L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 1

Vol 29Nru 161

Lulju - Settembru 2008

2 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

!""!#WL-ART IMQADDSA

Rivista Biblika li to/ro0 kull tliet xhur mill-Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa tal-Provin1ja Fran0iskana Maltija

EDITUR:P. Twanny Chircop OFMKummissarju ta’ l-Art Imqaddsa

GRAFIKA:P. Joseph Magro OFM

BORD EDITORJAL:P. Marcello Ghirlando OFMP. Noel Muscat OFMMr. Louis Casha

DISTRIBUZZJONI:P. 2wann Azzopardi OFM

ABBONAMENT:3 7 4s-sena312 jew aktar Sostenitur

Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa8, Triq Santa Lu1ija,Valletta, VLT 1188Malta.Tel: 21 242254Fax: 21 252031

STAMPAT:Best Print Co. Ltd.

Il-Materjal kollu li jidher f ’din ir-Rivista huwa Copyright ! tal-Kummis-sarjat ta’ l-Art Imqaddsa u l-Edizzjoni TAU, 2008

comalt@ofm.org.mtwww.ofm.org.mt

!"

#$

%%

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 3

5 S. !akbu Isqof ta’ !erusalemm

13 Pawlu ta’ Tarsu (2)

22 Maria, Mara Lhudija

28 Il-Qabar ta’ Kristu...

35 Laqg"a Internazzjonali tal-!M

Il-Bibbja f ’idejna::

38 Il-Ktieb ta’ Hoseg"a

41 Il-Ktieb ta’ !ob

44 L-Innijiet Kristolo#i$i f ’ S. Pawl

E$%&'()'*+%,,-'./0"123'245

ISRAEL 60 SENA. U L-PALESTINA?

Fix-xahar ta’ Mejju l-Istat ta’ Israel i11elebra 60 sena mill-indipendenza tieg/u. Fl-14 ta’ Mejju 1948 Israel iddikjara lilu nnifsu Stat indipendenti wara li l-Ingli5i kienu temmew il-Mandat tag/hom 4l-Palestina, fejn damu mill-1917 sa l-1947. Il-Balfour Declaration ta’ l-1917 kienet tg/id li l-gvern Ingli5 jaqbel li 4l-Palestina g/andu jkun hemm “homeland” g/al-Lhud. Fid-29 ta’ Novembru 1947 il-2nus Mag/quda g/addew ri5oluzzjoni biex il-Palestina tinqasam f ’5ew0 partijiet, wa/da g/al Lhud u l-o/ra g/al-G/arab Palestinjani. Meta ntemm il-Mandat Britanniku u Israel iddikjara l-indipendenza tieg/u, da/lu 4 gwerra kontrih l-Istati G/arab kollha ta’ madwaru: E0ittu, 2ordanja, Sirja, Libanu, u Iraq. Ir-ri5ultat kien li Israel akkwista aktar artijiet u ke11a minnhom eluf ta’ Palestinjani, li spi11aw rifu0jati. G/all-Palestinjani l-14 ta’ Mejju hu jum “al-Nakhba”, jum il-katastro4. Il-Palestinjani li ma kinux 0ew inkorporati 6-Istat ta’ Israel, setg/u jibqg/u biss 4l-medda ta’ Ga5a, f ’idejn l-E0ittu, u 4x-Xatt tal-Punent (West Bank) f ’idejn il-2ordanja. Fil-Gwerra ta’ 2unju 1967 Israel okkupa dawn l-artijiet ukoll, 6imkien mal-penisola tas-Sinaj u l-G/oljiet tal-Golan 4s-Sirja. Is-Sinaj re0a’ taha lura lill-E0ittu, 4lwaqt li l-Golan sal-lum g/adu ma/kum minn Israel g/al ra0unijiet strate0i1i. Fl-1978 sar il-7ehim ta’ “Camp David” li ssi0illa l-pa1i bejn Israel u l-E0ittu, 4lwaqt li l-2ordanja wkoll g/amlet trattat ta’ pa1i

%&

'(

4 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

ma’ Israel. Fl-1993 sar il-7ehim ta’ Oslo, li 4h Israel a11etta li jrodd lura xi artijiet li kien okkupa lill-Palestinjani, sakemm dawn ji1/du g/al atti terroristi1i. Fil-fatt, Israel 1eda l-amministrazzjoni ta’ rqajja’ ta’ art lill-Awtorità Palestinjana (Jenin, Tulkarem, Qalqilya, Nablus, Ramallah, Betle/em, 2eriko, 8ebron). Imma l-0lied li qam 4t-tieni Intifada 6-2000-2002 waqqaf il-pro1ess ta’ pa1i. Sal-lum il-Palestinjani g/adhom bla Stat sovran g/alihom, g/alkemm l-Istati Uniti u l-Ewropa o9rew negozjati biex dan ise//. Sa mill-2004 Israel bena /ajt ta’ separazzjoni (security fence) li g/alaq lill-Palestinjani tal-West Bank u ta’ Gaza 6-irqajja’ ta’ art li g/andhom, li minnhom ma jistg/ux jo/or0u jekk mhux b’kon1essjonijiet spe1jali minn Israel.

Hekk din is-sena, 4lwaqt li Israel qieg/ed ji11elebra s-60 sena mill-indipendenza tieg/u, l-Palestinjani jfakkru 60 sena ta’ okkupazzjoni. Dawn huma l-veduti ta’ dawn i5-5ew0 popli, li naturalment it-tnejn g/andhom ir-ra0un u t-tort 4l-kwestjoni kollha. Israel jiddefendi d-dritt ta’ l-e5istenza u s-sigurtà tieg/u, b’2erusalemm mag/quda b/ala kapitali; il-Palestinjani jiddefendu d-dritt tar-ritorn lejn l-artijiet li kienu tag/hom u li jkollhom Stat indipendenti almenu 6-artijiet ma/kumin minn Israel, b’kapitali tag/hom 2erusalemm tal-lvant.Dan hu diskors politiku, imma xorta jinteressana. G/aliex a/na l-Fran0iskani, u l-Knejjes Insara 6-Art Imqaddsa, ng/ixu u na/dmu kemm f ’Israel kif ukoll 4t-Territorji Palestinjani. Il-Vatikan

g/amel ma’ dawn il-popli trattati ta’ /arsien tad-drittijiet ta’ kult g/all-Insara kollha li jg/ixu hawn, g/all-missjunarji u g/all-pellegrini. Bejn il-Vatikan u l-Istat ta’ Israel je5isti “Fundamental Agreement”, imma li g/adu mhux rati4kat mill-Knesset, il-parlament Israeljan. Sa issa l-moviment tag/na bejn Territorji Palestinjani u Israel (/u l-e5empju ta’ vja00:ta’ 8 km minn Betle/em g/al 2erusalemm) g/adu possibbli, b’xi di;kultajiet xi kultant. X’se ji0ri 4l-0ejjieni ma nafux. Imma hawnhekk drajna ng/ixu l-pre5ent, bit-tama li l-Mulej irattab il-qlub g/al 0ejjieni a/jar li 4h i5-5ew0 popli jitg/allmu li ma jistg/ux jeskludu wie/ed lill-ie/or f ’din l-Art Imqaddsa g/al-Lhud, l-Insara u l-Musulmani.

...editorjal

Israel 60 sena. U l-Palestina?

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 5

L-identità ta’ !akbu

Fit-Testment il-2did, hemm diversi persona00i li j0ibu l-isem 2akbu:1) 2akbu, bin <ebedew, appostlu, /u 2wanni l-appostlu (Mt 10,2; Mk 3,17; Lq 6,14);

mag/ruf ukoll b/ala “2akbu l-kbir”, li s-sultan Erodi Agrippa I tah il-martirju qrib is-sena 44; hu meqjum b’mod spe1jali f ’Compostella 4 Spanja.

!"#$%"&'()$ISQOF TA’ 

%*+(!",*--

6 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

2) 2akbu, bin Alfew, appostlu (Mt 10,3; Mk 3,18; Lq 6,15; Atti 1,13).3) 2akbu, /u l-Mulej (Mt 13,55; Mk 6,3; Gal 1,19). Ji0i identi4kat ukoll ma’ 2akbu li jissemma f ’Gal 2,2; 2,9; Atti 12,17; 15,13ss; 21,18, u 1Kor 15,7.4) 2akbu, bin Marija, /u 2u5eppi, jew 2o5è (Mk 15,40), fejn hu msejja/:ukoll “2akbu 5-5g/ir”, u f ’Mt 27,56. X’aktarx hu iben Kleofa (2w 19,25), fejn “Marija ta’ Kleofa” tista’ ti0i tradotta “Marija mart Kleofa”, billi n-nisa mi55ew0in 0ie li ji0u identi4kati bi5-5jieda ta’ isem 5wie0hom.5) 2akbu, /u 2uda (2uda 1,1). Bosta kommentaturi Kattoli1i jidenti4kaw lil 2uda ma’ “2uda ta’ 2akbu” jew “2uda /u 2akbu” (Lq 6,16; Atti 1,13), imsejja/ hekk g/ax /uh 2akbu kien mag/ruf aktar 4l-Knisja tal-bidu.L-identità ta’ l-appostlu 2akbu bin Alfew (2) u 2akbu /u l-Mulej (3) u l-ewwel isqof tal-Knisja ta’ 2erusalemm (Atti 15,21), g/alkemm hi

kkontestata minn bosta studju5i, minkejja li ma hemmx 1ertezza assoluta, hi probabbli. Fit-tradizzjoni u l-interpretazzjoni Kattolika din l-identità hi meqjusa b/ala 1erta, l-aktar fuq il-ba5i ta’ Gal 1,19: “mill-appostli l-o/ra ma rajt lil /add; i5da rajt lil 2akbu, /u l-Mulej”.2akbu /u 2uda 1,1 (5) nistg/u 1ertament nidenti4kawh ma’ 2akbu /u l-Mulej (3) u l-ewwel isqof ta’ 2erusalemm. L-identi4kazzjoni ta’ 2akbu /u l-Mulej (3) u 2akbu bin Marija, u forsi bin Kleofa (4), to9rilna xi di;kultà. Din l-identi4kazzjoni titlob li nkunu nafu min kienet Marija, omm 2akbu (Mt 27,56; Mk 15,40), ji0i4eri, jekk kinetx Marija l-mara ta’ Kleofa (2w 19,25), biex b’hekk ni=mu wkoll l-identità ta’ Alfew (2) u Kleopa (4). Rigward dan l-a//ar element, jista’ jkun li Kleopa u Alfew huma traskrizzjonijiet di9erenti ta’ l-istess isem Aramajk “Halpai”. Jista’ jkun li l-istess bniedem kellu 5ew0:ismijiet. E5empji ta’ dan insibu diversi 4t-Testment il-2did, l-aktar 4l-ka5 ta’ nies li kellu isem Lhudi u isem Grieg (Xmun-Pietru; Sawlu-Pawlu; Mattew-Levi). Hekk jista’ jkun li l-isem Kleopa u Alfew jindikaw l-istess persuna.G/alkemm ma nistg/ux ikollna evidenza 1erta dwar l-identità ta’ 2akbu bin Alfew, 2akbu /u l-Mulej, u 2akbu iben Marija ta’ Kleofa, l-opinjoni komuni hi li dan hu l-istess persuna li 4t-Testment il-2did ti0i deskritta bi tliet modi di9erenti. Fuq il-ba5i ta’ Gal 1,19; 2,9; 2,12, nistg/u nsostnu li l-appostlu 2akbu, bin Alfew, hu l-istess

Bieb tal-Kattidral Armen ta’ S. Ġakbu,

Ġerusalemm

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 7

persuna ta’ 2akbu, /u l-Mulej, u l-ewwel isqof ta’ 2erusalemm imsemmi 6-Atti ta’ l-Appostli.

!akbu u l-a"wa tal-Mulej

Hemm grupp ta’ persuni li t-Testment il-2did dejjem isej/ilhom “/utu” jew “l-a/wa tal-Mulej” (Mt 12,46; 13,55; Mk 3,31-32; 6,3; Lq 8,19-20; 2w 2,12; 7,3-5; Atti 1,14; 1Kor 9,5). Erba’ minn dawn l-a/wa jissemmew b’isimhom f ’siltiet paralleli ta’ Mt 13,55 u Mk 6,3 (fejn jissemmew ukoll “/utu l-bniet”). Dawn huma 2akbu (Gal 1,19), 2u5eppi jew 2o5è, Xmun, u 2uda. Nibdew biex naraw l-identità bejn 2akbu, 2uda u Xmun. 2akbu hu ming/ajr dubju l-ewwel isqof ta’ 2erusalemm, kif rajna (Atti 12,17; 15,13; 21, 18; Gal 1,19; 2,9-12), u l-awtur ta’ l-ewwel wa/da fost l-Ittri Kattoli1i tat-Testment il-2did. L-identità tieg/u ma’ 2akbu 5-5g/ir (Mk 15,40) u ma’ l-appostlu 2akbu bin Alfew (Mt 10,3; Mk 3,18), g/alkemm ti0i kkontestata minn diversi kriti1i Protestanti, nistg/u nqisuha b/ala 1erta. F’Gal 1,19 Pawlu jippre5enta lil 2akbu /u l-Mulej b/ala membru tal-kulle00 apostoliku, li normalment hu mi=um b/ala l-grupp ristrett tat-tnax l-appostli mag/5ulin minn 2esù. Jekk 2akbu kellu awtorità hekk kbira 4l-Knisja ta’ 2erusalemm (Atti 15,13; Gal 2,9), hekk li f ’dan l-a//ar ka5 jissemma sa/ansitra qabel Pietru, dan i4sser li hu kien wie/ed mill-kulle00 tat-12 l-appostli. Issa nafu li appostli jisimhom 2akbu

hemm biss tnejn: 2akbu bin <ebedew u 2akbu bin Alfew (Mt 10,3; Mk 3,18; Lq 6,16; Atti 1,13). Ta’ l-ewwel kien di0à 0ie mmartirizzat 4s-sena 44, ji0i4eri qabel ma se//u l-0rajjiet rrakkontati f ’Atti 15,6ss u Gal 2,9-12. 2akbu /u l-Mulej hu mela l-appostlu 2akbu bin Alfew li g/alih dawn is-siltiet jirreferu.Meta nqabblu 2w 19,25 ma’ Mt 27,56 u Mk 15,40, nsibu li Marija ta’ Kleofa, o/t Marija, Omm 2esù, hi l-istess wa/da li tissemma b/ala Marija ta’ 2akbu 5-5g/ir u ta’ 2u5eppi jew 2o5è. Billi n-nisa mi55ew0in ma kinux ji0u distinti bi5-5jieda ta’ isem missierhom, mela Marija ta’ Kleofa g/andna ni=muha b/ala mart Kleofa, u mhux b/ala bintu. Mhux biss, imma l-ismijiet ta’ wliedha u l-ordni li biha huma ppre5entati, mill-kbir sa5-5g/ir, juruna li dawn huma l-“a/wa” ta’ 2esù, ji0i4eri l-ku0ini tieg/u. X’aktarx li l-ismijiet Kleofa u Alfew qed jirreferu g/all-istess persuna, u huma biss traskrizzjonijiet ta’ l-istess isem

Kattidral Armen ta’ S. Ġakbu, Ġerusalemm

8 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

Aramjak “Halpai”.Rigward 2u5eppi jew 2o5è ma nafu xejn. 2uda hu l-awtur ta’ l-a//ar wa/da fost l-Ittri Kattolo1i (2uda 1,1). Il-kommentaturi Kattoli1i jidenti4kawh ma’ “2uda ta’ 2akbu”, ji0i4eri 2uda /u 2akbu (Lq 6,16 u Atti 1,13), u 0ie li hu mag/ruf ukoll b/ala Taddew (Mt 10,3; Mk 3,18). Kienet drawwa normali 4d-dinja ellenistika li bniedem kien ikun mag/ruf bi5-5jieda ta’ isem /uh u mhux ta’ isem missieru, jekk dan /uh ikun bniedem mag/ruf. Din hi r-ra0uni li 2uda jidenti4ka ru/u b/ala /u 2akbu ta’ Alfew.Rigward Xmun ma nistg/ux in5idu /afna. Xi kummentaturi jidenti4kawh ma’ Xmun li, skond l-istoriku E0esippu, sar isqof ta’ 2erusalemm wara l-martirju ta’ 2akbu. Fit-tradizzjoni tal-Knisja ta’ l-Art Imqaddsa Xmun ji0i identi4kat mad-dixxiplu bla isem li jakkumpanja lil Kleofa lejn G/emmaws, meta dawn jiltaqg/u mal-Mulej 2esù nhar

8add il-G/id 4lg/axija. Mela Kleofa jidher b/ala missier Xmun. Xi w/ud jidentii>aw lil Xmun ma’ l-appostlu Xmun il-Kang/ani (Mt 10,4; Mk 3,18) jew ma’ Xmun l-Im/e00e0 (<elota) ta’ Lq 6,15 u Atti 1,13. Il-fatt li jissemmew 6imkien 2akbu, 2uda Taddew u Xmun wara l-appostli l-o/rajn 4l-lista li jag/tuna Mt 10,4-5, Mk 3,18, Lq 6,16 u Atti 1,13 jindika li hemm probabbilità li dawn kienu kollha a/wa.Liema hi n-natura tar-relazzjoni bejn 2esù u dawn “/utu”? Il-kelma “a/wa” ti0i applikata 6-u5u Semitiku u 6-Iskrittura kemm g/all-a/wa tad-demm, kemm g/all-a/wa 0ejjin minn 5wi0ijiet diversi, kif ukoll g/al ku0ini jew qraba ta’ diversi tipi (2en 13,8; 14,14-16; Lev 10,4; 1Kron 15,5-10; 23,21-22). Hemm xi ereti1i tal-qedem li kienu jsostnu li l-“a/wa” ta’ 2esù kienu, 4l-fatt, /utu mi5-5wie0 bejn Marija u 2u5eppi, opinjoni li xi Protestanti ese0eti g/adhom i5ommu. Fit-tradizzjoni ortodossa

Qabar ta’ S. Ġakbu, Kattidral Armen,

Ġerusalemm

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 9

hemm 5ew0:opinjonijiet. Il-ma00oranza ta’ Missirijiet il-Knisja Griegi, ta/t l-in6uss ta’ l-Evan0elji Apokri4, jqisu li 2esù kellu “/utu” li twieldu minn 5wie0 li San 2u5epp kellu qabel ma 55ewwe0 lil Marija. Il-Kattoli1i, bi 7it e11ezzjonijiet (Ambro0, Ilarju, Girgor ta’ Tours) isostnu li dawn l-“a/wa” huma l-ku0ini ta’ 2esù mi5-5wie0 ta’ Kleofa ma’ Marija o/t Marija Omm 2esù. Issa jidher li Kleofa kien /u San 2u5epp, u Marija ta’ Kleofa o/t Marija Omm 2esù: mela g/andna 5wie0 ta’ a/wa ma’ l-a/wa.

