Vl. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANAT! VE KÜL TÜREL MIRASI SEMPOZVUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

POUT<CNICO Ol MllANO Df PARTIMENTO Dl SCIENZA E

TECNOLOGfE DEll'AMBiENTE COSTRUITO

~ ~ MİRAS

SOCIAlORGANIZATION iN SUPPORT OF STUDYING OF

CULTURAL HERITAGE

VI. ULUSLARARASI

TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI VE KÜLTÜREL MİRASI

SEMPOZYUMU

/SANAT ETKİNLil<LERİ

KONYAOPINION, CULTURE AND PEOPLE OF ART

ASSOOATION

(Arkeoloji, Sanat Tarihi, Mimari, Bilim, Tarih, Edebiyat, Sanat ve Folklor)

VI. INTERNATIONAL

TURKIC CULTURE, ART AND CULTURAL HERITAGE SVMPOSIUM /ART ACTIVITY

(Archaeology, History of Art, Architecture, Science,

History, Literature, Art and Folklore)

Editör:

. Ahmet AYTAÇ

17-21 Eylül (/September) 2012.,Milano/İTALYA

VI. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI VE KÜLTÜREL MIRASI SEMPOZYUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

BURSA TÜRK iSlAM ESERLERi MÜZESi'NDEKi 206 ENVANTER NUMARALI MEMLÜK MUSHAF-1 ŞERİF'İ

THE MAMELUKE KORAN EXHIBİTED AT BURSA TURKİSH-MOSLEM ARTWORKS MUSEUM WİTH NUMBER 206

ABSTRACT

Aynur MAKTAL• Caner ŞAHIN**

This Mameıuı<e Koran (BTIEM I nr. 206) is one of the most important manuscript of its period among the other artworks exhibited at the museum regarding its historical importance as well as its size and ornamentations reflecting the characteristics of its period. The Koran has .been sent by Mamluk Sultan Berkuk as a gift for the maseloum of Yıldırım Beyazıt Han with a cauldron and candleholder. The last page contains a text explaining the dedication of Koran by Yıldırım Beyazıt to l.Murad Hüdavendigar Mosaleoum. it is estimated that this text has been added to the artwork after it is received from Mamluks.

Dimensions of the manuscript, which contains rich caligraphy and illumunation samples, is measured as 54 x 83 cm Regarding the decoration of the artwork, there is a caption illumination (serlevha) at its second and third pages. Ornaments (bezeme), which covers all over the pages, are designed very detailed. Each of the pages contains The roses (haşiye) designed in the form of medallion. in the Koran, section titles are also decorated with ornanements. At the section titles of 112 sections other than caption (serlevha), there are cartridges containing writings, mainly designed as "epigraph shaped'', forms at both left and right sides, and they have very diversifıed compositions as regards to colors and patterns. lt's original cover, which is restoreted completely, is now on the manustcript.

GİRİŞ Bursa Türk İslam Eserleri Müzesi (BTIEM) 206 envanter numarada

'kayıtlı Memluk Mushaf-ı Şerifi, tarihi açıdan olduğu kadar boyutları, tezyinatı ve cildi bakımından da çok kıymetlidir. ·

Hattatı 1 ve tahrir tarihi bilinmemekle birlikte Mushaftaki bazı kayıtlardan eserin tarihi XIV. yüzyıl olarak tahmin edilmiş olup, Müze'deki envantere de bu

• Yrd. Doç., Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, İzmir, aynur.maktal@deu.edu.tr. •• Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, lzmir, gelenekselturkelsanatla.ri@hotmail.com . 1 Hattatın bu yüzyı lda .yaşamış ve aynı zamanda Tuhfetü Uli'l-Elbab R Sınaati'l-Hatti Ve'l­Kitab adlı eserin de müellifi olan meşhur hattat MemlOklü Abdurrahman İbn Sayi'e ait olduğu düşünülmektedir. A.Alpaslan, Bursa'da büyük boy Kur'an olduğunu bildirmekle birlikte açıklama yapmamıştır. (A.Alpaslan, Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, s.14;lbn Sayl' için bkz.

