veljanovski, cento, ankara ve ekonomi__os.pdf · kurumların ekonomik analizi çağdaş...

Veljanovski, Cento, Hukuk ve Ekonomi, Ankara: Liberte Yayınları, Temmuz 2016.

Hukuk ve Ekonomi The Economics of Law Cento Veljanovski

Çeviren: Atilla Yayla

ISBN 13: 978-605-9823-11-1Liberte Yayınları® / 1961. Baskı: Temmuz 2016

© 2016, Liberte Yayınları®

© 2006, The Institute of Economic Affairs®

Bu kitap ilk olarak İngilizce’de The Institute of Economic Affairs tarafından The Economics of Law adıyla basılmıştır. Bu eserin müellifi olarak yazarın hakları mahfuzdur.

First published in English by The Institute of Economic Affairs under the tit-le The Economics of Law. The author has asserted his right to be identified as the author of this work.

Yayın Editörü: Hasan Yücel BaşdemirTashih: Abdulkadir PekelSayfa Düzeni: Liberte YayınlarıKapak Tasarımı: Muhsin DoğanBaskı: Tarcan Matbaası Adres: Zübeyde Hanım Mah. Samyeli Sok. No: 15, İskitler, Ankara Telefon: (312) 384 34 35-36 | Faks: (312) 384 34 37 | Sertifika No: 25744

Adres: GMK Bulvarı No: 108/16, 06570 Maltepe, AnkaraTelefon: (312) 230 87 03 | Faks: (312) 230 80 03E-mail: [email protected] | Web: www.liberte.com.tr | Sertifika No: 16438

Liberte Yayınları® Liberte Yayın Grubu’nun tescilli bir markasıdır.

Cento Veljanovski

Hukuk ve Ekonomi The Economics of Law Cento Veljanovski

Cento Veljanovski

Cento Veljanovski “Case Associates”in yönetici ortağı, rekabet ve düzenleyici ekonomi uygulayıcısı, hukuk ve ekonomide İktisadî İlişkiler Enstitüsü üyesi ve Günev Avustralya Üniversitesi Regülasyon ve Piya-sa Analizi Merkezi’nin ikinci dereceden kıdemli bir üyesidir. Ayrıca Hukukun Ekonomik Prensipleri kita-bının yazarıdır.

İÇİNDEKİLER

KONUYA GIRIŞ 9

BIR KISA TARIH 15

BIR TEŞVIK SISTEMI OLARAK HUKUK 31

EKONOMIK YAKLAŞIM 49

BAZI HUKUKÎ UYGULAMALAR 65

REKABET HUKUKU 93

REGÜLASYON 127

BITIRME SÖZLERI 157

İÇİNDEKİLER

9 CENTO VELJANOVSKI / HUKUK VE EKONOMI

1

KONUYA GİRİŞ

İktisat biliminin ilgi alanı kendi geleneksel iştigal sahası olan ekonomi ve piyasa mefhumlarının ötesine, gittikçe daha fazla taşmakta. Bu süreçte itibar kazanan bir çaba olarak

hukuka ekonomik yaklaşım, esasen modern fiyat teorisinin ve am-pirik tekniklerin hukukî süreçler ve kurumlar ile kanunların tahlili-ne, yorumuna ve değerlendirilmesine tatbikidir.

Bu Hobart Paper yayınının ilk baskısının yapıldığı 1990’larda Avrupa’da hukuk ve ekonomi hem bir entelektüel disiplin olarak hem de kamu politikasının ve hukuk reformunun bir temeli ola-rak gelişmeye çabalamaktaydı. Bugün ekonomiyi koordine etme-nin araçları olarak özel mülkiyet haklarının ve piyasaların fayda-ları ve bürokrasi ve regülasyonun etkinsizliği ve dezavantajları hakkında daha büyük bir farkındalık vardır. Ana çizgi iktisat ve hukuk kitapları artık kanunların ve hukuki kurumların ekonomik analizini kapsamaktadır ve “etkin” kanunlara ve piyasalara duyu-lan ihtiyaç ile “etkin” kanunlar ve piyasaların faydaları daha fazla teslim edilmektedir. Bazı alanlarda -kamu malları (utility) regü-lasyonu ile rekabet ve birleşme kanunları gibi- iktisat, hakikî bir etkiye sahiptir. İktisadî yaklaşım yalnızca hukukun bu alanlarında başka bir ilginç perspektif olarak değil fakat hukukun kendisinin bir esas parçası olarak görülür. Bu, ekonomik muhtevanın ve eko-nominin konuyla ilişkisinin aynı derecede vazıh olmadığı alan-larda, iktisadî yaklaşımın daha geniş kabulü için bir pratik ivme kazandırmıştır.

CENTO VELJANOVSKI10

‘Bir Zararlı Disiplin Bölünmesi’

Ekonominin hukuk ve hukukçular üzerinde sahip olduğu etkiyi abartmamak önemlidir. Hukuk ve ekonomi arasındaki bu gereksiz ve pozitif olarak zararlı bölünme, çok uzun bir süreden beridir var olagelmiştir. Her iki disiplin de Veblen’in “eğitimli yetersizlik” (tra-ined incapacity) dediği şeyden malüldür.

