De dood leeft

Meike Gooijer

8 december 2014

Fontys hogeschool voor de kunsten1

De dood leeft

-Door Meike Gooijer-

Afbeelding voorkant: Untitled, 2014. Meike GooijerFoto

2

Inhoudsopgave

Verantwoording

De ontwikkeling in het afbeelden van de dood in de westerse cultuur.

- Ars Moriendi

- Post mortem schilderkunst

- Rodolph Bresdin en Odilon Redon

Inleiding hedendaagse kunstenaars

- Christian Boltanski

- Andres Serreno

- Doris Salcedo

- Ron Mueck

- Jan Fabre

- Damien Hirst

- Jodie Carey

Conclusie

Hoe gaan niet-westerse culturen om met de dood?

Het Boeddhisme- Miyako Ishiushi

Het Hindoeïsme- T.V. Santhosh

De Islam- Youssef Abdelké

Zuidelijk Afrika- Mario Macilau

Conclusie

Bronvermelding

Pag. 4

Pag. 5-6

Pag. 7-8

Pag. 9

Pag. 10-11

Pag. 12

Pag. 13-14

Pag. 15-17

Pag. 18-19

Pag. 20-21

Pag. 22-23

Pag. 24-25

Pag. 26-27

Pag. 28

Pag. 29

Pag. 30-31

Pag. 32-34

Pag. 35-37

Pag. 38-40

Pag. 41

Pag. 42-46

3

Verantwoording

Vanuit mijn praktijkwerk ben ik op het onderwerp van deze scriptie gekomen. Ik heb vaak de dood als onderwerp in mijn werken, maar vond het altijd lastig hoe ik dit moest verbeelden. Hieruit ontstond de vraag: Hoe verwerken (andere) kunstenaars de dood als onderwerp in hun kunstwerken?

Ikzelf ben westers en ben niet gelovig. Volgens het artikel ‘Duizend doden sterven’ in de Volkskrant heeft iedereen een doodsangst. De dood, The great unkown, we zijn er allemaal in zeker mate bang voor, maar praten er het liefst niet over. Het gaat hier om existentiële doodsangst, de wetenschap dat jouw leven en al jouw gedachten en gevoelens ophouden te bestaan1. In zekere maten heb ik ook een doodsangst. Mijn ouders hebben erg laat kinderen gekregen waardoor ik in mijn vroege jeugd al veel in aanraking ben gekomen met de dood. Deze confrontatie heeft mij erg bewust gemaakt van het leven en de dood die volgt.

Wanneer de kunstenaar de dood als onderwerp heeft, is het belangrijk hoe de kunstenaar zelf over de dood denkt, omdat dit invloed heeft op de verbeelding ervan. Hoe er over de dood gedacht wordt, is meestal afhankelijk van de cultuur en het geloof waar men in is opgegroeid. Wanneer de dood wordt gezien als het einde van alles, zal deze een stuk negatiever worden afgebeeld dan wanneer de dood gezien wordt als het begin van een beter leven.

Vooral de westerse cultuur ziet de dood negatief in, vandaar dat mijn onderzoek de tegenstelling tussen westerse en niet-westerse opvattingen over de dood belicht. Hierin zijn vooral de culturen van belang die, op gebied van denkbeeld over de dood, in groot contrast staan met de westerse cultuur.Voordat ik de vergelijking tussen westers en niet-westers wil maken, moet ik eerst weten hoe de kunstenaars uit het westen de dood gebruiken in hun werk.In hoofdstuk 1 onderzoek ik eerst de geschiedenis van de dood als onderwerp. Dit doe ik vanaf de middeleeuwen tot nu aan de hand van verschillende kunstenaars.In hoofdstuk 2 vergelijk ik kunstenaars uit andere werelddelen en geloven met de westerse kunst. Hierbij kijk ik hoe de dood terugkomt in het werk, of de verschillende geloofsovertuigingen uitmaken voor de kunstenaar en wat de opvatting over de dood van de kunstenaar zelf is.

1 Ali, H (2014, augustus 27) Duizend doden sterven. De Volkskrant pp. V2, V4

4

De ontwikkelingen in het afbeelden van de dood in de westerse cultuur.

“De voortdurende nabijheid van de dood en de betrekkelijkheid van het aardse: wie kunstwerken door de eeuwen heen bekijkt, ziet het thema Memento Mori (gedenkt te sterven) met grote regelmaat terug. Vooral in de zeventiende eeuw werden er veel vanitasschilderijen gemaakt over de leegheid van het aardse leven. Niet alleen schedels staan voor deze symboliek, maar bijvoorbeeld ook verwelkte bloemen, klokken of gedoofde kaarsen. Het thema Memento Mori is in de eeuwen die volgden een grote inspiratiebron gebleven”2

Het westen is van oorsprong christelijk. Veel kunst, dat de dood als onderwerp heeft, is gemaakt vanuit religieuze opvattingen.

Om deze kunst te verklaren geef ik eerst een kleine samenvatting van het christelijk geloof.

Het christendom gelooft in God en dat hij ieder mens heeft gemaakt. Het levensdoel van een christen is om God te dienen en aanbidden. De christenen geloven in een hemel en een hel. Waar je naartoe gaat is afhankelijk van de keuzes die je in het leven gemaakt hebt.Het christendom bestaat uit verschillende ondergeloven zoals katholieken, protestanten en gereformeerden. Hoe je in de hemel komt is verschillend per geloof. Volgens een deel van de protestanten moet je wel in God geloven om in de hemel te komen, maar hoef je hiervoor niet gedoopt te zijn. Ook geloven zij dat een mens zichzelf niet kan redden met goede daden, want dit hangt allemaal van Gods genade af. Andere protestanten geloven wel in een vrije wil van de mens. Of iemand christen wordt hangt af van Gods wil en de keuze van de mens zelf. Bij de gereformeerde wordt geloofd dat God allang heeft vastgesteld wie naar de hemel en wie naar de hel gaat en kan je als mens daar geen invloed meer op hebben in het leven. Katholieken geloven wel dat je invloed kan hebben op Gods keuze. Goed werk doen in het leven kan invloed hebben op de redding. Daarnaast is gehoorzaamheid aan de kerk en haar tradities ook erg belangrijk. Hierbij is de doping en reformatie dus wel van belang.

Het christelijk beeld van de dood is dus de hemel en de hel. De hemel, het paradijs, is de plaats waar God woont. Het is een plaats van vrede en geluk, waar geen negatieve dingen meer zijn. De zielen van de gelovigen mogen hier eeuwig in het gezelschap van God blijven. Ook wordt er in de Bijbel gesproken over een taak voor iedereen in de hemel, maar deze taak is niet verder omschreven. De hel is het tegenovergestelde van de hemel. In de hel is God afwezig en leven de doden samen met de duivel. Deze plek wordt beschreven als een grot vol brandende vuren met duivels.

Het leven van de christenen staat in het teken van God. Dit heeft veel invloed op het leven van alledag. Zo zijn veel christenen tegen abortus en euthanasie, omdat in de tien geboden staat dat je niet mag doden. Dit is ook de reden waarom katholieken zelfmoord afkeuren. Op die manier kan je niet in de hemel komen. Protestanten zien dit anders, hier hangt het af of de persoon een gelovige was. Deze beweegredenen hebben ook invloed op het overlijden. Crematie werd vroeg gezien als heidens en hierdoor werd iedereen begraven. Tegenwoordig is het heel normaal in Nederland om gecremeerd te worden, al zijn sommige orthodoxe stromingen er nog op tegen.3

2 Memento mori – damien hirst (2014) [tentoonstelling]

3 De Waardt, M.(z.j.) Een christelijke kijk op leven en sterven

5

Wat we nu dus zien in het christendom is een duidelijke visie over de dood en wat erna gebeurd. Hier blijft echter wel de angst of je in de hemel of de hel belandt. Dit heeft veel invloed op het dagelijks leven, omdat je invloed kan hebben op de keuze van God.

Inmiddels is een groot deel van de westerse bevolking niet gelovig.Het niet kunnen vasthouden aan een geloof heeft zo zijn vrijheden, maar ook zijn beperkingen. Deze beperkingen zijn vooral terug te vinden in de gedachte over de dood. Bij de meeste geloven is er een duidelijk beeld van de dood en waar je terecht komt wanneer je overlijdt. Zonder geloof heb je geen vaststaand beeld over de dood en het leven na de dood.Omdat niemand met zekerheid kan zeggen wat er na de dood komt, is er in de westerse cultuur een doodsangst ontstaan.

Voor een niet-gelovige is niet met zekerheid te zeggen wat hij denkt dat er na de dood gebeurt. Iedereen heeft daar zijn eigen bedenkingen over. Als we kijken naar het artikel van de Volkskrant, waarin patiënten met doodsangst van rouwtherapeut Derksen wordt gevraagd de dood te tekenen, zien we dat ze de clichés tekenen; heksen, monsters, zwarte beesten, een kerkhof in de duisternis of een ondergaande zon2.Hieruit blijkt dat de dood als iets engs en beangstigends wordt gezien, dit in tegenstelling tot het beeld wat gelovige mensen in het westen hebben.

Met de beschrijving van de volgende kunstenaars wil ik het verschil tussen het verleden en nu weergeven. Hierbij leg ik de nadruk op de reden van de kunstenaar om de dood als onderwerp te nemen.

6

Ars Moriendi

De Ars Moriendi waren teksten en afbeeldingen uit de middeleeuwen waarop werd uitgelegd hoe christenen zich op de dood moesten voorbereiden. Ars moriendi betekent ‘de kunst van het sterven’ en zorgt dat de christenen op een goede manier dood gaan, zodat ze in de hemel belanden. Ook leert het de christen hoe ze een plotselinge dood kunnen omzeilen.

Het was de bedoeling dat een stervende verzoend was met God en de wereld, waardoor hij op zijn sterfbed een voorbeeld zou zijn voor anderen. Om te verzoenen met God moet je op je sterfbed rouwen om elke fout die je hebt gemaakt in het leven, zodat God het goed kon pleiten.

Tegenover de Ars Moriendi stond de Ars Vivendi, de kunst van het leven. Deze geschriften over de christelijke leer werden vooral bekend tijdens het uitbreken van de eerste epidemieën. De geschriften zijn anoniem geschreven, maar toch blijkt dat het Jean de Gerson (1363-1429) was die de eerste versie van de Ars Moriendi schreef rond 1400.

In het boek staan verschillende onderwerpen per hoofdstuk beschreven. Zo gaat het eerst hoofdstuk over de dood van goede christenen. De christenen die graag dood willen gaan zodat ze samen kunnen zijn met God. Een goed leven betekent dat je goed zal dood gaan.

Het tweede hoofdstuk vertelt wat er mis kan gaan tijdens het sterven. Dit wordt verteld in de vorm van verleidingen; de verleiding om niet te geloven of het geloof te bevragen, om wanhopig te zijn en niet om vergiffenis te vragen, om ongeduldig te zijn, om ijdel en zelfingenomen te zijn in plaats van nederig en de verleiding om gierig te zijn.

Het derde hoofdstuk gaat over de vragen die de stervende zal hebben en over het blijven geloven in God en hun zonden te bekennen.

Het vierde hoofdstuk vraagt om de dood van christus te imiteren, waardoor je op een goede en makkelijke manier zal sterven. Na het sterven zal er dan een beloning zijn.

Het vijfde hoofdstuk worden de omstanders aangesproken. Er wordt gevraagd of de dierbaren de stervende willen helpen. Zij moeten de voorschriften volgen en de tijdens het sterven beelden van kruizen en heiligen laten zien en hem aanmoedigen om zich over te geven aan God en zijn bezittingen aan God te geven.4

4 Duclow, D.F. (2014) Ars Moriendi.

7

Hier geef ik een voorbeeld van een schilderij dat gebruik maakte van de Ars Moriendi. We zien hier een werk van Jheronimus Bosch (1450-1516), een schilder behorend tot de noordelijke renaissance. Bosch werd ook wel de duivelmaker genoemd vanwege het maken van meerdere schilderijen van satirische voorstellingen. Dit is een detail van het algehele schilderij de zeven dodelijke zondes en de vier uitersten (1500-25) (figuur 2). Het detail de dood (figuur 1) is samen met het laatste oordeel, de hel en de hemel afgebeeld in de vier hoeken van het werk. We zien hier een persoon op een sterfbed waar verschillende mensen om hem heen staan die rituelen uitvoeren. Dit is afgeleid van het vijfde hoofdstuk van de Ars Moriendi, waarin de omstanders worden aangesproken. Zo zien we dat de voorste persoon met de monnikspij aan een kruis ophoudt zoals staat beschreven in het boek. Achter het hoofdeinde van het bed zien we een engel, de duivel en de dood zelf wachtend tot de man sterft.