503

VI. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI VE KÜLTÜREL MIRASI SEMPOZVUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

şekilde kaydedilmiştir. Kur'an "Nas" suresi ile 708. sayfada tamamlanır. Bu sayfanın karşısındaki 709. sayfaya ise farklı bir tarz ile yazılmış olan Türkçe metin şöyledir: "Gazi sultanların Sultam ve Ulu hakanlann yücesi; kafirlerle ve müşriklerle savaşan, tacirleri ve mürtedleri (dinden sapan/an) dize getiren merhum ve mağfurun leh (Allah günahlanm bağışlasın) Sultan oğlu Sultan Orhan oğlu, Sultan Murad oğlu Sultan Bayezid (Allah onların toprağım Cennete çevirsin; kalacak/an mekam Cennet yapsın), bu Yüce ve Şerefli Mushaf-ı Şerifi, Türbe-i Şerifinde okunması ve okuyanın, tilavet(okunan Kuran'dan hasıl olan) sevabını, vakıf ulu Sultanın ruhuna hediye etmesi için vakfetmiştir".

Resim1: Mushaf'ın Son İki Sayfası. Resim2: Cilt Kapağındaki Kayıt.

Ayrıca, Mushaf'ın yıpranmış olan orijinal cildi yerine takılmış olan yeşil renkli cilt kapağının iç kısmına da eski Türkçe "Murad Hüdavendigar'ın Kosova zaferini kazamp şehadetini müteakip Mıstr mem/üklerinden (Berkuk'un) hediye ettiği Kur'an-ı Kerim. 550 senelik bir tarihi vardtr" şeklinde el yazısı ile not düşülmüştür. Bu konudaki bilgiler, tarihi kayıtlarla da örtüşmektedir.2

Mushaf önceleri l.Murad Hüdavendigar Türbesi'nde iken, daha sonra BTİEM 'e getirilmiştir. Mushaf, türbede bulunduğu sürede yeşil renkli cilt ile kaplı olup ayrıca orijinal (eski) cildi de yanında muhafaza edilmiş; daha sonra ise restore edilmek üzere İstanbul Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi'ne gönderilmiştir. 1985- 1995 yılları arasında restorasyonu tamamlanarak, müzeye geri alınmıştır.3

ÖZELLİKLERİ: Kur'an- Kerim'de sure başları ise kufi ve sülüs, ayetler ise muhakkak

yazı ile 11 satır halinde yazılmıştır. Kur'an metni is (siyah), özel okutma

Müstakimzade, Tuhfe-i Hattatan, s.253;Suyolcuzade, Devhatü'l-Küttab, s.82; AH.Bayat, Hüsn-i Hat Bibliyografyası, lstanbul 2003,s.1. 2

" •• Sultan 1. Murad, Kosova meydan muharebesinde (1389) şehit düştüğü zaman Mem/Ok sultanı Melik-zahir Berkuk, Sultan Murad'rn Bursa'daki türbesinde okunmak üzere her bir cüzü ayrı ayrı olmak üzere otuz cüz Kur'an-ı Kerim vakfetmişti .. n(Şehabeddin Tekindağ, Berkuk Devrinde MemlOk Sultanlığı, lstanbul 1961, s.25) 3 Bu tarihler arasında eserin kağıdına müdahale edilerek "fümigasyon işlemr ve kağıt restorasyonu gerçekleştirilmiştir. Bu süre boyunca eserin orijinal cildinin de Mimar Sinan Üniversitesi Gelenekse! Türk El Sanatları Cilt Ana Sanat Dalı Öğretim Görevlisi lslam Seçen ve Yrd. Doç. Dr. Habip lşmen tarafından aslına uygun restorasyonu yapılmıştır. Böylece son devirlerde (XVll-XX. yüzyıllar arası olduğu tahmin ediliyor) eseri koruma amaçlı kullanılan yeşil cilt çıkarılarak, orijinal cilt tekrar esere takılmıştır.

504

Vl. ULUSLARARASI TÜRK KÜL TÜRÜ, SANATI VE KÜLTÜREL MIRASI SEMPOZVUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

işaretleri lal (kırmızı) mürekkepledir. Satır genişliği; 38cm, harf genişliği ise yaklaşık 2 mm'dir.

54cm

Çizim 1: Eserin Cilt Ölçüleri. Çizim 2: Eserin Sayfa Ölçüleri.

Resim 3: Mushaf ın Restore Edilmiş Orijinal Cildinden Detaylar.

Eserin orjinal cildi "kızıl kahve" renginde olup, bezeme bakımından oldukça zengin bir yapıya sahiptir. Üzerinde zencerek ve rumi kompozisyonları, geometrik düzenlemeler bulunmaktadır. İç kısmında rOmi helezonlar ve sülüs hatla yazılmış satırlar, kat'ı tekni~i le i lenmi tir.