Hukukçular ve politika yapıcıları (policy maker) genellikle eko-nomiden ve sayıların dilinden anlamazlar. İngiliz hukuk camiası te-oriden, uzmanların ve akademisyenlerin kibrinden sakınır ve diğer disiplinlerden ‘hukuk’a dair kıymete şâyân bir fikir sâdır olabilece-ğini kabule yanaşmazlar. İktisatçıya göre hukukçuların yaklaşımı aşırı derecede tasvirî ve şekilcidir. İktisatçılar hukuk reformları ve hatta mevcut kanunların gayeleri ve tesirleri hakkında yorum yap-maya cüret ettiklerinde, onların mütalâaları (conclusions) ad hoc1 rasyonalizasyonlar (bahaneler), etik ve moral değer yargıları veya şüpheli kazuel (casual) ampirizme dayanan naif iddialar olarak be-lirir. Avusturalya’da yayınlanan Sydney Morning Herald gazetesinin ekonomi editörü, Avusturalya Hukuk Reformu Komisyonu’nun ra-poruna aşağıdaki gibi saldırdığı zaman, ülkedaşlarının karakteristik pervasızlığında, hukukçuların yaklaşımlarını tespit etmekteydi:

… gayet müdahaleci bir çare, tipik hukukçu kafası. Bu kafa, alâkalı ekonomik meselelerin pekçoğunu ihmâl eder ve hu-kukçunun, eğer doğru kanunlara sahip olsaydık dünyanın problemlerinin hepsinin çözülebileceği yolundaki kanaatine ulaşır. Pazar güçlerini anlayan ve pazar güçlerine saygı gös-teren bir hukukçu bulmak, bekârlığı anlayan ve bekârlığa saygı gösteren bir bebek giysisi üreticisi bulmak kadar zor-dur. Hukuk eğitimi almış bir kafa, pazar güçlerini yenmenin asla mümkün olmadığını, yalnızca onların beklenmedik şe-killerde isbat-ı vücut etmek üzere çarpıtabileceğini kavra-yamaz.2

1 Âna mahsus (ÇN).2 Sydney Morning Herald, 25 Mayıs 1981.

KONUYA GIRIŞ 11

“Yargıçlar pazarlardan daha yavaş fakat iktisatçılık mesleğinden daha hızlı hareket eder: Ölümcül bir kombinasyon.”

Yargıç F. Easterbrook (1987)

“İktisat çalışmamış bir hukukçu… bir halk düşmanı olmaya çok namzettir.”Yargıç Brandeis (1916)

“… her hukukçu iktisadı anlamaya çalışmalıdır. İktisatta, yasamanın amaç-larını, onları elde etmenin araçlarını ve maliyetini düşünmeye ve ölçmeye çağırılırız. Görürüz ki, her şey için başka bir şey vermek mecburiyetindeyiz ve kaybettiğimiz öbür avantajın karşısına, kazandığımız avantajı yerleştirme-yi ve seçtiğimiz zaman ne yaptığımızı bilmeyi öğreniriz”.

Yargıç O. W. Holmes (1897)

“[iktisat], hukuk hakkında, bilinçlice veya bilinçsizce düşünen ve yazan herkesin kullandığı güçlü ve gayet genel bir analiz aletidir… O, toplum-da genel bir hukuk teorisi için bir münasip başlangıç noktası temin eder. O, aynı zamanda -ve bu nokta vurgulanmalıdır- kuvvetli bir ampirik temele ve sağduyulu bir temele sahiptir. Beşerle ilgili herşey bol delil sağlamaktadır ki; sistem fiyatlama mekanizmasını, (en geniş anlamda) davranışı yaygın biçimde manipüle etmek için kullanmaktadır.”

Profesör L. Friedman (1984)

“Hukukun rasyonel şekilde incelenmesi açısından, bilim adamı şimdinin adamı olabilir fakat geleceğin adamı istatistikçi ve iktisat uzmanıdır.”

Yargıç O. W. Holmes (1897)

“Aynen diğer hukuk yapıcıların ekonomik faktörü gözardı ederek fonksi-yonlarını ifa etmeyi artık hayal edemeyeceği gibi, mahkemeler de, hukuk ilkesini beyan etme, açıklığa kavuşturma ve genişletme fonksiyonlarını icra ederken yapmakta oldukları işin ekonomik sonuçlarını ciddiye al-mak zorundadır.”

Yargıç M. Kirby (2005)

Kutu 1: İktisatsız hukuk – ‘Ölümcül bir kombinasyon’


2

BİR KISA TARİH

İktisat ile hukukun evlenmesi yeni değil. Hukuka ‘ekonomik’ yaklaşım Cesare Bonesara’nın (1764)1 ve Jeremy Bentham’ın (1789)2 faydacılığında; Adam Smith’in (1776)3

ve Karl Marx’ın (1861)4 politik ekonomisinde; ve en fazla John R. Commons’ın (1929)5 eserleriyle ilişkilendirilen Amerikan Kurumsalcı Okulu’nda bulunabilir. Aslında, çağdaş iktisat bir dal olarak modern iktisadın kurucusu olan Adam Smith’in ahlâkî ve siyasî felsefesinden türedi. Smith’ın Milletlerin Zenginliği adlı kitabı ahlâk felsefesini, iktisadı ve hukuku kapsayan daha genel bir teorinin yalnızca bir parçasıydı.6 Anglo-Amerikan ortak hu-kuku da, 18. asrın politik ekonomisinden derinlemesine etki-lendi. Yargıçlar, politikacılar ve politik iktisatçılar bir entelektüel çevre oluşturdular, bu çevrede fikirler açıkça tartışılıp paylaşıldı ve o dönemin çoğu hukukî hükümlerine ve hukukî yazılarına bakan biri, zamanın ekonomik yaklaşımının bir tatbikini değilse bile takdir edildiğini görür.

