۇرۇلغان» مۇسۇلمان ئىشچىلىرىنىڭ بىرلهشكهن ئىتتىپاقى«ئايلىرىدا

كهسپىي ئىتتىپاق بولشېۋىكالر پارتىيىسىنىڭ . شچىلىرى ۋە ھۈنهرۋەنلىرى ئىدىكۆپچىلىكى ئۇيغۇر ئى

كهسپىي ئىتتىپاق بىرلهشمىسىگه روزىباقىيېۋ قاتارلىقالر رەھبهرلىك . رەھبهرلىكىدە ھهرىكهت قىلغان

.قىلغان

شتا سوۋېت ھاكىمىيىتىنى قۇرۇش، مۇستهھكهملهش، بايالرنىڭ نۇخۇلىسىنى ئېلىش، باندىتالرنى تازىال

بۇنىڭ ئىچىدە ئابدۇلال روزىباقىيېۋ . ئۇيغۇرالرنىڭ كۆرسهتكهن خىزمهتلىرى كۆرۈنهرلىك بولغان

.قاتارلىقالر ئۇيۇشتۇرغان ئۇيغۇر مىللىي ھهربىي قىسىملىرىنىڭ جاپالىق ۋە قانلىق جهڭلىرى كۆپ بولغان

سوۋېت ئۇلۇغ ۋەتهن ئۇرۇشىدا ئۇيغۇرالرنىڭ كۆرسهتكهن خىزمهتلىرى) 1

مىس فاشىست باسقۇنچىلىرى سوۋېت ئىتتىپاقى زېمىنىغا غالجىرلىق بىلهن تاجاۋۇز قىلىپ كىرگهندىن نې

كېيىن، سوۋېت ئۇيغۇرلىرىمۇ ئۆز ۋەتىنىنى قوغداش جهڭلىرىگه پىداكارلىق بىلهن ئاتالندى ۋە

302

لىك يوسۇندا ئهينى چاغدا بۇ ئۇرۇشقا بىۋاسىته ۋە ۋاسىتى. جهڭلهردە غايهت زور قهھرىمانلىق كۆرسهتتى

. مىڭغا يېقىن بولغان200قىزلىرىنىڭ سانى -سهپهرۋەر قىلىنغان ئۇيغۇر ئوغۇل

ئۇيغۇر جهڭچىلىرى پۈتكۈل ئۇرۇش سهپلىرىدە شۇنداقال موسكۋا، لېنىنگراد، ستالىنگراد، سىۋاستىپول

.كهنقاتارلىق چوڭ شهھهرلهرنى قوغداش ۋە ئازاد قىلىش جهڭلىرىدە ئاجايىپ قهھرىمانلىق كۆرسهت

ئوردېنلىرىغا ئېرىشكهن » قىزىل بايراق«، »قىزىل يۇلتۇز«ئوفىتسېرالر ۋە قهھرىمان ئهسكهرلهر ئىچىدە

دەرىجىلىك ۋەتهن ئۇرۇشى -1«شهۋكهت، ئوسمان، توختايىف، ياقۇپ ئهھمىدوف، ئوسمان ھهسهنوف

، »قىزىل يۇلتۇز«، »قىزىل بايراق«ئوردېنىغا ئېرىشكهن نىزامىدىنوف، » قىزىل يۇلتۇز«، »ئوردىنى

، »ۋەتهن ئۇرۇشى ئوردېنى«ئوردېنىغا ئېرىشكهن باتۇر شهرىپوف، بىرىنچى دەرىجىلىك » شۆھرەت«

، »ۋەتهن ئۇرۇشى«، »قىزىل بايراق«ئوردېنلىرىغا ئېرىشكهن ۋالنىتىن نىزامىدىنوف » قىزىل يۇلتۇز«

سوۋېت «سىردىنوف، مېدالىغا ئېرىشكهن ھاشىم نه» جاسارەت ئۈچۈن«، »ئالېكساندىر نېۋىسكى«

مېدالىغا ئېرىشكهن داداش باباجانوف، سۇلچى لۇتپۇلال، مهسۇم ياقۇپوف، » ئىتتىپاقى قهھرىمانى

مېدالىغا ئېرىشكهن قاھار شهرىپوف قاتارلىقالر، يهنه قهھرىمانلىق » پولشا جۇمهۇرىيىتى قهھرىمانى«

. مهخسۇت نىيازوف، شكامالوف،. كۆرسهتكهن ۋە ئوردېنالرغا ئېرىشكهن ئهزىمهتلهردىن ئى

.قاسىموف قاتارلىقالرنىڭ نامى ئىپتىخار بىلهن تىلغا ئېلىنىدۇ. زۇلياروف، م

دېۋىزىيىنىڭ سىياسىي كومىسسارى -192سوۋېت ئارمىيىسىدە خىزمهت ئۆتىگهن ئوفىتسېرالردىن

ىتىش يىللىق جۇڭگونىڭ شهرقىي شىمالىدىكى ياپون كانتون ئارمىيىسىنى يوق5ئابدۇلال باقىيوف

ئۇنىڭ قهھرىمانلىقى ئۈچۈن سوۋېت . ئۇرۇشىغا قاتنىشىپ، جهڭدە ئاجايىپ چوڭ خىزمهت كۆرسهتكهن

ئوردېنى ۋە باشقا ئوردېنالرنى » قىزىل يۇلتۇز«ئوردېنى بىلهن » ۋەتهن ئۇرۇشى«ئىتتىپاقى ھۆكۈمىتى

].298[بهرگهن

بىلهن ئىشلىگهن، بولۇپمۇ ئۇيغۇر ئارقا سهپته قالغان ئۇيغۇرالرمۇ ئالدىنقى سهپ ئۈچۈن پىداكارلىق

ھهممه جايدا ئهرلهر قىلىدىغان . ئاياللىرى ناھايىتى زور رول ئويناپ ئاجايىپ تۆھپىلهرنى ياراتقان

ئۇالرنىڭ تولىسى كولخوزالر، بىرگادىالر، دىۋىنوالرغا باشلىق . ئىشالرنى ۋە تېخنىكالرنى ئىگىلىگهن

كولخوز 3 پهقهت بىرال ئۇيغۇر رايونى بويىچه ئايالالردىن يىلىنىڭ ئاخىرىدا-1941مهسىلهن، . بولغان

50 فېرما باشلىقى، 22 مىراپ، 14 بىرىگادا باشلىقى، 28 زىۋىنو باشلىقى، 126 ھېسابچى، 17رەئىسى،

303

نۇرغۇن ئۇيغۇر ئاياللىرى ئىلغار ۋە نهمۇنىچىالر بولۇپ . كومبايىنچى ۋە باشقىالر يېتىشىپ چىقتى-تراكتور

.ۇكاپاتالرغا ئېرىشكهنسايلىنىپ، م

كهينىدە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئۇيغۇرالرنىڭ مىللىي مهدەنىيهتلىرى -ئۆكتهبىر ئىنقىالبىنىڭ ئالدى

.مائارىپنىڭ ئومۇملىشىش نىسبىتى ئۈزلۈكسىز ئۆستى

ناملىق گېزىتنىڭ چىقىشىنى باشلىنىش قىلغان » ئىلى ئۆلكىسى«يىلىدىن باشالپ يهتتهسۇدا -1911

قىزىل «، »لېنىن يولى«، »قىزىل تاڭ«) يىلىدىن باشالپ-1921(» مبهغهللهر ئاۋازىكه«ئاساستا،

.ژۇرنالالر نهشر قىلىندى-قاتارلىق گېزىت» قۇتۇلۇش«، »ئىنقىالبى شهرق«، »سادايى تارانچى«، »تۇغ

ئۇيغۇر تىياتىرلىرى، رەسساملىقى . ئۇيغۇرالرنىڭ سهنئهت ئىشلىرىدىمۇ چوڭ ئىلگىرىلهشلهر بولدى

.ھنىلهرگه چىقىرىلدى ۋە كۆرگهزمىلهرگه قاتناشتۇرۇلۇپ، مۇكاپاتالرغا ئېرىشتىسه

بۈگۈنكى كۈندە ئۇيغۇرالرنىڭ ئاساسىي گهۋدىسى جۇڭخۇا خهلق جۇمهۇرىيىتىنىڭ غهربىدىكى ئهڭ چوڭ

ئۇنىڭدىن . ئاپتونوم رايون شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدا ئاساسىي مىللهت سۈپىتىدە ياشاۋاتىدۇ

قا يهنه تاشقى موڭغۇلىيه، قازاقىستان، ئۆزبېكىستان، قىرغىزىستان، تۈركمهنىستان، رۇسىيه، باش

ئافغانىستان، پاكىستان، تۈركىيه، ئهرەبىستان، گېرمانىيه، ئامېرىكا، ياپونىيه، ئاۋسترالىيه، كانادا

ستان، قىرغىزىستان، بۇنىڭ ئىچىدە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى قازاقى. قاتارلىق ئهللهردىمۇ تارقىلىپ ياشايدۇ

-1991. ئۆزبېكىستان جۇمهۇرىيهتلىرىدە بىرقهدەر كۆپ ۋە ئۇ يهردە مهركهزلىشىپ ئولتۇراقالشقان

بۇ يهردىكى . مىڭ دېيىلگهن249يىلىدىكى سانلىق مهلۇماتتا سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى ئۇيغۇرالر

پ كهلگهن بولۇپ، ئۇنى ئۆز نۆۋىتىدە ئۇيغۇرالر ئۆزلىرىنىڭ تىلى ۋە مىللىي ئاالھىدىلىكلىرىنى ساقال

بۇ ئۇيغۇر ئۆزلىرىنىڭ مىللىي ئاالھىدىلىكىنى ساقالپ . يهنه تهرەققىي ئهتكۈزۈش ئىمكانىيىتىگه ئىگه

تۈزۈملىرىگه رىئايه -قېلىش، مهدەنىيىتىنى يۈكسهلدۈرۈش، ئۆزى ياشاپ تۇرغان ئهللهرنىڭ قانۇن

سسىلىرىنى قوشۇش تارىخىي مهجبۇرىيىتى، ئىنسانىي قىلىپ، شۇ ئهللهرنى روناق تاپقۇزۇشقا ئۆز ھه

.خىسلىتى بار

غهرب -ئومۇمهن، ئۇيغۇرالر ئۇزاق تارىخىي جهرياندا غهربىي يۇرتتا ياشاش جهريانىدا شهرق

بۇالرنى ئهسلهش تارىخ . مهدەنىيهت ئاالقىسىنىڭ تېخىمۇ راۋان بولۇشى ئۈچۈن كۆپ كۈچ چىقارغان

ۈنكى زامانىۋى دۇنيادا ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئىجتىمائىي ۋە خهلقئارا ئاالقه بولۇپال قالماستىن، بهلكى بۈگ

304

ھهم ئۈزلۈكسىز تۈردە ئۆزىنى تهرەققىي قىلدۇرۇش ئاالھىدىلىكىنى كۈچهيتىشىگه مۇئهييهن دەرىجىدە

.مهنىۋى ئىلهام بولۇشى مۇمكىن

:ئۈچىنچى بۆلۈمدىكى ماقالىلهرنىڭ ئىزاھاتى ۋە مهنبه كۆرسهتكۈچى

شىنجاڭ «، »قهدىمكى زاماندىكى شىنجاڭ مىللهتلىرىنىڭ ئهجدادلىرى«ۋېن يىن ] 159[،]117[،]1[

. بهتلهر-181 — 180 سان، -1 يىلى، -1988ژۇرنىلى، » مىللهتلهر تهتقىقات خهۋىرى

. بهت-125 توم، -18 يىلى، -1966نهشرىياتى، ) ئېگىتىم(تۈركىيه مىللىي مائارىپ ] 2[

بهتكه ئېلىنغان -87 سان، -2 يىلى، -1996، »ا ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلىقهشقهر پېداگوگىك«] 3[