8

1 de zeven dodelijke zonden en de vier uitersten, 1500-25 Jheronimus Bosch Oliverf op doek 120 x 150 cm

2 detail: de dood

Post Mortem schilderkunst

3 Catharina Margaretha van Valkenburg, 1682Johannes Thopas olieverf op doek 58 x 71.5 cm

In de vijftiende eeuw ontstond in Vlaanderen een nieuwe schilderkunst. Het afbeelden van overleden kinderen als herinnering en als bescherming van het overleden kind. Een van de oudste voorbeelden van dit type is een Zuid-Nederlands portret uit 1584. Het overgrote deel van de nog bestaande doodsbedjes stamt echter uit de zeventiende eeuw. Deze schilderwerken zijn erg interessant aangezien het ons inzicht verschaft in de overlijdensrituelen van die tijd. Ook zijn er op de werken veel allegorische elementen te vinden zoals zandlopers en gedoofde fakkels. Verder zijn de kinderen vaak aangekleed met een wit doodshemd, een gevlochten hoofdkrans van bloemen of groen, gouden lovertjes en zilverpapier. Daarnaast heeft het kind vaak een bloem of een boeket bloemen in de hand. Deze voorwerpen zorgden ervoor dat het kind werd beschermd tegen kwade geesten die op de loer lagen (figuur 4).

Een aparte categorie vormen de portretten van meerlingen. De geboorte van een meerling was al een bijzondere gebeurtenis, maar met de technieken van toen was het erg uitzonderlijk dat alle baby’s het zouden overleven. In de afbeelding van meerlingen worden alle kinderen weergegeven, ook de baby’s die dood zijn. Een populair portret van een meerling is De Dordtse drieling (figuur 3). Van de vier kinderen zijn de namen en leeftijd in dagen en uren weergegeven. We zien dat hier drie kinderen in leven blijven en de vierde, Elisabeth, overleed een half uur na haar geboorte. Ze ligt in een doodshemd opgebaard op een kussen. Zoals hierboven uitgelegd draagt de baby eens krans op het hoofd en liggen om haar heen groene takjes. Naast een wit doodshemd worden overleden kinderen van een meerling ook aangeduid met gesloten ogen. De levende kinderen hebben de ogen wel open.

De kinderportretten kwamen op in de vijftiende en zestiende eeuw, maar kwamen echt op hun hoogtepunt in de zeventiende eeuw. In de achttiende eeuw zien we op een enkel familieportret nog een engel zweven, maar na 1700 houdt het genre op te bestaan. Tot in 1880 de fotografie het kinderportret weer nieuw leven inblaast.56

5Sliggers, B.G. (1998) Naar het lijk. Het Nederlandse doodsportret 1500-heden.

6 Aries, P (1983) Images de l’homme devant la mort.

9

4 De Dordtse drieling, 1621 olieverf op paneel 75 x 104 cm

Rodolphe Bresdin en Odilon Redon

Bertrand-Jean Redon ook wel Odilon Redon (1840-1916) was een schilder uit het symbolisme en de zwarte romantiek. De Franse kunstenaar Rodolphe Bresdin (1822-1885) was de leraar van Redon en samen kregen ze eind van de negentiende eeuw bekendheid met hun technisch knappe en zeer gedetailleerde naturalistische prenten. De vervreemde droomwerelden die zijn afgebeeld in deze prenten tonen de rijke verbeeldingskracht van

10

Bresdin en Redon, die de donkere kanten van de menselijke geest blootleggen7.

5 Et celui qui était monté dessus se nommait la mort, 1899 Odilon Redon Lithografie 31 x 22.5 cm

Op Bresdins La Comédie de la Mort (de komedie van de dood) (figuur 5) zien we een onmogelijk landschap vol met bomen en struiken die de vorm van demonen aannemen. Het wemelt van de vogels met rattenhoofden en groentestaarten. De grond is bezaaid met menselijke botten, wervels, ribben en schedels. Er staan knotwilgen met skeletten die hun armen opgooien en overwinningsliederen zingen terwijl links Christus wegvliegt naar een hemel vol met wolken. In het midden zien we een kluizenaar in de uitsparing van de grot die nadenken met zijn hoofd tussen zijn handen. Links ervan een bedelaar die sterft door hongersnood en vervormde botten. Hij steekt zijn voeten uit naar het meertje.8

Op Redons Et celui qui était monté dessus se nommait la mort(hij die erop zat werd de dood genoemd) (figuur 6) zien we een skelet in de duisternis die zijn armen verheft met daarin een speer of een lang zwaard. Het skelet zit op een galopperend paard. Het loopt over lichtgevende halve cirkels.

In beide werken zien we een verhaal over de dood. De dood is weergegeven door het skelet en door andere rariteiten. De grote fantasie zorgt ervoor dat de dood er erg schrikwekkend uitziet. Bresdin en Redon maken deze werken vanuit een negentiende-eeuws perspectief,

7 Persoonlijke communicatie, 18 november 20148 Rodoplhe Bresdin (2011)

11

6 La Comédie de la Mort, 1854 Rodolphe Bresdin Lithografie 34.5 x 25.3 cm

waarbij de dood nog als een groot en ongrijpbaar mysterie gezien werd. Deze tekeningen zijn dus bedoeld om een mogelijk beeld van de dood te geven, maar deze ziet er niet positief uit.

12

Hedendaagse kunst

In de hedendaagse kunst is het geloof een stuk minder van belang. Hier bespreek ik de volgende kunstenaars die met een andere manier met de dood omgaan; Christian Boltanski, Andres Serrano, Doris Salcedo, Ron Mueck, Damien Hirst, Jan Fabre en Jodie Carey.

Na deze beschrijving van de kunstenaars geef ik een conclusie waarin ik het verleden met nu vergelijk en de verschillende redenen van afbeelden opsom.

13

Christian Boltanski

De Franse kunstenaar Christian Boltanski(1944-.) is de zoon van een Russisch-Joodse arts en een Franse, katholieke schrijfster. Tijdens de Tweede Wereldoorlog dook zijn vader twee jaar onder in de kelder van zijn huis. Het leven van Boltanski stond in het teken van geheimhouding van zijn vader en dat trok Boltanski niet. Hij besloot van school af te gaan en kunstenaar te worden. Vanaf 1968 maakt Boltanski werk waarin hij zijn jeugd probeert te reconstrueren of het levensverhaal van anderen nagaat. Ook in zijn eerste boek Recherches et présentations de tout ce qui reste de mon enfance (1944-50) (onderzoeksresultaten naar alles wat uit mijn kindertijd over is) probeert Boltanski zijn jeugd te reconstrueren door middel van de foto’s vanuit zijn jeugd. Later bleek echter dat veel foto’s niet van hem waren, maar van zijn neef. Hierdoor zag Boltanski hoe misleidend onderschriften konden zijn en creëerde hij een eigen fantasiejeugd. In 1969 maakte Boltanski een nieuw boek met de naam Réconstutition d'un accident qui ne m'est pas encore arrivé et ou j'ai trouvé la mort (reconstructie van een ongeluk dat mij nog niet is overkomen en waarbij ik de dood vond), Een boekje van zes bladzijdes met een aantal gemanipuleerde foto’s waarin Boltanski vertelt hoe hij dood zou gaan. Vanaf 1971 begon Boltanski met het maken van videokunst. Boltanski was nog steeds bezig met het reconstrueren van zijn jeugd, maar reproduceerde hier ook nieuwe dingen uit het verleden die verloren waren gegaan. Uiteindelijk is dit uitgelopen op het werken als spurensicherer, kunstenaars die bewijsstukken opsporen en veilig stellen. Verontrust door de gedachte van hoe weinig er aan materiële waarde overblijft als iemand er niet meer is. Hij blijft het verleden reconstrueren. Niet alleen van zichzelf, maar ook van anderen. Boltanski is een van de eersten die werken met het collectieve trauma van de Tweede Wereldoorlog waar enorm veel mensen zijn gestorven, maar Boltanski geeft ook aan dat zijn werk niet met de holocaust in het bijzonder te maken heeft. Zijn werk reflecteert op de dood in vele gedaantes. Vooral foto’s hebben in zekere zin al betrekking op de dood, aangezien ze een moment tonen uit het verleden dat voorgoed voorbij is.. Geen andere kunstenaar heeft zich zo expliciet en consistent met het thema dood bezig gehouden als Boltanski. In de loop van de tijd zien we wel dat de werken van Boltanski steeds monumentaler en theatraler worden.9

9 Kunstbus (2014) Christian Boltanski.

14

7 Reserves: the purim holiday, 1989 Christian Boltanski Zwart-wit foto's, metalen lampen, draad en gebruikte kleding.

In het werk Reserves: The Purim Holiday,1989 (figuur 7) heeft Boltanski het over slachtoffers van de genocide van de Tweede Wereldoorlog. In dit werk zien we een totaal van vijftien zwart-wit foto’s met vijftien metalen lampjes die elk een eigen foto belichten. De snoeren van de lampjes hangen voor de foto’s en lopen weg onder een berg gestapelde kledingstukken. Boltanski gebruikte oude kledingstukken en foto's van de slachtoffers. Door de foto’s worden de werken een stuk persoonlijker. Ook door het gebruik van licht wordt het werk van Boltanski een stuk monumentaler. De lampjes zorgen ervoor dat elk slachtoffer een eigen lichtje heeft dat voor hem of haar schijnt. Als een aangestoken kaarsje in de kerk.13

Door de foto’s maakt Boltanski het werk erg individu gericht, maar door de berg kleding onder de foto’s geeft hij ook aan dat dit niet de enige kinderen zijn die omgebracht zijn. Boltanski heeft ontzettend veel werk gemaakt rondom dit onderwerp. Deze variëren van alleen een grote berg met gebruikte kleding, tot een kamer vol met foto’s en lampjes. Hiermee wil hij extra duidelijk maken hoe omvattend deze oorlog was en hoeveel kinderen er zijn gestorven. 10

10 Julius, A (2002) Transgressions, the offences of art.

15

Andres Serrano

Ondanks dat de Amerikaanse kunstenaar Andres Serrano (1950.-) het niet eens was met de uitsluitingen van de katholieke kerk (homo’s, vrouwen, enz.), is hij geobsedeerd door de kerk en staat zijn hele appartement in 1990 vol met religieuze werken. Serrano zegt hierover: “Kijk naar mijn appartement. Ik voel me aangetrokken tot de symbolen van de kerk, de esthetiek van de kerk en de meubels van de kerk. Ik ga naar de kerk om esthetische redenen en niet om spirituele redenen. In mijn werk onderzoek ik mijn katholieke obsessie. Een kunstenaar is niets zonder zijn obsessie, en dit is die van mij.”11

Andres Serrano is een fotograaf van geënsceneerde beelden waar zijn liefde voor het christendom en zijn interesse voor het dadaïsme en surrealisme in terug te zien is. Door veel Amerikaanse invloeden is Serrano overgestapt van religieuze onderwerpen naar provocerende onderwerpen. Serrano wil dat zijn werk meer vragen dan antwoorden oproept. Hij gebruikt zijn werk om een reactie te geven op de maatschappij. Serrano ziet kunst als een instrument om sociale en politieke problemen mee aan te kaarten. Deze problemen kaart hij aan door de symbolen uit het christendom te gebruiken. 12

8 Piss Christ, 1978 Andres Serrano Foto 150 x 100 cm

Één van zijn bekendste werken is het werk Piss Christ (1978) (figuur 8). Een foto van een beeldje van Jezus aan het kruis die in en stolp met zijn eigen urine is gezet. Deze foto is een onderdeel van een grotere serie waarbij hij verschillende religieuze beelden in verschillende vloeistoffen zet zoals melk en bloed. Serrano zegt hier zelf over; de enige boodschap in dit werk is -dat ik een christelijke kunstenaar ben die religieus werk maakt wat is gebaseerd op mijn relatie met Christus en de kerk. Het kruis is een symbool dat zijn ware betekenis heeft verloren; de horror van wat er is gebeurd. Het vertegenwoordigd de kruisiging van een man die werd gemarteld, vernederd en achtergelaten om te sterven aan een kruis. Christus

11 Look at my apartment. I am drawn to the symbols of the Church. like the aesthetics of the Church. I like Church furniture. like going to Church for aesthetic reasons, rather than spiritual ones. In my work I explore my own Catholic obsessions. An artist is nothing without his or her obsession, and I have mine12 Institute Contemporary Art, University of Pennsylvania (1994) Andres Serrano: Works 1983-1993.