1 C. Bonesara, An Essay in Crime and Punishment, 1764.2 J. Bentham, An Introduction to the Principles of Morals and Legislation, 1789.3 A. Smith, The Wealth of Nations, 1776.4 K. Marx, Das Kapital, 1861.5 J. R. Commons, Legal Foundations of Capitalism, Macmillan, New York, 1924.6 Lectures on Jurisprudence adlı eseri, maalesef, hiç tamamlanamadı.

CENTO VELJANOVSKI16

Disiplinle İlgili Bölünmeler

Bu şecereye rağmen, hukukun ve kurumların ekonomik bakım-dan incelenmesi, Anglo-Amerikan iktisatçılar ve hukukçular arasında özellikle 2. Dünya Savaşı’ndan sonra itibar kaybetti. İktisatçıların bu ihmâli iki ana faktöre atfedildi. Birincisi, Kuzey Amerikalı birçok iktisatçı hukukun ve kurumların incelenmesini, aşırı tasvirci buldukları ve tutarlı bir teoriden mahrum bir eleşti-ri okulundan daha fazlası olarak görmedikleri Kurumsalcılık ile birleştirdi. Öyle ki, saygın bir iktisatçı olan Henry Houthakker 1959’da şunları yazabilmiştir:

Kurumların ekonomik analizi çağdaş iktisatçılar arasın-da ne yüksek saygı görür, ne de yaygın biçimde uygu-lanır. ‘Kurum’ kelimesinin tam da kendisi, artık, bu asrın ilk otuz yılı boyunca pek muteber olan, ekonomik feno-menlere hukuksal yaklaşımla mahzurlu bağlara sahiptir. Kurumsalcılığı hâkim pozisyonundan indiren muzaffer reaksiyondan pişmanlık duymak için pek az sebep var. Mamafih, iktisat bilimi kurumların incelenmesinden hâlâ çok şey öğrenebilir. Doğan analitik problemler hem gele-neksel teoriye bir meydan okumadır, hem de kabul edil-miş doktrinin izafiliğinin yararlı bir hatırlatıcısıdır.7

İktisatçıların ihmâlinin ikinci sebebi, iktisadın bir a priori bi-lim olmaktan ampirik bir bilim olmaya dönüşmesinde yatmakta-dır. Pozitivizmin iktisatta giderek büyüyen etkisi, matematiğin8 ve istatistiksel analizin gittikçe artan kullanımına paralel olarak, ik-tisatçının dikkatini ‘somut’ (hard) datanın bulunabileceği alanla-ra yöneltti. Kurumlar ve hukuk hem matematiksel modellemeye hem kolay ampirik analizlere meydan okur göründü ve bu yüzden ihmâl edildi.

7 H. S. Houthakker, “The Scope and Limits of Futures Trading”, M. Abramovitz vd.(eds), Allocation of Economic Resources, Stanford University Press, California, 1959, s.134.

8 Samuelson’un kamu malları üzerine klasik makalesi matematiğin gücünü üç sayfada gösterdi: P. A. Samuelson, “The Pure Theory of Public Expenditure”, Review of Economics and Statistics, 1954, 36: 387-9.


BİR TEŞVİK SİSTEMİ OLARAK HUKUK

Tartışmasızdır ki, her gözlemciye göre hukukçu-lar ve iktisatçılar radikal biçimde farklı düşünür ve tartı-şır. Hukukî akıl yürütme örnekle, argümanla ve kelimele-

rin lafzı ve yorumlanmasıyla ilerler. Hukukçular hukukî fikirleri ayırt etmek ve yorumlamak, göze çarpan gerçekleri teşhis etmek ve hukuku bu gerçeklere uygulamak üzere eğitilirler. Bir köşeye çekildiklerinde avukat, yargıç ve çoğu politika yapıcıları ekono-miden anlamanın yararlı olmadığını iddia edeceklerdir. Bunlar, iktisadın kafa karıştırıcı olduğunu, çünkü iktisatçıların birbiriyle anlaşamadığını (iki iktisatçının olduğu yerde üç fikir vardır) ve hiçbir net sonuca ulaşamadığını ileri sürerler (eğer tüm iktisat-çılar uçuca dizilseler, sağlam bir sonuca ulaşamazlar), ekonomi berbat bir durumdadır ve her hâlükârda hukuk, esas itibariyle ekonomik karakterli olmayan amaçları takip eder. Bu bölümde ekonomik akıl yürütme ile hukukî akıl yürütme arasındaki fark ele alınmaktadır.

Ex Post versus Ex Ante1

İktisatçılar hukuku bir değişen teşvikler sistemi olarak görürler; hukukçular ise hukuku bir kurallar ve prosedürler seti olarak gö-rürler. Bu, bir temel farktır.