.نهقىل

ئاتا تۈرك «، »سۇمېر تىلى بىلهن تۈرك تىلى ئوتتۇرىسىدىكى سېلىشتۇرما«تۇرسۇن . م] 4[

. بهتلهر-168 — 147 توم، -4، »كونفىرانسىلىرى

.ت به-86» ئومۇمىي تۈرك تارىخىغا كىرىش«توغان . ۋ. ز. ئا] 5[

شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي «، »نورۇز بايرىمى ۋە ئۇنىڭ تارىخىي قاتلىمى«ئىمىن . م. ئا] 6[

. بهت-31 سان، -3 يىلى -1990، »ژۇرنىلى

قهشقهر « ،»ئۇيغۇرالرنىڭ تارىختا بىر قانچه قېتىم غهربىي ئاسىياغا كۆچۈشى«ياسىن . ي] 7[

. بهت-87 سان، -2 يىلى، -1996، »پېداگوگىكا ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى

، »شىنجاڭ ئىجتىمائىي پهنلهر تهتقىقاتى«، »شىمالىي ھونالرنىڭ غهربكه كۆچۈشى«لىن گهن ] 8[

. سان-1 يىلى، -1987

. بهت-154 يىلى، -1990، مىللهتلهر نهشرىياتى، »تارىمدىن تامچه«ئىمىن تۇرسۇن ] 9[

شىنجاڭ خهلق » ىنجاڭ مىللهتلهر قامۇسىش«ش ئۇ ئا ر مىللىي ئىشالر كومىتېتى تۈزگهن ] 10[

. بهتلهر-59، -58 يىلى، -1995نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى،

گه تهپسىلىي › خۇيخې تهزكىرىسى، خۇيخۇ تهزكىرىسى‹دىكى › تاڭنامه‹ئىككى «ليۇمېيسۇڭ ] 11[

.هت ب-58 يىلى، -1989، مهركىزىي مىللهتلهر ئىنستىتۇتى نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى، »ئىزاھ

، سهنليهن نهشرىياتى، »تاڭ دەۋرىدىكى چياڭ ئهن ۋە غهربىي يۇرت مهدەنىيىتى«شياڭ دا ] 12[

305

. بهتلهر-23، -22 يىلى، -1987بېيجىڭ،

سانىدىكى -4 يىلى، -1993ژۇرنىلى، » شىنجاڭ ئىجتىمائىي پهنلهر تهتقىقاتى«ياڭ شىڭمىن ] 13[

.ماقالىسىگه قاراڭ

شىنجاڭ «، »نىڭ ئېتنىك مهنبهسى ۋە ئهجدادلىرىنىڭ غهربكه كۆچۈشىئۇيغۇرالر«چيهن بوچۈەن ] 14[

. بهت-63 سان، -4 يىلى، -1996» ئىجتىمائىي پهنلهر تهتقىقاتى

. بهت-329 يىلى، -1993، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخى«ۋاڭ جىلهي ] 15[

، ئۈرۈمچى، »ئوتتۇرا ئاسىيا تهتقىقاتى«، »ھونالر، تۈركىي مىللهتلهر ۋە تۈركلهر«يېرىميېۋ . د] 16[

. بهت-57 سان، -2 يىلى، -1989

. بهت-401 توم، -5، »تۈرك ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 17[

قهدىمكى تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرنىڭ شهرقىي ۋە شهرقىي جهنۇبىي ياۋروپادا «ياسىن . ي] 18[

. بهت-105 سان، -1 يىلى، -1995، »ىلىقهشقهر پېداگوگىكا ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرن « ،»يهرلىنىشى

-155 يىلى، -1981، ئىستانبۇل نهشرى، »ئومۇمىي تۈرك تارىخىغا كىرىش«توغان . ۋ. ز. ئه] 19[

.بهت

. بهت-430 توم، -25، »تۈرك ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 20[

. بهتلهر-66، -65 سان، -4 يىلى، -1996» شىنجاڭ ئىجتىمائىي پهنلهر تهتقىقاتى«] 21[

يىلى، -1983، سودا نهشرىياتى، بېيجىڭ، خهنزۇچه نهشرى، »تهۋارىخ-جهمائۇل«رەشىدىددىن ] 22[

. كىتاب-2 قىسىم، -1

. بهت-430 توم، -25، »تۈرك ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 23[

ژۇرنىلى، خهنزۇچه، » دۇنخۇاڭشۇناسلىق«، »نامى توغرىسىدا› توققۇز ئوغۇز‹، ›ئوغۇز«‹خاملتون ] 24[

. سان-1 يىلى،-1984

ناملىق ماقالىسىگه ئېلىنغان » تۈرك، ئۇيغۇر تارىخىدىكى بىر قانچه مهسىله«ياڭ شىڭمىننىڭ ] 25[

. بهت-94 سان، -4 يىلى، -1993» شىنجاڭ ئىجتىمائىي پهنلهر تهتقىقاتى«. نهقىل

. بهت-210 كىتاب، -2 توم، -12، »ئىسالم ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 26[

. بهتلهر-428، -401 توم، -5، »ىيىسىئىسالم ئېنسىكلوپېد«] 27[

306

. بهتلهر-429، -428 توم، -5يۇقىرىقى كىتاب، ] 28[

قهدىمكى تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرنىڭ شهرقىي ۋە شهرقىي جهنۇبىي «ياسىن . ي] 33[، ]31[، ]29[

».ياۋروپادا يهرلىنىشى

. بهتلهر-429، -428 توم، -5، »تۈرك ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 30[

تۈركىيه ئهنقهرە بىلگه نهشرىياتى، » تۈركلهر ۋە تۈرك دۆلهتلىرى تارىخى«مۇران گۈرۈن كا] 32[

. بهت-242 يىلى، -1984

مهسىلهن، چيهن بوچۈەن ئهپهندى، بۇ . بهت-374 توم، -8، »تۈرك ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 35[،]34[

مىللهتلهرگه سىڭىپ كهتكهن، ئۇيغۇرالر تهدرىجىي ھالدا شهرقىي ياۋروپا ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى باشقا

. سان-4 يىلى، -1996» شىنجاڭ ئىجتىمائىي پهنلهر تهتقىقاتى«. دەيدۇ

قهدىمكى تۈركىي تىللىق قهبىلىلهرنىڭ شهرقىي ۋە شهرقىي جهنۇبىي ياۋروپادا «ياسىننىڭ . ي] 36[

.ناملىق ماقالىسىگه قاراڭ» يهرلىنىشى

. بهت-247، »ىرى تارىخىتۈركلهر ۋە تۈرك دۆلهتل«كامۇران گۈرۈن ] 37[

. بهت-155، »ئومۇمىي تۈرك تارىخىغا كىرىش«توغان . ۋ. ز. ئه] 38[

دېگهن سۆزدىن كهلگهن، مهنىسى باش بۆرە دېگهن ) بۆرە(قۇرت + بۇ نام باش—باشقىرت ] 39[

.بۇ ھهقته نېنىشىۋنىڭ بايانىغا قاراڭ. بولىدۇ، دېگهن قاراشمۇ بار

، شىنجاڭ )دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك(» تۈركىي تىلالر دىۋانى«كاشغهرى . م] 44[،]43[،]42[،]41[، ]40[

. بهتلهر-426، -168، -85 توم، -1 يىلى، -1981خهلق نهشرىياتى،

يىلى، خهنزۇچه -1981، ئىچكى موڭغۇل نهشرىياتى، »تارىخىي جاھان گۇشاي«جۇۋەينى ] 45[

. بهت-65 قىسىم، -1نهشرى،

شىنجاڭ « تومىغا كىرگۈزۈلگهن، Ⅱ»ىسالم ئېنسىكلوپېدىيىسىئ«تۈركچه » باالساغۇن«] 46[

. سان-3 يىلى، -1997، »تهزكىرىسى

شىنجاڭ مهدەنىيهت «، »باالساغۇن شهھىرى توغرىسىدا قىسقىچه مۇالھىزە«يۇنۇسجان ئىلى ] 47[

يۈسۈپ خاس ھاجىپ ۋە « سان؛ قاسىم ئارىش -1 يىلى، -1992ژۇرنىلى، » يادىكارلىقلىرى

. سان-1 يىلى، -1998، »شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلى«، »باالساغۇن

307

شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى «، »باساالغۇننىڭ ئورنى مهسىلىسى ھهققىدە«ئابدۇشۈكۈر مۇھهممهدئىمىن ] 48[

. سان-4 يىلى، -1995، »ئىلمىي ژۇرنىلى

-1 يىلى، -1991نىلى، ژۇر» شىنجاڭ سهنئىتى«، »مىرەن كىرورەن ۋە لوپنۇرلۇقالر«شيا ليهن ] 49[

. بهت-75سان،

. سېنتهبىردىكى سانى-25 يىلى، -1988، »ئۈرۈمچى كهچلىك گېزىتى«، »باالساغۇن«] 50[

ئۆسمۈرلهر -، شىنجاڭ ياشالر»قهدىمكى ئۇيغۇر تىلى لۇغىتى«مهمتىمىن تۈزگهن . ئهمهد، د. ئا] 51[

. بهت-100 يىلى، -1989نهشرىياتى،

-1998، »شىنجاڭ تهزكىرىسى«، »نه بىرقانچه تارىخىي يهر نامى توغرىسىدايه«ئىمىن تۇرسۇن ] 52[

. بهت-54 سان، -3يىلى،

-523توم، Ⅰ يىلى، -1981، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »تۈركىي تىلالر دىۋانى«كاشغهرى . م] 53[

.بهت

اتى، تهيۋەن جىڭ جۇڭ نهشرىي) ») »»ئۇيغۇرالر ھهققىدە تهتقىقات«ليۇ يىتاڭ ] 54[

. بهت-159 يىلى، -1975

رونىك يېزىقىدىكى -قهدىمكى تۈرك «) سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى(كىلياشتورنىي . گ. ش] 55[

. بهت- 237 يىلى، - 2000، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »ئابىدىلهر

، »شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلى«، »يۈسۈپ خاس ھاجىپ ۋە باالساغۇن«قاسىم ئارىش ] 56[

. بهت-45 سان، -1 يىلى، -1998

يىلى، -2000ژۇرنىلى، » تارىم غۇنچىلىرى«، »بهزى يهر ناملىرىنىڭ مهنىسى«سۇلتان مامۇت ] 57[

. سان-4

تۈرك «، »قهدىمكى تۈرك تىلىدىكى بويال ۋە باغا دېگهن ئهمهل ناملىرى ھهققىدە«سهمىه تىزجان ] 58[

يىللىق قايتا -1978ىق سان، ئهنقهرە ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ يىلل-1977ئىلمىي ژۇرنىلى، » تىلى تهتقىقاتى

ناملىق ماقالىسىگه » باالساغۇن شهھىرى توغرىسىدا قىسقىچه مۇالھىزە«يۇنۇسجان ئىلىنىڭ (نهشرى

).ئېلىنغان نهقىل

ناملىق ماقالىسىگه » باالساغۇننىڭ ئورنى مهسىلىسى ھهققىدە«ئابدۇشۈكۈر مۇھهممهدئىمىننىڭ ] 59[

308

.قاراڭ

-420 يىلى، -1995، شهرق نهشرىياتى، بېيجىڭ، »غهربىي يۇرت مهدەنىيىتى«لىن مېيسۈن ] 60[