16

bloedde toen dood en zag waarschijnlijk zijn eigen lichaamssappen uit hem vloeien. Dus als mensen boos worden om het werk is het omdat ik de oorspronkelijke betekenis weer terug haal. 1314

9 The Morgue (John Doe baby II) 1992 Andres Serrano 10 The Morgue (rat poison suicide), 1992 Andres Serrano Foto 138 x 166 cm Foto 138 x 166 cm

Het werk waarmee Serrano het meest confronteert met de dood, is de serie foto’s The Morgue. In deze serie fotografeerde Serrano verschillende kinderlijken die een op een onnatuurlijke manier zijn gestorven. De doodsoorzaak zet hij meestal in de titel. Zoals de bovenstaande foto’s The Morgue (John Doe baby II) (figuur 9) en The Morgue (rat poison suicide) (figuur 10) heten. In de eerste foto zien we een vuist van een baby. De hand is scherp en de achtergrond onscherp gefotografeerd. De bijtitel John Doe baby is afgeleid van de Engelse John Doe. Met deze naam wordt een slachtoffer of verdachte aangeduid waarvan de identiteit niet bekend is. De vuist van deze baby is nog brandschoon en de nagel geheel onaangetast. Het had geen tijd om vies te worden. In de tweede foto zien we een stuk meer van de baby. We zien twee gebalde vuisten van een kind die met het hoofd onder een doek ligt. Verder zien we op de armen kippenvel. In de titel is te lezen is dit kind gestorven aan rattenvergiftiging, De verkrampte armen en het kippenvel geven de gruwelen van deze manier van sterven weer.

De toeschouwer wordt in deze werken verleid door het beeld, maar voelt zich verraden wanneer hij zich realiseert waardoor hij verleid wordt. Serrano heeft deze serie van kinderlijken die heel grafisch en duidelijk zijn afgebeeld, waardoor het vaak wordt geassocieerd met reclamebeelden. Het lijkt alsof Serrano met zijn werk de dood probeert te verkopen. Veel critici, zoals Bart de Baere tijdens de tentoonstelling Flash Art in 1993, vinden Serrano’s werk te commercieel, waardoor hij de tragedie van de dood niet kan overbrengen. Serrano ziet het juist als een schoonheid om deze lugubere beelden en onderdrukte ideeën

13 The only message is that I'm a Christian artist making a religious work of art based on my relationship with Christ and The Church. The crucifix is a symbol that has lost its true meaning; the horror of what occurred. It represents the crucifixion of a man who was tortured, humiliated and left to die on a cross for several hours. In that time, Christ not only bled to dead, he probably saw all his bodily functions and fluids come out of him. So if "Piss Christ" upsets people, maybe this is so because it is bringing the symbol closer to its original meaning.14 Okafor, U (2014) Exclusive interview with andres serrano, photographer of ‘piss chirst’.

17

te verkopen. Door zijn werk dwingt hij de toeschouwer om mee te gaan in zijn reclames en te leren omgaan met moeilijke onderwerpen. 15

In zijn werken bevraagt Serrano de gedaanteverwisseling; het leven en het leven na de dood. Aan de andere kant gebruikt hij zijn werk nog steeds om kritiek te leveren op de politiek. Zo staat de The Morgue serie voor de kracht van weerstand.

15 Bal, M (1999) Quoting Caravaggio. Contemporary art, preposterous history.

18

Doris Salcedo

11 Atrabiliarios (detail), 1992 Doris Salcedo Nissen, schoenen, dierenhuid, medisch draad.

Doris Salcedo(1958-.) is een Colombiaanse kunstenaar en studeerde af aan de universiteit van Bogota. In haar opleiding werd veel aandacht besteed aan 2-dimensionaal werk en weinig aan 3-dimensionale vormgeving. Omdat Colombia op dat moment maar een klein aanbod had in kunstonderwijs, besloot Salcedo naar New York te gaan om 3-dimensionale vormgeving te studeren. In New York ontdekte ze de kunstwerken van Joseph Beuys(1921-1986), welke ze als startpunt gebruikte voor haar eigen werk.

Salcedo vond het altijd moeilijk om de reden te geven waarom ze kunst maakte. Ze zag bij Beuys hoe een kunstwerk een reactie op de samenleving kan zijn en hoe het de gedachtes van de toeschouwer kan beïnvloeden. Vanaf dat moment is Salcedo vanuit ditzelfde oogpunt gaan werken. Aangezien Salcedo Beuys als grote inspiratiebron gebruik en in New York gestudeerd heeft, valt zij onder de westerse cultuur.

In het werk van Salcedo staan niet alleen haar eigen belevenissen centraal, maar ook haar interviews met slachtoffers van geweld. Door middel van deze interviews leert ze over de ervaringen van anderen en ontwikkelt ze een nieuw werk. Het gesprek is in Salcedo’s werk erg belangrijk. Door haar ervaringen met het derdewereldland waar ze in woont, trekken verhalen over gruwelijke gebeurtenissen haar aan. Met zoveel armoede en horror om je heen, kan je het niet ontwijken. Doordat ze werk maakt over verhalen van anderen, beschouwt ze haar werk alsof het niet van haar is.

Uit een aantal verhalen en haar eigen ervaring van de tijd dat Colombia werd bezet door guerrilla troepen, ontstond het werk Atrabiliarios,1991-1996 (figuur 11). Bij de verhalen probeerde ze een werk te maken, maar hier kwam geen duidelijk beeld uit. Ze doorzocht het afval van het derdewereldland op zoek naar materialen om te gebruiken. Een ziekenhuis uit

19

Bogotá gaf haar een aantal achtergelaten objecten van slachtoffers en hieruit is het werk uiteindelijk ontstaan.

Het werk Atrabiliarios bestaat uit verschillende holtes in een muur waarin verschillende schoenen zijn geplaatst en zijn afgedekt met semi-doorzichtige dierenhuiden. Deze huiden zijn erop genaaid met zwart, medisch garen, waarbij de afwerking duidelijk zichtbaar is.

Salcedo beschrijft haar werk; “Wanneer een geliefd persoon verdwijnt, raakt alles besmet met de aanwezigheid van die persoon. Elk object en elke ruimte is een herinnering aan zijn/haar afwezigheid, alsof afwezigheid erger is dan aanwezigheid. Geen enkele ruimte wordt niet aangeraakt, en er is geen elke ruimte die niet wordt aangetast met verdriet. De markering van pijn is zo duidelijk aanwezig in de verwachtingen van de nabestaanden, dat wat ik deed een letterlijke, realistische vertaling van hun gevoelens was. Bovendien was het cruciaal om de werken in een ruimte te creëren, waardoor het als ontmoetingsruimte ging functioneren voor diegene van ons die met deze ervaringen moeten leven. De ervaring moest naar een openbare ruimte gebracht worden, verwijderd van de persoonlijke ervaring.”16

Salcedo heeft erg specifiek voor het gebruik van schoenen gekozen. Het was niet om artistieke of vormgevoelige redenen, maar de schoenen waren het herkenpunt van het slachtoffer. Wanneer de nabestaanden van een slachtoffer op zoek gingen naar hun dierbaren in massagraven, werden de slachtoffers herkend aan de schoenen. 17

Ze maakt haar werk voor het slachtoffer, als een herinnering, een eerbetoon. Aan de andere kant is haar werk een reactie op de maatschappij, waarin onschuldige mensen worden vermoord en zomaar worden weggemoffeld in een massagraf zonder dat de nabestaanden weten waar hun vermiste dierbare is. Totdat de nabestaanden hun dierbare vinden wanneer ze de schoenen herkennen.

16 When a beloved person disappears, everything becomes impregnated with that person’s presence. Every single object but also every space is a reminder of his or her absence, as if absence were stronger than presence. Not a single space is left untouched, and there isn’t a single area of one’s life left untainted by sorrow. This mark of pain is so deeply inscribed in the expectancies of victim’s families that what I did was almost a literal transposition of their feelings to a real space. Furthermore, it was vital to construct the work in spatial terms, to act as a meeting point for those of us who had lived through such ordeals. The experience had to be taken to a collective space, away from the anonymity of private experience.17 Doris, S., Princenthal, N., Basualdo, C., Huyssen, A. (2000) Doris Salcedo. Londen: Paidon

20

Ron Mueck

Ron Mueck (1958-.) is op vroege leeftijd geëmigreerd naar Australië waar zijn ouders speelgoed maakten. Het speelgoed was uiteindelijk zijn inspiratie om zijn ‘poppen’ te maken. Mueck was, voordat hij beelden ging maken, een etalagist, waardoor hij al over de technieken bezat.

In 1966 besloot Mueck om samen te gaan werken met zijn schoonmoeder, Paula Rego (1935-.). Op dat moment verzorgde hij de kleine figuurtjes die in haar werk voorkwamen. Het was ook Rego wie hem introduceerde aan Charles Saatchi (1943-.). Saatchi was erg onder de indruk en besloot om het werk van Mueck aan zijn verzameling toe te voegen. 18

Mueck maakt siliconen mensfiguren die hij met verschillende gereedschappen levensecht weet te maken. Tot elke porie en elk haartje lijken zijn beelden op echte mensen. Het enige wat verschilt met de realiteit, is het formaat van zijn ‘poppen’. Deze kunnen vijf meter hoog zijn, maar ook maar dertig centimeter. Het volgende werk is het enige werk waarbij Mueck zijn eigen haar heeft gebruikt voor zijn beeld.

12 Dead Dad, 1996-7 Ron Mueck mixed media 20 x 38 x 102

Het werk ‘Dead Dad’ (figuur 12) werd voor het eerst tentoongesteld op ‘Sensation’, een expositie van de Saatchi collectie. Dit werk was zo shockerend echt en tegelijk onwerkelijk dat het vele bezoekers deed stoppen. Dead Dad is een oude, naakte man liggend op zijn rug. Het lijkt een normale man, maar ook de fysieke en zichtbare weergave van de dood zijn zichtbaar. Zoals het levenloze lichaam dat je in ziekenhuizen ziet; een gezicht zonder emotie, levenloze ledematen en een stijf postuur. De man is neergelegd op de grond, zonder extra toevoegingen. Hierdoor heeft het beeld geen verdere context en wordt de confrontatie met de dood van de man alleen maar groter. De man is zo gepersonaliseerd en gedetailleerd dat hij, als hij weer tot leven zou komen, voor iedereen maar één persoon kan zijn. Dit geldt specifiek voor Mueck zelf, aangezien het Muecks vader is die hier is gereconstrueerd.