1 Olan, olması istenene/beklenene karşı (ÇN).

3

CENTO VELJANOVSKI32

Hukukçular genel olarak geriye dönük (geçmişi kapsayan-ret-rospective) görüşü benimser. Onların hadiselerle ilgili tahkiki, eski vakalardaki kararlardan süzülen hukukî ilkelerin uygulanma-sı suretiyle çözülmesi gereken bir ihtilâfla başlar. İhtilâf doğduk-tan sonra hukukçu probleme müdahil olduğu için, hukukçunun problemin nasıl çözüleceği ve çözümün bilfiil problemin içinde bulunan tarafların refahını nasıl etkileyeceği üzerinde odaklan-ması gerekir, ki bu da gayet normaldir.

Hukukçular ve sıradan insanlar arasında hukuku, hukukun et-kisiyle ilgili algılamayı tahrif edebilecek bir kurallar ve prosedür-ler seti olarak görme yönünde ağır basan bir eğilim vardır. Örne-ğin, hukuk, kurbanlara tam tazmin edilme imkânı sağlayan yazılı kurallara göre belli bir maddî tazminat (substance) veya mükâfat (rewards) verilmesini yasaklar. Hukukun bireyleri etkileme biçimi hakkında bilgi edinmek için hukuk ders kitaplarına başvurmak; iktisat, siyaset ve komünizmin nihaî çöküşü hakkında bir anlayış kazanmak için Komünist Manifesto’yu okumanın sağlayacağı ka-dar fayda sağlar. Hukuk bilgisi hukukun yapısını ve etkilerini anla-mak için atılmış, eksik de olsa bir ilk adımdır sadece.

Diğer taraftan, iktisatçı, kararın ihtilâfa taraf olanların refahı üze-rindeki etkisiyle alâkalı değildir, fakat hukukun kendilerini muhte-melen buna benzer durumlarda bulacak tüm potansiyel muhasım-ların (litigants) ve bireylerin tercihlerini ve davranışlarını etkileme yoluyla (biçimiyle) alâkalıdır. İktisatçının olgusal soruşturması ih-tilâftan çok önce, her iki tarafın da faaliyetlerini bir ihtilâf ihtimâlini (imkânını) ve ihtilâfın getireceği maliyetler ile zararı minimize et-mek için reorganize etme fırsatına sahip olduğu zaman başlar. Hu-kuk, kayıpları (zararları) yeniden dağıtmanın bir metodu olarak gö-rülür, ki bu metodun amacı insanlara zararı azaltmak ve kaynakları daha etkin kullanmak için müşevvik sağlamaktır.

Yargıcın ve kanun koyucunun kaynakların tahsisini etkileyebi-


EKONOMİK YAKLAŞIM

Ekonomi genel olarak enflasyonun, işsizliğin ve pazarların incelenmesi olarak görülür. Bunlar, ihmâlkâr bir doktor hastasına yanlış bacağı kestiği için tazminat ödemek

zorunda olmalı mı olmamalı mı, bir gazete bir iftira atma olayında tazminat ödemek zorunda olmalı mı olmamalı mı, ne tür güvenlik regülasyonları etkindir, gibi konulara nispetle minicik bir öneme sahip görünür. Ancak, hukukun ekonomik analizinin bu konuları araştırmak için kullandığı iktisat [bilgisi], kerestenin fiyatını ana-liz etmek için kullandığı ile aynıdır. Bu iktisat fiyat teorisi olarak bilinir: Ekonomideki müstakil ünitelerin -firma, tüketici ve işçi- davranışının ve karşılıklı etkileşiminin incelenmesi.

İncil’den Bir Hikâye

İktisadın hukukî analizde ve hukukta niçin bir role sahip olması gerektiği suali, doğal olarak yükseltilir. Belki de hukuk ile iktisat arasındaki yakın ilişkiyi görmenin en iyi yolu İncil’deki şu hikâye üzerinde düşünmektir.

Tanrı dünyayı yarattığı zaman Âdem ile Havva’yı Cennet’e yerleştirdi. Tanrı hemen hemen aynı zamanda diğer iki şey daha yaptı:

▶ ilk olarak, bir ‘kanun’ koydu: Elmaları yeme;

▶ ikinci olarak, Âdem ve Havva’ya seçme yeteneği verdi.

4

CENTO VELJANOVSKI50

Ne yaptıklarını hepimiz biliyoruz. Kanunu çiğnediler ve insan cinsini kaynakların kıt ve insanların bencil olduğu bir dünyada ebedî mahkumiyete teslim ettiler. Tanrı insana bir tercih hakkı verdi -bir hukukî tercih- ve insan, bir ekonomik problem yarattı. İnsandan beklenen şey meşakkatsizce ve zevk içinde cennette ya-şamak yerine çalışması ve kendi kaderini belirlemesidir. Bu yüz-den bizim hukukî ve ekonomik sistemlerimiz aynı kanunu ihlâl eden bu davranışla başladı.

Bu İncil hikâyesi bize birkaç hakikat sunmaktadır. Birincisi, hukuk ve iktisat esas itibariyle aynı problemlerle meşgul olmak-tadır: Menfaatler çatışması doğuran kıtlık ve bencilliğin sosyal olarak arzu edilir sonuçlara nasıl kanalize edileceği. İktisatçılar ve hukukçular, sıklıkla öyleymiş gibi davranmakla suçlanmalarına rağmen, en eski mesleğe mensup değildir, fakat hem iktisatçılar hem hukukçular en eski problemi çözmekle alâkalıdırlar: Bireysel menfaatler çatıştığı zaman bireysel özgürlüklerin nasıl telif edile-ceği (uzlaştırılacağı). Pazar bir çözümdür, hukuk bir diğer çözüm-dür ve ikisi karşılıklı etkileşir.