.بهت

تىل ئوقۇتۇشى ۋە «، »خهنزۇ تىلىغا سىرتتىن كىرگهن سۆزلهردىن ئىككى مىسال«جۇ جىڭجىژ ] 61[

. سان-1 يىلى، -1994، بېيجىڭ تىل ئىنستىتۇتى، »تهتقىقات

جۇڭگو مىللىي قهدىمكى يېزىقالر «، »قىقاتىدىن ئومۇمىي بايانئۇدۇن تىلى تهت«خۇاڭ جېنخۇا ] 62[

. بهت-68 يىلى، -1984، جۇڭگو ئىجتىمائىي پهنلهر نهشرىياتى، »تهتقىقاتى

شىنجاڭ «، » ئهسىردىكى غهربىي يۇرت توقۇلما ماللىرىⅢمىالدىيه «لىن مېيسۈن ] 64[، ]63[

. بهت-81 سان،-2 يىلى، -1998، »ئىجتىمائىي پهنلهر تهتقىقاتى

توخارالرنىڭ : تارىخنىڭ ئهڭ دەسلىپىدىكى ئاھاله«) رۇسىيه(ئىۋانوف . ۋ. كامكىرلىز، ۋ. ۋ. ت] 65[

-1 يىلى، -1998، »غهربىي شىمال مىللهتلهر تهتقىقاتى«، »قهدىمكى ئوتتۇرا شهرقتىكى ئهجدادلىرى

. بهت-58سان،

شىنجاڭ «، »راكانىڭ يىلنامىسى ھهققىدەنىيىدىن تېپىلغان كىروران خانى تومگى«لىن مېيسۇن ] 66[

. بهت-44 سان، -2 يىلى، -1998» مهدەنىيهت يادىكارلىقلىرى

، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »غهربىي ئۇيغۇر خانلىقى تارىخى«) ياپونىيه(ئابىتاكىئو ] 68[، ]67[

. بهت-336 يىلى، -1986خهنزۇچه نهشرى،

سۇاللىسى بىرلهشمه قوشۇنىنىڭ غهربىي تاڭغىتالر بىلهن قاراخانىيالر بىلهن سۇڭ«چيهن بوچۈەن ] 69[

سان، -2 يىللىق، - 2000 ((» دۇنخۇاڭ تهتقىقاتى«، »ئېلىپ بارغان بىر مهيدان ئۇرۇشى

. بهت-4

. بهتلهرگه قاراڭ-85، -84 توم، Ⅰ، »تۈركىي تىلالر دىۋانى«كاشغهرى . م] 70[

. بهت-65 قىسىم،Ⅰچه نهشرى، ، خهنزۇ»تارىخىي جاھان گۇشاي«جۇۋەينى ] 72[

ناملىق ماقالىسىگه » باالساغۇن شهھىرى توغرىسىدا قىسقىچه مۇالھىزە«يۇنۇسجان ئىلىنىڭ ] 75[، ]73[

.قاراڭ

يىلى تۈركىيه تۈركچه نهشرى، -1983، »تۈك مهدەنىيهت تارىخى«ئىبراھىم كافهس ئوغلى ] 74[

309

. بهتكه قاراڭ-124

. بهتلهرگه قاراڭ-570، -569 توم، Ⅲ، »ر دىۋانىتۈركىي تىلال«كاشغهرى . م] 76[

. بهتلهرگه قاراڭ-68، -67 توم، Ⅰ، »تۈركىي تىلالر دىۋانى«كاشغهرى . م] 77[

» ئۇيغۇر تارىخى«لىن گهن، گاۋزىخو ] 78[

يىلى، كىرىش سۆز، -1995 ئىچكى موڭغۇل خهلق نهشرىياتى، ) ««(

. بهت-1

-44 يىلى، -1995، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى، » قامۇسىشىنجاڭ مىللهتلهر«] 79[

.بهت

، دۆلهت مىللهتلهر ئىشلىرى كومىتېتى باشچىلىقىدا »ئۇيغۇرالرنىڭ قىسقىچه تارىخى«] 93[، ]80[

. بهت-15 يىلى، -1989تۈزۈلگهن، خهنزۇچه نهشرى،

. يىل نهشرى-1980ر نهشرىياتى، ، مىللهتله»ئۇيغۇرالرنىڭ تارىخى داستانى ئوغۇزنامه«] 81[

، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »غهربىي ئۇيغۇر خانلىقى تارىخى ھهققىدە تهتقىقات«ئابىتاكىئو ] 82[

. بهتلهر-158، -157 يىلى، -1986خهنزۇچه نهشرى،

سۈي، تاڭ بهش دەۋر «جۇڭگو تارىخى قىسمى «نىڭ » جۇڭگو بۈيۈك ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 83[

-198 يىلى، -1988، جۇڭگو ئېنسىكلوپېدىيه نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى، )ه كىتابيهكك(» تارىخى

.بهت

ش ئۇ ئا ر ئىجتىمائىي پهنلهر ئاكادېمىيىسى ) ئالهمنىڭ چېگرا پاسىللىرى(» ھۇدۇدۇلئالهم«] 85[،]84[

. بهت-65 يىلى، -1983خهنزۇچه، . ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخ تهتقىقات ئىنستىتۇتى باستۇرغان

چىڭخهي خهلق ) Murdj adh — dhahab(، »ئالتۇن يايالق«) ئهرەبىستان(مهسئۇدى ] 86[

. بهت-207 يىلى، -1998نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى،

، -267، خهنزۇچه نهشرى، »غهربىي ئۇيغۇر خانلىقى تارىخى ھهققىدە تهتقىقات«ئابىتاكىئو ] 87[

.، بهتلهرگه قاراڭ-330، -288

. بهتلهر-376، -237ىتاكىئونىڭ يۇقىرىقى كىتابى، ئاب] 90[، ]89[، ]88[

قىسىم، -2 يىلى، -1993، مىللهتلهر نهشرىياتى، »جۇڭگو مىللهتلهر تارىخى«جياڭ يىڭلياڭ ] 92[

310

. بهتكه قاراڭ-467

، )قازاقىستان پهنلهر ئاكادېمىيىسى تۈزگهن(، »ئۇيغۇر ئهدەبىياتىنىڭ قىسقىچه تارىخى«] 94[

.بهت-29 يىلى، -1983شرىياتى، نه» پهن«ئاتا -ئالما

-4 يىلى، -1935ژۇرنىلى، بېيجىڭ، » يۇگۇڭ«، »پامېرنىڭ غهربىدىكى ئۇيغۇرالر«ۋاڭ رېفې ] 95[

. سان-5جىلد،

، »ئۇيغۇر تارىخى ماتېرىياللىرىدىن قىسقىچه توپالم«فېڭ جياشىڭ، چىڭ سولۇ، مۇ فۇاڭۋېن ] 96[

. نهشرى-2، -1 يىللىرى، -1981 — 1958مىللهتلهر نهشرىياتى، بېيجىڭ،

. يىلى-1963، تهيۋەن ۋېن فېڭ نهشرىياتى، »ئۇيغۇر تارىخى«لى فۇتۇڭ ] 97[

قىسىم، خهلق -2 بۆلۈم، -3، »جۇڭگو ئومۇمىي تارىخىدىن قىسقىچه توپالم«فهن ۋېنلهن ] 98[

. يىلى-1965نهشرىياتى، بېيجىڭ، خهنزۇچه نهشرى،

. يىلى-1975، تهيۋەن، » تهتقىقاتئۇيغۇرالر ھهققىدە«ليۇ يىتاڭ ] 99[

شىنجاڭ تارىخىي ماقالىلىرى «، »ئىسالم دىنىنىڭ شىنجاڭدىكى تهرەققىياتى«ۋاڭ جىلهي ] 100[

. يىلى-1977غا كىرگۈزۈلگهن، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، ئۈرۈمچى، خهنزۇچه نهشرى، » توپلىمى

اراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ مۇناسىۋىتى ئۇدۇن ھۆكۈمرانلىرى بىلهن ق«تاڭ كهيجيهن، ۋاڭ شۇكهي ] 101[

يىلى، -1984، خهنزۇچه، ))» دۇنخۇاڭشۇناسلىق مهجمۇئهسى«، »ھهققىدە ئىزدىنىش

. سان-1

. يىلى-1985، مىللهتلهر نهشرىياتى بېيجىڭ، خهنزۇچه نهشرى، »ئۇيغۇر تارىخى«ليۇ زىشاۋ ] 102[

شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، خهنزۇچه » ىن ئوچېركقاراخانىيالر سۇاللىسى تارىخىد«ۋېي لياڭتاۋ ] 103[

. يىلى-1986نهشرى،

. يىلى-1991، جىلىن مائارىپ نهشرىياتى، چاڭچۈن، »ئۇيغۇر تارىخى«ياڭ شىڭمىن ] 104[

-1995، ئىچكى موڭغۇل خهلق نهشرىياتى، كۆكخوت، »ئۇيغۇر تارىخى«لىن گهن، گاۋ زىخو ] 105[

.يىلى

غهربىي «، »ۋە ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك بهزى مهسىلىلهر› ۋانۇلۇغاتىت تۈركدى«‹ئىبراھىم مۇتىئى ] 106[

. سان-2 يىلى، -1996ژۇرنىلى، لهنجۇ، خهنزۇچه، » شىمال مىللهتلهر تهتقىقاتى

311

سۇڭ سۇاللىسىنىڭ دەسلىپىدىكى غهربىي يۇرتتىكى داشى ئېلى ۋە ئۇنىڭدىكى «چيهن بوچۈەن ] 107[

، »قهشقهر پېداگوگىكا ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى«، »تقىقاتئاساسىي گهۋدە مىللهت ھهققىدە ته

. سان-2 يىلى، -1997

» تاڭ، سۇڭ سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ مۇنقهرز بولۇشى«) ياپونىيه(كوۋاتا روكورو ] 108[

، ))» دۆلهت ئۇچۇرلىرى ھهپتىلىك گېزىتى«، )جوڭ داۋمىڭ خهنزۇچىغا تهرجىمه قىلغان(

. سان-1 جىلد، -7 يىلى، -1930خهنزۇچه،

، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »غهربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرى تارىخىي تهتقىقاتى«ئابىتاكيو ] 109[

. يىلى-1986خهنزۇچه نهشرى،

چېن جۈنمۇ خهنزۇچىغا تهرجىمه (» ئۇيغۇرالرنىڭ غهربكه كۆچۈشى توغرىسىدا«مورى ياسو تاكاۋ ] 110[

ژۇرنىلى، بېيجىڭ، خهنزۇچه، ) ) »تهرجىمىلهر مهجمۇئهسىمىللهتلهر دائىر «، )قىلغان

. سان-1 يىلى، -1980

. سان-2 يىلى، -1997، خهنزۇچه، »قهشقهر پېداگوگىكا ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى«] 111[

شىنجاڭ ئىجتىمائىي پهنلهر «، »قاراخانىيالر تارىخىدىن قىسقىچه بايان«گېڭ شىمىن ] 112[

. سان-2 يىلى، -1984ى، خهنزۇچه، ژۇرنىل» تهتقىقاتى

. يىلى-1976، جۇڭخۇا نهشرىياتى، »كۈسهن تهزكىرىسى. سۇڭنامه«توتۇ ] 114[، ]113[

. جىلد-10خهنزۇچه نهشرى، ) ) » غهربىي تاڭغىت پۈتۈكلىرى«] 115[

گه ناملىق ماقالىسى» ئارسالن ئۇيغۇرلىرى ھهققىدە ئىزدىنىش«بۇ ھهقته چيهن بوچۈەننىڭ ] 116[

ليۇ زىشاۋ باش مۇھهررىرلىكىدە (، »جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخىي مهدەنىيهت تهتقىقات مهجمۇئهسى«. قاراڭ