Resim 4: Mushafın Yeşil Cildi ve Detaylar (81.5x54.3 cm.)

Resim 5: Mushafın Serlevhası.

505

VI. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI VE KÜLTÜREL MIRASI SEMPOZVUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

Birbirinin benzeri olan baş ve son sayfaların genel tasarımında,

yumuşatılmış bir geometrik düzenleme dikkati çeker.Köşeli olan iklil levha ve zencerek desenleri, madalyon(daire) ve den-dan (yarım daire) ile birleştirilerek keskinlikleri giderilmiştir. Kompozisyonda ise münhani ve rOmili desenler ile altın ve lacivert renkler hakimdir.

Eserin serlevhası karşılıklı çift sayfa biçimindedir.- Fatiha ve Bakara sürelerinin ilk ayetleri beşer satır muhakkak ve zer-endOd hat halinde yazılmış olup beyne's-sütOrtezhipli; yazılar siyah tahrirlidir.

Beyne's-sütOrların çevresinde serbest dolanan, lacivert ve siyahla tahrlrlenmiş altın ruml helezonlar mevcuttur. Helezonların arası ise kafes şeklinde çizgilerle taranmıştır. Ayet sonlarındaki duraklar, altın cetvelle sınırlandırılmış düzgün daire şeklinde olup içlerinde koyu kırmızı zemin üzerine zerendOd kOfl hattıyla "Ayef' yazısı tekrar etmektedir. Her iki sayfadaki Besmele keşidesi de münhani tezhiplidir. Sayfanın sol tarafında ve kenara yatık vaziyette üç tane madalyon(dairevl) şeklinde "haşiye gülü" yer alır. Bu sayfada bulunan yaklaşık 7,5cm. çapındaki güllerin içleri hataylve münhani ile bezelidir.

Serlevhadaki süreler, iklil levhalar arasında olup tezyinatları birbiriyle aynıdır. "Kitabeli zencerel<' şeklindeki bu levhaların üstte bulunanların içinde, sürelerin isimleri alttakilerde ise ayet sayısı ve indirildiği yerin adları beyaz renkli kOfl hatla yazılmıştır. Bunların zeminleri sıvama altm ile işlenmiş serbest dolantı rOml helezonlarla tamamen bezelidir.

Serlevha tezhibinde kenar suyu deseni, sağa ve sola tekrar eden rOml kompozisyondan oluşmaktadır. Kenar suyu tezhibi, lacivert zemin üzerine, sıvama altın rOml helezonlarından oluşmuştur. Orta bağ ve müstakil goncagül motifi, tekrar eden simetrik(aynalı) kompozisyonda aynı eksende iki merkezi oluşturmaktadır. Beyaz renkli iplik şerit devam ettirilerek, goncagül motifini rOml kompozisyondan ayırmıştır. En dışta lacivert kuzu, kısa ve küt tığlar ile sonlandırılmıştır.

Eserdeki sOrebaşlarının tamamı iklil levha tezyinlidir. Süre isimleri; zer (altın) veya beyaz, çividi (lacivert), yeşil, kırmızı, turuncu (sülyen) gibi çeşitli renklerde ve farklı . yazı çeşitleriyle, buradaki dendanlı-kltabeli alanlar içine

. yazılmıştır. Yazı zeminleri de, birbirinden farklı renklerde rOml helezonlarla -bezenmiştir. İklil levha kenarları ise anahtarlı zencerek deseni ile çevrelenmiştir:

Ayrıca, sayfa kenarlarında (haşiye) baş ve son sayfaların aksine sayfaya dik vaziyette duran madalyon şeklinde bezenmiş güner de bulunmaktadır. Tığ biçimleri kısa ve küt olup, özellikle yuvarlak formların kenarlarında pubçuklar daha belirgin vaziyettedir.

Mushaf'ın son iki sayfasının düzeni ve tezhibi de, serlevha ile benzer özellikte ve karşılıklı iki sayfa halinde tezhiplenmiştir. 4

4 Kitap Tezhipleri için bkz. Zeren Tanındı, "Kitap ve Tezhibi', Osmanlı Uygarlığı, Ankara 2004, s.865-892.

506

VI. ULUSLARARASI TÜRK KÜL TÜRÜ, SANATI VE KÜLTÜREL MIRASI SEMPOZYUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

Resim 7: Mushafın Haşiye Gülü Bezemelerinden örnekler. Resim 8: Mushaf'ın Serlevha Tezhip Detayları.