İkincisi, iktisatçılar disiplinlerini insanın esas itibariyle şah-sî-çıkara göre davrandığını varsayan bir model üzerine inşa ede-cek kadar bilgece davranmışlardır. Genel olarak insanlar aziz de-ğildir. Alturizm üzerine kurulan bir hukukî ve ekonomik sistem, insanlara cennet vaat etse bile, kısa sürede çökecektir. Tanrı bunu yapmadı; şu ana kadar hiçbir insan ve toplum da Tanrı’nın yeter-siz olduğunu ispatlamadı.

Son olarak, bu hikâye bize, ilahî rehberliğin yardımıyla bile, hukukun söylediği şeyle insanların yaptığı şey arasında bire bir uyum (tekabül) olduğuna inanmanın bir hata olduğunu söyler. İnsanlar kanuna, ancak öyle davranmak menfaatlerineyse ria-yet edeceklerdir ve her olayda kanunların kendilerine yüklediği dezavantajları minimize etmeye çalışacaklardır.


BAZI HUKUKî UYGULAMALAR

Şimdi birkaç uygulamayı tartışarak hukuk ekonomi-sine zatiyet kazandırmanın zamanıdır.

İktisatçının Rolleri

Hukukun ekonomik analizi; üç farklı, fakat alâkalı çabayı ihtiva eder :hukukun etkilerini belirlemek için iktisadın kullanımı, eko-nomik bakımdan etkin hukuku teşhis etmek ve hukukî kuralları ve çözümleri öngörmek veya izah etmek. İktisatçı Alvin Klevorick bu çabaları iktisatçıların hukukî analizde oynayabileceği farklı rol-lere yeniden döktü:1

▶ Teknisyen- iktisatçı hukukî problemi hukukçular tarafından formüle edildiği şekliyle kabul edebilir ve problemi iktisadı uy-gulayarak çözmeye çalışabilir. A şirketi kendisine makine teda-riki için B şirketiyle yaptığı sözleşmeyi ihlâl ederek B şirketinin kâr kaybına sebep olur. Kayıp kârları hesaplamanın doğru te-meli nedir? Birleşik Krallık’ta ve Avrupa rekabet kanunlarında ‘ilgili pazar’ın tanımı ve rekabetçi değerlendirmeler; bir ikti-satçının giriş engellerini (bariyerlerini), benzer ürünler arasın-da yer alan ve onları ekonomik ikameler olarak sınıflandıracak çapraz esnekliğin derecesini ve satıcılar arasındaki rekabetin boyutunu teşhis etme becerilerini gerektirir (bkz. Bölüm 4).

1 Bu kategoriler şuradan alınmaktadır: A. Klevorick, “Law and Economic Theory: An Econo-mist’s View”, American Economic Review, 1975, 65: 237-43.

5

CENTO VELJANOVSKI66

İktisatçı burada hukukçulara, regülatörlere ve yargıçlara, hiç-bir şekilde onların yaklaşımına veya otoritesine meydan oku-maksızın, hukuku uygulamaları için yardım ediyor. Aşağıda, yaralananların (zarar görenlerin) mahkemeler yoluyla alması gereken tazminatın miktarını belirlemede iktisadın nasıl yar-dımcı olabileceğine bakmaktayız.

▶ Süper teknisyen- ikinci rol süper teknisyen rolüdür. Burada iktisatçı hukukun bir alanına, sanki onun amacı ekonomide kaynakların tahsisini iyileştirmekmiş gibi muamele eder. Suç ekonomisi [bu noktada] iyi bir örnek teşkil etmektedir. İktisa-dın suçu incelemek için kullanılması, başlangıçta alaya alındı, fakat şimdi politika oluşturulmasında önemli bir rol oynuyor. Meselâ, Birleşik Krallık İçişleri Bakanlığı (ABD Adâlet Bakan-lığı’na benzer bir şekilde) yakınlarda ‘suçun, uyuşturucunun ve göçün iktisatla ne alâkası vardır?’ başlığı altında iktisatçılar için bir ilân verdi. Sorunun cevabı:

İçişleri Bakanlığı güvenli, âdil ve müsamahakâr bir top-lum inşa etme misyonuna sahip. Böylesine geniş ve te-mel hedefler, önemli kaynaklar gerektirir ve biz yıllık 18 milyar paundluk bir bütçeye hükmediyoruz… fakat böyle heyecanlı hedefler söz konusu olduğunda her miktarda kaynak sınırlı kalacaktır, ki bu İçişleri Bakanlığı’nın poli-tikasının mümkün mertebe etkili ve randımanlı olmasını temin etmeyi fevkalâde önemli kılar.