. توپالم-1، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى، )تۈزۈلگهن

. باب-12، خهنزۇچه نۇسخا، »ھۇدۇدۇلئالهم«] 118[

نجاڭ خهلق نهشرىياتى، خهنزۇچه ، شى»قاراخانىيالر تارىخىدىن ئوچېرىكالر«ۋېي لياڭتاۋ ] 119[

. بهت-50 يىلى، -1986نهشرى،

، »تاڭ، سۇڭ سۇاللىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر تارىخىغا دائىر ماقالىلهر توپلىمى«چېڭ سولۇ ] 120[

. بهت-208 يىلى، -1994بېيجىڭ، خهلق نهشرىياتى،

312

. بابالر-15، -5، خهنزۇچه نۇسخا، »ھۇدۇدۇلئالهم«] 121[

. بهت-325 يىلى، -1998، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »ئۇيغۇر تارىخى«ىن ياڭ شىڭم] 122[

، »ئۇيغۇر تارىخىي ماتېرىياللىرى قىسقىچه توپلىمى«فېڭ جياشىڭ، چېڭ سولۇ، مو گۇڭۋېن ] 123[

. بهت-45 توپالم، -1 يىلى، -1981خهنزۇچه نهشرى،

. بهت-12، خهنزۇچه نۇسخا، »ھۇدۇدۇلئالهم«] 125[

ئۇدۇن ھۆكۈمرانلىقى بىلهن قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ مۇناسىۋىتى «يجهن، ۋاڭ شۇكهي داڭ كه] 126[

. سان-1 يىلى، -1984، »دۇنخۇاڭشۇناسلىق مهجمۇئهسى«، »توغرىسىدا ئىزدىنىش

-1990، بېيجىڭ، ئۇيغۇرچه نهشرى، »شىنجاڭدىكى مىللهتلهر تارىخى«بايتور، خ، سىدىق . ئه] 127[

. بهت-625يىلى،

. سان-4 يىلى، -2000ژۇرنىلى، خهنزۇچه، بېيجىڭ، ) ) »مىللهتلهر تهتقىقاتى«] 128[

يىلى، -1989، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى، »ئۇيغۇرالرنىڭ قىسقىچه تارىخى«] 129[

. بهت-73

، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، خهنزۇچه»جۇڭگو شىنجاڭ قهدىمكى جهمئىيهت تۇرمۇش تارىخى«] 130[

. بهت-380 يىلى، -1997نهشرى،

. بهت-72، خهنزۇ نهشرى، »شىنجاڭ مىللهتلهر قامۇسى«] 131[

. بهت-114، خهنزۇچه نهشرى، »ئۇيغۇر تارىخى« لىن گهن، گاۋزىخۇ ]132[

. بهت-618 توم، -1، ئۇيغۇر نهشرى، »تۈركىي تىلالر دىۋانى«كاشغهرى . م] 133[

، ئۈرۈمچى، »ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىي ماتېرىياللىرى«، »بهسىياغمىالرنىڭ مهن«شۆ زۇڭجىڭ ] 134[

. سان-4 يىلى، -1984خهنزۇچه،

.ناملىق ئهسىرىدە ئوتتۇرىغا قويۇلغان قاراش» قاراخانىيالر سۇاللىسى«پرىتساكنىڭ . بۇ، ئو] 135[

-373 يىلى، -1995، بېيجىڭ، شهرق نهشرىياتى، »غهربىي يۇرت مهدەنىيىتى«لىن مېيسۈن ] 136[

» قاراخانىيالر تارىخىدىن ئوچېرىكالر«بهت؛ يهنه بهزى ماتېرىيالالر، مهسىلهن، ۋېي لياڭتاۋنىڭ

. قهبىلىدىن تهركىب تاپقانلىقى ئېيتىلغان1700ناملىق كىتابىدا ياغمىالر

-44 توم، Ⅲ يىلى، -1984، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »تۈركىي تىلالر دىۋانى«كاشغهرى . م] 137[

313

.بهت

. بهت-40 توم، كىرىش سۆز، Ⅰ، »تۈركىي تىلالر دىۋانى«كاشغهرى . م] 138[

. بهت-2 توم، Ⅲيۇقىرىقى كىتاب، ] 139[

، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »غهربىي ئۇيغۇر خانلىقلىرى تارىخىي تهتقىقاتى«ئابىتاكيو ] 140[

. بهتلهرگه قاراڭ-304، -303 يىلى، -1986خهنزۇچه نهشرى،

. بهت-114، خهنزۇچه نهشرى، »ئۇيغۇر تارىخى« گاۋ زىخو لىن گهن،] 141[

، »چاڭچۈنلۈك ئهۋلىيانىڭ غهربكه ساياھهت خاتىرىلىرى«) يۈەن سۇاللىسى دەۋرى(لى جىچياڭ ] 142[

› قهدىمكى زاماندا غهربكه قىلىنغان سهپهر خاتىرىلىرى«‹ياڭ جيهنشىن تۈزۈپ ئىزاھلىغان

. يىلى-1987ق نهشرىياتى، ، نىڭشيا خهل»تالالنمىلىرىغا ئىزاھات

يىلى، -1986، خۇنهن مائارىپ نهشرىياتى، »ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخ تېزىسلىرى«ۋاڭ جىلهي ] 143[

. بهت-408

، جۇڭگو ئوتتۇرا »قاراخانىيالر سۇاللىسىنىڭ خان جهمهتى ۋە ئۇالرنىڭ تهرەققىياتى«سۇ بېيخهي ] 144[

قىسىملىق ئىلمىي مۇھاكىمه يىغىنىنىڭ ماقالىسى، ئاسىيا مهدەنىيهت تهتقىقات جهمئىيىتى تۇنجى

. يىلى، ماي بوياق نۇسخا-1983

.خهنزۇچه» ھۇدۇدۇلئام«] 145[

. يىلى-1984ئۇيغۇرچه، » قاراخانىيالر› يهتتهسۇ تارىخىنىڭ ئوچېركى«‹بارتولد . ۋ. ۋ] 146[

تارىخ «. گه قاراڭ» قاراخانىيالر دەۋرىگه مهنسۇپ بىر پارچه ئهرەبچه ۋەسىقه«ليۇ گې ] 147[

. بهت-99 سان، -2 يىلى، -1995ژۇرنىلى، بېيجىڭ، خهنزۇچه، » تهتقىقاتى

ناملىق ماقالىسىگه » ئۇيغۇرالرنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرۇلۇق مهسىلىگه دائىر«تىخونوفنىڭ ] 148[

. ئۆكتهبىردىكى سانىدا-10 يىلى، -1986گېزىتىنىڭ » كوممۇنىزم تۇغى«. كهلتۈرۈلگهن نهقىل

، چىڭخهي خهلق نهشرىياتى، شىنىڭ، خهنزۇچه نهشرى، »يايالق ئىمپېرىيىلىرى«گروسىت . ر] 149[

. بهت-147 يىلى، -1991

، شىنجاڭ خهلق »بهش دەۋردىكى ئۇيغۇرالرغا ئائىت تارىخىي ماتېرىيالالر«خامىلتون ] 150[

. بهت-8 يىلى، -1982نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى،

314

. سان-2، -1 يىلى -1998، خهنزۇچه، »نىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلىئۈرۈمچى كهسپىي ئۇ«] 151[

-372 قىسمى، -1» ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى«قازاقىستان پهنلهر ئاكادېمىيىسى تۈزگهن ] 152[

. يىلى-1986بېتىگه ئېلىنغان نهقىل، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى،

. بهت-60، خهنزۇچه نهشرى، »شىنجاڭ مىللهتلهر قامۇسى«] 153[

-82 يىل، -1990، ئۇيغۇرچه، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »ئۇيغۇرالرنىڭ قىسقىچه تارىخى«] 154[

.بهت

-1980، »شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلى«، »قاراقوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى«گابائىن . ۋ. ئا] 155[

. سان-3يىلى،

بهتلىرىدىن -406، -405» ۆلهتلىرى ئهسىرلهردىكى ئۇيغۇر دⅫ — Ⅺ«مالياۋگىن . كـ. ئا] 156[

يىلى، ئۇيغۇرچه نهشر -1994بۇ كىتاب شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى تهرىپىدىن . ئېلىنغان نهقىل

.قىلىنغان

، شىنجاڭ گۈزەل »يىپهك يولىدىكى قهدىمكى مهدەنىيهت«) گېرمانىيه(كىلىمكايت ] 157[

.فوتو نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى-سهنئهت

-1997تېخنىكا سهھىيه نهشرىياتى، -، شىنجاڭ پهن»ئۇيغۇرالردا تېبابهت« ئۇنۋەر سۇھهيل. ئا] 158[

. بهت-5يىلى،

يىلى -1990مىللهتلهر نهشرىياتى، » ئىبراھىم مۇتىئى ئىلمىي ماقالىلىرى«ئىبراھىم مۇتىئى ] 160[

.نهشرى

، »داستانى› ىلىكقۇتادغۇ ب ‹—يۈسۈپ باالساغۇننىڭ «كونونوف . ئا] 164[، ]163[، ]162[، ]161[

. يىلى، ئۇيغۇرچه نهشرى-1989، »توغرىسىدا› قۇتادغۇبىلىك‹چهت ئهل ئالىملىرى «

، قازاقىستان پهن نهشرىياتى، ئۇيغۇرچه نهشرى، »ئۇيغۇر ئهدەبىياتىنىڭ قىسقىچه تارىخى«] 165[

. بهت-29 يىلى -1983

، » ئىككى بۈيۈك ئالىمى ئهسىردىكىⅪئۇيغۇر خهلقىنىڭ «ئابدۇشۈكۈر مۇھهممهدئىمىن ] 166[

. سان-3 يىلى -1956، »شىنجاڭ ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى«

، شىنجاڭ خهلق »قۇتادغۇبىلىك«، »كه مۇقهددىمه› قۇتادغۇبىلىك«‹گېڭ شىمىن، ۋەي سۈيى ] 167[

315

. يىلى-1979نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى،

، شىنجاڭ خهلق »ن ئوچېرىكالرئۇيغۇر كالسسىك ئهدەبىيات تارىخىدى«شېرىپىدىن ئۆمهر ] 168[

. يىلى-1982نهشرىياتى،

، )يۈسۈپ يازغان. زىيائى، م. ئۆتكۈر، ئه. ئا(› مۇقهددىمه‹كه › قۇتادغۇبىلىك«‹] 169[

. يىلى-1984، مىللهتلهر نهشرىياتى، »قۇتادغۇبىلىك«

. يىلى-1986، مىللهتلهر نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى، »قۇتادغۇبىلىك«] 170[

. سان-4 يىلى، -1993، »بۇالق ژۇرنىلى«، »نىڭ تىلى› قۇتادغۇبىلىك«‹ىمىن تۇرسۇن ئ] 171[

-1994، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »غهرب مهدەنىيىتى-ۋە شهرق› قۇتادغۇبىلىك«‹الڭ يىڭ ] 172[

.يىلى

غهربىي شىمال «، »تىكى كۆپ قىرلىق ئېستېتىك ئىدىيه ھهققىدە› قۇتادغۇبىلىك«‹لى يوڭ ] 173[

. سان-1 يىلى، -1995، »هتلهر تهتقىقاتىمىلل

ته ئىپادىلهنگهن ئهدەبىي تىل › قۇتادغۇبىلىك«‹غاپپار . تۆمۈر، ئا. ئوسمانوپ، خ. م] 174[