SaJft:W ·u.~J1~J1.l,,,r ,..,..._a.,,ıı :hU . .$C1!1 An.u)•~ih);t•• ~~••ç.pt rMı6.5cm ILHTitt :Ulıb "l'uı~:JCUD

S..)11:'17 ·.w~s~ JJt1a111..{,n· Tsp4ııı.ao,-.ı .uauaa ~·{lonlit);f­)t...d.Ai) .. e.,. :U1:11:ıuıtw:I

IWT&ıt : Stlib "l'uJ KaZıalı!ı :Jtııa

.$.IJtl ~ '1)

·.lf".~.Sitol.JI~ u,v,.t· TopU.aU.,•1 :fJ"ı)ha ~(8Wd'1r):laıı

"1'.ht)'fflClpt ;Sı6.Jcm lluiltt; :Slltt \'&O~: .. _

s..,r.:6J1 ~ShulJI~.

/UJ'Cf· 1'"'fob.aı...,.. :Uıl.Uuıı

Alnsp(hnl"'1);; 1 -M~ ... (ap :SJıOno nııntt ıtalJ Yan~ :.&11:1;11

Resim 9: Surebaşı Tezhiplerinden örnekler

507

VI. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ, SANATI VE KÜL TÜREL MIRASI SEMPOZYUMU/ SANAT ETKiNLiKLERi

SONUÇ Oldukça zengin tezyinata sahip olan eserin orijinal cilt kapağında ve

yazman·ın içindeki diğer tezhiplerde, rüm/ motifinin hakim olduğu görülür. Yüzey düzenlemelerinde, geometrik desenler dikkat çekmektedir. Özellikle kitabe açma, kenar suyu ve haşiyelerdeki tek veya sıralı gül formlarıyla duraklarda, madalyon(dairevl) formlar; arasuyu desenlerindeki zencerek kompozisyonlar, cetvellerde (+, -) süslemeler, beyne's-sütur1arda dendan ve çizgi taramaları; düzensiz kıvrım ve yuvarlak çizgilerden oluşan münhamler, kalın gövdeli rüml desenler tezhipte dönem özelliklerini yansıtan karakteristikler olarak karşımıza çıkmaktadır:-- - -----

Eserin tezhibinde hakim olan renk altın ve lacivert olup; cetvel, kuzu, arasuyu, motif içinde v,e desen ayırmalarda (pafta) siyah.beyaz, kırmızı, turuncu.yeşil renkler de kullanılmıştır.

Eserin kağıt ve cilt restorasyonu geçirmiştir. Tamamen tahrip olmuş zahriye sayfasından, sadece sayfa kenarlarında bulunan dairevi (madalyon) tezylnatın bir kısmı günümüze -kadar ulaşabilmiştir. Bunu takip eden serlevhada, özellikle "Bakara" suresinin alt tarafındaki arasuyu, iklil levha ve kenar suyu bezemelerinin tahribat derecesi, uygulanan yamalardan rahatlıkla anlaşılabilmektedir.

Kesin tarihi bilinmemekle birlikte, XIV. yüzyıl olarak kaydedilmiş olan Memlük Mushafı' gerek ait olduğu döneme ilişkin mushaf tezhibi özelliklerini yansıtması, gerekse 54x83 cm ölçülerinde büyük boy Mushaf a örnek teşkil etmesi bakımından, yazma eserler kategorisinde son derece önemlidir.

KAYNAKÇA ABDURRAHMAN Yusuf İbn Sayi'; Tuhfetü uli'l-el-bab fi sınaati'l-hat ve'l-kitab, Tunus1967) ALPARSLAN Ali. ,Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, İstanbul 1999. MÜSTAKİMzADE, Süleyman Saadettin, Tuhfe-i Hattatin, (nşr.İbnülemin Mahmud Kemal),İstanbul 1942s. 253; SUYOLCUzADE, Mehmet Necip, Devhatü'l-küttab (nşr.Kilisli Muallim Rifat),İstanbu l 1942,s.82

. BAYAT, A.H., Hüsn-i Hat Bibliyografyası, İstanbul 2003,s.1 · TEK1NDAG Şehabeddin, Berkuk Devrinde Memluk Sultanlığı, İstanbul 1961,

s.25 TANINDI, Zeren.,"Kitap ve Tezhibi",Osmanlı Uygarlığı, Ankara 2004, s.865-892.

508