Sizin devreye girdiğiniz yer burasıdır. Bir İçişleri Bakanlığı Ekonomik Müşaviri olarak, en yeni ekonomik düşünceyi suçun dürtülerini anlamakta kullanıyor olacaksınız, keza modelleme tekniklerinden siyasaların performansını de-ğerlendirmeye kadar müstakbel suç seviyesini ve ka-bahatli davranışı öngörmek için istifade ediyor olacak-sınız. Pazarlarla ilgili bilginizi uyuşturucu kullanımıyla, organize suçla ve yasa dışı göçle mücadele etmek için en etkili müdahaleleri belirlemeye yardım etmek üzere kullanacaksınız. Sizin organizasyonlar ve piyasa yapısı anlayışınız, hizmetlerin müsabaka edebilirliğine ve İçiş-


REKABET HUKUKU

Rekabet veya antitröst hukuku (kanunu) iş âlemi üzerinde şümullü bir etkiye sahiptir. Bir millî rekabet otoritesi veya Avrupa Komisyonu tarafından, bir firma

hakkında, sanayi ve pratikle ilgili bir başka soruşturmanın baş-lamadığı bir gün nadiren geçer.1 Son örnekler; aşırı kredi kartını, banka ve mobil telefon fiyatlarını, Microsoft’un kendisine ait bir işletim sistemi olan Widows’u rakiplerinin kullanımına kapattı-ğı iddiasını, ilaç şirketlerine fiyat sabitleme yüzünden bindirilen cezaları ve birleşmeyle ilgili mütemadiyen açılan soruşturmaları kapsamaktadır. Bütün bunlar, ilgili şirketlerin rekabeti sınırlayıcı ve nihayetinde tüketicilere (yansıyan) fiyatları yükseltici şekil-de davrandıkları veya gelecekte öyle davranacakları endişesini doğurur. Rekabet ve birleşme kanunları bunu önlemeye çalışır.2 Rekabet taraftarı gayeleri, etkili hukuka çevirmek çoğu zaman kolay olmadı. Çünkü regülatörler farklı rekabet ve rekabetçi zarar teorileri ile çalışır ve spesifik davalardaki vakalar hakkında çoğu zaman keskin biçimde farklı görüşler vardır.

Burada tartışmasız olan şey, rekabet kanunlarındaki olağanüstü

1 Avrupa rekabet ve birleşme kanunları Avrupa Komisyo’nun DG COMP olarak bilinen reka-bet genel direktörü tarafından uygulanır.

2 R. W. Crandall ve C. Winston, “Does Antitrust Improve Consumer Welfare? Assessing the Evidence”, Journal of Economic Perspectives, 2003, 17: 3-26; S. Davies ve A. Majumdar, The Development of Targets for Consumer Savings Arising from Competition Policy, Economics Discussion Paper 4, OFT 386, 2002.

6

CENTO VELJANOVSKI94

artıştır. Bu kitabın ilk bakısının yazıldığı zamanlarda3 çok az ülkede rekabet kanunu vardı, şimdi pek az ülkede rekabet kanunu yoktur. Son rakama göre 100’den çok ülkede rekabet kanunu vardır.

Bu ülkelerin çoğu Avrupa Topluluğu rekabet kanununu be-nimsemiştir, ki bu kanun Avrupa Birliği’ndeki 25 ülkenin kanunu-dur. AT rekabet kanunu çok kısadır. Bu kanun AT antlaşmasının üç maddesi -Madde 81 (antirekabetçi anlaşmalar ve karteller), Madde 82 (hâkimiyetin veya monopolizasyonun istismarı) ve Madde 87 (devlet yardımları)- ile AT Birleşme Regülasyonu’ndan oluşur. İlâveten AB’deki her ülke, kendisinin AB rekabet kanunla-rına dayanan millî rekabet ve birleşme kanunlarına sahiptir, fakat genellikle mahallî değişikliklerle ve farklı uygulama pratikleriyle.

Ekonomik Yaklaşımın Yükselmesi

İktisat şimdi AB ile ABD’nin rekabet ve birleşme kanunlarında merkezî bir yer işgal etmektedir.4 Saygın bir hukuk akademisyeni olan Richard Whish, şu yorumu yaptığı zaman, İngiltere’deki, ol-duğundan daha az önemli gösterme tavrını teşhir eder: ‘Rekabet kanunu iktisat ve iktisadî davranış hakkındadır ve konuyla meş-gul -ister bir hukukçu, regülatör, kamu görevlisi ister başka bir iş yapıyor olsun- olan herkes için, söz konusu ekonomik kavramlar hakkında az da olsa bilgi sahibi olmak esastır.’5

Baş Yargıç Posner, 2001’deki bir yazısında, şunu ilan ederken daha coşkundur: ‘Bugün [ABD] antitröst kanunu bir ekonomik ba-kımdan rasyonel prensipler bütünüdür.’6 Devam eder:

3 1990 (ÇN).4 P. Nicoliades, “An Essay on Economics and the Competition Law of the European Com-

munity”, Legal Issues of European Integration, 2000, 27: 7-27; W. E. Kovacic ve C. Shapiro, “Antitrust policy: a century of economic and legal thinking”, Journal of Economic Pers-pectives, 2000, 14: 43-60.

5 R. Whish, Competition Law, 5th. edn. Lexis Nexis, London, 2003, s. 1.6 R. A. Posner, Antitrust, 2nd ed., University of Chicago Press, Chicago, 2001, s. viii.