. سانالر-3، -2 يىلى، -1995» شىنجاڭ ئىجتىمائىي پهنلهر تهتقىقاتى«، »توغرىسىدا

. قىسىم-1، يىلى-1986، خهنزۇچه نهشرى، »ئۇيغۇر تارىخى«ليۇ زىشاۋ ] 175[

، تاشكهنت پهن » ئهسىر يازما يادىكارلىقلىرىدا پېئىل كاتېگورىيىسىⅪ«مۇتهللىپوف . س] 176[

. يىلى نهشرى-1955نهشرىياتى،

ئهسىرلهرگه ئائىت تۈركىي تىلالر تېكىستىنىڭ Ⅹ — Ⅻشىنجاڭدىن تېپىلغان«شىرباك . م. ئا] 177[

. يىلى نهشرى-1961لېنىنگراد، -، موسكۋا»گرامماتىكىلىق ئوچېركى

. يىلى-1986مىللهتلهر نهشرىياتى، » تۈركىي تىلالر«باسكاكوف . ن. ئا] 178[

ئوتتۇرا ئهسىر تۈركىي شېئىرىيهت تېكىستلىرىنى مورفولوگىيىلىك جهھهتتىن «بالگۇۋا . ف. گ] 179[

» سىداقۇتادغۇبىلىك، توغرى‹چهت ئهل ئالىملىرى «. ( يىلى-1977، »ئۆگىنىش مېتودى توغرىسىدا

). بهت-7 يىلى، -1989ئۇيغۇرچه، ئۈرۈمچى،

، جۇڭخۇا نهشرىياتى، »تۈركلهر ۋە ئۇيغۇرالر تارىخىي ماقالىلىرى توپلىمى«لىن گهن تۈزگهن ] 180[

. بهت-658 قىسىم، Ⅰ يىلى، -1987بېيجىڭ،

316

.هر بهتل-9، -8 يىلى، -1988، ئىچكى موڭغۇل خهلق نهشرىياتى، »تۈرك تارىخى«لىن گهن ] 181[

Ⅰ، خهنزۇچه نهشرى، »تۈركلهر ۋە ئۇيغۇرالر تارىخىي ماتېرىياللىرى توپلىمى«لىن گهن تۈزگهن ] 182[

، شىنجاڭ خهلق »قهدىمكى ئۇيغۇر شېئىرلىرىدىن تالالنما« گېڭ شىمىن تۈزگهن بهت؛-658قىسىم،

. بهت-5 يىلى، -1982نهشرىياتى،

مىللهتلهر نهشرىياتى، بېيجىڭ، خهنزۇچه نهشرى، ، »ئۇيغۇرالر«ۋېڭ يىفېي، ياسىن ھوشۇر ] 183[

. بهت-4 يىلى، -1997

قهشقهر «، »ئۇيغۇر ھۆججهت تىلى بىلهن قاراخانىي ھۆججهت تىلى«)) جېڭ جىې ] 184[

بهت-53 سان، -2 يىلى، -1987، »پېداگوگىكا ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى

-16، -15 يىلى، -1986 نهشرىياتى، بېيجىڭ، ، مىللهتلهر»تۈركىي تىلالر«باسكاكوف . ئا. ن] 185[

.بهتلهر

شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، » غهرب مهدەنىيىتى-ۋە شهرق› قۇتادغۇبىلىك«‹الڭ يىڭ ] 187[، ]186[

. بهت-28 يىلى نهشرى، -1992

ناملىق » مۇقامى ھهققىدە12ئۇيغۇر «تۈزگهن » مۇقام تهتقىقات جهمئىيىتى12«ش ئۇ ئا ر ] 188[

. يىلى-1992 بېتىگه قاراڭ، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى، -49 كىتابنىڭ

يىلى، -1990مىللهتلهر نهشرىياتى، » شىنجاڭدىكى مىللهتلهر تارىخى«سىدىق . باتور، خه. ئه] 189[

. بهت-721

بهتلهر، شىنجاڭ خهلق -40، -26 قىسىم، -6، »جۇڭگو ئومۇمىي تارىخى«فهن ۋېنلهن ] 191[، ]190[

. يىلى-1990نهشرىياتى،

، شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى نهشرىياتى، خهنزۇچه، »قازاق مهدەنىيهت تارىخى«سۇ بېيخهي ] 192[

. بهت-330 يىل، -1989

-1935، »يۇگۇڭ ژۇرنىلى«، »قىتانالر بىلهن ئۇيغۇرالرنىڭ مۇناسىۋىتى توغرىسىدا«ۋاڭ يىفېي ] 193[

مالدىكى مىللهتلهرنىڭ دىن تارىخىغا دائىر غهربىي شى«يهنه . سان-8 جىلد، -4يىلى،

گهنسۇ كۇتۇپخانىسى باستۇرغان، ( بهت -658 توم، -2، شىنجاڭ قىسمى، »ماتېرىيالالردىن تالالنما

). يىلى، خهنزۇچه-1985

317

. بهت-428 قىسىم، -1، »ئۇيغۇر تارىخى«ليۇ جىشاۋ ] 194[

. بهت-388» ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخ تېزىسلىرى«ۋاڭ جىلهي ] 195[

. قىسىم-1، »تارىخىي جاھان كۇشاي«جۇۋەينى ] 196[

. بهت-412 قىسىم، -1، »ئۇيغۇر تارىخى«ليۇ جىشاۋ ] 197[

يىللىرى موڭغۇل -840 ئورقۇن ئۇيغۇرلىرىنىڭ —بۇ يهردە غهربكه كهتكهن دېگهنلىك ] 198[

.زدە تۇتۇلىدۇ يهتتهسۇغا سۈرۈلگهنلىكى كۆ—دالىسىدىن كۆچۈشى ۋە بىر تارمىقىنىڭ غهربكه

-1 يىلى، -1990، خهنزۇچه، »شىنجاڭ سهنئىتى«، »گاۋگېگۇڭنىڭ مىللىتى توغرىسىدا«ۋۇچاۋ ] 199[

. بهت-45سان،

سۇڭ، لياۋ، : دېگهن ئاتالغۇغا قىسقىچه ئىزاھ » —خۇيخۇي «بۇ يهردە تىلغا ئېلىنغان ] 200[

نا ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئۇيغۇرالرنى يۈەن سۇاللىسى دەۋرىدە خهنزۇچه ھۆججهتلهردە شىنجاڭغا قوش

دېگهن نام دېگهن نامالر بىلهن ئاتىغاندىن باشقا، خۇيخۇي ) ) ، خۇيخۇ))خۇيخې

بۇنىڭدا بىر قانچه سهۋەب بار ئىدى، ئاساسلىق سهۋەب توغرۇلۇق ۋۇچاۋ ئهپهندى . بىلهنمۇ ئاتىغان

ۇ دەۋرلهردە تارىخشۇناسالر پامىرنىڭ ئهھمىيهت بېرىشكه ئهرزىيدىغىنى شۇكى، ب«: مۇنداق دەيدۇ

شهرقىدىكى مانى دىنى ۋە بۇددا دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان ئۇيغۇرالر بىلهن پامېرنىڭ غهربىدىكى ئىسالم

مۇشۇنىڭغا › ›بىلهن› › شۇڭا. دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان ئۇيغۇرالرنى پهرقلهندۈرۈپ قارىغان

.)قى ماقالىسىگه قاراڭۋۇچاۋنىڭ يۇقىرى(» .ۋەكىللىك قىلىدۇ

. بهت-408» ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخى تېزىسلىرى«ۋاڭ جىلهي ] 202[، ]201[

مۇشۇ يىلالردىن باشالپ، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئۇيغۇرالرنىڭ نامىنى خاتىرىلهشته خهنزۇچه ۋە ] 203[

دىن باشالپ خهنزۇچه ھۆججهتلهردە موڭغۇل دەۋرى. ھۆججهتلهردە ئۆگىرىش بولدى ئهرەبچه، پارسچه

، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئۇيغۇرالر بولسا —ياكى ۋېيۋۇر ) ) قوچو ئۇيغۇرلىرى قوچو

چهت ئهل مهنبهلىرىدە قوچو ئۇيغۇرلىرى، ئىدىقۇت . دەپ ئاتالدى ، ئاۋۋالقىدەكال

.ئۇيغۇرلىرى دەپ ئاتالدى

. بهت-473 — 471 قىسىم، -1، »ئۇيغۇر تارىخى«ليۇ جىشاۋ ] 205[، ]204[

. بهت-227 يىلى، -1990، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »ئۇيغۇرالرنىڭ قىسقىچه تارىخى«] 206[

318

قهدىمكى زاماندا غهربكه قىلىنغان سهپهر «‹ياڭ جيهنشىن تۈزگهن ] 211[، ]210[، ]207[

يىلى، -1987نىڭشيا خهلق نهشرىياتى، ) ») »‹»تالالنمىلىرىغا ئىزاھات› خاتىرىلىرى

.هت ب-223

. ھازىرقى غۇلجا شهھىرىگه توغرا كېلىدۇ—ئىلى بالىق ] 208[

.دەپ يېزىلغان» —خۇيخې «مۇشۇ كىتابتا ئۇيغۇرالر ] 209[

قاراخانىيالرنىڭ خان جهمهتى ۋە ئۇالرنىڭ «سۇ بېيخهي ] 221[، ]220[، ]218[، ]215[، ]213[

. بهت-22 يىلى بېسىلغان، -1983، خهنزۇچه، ماي باسما، »تهرەققىياتى

قهدىمكى زاماندا غهربكه قىلىنغان «‹ياڭ جيهنشىن تۈزگهن ] 219[، ]217[، ]216[، ]214[، ]213[

. بهت-217، -205، -204، »تالالنمىلىرىغا ئىزاھات› سهپهر خاتىرىلىرى

ئۇيغۇرالرنىڭ خهنزۇچىغا تهرجىمه قىلىنغان ناملىرىنىڭ كېلىش مهنبهسى «سۇ بېيخهي ] 222[

-44-43 سان، -3 يىلى، -1985، »شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلى«، »ىقاتتوغرىسىدا تهتق

.بهتلهر

-1توم، -1يىلى، -1983شاڭۋۇ نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى، -، بېيجىڭ»تهۋارىخ-جهمائۇل«] 223[

. بهتلهر-122، -121قىسىم،

›» هرققه ساياھهت خاتىرىسىش‹روبرۇك . ، ۋ›موڭغۇلىيىگه ساياھهت خاتىرىسى‹كارپىن . پ. ج«] 224[

. بهت-248 يىلى، -1985جۇڭخۇا نهشرىياتى،

».ئومۇمىي تۈرك تارىخىغا كىرىش«توغان . ۋ. ز. ئه] 232[، ]230[، ]225[

موڭغۇلالر ھۆكۈمرانلىقى دەۋرىدىكى ئىران ۋە يېقىن شهرقتىكى «قادىر بايوۋ . ئا] 227[، ]226[

. سان، ئۈرۈمچى-3 يىلى، -1985، خهنزۇچه، »ماتېرىياللىرىئوتتۇرا ئاسىيا تهتقىقات «، »ئۇيغۇرالر

موڭغۇلشۇناسلىق «، »ئېلخانىالر دەۋرىدىكى موڭغۇلالر«) ياپونىيه(جىماۋ شوۋمىي ] 229[، ]228[

. بهتلهر-14، -13 سان، -3 يىلى، -1987، خهنزۇچه، »ماتېرىياللىرى ۋە خهۋەرلىرى ژۇرنىلى

قهشقهر «، »نىڭ تارىختا بىرقانچه قېتىم غهربىي ئاسىياغا كۆچۈشىئۇيغۇرالر«ياسىن . ي] 231[، ]230[

. سان-2 يىلى، -1996، »پېداگوگىكا ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى

. بهت-655 كىتاب، -2 توم، -12، »ئىسالم ئېنسىكلوپېدىيىسى«] 233[

319

. يىلى-1996، »ئۇيغۇر كالسسىك ئهدەبىياتى قىسقىچه تارىخى«ئوسمان . غ] 234[

ئىجتىمائىي پهنلهر تهتقىقاتى ، جۇڭگو»جۇڭگو مىللىي قهدىمكى يېزىقالر تهتقىقاتى«] 235[

. بهت-114 يىلى، -1984 نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى،

. بهت-157، -143، خهنزۇچه نهشرى، » لېكسىيه12ئوتۇرا ئاسىيا تۈرك تارىخىدىن «بارتولد ] 237[

. بهت-851، » مىللهتلهرنىڭ تارىخىشىنجاڭدىكى«سىدىق . بايتور، خ. ئه] 238[

. بهت، چاغاتايچه نۇسخا-27، »تارىخىي شهجهرەئى تۈرك«] 239[

. بهت-601، -600 قىسىم، -1، »ئۇيغۇر تارىخى«ليۇ جىشاۋ ] 240[

. بهت-1876 — 1640 يىلى، -1889 توم، Ⅲ، »قامۇسۇلئهالم«] 243[، ]241[

. بهت-86 يىلى، -1914، »تاتار تارىخى-تۈرك«] 242[

بهتكه كهلتۈرۈلگهن -3 سان، -1 يىلى، -1993، »شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلى«] 244[

.نهقىل

-76 يىل، -2000، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »يهتتهسۇ تارىخىي ئوچېرىكلىرى«بارتولد . ۋ. ۋ] 245[

.بهت

شىنجاڭ «، »ى قاراشلىرىمىزچاغاتاي تىلى توغرىسىدىك«مىرسۇلتان ئوسمانوف، خهمىت تۆمۈر ] 246[

. بهت-19 سان، -1 يىلى، -1993، »ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلى

. بهت-612 قىسىم، -1» ئۇيغۇر تارىخى«ليۇ جشاۋ ] 247[

، بېيجىڭ، مىللهتلهر »چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى تهتقىقاتىدىن ئىلمىي ماقالىلهر«پوالت . ئا] 248[

. بهت-7 يىلى، -1993نهشرىياتى،

. بهت-12 يىلى، -1992، »ئۇيغۇر كالسسىك ئهدەبىياتىنىڭ قىسقىچه تارىخى«ئوسمان . غ] 249[

). جىلد-7» سۇڭ شۆجهي ئهسهرلىرى«(» چۇەن گۇڭ قهبرىسىدىكى ئابىدە«جاۋ مېڭجاۋ ] 250[

. جىلد-16، »داۋيۈەن يادنامىلىرى«يۈجى ] 251[

-2 يىلى، -1994» تىمائىي پهنلهر تهتقىقاتىشىنجاڭ ئىج«. تيهن ۋېيجاڭنىڭ ماقالىسىگه قاراڭ] 252[

.سان

، ئىچكى موڭغۇل خهلق نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى، »تارىخىي جاھان گۇشاي«جۇۋەينى ] 253[

320

. بهت-6 توم، -1 يىلى، -1981

. بهت-247ئۇيغۇرچه، » توغرىسىدا› قۇتادغۇبىلىك ‹—چهت ئهل ئالىملىرى «] 254[

شىنجاڭدىكى مىللهتلهر «، »ه ھۆججهتلهرنىڭ موڭغۇلالرغا تهسىرىئۇيغۇرچ«بارتولد . ۋ. ۋ] 255[

. سانىغا قاراڭ-1 يىلى، -1985، خهنزۇچه، «ئهدەبىياتى تهتقىقاتى ژۇرنىلى

ئاسىيا «، »چىڭگىزخان ۋە تۆمۈرىلهر دەۋرىدە كاتىپلىق، كىتابهت ئىلمى«كهلپىن . ت] 256[

.دىكى سانى كۈنى-19 ئاينىڭ -1 يىلى، -1995گېزىتى، » كىندىكى

، جۇڭگو ئىجتىمائىي پهنلهر » لېكسىيه12ئوتتۇرا ئاسىيا تۈرك تارىخىدىن «بارتولد ] 259[، ]257[

. بهت-202—151 يىلى، -1984نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى،

ئاينىڭ -1 يىلى، -1995گېزىتى، » ئاسىيا كىندىكى» «ھهم شائىر ھهم پالۋان«ئهكبهر . ق] 258[

. كۈنىدىكى سانى-26

، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »كاشغهرىيه«كروپاتكىن . ن. ، ئا»كهشمىر ۋە كاشغهرىيه«: بىللىف] 260[

. بهتكه كهلتۈرۈلگهن نهقىل-122 يىلى، -1984

يىلى نهشرى، -1983ئاتا پهن نهشرىياتى، -، ئالما»ئۇيغۇر ئهدەبىياتىنىڭ قىسقىچه تارىخى«] 261[

. بهت-55

. بهت-25 يىلى نهشرى، -1948ئاتا، -ئالما» م تارىخ مهسىلىلىرى ئهدەبىيات ھه–تىل «] 262[

ئوتتۇرا ئاسىيا تۈرك تارىخىدىن «بۇ ھهقته ئۇنىڭ . بارتولدمۇ تىلغا ئالغان. ۋ. بۇ بايانالرنى ۋ] 263[

. بهت-215خهنزۇچه نهشرى، . دېگهن كىتابىغا قاراڭ» لېكسىيه12

-28 يىلى، تاشكهنت ئۆزبېكچه نهشرى، -1973، »رىنهۋائىينىڭ قهلب دەپتهرلى«سۇلتان . ئى] 264[

.بهت

يىلى نهشر قىلغان نۇسخىسىدا -1994نىڭ شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، » مهجالىسۇننهفائىس«] 265[

.دېيىلگهن» ئهھمهد جامىيبهگ«

» مۇقام12«: تهخهللۇسلۇق شائىر توغرىسىدا يهنه مۇنداق ئۇچۇرالر بار» ۋەفائى«] 266[

، -1813تهخهللۇسلۇق بىر شائىرنىڭ بىرقانچه كۇپلېت غهزىلى بار؛ يهنه » ۋەفائى«تېكىستلىرىدە

تهخهللۇسىدىكى شائىرنىڭ » ۋەفائى«دا » باياز« يىللىرى قۇمۇل ۋاڭى ئوردىسىدا تۈزۈلگهن -1814

321

نىڭ تولۇقالنغان نۇسخىسى شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى » باياز«. بىر قانچه كۇپلېت شېئىرى ئورۇن ئالغان

نىڭ تۆت پارچه غهزىلىرى » ۋەفائى« يىلى نهشر قىلىنغان بولۇپ، ئۇنىڭغا -1995ىپىدىن تهر

يىلى -1982ئاتا، -، ئالما»ئۇيغۇر ئهدەبىياتى«مولالۋۇدۇفنىڭ . ھاسانوف، س. ؛ ق»كىرگۈزۈلگهن

ئهسىردىكى شائىر ئىكهنلىكى، ئۇنىڭ ⅩⅤ — ⅩⅣنىڭ » ۋەفائى« بهتته -146نهشرى ناملىق كىتابى

.ناملىق داستانىنىڭ بارلىقى تىلغا ئېلىنغان» زۇلهيخا-پيۈسۈ«

يىلى نهشرى -1992، بېيجىڭ، مىللهتلهر نهشرىياتى، »بابۇرنامه«بابۇر . ز] 269[، ]268[، ]267[

. بهتلهر-319، -318، -39، -83

. سان-2 يىلى، -1989» بۇالق ژۇرنىلى«] 270[

، »نى ئۆگىنىش› قۇتادغۇبىلىك‹ت ئىتتىپاقىدا سابىق سوۋې«) قازاقىستان(مولالۋۇدۇف . س] 271[

. بهت-157 سان، -2 يىلى، -1994

»تارىخىي رەشىدىي«مىرزا ھهيدەر ] 272[

، »قهشقهر پېداگوگىكا ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى«، »ئوتتۇرا ئاسىيا مهدەنىيىتى«ھاجى . ھ] 273[

بهت-60 سان، -6 يىلى، -1988

»تۇلئۇنىسنهپها«ئابدۇراخمان جامى ] 274[

. بهت-924، »شىنجاڭدىكى مىللهتلهرنىڭ تارىخى«سىدىق . بايتور، خ. ئه] 275[

-17 ئاينىڭ -11 يىلى، -1992، »شىنجاڭ گېزىتى«، »سهئىدىدىن كاشغهرى«زەئىدى . م] 276[

.كۈنىدىكى سانى

الهئى رىس«، )تهرىقهت سوپىلىرى(» رىسالهئى تهرىقى سوفىيان«ئۇنىڭ بۇ خىل ئهسهرلىرى ] 277[

» سوپى مهزھىپىنىڭ ناتىقلىرى ۋە ھۆكۈمالىرى(» تهھقىقى مهزھهپ سوفىيه ۋە مۇتهككهلهمىن ۋە ھۆكهما

.قاتارلىقالردىن ئىبارەت

. قىسىم-1، »ئۇيغۇر تارىخى«ليۇ جشاۋ ] 278[

جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى ۋە «، »نهۋائىينىڭ ئهسلىي نهسهبى توغرىسىدا«ئىمىن تۇرسۇن ] 279[

. سان، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى نهشرى-1 يىلى، -1998، »هتقىقاتىمهدەنىيىتى ت

. بهت-144 سان، -1 يىلى، -1986ئۈرۈمچى، » شىنجاڭ مىللهتلهر تهتقىقات خهۋىرى«] 280[

322

دېگهن ماقالىسىگه ›» ئون ئىككى مۇقام‹ئهمىر تۆمۈر ئوردىسىدىكى «مۇتىئىنىڭ . بۇ ھهقته ئى] 281[

. سانى كۈنىدىكى-9 ئاينىڭ -9 يىلى، -1995زىتى، گې» ئاسىيا كىندىكى«. قاراڭ

-2 يىلى -1441 نهۋائىينىڭ تۇغۇلغان، ۋاپات بولغان يىل، ئاي، كۈنلىرى ئېنىق بولۇپ، ئۇ ]282[

. كۈنى ۋاپات بولغان-3 ئاينىڭ -1 يىلى -1501 كۈنى تۇغۇلۇپ، -9ئاينىڭ

) ؟( ئهسىرنىڭ باشلىرىدا ⅩⅨدۇغوپۇر بهگنىڭ بۇ مۇھىم بايانالر مولال مۇھهممهدنىياز ئىبنى ئاب] 283[

نىڭ ) 1849~1725(ئۇيغۇر تىلىغا تهرجىمه قىلغان نۇسخىسى بىلهن مۇھهممهد سادىق كاشغهرى

نى » تارىخى رەشىدىي«ئهپسۇسكى . ئوخشاشال تىلغا ئېلىنغان) 1750 — 1749(تهرجىمه نۇسخىسىدا

.رىپ تاشلىغانخهنزۇچىگه تهرجىمه قىلغۇچىالر بۇ بايانالرنى چىقى

مهسىلهن، مۆجىزى . نهۋائىينىڭ ئهسهرلىرىنىڭ سانى مهنبهلهردە ھهرخىل كۆرسىتىلىدۇ] 284[

پارچه كىتاب 63، ) يىل60ئهمهلىيهتته ( يىل ئۆمۈر كۆرۈپ 63«دە نهۋائىي » تهۋارىخى مۇسقىيۇن«

چه ئهسىرى بار، پار63 بهتته ھهم -416» جۇڭگو ئىسالم قامۇسى«دېسه، » يېزىپ ئالهمدىن ئۆتكهن