!akbu #-Iskrittura

Issa li stabilixxejna l-identità ta’ 2akbu bin Alfew ma’ 2akbu /u l-Mulej, u rajna li hu l-istess appostlu li g/alih jirreferi t-Testment il-2did, irridu napplikaw g/alih id-dettalji kollha pre5enti 4l-Bibbja. It-ta/ri0 ta’ 2akbu (u ta’ /uh 2uda) kien dak komuni 4d-djar kollha Lhud, u g/alhekk kien ibba5at fuq l-g/ar4en ta’ l-Iskrittura mqaddsa u l-osservanza rigoru5a tat-“Torah”, jew tal-Li0i ta’ Mosè. Hemm /afna fatti li jindikawlna li l-lingwa u l-kultura Griega kienu mifruxin 4l-Lhudija u l-Galilija di0à mill-1 seklu q.K. Nistg/u, g/aldaqstant, nissopponu li l-appostli, jew almenu /afna minnhom, kienu kapa1i jaqraw u jitkellmu kemm bil-Grieg kif ukoll bl-Aramajk. 2akbu mexa wara 2esù b/ala appostlu 6imkien ma’ /uh 2uda; 6-erba’ darbiet li nsibu l-lista ta’ l-appostli, 2akbu dejjem jissemma f ’ras it-tielet

u l-a//ar grupp (Mt 10,3; Mk 3,18; Lq 6,16; Atti 1,13). Dwar 2akbu me/ud g/alih wa/du ma jissemma xejn aktar sa wara l-qawmien ta’ Kristu mill-imwiet. San Pawl, f ’1Kor 15,5-7 jg/id li l-Mulej deher lil 2akbu qabel ma tela’ s-sema.Imbag/ad 2akbu ma jissemmiex i5jed sa ma San Pawl, tliet snin wara l-konver5joni tieg/u (4s-sena 37 w.K.) mar 2erusalemm. Jg/id li, mit-tnax l-appostli, hu ra biss lil Pietru u lil 2akbu /u l-Mulej (Gal 1,19; Atti 9,27). Meta 4s-sena 44 Pietru 0ie me/lus mill-/abs b’mod mirakolu5 (Atti 12,1-17), u mar 4d-dar ta’ Marija, omm 2wanni-Marku, qabel /arab minn 2erusalemm talab lill-komunità biex jav5aw lil 2akbu b’li kien 0ara: “Ag/tu din l-a/bar lil 2akbu u lill-a/wa l-o/ra” (Atti 12,17). Dan kien i4sser li Pietru kien jirrikonoxxi f ’2akbu l-kap vi5ibbli tal-komunità Lhudija-Kristjana ta’ 2erusalemm.Fil-Kon1ilju ta’ 2erusalemm (51 w.K.) 2akbu hu dak li jg/id l-a//ar kelma wara li kien tkellem Pietru. Hu iddikjara li l-Kristjani konvertiti minn Pawlu mill-pagani5mu ma kinux marbutin li j/arsu l-Li0i ta’ Mosè u jag/mlu 1-1irkon1i5joni, imma 6-istess /in hu talab li huma j/arsu xi preskrizzjonijiet importanti ta’ drawwiet Lhud, biex hekk i5ommu l-g/aqda 4l-Knisja bejniethom u bejn il-Lhud-Kristjani (Atti 15,13ss). Fl-istess okka5joni l-“kolonni” tal-Knisja ta’ 2erusalemm, ji0i4eri 2akbu, Kefa (Pietru) u 2wanni, “taw lili u ’l Barnaba l-id il-

10 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

leminija tag/hom b’sinjal ta’ l-g/aqda ta’ bejnietna, biex a/na na/dmu fost il-2entili u huma fost il-Lhud; talbuna biss, li min-na/a tag/na, nibqg/u ni7akru 4l-fqar, /a0a li 4ttixt nag/milha minn qalbi” (Gal 2,9-10).2akbu kien juri rispett lejn il-libertà ta’ l-Insara-2entili mil-Li0i ta’ Mosè, g/alkemm kien iqis l-osservanza ta’ din il-Li0i importanti g/alih u g/al-Lhud-Insara ta’ 2erusalemm, mhux aktar b/ala dmir iebes, daqskemm b/ala kontinwità mar-reli0jon Lhudija li minnha twieled il-Kristjane5imu, 4lwaqt li kien jiddikjara li “niddikjaraw li, b/alhom (b/all-Insara-2entili) a/na nsalvaw bil-grazzja tal-Mulej 2esù” (Atti 15,11).Meta nqala’ l-in1ident ta’ Antjokja, li jsemmi Pawlu f ’Gal 2,11-14, u Pietru beda ja/rab mill-kumpanija ta’ l-Insara-2entili ma jikolx mag/hom, dan se//:/tija ta’ “a/wa foloz” li qalu li kienu 0ew min-na/a ta’ 2akbu biex jinsistu li ming/ajr i1-1irkon1i5joni u l-Li0i ta’ Mosè /add ma jista’ jsalva. Nafu li 2akbu ma kien ta l-ebda awtorizzazzjoni g/al /a0a b/al din, imma 4l-komunità Kristjana-Lhudija ta’ 2erusalemm, kien hemm bosta Fari5ej konvertiti li kienu ibsin 6-osservanza tar-reli0jon Lhudija, u li kienu jaraw f ’2akbu l-garanzija

ta’ l-“ortodossija” tat-tradizzjoni Lhudija 4l-Kristjane5imu, u riedu jimponuha wkoll fuq il-pagani konvertiti.2akbu jissemma wkoll f ’Atti 21,17-26, meta Pawlu tela’ 2erusalemm wara t-tielet vja00 missjunarju tieg/u, i0orr mieg/u l-o9erta tal-Knejjes tal-Ma1edonja u l-Akaja favur il-foqra tal-Knisja ta’ 2erusalemm. Kien f ’dik l-okka5joni, 4s-sena 58, li Pawlu jag/mel 5jara lil 2akbu, l-isqof ta’ 2erusalemm, li 6imkien mal-presbiteri tal-Knisja bdew ifa//ru ’l Alla, imma taw parir lil Pawlu biex imur 4t-tempju j/allas g/al weg/da ta’ sebat ir0iel li kienu jridu jag/mlu l-o9erta tan-“na5rin”, biex hekk juri bil-mi7u/ quddiem il-Lhud li hu wkoll kien imur jitlob 4t-tempju u josserva l-Li0i ta’ Mosè.

L-Ittra ta’ !akbu

Wa/da mill-Ittri msej/in “Kattoli1i” tat-Testment il-2did g/andha b/ala awtur tag/ha lil 2akbu. Meta l-Knejjes a11ettaw il-kanoni1ità ta’ din il-kitba huma identi4kaw l-awtur tag/ha ma’ 2akbu “/u l-Mulej”, li kellu rwol daqshekk importanti 4l-komunità Kristjana ta’ 2erusalemm.Din l-attribuzzjoni, 4l-fatt, ma hix ming/ajr di;kultajiet. Qabel xejn, g/alkemm 6-E0ittu ma

jidhirx li l-Ittra sabet problemi rigward il-kanoni1ità, hekk li Ori0ene jikkwotaha b/ala Skrittura ispirata, imma Ewsebju ta’ ?esarija, 4l-bidu tas-seklu 4 jirrikonoxxi li hi kienet g/adha diskussa b/ala kitba kanonika minn xi w/ud. Fil-Knejjes tas-Sirja da/let 4l-kanone 4s-seklu 4. Fl-Afrika ma tissemmiex la minn Tertulljanu u lanqas minn ?iprijanu ta’ Karta0ni. F’Ruma ma tidhirx 4l-Kanone ta’ Muratori, attribwit lil San Ippolitu (c. 200), u mhemmx 1ertezza jekk jikkwotawhiex Klement Ruman u l-awtur tal-Pastore ta’ Erma.Jekk kien tassew 2akbu li kiteb din l-Ittra, hu di;1li kif damet 4 sekli ma ti0i milqug/a 4l-kanoni tal-Kotba tat-Testment il-2did. Imbag/ad hi Ittra li nkitbet direttament bil-Grieg, u b’1erta eleganza ta’ stil u rikkezza ta’ vokabolarju u arti retorika. Dan kollu j/allina m/assbin jekk setg/etx to/ro0 mill-pinna ta’ awtur mill-Galilija b/alma kien 2akbu, ukoll jekk dan forsi seta’ nqeda bl-g/ajnuna ta’ xi dixxiplu m/arre0 4l-kultura ellenistika.Jekk na11ettaw l-awtenti1ità ta’ din l-Ittra rridu bilfors inqieg/du l-komposizzjoni tag/ha qabel is-sena 62, li timmarka d-data tal-martirju ta’ San 2akbu, isqof ta’ 2erusalemm. Nafu li l-Ittra turi kuntrasti ma’ l-Ittra lir-Rumani, g/ax

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 11

4lwaqt li Pawlu jinsisti fuq il-0usti4kazzjoni permezz tal-4di, 2akbu jinsisti fuq il-4di li tidher 6-opri.L-Ittra hi indirizzata “lit-tnax-il tribù mxerrda mad-dinja” (2ak 1,1), li x’aktarx kienu Kristjani ta’ ori0ini Lhudija li kienu 4d-“djaspora” tad-dinja Griega-Rumana, l-aktar 6-in/awi jmissu mal-Palestina, b/alma kienu s-Sirja jew l-E0ittu. L-u5u ta’ l-Iskrittura 6-Ittra juri li dawn kienu Lhud mid/la tal-Kotba Mqaddsa tat-Testment il-Qadim, u l-istil ta’ l-Ittra hu ispirat g/all-kitbiet ta’ l-g/erf tat-tradizzjoni Lhudija. Fl-istess /in, i5da, hemm diversi riferimenti lejn l-Evan0elju, sinjal li l-awtur ta’ l-Ittra kien mid/la ta’ 2esù u tal-messa00 tieg/u.Il-kontenuti ta’ l-Ittra huma diversi u mhumiex marbutin bejniethom. 2akbu jitkellem dwar il-b5onn li l-insara ja11ettaw il-prova (1,1-12; 5,7-11), dwar l-ori0ini tat-tentazzjoni (1,13-18), dwar il-b5onn li wie/ed ira55an ilsienu (1,26; 3,1-12), dwar l-importanza tal-7ehim u tal-/niena (2,8.13; 3,13-4,2; 4,11ss), dwar il-qawwa tat-talb (1,5-8; 4,2ss; 5,13-18). San 2akbu jag/tina wkoll is-silta famu5a dwar is-sagrament tad-dilka tal-morda f ’5,14-15: “Hemm xi /add marid fostkom? 8alli dan isejja/ lill-presbiteri tal-Knisja, biex dawn jitolbu

g/alih u jidilkuh bi5-5ejt f ’isem il-Mulej; it-talba tal-4di ssalva lill-marid, u l-Mulej iqajmu; u jekk ikun g/amel xi dnubiet, jin/afrulu”.Fil-parti tal-“parenesi” jew t/e00i0 tag/ha, l-Ittra titkellem dwar 5ew0 temi prin1ipali. Titkellem dwar li Alla jag/mel preferenza mal-foqra u j1anfar lill-g/onja (1,9-11; 1,27-2,9; 4,13-5,6). Turi wkoll il-valur ta’ l-g/emejjel tajba u twissi kontra 4di mejta li ma tag/milx il-frott ta’ l-opri (1,22-27; 2,10-26). F’dan ir-rigward 0ie li tu5a toni polemi1i li xi

studju5i jaraw 4hom kritika g/ad-duttrina ta’ Pawlu dwar il-0usti4kazzjoni permezz tal-4di u n-nuqqas ta’ qawwa ta’ l-opri tal-Li0i biex isalvaw lill-bniedem. Jista’ jkun li 2akbu ma riedx je/odha kontra Pawlu, imma kontra xi insara li bdew jinterpretaw b’mod esa0erat u 5baljat it-tag/lim ta’ l-appostlu tal-0nus b’detriment g/al kull sforz ta’ opri tajba.

Riferimenti g"al !akbu barra l-Iskrittura

Hemm diversi tradizzjonijiet dwar 2akbu

Marija ta’ Kleofa, omm S. Ġakbu ż-Żgħir

12 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

5-5g/ir f ’dokumenti li ma da/lux 4l-kanoni bibliku. Insemmu xi w/ud. Fosthom Josephus Flavius, l-istoriku Lhudi, 6-“Antiquitates Judaicae” XX), 6-“Evan0elju tal-Lhud” (S. 2ilormu), f ’E0esippu (ikkwotat f ’Ewsebju, “Historia Ecclesiastica”, II), 6-Omeliji Psewdo-Klementini (I,72,73), 4 Klement ta’ Lixandra (ikkwotat f ’Ewsebju, “Historia Ecclesiastica” II). Ix-xhieda universali tal-Kristjanità tal-bidunett taqbel mal-fatt li 2akbu kien l-isqof ta’ 2erusalemm. E0esippu, li kien Lhudi-Kristjan li g/ex g/all-/abta ta’ nofs it-2 seklu, jg/idilna li 2akbu jissejja/ “il-2ust”, li ma kienx jixrob inbid jew xorb li jsakkar, ma kienx jiekol la/am, ma kienx iqaxxar xag/ru, ma kienx jin/asel jew jindilek bi5-5ejt ifu/, u li 0ie mog/ti l-martirju mil-Lhud.

Il-Martirju ta’ !akbu

Skond Josephus Flavius, “Antiquitates Judaicae” 20,9 2akbu /u l-Mulej miet wara li kien miet il-prokuratur Ruman Porcius Festus, imma qabel ma sar prokuratur Lucceius Albinus. Ninsabu 4s-sena 62. Il-qassis il-kbir Ananija /a l-vanta00 biex ilaqqa’ s-Sinedriju u kkundanna lil 2akbu talli mar kontra l-Li0i u ta/:il-martirju billi /a00ruh.

Ewsebju ta’ ?esarija wkoll ifakkar f ’siltiet minn E0esippu u Klement ta’ Lixandra li jitkellmu dwar il-martirju ta’ 2akbu. Il-valur ta’ dawn ir-rakkonti hu kbir, g/ax l-Atti ta’ l-Appostli jieqfu jitkellmu dwar 2akbu qrib is-sena 60. Wara l-martirju ta’ 2akbu Vespasjanu kien assedja u qered 2erusalemm 4s-sena 70. Wara 2akbu l-Knisja ta’ 2erusalemm kellha lil Xmun b/ala isqof tag/ha. Dan Xmun, skond it-tradizzjoni kien iben Kleofa, u kien id-dixxiplu mhux imsemmi minn Luqa li kien qed jakkumpanja lil missieru 4t-triq lejn G/emmaws nhar 8add il-G/id 4lg/axija. Mela Xmun kien /u 2akbu u wkoll ku0in ta’ 2esù.

It-ti$ira ta’ San !akbu f ’!erusalemm

Il-Knisja-Omm ta’ 2erusalemm g/adha sal-lum tfakkar b’mod spe1jali lill-appostlu San 2akbu 5-5g/ir, b/ala l-ewwel isqof tag/ha, 4l-festa partikulari tieg/u nhar it-3 ta’ Mejju. Il-knisja kattidrali ta’ San 2akbu, is-sede tal-Patrijarka Armen Ortodoss ta’ 2erusalemm, inbniet fuq il-qabar ta’ San 2akbu /u l-Mulej. Hi knisja kru1jata mibnija 4s-seklu 12, u li 4ha sar xog/ol ta’ restawr intens mill-patrijarka Girgor (1715-1749). Il-kattidral ta’

San 2akbu jinsab proprju 4l-kwartier Armen ta’ 2erusalemm, 4t-triq li tag/ti mill-Bieb ta’ 2a9a g/all-Bieb ta’ Sijon, li minnu wie/ed jo/ro0 g/a1-?enaklu u l-Ba5ilika tad-Dormizzjoni tal-Madonna.Il-kattidral minn 0ewwa g/andu tliet kappelli 1kejknin 4l-0enb tax-xellug. L-ewwel kappella 4ha l-qabar ta’ San Makarju, isqof ta’ 2erusalemm waqt il-Kon1ilju ta’ Nicea (325), u strumentali g/ax kien tkellem ma’ Kostantinu u Elena dwar il-Postijiet Qaddisa pprofanati mill-imperatur Adrijanu, li mbag/ad inbnew fuqhom il-Ba5ili1i tal-Qabar ta’ Kristu u ta’ Betle/em. It-tielet kappella mid-da/la hi s-santwarju li 4h il-pellegrini jqimu r-relikwa tar-ras ta’ San 2akbu appostlu, /u San 2wann. Skond it-tradizzjoni Armena, 2akbu bin <ebedew indifen hawnhekk wara l-martirju tieg/u 4 5mien ir-re Erodi Agrippa I.Fuq il-presbiterju hemm 5ew0 tronijiet. Wie/ed minnhom li 4h kanopew hu t-tron simboliku ta’ San 2akbu, l-ewwel isqof ta’ 2erusalemm, li jinsab midfun ta/t l-altar ma00ur. It-tieni tron jintu5a mill-Patrijarka Armen Ortodoss.