18 O’hagan, S (2006) Ron Mueck: From Muppets to motherhood. The guardian.

21

Mueck was in London op het moment dat zijn vader overleed in Australië. Hij wilde voor zichzelf een voorstelling van zijn vader maken en heeft dit in de meest pure vorm vertaald in dit beeld. De man heeft geen kleding, nederigheid en geen emotie. Het is alsof de toeschouwer naar zijn eigen overleden ouders kijkt, maar in een andere vorm. Het beeld is maar één meter groot, waardoor het een soort goddelijke mutatie wordt van de werkelijke mens. Een mutatie die zou voorkomen in dromen of nachtmerries.19

Bij dit kunstwerk wil Mueck zijn persoonlijk trauma verwerken; het verliezen van zijn vader op het moment dat hij er niet was. Door de rauwheid en de klinische kijk grijpt het echter iedereen aan en wordt de vader van Mueck vertaald in elke ouder die de toeschouwers hebben verloren. De houding van zijn vader blijkt niet geheel uit zijn eigen gedachten. Julius maakt in het boek Transgressions, the offences of art de vergelijking tussen Dead Dad van Mueck en De dode Christus (1480-90) (figuur 13) van Andrea Mantegna (1431-1506).20

13 De dode Christus, 1480-90 Andrea Mantegna Tempera op paneel 68 x 81 cm

Mueck is een kunstenaar die je blijft volgen en

ondertussen onderzoekt hij nieuwe feiten om te verbeelden.21

19 Fondation Cartier pour l’art contemporain (2006) Ron Mueck.

20 Julius, A (2002) Transgressions, the offences of art.

21 Hamilton, A (2012) Ron Mueck: Sensational sculptor who's branching out. The independent.

22

Jan Fabre

De Belgische kunstenaar Jan Fabre (1958-.) is een erg interdisciplinaire man. Naast beeldend kunstenaar is Fabre ook theatermaker en acteur. In de beeldende kunst is hij ook erg verscheiden. Hij maakt tekeningen, sculpturen, installaties, films en performances. Al het werk van Fabre verwijst naar het kwetsbare lichaam, het verdedigen ervan en kijkend naar de mens vragen stellen over hoe die in de toekomst gaat overleven. Deze fascinatie voor het lichaam gaat terug naar zijn jeugd, waarin hij niks liever deed dan de wereld van insecten en andere kleine dieren bestuderen.De metamorfose is een sleutelbegrip in Fabre’s oeuvre, waarin het dierlijke en menselijke bestaan continu elkaar beïnvloeden. Hiermee kwam hij op de verbeelding van het zintuiglijke en het spirituele lichaam; het creëren van uiteenlopende overgankelijke lichamen die niet bestand zijn tegen het natuurlijke verval van de natuur. Het werk van Fabre is een verzet in teken van de schoonheid, het vieren van het leven dat dient als voorbereiding op de dood.

Umbraculum(2001) (figuur 14, 15) is een erg indrukwekkend werk van Jan Fabre. We zien hier twee personen die grote jassen dragen. Het is echter de suggestie van een persoon want als we naar het detail van het werk kijken, zien we dat de jassen leeg zijn. De jassen zijn gemaakt van schijven van verschillende dierenbotten, waardoor de kleuren verschillend zijn. Rondom de twee figuren hangen groene rolstoelen, rollators en krukken. Verder staan er op de grond verschillende mechanische apparaten. De titel Umbraculum refereert naar een kleine paraplu waar de paus onder loopt bij buitenkomst.22

De zaal van Umbraculum werd door veel mensen ervaren als een plaats waar je tot rust kon komen, eenzaam, waar de tijd van vroeger terugkeert als een oude spiegel. Een spiegel dat het silhouet van een bezoeker vervormd, als een uitnodiging. Het werk geeft de conditie van de mens weer. Het kan confronterend zijn, maar ook melancholisch en kalmerend. De oude machinerie kan nog steeds herinneringen uit de geschiedenis oproepen. De zware werktuigen kunnen de martelwerktuigen van de geschiedenis zijn, maar geven de geruststellende conclusie dat ze geen van allen meer werken. Het enige wat leeft zijn de

22 Glittering Scrivener (2012) Jan Fabre, Umbraculum, 2011 (Belgium).

23

14 Umbraculum, 2001 Jan Fabre 15 Umbraculum (detail)

geluiden van de apparaten die echoën tussen de muren van deze plechtige ruimte. Ze blazen het geheugen leven in om de activiteit en het geweld van de apparaten te herinneren.

Boven de machines hangen aspecten van het normale leven verspreid over het plafond. Alle voorwerpen zijn bedekt met de glorieuze schilden van de Coleoptera-kever. Dit bos van loopmiddelen, gedoopt in de schoonheid van smaragden, geeft iedereen de kans om zich aan te passen aan de wereld. Het is een uitnodiging om het eigen lichaam en geest terug te veroveren en langer te kunnen leven. Met dit werk probeert Fabre de balans tussen ying en yang terug te brengen. Tussen het lage, de machinerie, en het hoge, de hulpmiddelen voor revalidatie en overwinnen van ziektes. De levenscyclus is voordurend in vernieuwing en de rol van de kunstenaar is om het leven wat waardigheid en elegantie te geven.2324

23 Stepancic, L. (2011) Jan Fabre: Umbraculum, solo.

24 Fabre, J (z.j.) over Jan Fabre.

24

Damien Hirst

Damien Hirst (1965-.) is lid van de kunstenaarsgroep The Young British Artists. Een groep Engelse kunstenaars die nog erg belangrijk is in de hedendaagse kunst en sociaal kritische kunst maakt. Hirst is een veelzijdige kunstenaar die veel materialen en technieken gebruikt in zijn werk. In zijn werk wil Hirst mensen aan het denken zetten en dat lukt naar zijn idee alleen wanneer de toeschouwer zich onbehaaglijk voelt. Door verschillende emoties, zoals angst en afkeer op te roepen, wordt de toeschouwer gedwongen om na te denken over wat hij waarneemt. De manier waarop hij de emoties weet op te roepen zit in wat hij afbeeldt en welke materialen hij gebruikt. Vaak gebruikt hij lijken of botten van mensen en dieren, wat al veel mensen erg onsmakelijk vinden.

16 Memento (overzicht gemeentemuseum Den Haag), 2008 Damien Hirst Etsen

Damien Hirst maakte in 2008 dertien hand ingekleurde fotogravures in The Monique Zajfen Collection. Deze voorstelling van schedels en vlinders hebben als titel Memento(figuur 16). Hoewel de vormgeving uit deze tijd is, sluit Hirst hiermee aan op de symbolische tradities van de negentiende eeuw. Naast deze symbolen, haalt hij zijn inspiratie ook uit de negentiende-eeuwse kunstenaars zoals Bresdin en Redon die hier eerder zijn besproken. De kleurrijke, gespreide vleugels van de vlinders begeleiden de schedels in een regelmatig patroon dat de suggestieve van oneindigheid en herschepping versterkt. De schedel die Hirst afbeeldt is een eerder gemaakt kunstwerk; For the Love of God (2007)(figuur 17). Dit is een mensenschedel die Hirst volledig heeft bezet met diamanten van een ontelbare waarde. Voor hij dit werk heeft gemaakt, maakt hij eerst een serie schetsen(figuur 18). Hierin toont hij de vergankelijkheid op een klinische wijze, waarin hij geen angst voor de dood oproept. 25

In de beeldende kunst wordt de uitdrukking memento mori (gedenk te sterven) gebruikt om de voortdurende nabijheid van de dood of de betrekkelijkheid van het aardse te verbeelden. Vlinders, zoals we zien in de etsen van Hirst, hebben een kort leven en verwijzen naar de

25 Dijk, A. van (2014) Met de dood voor ogen.

25

fragiliteit van het leven en herleving. De schedels herinneren ons aan de dood en geven een laatste beeltenis van een gezicht.

Hirst vormt een hedendaagse opvatting waarin de dood steeds meer, met behulp van medische ingrepen, kan worden uitgesteld. Het terugkerend motief van de dood en vergankelijkheid is bij Hirst minder dreigend, maar meer esthetisch van aard.26

17 For the Love of God, 2007 Damien Hirst Mensenschedel en diamanten

18 Schets van For the Love of God op de achterkant van een poster, 87 x 58 cm

26 Persoonlijke communicatie, 18 november 2014

26

Jodie Carey

Het werk In the Eyes of Others (figuur 19) van de Engelse kunstenares Jodie Carey(1981-.) bestaat uit drie enorme, laaghangende kroonluchters. Deze kroonluchters zijn echter niet gemaakt van edelstenen, maar van 9000 handgemaakt, gipsen botten. De kroonluchters wegen elk ongeveer een ton. Rondom de kroonluchters staan stapels dozen en kranten. De kroonluchters verwijzen naar de gruwelen die dagelijks op tv en in de krant te zien zijn. Niet iedereen zal al dat geweld en tragedie in de krant lezen, maar het geeft wel weer wat wij onder oorlog en terrorisme verstaan. Ondanks dat de onderwerpen van de krant ver van ons vandaan zijn, zullen wij ook allemaal te maken krijgen met het verliezen van een geliefde. Hiernaast probeert Carey ook te vertellen dat dood als een geboorte is; een gebeurtenis dat jou (nog) niet kan overkomen, maar eerder alle mensen om ons heen.

De titel van het werk van Carey zegt al veel over het onderwerp. Het idee dat mensen de dood niet zelf zien, maar alleen door de ogen van aan ander. De botten die op de kroonluchters zitten, zijn de botten van iemand anders, niet van jezelf. De botten wegen samen meer als een ton, wat ervoor zorgt dat de kroonluchters heel erg laag hangen. Alsof ze tegen de manier zijn waarop de kunstenaar ze oorspronkelijk ophing. Ook zijn de botten, net als alle mensen, allemaal hetzelfde. Daarmee wil Carey zeggen dat wij als mens allemaal hetzelfde zijn en allemaal een even grote kans hebben om dood te gaan.

Het werk van Carey focust zich op de tradities en rituelen. De sterfelijkheid van de hedendaagse westerse samenleving. Een mensenleven is erg fragiel en kan door een enkele verandering over zijn. Haar werken zijn van eenvoudige materialen, maar door de schaal en het intense vakmanschap wordt het materiaal spectaculair. Het werk geeft ons schoonheid, maar confronteert ons tegelijkertijd met de lelijkheid van het leven. Het materiaal verwijst naar de breekbaarheid van het menselijk lichaam. Naast gips werkt ze ook met kranten, menselijk haar, stof, veren, dierenbotten, suiker, bloed, vet en al bestaande voorwerpen met een betekenis in de kunstgeschiedenis. Ze zoekt in de materialen een fysieke, visuele of emotionele band met de boodschap die ze wilt uitdragen. Naast

27

19 In the Eyes of Others, 2009 Jodie Carey gips, staal, draad, krant, en karton

materialen maakt ze ook gebruik van geuren om de aanwezigheid van mensen of tijd weer te geven.

De schaal waarop de installatie van Carey is gebouwd, is waarmee Carey de toeschouwer wil confronteren met de pure lichamelijkheid van de objecten en de arbeidsintensiteit van de bouw van de kroonluchters. De kroonluchters en de galerie waarin de kroonluchter hangen, zijn met elkaar verbonden. Carey heeft ze verbonden met geur, temperatuur en licht. Zo bestaan de ruimte en de kroonluchters samen als een nieuw landschap waarin de toeschouwers het kunstwerk ervaart met al hun zintuigen.2728

27 Towner (2009) In the eyes of others.28 Harris, R. (z.j.) Bone chandelier [in the eyes of others] by Jodie carey.

28

Conclusie

Als we kijken naar de voorgaande kunstenaars, zien we een groot verschil in de reden waarmee de dood wordt weergegeven. Ten tijden van de Ars Moriendi zien we dat de dood werd afgebeeld om duidelijk te maken hoe men in de hemel kon komen. De manier om goed te sterven..

Na de Ars Moriendi zien we Rodolphe Bresdin en Odilon Redon die zeker nog christelijk zijn, maar de dood niet meer als iets engs zien. De dood is een fascinatie en een mysterie die ze proberen te verbeelden met hun gedachtes over hoe de dood eruit ziet.

Wanneer we kijken naar de werken van de kunstenaars van de afgelopen eeuw, zien we dat we een stuk minder zijn gaan denken over de dood als iets wat een mysterie en fantasie is. De dood is aanwezig in allemaal voorwerpen van het leven en niet alleen in de gedachte.

Hiervan zien we een voorbeeld in de werken van Adres Serrano. Zijn werken zijn van religieuze aard, aangezien Serrano christelijk is. Door het maken van foto’s wordt de dood opeens in de realiteit geplaatst, maar dit geeft Serrano ook de ruimte om een kritische blik op de politiek te werpen.