.دېيىلگهن

» نهۋائىي ئهسهرلىرى لېكسىكىسى«ئۆزبېكىستان فىلولوگىيه كاندىداتى بهھرىمهن باقايېف ] 285[

كىتابتا ئېيتىلىشىچه، پۇشكىن ئۆز ئهسىرىدىكى . ناملىق كىتابىدا بىر قاتار سېلىشتۇرۇشالرنى ئېلىپ بارغان

مىڭدىن كۆپرەك سۆز، ئابدۇلال توقاي 18انتىس مىڭدىن كۆپرەك سۆز، سېرۋ20 سۆز، شىكېسپېر 21197

مىليون 1نهۋائىينىڭ بارلىق ئهسهرلىرىدە تهخمىنهن . مىڭ سۆز ئىشلهتكهن6 مىڭ سۆز، ئاباي 14

شائىر . لېكسىكىسى بىرلىكته ئومۇمالشقان35 مىڭ 26 سۆز ئىشلىتىلگهن بولۇپ، ئۇالر 67 مىڭ 378

. سۆز ئىشلهتكهن5431داستانىدىال » پهرھاد ۋە شېرىن«پهقهت

، »شىنجاڭ مهدەنىيىتى ژۇرنىلى« بهت، -28 يىلى، -1968، موسكۋا، »چوققىغا ئۆرلىگۈچىلهر«] 286[

. سان-6، -5 يىلى -1998

يىلى، -1962ئاتا، -، ماقالىلهر توپلىمى، ئالما»كاشغهر خاتىرىلىرى«چۇقان ۋەلىخانوف ] 287[

. سان-6، -5 يىلى -1998 ،»ى ژۇرنىلىشىنجاڭ مهدەنىيىت« بهتلهر، -335، -222، -172

شىنجاڭ «. بهت-47 يىلى، -1976ئاتا، -، ئالما»قايتا تۇغۇلغان ئۇيغۇر خهلقى«روزىيوف . م] 288[

.. سان-6، -5 يىلى -1998 ،»مهدەنىيىتى ژۇرنىلى

323

شىنجاڭ « بهت، -110 يىلى، -1990ئاتا، -، ئالما»يهتته شهھهر دۆلىتى«ئىسيېف . ن] 289[

. سان-6، -5 يىلى -1998 ،»نىيىتى ژۇرنىلىمهدە

ئوتتۇرا ئاسىيا تهتقىقات «، »سوۋېت ئۇيغۇرلىرى«) سوۋېت ئىتتىپاقى(كهبىروف . م] 290[

. بهت-61 سان، -2 يىلى، -1985، ئۈرۈمچى، »ماتېرىياللىرى

. بهت-54 سان، -6، -5 يىلى -1998شىنجاڭ مهدەنىيىتى، «موسكۋا خىياللىرى، «تۇرسۇن . ن] 291[

نىڭشيا خهلق » ئىسالم دىنى جۇڭگودا«، »ياڭ زىڭشىڭ ۋە ئىسالم دىنى«چىن خۇيشىڭ ] 292[

. بهت-364نهشرىياتى، خهنزۇچه نهشرى،

شىنجاڭ رايونىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ دۆلهتتىن چىقىپ «ۋاڭ چىڭفېڭ ] 296[، ]295[، ]294[، ]293[

شىنجاڭ مىللهتلهر تهتقىقاتى «، »سىدا ئىزدىنىشغهربىي ئاسىيا رايونىدا مۇھاجىر بولۇش تارىخى توغرى

. سان، ئۈرۈمچى-1 يىلى، -1986، »خهۋىرى

-32 سان، -6، -5 يىلى -1998، »شىنجاڭ مهدەنىيىتى«موسكۋا خىياللىرى، «تۇرسۇن . ن] 297[

.ئىزاھاتتىكى نهقىللهر مۇشۇ ماقالىدىن ئېلىندى] 288[، ]287[، ]286[، ]285. [بهت

ئاخىرقى سۆز

ئايماقلىرى، -بوۋىلىرىنىڭ ئىچىدىكى بىر بۆلۈك قهبىله-ئۇيغۇرالر ۋە ئۇالرنىڭ ئاتا

جهمهتلىرى، سودىگهر، جاھانكهزدىلهر، ئالىمالر ۋە مۇساپىرالر، ھهربىيلهر ۋە ئهمهلدارالر -ئۇرۇق

خىلمۇخىل سهۋەبلهر تۈپهيلىدىن ئۆز مىللىتىنىڭ ئاساسىي گهۋدىسى ۋە ئۆزلىرىنىڭ ئهسلىي

بۇالرنىڭ كۆپچىلىكى ئۆزى . كانلىرىدىن ئايرىلىپ، ياقا يۇرتالرغا چىقىپ جاھاندارچىلىق قىلغانما

ياشاپ تۇرغان جايدىكى مىللهتلهرگه سىڭىپ ئاسسىمىلياتسىيه بولۇپ كهتكهن، بهزىلىرى يېڭى مىللىي

ۋە مىللىتىنىڭ گهۋدىلهرنى ھاسىل قىلغان، يهنه بهزىلىرى مىللىي ئاالھىدىلىكلىرىنى ساقالپ، ئۆزىنى

.مهدەنىيىتىنى تهرەققىي قىلدۇرغان

ا رايونالرغا چىقىپ كهتكهن ئۇيغۇرالرنىڭ نئىنسانالرنىڭ تهرەققىيات تارىخىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، قوش

ئهۋالدلىرى بۈگۈنكى كۈندە كۆپ سانلىق بىر مىللهت بولۇش ساالھىيىتى بىلهن ياشاپ، ئىنسانىيهت

324

ئهھمىيهتلىك، تۆھپىسى ۋدە سۈپىتىدە تۆھپه قوشقان بولسا، تېخىمۇمهدەنىيىتىگه بىر مىللىي گه

ئهمما، تارىخ . كۆرۈنهرلىك دۇنيا مىللهتلىرى قاتارىدىن ئورۇن ئالغان، تهسىرى چوڭ بولغان بوالتتى

بهك مۇرەككهپ ۋە رەھىمسىز، شۇڭا ئىنسانالر دىققهت قىلمىسا ئۇنىڭ دولقۇنلىرىدا چايقىلىپ،

.ىرىغا ئۇرۇلۇپ، ھاالك بولۇپ كېتىشىمۇ مۇمكىنتوقاي قىيال-ئهگرى

بىز يىراق تارىخنى ئهمهس يېقىنقى زامان ئهسهرلىرىدىكى ئهھۋالالرغا ئاساسهن، باشقا يهردىكىنى

قويۇپ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئۇيغۇرالرنىڭ بىر قىسىملىرىنىڭ ئاسسىمىلياتسىيه قىلىنىپ كېتىش

.مۇمىي مهزمۇندىن قىسمهن خۇالسىگه ئىگه بولىمىزمهسىلىسىگه كهلسهك، بىز بايان قىلغان ئو

ⅩⅨ ئهسىردە ۋە ⅩⅩ ئهسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا شىنجاڭدىن ئوتتۇرا ئاسىياغا كۆچۈپ كهتكهن

مۇبادا مۇشۇ سان خېمىرتۇرۇچ . ئۇيغۇرالرنىڭ سانى خېلى سالماقنى ئىگىلهيدىغانلىقىنى سۆزلهپ ئۆتتۇق

وپۇسىنىڭ كۆپىيىش نىسبىتى بويىچه ھېسابلىغاندا، ئۇيغۇرالرنىڭ قىلىنىدىغان بولسا، ئىنسانالرنىڭ ن

يىلى سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ -1959ئهمما، . نوپۇسى مىليوندىن ئاشقان بوالتتى

. مىڭ دەپ ئېالن قىلىندى249 يىلى -1991 مىڭ دەپ ئېالن قىلىنغان، 100سانى تهخمىنهن

.بۇنىڭ بىر قانچه خىل سهۋەبى بار. رالر زادى نېمه ئۈچۈن كۆپهيمهيدۇئوتتۇرا ئاسىيادىكى بۇ ئۇيغۇ

مۇقىم ماكان تۇتقان ۋە بىرىنچى، ئۆزبېك، قازاق، قىرغىز، تۈركمهن، تاتار قاتارلىق ئوتتۇرا ئاسىيادا

ئادەت قاتارلىق -توپلىشىپ ئولتۇراقالشقان يهرلىك مىللهتلهر ئۇيغۇرالر بىلهن ئىرق، تىل، دىن، ئۆرپ

ھهتلهردە يېقىن بولۇپ، ئۇالرنىڭ ئومۇمىي مىللىي پسىخىكىسىدا ئۇيغۇرالرنى يهكلهش خاھىشى جه

شۇنداق بولغاچقا، نۇرغۇن . يوق، بۇ مىللهتلهردە يهنه ئۆزئارا نىكاھلىنىش ئاساسهن چهكلهنمهيدۇ

.ئۇيغۇر پۇقرالىرى ناھايىتى ئوڭايال ئۇالرغا ئاسسىمىلياتسىيه بولۇپ كهتكهن

ۇيغۇر، ئۆزبېك، قىرغىز، قازاق قاتارلىق ئوتتۇرا ئاسىيا مىللهتلىرىدە يېقىنقى زامان ئىككىنچى، ئ

ئوتتۇرا ئهسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن باشالپ . دۇنياسىدىكى مىللىي ئويغىنىش كېيىنرەك باشالنغان

ئهسىرنىڭ ئالدىنقى چارىكىگىچه بۇ مىللهتلهر ئۆزلىرىنى يهككه، مۇستهقىل مىللهت دەپⅩⅩتاكى

، ئۆز تىللىرىنى »تۈركلهر«، ئىرق نۇقتىسىدىن »مۇسۇلمانالر«قارىماستىن، بهلكى دىنىي نۇقتىدىن

نامىنىڭ تارىخى » ئۇيغۇر«بۇ مىللهتلهر ئىچىدە . دەپ ئاتايدىغان بولۇپ قالغان» تۈركىي تىل«

مما يىپهك ناھايىتى ئۇزۇن، تهسىرى كۈچلۈك بولۇپ تارىختا سهلتهنهتلىك رول ئوينىغان بولسىمۇ، ئه

325

يولىنىڭ ئۈزۈلۈپ قېلىشى، مالىمانچىلىقنىڭ كۆپىيىپ ئىقتىساد، مهدەنىيهتنىڭ چېكىنىشى ۋە ئهمگهكچى

، -15دېگهن ئېتنىك نام » ئۇيغۇر«سوقۇندا بولۇشى نهتىجىسىدە -خهلقنىڭ ئېغىر دەرىجىدە قېقىندا

ىپ، ئىسالم دىنىغا ئهسىرلهردىن كېيىن ئاساسهن گهنسۇدىكى بۇددىسىت ئۇيغۇرالردىال قېل-16

تارانچى « يىلالردىن سهل بۇرۇن -1910 »بارا ئۇنتۇلۇشقا باشلىغانىدى-كىرگهن ئۇيغۇرالر ئىچىدە بارا

مهن دەپ ئىلى ۋادىسىدىن يولغا چىقىپ، تهڭرىتاغلىرىنى ھالقىپ، ئالته شهھهرلىكلهرنىڭ » بالىسى

) 1951 — 1887( يىگىت نهزەرخوجا ئهھۋالىنى ئالىمالرچه كۆز بىلهن كۆزەتمهك بولغان ئوت يۈرەك

ساقاللىرى ئاقارغان، -رىسىدىكى بۇسوغىسىغا قهدەم باسقىنىدا چاچقىئاقسۇ دىيارىنىڭ مۇزداۋان يو