Noel Muscat

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 13

IL-!RAJJA TA’ DAMASKU

Il-konver5joni ta’ San Pawl 4 triqtu lejn Damasku hi l-aktar 0rajja importanti 4l-/ajja ta’ l-Appostlu. Wara l-qawmien mill-imwiet ta’ Kristu, hi l-avveniment li l-aktar kellu in6uss

fuq il-kristjane5imu tal-bidu u ta’ kull 5mien. Minkejja dan, 6-ittri tieg/u, Pawlu qatt ma jag/mel riferiment dirett g/al din il-0rajja. Hu jirreferi g/al esperjenza li biddlitlu /ajtu

."/,($0"1$0"+!($(2)

14 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

b’mod s/i/:u radikali, imma ma j/arisx lejha b/ala xi /a0a i5olata. Kien Alla li:/adem 6-e5istenza ta’ Pawlu u li g/addih b’mod providenzjali minn dawk it-toroq li Hu kien stabilixxa (Gal 1,15). Il-0rajja ma ti0ix irrakkontata b/ala esperjenza personali ta’ Pawlu, daqskemm b/ala esperjenza li sse// 4d-dawl tax-xandir ta’ l-Evan0elju. Hekk jikteb San Pawl lill-Galatin 1,15-16: “Imma meta Dak li g/a5ilni sa minn 0uf ommi, u li sejja/li permezz tal-grazzja tieg/u, g/o0bu jirrivelali lil Ibnu biex in/abbru fost il-0nus...” L-istess ji0ri 6-Atti, fejn 4l-

vi5joni ta’ Kristu Pawlu jir1ievi l-mandat profetiku li jsir xhud tieg/u u j/abbru (Atti 26,17-18) quddiem il-0nus (Atti 22,15) u quddiem in-nazzjonijiet, is-slaten u wlied Israel (Atti 9,5).

L-interpretazzjoni tal-%rajja ta’ Damasku

L-interpretazzjonijiet prin1ipali fost l-istudju5i tal-Bibbja rigward il-0rajja ta’ Damasku huma tlieta: l-interpretazzjoni naturalistika, l-interpretazzjoni psikolo0ika u l-interpretazzjoni storiko-kritika.1) L-interpretazzjoni naturalistika. Din issegwi l-metodu razzjonali-naturalistiku ta’ persona00i b/al Paulus u Renan, li jinterpreta l-fatti kollha mirakolu5i tal-/ajja ta’ 2esù, inklu5a r-resurrezzjoni, b/ala fatti naturali. Skond Paulus, Kristu ma mietx verament, imma wara d-daqqa ta’ lanza tas-suldat da/al 4 stat ta’ mewt apparenti. Hekk il-qawmien tieg/u mill-mewt ma kienx g/ajr tip ta’ fejqan minn din il-mewt apparenti. Wara li 0ie f ’tieg/u 2esù, meg/jun mid-dixxipli, warrab minn 2erusalemm. Id-dixxipli komplew jispjegaw it-tag/lim ta’ 2esù u bdew jg/idu li 2esù kien jinsab Damasku, fejn iltaqa’ ma’ Pawlu, 1anfru talli kien qieg/ed jippersegwita lill-insara, kkonvertih biex isir appostlu tieg/u. Quddiem spjegazzjoni in0enwa ta’ dan it-tip ma jifdal xejn /lief li nitbissmu quddiem din l-imma0inazzjoni. Renan jipprova jispjega l-konver5joni ta’ San Pawl b/ala bidla interjuri li l-appostlu /ass meta waqt il-

Memorjal Konverżjoni ta’ S. Pawl,

Damasku

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 15

vja00 lejn Damasku /alla lilu nnifsu ji0i n6uwenzat minn rakkonti ta’ dehriet ta’ 2esù irxuxtat. Il-fatt li jitlef id-dawl ta’ g/ajnejh Renan jispjegah b/ala “o7almia” min/abba l-vja00:twil. Id-deni qawwi min/abba s-s/ana tad-de5ert, u forsi tempesta qalila li ni5let mill-muntanja 8ermon, /allew f ’Pawlu sens ta’ bi5a’ quddiem dik li hu /asibha dehra ta’ 2esù. Hawnhekk ukoll, ma nafux kemm Renan innifsu kien jemmen dawn il-fantasiji li jirrakkonta.2) L-interpretazzjoni psikolo0ika. Skond Holsten l-esperjenza ta’ Damasku kienet g/al Pawlu wa/da ta’ kri5i intellettwali, frott ta’ rimors ta’ kuxjenza min/abba l-kompli1ità tieg/u 4l-martirju ta’ Stiefnu u tal-/ruxija tieg/u lejn l-insara. B’hekk hu 0ie konvint internament biex ibiddel /ajtu u jxandar lil dak li qabel kien qieg/ed jippersegwitah.3) L-interpretazzjoni storiko-kritika. Din hi l-interpretazzjoni li hi l-aktar a11ettata fost l-istudju5i. G/al xi w/ud il-konver5joni ta’ Pawlu hi rakkont li jixbah diversi rakkonti simili ta’ konver5joni 6-ambjent Lhudi tal-Bibbja, u wkoll f ’dak ellenistiku. Naturalment, din l-interpretazzjoni ta’ l-“iskola tar-reli0jonijiet” tibqa’ vittma ta’ xetti1i5mu razzjonalista li ma ja11ettax il-kontenuti veri tal-0rajja kif hi rrakkontata. It-tieni interpretazzjoni hi dik “stori1ista” ta’ dawk l-istudju5i li jiddefendu b’mod qawwi l-verità storika tar-rakkont kif inhu. Pawlu kien verament dak li ried

il-qtil ta’ Stiefnu (Atti 7,60) u ta’ l-insara l-o/rajn (Atti 26,10), u mar Damasku ming/ajr l-ebda kri5i ta’ kuxjenza. Din l-interpretazzjoni ma jirnexxilhiex tqarreb 6imkien ir-rakkonti ta’ l-Atti ma’ dak li Pawlu nnifsu jg/id 6-ittri tieg/u. It-tielet tendenza hi dik kritiko-letterarja, li tag/mel studju akkurat tat-tliet rakkonti tal-konver5joni li Luqa jag/tina 6-Atti, u tistudja l-kliem, l-istil, u tifred dak li hu storiku minn dak li hu elaborazzjoni teolo0ika ta’ Luqa. Din l-interpretazzjoni tis/aq dwar is-superjorità ta’ l-ittri ta’ San Pawl fuq ir-rakkonti ta’ l-Atti, dwar il-fatt li bejniethom hemm paralleli5mu u mhux uniformità, u dwar it-tifsira li Pawlu nnifsu jag/ti lill-esperjenza ta’ Damasku. L-ese0eti llum jaqblu li l-0rajja ta’ Damasku ma nistg/ux ninterpretawha b/ala fenomenu mistiku, imma b/ala qawwa tad-divin li tid/ol 4l-/ajja ta’ Pawlu, b/ala intervent dirett ta’ Alla li 4 Kristu 2esù g/amel minn Pawlu “/olqien 0did”: minn persekutur Fari5ew ta’ 2esù, Pawlu jsir l-Appostlu mi0nun bl-im/abba g/al Kristu.

Knisja S. Ananija, Damasku

16 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

Is-sens tal-%rajja ta’ Damasku

G/alkemm /afna jitkellmu mill-“konver5joni” ta’ San Pawl, din il-kelma ma toqg/odx tajjeb g/all-ka5 e11ezzjonali ta’ Pawlu. Mhux biss, imma tnissel konfu5joni u tittradixxi sa/ansitra s-sens profond tas-siltiet kemm 6-Ittri kif ukoll 6-Atti. Pawlu qatt ma j/ares lejn din l-esperjenza b/ala wa/da li 4ha g/adda minn reli0jon g/al o/ra. Ma ninsewx li, sa dak i5-5mien, il-kristjane5imu kien g/adu ma n4ridx g/al kollox mir-reli0jon Lhudija. Tant hu veru li Pawlu mar biex jaqbad lill-insara f ’Damasku g/ax kien iqishom b/ala ereti1i 4r-reli0jon Lhudija. L-istess Appostli Pietru, 2akbu, 2wanni, u l-kristjani ta’ 2erusalemm komplew imorru jitolbu 4t-tempju, kienu josservaw is-Sibt u jmorru s-singagoga (Atti 2,46a; 3,1; 13,14). Lanqas ma kien ja/seb Pawlu li g/adda minn reli0jon inferjuri g/al wa/da superjuri: Pawlu dejjem baqa’ ra0el im/e00e0 g/al Alla u g/al-Li0i.Il-bidla ta’ Pawlu kienet xi /a0a aktar radikali. Meta ltaqa’ ma’ Kristu Pawlu sar “/olqien 0did”. Alla da/al 4l-/ajja tieg/u permezz ta’ Kristu, u iddetermina 4h /olqien 0did u radikalment divers. Pawlu nnifsu jg/id f ’2Kor 5,17: “Meta wie/ed

jing/aqad ma’ Kristu jsir /olqien 0did”. Id-dawl tal-wi11 ta’ Kristu idda fuq Pawlu: “Dan Alla li qal: ‘8a jiddi d-dawl mid-dlam’, dak hu li idda 4 qlubna biex jag/tina d-dawl ta’ l-g/ar4en tal-glorja ta’ Alla, li tiddi f ’wi11 Kristu” (2Kor 4,6). “Jiena ng/odd kollox b/ala telf /dejn il-qlig/ kbir li hemm 4lli nag/raf lil Kristu 2esù Sidi; min/abba 4h ridt li nitlef kollox, u ng/odd kollox b/ala knis, biex nirba/ lil Kristu, u nkun ninsab 4h; mhux g/ax g/andi xi 0ustizzja tieg/i, dik li ti0i permezz tal-Li0i, i5da dik li ti0i permezz tal-4di 4 Kristu; il-0ustizzja 0ejja minn Alla u mibnija fuq il-4di” (Fil 3,8-9). Pawlu l-Fari5ew, li sa dak il-/in kien iqis il-Li0i ta’ Mosè fuq kollox, minn din l-esperjenza seta’ jg/id: “G/ax g/alija l-/ajja hi Kristu” (Fil 1,21), “g/aliex, bi1-1irkon1i5joni jew ming/ajrha, xejn ma hemm ta’ siwi, /lief il-/olqien 0did” (Gal 6,15). “Ng/id g/alija, ma jkun qatt li ni7a/ar jekk mhux bis-salib ta’ Sidna 2esù Kristu, li bih id-dinja hi msallba g/alija u jien g/ad-dinja” (Gal 6,14).Pawlu nnifsu jo9ri interpretazzjoni ta’ din l-esperjenza li qajmet rivoluzzjoni f ’/ajtu, meta jikteb lill-Galatin: “Imma meta Dak li g/a5ilni sa minn 0uf ommi, u li sejja/li permezz tal-grazzja tieg/u, g/o0bu jirrivelali

lil Ibnu biex in/abbru fost il-0nus, minnu4h, bla ma qg/adt in4ttex li nie/u parir ming/and bnedmin tad-demm u l-la/am...” (Gal 1,15-16). Mela, g/al Pawlu l-0rajja ta’ Damasku ma kinetx konver5joni, imma kienet il-qu11ata ta’ l-e5istenza tieg/u: sa minn twelidu Alla kien qieg/ed imexxih bil-mod u bis-sabar lejn dan il-mument de1i5iv, li 4h Kristu /atfu g/alih darba g/al dejjem. “Imma dak kollu li g/alija kien qlig/, jien g/addejtu b/ala telf min/abba Kristu” (Fil 3,7). Hu 6-im/abba ta’ Kristu li nsibu l-kriterju interpretattiv tal-0rajja ta’ Damasku, dik il-0rajja li g/amlet minn Pawlu appostlu li ja/dem bla heda g/all-Mulej li kien i/obb.L-Atti ta’ l-Appostli, li jirrakkontaw din il-0rajja tliet darbiet, m’humiex bog/od minn din l-interpretazzjoni li Pawlu jag/tiha. G/alkemm mhijiex kopja li taqbel perfettament, l-opra ta’ Luqa tippre5enta l-esperjenza ta’ Damasku b/ala laqg/a ta’ Kristu ma’ Pawlu, li 4ha l-Appostlu ji0i ma/tur g/all-missjoni tieg/u fost il-0nus. Hemm qbil essenzjali bejn Gal 1,15-16 u Atti 26,12-18: hi vi5joni u investitura g/al missjoni. L-awtur ta’ l-Atti jinsisti l-aktar fuq id-deskrizzjoni tal-vi5joni, imma dan juri kemm Luqa hu prudenti quddiem dak li

Lemin: Knisja ta’ Bab Kisan, Damasku, minn fejn S. Pawl niżżluh f’qoffa mal-ħajt tal-belt

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 17

Pawlu stess ja9erma bosta drabi 6-ittri tieg/u: “jiena rajt lill-Mulej” (1Kor 9,1; 15,8-9; Gal 1,15-16). Fl-Atti Luqa jag/tina tradizzjoni storikament ippruvata mill-ittri ta’ Pawlu, u jda//alha 4l-kuntest ta’ l-i5vilupp tal-/ajja tal-Knisja tal-bidu.

Il-%rajja ta’ Damasku u l-missjoni lill-%nus

G/idna li l-0rajja ta’ Damasku torbot 6imkien id-dehra ta’ Kristu lil Pawlu u l-missjoni tieg/u b/ala appostlu tal-0nus. Din ta’ l-a//ar, f ’diversi siltiet, tidher li hi konsegwenza diretta ta’ l-ewwel (Gal 1,15; Atti 26,15-16). Imma x’inhi r-relazzjoni bejn il-kristofanija u l-missjoni 4l-kuntest tal-0rajja ta’

Damasku? Naraw 7it siltiet.Gal 1,15-17: “Imma meta Dak li g/a5ilni sa minn 0uf ommi, u li sejja/li permezz tal-grazzja tieg/u, g/o0bu jirrivelali lil Ibnu biex in/abbru fost il-0nus, minnu4h, bla ma qg/adt in4ttex li nie/u parir ming/and bnedmin tad-demm u l-la/am, bla ma tlajt 2erusalemm g/and dawk li kienu appostli qabli, jiena mort 6-G/arabja, u mbag/ad er0ajt lura lejn Damasku”.Atti 9,15-16: “I5da l-Mulej wie0bu (lil 8ananija): ‘Mur, g/ax dan ir-ra0el hu g/odda mag/5ula minni biex iwassal ismi quddiem il-0nus u s-slaten u quddiem ulied Israel. Jien stess g/ad nurih kemm irid ibati min/abba f ’ismi’”.Atti 22,14-15: “Mbag/ad

(8ananija) qalli: ‘Alla ta’ missirijietna g/a5lek biex tag/raf ir-rieda tieg/u, tara lil dak li hu l-2ust u tisimg/u jkellmek b’fommu stess. G/ax int g/ad trid tixhed g/alih quddiem il-bnedmin kollha fuq dak li rajt u smajt”.Atti 26,16-18: “G/ax jien (2esù) g/alhekk dhertlek, biex nag/mlek ministru u xhud tad-dehra li 4ha rajtni u ta’ dawk li 4hom g/ad nidhirlek. Ne/ilsek mill-poplu u mill-0nus pagani li g/andhom qieg/ed nibg/atek, biex ti7/ilhom g/ajnejhom /alli jer0g/u lura mid-dlam g/ad-dawl u mis-setg/a tax-xitan u jduru lejn Alla u bil-4di tag/hom 4ja, jiksbu l-ma/fra tad-dnubiet u jkollhom sehem ma’ dawk li huma ikkonsagrati lil Alla”.

18 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

Dawn is-siltiet juruna li kemm Pawlu kif ukoll Luqa g/amlu u5u mill-mudell tal-vokazzjoni tal-profeti 4t-Testment il-qadim (cfr. Gal 1,15-16 // Is 49,1; Atti 9,15 // 2er 1,10; Atti 26,16-18 // Is 48,6.7.16). Minn dawn it-testi paralleli jirri5ulta li l-vokazzjoni ta’ Pawlu titqieg/ed f ’riferiment mhux biss mal-vokazzjoni tal-profeti, imma wkoll ma’ dik tal-Qaddej so9erenti ta’ Ja/weh, li hu xbieha ta’ Kristu, u li tieg/u issa Pawlu jrid jie/u fuq spallejh il-missjoni. Pawlu r1ieva l-vokazzjoni tieg/u profetika 4l-mument tal-vi5joni ta’ Damasku: id-dehra saret biex turih il-missjoni tieg/u x’kellha tkun. Kristu deher lil Pawlu

biex ja/tru “xândar” tieg/u (Gal 1,16), biex “iwassal ismu” (Atti 9,15), biex “jixhed g/al Kristu” (Atti 22,15; 26,16). Jista’ jkun li l-vokazzjoni profetika u l-/atra ta’ Pawlu b/ala appostlu se//u f ’5ew0 mumenti distinti. Tant hu hekk li l-Atti jitkellmu mill-medjazzjoni ta’ 8ananija, biex jiddistingwu 5-5ew0 mumenti tal-vi5joni u tal-missjoni. X’aktarx li 4l-mument tal-kristofanija Pawlu ma kellux 1ara quddiemu l-g/a5la tieg/u b/ala appostlu, imma /ass li kien Kristu li qed isejja/lu g/al xi /a0a kbira. Pawlu spiss jinsisti fuq verità importanti: il-missjoni tieg/u ma kinetx inkarigu li r1ieva mill-Knisja, imma kien Kristu nnifsu, irxuxtat u glorju5, li bi privile00 uniku g/amlu jixbah lill-appostli l-o/rajn.Pawlu ma jarax kontradizzjoni bejn il-missjoni tieg/u u t-tradizzjoni tal-Knisja: mill-banda l-wa/da ja9erma li l-missjoni tieg/u r1eviha minn Kristu, u mill-banda l-o/ra j/oss 4l-fond ta’ qalbu li l-kontenut ta’ din il-missjoni jaqbel ma’ dak li kienet ixxandar il-Knisja tal-bidu: Kristu l-Mulej, li miet u rxoxta g/alina. Hu l-messa00 tal-/elsien minn kull jasar 4 Kristu 2esù.