Doris Salcedo en Christian Boltanski werken via hetzelfde gegeven. Door fysieke spullen te gebruiken van de overledenen, wordt de dood realiteit. Ze zijn maatschappijkritisch omdat er veel onnodige doden vallen, maar ze gebruiken hun werk ook om de overledenen te herdenken.

Dit betekent echter niet dat elke vorm van kunst die met dood te maken heeft opeens een maatschappijkritische lading heeft. Als we kijken naar het werk van Ron Mueck zien we dat hij zijn werk gebruikt om de dood van zijn vader te verwerken en een herinnering aan zijn vader te creëren.

We zien met deze memoriale kunst dat we proberen om de dood bespreekbaar te maken. De doden mogen niet vergeten en verstopt worden, maar moeten juist zichtbaar zijn. Er moet over de dood gesproken worden in plaats van het ontlopen van de dood.

In het werk van Damien Hirst en Jodie Carey zien we hoe zij de dood bespreekbaar willen maken. Het leven is bijzonder en fragiel en kan elk moment voor iedereen voorbij zijn. Beide kunstenaar verbeelden dit door de dood een zekere schoonheid te geven in de vorm van edelstenen, vlinders, decoratie of kroonluchters.

We zien Jan Fabre het tegenovergestelde doen van Hirst en Carey. Fabre wil juist het leven eren. De schoonheid van het leven en de mogelijkheid om de dood uit te stellen, vindt Fabre een interessant onderdeel van het hedendaagse leven.

We zien dat er steeds minder mensen in een religie geloven en dit zal één van de oorzaken zijn waarom de reden van afbeelden zo is veranderd. De dood en religie worden niet meer automatisch met elkaar in verband gebracht. Daarnaast was de dood een groot mysterie en was alleen het geloof er om antwoord op dit mysterie te geven. Tegenwoordig is de dood realiteit geworden en worden we ermee geconfronteerd en moeten we erover nadenken. Dit zorgt er ook voor dat de dood aanleiding geeft om kritisch naar de samenleving te kijken. De samenleving moet beter, zodat we over de dood kunnen praten.

29

Hoe gaan niet-westerse culturen om met de dood?

Nu ik het verloop van het denken over de dood binnen de westerse cultuur heb beschreven, wil ik dit vergelijken met de niet-westerse cultuur.

In de niet-westerse landen zijn nog veel mensen gelovig en dit heeft invloed op de verbeelding van de dood in de kunst en de onderwerpen waarvoor de dood gebruikt wordt. De verschillende geloven in de wereld wil ik beschrijven en hierbij wil ik een kunstenaar voegen. Deze kunstenaars wil ik vergelijken met de eerder genoemde kunstenaars van de westerse cultuur.

Het boeddhisme

Ik wil beginnen bij het boeddhisme, aangezien dit een van de grootste geloven op de wereld is. Het boeddhisme gelooft in een wedergeboorte. Wanneer een persoon sterft verlaat de karma het lichaam. Karma is volgens het boeddhisme niet zozeer de handeling zelf, maar de intentie waarmee gehandeld wordt. De goede en de slechte daden van de persoon die sterft zal besluiten hoe hij wordt herboren. Als de persoon een goed karma heeft zal hij herboren worden in een betere gedaante. Je blijft herboren worden in beter gedaantes tot je de status van Boeddha bereikt. Wanneer je een slecht karma hebt zal je herboren worden in een slechtere gedaante. Of je beter of slechter wordt geboren, hangt af van veel factoren.

Een van de belangrijkste onderdelen is het stervensproces. Het stervensproces begint al voor de laatste ademhaling en eindigt wanneer de subtielste energie samen met het subtielste bewustzijn het lichaam verlaat; dit kan enkele dagen zijn nadat de klinische dood is ingetreden. De klinische dood is wanneer er geen waarneembare tekens van leven vertoond worden (hartslag, ademhaling of bewustzijn).

Het stervensproces begint met het zogenaamde ‘oplossen’ van de verschillende elementen (aarde, water, vuur, lucht) waaruit ons lichaam is opgebouwd, wat gepaard gaat met het stoppen van de zintuiglijke functies. Tijdens dit proces kan de overledene allerlei zaken ervaren zoals het zien van een soort luchtspiegelingen, rook, vonken, en het gevoel krijgen dat men bijvoorbeeld wegzakt of uitdroogt. Na dit oplossen van de elementen treedt de klinische dood in. Vervolgens lossen de verschillende aspecten van de geest op, en ook de gedachtevorming stopt. Wanneer het meest subtiele bewustzijn en energie zich daarop terugtrekken in het hartchakra kan de stervende een ervaring hebben van het zogenaamde helder-licht-bewustzijn. Dit subtiele bewustzijn verlaat vervolgens het gestorven lichaam en gaat via een tussenstaat op weg naar een nieuwe wedergeboorte, dit kan pas dagen na de klinische dood zijn.

Tijdens dit proces is er veel van belang. De gedachtes die de overledenen op het moment van overlijden heeft, kunnen bepalen hoe je wordt herboren. De gedachtes moeten positief zijn, zodat je beter herboren wordt. Deze manier van denken kan beoefend worden door middel van meditatie. Om deze positieve gedachtes te stimuleren kunnen begeleidende mensen de stervende helpen door een positieve sfeer te creëren. Praat hierbij vooral niet over de foute dingen uit het leven van de stervende.

Tijdens het stervensproces mag het lichaam niet aangeraakt worden. Wanneer de verschillende elementen oplossen, zou aanraking het proces verstoren. Hierdoor zou de karma het lichaam eerder verlaten of niet via de gebruikelijke plek, de kruin. Het zou ook

30

kunnen dat de stervende aan het mediteren is tijdens zijn dood en aanraking zou hem uit zijn concentratie halen.

Naast het stervensproces kan er nog meer gedaan worden om de karma een betere richting op te sturen. Voor een boeddhist kan een altaar worden ingericht, wierook of kaarsen branden, het plaatsen van afbeeldingen van Boeddha’s of leraren in het zicht van de stervende, het plaatsen van boeddhistische teksten of het fluisteren van mantra’s.

Wanneer het zeker is dat de karma weg is uit het lichaam kunnen er pillen, zandmandela’s of andere gezegende voorwerpen op de stervende worden gelegd. Dit zou de karma ook de goede kant opsturen.

Wanneer de karma uit het lichaam is, komt het in een tussenstaat waar het maximaal zeven weken in kan blijven, voordat het een nieuwe levensvorm vindt. In deze tijd kunnen de levenden nog een aantal rituelen doen om de karma een betere kant op te sturen.

Het enige verschil tussen het boeddhisme en het hindoeïsme is de ziel. Het hindoeïsme gelooft dat de ziel meegaat met de karma in een nieuw lichaam. Voor boeddhisten is de ziel net zo vergankelijk als het lichaam en de geest.2930

Ook bij het boeddhisme en het hindoeïsme zien we dat het leven in teken staat van de dood. Als je in het leven goede daden hebt gedaan, heb je een positief karma. Dit zal je dan brengen naar een beter leven. Maar wanneer je een slecht karma hebt, kan je vooruitzicht wat minder goed zijn. Boeddhisten zien de dood niet als het einde maar als voortzetting in en nieuwe gedaante op dezelfde wereld.

Miyako Ishiuchi

Miyako Ishiuchi (1947-) is geboren in de Gunma prefectuur (één van de provincies van

Japan) en opgegroeid in Yokosuka, onderdeel van de Kanagawa prefectuur.

Haar eerste bekende werk Yokosuka Story, 1977 ging over deze stad. Dit werk bestaat uit

een aantal foto’s van de stad Yokosuka, zoals het eruit zag nadat de Amerikanen zich daar

vestigden. Uit de foto’s is de haat voor deze stad goed te zien. Ishiuchi was niet blij met de

manier waarop haar stad de geschiedenisboeken in ging; als de stad waar de marinebasis

van de Amerikanen zat.

Ishiuchi verteld dat haar werken een sociale boodschap in zich hebben. Foto’s zijn geen

opnames van de realiteit, maar van een gecreëerd bestaan.31

Ishiuchi heeft een fascinatie voor het lichaam, waardoor haar foto’s vaak ledematen en

andere lichaamsdelen bevat. In 2002 maakt ishiuchi de serie Mother’s, een serie met

documenterende foto’s van objecten die van haar moeder zijn geweest. In 2005 maakte

Ishiuchi de serie Kizuato, studies van snijwonden op een lichaam.

29 “Over sterven en daarna”(z.j.)30 Hulst, M.L. van (z.j.) Boeddhisme Rad van Wedergeboorte31 Tate (14 oktober 2013) Tateshots: Miyako Ishiuchi.

31

Het werk Mother’s (figuur 19-22) is een portret van een vrouw die één van de voorlopers was

van de hedendaagse onafhankelijke Japanse vrouwen. Een verhaal van een vrouw die is

geboren in een simpel dorp in de Kanto regio in Japan. Al vroeg leerde ze voor zichzelf

zorgen en haar man werd al snel uitgezonden waardoor ze er alleen voor stond.

Ze keerde terug naar haar geboorteplaats tijdens de oorlog en reed daar rond met een truck

vol met wapens voor de militairen. In die periode ontmoette ze een jonge student die was

uitgezonden naar de dichtbij gelegen vliegbasis. Toen de oorlog over was, moedigde ze de

student aan om weer verder te gaan studeren en wanneer hij was afgestudeerd zouden ze

samen wonen in het dorp. Later bleek dat haar man, die dood was verklaard, toch

terugkeerde van de oorlog. Ze betaalde hem geld en scheidde van de man.

De serie Mother’s begint met een foto van een jonge vrouw die een turbulent leven had

(figuur 21). We zien een grote truck, waarschijnlijk in Amerika gemaakt, met de deur open. In

de opening staat een klein vrouw gekleed in een blouse en een lange rok. Dit is de enige foto

waar de vrouw zelf helemaal op staat. De andere foto’s zijn afbeeldingen van voorwerpen die

ooit van de vrouw waren en close-ups van het lichaam.

De foto’s zijn van hemden en gordels dat het karakter van de eigenaar verbeelden. Verder

zien we foto’s van gebruiksvoorwerpen als verschillende kleuren gebruikte lipstick, een

borstel met haar erin, een gebit en pruiken. Ishiuchi heeft voorwerpen geselecteerd die

achter zijn gelaten door haar moeder om hun relatie weer te geven.

Ze wil het bestaan van haar moeder als vrouw weer leven inblazen. Haar werk geeft een

realistische fotoweergave van de grote veranderingen in het bewustzijn van de hedendaagse

vrouw.3233

Het hindoeïsme

32 Japan Pavilion at the 51st International Art Exhibition, the Venice Biennale in 200533 Blixt, J. (2014) Ishiuchi Miyako- 2014 hasselblad award winner

32

22 Mother's #3, 2001 Miyako Ishiuchi 100 x 150 cm

19 Mother's #49, 2002 Miyako Ishiuchi 74 x 108 cm

20 Mother's #39 ,2002 Miyako Ishiuchi 100 x 150 cm

21 Mother's #15, 2002 Miyako Ishiuchi 74 x 108 cm

Het boeddhisme heeft veel overeenkomsten met het hindoeïsme, maar ook veel verschillen. In het hindoeïsme is er een sterk verband tussen het leven en de dood. De goden en godinnen van de dood zijn ook de goden en godinnen van het nieuwe leven. De dood is het einde van een periode, maar ook het begin van een nieuw leven. Het leven wordt gezien als oneindig; de geboorte en de dood zijn slechts overgangen.

Zoals al eerder gezegd blijft na de dood de ziel bestaan. Deze onsterfelijke ziel zal na een tussenperiode opnieuw geboren worden in een nieuw lichaam. De bepaling van de vorm waarin je wordt herboren, hangt af van de karma en de gedachte die je op het moment van sterven hebt.

Na het overlijden wordt de gestorvene gewassen en naar de verbrandingsstapel gebracht. De hindoes cremeren hun overledene, zodat de ziel vrij is om te gaan. Om de ziel te reinigen wordt de as verstrooid in de Ganges, een heilige rivier. Deze rivier staat voor leven en dood, de vergankelijkheid van het lichaam en de onsterfelijkheid van de ziel.