REKABET HUKUKU 95

Bugün –ister davacı, ister davalı veya savcı, ister yar-gıç, ister akademisyen veya enforme edilmiş gözlemci olsun- antitröstle profesyonel olarak ilgilenmiş hemen herkes sadece antitröst kanunlarının yegâne hedefinin ekonomik refahı teşvik etmek olduğunda anlaşmakla kalmaz, fakat bu hedefi gözeten spesifik iş pratiklerinin tutarlılığını belirlemekte kullanılması gereken ekonomik teorinin merkezî öğretileri üzerinde de anlaşır.7

İktisat hukukun yerini almamış olabilir, ama hukuk ve iktisat şimdi Avrupa antitröst ve birleşme kanunlarında öylesine birbirine geçmiştir ki, hukukî ve iktisadî yaklaşımlar hakkında ko-nuşmak imkânsızdır; yalnızca iyi ve kötü ekonomik yaklaşımlar hakkında konuşmak mümkündür. Dahası, ekonomik yaklaşımın yükselmesi iktisatçıların; regülatör, hukukçuların ve regülatörle-rin kanunu uygulamasına yardım eden ve şirketleri ve diğerlerini davalara ve daha yakınlarda zarar iddialarına karşı korumaya katkı veren politika danışmanları ve uzmanları olarak, daha aktif roller oynamasını sağlamıştır (4. kutu).

Sanat müzayede şirketi Sotheby’nin eski başkanı Alfred Taubman boş yere kendisinin fiyat sabitleme fikrine dayandı. Dâvâcılar, 1790’daki ölü-mü bir bilirkişi sıfatıyla mehkemede şahitlik yapmasını engellemezse, Adam Smith’in olan biteni bilebileceğini söylediler ve Milletlerin Zen-ginliği (isimli eserinden) şu sözlerini iktibas etiler: ‘Aynı şeyin ticareti-ni yapan insanlar, eğlence ve vakit geçirmek için bile nadiren bir araya gelirler, fakat konuşma halka karşı bir fesat veya bir fiyatları yükseltme tertibi ile son bulur’, Taubman’ın avukatları da şunu ileri sürdü: ‘Jürinin, oturumların basit gerçeğinden Taubman’ın suçuna yapabileceği müsa-ade edilemez sıçrayış riski, hükümet meşhur iktisatçı Adam Smith’ten bilirkişilik hizmeti kullanmaya karar verince çok arttırıldı’. Mahkeme bu argümanı, “Hükümet bu alıntıyı hukukun bir ifadesi olarak sunma-

7 Ibid., s. ix.

Kutu 4 – Mahkemedeki Adam Smith


REGÜLASYON

Regülasyon yükseliyor. Hiçbir zaman şimdikinden daha zengin veya daha regüle olmadık.1 Sadece Birleşik Krallığı alırsak, 2004’te 358 ciltlik hukuk mevzuatı, 682

ciltlik diğer mevzuat ve çok daha fazla mevzuat araçları olduğu ve bunların British Library’de 100 raf işgal ettiği hesaplandı. Bu büyüyen mevzuat hukuku (regülasyon) dağı ‘ortalama vatanda-şın satın alma gücünün ötesinde, kitap raflarının alabileceğinin ötesinde, çalışma mesaisinin ötesinde ve anlama kabiliyetinin ötesinde’ olarak tasvir edildi.2

Birleşik Krallık’ta hem Margaret Thatcher hem Tony Blair hü-kümetleri regülasyonların artmasından endişe duydu. Thatcher dönemindeki White Paper’lar3 ‘ABD-tarzı regülasyon’ denen şey-lerin aşırılıklarından kaçınma ihtiyacıyla ilgili endişelerle doluydu -sanayi ve tüketici üzerine aşırı yükler bindiren maliyet artı dava regülasyonu. Blair hükümeti ve şimdi AB Komisyonu iş yapmaya külfet bindiren, ekonomik büyümeyi ve verimliliği azaltan regü-lasyon ve ‘kırtasiyecilik’ hakkında gittikçe daha fazla endişe izhar etti. Gerçekten, regülasyonla ilgili reform siyasal gündemin üst sıralarına yerleşti. O kadar ki, 2005 Britanya genel seçiminde, iki

1 A. Schleifer, “Understanding Regulation”, European Financial Management, 2005, 11: 439-51; E. L. Glaeser ve A. Schleifer, “The Rise of Regulatory State”, Journal of Econo-mic Literature, 2003, 41: 401-25.

2 Sir Cecil Carr, Statute Law Committee’nin başkanı olduğu zaman, zikredildiği yer N. Cawt-horne, The Strange Laws of Old England, Piatkus, London, 2004, s. 1.

3 Herhangi bir meseleyle ilgili politik durum belgesi (ÇN).

7

CENTO VELJANOVSKI128

ana parti devlette israfı önlemek ve regülasyonun yükünü azalt-makla yapılabilecek maliyet tasarrufları üzerinde yarıştı. Öyle ki, Blair hükümeti regülasyon yükünde on milyar poundluk tasarruf taahhüt etti.