Pawlu &d-de'ert ta’ l-G"arabja

F’Gal 1,15-17 Pawlu jikteb: “Imma meta Dak li g/a5ilni sa minn 0uf ommi, u li sejja/li permezz tal-grazzja tieg/u, g/o0bu jirrivelali lil Ibnu biex in/abbru fost il-0nus, minnu4h, bla ma qg/adt in4ttex li nie/u parir ming/and bnedmin tad-

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 19

demm u l-la/am, bla ma tlajt 2erusalemm g/and dawk li kienu appostli qabli, jiena mort 6-G/arbja, u mbag/ad er0ajt lura lejn Damasku”. Skond Atti 9,23, i5da, Pawlu dam Damasku g/al “/afna 5mien”, u skond Gal 1,18 dan il-perjodu kien ta’ “tliet snin”.Biex jikkordinaw a/jar dak li jg/idu l-Atti ma’ dak li Pawlu jg/id f ’Galatin, xi awturi jammettu li Pawlu kien qag/ad Damasku darbtejn u mhux darba wa/da biss. L-ewwel qag/ad g/al 5mien limitat qabel ma mar 6-G/arabja, u mbag/ad qag/ad g/al tliet snin.Il-vja00 ta’ San Pawl 6-G/arbja jqajjem xi problemi. G/alfejn Pawlu mar l-G/arbja? Liema re0jun jindika l-isem G/arabja? Kemm dam hemmhekk? Fi 5mien Pawlu l-isem G/arabja ma kienx jindika l-peninsula u d-de5ert ta’ l-G/arbja tal-lum, imma pjuttost ir-re0jun immens mis-Sirja sal-Ba/ar l-A/mar u l-O1ean Indjan, u mill-2ordan sal-Golf tal-Persja. F’kelma o/ra d-de5ert tas-Sirja u tal-2ordanja kien inklu5 f ’dan ir-re0jun. Dan ir-re0jun, li kien 4h bliet importanti (Petra, Gerasa, Pella, Filadel4a [Amman]) kien ta/t is-saltna tan-Nabatej, li fuqhom kien isaltan Areta IV (8-40 w.K.) Fil-kummentarju tieg/u g/all-Ittra lill-Galatin San 2ilormu jikteb li Pawlu mar f ’dan ir-re0jun de5ertiku biex jirri6etti u japprofondixxi s-sej/a appostolika tieg/u. Imma 5gur li Pawlu ma damx 5mien twil f ’dan ir-re0jun, u re0a’ lura lejn Damasku. Forsi wkoll telaq minn Damasku l-ewwel darba

g/al ra0unijiet ta’ prudenza, biex ma jurtax il-komunità Lhudija ta’ Damasku li setg/et tirrea0ixxi meta tara kif minn Fari5ew akkanit Pawlu sar appostlu ta’ Kristu.

Predikazzjoni u "arba minn Damasku

Meta re0a’ lura Damasku, Pawlu “malajr beda jxandar lil 2esù 4s-sinagogi u jg/id li dan hu l-Iben ta’ Alla” (Atti 9,20), u li “2esù hu l-Messija” (Atti 9,22). Il-predikazzjoni tieg/u qanqlet stag/0ib fost l-insara, li kienu jfa//ru lil Alla (Gal 1,23-24; Atti 9,21), 4lwaqt li kienet turta lil-Lhud, li raw din il-bidla ta’ Pawlu b/ala tradiment tal-konvinzjonijiet Fari5aj1i tieg/u. B’hekk “wara li g/adda /afna 5mien” (Atti 9,23), ji0i4eri madwar “tliet snin” (Gal 1,18), “il-Lhud 7iehmu li joqtlu lil Sawl” (Atti 9,23). Fl-istess waqt, ma nafux g/al liema ra0uni, “meta kont f ’Damasku, il-gvernatur tas-sultan Areta

20 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

“darba billejl id-dixxipli tiegħu qabduh u niżżluh

ġo qoffa mas-sur tal-belt”

(Areta IV tan-Nabatej, li kien 0ie mne//i minn Tiberju 4s-sena 36 w.K., imma re0a’ mog/ti /akma fuq Damasku minn Caligola 4s-sena 37 w.K.), qieg/ed l-g/ases mal-belt ta’ Damasku biex jaqbadni, i5da ni55luni 0o qo9a minn tieqa 4l-/itan tal-belt, u /rabt minn ta/t idejh” (2Kor 11,32-33). Atti 9,24 jg/idu li “darba bil-lejl id-dixxipli tieg/u qabduh u ni55luh 0o

qo9a mas-sur tal-belt”. Ninsabu madwar is-snin 37-39 w.K. Pawlu ja/rab lejn 2erusalemm, biex “i5ur lil Kefa [Pietru]” (Gal 1,18).

Pawlu jitla’ !erusalemm. Lura lejn Tarsu

Hemm di9erenza bejn Galatin u Atti dwar id-drabi li Pawlu tela’ 2erusalemm. Galatin tg/id li Pawlu tela’ 2erusalemm “wara tliet snin”, meta telaq minn Damasku (Gal 1,18-20), u mbag/ad “wara erbatax-il sena” (Gal 2,1-10). Skond Gal 2,10; 1Kor 16,1-4; Rum 15,25-32 Pawlu tela’ wkoll biex jo9ri l-“0abra” favur l-insara foqra ta’ 2erusalemm lill-anzjani. Filwaqt li Pawlu 6-ittri jsemmi li tela’ 2erusalemm “wara tliet snin”, imbag/ad “wara erbatax-il sena”, u 6-a//arnett 4 5mien impre1i5at biex jie/u l-“0abra” lill-anzjani, l-Atti jitkellmu minn 5jara ta’ Pawlu f ’2erusalemm wara l-/arba

minn Damasku (Atti 9,26-30, minn 5jara biex jie/u l-“0abra” g/and il-presbiteri (Atti 11,30), u mi5-5jara waqt il-“Kon1ilju ta’ 2erusalemm” (Atti 15,2-29).X’aktarx li l-ordni kronolo0iku tat-tliet 5jajjar ta’ Pawlu f ’2erusalemm g/andu jkun dan li 0ej:1) Pawlu jitla’ 2erusalemm “wara tliet snin” mill-konver5joni tieg/u (Gal 1,18-20; Atti 9,26-30), ji0i4eri 4s-sena 39 w.K.2) Pawlu jer0a’ jitla’ g/all-“Kon1ilju ta’ 2erusalemm” (Gal 2,1-10 // Atti 15,2-29), wara l-ewwel vja00 missjunarju tieg/u, 4s-sena 49-50 w.K., “wara erbatax-il sena” (Gal 2,1-10).3) Pawlu jitla’ 4 5mien mhux pre1i5 biex jie/u l-“0abra” lill-komunità kristjana ta’ 2erusalemm (Atti 11,30 // Gal 2,10 // 2Kor 8-9).L-ewwel darba li Pawlu jitla’ 2erusalemm, skond Gal 1,18, jitla’ bi skop pre1i5. Wara l-/arba minn Damasku, “tliet snin wara, tlajt 2erusalemm in5ur lil Kefa, u bqajt mieg/u /mistax-il 0urnata”. U j5id: “Mill-appostli l-o/ra ma rajt lil /add; i5da rajt lil 2akbu /u l-Mulej” (Gal 1,19).G/alkemm l-Appostlu ma jg/idilniex e5attament ir-ra0uni g/aliex tela’ 2erusalemm, nafu li hu mar jiltaqa’ ma’ Pietru u li dam mieg/u /mistax-il 0urnata. Dan i4sser li hu kellu intenzjoni li jiltaqa’ ma’ l-aktar xhud kwali4kat tal-/ajja tal-Mulej 2esù, u 1ertament ir1ieva ming/andu informazzjoni prezzju5a. Jg/id ukoll li ra lil 2akbu, li kien il-kap tal-

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 21

komunità Lhudija-Kristjana ta’ 2erusalemm, 4gura importanti u li mieg/u Pawlu kellu j/abbat wi11u aktar tard meta qamet il-kwestjoni dwar l-evan0elizzazzjoni tal-pagani.L-Atti juruna li f ’2erusalemm Pawlu ltaqa’ ma’ di;kultà inizjali: hu kien g/adu ssuspettat mill-insara g/ax kienu jafuh b/ala persekutur. “Meta wasal 2erusalemm beda j4ttex li jissie/eb mad-dixxipli. Imma lkoll kienu jib5g/u minnu, g/ax ma kinux emmnu li tassew ikkonverta” (Atti 9,26). Hawnhekk jid/ol 4x-xena Barnaba, li kien “levita minn ?ipru” (Atti 4,36). Dan “qabdu u /adu mieg/u g/and l-appostli. Hu qalilhom kif Sawl kien ra lill-Mulej 4t-triq u semg/u jkellmu, u kif f ’Damasku kien tkellem b’wi11u minn quddiem 6-isem ta’ 2esù” (Atti 9,27). Imma f ’2erusalemm Pawlu mill-ewwel sab oppo5izzjoni /arxa mill-komunità Lhudija. “G/alhekk Sawl baqa’ mag/hom, die/el u /iere0 2erusalemm, u kien jitkellem bil-mi7u/ f ’isem il-Mulej. Kien jit/addet mal-Lhud Griegi u jiddiskuti mag/hom; i5da huma kienu j4ttxu li joqtluh. Meta l-a/wa saru jafu b’dan, ni55luh lejn ?esarija u bag/tuh Tarsu” (Atti 9,28-30).Hu Pawlu nnifsu li jirreferi g/al din l-ewwel oppo5izzjoni tal-Lhud f ’2erusalemm. Fid-diskors ta’ Atti 22,17-21 hu jistqarr: “R0ajt lura lejn 2erusalemm, u waqt li darba kont qieg/ed nitlob 4t-tempju, d/alt f ’estasi. Rajt lill-Mulej u qalli, ‘Fittex o/ro0 malajr minn

2erusalemm, g/ax m’humiex se jilqg/u x-xhieda tieg/ek g/alija’. Jiena we0ibt, ‘Mulej, huma jafu li jien kont immur minn sinagoga g/al o/ra nitfa’ l-/abs u nsawwat lil dawk li jemmnu 4k’ ... Imma hu qalli: ‘Mur, g/ax jien se nibg/atek ’il bog/od, fost il-pagani’”.B’hekk Pawlu re0a’ lura lejn Tarsu, belt twelidu. Ma nafux kemm dam hemm, g/alkemm 4s-sommarju li jag/ti f ’Gal 1,21-24 hu jitkellem minn perjodu ta’ bejn 11 u 14-il sena: “Mbag/ad mort 6-in/awi tas-Sirja u ta1-?ili1ja. Il-knejjes ta’ Kristu 4l-Lhudija kienu g/adhom qatt ma raw wi11i; kienu semg/u biss lin-nies jg/idu li: ‘dak li darba kien jippersegwitana, issa qieg/ed ixandar il-4di li darba hu ried jeqred’; u huma fa//ru lil Alla min/abba 4ja”.Kien f ’Tarsu li mar Barnaba j4ttex lil Sawl, meta l-Knisja-omm ta’ 2erusalemm bag/titu jivveri4ka l-konver5joni tal-pagani f ’Antjokja. “Mbag/ad [Barnaba] telaq lejn Tarsu j4ttex lil Sawl, u meta sabu, /adu Antjokja. G/addew sena s/i/a 6imkien 4l-knisja, u g/allmu kotra kbira ta’ nies. Kien f ’Antjokja li d-dixxipli g/all-ewwel darba sej/ulhom ‘Kristjani’” (Atti 11,25-26). Barnaba u Pawlu kellhom ikunu 5ew0 appostli li jikkollaboraw g/all-evan0elizzazzjoni missjunarja ta’ l-Asja Minuri, 6-ewwel vja00 missjunarju ta’ l-Appostlu tal-0nus.

Al%o Marcello Buscemi OFM

22 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

Il-glorja ta’ Marija hi ri5ultat tal-4di tag/ha, u mhux tal-fatt li hi membru tal-poplu Lhudi. Eli5abetta tg/id lil Marija: “Hienja dik li emmnet”. Imma l-4di tag/na 6-Inkarnazzjoni

00eg/elna nda//lu lil Marija u lil 2esù 4l-kuntest so1jali u reli0ju5 tag/hom 4l-Galilija ta’ l-ewwel seklu.Kull 4lg/odu Marija, b/an-nies Lhud kollha, kienet tlissen talba ta’ barka meta tqum: “Tkun imbierek Mulej li /laqtni skond ir-rieda tieg/ek”. L-ir0iel kienu jitolbu tliet barkiet diversi.

-"+2")$-"+"$,3(425"

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 23

F’kelma o/ra, kuljum Marija kienet ta11etta l-kondizzjoni tag/ha ta’ mara, li 4l-Lvant kienet dejjem meqjusa b/ala inferjuri g/ar-ra0el. Kienet tfakkar li hi kienet /lejqa ta’ Alla u li Alla kien inkuruna l-/lejqa tieg/u bil-glorja u l-0ie/, kif jg/id is-Salm 8.

Marija titlob &s-Sinagoga

Marija kienet taf b/al-Lhud kollha li l-0isem tar-ra0el u tal-mara hu tempju ta’ l-Ispirtu. Filun ta’ Lixandra u Pawlu ta’ Tarsu kienu 5viluppaw din it-teolo0ija. B/at-Tempju kull bniedem i0orr 4h innifsu l-Menorah fuq wi11u, fejn hemm seba’ fet/iet (widnejn, g/ajnejn, imnie/er, /alq). Mela li tixg/el il-Menorah (kandelabru) fuq il-wi11 i4sser li titbissem lill-ie/or, li t/ares lejn l-ie/or bis-simpatija u titrasmettilu d-dawl ta’ l-Ispirtu.Marija kellha l-possibiltà li tmur 4s-sinagoga, g/aliex 6-ewwel seklu s-sinagogi kienu sempli1i /afna: kamra rettangolari li kien 4ha bieb. Is-sinagogi antiki ta’ Gamala, 2eriko u Masada g/adhom jidhru b’din id-dispo5izzjoni. Is-siltiet tat-Talmud jg/idulna espressament li n-nisa setg/u jmorru 4s-sinagoga. Ukoll jekk g/an-nisa ma kienx hemm l-ebda obbligu li jitolbu 4s-sinagoga, irridu nfakkru element importanti: l-isba/ talbiet 4l-Bibbja huma talbiet mag/mula min-nisa (il-kantiku ta’ Mirjam, o/t Mosè [E5 15,19-21], il-kantiku ta’ Debora [M/ 5,1-31], il-kantiku ta’ Anna

[1Sam 2,1-10], it-talba ta’ Ester [Est 4C,12-30]).Fis-sinagoga Marija setg/et fa1ilment titg/allem bl-amment it-talbiet tan-nisa li dwarhom titkellem il-Bibbja. Kienet tisma’ lill-ir0iel ta’ kuljum ilissnu t-talba tax-Shema Israel. Kienet tisma’ l-kanti1i tal-Qaddej ta’ Alla li kienu jfakkru li l-missjoni ta’ Israel hi dik li jwassal id-dawl lid-dinja. Marija wkoll kienet tid/ol f ’din il-prospettiva 4lwaqt li tilqa’ li tkun il-qaddejja tal-Mulej.

Marija twettaq g"emejjel ta’ karità

Meta Marija marret i55ur lil Eli5abetta, 4l-Magni4cat hi tfakkar diversi siltiet mill-Iskrittura. Dan juri kemm hi kienet mid/la tal-Kotba Mqaddsa.Il-2udai5mu mhuwiex

24 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

ortodossija (duttrina skond il-verità), imma ortoprassi (im0iba skond il-verità). Is-si0ra ting/araf mill-frott tag/ha. Nafu li l-Lhud kienu jiddistingwu ru/hom meta jwettqu g/emejjel ta’ karità. It-Targum ta’ 2en 35,9 jo9ri lista ta’ g/emejjel ta’ karità: li wie/ed jie/u sehem 4l-festi tat-tie0, g/aliex Alla /alaq lil Adam u lil Eva; li wie/ed jifra/:ma’ min jifra/:u jibki ma’ min jibki; li wie/ed i5ur il-morda, li jfarra0 lil dawk li huma mnikkta, li jidfen il-mejtin, li jaqsam /ob5u ma’ min hu bil-0u/ u jlibbes lil min hu g/arwien.Marija, mara Lhudija, kienet tqieg/ed 4l-prattika dawn l-g/emejjel ta’ karità. Assistiet g/at-tie0 ta’ Kana, g/aliex din kienet l-ewwel g/emil ta’ karità li kull Lhud jrid jag/mel. Jidher 1ar li l-Evan0elju ta’ 2wanni ma jillimitawx is-sinjal (miraklu) ta’ Kana g/al dan is-sens letterali. I5id mieg/u s-sens spiritwali /afna

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 25

aktar g/ani. Marija kienet twettaq ukoll g/emil ie/or ta’ karità: hi tmur i55ur lil Eli5abetta, ku0ina tag/ha, li kienet tqila. Mill-0did Luqa ma jillimitax ru/u biss g/ax-xena 4s-sens letterali. Imma lanqas ma nistg/u neliminaw dan is-sens letterali.Fil-kitba apokrika mag/rufa bl-isem ta’ Dormitio Mariae, jing/ad li, qabel ma mietet, Marija talbet lill-qaddejja tag/ha biex wara mewtha kellha tag/ti l-ilbies tag/ha lill-foqra. Mill-0did l-apokrifu jippre5enta lil Marija b/ala mara li tqieg/ed 4l-prattika l-g/emejjel ta’ karità.

Marija tosserva l-Li%i ta’ Mosè

Il-2udai5mu jinsisti /afna dwar ir-regoli ta’ safa, u l-aktar 4l-ka5 tal-mara. Marija osservat dawn ir-regoli. F’Nazaret instabu tliet “miqwaot”, ji0i4eri banji g/all-puri4kazzjoni tan-nisa. Nafu li 40 jum wara t-twelid ta’ 2esù Marija marret biex tippre5enta lil Binha 4t-Tempju u biex to9ri skond il-li0i ta’ Mosè s-sagri411ju tal-foqra: “Wara li g/alqilhom i5-5mien g/all-puri4kazzjoni tag/hom skond il-Li0i ta’ Mosè, /adu lit-tifel 2erusalemm biex jippre5entawh lill-Mulej” (Lq 2,21). Lev 12,2-4 jg/id li meta mara twelled tarbija tifel hi kellha tibqa’ mni00sa g/al sebat ijiem.

Fit-tmien jum kellha tie/u t-tifel g/a1-1irkon1i5joni. Imbag/ad kellha tibqa’ 33 jum ie/or biex tissa9a min-nixxieg/a tad-demm tag/ha: ma setg/etx tmiss l-ebda /a0a mqaddsa u ma kellhiex tid/ol 4s-santwarju, sakemm ma jkunux g/addew il-0ranet tal-puri4kazzjoni tag/ha. Marija osservat dawn ir-regoli ming/ajr ma stenniet l-ebda privile00.Kull nhar ta’ Sibt Marija kienet t/ejji l-musbie/ fuq il-mejda tal-familja, u kellha l-privile00 li tlissen it-talba ta’ barka meta kienet tixg/lu: “Tkun imbierek Mulej li tlabtna biex nixeg/lu dan id-dawl”. Il-mara titrasmetti d-dawl meta hi ssir omm. Pawlu l-Fari5ew jirrepeti dan it-tag/lim: il-mara ssalva ru/ha billi tnissel l-ulied u ssir omm (1Tim 2,15). Wara din i1-1erimonja kienet issir i1-1ena ta’ lejlet is-Sibt, u 0eneralment wara l-ikla kien isir kant ta’ xi g/anjiet. Il-jum tas-Sibt kellu jkun “oneg”, jew gost, g/aliex kien ifakkar il-/olqien. Alla nnifsu kien stra/ wara li kien /alaq is-sema u l-art.