Tijdens het proces van de crematie en het verstrooien van de as, vinden rituelen plaats om de ziel een goede start te bezorgen. De periode tussen dood en geboorte, die volgens bepaalde stromingen twaalf dagen duurt, breng je door in een omgeving die strookt met je karma uit het afgelopen leven. Zo bevinden slechte mensen zich in een hel, en goede mensen in een paradijs.

De hoogste gedaantevorm in het hindoeïsme is de bevrijding uit de reïncarnatie. De ziel wordt gezien als deel van de onsterfelijke God. Wanneer het deel vrij is van karma zal het opgaan in een eeuwig gelukzaligheid. Dood en leven doen er niet meer toe, want de ziel leeft nu in het absolute en eeuwige nirwana.

Hoe de ziel verlost wordt van de karma zijn verschillende opvattingen over binnen het hindoeïsme. Het oplossen van het karma is echter zo moeilijk dat de meeste hindoes zich daar niet meer mee bezig houden. Het karma positief houden voor een beter volgend leven is al moeilijk genoeg.34

34 Hulst, M.L. van (z.j.) Hindoeïsme: wat je zaait, zal je oogsten

33

T.V. Santhosh

De Indiase kunstenaar T.V. Santhosh (1968-.) is geboren in Kerala. Hij is afgestudeerd aan de opleiding Fine Arts met een specificatie in sculpturen aan Kala Bhavan in Santiniketan, India. Daarna heeft hij een master in Fine Arts behaald aan de universiteit van Baroda, India.

Santhosh is erg geïnspireerd door film, nieuwe media, kunstgeschiedenis en hedendaagse popcultuur. Hierin is hij vooral geïnteresseerd in de gebeurtenissen die verkeerd gaan. De dagelijkse crisissen die in het nieuws te zien zijn. Zoals vele andere Indiase kunstenaars gebruikt Santhosh zijn kunst als kritiek op de samenleving. Veel vrouwelijke kunstenaars nemen de rechten van de vrouw onder de loep en veel mannelijke kunstenaars hebben kritiek op de samenleving en het strikte regiem van India. Santhosh maakt gebruik van beelden de berichten van de televisie en het internet om akelige verbeeldingen te maken van de sociale problemen van het land.

Santhosh neemt vooral beelden uit de media die te maken hebben met terrorisme en oorlog. Beelden die provocerend en uitdagend zijn (figuur 23). Door een vaste manier van vervormen van het bestaande beeld, zijn Santhoshs werken goed te herkennen zonder voorspelbaar te zijn. Hij bewerkt zijn beelden en blaast ze op zodat ze helder en realistisch blijven, maar hij verandert ook de kleurtonen in de foto’s zodat ze extra opvallen. Door een zachte infrarood lens creëert Santhosh emotionele portretten waardoor het onderwerp onderdeel wordt van de achtergrond. Hij verandert de originele kleuren in rood en oranje waardoor de textuur van het materiaal in de foto verdwijnt en een soort vloeibaar metaal overblijft. Doordat de achtergrond bestaat uit oranjetinten en de lichtpunten uit een mintgroen, zien we de afbeeldingen in een soort negatief. Hierdoor zien we Santhosh als een soort supervisor van de maatschappij die ons de problemen voorlegt.3536 37

Zoals Santhosh zelf zegt: ”Het eerste wat je doet op een dag is het kijken in de krant, en elke dag is er opnieuw een bomaanval - weer een paar mensen dood. Dus alles wat ik wil doen, is het maken van een soort onderzoek naar wie de echte vijand is en naar de dagelijkse gewelduitingen en vragen waarom dit voor altijd gebeurd.”3839

23Torn Flags, 2010 TV Santhosh Olieverf op doek 121.9 x 182.9 cm

35 TV Santhosh (2013)36 T.V. Santhosh (z.j.)37 T.V. Santhosh (2014)38 The first thing you do in the day is look at a newspaper, and every day there is a new bomb blast—some more people dead.  So all I want to do is make a sort of investigation into the idea of ‘who is the real enemy’ and these everyday acts of violence and question why they are forever happening.39 Powers, S (2009) Interview with T.V. Santhosh.

34

24 Living with a Wound, 2009 T.V. Santhosh’ Mixed Media 152 x 213 x 76 cm

25 Living with a Wound II, 2009 T.V. Santhosh Mixed Media 152 x 213 x 76 cm

Het werk Living with a Wound, 2009 (figuur 24) en Living with a Wound II, 2009 (figuur 25) bestaan met nog een vergelijkbare opstelling uit handgemaakte, fiberglass botten in de vorm van een doodskist met daarbij een witte doek en een poot waar de kist van botten op ligt. Alle drie hebben boven de kist een ledscherm waar een tekst op wordt getoond. Santhosh combineert tekst en representatieve sculpturen om te reageren op het gebruik van geweld en hoe dit, door de herhaling, de norm wordt.40

Op de ledschermen van Living with a Wound is een verhaal te lezen over de slachtoffers van de terroristische aanvallen in Mumbai die werden gebruikt voor medische experimenten. Ze werden behandeld als cavia’s. Hier gaat het over een man waarbij wordt onderzocht hoelang hij kan leven met een wond op zijn lichaam, waarbij de wond steeds opnieuw wordt opengehaald.

In die tijd was de maatschappij voor hen een raadsel. De toekomst zag er donker uit en de herinneringen waren pijnlijk. Niemand begreep er wat van, maar het was duidelijk dat je er niet zomaar uit kwam. Soms kwamen er wel eens mensen langs, die waarschijnlijk wat met de drugsindustrie te maken hadden. Zonder reden sneden ze een snee in zijn arm van 10 centimeter lang. De snee was bedoeld om te ontsteken en telkens als het eruit zag alsof de snee heelde, sneden ze hem weer open waardoor het proces opnieuw begon. Om de dag kwamen er mensen kijken hoe diegene kon werken met de snee in zijn arm en hoelang hij 40 In Transition: New Art From India, Richmond Art Gallery, Richmond, BC, May 1 - June 13, 2010

35

de pijn kon verdragen. Op een dag werd er geschreeuwd dat de oorlog over was en zag hij de soldaten dien hem kwamen redden van de hel. 41

Op een duidelijke manier gaat het werk over het opnieuw open halen van oude wonden, maar dit met een grotere context. Het gaat over de herhaling van de terreur en het geweld in de maatschappij.42

De islamNaast de vorige besproken geloven is de islam de volgende grootste godsdienst. De dood is in de islam geen eindpunt. Alles is in de handen van Allah: de tijd, de plaats en de manier waarop iemand sterft. Na de dood gaat de ziel naar een tussenwereld waar ze wacht op het grote oordeel dat de beloning of straf van het lichaam en de ziel zal bepalen. Iedereen zal krijgen wat hij of zij verdient, door van de handelingen die hier op aarde verricht werden.

Op een dag zal de aarde vergaan en die eindtijd noemt men in de islam de "Dag des Oordeels". Op die dag zullen de zielen terugkeren naar het lichaam in het graf. En op die dag zal Allah elke overledene verhoren en beslissen wie Hij naar de hemel of de hel zal sturen. Dus de dood heeft voor de moslims veel te betekenen: het is het begin van een nieuw leven. Als een persoon overlijdt, is het belangrijk dat het lichaam wordt gewassen en in schone doeken wordt gewikkeld, is het gebed er van belang voor de overledene en dat de overledene op de juiste wijze in het graf komt.

Het wassen van de overledene wordt gedaan door een volwassen moslim die het vrijwillig wil doen. De personen die het in het geval van een overleden man doen zijn; de echtgenote, de vader, de zoon of de broer. In het geval dat een vrouw sterft zijn de personen; de echtgenoot, de moeder, de dochter of de zus. Hierin wordt gekozen voor de meest ervaren persoon. Het ritueel gaat als volgt; Een man wordt bedekt van de navel tot de knieën en de vrouw van de schouders tot de knieën. Men wast eerst het onbedekte gedeelte van het lichaam en dan de bedekte delen met een schone doek. Men dient zeer voorzichtig te zijn want de dode is uiterst gevoelig. De eerste wassing is het gewoon natmaken van de dode waarbij het hoofdhaar nat wordt gemaakt en het hoofd gekanteld zodat het water over het gezicht kan lopen. De wasser maakt zijn vingers nat en reinigt even de neus en de mond. Hierbij mag geen water door de neus- en/of keelholte lopen. Het water wordt nu geparfumeerd met b.v. oranjebloesemwater waarna men het hele lichaam van boven naar onder wast, steeds wisselend (3 maal rechts, 3 maal links). Normaal voldoet één wasbeurt, maar het is zeker aanbevolen om er meer te geven.

Het gebed voor de overledene wordt gedaan door diegene die door de overledene eerder is aangesteld of door de imam van de gemeenschap waartoe de overledene behoorde. De aanwezige personen tijdens het gebed dienen mee te bidden. Het hele gebed wordt staande verricht, waarbij de overledene voor de imam ligt opgebaard. Na het gebed wordt de vredesgroet uitgesproken.

41 Santhosh, T. V. (2009) Living with a wound.42 Mehta, K. (2012) The silent warrior.

36

Na het gebed wordt de overledene begraven. Dit gebeurt door middel van een begrafenisstoet, waarbij de volgers bidden voor de overledene en Allah aanbidden. Wanneer de overledene bij het graf is aangekomen wordt hij begraven. Er wordt een diep gat gemaakt waarin de overledene op de rechterzij in wordt gelegd met het hoofd richting Mekka gekeerd. De doeken waar de overledene in is gelegd worden losgeknoopt, maar wel zonder grond op het lichaam te laten komen. Voordat het graf wordt dichtgemaakt, wordt het driemaal met water besproeid.

Wanneer het graf dicht is kunnen er nog smeekbeden gehouden worden door de levende. Daarna hebben de vrouwen het recht om nog drie dagen te rouwen om het gestorven familielid.43

Youssef Abdelké

Youssef Abdelké (1951) is een van de belangrijkste kunstenaars in Syrië. Abdelké staat bekend om zijn vakmanschap en prachtige etsen. Zijn werken zijn heel precies en gedetailleerd en niks is aan het toeval overgelaten, maar dit is allemaal in de dienst van de poëtische kant van zijn werk. Zijn werk verschilt van meditatieve stillevens tot kritisch werk op de politieke situatie in Syrië.Ondanks dat hij een opleiding heeft gevolgd in Parijs, is zijn werk altijd gericht gebleven op de verhalen van Syrië.Abdelké heeft een groot oeuvre aan technieken zoals grafische kunst, posters, logo’s, boekcovers, etsen en collages.