تارانچى بالىسى دېگىنىڭ نېمىسى، بىز «بهللىرى ئازراق مۈكچهيگهن بىر يهرلىك دېهقان بوۋاينىڭ

پاساھهتكه تولغان سۆزىنى ئاڭالپ، -ە ھېكمهتدېگهن ئاجايىپ ۋەزىنلىك ۋ» ھهممىمىز ئۇيغۇر بالىسى

» ئۇيغۇر بالىسى«خۇددى بىر ئهڭگۈشتهر تېپىۋالغىنىغا ئوخشاش ئالهمچه شادلىققا تولۇپ، ئۆزىگه

دېگهن تهخهللۇسنى قويۇپ، ئىلمىي ۋە بهدىئىي ئىجادىيهت سهھنىسىدە جهۋالن قىلىپ، ئۆز خهلقىنى

يىللىرىدىن ئىلگىرى يهر ناملىرى -30« مۇشۇ ئهسىرنىڭ لېكىن، ئۇيغۇرالر. ئويغاتماقچى بولغانىدى

ئىلىلىق، تۇرپانلىق، كۇچالىق، كاشغهرلىك، خوتهنلىك دەپ كىشىلهرنى ئاتاپ : بىلهن

ئۇيغۇر نامى مىللىي نام قىلىنىپ بېكىتىلگهندىن كېيىن، بۇ نام كهڭ خهلق ئارىسىدا »كهلگهن

ز دېگهن نامالرمۇ سوۋېت ئۆكتهبىر ئىنقىالبىدىن كېيىن ئۆزبېك، قازاق، قىرغى. ئومۇملىشىشقا باشلىغان

ئاندىن شۇ مىللهتلهرنىڭ ئومۇمىي مىللىي نامى دەرىجىسىگه كۆتۈرۈلۈپ، ئۆز مىللىتى دائىرىسىدە

بۇ خىل ئهھۋالالر ئۇيغۇرالر بىلهن بۇ مىللهتلهر ئارىسىدا مىللىي پهرقنى بهك . ئومۇملىشىشقا باشلىغان

.ۇالر بىلهن ئارىلىشىپ ياشاشتا ھېچقانداق چهكلىمه پهيدا قىلمىغانكىچىك ھېس قىلدۇرۇپ، ش

ئۈچىنچى، ئۇيغۇر مىللىتىدە كېيىنكى ۋاقىتالردا سىياسىي، ئىجتىمائىي مۇقىمسىزلىقنىڭ ئهدەپ كېتىشى،

ھۆكۈمران كۈچلهرنىڭ چىرىكلىشىپ، ئهمگهكچى خهلقنى قاتتىق ئېكسپىالتاتسىيه قىلىشى، ئېزىلگۈچى

لىي روھىنىڭ قاتتىق سۇندۇرۇلۇشى قاتارلىق بىر قاتار ئهھۋالالر تۈپهيلىدىن، شىنجاڭدىن خهلقنىڭ مىل

چىقىپ كهتكهن كىشىلهر ياقا يۇرتقا چىقىپ، ئازراق كۈننىڭ سېرىقىنى كۆرگهندىن كېيىنال ئۆز يۇرتى ۋە

.ئۆز خهلقىنى ئاساسهن ئۇنتۇپ كېتىشكهن

اجىز، مالىمانچىلىق بىلهن تولۇپ تۇرۇشى، فېئودال تۆتىنچى، ئۆز يۇرتىنىڭ ئۇزۇن مۇددەت قاالق، ئ

326

ھۆكۈمران سىنىپالرنىڭ چىرىك ۋە زوراۋان تهبىئىتىنى قىلچىمۇ ئۆزگهرتمهسلىكى، خهلقنىڭ كۆڭلىگه

ياققۇدەك سىياسهت يۈرگۈزمهسلىكى ۋەتهندىن ۋاقىتلىق ئايرىلغانالردا ئۆز يۇرتى ۋە ئۆز خهلقىگه

ۇلغايتماستىن ئۇنىڭ ئهكسىچه ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلهن تهلپۈنۈش، سېغىنىش ھېسسىياتىنى ئ

.سۇسالشتۇرۇپ قويغان

جهزىرىلهر، قاتمۇقات ئېگىز تاغالر، كۆز -بهشىنچى، چېگرا لىنىيىلىرىنىڭ ئۇزۇن بولۇشى، بىپايان چۆل

جىراالر بىلهن ئايرىلىپ تۇرۇشى، قاتناشنىڭ قواليسىزلىقى، ئىقتىساد ۋە تۇرمۇش -يهتكۈسىز ساي

ىنىڭ تۆۋەن بولۇشى سهۋەبلىك ۋاقىتلىق قىيىنچىلىقنى دەپ يۇرتتىن ئايرىلغانالرنىڭ ۋەتهن سهۋىيىس

.بىلهن بولغان ئاالقىسى راۋان بولماي، بىر ئايرىلغان بويىچه مهڭگۈ ئايرىلىپ كهتكهن

قاراخانىيالر سۇاللىسى ۋە قوچو ئۇيغۇر. ئالتىنچى، ۋەتهنپهرۋەرلىك ۋە مىللىي ھېسسىياتى سۇس بولغان

خانلىقى مۇنقهرز بولغاندىن كېيىن ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ۋەتهنپهرۋەرلىك چۈشهنچىسى ۋە مىللىي

قىتانالر، موڭغۇلالر، چاغاتايالر، جۇڭغارالر، مانجۇالرنىڭ فېئودال . ھېسسىياتى قاتتىق زەربىگه ئۇچرىغان

قىلىپ، نېمىنى قىلغۇسى ئاقسۆڭهكلىرى بىرىنىڭ كهيندىن بىرى ئۇيغۇر مىللىتىگه خالىغانچه ئۆكتهملىك

كهلسه شۇنى قىلىپ، ئۇيغۇر خهلقىنى قاتتىق بوزەك قىلغان ۋە دەپسهندە قىلغان، يۇرتمۇيۇرت قوغالپ

ئۆزىنى تهرەققىي قىلدۇرۇش، ئۆزىدىن پهخىرلىنىش، . سهرگهردانلىقتا قالدۇرغان-يۈرۈپ سهرسان

مكانىيىتىدىن ئاساسهن مهھرۇم ئۆزىنىڭ مهدەنىي مىراسلىرىغا ۋارىسلىق قىلىش، ئۇنى قوغداش ئى

بۇنىڭ بىلهن مهشهۇر تارىخچى دەپ ئاتالغان مولال مۇسا سايرامى دۇنيا مىللهتلىرى يۈكسهك . قىلىنغان

ئهسىرنىڭ ئالدىنقى چارىكىدە يېزىپ چىققان ئۇيغۇرنىڭ بىردىنبىر ⅩⅩدەرىجىدە تهرەققىي قىلغان

بۇ تارىخنى يېزىشتىكى «دە ) ىلى يېزىلغان ي-1908(» تارىخى ھهمىدىي«مۇكهممهل تارىخ كىتابى

ئۆمهرالىرى، دۆلهتكه ھۆكۈمران -ئهسلىي مهقسهت، تۈركىي قهبىلىلهرنىڭ ئهھۋالى، پادىشاھ ۋە ئهمىر

يوسۇنلىرى، نىشان، ئاالمهتلىرى، -بولۇپ دۆلهت ۋە سهلتهنهت تاپقانالر ۋە ئۇالرنىڭ قائىدە

قهدىمكى زامانالردا ۋە تارىخ كىتابلىرىدا بۇ «. ئىبارەتماقالىلىرى قاتارلىقالرنى بايان قىلىشتىن-سۆز

› موغۇلىيه‹كونا ئىشهنچلىك ھۆججهتلهردىمۇ بۇ جاينىڭ . دەپ ئاتالغان› موغۇلىستان‹يهتته شهھهر

، دېگهندەك تۇتامى يوق گهپلهرنى يېزىپ قالدۇرىدىغان »تهۋەلىكىدە بولغانلىقى قهيت قىلىنغان

ى زامانالردا ئۇيغۇر خهلقى شۇ دەرىجىدە مىللىي مهدەنىيهت نامراتلىقىغا كېيىنك. كهيپىيات شهكىللهندى

327

چۈشۈپ قالغانكى، ئۆزلىرىنىڭ ئىككى ئۇلۇغ ئالىمى مهھمۇد كاشغهرى بىلهن يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ

لهرنىڭ قوليازما ياكى كۆچۈرۈلگهن نۇسخىسىنى ئۆز » قۇتادغۇبىلىك«ۋە » دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك«

مانا مۇشۇ سهۋەبلهر تۈپهيلىدىن، نادانلىق، ساۋاتسىزلىق، . ېلىشقا قادىر بواللمىغانيۇرتىدا ساقالپ ق

بىلىمسىزلىك پاتقىقىغا پېتىپ قالغان بهزى كىشىلهر يۇرتتىن ئايرىلغاندىن كېيىن، ئۆزلىرىدە مىللىي

ۆتمهيال ھېسسىيات، ۋەتهنپهرۋەرلىك روھى ئاجىز بولغانلىقى ئۈچۈن، ئۆز يۇرتىدىن ئايرىلىپ، ئۇزۇن ئ

.ئۆزىنىڭ مىللىي خاسلىقىنى يوقىتىپ قويغان

يهتتىنچى، رۇسىيىدە ئۆكتهبىر ئىنقىالبى پارتالپ، سوتسىيالىستىك دۆلهت قۇرۇلۇشى بىلهن، ئوتتۇرا

ئاسىيادىكى تۈركىي مىللهتلهرنى ئايرىشتىكى ئىلمىي بولماسلىق ئهھۋالى، بولۇپمۇ ستالىننىڭ مىللىي

ىشتىكى ماركسىزمدىن چهتلهپ كېتىشتهك خاھىشى، ئۆزبېكىستان، مهسىلىسىنى بىر تهرەپ قىل

قىرغىزىستان قاتارلىق جهھهتلهردىكى ئۇيغۇر مىللىتى بولۇشقا تېگىشلىك كىشىلهرنى مهجبۇرىي يوسۇندا

ئۆزبېك مىللىتىگه قوشۇۋېتىشى، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ سانىنى زور دەرىجىدە

.بولدىئازايتىۋېتىشكه سهۋەب

.بىرلهپ سۆزلهپ ئولتۇرمىدۇق-بۇالرنى بىر. يۇقىرىقىالردىن باشقا يهنه بىر قانچه سهۋەبلهرمۇ بار

چهت ئهلگه چىقىپ كهتكهن بىر قىسىم ئۇيغۇرالرنىڭ ئاسسىمىلياتسىيه بولۇپ كېتىشى ئۆتمۈشكه

بۈگۈنكى دۇنيا . كېرەكئايالنغان بولسىمۇ، لېكىن، بۇ ئۇيغۇر مىللىتى ئۈچۈن بىر تارىخىي ساۋاق بولۇشى

. ھهرقانداق بىر ئادەم مۇئهييهن بىر مىللهتكه ۋە بىر ماكان، بىر ۋەتهنگه مهنسۇپ بولغان بولىدۇ

مىللهت ۋە ۋەتهنگه تهۋە بولمىغان ئادەمنى تهسهۋۋۇر قىلىش مۇمكىن ئهمهس، ئادەم ئۆزى ئۈچۈنال

ەققىي قىلدۇرۇش ئارقىلىق ئۆز مىللىتى، ئۇ ئۆزىنى تهر. ياشىسا ئۇنىڭ ھېچقانداق ئهھمىيىتى بولمايدۇ

شۇنداق قىلغاندىال ئادەمنىڭ قىممىتى كۆرۈلىدۇ، . ئۆز يۇرتى، ئۆز ۋەتىنىنى تهرەققىي قىلدۇرۇشى الزىم

.ماھىيىتى ئېچىلىدۇ