Marija tmur f ’pellegrina%%

Marija kienet tmur f ’pellegrina00 lejn 2erusalemm. Nafu mill-Bibbja li kienu biss l-ir0iel li kellhom l-obbligu li jmorru tliet darbiet 4s-

sena 2erusalemm biex “jidhru quddiem il-Mulej”. Imma l-g/ejun Lhud jg/idulna li 6-ewwel seklu, x’aktarx ta/t l-in6uss tal-Griegi u tar-Rumani, in-nisa riedu huma wkoll imorru f ’pellegrina00. It-Testment il-2did ukoll jikkonfermalna dan: kienu jitilg/u familji s/a/ lejn 2erusalemm. G/all-festa ta’ Sukkot (G/arejjex) kienet ting/ata ikla spe1jali lin-nisa. I1-1erimonja kienet tissejja/: il-hena ta’ min jimla l-ilma (simhat bet ha shoeva).Meta 2esù kellu 12-il sena g/amel il-bar Mitswa (ukoll jekk dan l-isem hu tardiv, imma r-rit kien di0à je5isti kif jirri5ulta mill-Mishna Abot). Marija kienet pre5enti 6imkien ma’ 2u5eppi u lissnet il-barka: “Imbierek int Mulej li ne//ejtli minn fuq spallejja r-responsabilità ta’ dan it-tifel”. F’Nazaret 2u5eppi u 2esù kull 4lg/odu u 4lg/axija kienu jlissnu ix-Shema Israel (Dt 6,4). Marija kienet tisma’, kienet ting/aqad 4s-skiet mat-talba tag/hom, b/alma kienet tag/mel kull mara edukata. 2u5epp u 2esù kienu jlissnu t-talba tal-Qaddish meta kienu jkunu qraw silta mill-Iskrittura. Ukoll f ’din l-okka5joni Marija kienet tisma’: “8a jkun imfa//ar, igglori4kat u 11elebrat l-Isem qaddis tieg/ek. 8a ti0i saltnatek 4 5minijietna”. Marija kienet taf li t-tqaddis ta’ l-isem

26 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

kien ji0i mhux mill-kliem, imma permezz tal-/ajja. Fl-apokri4, u b’mod partikolari 4l-Protovan0elu ta’ 2akbu, Marija ti0i ppre5entata b/ala Sara 0dida, b/ala Rebekka 0dida, u b/ala Rakele 0dida. Luqa di0à jippre5enta lil Marija b/ala Sara 0dida: “G/al Alla ma hemm xejn li ma jistax isir”. Din il-fra5i ta’ l-an0lu tinstab digà 4r-rakkont tal-weg/da li saret lil Sara, il-mara sterili: “G/al Alla ma hemm xejn li ma jistax isir”.L-apokrifu tad-Dormitio Mariae jippre5enta l-a//ar 0ranet ta’ Marija ta/t forma ta’ testment. Nafu li l-0eneru letterarju tat-testment kien u5at /afna. Marija tag/ti l-a//ar rieda

tag/ha lil 2wanni u lil Pietru. Imbag/ad ti11elebra l-a//ar festa ta’ l-G/arejjex, g/aliex din il-festa kienet ippre5entata b/ala anti1ipazzjoni ta1-1elebrazzjoni tal-qawmien tal-0isem mill-imwiet. Marija tie/u l-palma f ’idha, titla’ fuq l-G/olja ta5-<ebbu0, l-g/olja tal-qawmien mill-mewt. I1-1erimonja tad-difna ti0i 11elebrata skond kif kien isir 4l-kultura Lhudija. L-appostli jkantaw is-salm ta’ l-G/id: “Meta Israel /are0 mill-E0ittu”. L-ikonogra4ja bi5antina tu5a /afna din is-silta apokrifa biex tfakkar l-a//ar waqtiet tal-/ajja ta’ Marija fuq din l-art. Billi t-tradizzjoni Lhudija kienet g/arfet li Mirjam, o/t Mosè, kienet mietet permezz ta’ bewsa ta’ Alla (al pi Adonai) u li ma kinetx rat it-ta/sir tal-qabar, il-komunità Lhudija-Kristjana bdiet tg/id li Marija hi Mirjam il-0dida. B/al Mirjam il-0dida hi mietet bil-bewsa ta’ Binha: 2esù jersaq lejn ommu, ibusha u jie/u lil ru/ha, li mbag/ad i/alliha f ’idejn l-arkan0lu Mikiel. Marija ma kellhiex id-dehra ta’ l-an0lu tal-mewt.

Marija, mara umli u fqira ta’ Ja"weh

Ejjew nieqfu g/al 7it fuq il-Magni4cat, li mhix opra tat-teolo0ija ta’ Luqa, imma espressjoni tal-4di biblika ta’ Marija. Hu importanti li ninsistu fuq it-traduzzjoni: “G/ax Hu xe/et g/ajnejh fuq i1-1okon tal-qaddejja tieg/u”. Tapeinosis ma t4ssirx umiltà, imma kondizzjoni umli u fqira (bil-Malti tradotta bil-kelma “1okon”). Luqa hu l-evan0elista

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 27

tal-fqajrin. Jekk Marija ti7a/ar bl-umiltà tag/ha, x’tip ta’ umiltà kienet tkun din?I5-5ew0 versetti li juru l-intenzjoni ta’ tif/ir (Lq 1,46b-47): “Ru/i tfa//ar il-kobor tal-Mulej ... g/ax Hu xe/et g/ajnejh fuq i1-1okon tal-qaddejja tieg/u”, isibu diversi riferimenti 4s-Salmi: “Bierek, ru/i tieg/i, il-Mulej; b’qalbi kollha nbierek l-isem qaddis tieg/u (...) Bierek, ru/ tieg/i, il-Mulej” (S 102,1.22; cf. 103,1.35). Meta tirreferi g/all-esperjenza reli0ju5a tag/ha, Marija tassumi l-atte00jament ta’ nisa ta’ l-img/oddi, partikolarment Anna, li sabu motiv g/all-fer/ tas-salvazzjoni. Dan tag/mlu bl-espressjoni: “xe/et g/ajnejh fuq i1-1okon (tapeinosis) tal-qaddejja tieg/u”. “Fra/t bis-salvazzjoni tieg/ek” (1Sam 2,1). “(Mulej) jekk inti t/ares lejn il-hemm tal-qaddejja tieg/ek...” (1Sam 1,11).It-tema tal-fer/ jidwi 4l-kliem ta’ omm Israel, Lija, u wkoll f ’dawk ta’ 2uditta: “Fer/ana issa! G/ax in-nisa ji4r/uli” (2en 30,13). “Meta resqu lejha, bdew ifa//ruha lkoll b’le/en wie/ed u jg/idulha: ‘Bik titkabbar 2erusalemm! Bik ji7a/ar Israel! Int il-fo/rija tal-poplu tag/na!” (2dt 15,9).Ti>ira o/ra ta’ Sara tinsab 4l-kliem: “2iebli t-tbissima Alla; kull min jisma’ jitbissimli” (2en 21,6).Marija ti0i ppre5entata b/ala mara ta’ talb skond il-mudell tas-Salmi li hi kienet tlissen. Bi55ejjed nikkwotaw xi versetti mis-salmi: “Imma jien 4l-Mulej nifra/, nitg/axxaq bis-

salvazzjoni tieg/u” (S 34,9). “Nifra/ u nithenna g/at-tjieba tieg/ek, int, li rajt l-hemm tieg/i, li g/ara7 id-diqa ta’ qalbi” (S 30,8). “(Il-Mulej) qaddis u tal-bi5à hu ismu” (S 110,9). L-a9ermazzjoni tal-Magni4cat dwar il-/niena dejjiema ta’ Alla (v. 50) issib silta tixba/ha 4s-Salm 102: “Daqskemm huma s-smewwiet ’il fuq mill-art, hekk hi kbira tjubitu ma’ min jib5a’ minnu (...) / B/alma j/enn il-missier g/al uliedu, hekk i/enn il-Mulej g/al min g/andu l-bi5a’ tieg/u (...) / Imma t-tjieba tal-Mulej minn dejjem g/al dejjem ma’ dawk li g/andhom il-bi5a’ tieg/u, u s-sewwa tieg/u ma’ wlied uliedhom” (S 102,11.13.17).Il-/niena, li hi l-im0iba kostanti ta’ Alla, hi t-tema li tmexxi l-Magni4cat u li torbot 6imkien l-esperjenza personali ta’ Marija ma’ dik ta’ Israel. Marija taqra l-opra ta’ Alla 4d-dawl ta’ l-g/emejjel antiki favur il-poplu (“g/amel mieg/i /wejje0 kbar – Hu wera l-qawwa ta’ drieg/u”), u bil-maqlub, tara l-0ejjieni tal-poplu mibdul mill-g/emil li Alla wettaq 4ha. Din l-opra mhux biss tikkorrispondi g/all-a0ir passat tal-Mulej u g/all-im0iba kostanti tieg/u lejn il-bnedmin, imma sa/ansitra tikkostitwixxi t-twettiq tal-weg/diet mag/mulin lill-missirijiet favur in-nisel ta’ Abraham.

Frédéric Manns OFM(“La Terra Santa”

[Marzu-April 2008] 10-13)

28 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

I5-5ew0 mona1i Griegi Ortodossi j/arsu d-da/la ta’ l-Edikola tal-Qabar ta’ Kristu qishom 5ew0 g/assiesa. G/andhom le/ja twila u sewda, b’xi xag/ar abjad ’l hawn u ’l hemm. Fuq

rashom kappell iswed qisu 1ilindru. 8arsithom kburija u attenta lesti biex jinda/lu jekk xi /add mis-sekulari jfettillu jag/mel xi mossa stramba. Il-pellegrini joqog/du wara xulxin jistennew bil-pa1enzja biex ida//luhom 4 gruppi 5g/ar 6-Edikola. Imma l-/arsa tal-mona1i ti6i wkoll bir-reqqa dak li reli0ju5i o/rajn qeg/din jag/mlu 4l-ba5ilika dak il-/in. Ji6u lill-Fran0iskani,

2,67"'"+$0"1$&+2!0(!&"#4,($($8..8+0(#209$:;,,62#!"+"

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 29

lebsin bit-tonka kannella, b’ri0lejhom g/erja 4l-qorq, kif ukoll lill-mona1i Armeni bil-kapo11 misterju5 0o rashom, u lil dawk Kopti, b’karna00jon skur E0izzjan.

L-u(u" familjari &l-Ba'ilika tal-Qabar ta’ Kristu

Il-Qabar ta’ Kristu hu mimli reli0ju5i li huma membri ta’ diversi Knejjes Insara. Hemm ja/btu spalla ma’ spalla l-mona1i orjentali u l-patrijiet Fran0iskani, u xi mindaqqiet tarahom jag/tu /arsa ta’ nuqqas ta’ 4du1ja wie/ed lill-ie/or. Fl-iktar post ma/bub u sagru g/all-Kristjanità, l-Insara jidhru li huma skandlu, g/ax lanqas huma kapa1i jitolbu 6imkien. Kull Knisja ti11elebra r-riti, il-quddies u l-litur0ija tag/ha 4 spazju tag/ha protett u ristrett. Dan kollu 0ie ma/luq mid-divi5jonijiet, mill-iskomuniki li ing/ataw lil xulxin tant sekli ilu, mir-rivalitajiet tal-pre5ent, li huma /itan aktar /oxnin mis-swar ta’ 5mien it-Torok Ottomani li jdawru l-belt il-qaddisa ta’ 2erusalemm il-qadima.Skond dak li jissejja/ «Status Quo», li hu 7ehim ta’ 5mien l-Ottomani li jmur lura g/all-1757, u li 0ie i9ri5at kif inhu llum 6-1852, il-Qabar ta’ Kristu sal-lum g/adu maqsum bejn sitt komunitajiet insara: il-Griegi Ortodossi, il-Latini (= Kattoli1i Fran0iskani), l-Armeni Ortodossi, il-Kopti Ortodossi, is-Sirjani Ortodossi, u l-Abbissini jew Etjopi1i. Il-fruntieri bejn komunità u o/ra huma immarkati bl-aktar

o00etti strambi: xi armarju qadim, jew xi sellum mimli sadid. Quddiem g/ajnejn il-vi5itaturi dawn jistg/u jidhru imbarazz li t/alla hemm minsi minn 5mien ilu u barra minn postu. Imma /a5in g/alih min ifettillu jmiss xi /a0a u jbiddel il-0ogra4ja tal-post qaddis. Mhux l-ewwel darba li l-pellegrini jibqg/u miblug/in jekk jassistu g/al xi 0lieda dwar xi tapit jew lampier, li donnha hi bla sens, u dan ukoll waqt 1erimonji litur0i1i importanti. Imma jkun 5ball jekk na/sbu li dawn il-0lidiet huma biss stejjer ta’ min jit/assarhom. G/ax 4l-fatt il-Qabar ta’ Kristu hu spazju hekk simbolikament qawwi,

30 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

hekk ini55el g/eruq profondi 4l-qalb tal-Kristjanità, li l-kontroll tieg/u jikkondizzjona l-istess identità tad-diversi Knejjes insara li hemm 0ew ji00ieldu biex i/arsu l-ispazji tag/hom.

Storja bimillenarja ta’ pre'enza

Meta 4l-bidu tas-seklu 4 l-Imperatur Kostantinu ne//a t-terrapien li bih l-Imperatur Adrijanu kien g/atta l-Qabar ta’ 2esù, wara r-rewwixta tal-Lhud tas-sena 135, hu irrivoluzzjona g/al kollox l-istorja tad-dinja u l-mod kif l-Insara jg/ixu l-4di tag/hom. Sa dak i5-5mien l-Insara kienu jg/ixu 4l-mo/bi min/abba l-persekuzzjonijiet, u

ma kellhom l-ebda post qaddis li setg/u isej/ulu tag/hom. Kienu pjuttost konvinti li l-vera 2erusalemm tinsab 4s-sema, u li hawn 6-art huma jg/ixu 6-e5ilju.Imma meta Kostantinu ta l-permess li jitne//a t-terrapien fuq il-Qabar ta’ Kristu, fejn Adrijanu kien bena tempju lil Afrodite, u jitne//a wkoll it-tempju ta’ Venere fuq il-Kalvarju, kollox inbidel darba g/al dejjem. Kien hemm b5onn ta’ sentejn sakemm instab il-Qabar ta’ Kristu. Tliet sekli qabel 2esù kien irxoxta minn dak il-Qabar. Issa l-istess Qabar deher leqqien quddiem il-Kristjanità kollha. Fih l-Insara raw mhux biss il-konferma tal-4di tag/hom imma wkoll i1-1entru tad-dinja

Il-Qabar ta’ Kristu

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 31

nisranija li 4ha bdew jg/ixu. Ftit bog/od mill-Qabar instabet ukoll il-blata tal-Golgota, jew Kalvarju.Fuq dan il-post Kostantinu ried jibni knisja grandju5a, l-isba/ knisja li qatt inbniet 4d-dinja. Forsi ma kinetx daqshekk kbira, imma Ewsebju ta’ ?esarija, l-istoriku famu5 u l-uniku xhud ta’ din l-epoka, li /allielna x-xhieda tieg/u bil-miktub, jiddeskriviha b/ala li kellha sbu/ija li t/allik imbellah. Kien hemm ba5ilika kbira imsej/a «Martyrium», u koppla imsej/a «Anástasis», li kienet iddawwar il-Qabar. Il-ba5ilika kienet miksija kollha kemm hi bl-ir/amijiet u d-dehbijiet li kienu jag/tu dehra ta’ tempju

jlellex bid-dawl.Minn dak il-0ojjell ta’ arkitettura illum ma fadal kwa5i xejn. G/alkemm il-ba5ilika ma inqerditx meta l-armati Persjani invadew l-Art Imqaddsa ta/t Kosroe II 4s-sena 614, u kompliet ti9unzjona wkoll meta 2erusalemm 0iet mog/tija lill-G/arab Musulmani tal-Kalif Omar 4s-sena 638 mill-Patrijarka Bi5antin Sofronju, imma mbag/ad il-binja kollha 0iet meqruda bla /niena 6-1009 meta s-sultan E0izzjan fanatiku al-Hakim reba/ 2erusalemm. Baqa’ biss wieqfa parti mill-Qabar ta’ Kristu ta/t dak it-tifrik kollu, 6imkien mal-blata tal-Kalvarju. Il-ba5ilika re0g/et inbniet

Il-Golgota

32 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

f ’dimensjonijiet i5g/ar mill-Imperatur Bi5antin Kostantinu Monomaco. Meta l-Kru1jati da/lu f ’2erusalemm 4s-sena 1099 huma rrestawraw din il-ba5ilika 4l-forma li 4ha narawha llum, billi 0abru t-ti>iriet kollha, u l-aktar il-Qabar ta’ Kristu u l-Kalvarju, ta/t saqaf wie/ed. Din hi l-ba5ilika li g/adna naraw b’g/ajnejna, g/alkemm 6-1808 0iet meqruda minn nirien kbar, li forsi tqabbdu minn grupp ta’ mona1i 4s-sakra, biex hekk il-Griegi Ortodossi jakkwistaw il-permess mit-Torok Ottomani, li tag/hom kienu sudditi, biex jirrestawraw il-ba5ilika kif riedu huma, fuq linji bi5antini. Wara r-restawr, li 4h inbidlet ukoll

l-Edikola tal-Qabar ta’ Kristu (saret dik li naraw illum), il-ba5ilika mill-0did /asset 4t-terremot qawwi ta’ l-1927. Dawn il-0rajjiet kollha tawna l-Ba5ilika tal-Qabar ta’ Kristu kif narawha llum, labirint ta’ kappelli, kripti, passa00i mdallmin u kolonni mimlijin g/abra u nugrufun, bi stili arkitettoni1i m/alltin bejn dak Kru1jat, Bi5antin, Armen.Hawnhekk mhix l-arkitettura li hi importanti; ma hawnx te5ori b/al San Pietru f ’Ruma jew 4l-ba5ili1i famu5i tad-dinja. Dak li ji0bed l-attenzjoni hu l-fatt li l-/in kollu ti0i mfakkra l-0rajja tal-qawmien mill-imwiet tal-Mulej. Kollox idur dawra durella ma’ l-Edikola tal-Qabar ta’ Kristu, b/al ma ilu ji0ri minn 5mien Kostantinu. Ftit bi11iet ta’ blat li fadal, mag/luqin 6-ir/am, fejn se//et il-mewt u l-qawmien ta’ 2esù. Wie/ed mill-ewwel isqfijiet ta’ 2erusalemm, San Makarju, jg/idilna li dan kien il-post li 4h Alla mess id-dinja.