Abdelké observeert het levende fenomeen. In zijn eerste werken zien we groepen mensen met maskers over hun hoofden in een donkere, schrikwekkende nacht waar monsters op de loer liggen. Mensen verdwenen één voor één terwijl dieren en planten tevoorschijn kwamen. De mensen zijn realistisch maar het is alsof Abdelké een nieuwe dimensie uitvindt met veel voorwerpen uit deze realiteit.Zijn visie is zo duidelijk dat je het gevoel hebt dat je uit en droom wakker wordt wanneer je kijkt naar zijn werk. Alsof je nooit eerder goed gekeken hebt naar hetgeen wat is afgebeeld. Wat Abdelké afbeeldt in elk detail is uiteenlopend van een vis, een schedel tot een vrouwenschoen. In de ogen van Abdelké is het voor iedereen het lot dat je ooit dood gaat en verdwijnt, maar kan alles worden gered. Elk levend fenomeen is een wonderbaarlijk bestaan en een verrassing wanneer het herontdekt wordt. Door observatie kan je zoveel nieuws ontdekken en kan je de wereld opnieuw uitvinden en beschermen voor de tegenstanders. Het is alsof Abdelké zelf dood is geweest en wilde dat elk fenomeen zijn leven zou innemen

Dag en nacht zal altijd blijven bestaan. Daarbij zal het licht en de donker ook altijd blijven bestaan en deze combinatie van licht en donker is wat Abdelké in zijn werk blijft gebruiken. Als Abdelké het schijnsel van een kleine kaars kan nabootsen, geeft dat een vorm van herboren worden en is op dat moment het werk af.Abdelké ziet zijn werk niet als kunst, maar als een transformatie van dood naar het levend bestaan.44

43 Samira, A. (2000) hoe denkt de Islam over: ziekte, dood en geboorte.44 Syria Today magazine (2012) Youssef Abdelke.

37

26 Fish's head in a box, 2006 Youssef Abdelké houtskool op papier 145 x 179 cm

Hierboven zien we het schilderij Fish’s head in a box, 2006 (figuur 26) getekend in houtskool. Het is niet een vis; het is een adem fluisterend voor leven . en toch is het een vis, een onbekende vissoort, maar het is wel duidelijk een kop van een vis. Het hoofd staart naar ons; Het is alsof de verbeelding van de dood meer leefde bij Abdelké dan het leven zelf.De voorwerpen van Abdelké hebben nooit de betekenis die bij het voorwerp bedoeld is; de dode vis lijkt levend, de vrouwenschoen is duidelijk gedragen en de lege boxen in de lege ruimte zit vol met filosofische vragen. Het dramatisch stilleven komt vaak terug in zijn oeuvre, maar zijn altijd er minimaal. Zoals Abdelké zegt: ‘Less is very much more’.4546

45 Abdelke, Y. (2008) Under the Shadow of the Idea.46 Youssef Abdelke: King of Darkness (z.j.)

38

Geloven in zuidelijk Afrika

Nu de belangrijkste godsdiensten zijn besproken, wil ik nog ingaan op de geloven in zuidelijk Afrika. Deze opvattingen over dood zijn ook erg bijzonder.

In zuidelijke Afrika leven veel verschillende stammen met elk hun eigen religie of levensbeschouwing. Maar hoe zij denken over de dood, komt wel overeen. Ook de Caribische religies hebben vergelijkbare ideeën over de dood. In deze geloven zien we dat de dood niet als einde wordt beschouwd, maar als overgang naar een ander zijn.

De meeste stammen in zuidelijk Afrika zien het leven als een doorlopend proces en de dood als een natuurlijk onderdeel. Het leven wordt gegeven door je ouders en doorgegeven aan de kinderen. Als je sterft leef je voort in de wereld van de voorouders en in het nageslacht. Hierdoor wordt een vroegtijdige dood, van bijvoorbeeld een kind, gezien als een straf van goden of de voorouders of het gevolg van tovenarij. Wanneer er een persoon overlijdt, is dat slechts een drempel naar een ander leven. Hij zal verder leven in de wereld van zijn voorouders. Vanuit die positie blijft hij actief deel uit maken van de gemeenschap. De dood staat midden in het leven.

Om ervoor te zorgen dat een stervende wordt opgenomen in de wereld van de voorouders, moeten de levenden bepaalde rituelen en ceremonies houden om de stervende te helpen. Als deze rituelen niet goed worden uitgevoerd, zal de geest van de dode doelloos rondzwerven en kan hij ziektes en tegenslagen veroorzaken bij de nabestaanden. Deze rituelen bestaan uit verschillende onderdelen. Zo wordt de dode tijdens de begrafenis gedankt en geëerd en krijgt hij giften mee voor zijn reis naar de wereld van de voorouders. Bij sommige stammen is het gebruikelijk om hierbij ook een offer te brengen in de vorm van een geit.

Een aantal weken na de begrafenis wordt er nog een ceremonie uitgevoerd die ervoor moet zorgen dat de dode in de wereld van de voorouders wordt opgenomen. Tijdens deze ceremonie wordt er een groot feest gehouden om te vieren dat de overledene nu in de wereld van de voorouders is.

Ook in de maanden na het overlijden, worden de voorouders geëerd en herdacht door middel van offers en rituelen. Dit om te voorkomen dat de voorouders boos worden, omdat ze niet genoeg herdacht worden.

Wanneer er vijf generaties voorbij zijn valt de oudste voorouder weg. Dit is wanneer de levende nabestaanden de naam niet meer herinneren. Ze verlaten de wereld van de levende doden en kunnen dan geen contact meer hebben met de levende.47

47 Hulst, M.L. van (z.j.) De levende doden ten zuiden van de Sahara.

39

Mario Macilau

De Afrikaanse kunstenaar Mario Macilau (1984.) is geboren in Mozambique tijdens de burgeroorlog die daar uitbrak. Hierdoor moest zijn familie vluchten naar een andere stad waarin Macilau met zijn familie in armoede leefde. In 2007 besloot Macilau de telefoon van zijn moeder in te ruilen voor een fotocamera, wat het begin was van zijn kunstenaarschap. Hij specialiseerde zich in het maken van series over het leven en de maatschappelijke problemen. De werken van Macilau gaan over piolitiek, sociale en culturele problemen in combinatie met de veranderingen van de mens in de loop van de tijd. Hij speelt met de complexiteit van de realiteit, de slavernij en het veranderen van het leefmilieu. Hij gebruikt zijn afbeeldingen als confrontatie met de realiteit. In de foto’s van Macilau zit erg veel detail en zijn meestel haarscherpe vergrotingen van de realiteit. Hierin is de expressie van de persoon erop erg van belang. We moeten het persoon leuk gaan vinden en zijn personaliteit inzien, waardoor we zien wat het persoon heeft meegemaakt.

Macilau werkt met de geest van de maatschappij, omdat hij deze in zekere zin zelf zou worden. Toen hij jong was, waste hij auto’s op straat. Hij had net zo goed niet kunnen bestaan, waardoor hij een geest van de maatschappij was. Als fotografie niet op zijn pad was gekomen, had Macilau een zinloos bestaan gehad. Macilau zoekt de mensen op die ook geen bestaanszin hebben en is geïnteresseerd in hun verhalen. Hierin komen veel rituelen en symbolen van geloven te pas, omdat de arme mensen het geloof als houvast hebben.4849

Zijn werken worden vaak beschreven als alarmerend, provocerend en boeiend, publiek en privé, maar boven alles volkomen menselijk.50

27 Children of Jesus (The Zionist serie), 2010 Mario MacilauPrint op katoen120 x 80 cm

28 Purification of the Soul (The Zionist serie), 2010 Mario MacilauPrint op katoen120 x 80 cm

29 Peace (The Zionist serie), 2010 Mario MacilauPrint op katoen120 x 80 cm

Hierboven zien we drie werken uit The Zionist serie. We zien verschillende personen die rituelen uitbeelden. Zo zien we kinderen in het water met houten kruizen en witte gezichten (figuur 27). Vervolgens zie we een vrouw knielend op de grond met wit op haar lijf en bloed van de dode kip die de persoon naast haar vast heeft (figuur 28). Op de meest rechtse foto zien we een jongentje met een wit geschminkt gezicht en een witte doek op zijn hoofd (figuur 29).

48 Macilau, M (z.j.) About me.49 Salgado, G. (2014) Mario Macilau.50 Sondiyazi, U.L. (2013) Mozambique Photographter Mario Macilau on African Representations and Living life forward.

40

We zien hier mensen die geloven in Xhosa. Deze Xhosachristen hebben een redelijk westerse levensstijl, maar hechten veel aandacht aan stamtradities. Dit zijn met name de overgangsriten. Dit zijn rituelen die betrekking hebben op de overgang van de ene naar de andere levensfase. Deze riten worden door voorvaderen doorgegeven en daarom is het van belang om de voorvaderen te eren. De voorouders zijn de schakel tussen uQamata (God) en de levenden. De overgangsrite symboliseren de ontwikkelingsfasen van het individu binnen de gemeenschap. Bij de geboorte wordt de pasgeborene aan de voorvaderen voorgesteld, de eerste rite (imbeleko). Een andere rite is het intreden van de manbaarheid, de overgang naar huwbare man (ulwaluko). Gedurende die rite moeten de mannen hun gezichten wit schilderen met klei. Ook de vrouwen ondergaan een rite waarin ze naar huwbare vrouw overgang en ook zij zijn dan wit geschminkt. De ultieme overgangsrite is de overgang van leven naar dood. Het moment waarin hij zich aansluit bij de voorvaderen.51

We zien dus op de foto’s van Macilau dat de mensen bezig zijn met de rite. We kunnen hier raden dat het gaat over de rite van het huwbaar worden en dus de laatste rite voordat deze personen de rite van leven naar dood ondergaan, maar dat is niet met zekerheid te zeggen. Macilau houdt graag een deel van zijn werk privé. Zo weten wij nooit wie de persoon op de foto is en wat hij/zij voor verhaal heeft verteld. We kunnen alleen naar de foto’s kijken en via de symbolen raden.

51 Wulfften Palthe, T. (2013) De ultieme overgangsrite.

41

Conclusie

Als we kijken naar voorgaande geloven zien we veel verschillen, maar ook veel overeenkomsten. Zo is er bij elk geloof een goede en een slechte weg na de dood. Wanneer je goed hebt geleefd ga je naar de hemel, naar een beter leven of naar de goede wereld van de voorouders. Als je slecht hebt geleefd ga je naar de hel naar een slechter leven of blijf je zwerven in het niets. Er is dus zelfs bij elk geloof niet met zekerheid te zeggen wat er na de dood gebeurd en of de dood goed of slecht is.

We zien echter wel een groot verschil in hoe de dood wordt gezien. Bij het christendom en de islam wordt de dood gezien als het einde van het leven en het voortleven gebeurd in een andere wereld, de hemel. In zuidelijk Afrika leven de doden ook voort in een andere wereld, maar deze bevindt zich nog wel in de levende wereld. Het boeddhisme en hindoeïsme geloven in de reïncarnatie, waarbij je dus voortleeft op dezelfde wereld, maar in een andere gedaante. Deze verschillen in geloof zijn duidelijk, maar in de kunst is het moeilijker te zien. Ook in andere werelddelen zien we dat er veel mensen niet-gelovig zijn. Hierdoor zien we in de kunst weinig relatie met de symbolen van het geloof, omdat veel mensen deze toch niet meer begrijpen.

De afbeelding van de dood is erg verwesterd, maar de manier van kunst maken is in het niet-westen niet aangetast. In het westen zien we dat er vaak fysieke voorwerpen van overledene worden gebruikt in het gemaakte werk om de realiteit van de dood weer te geven. Bij de kunstenaars die hierboven besproken, zoals bij Ishiuchi, zien we dat de voorwerpen wel gebruikt worden, maar niet in het uiteindelijke werk worden gebruikt. Het met respect behandelen van voorwerpen zal ermee te maken hebben dat de overledene nog in deze wereld is, en dat je niet zomaar haar spullen voor iets anders kan gebruiken.

We zien in het niet-westen veel meer gebruik van fotografie of het vervormen van de realiteit door middel van schilderen en tekenen. Waar in het westen de boodschap wordt gebracht met ruwe en confronterende beelden, wordt de boodschap in het niet westen nog in een jasje gestoken. Het werk moet hier ook een zekere uitstraling hebben. Het gaat niet alleen over de boodschap, maar ook over het werk zelf.

Dit geld echter niet voor elk werk. Zo vind ik de gelijkenis tussen de werken van Carey en Santhosh duidelijk, maar hier zien we dat Carey juist de uitstraling geeft en Santhosh voor de confrontatie gaat door de duidelijke en gruwelijke teksten.

Als laatste en misschien wel de meest traditionele is het werk van Macilau. Voor deze kunstenaar geldt niks van wat ik hierboven heb verteld. Deze kunstenaar zorgt ervoor dat je zijn werk alleen volledig kan begrijpen als je wat van zijn cultuur af weet. Zonder deze informatie is het beeld nog steeds prachtig en indrukwekkend, maar zou je nooit de betekenis achter het werk vinden.

Al met al zien we dat ook de niet-westerse kunst toch echt aan het verwestersen is. Bijna elk werk is tegenwoordig maatschappij kritisch en de dood wordt als shockfactor gebruikt. Gelukkig is het nog niet zo ver dat we de verschillen niet meer kunnen zien. We zien dat deze kunst nog schoonheid kan hebben zonder alle redenen en gedachtes achter elk werk. We zien dat de kunstenaars deze kritische blik onderbouwen met westerse ideeën, maar er zijn altijd uitzonderingen. En daarmee bedoel ik natuurlijk Macilau.