Bu endişelere ve çabalara rağmen, regülasyonlar ve onların de-tayları ile karmaşıklığı eksilmeden büyüdü. Margaret Thacher’ın hükümetleri boyunca arz-yanlı reformlar (liberalizasyon, özelleş-tirme ve deregülasyon) yarı otonom kamu organları tarafından idare edilen regülasyonun gittikçe artan kullanımına yol açtı.4 Bu arz-yanlı reformlar tüm Avrupya’ya yayıldılar. Fakat bu reformlar kaçınılmaz bir paradoks yarattı -özel mülk sahipliği kamu mülki-yetinin yerini aldıkça, devlet regülasyonu kitlevî şekilde büyüdü. Bu regülasyonun çoğu, yeni özelleştirilmiş kamu mallarının pa-zar gücünü kontrol etmede güçlü bir haklılığa sahipti. Özel mül-kiyet altındaki bir gaz veya elektrik şirketi, müşterilerine istediği fiyatı uygulamada ve diğerlerini rekabetten men etmekte özgür (serbest) bırakılamaz.5 Ekonomik regülasyon önce fiyat kontrol-leri ve giriş engellerinin ortadan kaldırılması (liberalizasyon) ve sonra erişim (access) ve yapısal reformlar biçiminde, derinlik ve incelik bakımından hatırı sayılır şekilde gelişti. Gerçekten, bazı alanlarda regülasyonla ilgili reformların hızı, bir ‘regülasyonel kendini tutamama hâline’ yol açtı –hâlihazırdaki yüksek işlem maliyetleri ve regülasyonel belirsizlikle birlikte bir gözden geçir-me, revizyon ve yeniden regüle etme süreci.

Büyüme, sosyal regülasyon adı verilen alanda da vuku buldu -emek (sosyal imtiyaz, cinsiyet ve ırk ayrımı, haksız işten çıkar-

4 Bkz. C. G. Veljanovski, Selling the State -Privatisation in Britian, Weidenfeld and Nicolson, London, 1988; C. G. Veljanovski (ed.), Privatisation and Competition -a Market Prospectus, IEA, London, 1989.

5 C.G.Veljanovski (ed.), Regulation and the market –an Assessment of the Growth of Regu-lation in the UK, IEA, London, 1993; J. Flemming (başkan), The Report of the Commission on the Regulation of Utilities, Hansard Society, European Policy Forum, London, 1996.


8

BİTİRME SÖZLERİ

Kanunlar bir amaç için vardır; kendi başlarına bir amaç değildir. Kanunlar rehberlik etmeye, kontrol etmeye ve cezalandırmaya çalışırlar. Buradan, hukukî mütalâala-

rın neredeyse tanımı icabı, hukukun haklılaştırmasını ve etkile-rini anlamayı kapsayacak şekilde genişletilmesi gerektiği sonucu çıkar. Lon Fuller’in gözlemlediği üzere, hukuk kendisinin (mün-feriden) hiçbir ayrı hedefi olmayan tek beşerî incelemedir. Huku-kun amaçları siyasal gücün kaba ifadeleri olarak değil, akılda ze-min bulmuş olarak görülebilir; bu amaçlar hukukun kendisinden değil fakat etikten, sosyolojiden ve iktisattan türetilmelidir.1

Benim görüşümce iktisat birkaç doğrudan sebeple, hukuk üzerinde her kapsamlı incelemenin tepesinde gelmektedir. Bi-rincisi, o, iktisatçılık mesleği tarafından yaygın biçimde kabul edilen son derece gelişmiş bir teoriye sahiptir. Diğer sosyal bilimlerin çoğu bunu iddia edemez. İkincisi, iktisat hukukun işleyişinde öylesine uygun bir rol oynar ki; onu ihmâl etmek ahmaklık olacaktır. Kanunlar, maliyetler bindirirler ve maliyet-leri kaydırırlar; maliyetlidirler; müşevvikler yaratırlar ve dav-ranışları değiştirirler. Üçüncüsü, ekonomik faktörlerin önemli olduğunu kabul etmesek bile, yine de doğrular, adâlet ve ahlâka ilişkin, önceden benimsenmiş fikirlerimizin neye mal olacağını bilmemiz gerekir. Çoğu zaman iktisadın basit uygulaması gizli ve tutarsız varsayımları ifşa edebilir ve faydalı öngörüler yarata-

1 L. L. Fuller, Anatomy of Law, Praefer, New York, 1968, s. 4.

TARTIŞMA SORULARI

1. Ekonomik akıl yürütme ile hukukî akıl yürütme arasındaki farkları tespit edin.

2. İktisat, hukukun ve regülasyonun analizine niçin uygulandı?

3. İktisatçılar ekonomik etkinlikle meşgulken, hukukçuların adâletle ilgili olduğu iddiasını tartışın.

4. Maliyetler ve faydalar ile kanunların bireysel davranışı etkile-me yolu arasındaki bağ nedir?

5. Coase Teoremi nedir? Bu teoremin hukukun ekonomik ana-lizindeki önemini tartışın.

6. ‘Makul ihtimam’ nosyonunun ekonomik bir tanımı var mıdır?

7. İktisatçılar bir cezaî müeyyide olarak neden para cezalarını tercih eder?

8. İktisat, rekabet kanunlarında bulunan, pazar ve etkin rekabet terimlerinin tanımına nasıl katkı yaptı?

9. Farklı regülasyon teorilerini tartışın.

10. Rant-arama nedir?

veljanovski, cento, ankara ve ekonomi__os.pdf · kurumların ekonomik analizi çağdaş...

Documents