L-Ortodossi u l-kontroll g"ajjur tal-qalba tal-Ba'ilika

Il-Griegi Ortodossi jikkonrollaw, skond dan il-7ehim ta’ «Status Quo» il-qalba tal-ba5ilika, ji0i4eri l-Edikola tal-Qabar u l-kappella tal-Golgota, fejn ji11elebraw il-pur1issjonijiet tag/hom 6-istess solennità ta’ l-istil litur0iku Bi5antin. Sal-lum g/adhom jilbsu bil-mantelli sbie/ tad-deheb, u tal-porpra /amra, bil-kuruni fuq rashom. Il-«kawass» liebes skond l-istil Ottoman g/adu j/abbar il-wasla tal-Patrijarka, billi jsabbat il-bastun tieg/u fuq l-art, im/a9ra g/ax qalg/et min jaf kemm il-

L-Edikola tal-Qabar ta’ Kristu

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 33

daqqa tal-bsaten matul is-sekli. I1-1erimonji jfakkruna 6-istess 1elebrazzjonijiet li kienu jsiru 4 5mien 2ustinjanu u Teodosia ta/t il-koppla enormi ta’ Santa So4a f ’Kostantinopli.Kull G/id Ortodoss, il-ba5ilika timtela daqs bajda bl-Insara, li bosta minnhom ji0u mill-Gre1ja u minn ?ipru, g/a1-1erimonja famu5a tal-«fuoco sacro», l-aktar rit solenni tas-sena litur0ika Ortodossa u tal-Knejjes orjentali. Jie/du sehem f ’dan ir-rit ukoll l-Armeni, li g/andhom f ’idejhom il-kappella ta’ Sant’Elena. Fil-qu11ata ta1-1erimonja tal-«fuoco sacro», @amma misterju5a tan-nar tin/are0 mill-Edikola tal-Qabar, mitluba «mis-sema» mill-Patrijarka Grieg Ortodoss, li jg/addiha lill-Patrijarka Armen Ortodoss, mag/luq 6imkien mieg/u 6-Edikola. Il-@amma tg/addi minn xemg/a g/al o/ra, sakemm il-ba5ilika kollha ssir /u00ie0a wa/da ta’ nar, dwal u d/a/en. Rit li jqanqal /afna emozzjoni, kul/add jimbotta, xi kultant f ’sitwazzjoni tassew perikolu5a. Imma hu mument ta’ importanza straordinarja g/all-identità ta’ l-Insara Griegi Ortodossi u Armeni.

Il-Latini u l-kontroll «o((identali» fuq il-Ba'ilika

Ir-riti tal-Latini, jew tal-Fran0iskani, li jamministraw il-ba5ilika f ’isem il-Knisja Kattolika, huma aktar kalmi. Il-Fran0iskani 4l-ba5ilika jokkupaw il-kappella tar-Resurrezzjoni, fuq ix-xaqliba tal-lvant ta’ l-Edikola

(g/alkemm g/andhom ukoll drittijiet 6-Edikola), u nofs il-Kalvarju, 4l-post fejn it-tradizzjoni trid li 2esù 0ie msallab. L-identità reli0ju5a tal-Fran0iskani ta’ 2erusalemm tidher 41-1elebrazzjonijiet ta’ l-G/id li a/na mdorrijin 4hom, imma li hawnhekk huma aktar su00estivi. Imma fuq kollox hi l-pur1issjoni tal-«Via Crucis» li kull nhar ta’ 2img/a huma jag/mlu mat-toroq ta’ 2erusalemm, mill-kwartier Musulman g/al dak Kristjan, li mbag/ad tintemm 4l-Ba5ilika tal-Qabar ta’ Kristu quddiem l-Edikola, li hi tassew su00estiva. Id-devozzjoni li 0iet introdotta mill-Fran0iskani

Via Crucis

34 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

4s-seklu 16, hi wa/da mill-aktar simboli su00estivi tar-reli0jo5ità tal-Knisja tal-Punent.

Kustodji #imkien ta’ l-istess Ba'ilika u l-Komunitajiet i'-'g"ar

Il-Griegi, Latini (Fran0iskani) u Armeni huma rikonoxxuti b/ala l-kustodji u;1jali tal-Qabar ta’ Kristu. G/alkemm dawn it-tliet Knejjes g/andhom f ’idejhom il-proprjetà tal-ba5ilika, imma mag/hom jg/ixu wkoll komunitajiet o/rajn li jamministraw l-ispazju 1kejken tag/hom 6-istess ambjent. Dawn huma s-Sirjani u l-Kopti. Mhux fa1li tiskopri l-kappella tas-Sirjani f ’toqba qisha grotta fuq wara nett tal-koppla ta’ l-«Anástasis». Flimkien mal-kunvent ta’ San Mark f ’Ararat Street dan hu dak li fadal f ’2erusalemm mill-Knisja Sirjaka, li antikament kellha importanza kbira f ’2erusalemm matul l-ewwel sekli tal-kristjane5imu. Il-Kopti jokkupaw kappella qisha ni11a 1kejkna li tinsab /ajt ma’ /ajt fuq in-na/a ta’ wara ta’ l-Edikola tal-Qabar ta’ Kristu. Il-Knisja Kopta hi importanti 6-Art Imqaddsa, u 6-E0ittu g/andha mat-8 miljuni Insara membri tag/ha.Is-sitt komunità li tg/ix 4l-Ba5ilika tal-Qabar ta’ Kristu 4l-fatt tokkupa parti mill-bjut tal-ba5ilika. Hi

l-komunità ta’ l-Abbissini jew Etjopi1i, mona1i foqra /afna li jg/ixu 4 griebe0 fuq il-bejt tal-kappella ta’ Sant’Elena ta’ l-Armeni. L-Insara Etjopi1i jsostnu li huma dixxendenti tar-re0ina ta’ Saba u tar-re Salamun, g/alkemm nafu li din kienet 0ejja mill-G/arabja u Salamun kien Lhudi. Ilhom pre5enti 6-Art Imqaddsa sa mis-seklu 4 u 5ammew l-identità tag/hom.

Post li &h il-"in waqaf darba g"al dejjem

Kull 4lg/axija l-bieb tqil tal-Ba5ilika tal-Qabar ta’ Kristu jing/alaq f ’1erimonja komplessa, li 4ha jie/du sehem is-sagristani Ortodoss, Fran0iskan u Armen, 6imkien mal-pulizija I5raeljana li tg/asses il-pjazza tal-ba5ilika u l-purtinar Musulman li g/andu d-dritt qadim ta’ 8 sekli li j5omm l-im4eta/ skond il-7ehim ta’ «Status Quo». Bil-lejl il-komunitajiet, fosthom il-Fran0iskani, mag/luqin 0ewwa 4l-ba5ilika, jqumu jitolbu 4l-/in mog/ti lilhom. Filg/odu kmieni l-7u/ mill-0did tal-bieb bl-istess ritwal ikkumplikat. Il-mona1i u l-patrijiet ji9ullaw kul/add 4l-/in tieg/u biex ji11elebraw il-litur0ija 4l-Qabar ta’ Kristu. Hu mument ma0iku, dak ta’ sbi/ il-jum, li jirrepeti g/al sekli bla tmiem ir-reb/a tad-dawl fuq id-dlam, u jsir 1elebrazzjoni

intensa tar-reb/a tal-/ajja fuq il-mewt. L-ewwel ma jaslu, 4s-sieg/a u nofs ta’ 4lg/odu, huma l-Griegi Ortodossi, li jintunaw is-salmi bl-il/na profondi tag/hom. Imbag/ad jid/lu l-Armeni. Mill-4 ta’ 4lg/odu jibdew il-Quddies tal-Latini 6-Edikola tal-Qabar sal-/in tas-6.30 meta ssir il-Quddiesa konventwali kantata g/ad-daqq ta’ l-orgni kbir tal-Fran0iskani u l-kant Gregorjan. Fl-istess /in is-Sirjani jkantwaw bl-Aramajk u l-Kopti wkoll 4n-ni11a tag/hom fuq wara ta’ l-Edikola. Kollox hu regolat bi pre1i5joni kronometrika skond il-7ehim ta’ «Status Quo». Sa/ansitra l-arlo00 4l-ba5ilika qatt ma jittie/ed sieg/a ’l quddiem 4x-xhur tas-sajf, g/ax hemm l-orarju hu dejjem dak tax-xemx, naturali.F’dan il-/in, meta wie/ed jisma’ l-il/na u l-kant jidwu 4l-vojt tal-koppla kbira, u j/oss rasu ddur bih bil-fwejja/ u d-d/a/en ta’ l-in1ens, f ’dak id-dlam imdawwal biss b’xemg/at bla g/add, wie/ed i/oss li wkoll id-divi5jonijiet bejn l-Insara, il-gwerer u l-iskomuniki tal-passat, illum jisfumaw. Dak li jibqa’ hu l-fer/ li wie/ed i/oss li jinsab f ’post fejn jista’ jduq il-/lewwa ta’ 2erusalemm b/ala belt fejn l-Insara wkoll g/andhom posthom.

Elisa Pinna[«Terrasanta» 1,1

(Genn-Febb 2006) 27-34]

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 35

Nhar it-3 u l-4 ta’ 2unju li g/addew, 4l-Lukanda Dolmen 4l-Qawra, f ’Malta, il-Kumitat fuq l-Eser1izzju tad-Drittijiet Inaljenabbli tal-Poplu Palestinjan organizza l-Laqg/a Internazzjonali tal-2nus Mag/quda fuq il-Kwestjoni tal-Palestina. It-tema tal-Laqg/a kienet: Advancing the Peace Process – Challenges facing the parties. Il-laqg/a saret biex twettaq il-mandat tal-2nus Mag/quda biex ting/ata g/ajnuna internazzjonali g/all-pro1ess tal-pa1i 4l-Lvant Nofsani.

G/al din il-laqg/a /a sehem P. Marcello Ghirlando OFM b/ala rappre5entat tas-Santa Sede.

L-iskop ta’ din il-laqg/a kien biex titqanqal aktar kuxjenza 4l-komunità internazzjonali biex tin/oloq klima li tg/in in-negozjati bejn l-I5raeljani u l-Palestinjani, negozjati li g/andhom iwasslu g/al status permanenti. Fil-fatt, il-parte1ipanti f ’din il-laqg/a tkellmu fuq l-impatt tal-bini tas-settlements Lhud fuq il-pro1ess politiku u l-b5onn ta5-5ew0 partijiet li jaslu g/all-objettivi u l-7ehim mitlub mir-Road Map. Matul il-laqg/a 0ew diskussi l-e9etti tal-bini tal-/ajt li qed jinbena madwar it-territorju okkupat tal-West Bank u l-kwestjoni ta’ ti7ix ta’ soluzzjoni permanenti g/all-kwistjoni tal-Belt ta’ 2erusalemm.

Il-Laqg/a Internazzjonali 0iet mi7u/a minn Dr. Tonio Borg, il-Ministru ta’ l-A9arijiet Barranin ta’ Malta. Huwa tkellem

dwar l-importanza strate0ika ta’ Malta u nsista li mhux se jkun hemm sigurtà 6-Ewropa jekk ma jkunx hemm sigurtà u stabilità 4l-Mediterran. Malta hija favur is-soluzzjoni ta’ 5ew0 stati (I5rael u l-Palestina) 4l-kon6itt tal-Lvant Nofsani u l-b5onn li wie/ed jimxi fuq l-impenji me/uda 4r-Road Map.

Mr. Maxwell Gaylard, b/ala rappre5entant tas-Segretarju 2enerali tal-2nus Mag/quda, qara messa00 mibg/ut mill-istess Segretarju. Fil-messa00 is-Segretarju 2enerali tal-2nus Mag/quda analizza 4l-qosor is-sitwazzjoni politika 4l-Lvant Nofsani. Huwa sa/aq fuq il-b5onn ta’ t4ttix g/al pa1i 0usta u permanenti.

Mr. Paul Badji, li jmexxi il-Kumitat fuq l-Eser1izzju tad-Drittijiet Inaljenabbli tal-Poplu Palestinjan qara stqarrija ta’ dan l-istess Kumitat fejn intalab li tieqaf il-vjolenza u li jitkompla l-pro1ess tal-pa1i, anke bl-g/ajnuna importanti ta’ l-Ewropa f ’dan il-pro1ess.

L-g/odwa introduttiva g/alqet b’diskors ta’ Mr. Tayseer Quba’a, membru tal-Parlament ta’ l-Awtorità Palestinjana, li sa/aq fuq il-b5onn tal-pro1ess tal-pa1i li jrid ji0i meg0jun minn fatti konkreti.

Wara nofsinhar id-diskorsi kollha i9okaw fuq l-impenji mitluba mir-Road Map. Tkellem Dr. Guido de Marco, President Emeritus ta’ Malta. Huwa tkellem fuq l-esperjenza personali tieg/u 4l-pro1ess

Laqg"a Internazzjonali

tal-!nus Maqg"uda

Fuq il-Kwistjoni tal-Palestina

36 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

tal-pa1i u sa/aq fuq l-importanza ta’ Malta li trid tinsisti fuq pro1ess ta’ pa1i Euro-Mediterranju.

Ms. Hagit Ofran, Direttur tas-Settlement Watch Project, tal-Organizazzjoni Peace Now f ’2erusalemm analizzat l-istorja u s-sitwazzjoni pre5enti tas-settlements Lhud 4t-territorju okkupat. L-espansjoni kontinwa ta’ dawn is-settlements kienet u hija sinjal li r-Road Map ma kenitx se tirnexxi.

Mr. Geo9rey Aronson, Direttur ta’ Ri1erka u Pubblikazzjonijiet tal-Foundation for Middle East Peace, /ares lejn is-settlements b/ala espressjoni ta’ kontroll tal-Lhud fuq l-art. Kull pro1ess ta’ pa1i jrid i5omm quddiem g/ajnejh kif il-Lhud ji=mu l-/tie0a tas-si0urtà mhux biss 6-Art Imqaddsa imma 4r-re0jun kollu tal-Lvant Nofsani.

Mr. Alon Ben-Meir, Professur ta’ Relazzjonijiet Internazzjonali u Studji tal-Lvant Nofsani 6-Universita’ ta’ New York qal li kull pro1ess ta’ pa1i li /aqqu dan l-isem jitlob li jintemm kull att ta’ vjolenza. Il-Palestinjani moderati jridu ji0u meg/juna /afna aktar u trid ting/ata aktar importanza lill-inizjattiva g/all-pa1i proposta mid-dinja G/arbija.

Fit-tieni jum, 4lg/odu, tkellem Mr. Aierry Delbreune, mill-Kunitat g/all-A9arijiet Umanitarji tal-2nus Mag/quda. Huwa tkellem fuq l-impatt u l-e9etti negattivi tal-bini tal-/ajt g/all-poplu Palestinjan.

Mr. Jad Isaac, Direttur 2enerali ta’ l-Applied Research Institute f ’ 2erusalemm. Huwa stqarr li l-/ajt li nbena madwar il-West Bank u l-/afna checkpoints, 4l-fatt /olqu diversi 5oni ta’ segregazzjoni g/all-poplu Palestinjan.

L-Onorevoli Clare Short, Membru tal-Parlament In0li5, stqarret bla tlaqliq ta’ xejn li, 4l-prattika, I5rael ma jridx il-/olqien ta’ Stat Palestinjan Sovran u Indipendenti. Il-Gvernijiet I5raeljani qatt ma g/arfu 4l-prattika d-drittijiet tal-Poplu Palestinjan. Jekk l-a9arijiet jibqg/u kif inhuma llum, stqarret Short, g/andna ri1etta g/al kon6itt li

mhux se jkollu tmiem.Mr. Nasrat Dakwar, avukat li ja/dem ma’

l-Asso1jazzjoni tad-Drittijiet ?ivili f ’I5rael tkellem ukoll fuq l-e9etti negattivi tal-/ajt 4l-/ajja ta’ kuljum tal-Palestinjani. Huwa stqarr li l-/ajt huwa illegali 4d-dawl tal-Li0i Internazzjonali.

Dan 0ie ikkonfermat minn Mr. Pieter Bekker, li kien ja/dem b/ala avukat mal-Qorti Internazzjonali tal-2ustizzja u llum Lecturer-in-Law 4l-Columbia Law School: il-/ajt imur kontra d-de1izjonijiet tal-Qorti Internazzjonali.

Fl-a//ar nofs ta’ nhar ta’ din il-Laqg/a Internazzjonali tkellem Mr. Khalil Toufakji, Direttur tad-Dipartiment tal-Mapep 6-Arab Studies Society, f ’ 2erusalemm. Huwa tkellem fuq il-Belt ta’ 2erusalemm mis-sena 1967 u qal li l-/ajt mibni madwar 2erusalemm huwa kollu frott ta’ kalkolazzjoni demogra4ka min-na/a tal-I5raeljani.

Mr. Danny Seidemann, Avukat ma’ l-Asso1jazzjoni Ir-Amin, f ’ 2erusalemm tkellem dwar din il-Belt wara t-ta/didiet g/all-pa1i f ’Annapolis u x’jista’ jkun l-istatus 4nali wara l-pro1ess tal-pa1i.

Mr. Hanna Siniora, li huwa responsabbli g/all-pubblikazzjoni tal-Jerusalem Times u Chairman tal-Palestinian-American Chamber of Commerce, tkellem mill-esperjenza personali tieg/u u kemm 2erusalemm inbidlet politikament minn mindu kien tifel ta’ g/axar snin 6-1967. Pro1ess ta’ pa1i jista’ jist/oqqlu dan l-isem jekk imiss b’mod konkret il-kwestjoni ta/raq tal-Belt ta’ 2erusalemm.

Ms. Joharah Baker, Kittieba ma’ Mi7ah, Ae Palestinian Initiative for Global Dialogue and Democracy, tkellmet hi ukoll mill-esperjenza tag/ha b/ala residenti f ’2erusalemm; residenta li ilha tistenna l-ID card tag/ha b/ala tali g/al g/axar snin s/a/!