42

Literatuurlijst

Literatuur:

Ali, H (2014, Augustus 27) Duizend doden sterven. De Volkskrant pp. V2, V4

Aries, P (1983) Images de l’homme devant la mort. Parijs: Editions du seuil

Bal, M (1999) Quoting Caravaggio. Contemporary art, preposterous history. Londen: The University of Chicago press.

Doris, S., Princenthal, N., Basualdo, C., Huyssen, A. (2000) Doris Salcedo. Londen: Paidon

Fondation Cartier pour l’art contemporain (2006) Ron Mueck. Parijs: Fondation Cartier pour l’art contemporain.

Hagenaars, H., Leeuwen A. van, (2014) Gelijk een bloem des velds. Mister Motley, 20, 102-103.

Hagenaars, H., Leeuwen A. van, (2014) Mothers. Mister Motley, 20, 40-43.

Institute Contemporary Art, University of Pennsylvania (1994) Andres Serrano: Works 1983-1993. Philadelphia: Institute Contemporary Art, University of Pennsylvania

Julius, A (2002) Transgressions, the offences of art. Londen: Thames & Hudson

Jung C.S.(1966) De mens en zijn symbolen. Londen: Aldus Books

Martignoni, R. (2005)La Biennale di Venezia : 51. international art exhibition: Participating countries, collateral events. Venetie: Marsilio.

Sliggers, B.G. (1998) Naar het lijk. Het Nederlandse doodsportret 1500-heden. Zutphen: Walburg pers bv.

Yalom, I.D. (2008) Tegen de zon inkijken Amsterdam: Uitgeverij Balans

Internetbronnen:

Miyako Ishiuchi (ca. 2014) geraadpleegd op http://sepiaeye.com/miyako-ishiuchiGeraadpleegd op 22-11-14

Blixt, J. (2014) Ishiuchi Miyako- 2014 hasselblad award winner [persbericht] geraadpleegd op http://www.hasselbladfoundation.org/assets/downloads/Ny-mapp/logo2014PressreleaseENGELSK.pdf Geraadpleegd op 22-11-14

Japan Pavilion at the 51st International Art Exhibition, the Venice Biennale in 2005 (ca. 2005) Geraadpleegd op http://www.jpf.go.jp/venezia-biennale/art/e/51/ Geraadpleegd op 22-11-14

43

Vander Dries, L (z.j.) Jan Fabre: Metamorphology [artikel] geraadpleegd op http://www2.eur.nl/fw/cfk/InterAkta/InterAkta%204/PDF/art.lvdd.ia4.pdf Geraadpleegd op 21-11-14

Het maitreya instituut (ca. 2014) Over sterven en daarna. Geraadpleegd op http://www.maitreya.nl/boeddhisme-vragen-sterven-dood-overlijden.htm Geraadpleegd op 20-10-14

Hulast, M. L. van (z.j.) Boeddhisme: Rad van wedergeboorte. Geraadpleegd op http://www.doodeenvoudig.nl/bibliotheek/verderlezen/levennadedood/boeddhisme Geraadpleegd op 27-10-14

Waardt, M. de (z.j.) Een christelijke kijk op leven en sterven. Geraadpleegd op http://www.doodeenvoudig.nl/bibliotheek/verderlezen/religieendedood/christendom Geraadpleegd op 27-10-14

Hulst, M. L. van (z.j.) De levende doden ten zuiden van de Sahara. Geraadpleegd op http://www.doodeenvoudig.nl/bibliotheek/verderlezen/levennadedood/zuidelijkafrika Geraadpleegd op 27-10-14

Hulst, M. L. van (z.j.) Hindoeïsme:wat je zaait, zal je oogsten. Geraadpleegd op http://www.doodeenvoudig.nl/bibliotheek/verderlezen/levennadedood/hindoeisme Geraadpleegd op 28-10-14

Samira, A. (2001) Hoe denkt de Islam over: ziekte dood en geboorte. Geraadpleegd op http://www.cie.ugent.be/CIE/abid1.htm Geraadpleegd op 28-10-14

NPO (23 december 2012) Boeddha in de wieg [documentaire] geraadpleegd op http://www.npo.nl/boeddha-in-de-wieg/23-12-2012/VPWON_1189873 Geraadpleegd op 28-10-14

NPO (28 november 2011) transhuman bij NFTA Filmlab [film] geraadpleegd op http://www.npo.nl/filmlab-transhuman/28-11-2011/POW_00428093 Geraadpleegd op 3-11-14

NPO (8 januari 2012) Klaar voor de dood [documentaire] geraadpleegd op http://www.npo.nl/klaar-voor-de-dood/08-01-2012/POW_00443175 Geraadpleegd op 3-11-14

Vermaas R. (21 december 2012) De dood in het hindoeïsme [video] geraadpleegd op http://www.youtube.com/watch?v=4pAOWxmvTT0 Geraadpleegd op 3-11-14

Het klokhuis (2 januari 2013) het hindoeïsme [aflevering] geraadpleegd op http://www.youtube.com/watch?v=vjMbPPjFXcg Geraadpleegd op 4-11-14

NPO (11 juli 2010) Nioscoop [video] geraadpleegd op http://www.npo.nl/nioscoop/11-07-2010/POW_00255847 Geraadpleegd op 4-11-14

O’Hagan, S. (2006) Ron Mueck: From muppets to motherhood. Geraadpleegd op http://www.theguardian.com/artanddesign/2006/aug/06/art2 Geraadpleegd op 20-11-14

44

Hamilton, A. (2012) Ron Mueck: Sensational sculptor who’s branching out. Geraadpleegd op http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/art/features/ron-mueck-sensational-sculptor-whos-branching-out-7723186.html Geraadpleegd op 20-11-14

Bauer, K. (2013) Damien Hirst and four other artists who make art about death. Geraadpleegd op http://beautifuldecay.com/2013/10/30/damien-hirst-and-four-other-artists-who-make-art-about-death/ Geraadpleegd op 20-11-14

Towner (2009) In the eyes of others. Geraadpleegd op http://jodiecarey.co.uk/in-the-eyes-of-others/ Geraadpleegd op 21-11-14

Harris, R. (z.j.) Bone chandelier [in the eyes of others] by Jodie carey. Geraadpleegd op http://www.richardharrisartcollection.com/portfolio-view/bone-chandelier-by-jodie-carey/ Geraadpleegd op 21-11-14

Odilon Redon the complete works (2014 geraadpleegd op http://www.odilon-redon.org/ Geraadpleegd op 17-11-14

Rodoplhe Bresdin (2011) geraadpleegd op http://cargocollective.com/Kunstkabinett/Rodolphe-Bresdin Geraadpleegd op 17-11-14

Memento mori – damien hirst (2014) [tentoonstelling] geraadpleegd op http://www.gemeentemuseum.nl/tentoonstellingen/memento-mori-%E2%80%93-damien-hirst Geraadpleegd op 20-11-14

Dijk, A. van (2014) Met de dood voor ogen. Geraadpleegd op http://www.8weekly.nl/artikel/11780/memento-mori-damien-hirst-in-dialoog-met-rodolphe-bresdin-en-odilon-redon-met-de-dood-voor-ogen.html Geraadpleegd op 20-11-14

Okafor, U (2014) Exclusive interview with andres serrano, photographer of ‘piss chirst’. Geraadpleegd op http://www.huffingtonpost.com/udoka-okafor/exclusive-interview-with-_18_b_5442141.html Geraadpleegd op 17-11-14

Duclow, D.F. (2014) Ars Moriendi. Geraadpleegd op http://www.deathreference.com/A-Bi/Ars-Moriendi.html Geraadpleegd op 17-11-14

Kunstbus (2014) Christian Boltanski. Geraadpleegd op http://www.kunstbus.nl/kunst/christian+boltanski.html Geraadpleegd op 21-11-14

Stepancic, L. (2011) Jan Fabre: Umbraculum, solo. Geraadpleegd op http://www.mgml.si/en/tobacna-001-cultural-centre/exhibitions/archive-exhibitions/jan-fabre-umbraculum-solo/ Geraadpleegd op 21-11-14

Fabre, J (z.j.) over Jan Fabre. Geraadpleegd op http://janfabre.be/angelos/over-jan-fabre/ Geraadpleegd op 21-11-14

Glittering Scrivener (2012) Jan Fabre, Umbraculum, 2011 (Belgium). Geraadpleegd op http://mariadahvanaheadley.tumblr.com/post/23615648745/jan-fabre-umbraculum-2001-belgium-slices Geraadpleegd op 21-11-14

Tate (14 oktober 2013) Tateshots: Miyako Ishiuchi. [video] Geraadpleegd op https://www.youtube.com/watch?v=qopziSZ-z2A Geraadpleegd op 24-11-14

45

Jouffroy, A. (2014) Syria Art – Youssef Abdelke. Geraadpleegd op https://www.facebook.com/media/set/?set=a.164392610365107.37112.161536270650741&type=1 Geraadpleegd op 24-11-14

Syria Today magazine (2012) Youssef Abdelke. Geraadpleegd op http://www.claude-lemand.com/artiste/nouvelle-traduction-youssef-abdelke?souspage=bio Geraadpleegd op 24-11-14

Meem gallery (2013) Art Syria [tentoonstellingscatalogus] geraadpleegd op http://www.meemartgallery.com/pdf/Art%20Syria%20Catalog.pdf Geraadpleegd op 24-11-14

Youssef Abdelke: King of Darkness (z.j.) geraadpleegd op http://www.claude-lemand.com/IMG/pdf/youssef_abdelke_-_art_bahrain_-_march_2014-3.pdf Geraadpleegd op 24-11-14

Abdelke, Y. (2008) Under the Shadow of the Idea. Geraadpleegd op http://images.exhibit-e.com/www_ayyamgallery_com/974b32eb.pdf Geraadpleegd op 25-11-14

Wulfften Palthe, T. (2013) De ultieme overgangsrite. Geraadpleegd op http://www.maandbladzuidafrika.nl/node/106 Geraadpleegd op 30-11-14

Macilau, M (z.j.) About me. Geraadpleegd op http://www.mariomacilau.com/ Geraadpleegd op 30-11-14

Salgado, G. (2014) Mario Macilau. Geraadpleegd op http://www.saatchigallery.com/artists/mario_macilau.htm?section_name=pangaea Geraadpleegd op 30-11-14

Sondiyazi, U.L. (2013) Mozambique Photographter Mario Macilau on African Representations and Living life forward. Geraadpleegd op http://www.okayafrica.com/culture-2/art/african-photography-interview-mozambiqua-mario-macilau/ Geraadpleegd op 30-11-14

In Transition: New Art From India, Richmond Art Gallery, Richmond, BC, May 1 - June 13, 2010 (2010) Geraadpleegd op http://www.helenawadsley.com/helenawadsley.com/Writing_files/In%20Transition,%20New%20Art%20from%20India,%20GW.pdf Geraadpleegd op 25-11-14

Santhosh, T. V. (2009) Living with a wound. Geraadpleegd op http://www.vancouverbiennale.com/artworks/living-with-a-wound-2009/ Geraadpleegd op 25-11-14

Mehta, K. (2012) The silent warrior. Geraadpleegd op http://www.flashartonline.com/interno.php?pagina=articolo_det&id_art=826&det=ok&title=T.V.-SANTHOSH Geraadpleegd op 30-11-14

TV Santhosh (2013) geraadpleegd op http://www.saffronart.com/artists/t-v-santhosh Geraadpleegd op 30-11 -14

T.V. Santhosh (z.j.) geraadpleegd op http://www.aicongallery.com/artists/tv-santhosh/bio/ Geraadpleegd op 30-11 -14

T.V. Santhosh (2014) geraadpleegd op http://www.saatchigallery.com/artists/tv_santosh.htm Geraadpleegd op 30-11 -14

46

Powers, S (2009) Interview with T.V. Santhosh. Geraadpleegd op http://www.artslant.com/ny/articles/show/11118 Geraadpleegd op 30-11 -14

47