Il-Laqg/a Internazzjonali g/alqet b’diversi stqarrijiet, fosthom b’ dik ta’ Mr. Paul Badji: huwa g/alaq billi f ’isem dawk kollha li /adu sehem, wera l-ur0enza kbira li jitkompla bis-serjetà il-pro1ess tal-pa1i 4l-Lvant Nofsani.

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 37

Marcello Ghirlando OFM

38 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

IL-KTIEB TA’ HOSEG)AIm"abba ttraduta

Meta naqbdu l-Ktieb tal-Profeta Hoseg/a, wie/ed mill-hekk imsej/a Profeti 5g/ar, nindunaw li dan kien l-uniku profeta kittieb li /adem 4s-Saltna ta’ Fuq, ji0i4eri 4s-Saltna ta’ I5rael. Huwa kontemporanju ta’ 5ew0 profeti o/ra li /admu 4s-Saltna ta’ Isfel, ji04eri 4s-Saltna ta’ 2uda: G/amos u I5aija. Lil Hoseg/a, b/all-profeti l-o/ra, irridu ni=muh 6-ambjent storiku pre1i5 tieg/u, ambjent ta’ sinkreti5mu reli0ju5 u ta’ 4rda politika u reli0ju5a mill-bqija tal-Lhud li kienu jg/ixu 4s-Saltna ta’ 2uda. Skond il-kelma tieg/u stess Hoseg/a, bin Beri /adem 4 5mien G/u55ija, 2otam, A/a5 u 8e5ekija, slaten ta’ 2uda, u 4 5mien 2erobog/am bin 2owas (2erobog/am II), sultan ta’ I5rael (Hos 1, 1).

Nafu li 2erobog/am II saltan fuq I5rael mis-sena 783 sas-sena 743 qabel Kristu. Il-politika barranija tieg/u, quddiem it-theddia ta’ l-Assirja, kienet politka li kellha twassal g/all-qerda. Il-qorti rjali tieg/u kienet famu5a g/all-abbu5i ta’ poter. Fi 5mien g/oxrin sena, is-Saltna ta’ I5rael kellha sitt slaten li kollha la/qu wie/ed wara l-ie/or

wara li qatlu lil min kien fuq it-tron. Fuq is-sultan 2erobog/am II il-profeta g/andu oraklu (1, 4) li jitkellem direttament fuq it-tmiem tas-saltna tieg/u. Probabbilment dan il-Profeta /adem bejn is-snin 750 u 725 qabel Kristu. Nafu li 4s-sena 721 intemmet is-Saltna ta’ Fuq bil-qerda tal-belt tas-Samarija, qerda li fuqha l-profeta ma jg/id xejn. Flimkien mal-0rajja ta5-5wie0 tal-profeta ma’ Gomer, dawn huma l-7it fatti li nistg/u ng/aqqdu 6imkien biex jag/tuna /jiel fuq min kien Hoseg/a.

Hoseg/a ji0i msejja/ ixandar il-Kelma tal-Mulej f ’ dan i5-5mien ta’ taqlib politiku kbir f ’din is-saltna. G/all-profeta, dan it-taqlib kien sinjal tal-/a5en morali. Il-poplu beda j/allat it-twemmin u l-qima lejn Ya/weh ma’ l-alla Bag/al: il-frott deher 4t-ta/lit reli0ju5 u l-/ajja mmorali. 8afna bdew iqimu ’l alla Baal, meqjus b/ala l-g/arus ta’ l-art; it-tempji tieg/u kienu mimlijin bin-nisa mog/tija g/all-prostituzzjoni sagra li b/ala e9ett kellha 00ib il-0id fuq l-art, il-bhejjem u l-bnedmin. Dan kien l-ambjent li l-profeta kellu madwaru. F’dan il-kuntest il-kelma tal-Mulej 0iet fuqu!

Profeta sinjal

Huwa interessanti naqraw f ’dan il-ktieb

Nru.63

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 39

li Alla jmexxi lil Hoseg/a biex ikellem u jwassal mesa00 qawwi lill-poplu tieg/u bl-istess 0rajjiet li kellu jg/ix il-profeta. Hoseg/a jie/u b’martu prostituta li kienet ta/dem 4t-tempji ta’ Bag/al: i/obbha b’ qalbu kollha u minnha kellu l-ulied li isimhom isiru messa00 konkret g/all-poplu: ‘U mar u /a b’martu lil Gomer bint Diblajm, u tqalet u wilditlu tifel. U l-Mulej qallu: Semmig/ 2e5rag/el: g/aliex 7it ie/or, u jien nit/allas g/ad-demm ta’ 2e5rag/el minn dar 2e/u, u ntemm is-saltna ta’ dar I5rael: meta jasal il-jum inksser il-qaws ta’ I5rael 4l-wied ta’ 2e5rag/el. U re0g/et tqalet u wildet ti6a; u l-Mulej qallu: Semmiha Lo-ru/ama, g/aliex miniex se na/frilhom aktar. Imma n/obb id-dar ta’ 2uda, u nsalvahom bil-Mulej Alla tag/hom, u mhux bil-qaws, jew bis-sejf, jew bil-lanza, jew bi5-5iemel,jew bir-rikkieba. U fatmet ’il dik li kien jisimha Lo-ru/ama u re0g/et tqalet, u wildet tifel. U qal il-Mulej: Semmih Lo-g/ammi, g/ax intom mintomx il-poplu tieg/i u jiena miniex Alla tag/kom’ (1, 3-9).

Gomer ter0a’ lura g/all-prostituzzjoni, minkejja l-im/abba ta’ Hoseg/a. Imma l-profeta j/obbha u jre00ag/ha lura lejh b’ im/abbtu, anke jekk jitlob li hi tag/tih prova ta’ fedeltà qabel ma ter0a’ tid/ol 0o daru. Ir-reb/a a//arija kienet ta’ l-im/abba kbira li Hoseg/a kellu 4l-qalb tieg/u!

)ajja u Fidi

Il-0rajjiet ta5-5wie0 tal-Profeta Hoseg/a issa jsiru xprun biex il-profeta ji=em a/jar il-4di tieg/u f ’Ya/weh u l-4di tal-poplu tieg/u. U lill-poplu m/awwad i/abbarlu li Ya/weh huwa 4l-fatt l-g/arus tal-poplu, g/arus li j/obb li jag/ti l-/ajja lil g/arustu. Huwa g/arus g/ajjur, Hu li l-uniku g/ajn tal-/ajja, u tal-/ajja vera!

Imma l-poplu huwa /ati ta’ tradiment g/al din l-im/abba in4nita! Ma obdewx lill-Mulej Alla tag/hom u kienu /atja ta’ adulterju. U g/aliex kienu /atja kellhom ibatu l-konsegwenzi tal-kastig, tal-mewt.

Hu hawnhekk li Hoseg/a j/abbar

il-0miel tal-/niena in4nita ta’ Ya/weh li jkompli ji0ri wara l-poplu tieg/u! ‘G/alhekk, araw, jiena se ni0bidha 4d-de5ert u lil qalbha inkellem. Minn hemm nag/tiha lura l-g/elieqi tad-dwieli li kellha, u wied G/akor ikun g/aliha bieb g/at-tama. Hemmhekk hi twie0eb b/al 4 5mien 5g/o5itha, b/al 4 5mien /ru0ha minn art l-E0ittu. “U ji0ri f ’dak il-jum, oraklu tal-Mulej, li hi ssejja/li: <ew0i; lili ma ssejja/lix Sidi i5jed”. Ine//ilha minn fommha isem il-Bag/alim u isimhom ma ssemmihx aktar. U f ’dak il-jum nag/mel patt g/alihom mal-bhejjem tar-raba’ u mat-tjur ta’ l-ajru ma’ l-annimali li jitkaxkru ma’ l-art, u nkisser minn fuq l-art il-qaws, ix-xabla, il-gwerra; kul/add jorqod mo//u mistrie/. G/al dejjem ng/arrsek mieg/i, ng/arrsek mieg/i 4s-sewwa u 4l-/aqq, 6-im/abba u l-/niena, b’rabta 4dili jiena ng/arrsek mieg/i, u int tag/raf il-Mulej. F’dak il-jum,

Għar-ri"essjoni:Hoseg/a 1, 3-9Hoseg/a 3, 1-5Hoseg/a 5, 1-14

Hoseg/a 14, 2-10

Itlob b’dawn is-siltiet: Hoseg/a 2, 16-25Hoseg/a 11, 1-4

40 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

oraklu tal-Mulej, is-smewwiet ikollhom twe0iba ming/andi, u l-art ikollha twe0iba minn g/andhom. U ni5irg/u g/alija 6-art, u n/obb lil Lo-ru/ama, u lil Lo-g/ammi ng/idlu: Inti l-poplu tieg/i u hu jg/idli: Alla tieg/i’ (2, 16-25).

Alla, 4l-/niena u l-im/abba kbira tieg/u, isejja/ mill-0did lill-poplu in4dil, u jitlob minnu m/abba u ubbidjenza m0edda. Tabil/aqq, kif jiktbu l-istudju5i, min/abba din l-insistenza fuq l-im/abba divina u umana, il-Profeta Hoseg/a jista’ tassew jitqies b/ala l-evan0elista ta’ l-Antik Testment!

Il-Ktieb

Il-Ktieb, kif jidher 1ar, huwa mag/mul minn 0abra ta’ orakli li l-istess Profeta lissen lill-poplu tieg/u u li mag/hom 5diedu xi ri6essjonijiet li saru fuq l-istess kliem tal-profeta. Il-ktieb huwa miktub bi stil koerenti u x’aktarx l-a//ar redazzjoni saret 4s-Saltna ta’ 2uda.

Quddiem dan kollu nistg/u ng/idu li f ’dan il-ktieb g/andna espressjoni 0enwina ta’ l-esperjenza /ajja umana u reli0ju5a ta’ Hoseg/a, bin Beri, esperjenza li saret kelma /ajja ta’ predikazzjoni u xhieda mill-isba/ ta’ l-im/abba ta’ Ya/weh g/all-poplu g/a5i5 tieg/u: ‘Bi /bula ta’ bnedmin jien 0bidthom, b’rabtiet ta’ m/abba; u kont g/alihom b/al min jerfa’ tarbija ma’

/addejh, u lejha mmil nitmag/ha’ (11, 4). Huwa ktieb, kelma, li ssir karba mqanqla biex il-poplu jdur lejn din l-im/abba b’qalbu kollha: ‘Er0a’ dur, I5rael, lejn il-Mulej Alla tieg/ek, g/ax int t4xkilt min/abba 4 /5unitek. 8udu kliem mag/kom, duru mill-0did lejn il-Mulej, u g/idulu: Int tne//i l-/a5en kollu: ilqa’ t-tajjeb, u nroddu frott xoBejna’ (14, 2-4).

‘Kull min hu g/aref, ji=em dawn il-/wejje0; /a jag/ra=om kull min hu bil-g/aqal, g/ax il-Mulej it-triqat tieg/u dritti, il-0usti jimxu 4hom, i5da jit4xklu 4hom il-midinbin’ (14, 10).

Għal aktar tagħrif: SCHEMBRI G., Kors 2did fuq il-Bibbja, Tag/rif dwar il-Kotba Mqaddsa, Ed. Tau 2003, 63-64;

SPITERI D., Il-Ktieb tal-Profeta Hoseg/a, En1iklopedija Biblika, Media Centre 2003, 228-230.

Punti g/ad-diskussjoni:

1. Il-kuntst storiku tal-profeta jixba/ xi 7it lil tana llum? 2. Kemm tidher il-fedelta’ ta’ Alla lejn il-poplu f ’dan il-Ktieb?3. X’ta/seb fuq il-fatt li /ajjet Hoseg/a ssir parabbola /ajja?4. Kif tidher il-/niena ta’ Alla f ’dal-Ktieb...u llum?

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 41

IL-KTIEB TA’ !OBG"aliex it-tbatija?

Bil-Malti ng!idu ‘g/andu pa1enzja ta’ 2ob!’ Imma meta ni7/u dan il-Ktieb ta’ 2ob 6-Iskrittura Mqaddsa, malajr nindunaw li l-pa1enzja li kellu 2ob malajr jitli=a u kwa5i jitlef sabru kollu quddiem il-misteru tat-tbatija 4l-/ajja tieg/u u 4l-/ajja tal-bnedmin!

Hemm silta sabi/a 4l-Ktieb tal-Profeta 2eremija li na/seb li nistg/u nu5awha biex ni0bru 4l-qosor il-/sieb kollu tal-Ktieb ta’ 2ob. ‘Ikollok ra0un int, Mulej, meta niddiskuti mieg/ek; imma rrid in/aqqaqha mieg/ek: G/aliex il-/5iena jgawdu r-ri5q, u l-/atjin kollha jg/ixu 4s-sliem? T/awwilhom u jni55lu l-g/eruq, jikbru u jag/mlu l-frott. Int qrib fuq fommhom, imma ’l bog/od minn qalbhom. Int, Mulej, tafni u tarani, u ti6ili qalbi’ (2er 12, 1-3). Fil-fatt, 4l-Ktieb ta’ 2ob, l-awtur sagru jipprova ja9ronta l-problema tal-/a5en, problema li tidher aktar 1ara 4l-/ajja tal-bnedmin 0usti li jkollhom ibatu. 2ob, bniedem 0ust, xorta kellu ja9ronta t-tbatija 4lwaqt li min deher li kien /a5in baqa’ g/addej, xortih tajba. Quddiem dan kollu ma jistax jonqos li l-awtur sagru mhux biss isaqsi g/aliex il-bniedem 0ust ikollu jbati, x’inhu s-sens tat-tbatija u l-mard, imma

jsaqsi wkoll x’inhu s-sens u fejn tidher il-0ustizzja u l-providenza ta’ Alla.

!ob il-%ust

Biex ja9ronta dawn il-problemi l-awtur sagru jag/tina dan il-Ktieb ta’ 2ob li, biex ni=muh a/jar, nistg/u naqsmuh 4 tliet partijiet prin1ipali

Fl-ewwel 5ew0 kapitli nsibu dak li ng/idulu l-Prologu: 4h ji0i ppre5entat 2ob, qaddej ta’ Alla li kien jg/ix 6-abbundanza. Alla jippermetti lil Satana jg/addi lil 2ob minn 5ew0 provi kbar. L-ewwel jolqtu f ’uliedu u f ’dak kollu li kellu u jispi11a jitlef kollox; wara jolqtu f ’0ismu stess b’marda kiefra. Minkejja li l-mara ta’ 2ob i11anfru u xtaqet i00ieg/lu jis/et lil Alla, 2ob jilqa’ kollox bis-sabar: ‘G/eri /ri0t minn 0uf ommi, g/eri ner0a’ mmur hemm. Il-Mulej tani, il-Mulej /adli: ikun imbierek isem il-Mulej. F’dan kollu 2ob ma dinibx u ma qalx dag/wa kontra Alla...Nilqg/u t-tajjeb ming/and Alla u l-/a5in ma nilqg/uhx?’ (2ob 1, 21-22; 2, 10).

Mal-bidu tal-parti prin1ipali tal-Ktieb (3, 1 – 42, 6) 2ob jikser is-silenzju tieg/u u jokrob minn qalbu. Jis/et xortih u l-jum li 4h twieled! Il-/bieb li 0ew jarawh, Elifa5, Bildad u Sofar, je/duha mieg/u u jesponu huma x’kienu ja/sbu fuq is-sitwazzjoni tieg/u. G/al dan kollu 2ob iwie0eb, kif wie0eb ukoll

Nru.64

42 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

wara t-tieni u t-tielet serje ta’ esposizzjonijiet li jag/mlulu dawn l-istess /bieb.

Fil-kapitlu 28 insibu innu sabi/ immens lill-kobor ta’ l-g/erf, g/erf li l-bniedem qatt ma jista’ jasal g/alih. L-innu jag/laq bl-istqarrija li g/al dan it-tip ta’ g/erf Alla biss jista’ jasal: u hu 4l-qima u l-ubbidjenza lejn Alla li l-bniedem jista’ jasal g/all-g/erf veru.

Fil-kapitli 29-31 2ob ji0i ppre5entat jitkellem wa/du: idur minn qieg/ qalbu lejn Alla biex ikollu twe0iba g/all-mistoqsijiet tieg/u, mistoqsijiet imlaqqmin 6-esperjenza kiefra u konkreta tat-tbatija. Alla ma jitkellimx imma jag/ti twe0iba lil 2ob permezz ta’ persona00 ie/or li jid/ol fuq ix-xena tad-dramm tag/na: Eli/u (kapitli 32-37) jag/mel erba’ diskorsi li bihom je/odha kontra t-tlett i/bieb ta’ 2ob u kontra l-istess atte00jament tieg/u. B’ dawn id-diskorsi jipprova jag/ti ra0un lill-a0ir ta’ Alla.

Fil-kapitli 38-41 Alla jrendi ru/u pre5enti 4l-/ajja ta’ 2ob 4t-tempesta: ifakkru 4l-kobor tieg/u u jsaqsih min hu l-bniedem li jista’ je/odha kontra Alla? Alla juri lil 2ob il-meravilji kollha tal-/olqien. Quddiem il-kobor immens ta’ Alla u tal-opri ta’ idejH 2ob ibaxxi rasu: ‘2ob wie0eb lill-Mulej u qallu:

Jien naf li int tista’ kollox, u ebda /sieb minn tieg/ek ma j4xkluh. Int g/edt, Min hu dan li jrid joskura fehemti bla ma ji=em? U tassew jien tkellimt fuq /wejje0 li ma ni=imhomx, /wejje0 kbar wisq g/alija, ma na=omx. Int g/edt ismag/ni, u jien nitkellem; nistaqsik, u int g/allimni. Fuqek kien b’widnejja smajt; G/alhekk in1edi u nindem 4t-trab u r-rmied’ (2ob 42, 1-6).

Fl-Epilogu, 42, 7-17, Alla je/odha kontra dak li qalu l-/bieb ta’ 2ob u jfa//ar il-qaddej tieg/u 2ob. Lilu jer0a’ jag/ti wlied u 0id ikbar milli kellu.

T&ttxija g"al sens

Irridu n5ommu quddiem g/ajnejna li dan ir-rakkont antik irridu ni=muh 4x-xewqa tal-bniedem, anke dak tal-Bibbja, li j4ttex sens g/at-tbatija, hi x’inhi din it-tbatija. U dan specjalment g/al bniedem 0ust li jbati.

Irridu inzommu quddiemna li l-problema tat-tbatija 4l-Ktieb ta’ 2ob hija marbuta ma’ problema o/ra: dik tar-retribuzzjoni, ji0i4eri it-twemmin li Alla jippremja l-0usti u jikkastiga l-/5iena f ’din l-art – u jekk wie/ed i5omm dan it-twemmin, allura g/aliex il-0ust ibati f ’din il-/ajja u l-/a5in qisu dejjem igawdi? Kien twemmin 5baljat, sorpassat? X’sens allura kellha t-tbatija?

Fil-Ktieb ta’ 2ob, il-/bieb li ji0u g/andu jddefendu t-twemmin tradizzjonali: jekk 2ob kien qed ibati dan i4sser li hu kien dineb u anke jekk /aseb li kien 0ust, f ’g/ajnejn Alla ma kienx. Huma jinsistu li t-tbatija hija dejjem kastig, frott id-dnub. Elifa5 4l-

Għar-ri"essjoni:2ob 16, 1-212ob 22, 1-302ob 34, 1-372ob 40, 4-32

Itlob b’dawn is-siltiet: 2ob 19, 1-5

2ob 28, 1-28

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 43

Punti g/ad-diskussjoni:

1. Danjel: e5empju ta’ kura00 u fedelta – Veru dan?2. Kemm tidher il-fedelta’ ta’ Alla lejn il-poplu f ’dan il-Ktieb?3. Letteratura apokalittika: xi t4sser g/alik?4. X’inhu r-rwol ta’ l-imperi l-kbar li jissemmew f ’dan il-ktieb?

fatt jinsisti li d-dnub dejjem i0ib il-kastig, Alla dejjem isib id-dnub 4l-bnedmin, allura anke f ’2ob, u t-tbatija hija wkoll mezz ta’ korrezzjoni. Bildad jiddefendi l-mod kif i0ib ru/u Alla u ma jiddubitax 4l-mod kif Alla j0ib ru/u mal-bnedmin. Sofar huwa aktar arroganti u pessimista u jibba5a l-argumenti tieg/u biss fuq dak li kien ja/seb hu.

Quddiem dan kollu nafu li 2ob jiddefendi ru/u u jistqarr li hu inno1enti u xorta kien qed ibati. 2ob i/oss li Alla kien qed je/odha mieg/u...u f ’dan kollu 2ob i/oss li Alla huwa /ieles jag/mel dak li jrid 4l-g/erf tieg/u, anke jekk jikkastiga l-inno1enti u jbierek il-/a5in! Il-bniedem jibqag/lu biss li jibqa’ j5omm il-/arsa tieg/u fuq Alla. Alla ma tasalx ti=mu bir-ra0unament uman! U wara li 2ob ji=em li ma jistax jara 1ar f ’dak kollu li kien qed jipprova ji=em, jag/mel att ta’ 4di u jistqarr: ‘Jien naf li d-Difensur tieg/i /aj, u 6-a//ar fuq it-trab iqum, u wara li jintemm 0ildi, g/oddni bla la/am, nara ’l Alla. Lilu narah b’/abib tieg/i, Dak li jilm/u g/ajnejja ma jkunlix barrani!’ (2ob 19, 25-27).

Fid-diskorsi ta’ Eli/u, l-awtur sagru jipprova jippre5enta l-valur edukattiv u dixxiplinari tat-tbatija. G/alih Alla jmexxi u jg/allem il-bniedem bit-tbatija. Jekk jidher li Alla ma jwe0ibx g/all-krib ta’ min qed ibati, dan ise// biss g/ax ma jsej/ulux b/ala 8allieq u Mulej. Alla jsalva lil dawk li jindmu. 2ob kellu je/les mid-dwejjaq tieg/u imma kellu joqg/od attent li ma jer/ax jaqa’ 4d-dnub.

Fil-manifestazzjoni divina, Alla ma jag/tix it-twe0iba li 2ob u s/abu kienu qed jistennew b’mod 1ar! U dan g/aliex Alla mhuwiex bniedem. Alla jag/ti ra0un lil 2ob g/ax hu biss kien fehem xi 7it il-

kobor immens tieg/U. U hu dan il-kobor li Alla juri lil 2ob meta jdawwarlu /arstu fuq il-/olqien. Il-g/erf ta’ Alla huwa dak li 4h jitlaqqam l-ordni kollu tal-/olqien. Mhuwiex dan l-istess g/erf li g/ad iridu jag/tu twe0iba g/all-mistoqsijiet e5istenzjali li l-bniedem jag/mel quddiem il-misteru tat-tbatija?

Dawn il-mistoqsijiet, 4l-fatt, kellhom jer0g/u jqumu 4l-Ktieb ta’ Danjel (12, 1-3), 4t-Tieni Ktieb tal-Makkabin (7, 9-11) u 4l-Ktieb ta’ l-G/erf (G/erf 1-5), sakemm isibu t-twe0iba de4nittiva ta’ Alla 4l-valur salvi4ku tat-tbatija ta’ l-Imsallab, Kristu l-Feddej tal-bnedmin kollha.

Għal aktar tagħrif: ABELA A., Il-Ktieb ta’ Ġob, Enċiklopedija Biblika, Media Centre 2003, 156-164;

SCHEMBRI G., Kors Ġdid fuq il-Bibbja, Tagħrif dwar il-Kotba Mqaddsa, Ed. Tau 2003, 80-81.

44 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

L-Innijiet Kristolo%i(i #-Ittri ta’ San PawlFil-litur0ija tal-Knisja nsibu diversi

innijiet li jittie/du mill-Kotba tal-2did Testment. Per e5empju wie/ed jista’ isemmi il-Magni4cat ta’ Marija (Lq 1, 46-55) il-Benedictus Ta’ <akkarija (Lq 1, 68-79), in-Nunc Dimittis ta’ Xmun (Lq 2, 29-32). Anke l-Prologu tal-Van0elu ta’ San 2wann huwa innu lil Kristu (2w1, 1-18), b/alma huma wkoll diversi innijiet li nsibu 4l-Ktieb ta’ l-Apokalissi ta’ San 2wann. Innijiet o/ra nsibuhom 6-Ittra lil-Lhud 1, 3-4 u 6-I Ittra ta’ Pietru 2, 21-25 u 3, 18-20.

Imma na/seb li huwa 6-Ittri ta’ San Pawl fejn l-aktar li nsibu innijiet li huma kollha kemm huma 11entrati fuq il-qima lejn Kristu. L-innijiet ta’ Pawlu nsibuhom f ’Fil 2, 6-11, Kol 1, 15-20, Ef 1, 3-14, 2, 14-18 u 5, 14 u I Tim 3, 16. Dawn l-innijiet kollha tnisslu 4x-xewqa ta’ l-ewwel komunitajiet insara biex iqimu lil Kristu g/al dak kollu li huwa g/amel 4l-pjan tas-salvazzjoni, frott l-inizjattiva ta’ Alla l-Missier. Kull innu huwa 4l-fatt 1elebrazzjoni ekkle5jali /ajja ta’ 4dwa mg/ixha 4l-Mulej li miet u qam minn bejn l-imwiet u li huwa dejjem /aj u pre5enti 4l-poplu tieg/u.

Dawn l-innijiet jidher li huma frott it-t/e00i0a mqanqla ta’ Pawlu li nsibu f ’Ef 5, 19-20: Kantaw 6imkien salmi, innijiet u g/ana spiritwali; kantaw u g/annu minn

qalbkom lill-Mulej. Roddu dejjem /ajr g/al kollox lil Alla u l-Missier, f ’isem Sidna 2esu’ Kristu. T/e00i0a o/ra nsibuha f ’ Kol 3, 16: 8alli l-kelma ta’ Kristu tg/ammar s/i/a 4kom; g/allmu bil-g/erf kollu u widdbu lil xulxin b’salmi u innijiet u b’g/ana spiritwali, u b’radd il-/ajr kantaw f ’qalbkom innijiet lil Alla.

Fid-dawl ta’ dawn l-e5ortazzjonijiet jidher li Pawlu kien i/e00e0 lill-insara biex, imqanqlin mill-Ispirtu s-Santu, jg/annu l-4dwa li ting/atalhom mill-Missier permezz ta’ Sidna 2esu’ Kristu. Hija g/anja tal-qalb nisranija, imqaddsa u mifdija, li mfawwra bil-gratitudni mbag/ad issir /ajja: Kull ma tag/mlu jew tg/idu, ag/mlu kollox f ’isem il-Mulej 2esu’, u roddu /ajr lil Alla l-Missier permezz tieg/u (Kol 3, 17).

Knisja li titlob mill-qalb

L-innijiet Kristolo0i1i tal-2did Testment twieldu 4 /dan il-komunità nisranija li kienet tin0abar titlob. Komunità li kienet tin0abar ti11elebra l-litur0ija 4s-smig/ tal-Kelma ta’ Alla. Hija Kelma li tirrakkonta l-g/emejjel kbar ta’ Alla li se//ew 4l-4dwa mwettqa minn 2esu’ Kristu. Imqanqlin mill-Ispirtu l-ewwel insara kienu jwie0bu bil-4di u bil-kant g/al dan is-smig/. Fidi u kant li mbag/ad kienu jsiru /ajja.

Hawnhekk irridu ni7akru li l-ewwel insara kienu ji11elebraw l-litur0ija fuq il-mudell tal-litur0ija 4l-2udaji5mu, litur0ija

Nru.65

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 45

li kienet tinkludi 4ha s-smig/ tal-kelma ta’ Alla, l-omelija, i1-1elebrazzjoni ta’ l-g/emejjel salvi41i ta’ Alla bil-kant tas-salmi u innijiet o/ra. Eku ta’ dan it-tip ta’ litur0ija nsibuhom f ’Lq 4, 14-30 u Atti 13, 15-43. Ovvjament il-litur0ija nisranija g/andha karatteristika fondamentali di9erenti. Dan g/aliex hija hux biss smig/ tal-Kelma u 1elebrazzjoni, imma hija wkoll it-ti>ira ta’ l-G/id tal-Mulej, ji0i4eri 1-1elebrazzjoni 4l-pre5ent ta’ dak kollu li Alla wettaq g/all-bniedem bil-mewt u l-qawmien tal-Mulej 2esu’. Hija t-ti>ira ta’ l-ikla tal-Mulej, ikla li saret is-sinjal ta’ l-g/otja tal-Mulej fuq is-Salib.

Dan kollu ng/iduh biex nuru li l-innijiet li nsibu 4l-2did Testment huma mlaqqma 4t-tradizzjoni /ajja u s/i/a ta’ l-Antik Testment. Antik Testment li jsib il-milja u s-sens tieg/u 4l-0rajja tal-4dwa tal-Mulej. Huma innijiet allura li jg/annu l-misteru ta’ Kristu, mill-pre-e5istenza tieg/u, il-misteru ta’ l-inkarnazzjoni u l-0rajja kollha tal-4dwa li twassal g/all-e5altazzjoni tieg/u min-na/a ta’ Alla l-Missier.

8afna studju5i j5ommu li l-innijiet Kristolo0i1i li nsibu 6-Ittri ta’ San Pawl 0ew komposti qabel u l-appostlu jinqeda bihom u jda//alhom 6-ittri tieg/u. I5da din l-istqarrija llum forsi mhijiex daqshekk e5atta. Il-komunità nisranija bikrija, ta’ bejn is-snin 30 u 50 w.K. jidher li kellha litur0ija imposta aktar fuq il-2udaji5mu, ovvjament bil-karatteristika nisranija. Ta’ dan nsibu /jiel li nistg/u ng/aqqdu 6imkien 4l-Ktieb ta’ l-Atti ta’ l-Appostli: il-komunita’ nisranija kienet titlob bis-salmi (4, 23-31); kienu jitolbu ’l Alla g/al dak kollu li kien g/amel permezz tal-qaddej qaddis tieg/u 2esu’ (16,25); it-talb kien i1-1entru tal-/ajja ta’ kuljum tal-komunità nisranija, g/ajn tal-qawwa missjunarja tag/ha (1, 14; 2, 42-48); il-komunitajiet insara kollha kienu jitolbu, kemm dik ta’ 2erusalemm u kemm dik ta’ Antijokja (13, 2-3), dik tas-Samarija (8, 14-17) u kemm dik ta’ ?esarija (10, 24-48) u Korintu (14, 26). Imma jidher li l-komunitajiet ta’ San

Pawl kienu qed i4ttxu l-mod tag/hom kif jitolbu (ara: 1, Kor 11-14; Ef 5, 19 u Kol 3, 16). Jidher li kien f ’dawn il-komunitajiet li ssawru l-innijiet Kristolo0i1i li nsibu 6-Ittri Pawlini, komunitajiet li, aktar mill-Knisja-Omm ta’ 2erusalem u l-Knejjes tal-Lhudija, kienu jafu sewwa lill-Appostlu tal-0nus. Kienu dawn il-komunitajiet li 4hom issawru l-innijiet li b/ala sfond, aktar mill-Antik Testment in 0enerali kellhom it-tradizzjoni sapjenzjali biblika-ellenistika li ssib l-g/eruq tag/ha 4l-verzjoni Griega tal-Bibbja (Septua0inta – LXX, il-ver5joni w5ata 4l-komunitajiet ta’ l-insara ta’ nisel pagan). Fid-dawl ta’ din it-tradizzjoni spe1i4ka, per e5empju, il-komunita’ ta’ Antijokja qrat u tat interpretazzjoni 0dida lit-titli Kristolo0i1i li twieldu 4l-Knisja ta’ 2erusalemm, titli b/alma kienu Kristu, Mulej, Bin Alla. U din l-interpretazzjoni 0dida ma kenitx biss frott ir-ri6essjoni u t-talb ta’ din il-komunità, jew il-komunitajiet l-o/ra li waqqaf Pawlu, imma kienet ukoll frott il-predikazzjoni ta’ Pawlu. Mela, l-innijiet tat-tradizzjoni Pawlina, kif nistg/u insej/ulha tabil/aqq,

46 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.

twieldu f ’dawn il-komunitajiet li waqqaf jew /adem 4hom hu. Huma innijiet li jistg/u jitqiesu b/ala mlaqqmin 4r-ri6essjoni, 4l-predikazzjoni u 4l-/idma evan0elizzatri1i u kateketika ta’ San Pawl. Huma innijiet li jitlaqqmu bis-s/i/ 4t-teolo0ija Pawlina. Hu biss 4l-komunitajiet tat-tradizzjoni Pawlina li nsibu dawn it-tipi ta’ innijiet Kristolo0i1i mibnija fuq it-tradizzjoni profetika ta’ I5 52,13 – 53,12 u fuq dik biblika-sapjenzjali tat-testi me/uda mill-Ktieb tal-Proverbji, tal-G/erf u ta’ Bin Sirak.

Il-forma letterarja ta’ l-innijiet

L-innijiet Kristolo0i1i huma msawra minn dik li tissejja/ pro5a ritmata. Huma

innijiet li Pawlu jlaqqam 6-e5ortazzjonijiet tieg/u u 4t-tag/lim li huwa jg/addi lill-qarrejja tieg/u 6-Ittri tieg/u.

Il-pro5a ritmata ta’ dawn l-innijiet hija kkulurita bir-ritmu u dawk li jissej/u paralleli5mi (1 Tim 3, 16; Kol 1, 15-17) u paralleli5mi antiteti1i. L-innijiet mbag/ad g/andhom diversi forom letterarji: Ef 1, 3-14 jinkiteb ta/t forma ta’ talba ta’ barka li ssir lil Alla l-Missier ta’ Sidna 2esu’ Kristu; Fil 2, 6-11 hija ri6essjoni teolo0ika fuq l-umiltà ta’ Kristu bba5ata fuq l-iskema umiljazzjoni/e5altazzjoni li nsibu 6-G/anjiet tal-Qaddej So9erenti ta’ Ya/weh 4l-Ktieb ta’ I5aija; Kol 1, 15-20 u Ef 2, 14-18 huma g/anja lil Kristu g/al dawk li wettaq 4l-pjan tal-4dwa.

Huwa interessanti ninnotaw kif Pawlu jqieg/ed dawn l-innijiet 4l-kwadru aktar wiesa’ ta’ l-ittri tieg/u: l-innu ta’ Ef 1, 3-14 iqieg/du 4l-bidu ta’ l-ittra u jsir ukoll 7u/ solenni u impostazzjoni teolo0ika tag/ha; Fil 2, 6-11 jitqieg/ed 4l-kwadru ta’ l-e5ortazzjonijiet li nsibu f ’Fil 1, 27-2, 18 u jsir il-ba5i ta’ l-ittra kollha – biex Kristu jsir l-e5empju tan-nisrani f ’dak kollu li jag/mel; Kol 1, 15-20 u Ef 2, 14-18 huma mqieg/da mat-tag/lim duttrinali.

Hu x’inhu l-kwadru li 4hom huma mqieg/da dawn l-innijiet, ilkoll jg/annu lil Kristu u jippre5entaw ir-rwol tieg/u 4l-/olqien u 4l-4dwa, il-pre-e5istenza tieg/u, l-inkarnazzjoni u l-e5altazzjoni tieg/u, l-irwol tieg/u b/ala dak li 0ab is-sliem 6-univers u 4l-Knisja; huwa Hu li jwassal g/all-/olqien 0did u l-bniedem il-0did. Din il-Kristolo0ija titlaqqam 4t-Teolo0ija, 4s-sens li l-innijiet lil Kristu jsiru g/all-glorja ta’ Alla l-Missier, li mieg/U Kristu /abbibna u li permezz tieg/u l-Missier da//alna 4s-saltna tad-dawl.

Għal aktar tagħrif: BUSCEMI A.M., Gli Inni di Paolo, Una

Sinfonia a Cristo Signore, Jerusalem 2000; KARRIS R.J., A Symphony of New Testament Hyms, Minnesota 1996.

L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--. ! 47

!"#$$%&'$&(')&*'+&,-'-.%"/01&*.

!"#$%&'('%)(**+!,))($$-#.-/%/-0%*+1#/%2)3-''$-%

11233.'1.**'45%6-#78**"%9:(#*-;'"%<=6%

)($+>?%/-0%<//,@#,%$-$%AB%/-0%C"D8)@#,

48 ! L-A!" I#$%&&SA ! L'()' - S*""*#+!' ,--.