vladimir krivo{ejev 45...na3 s tim {to se formalno pravni statusi, od kojih zavisi i priroda odnosa...

Vladimir Krivo{ejev

Narodni muzej Vaqevo

[email protected]

VIDOVI PRAVNOG STATUSA MUZEJA

Privatizacija muzeja kao imperativ efikasne i efektivne

realizacije dru{tveno korisnih zadataka1

Apstrakt: Danas muzeji u svetu egzistiraju u razli~itim statusnim obli-cima. U Evropi decenijama preovla|uju}i klasi~an vid statusa muzeja kaonesamostalnog organa uprave se sve vi{e odbacuje zbog svoje nefunkcional-nosti koja onemogu}uje efektivno prihvatawe savremenih tendencija. Takvimuzeji u sve ve}em broju ulaze u proces „privatizacije“, koji ne podrazumevaprestanka dràvne brige i prepu{tawa prava uprave i poseda privatnim su-bjektima, ve} je wena su{tina u osamostaqivawu rukovodstva i wihovog pra-va na upravqawe, uz daqu dràvnu brigu i vlasni{tvo nad zbirkama. To sepostiè prestrukturirawem muzeja u javne ustanove, ali i fondacije, udruè-wa, pa i dru{tva sa ograni~enom odgovorno{}u, uz razli~ite vidove saradwejavnog sa civilnim i privatnim sektorom. Za to vreme muzeji u Srbiji su ve}decenijama ustrojeni po sistemu javnih ustanova, ~ime imaju formalnu samo-stalnost u poslovawu, koja fakti~ki ne uti~e na pove}awe efikasnosti i efek-tivnosti. Shodno tome imperativ za podtizawe dodatnih kvaliteta rada morada bude u primena pozitivne prakse novog javnog menaxmenta.

Kqu~ne re~i: muzej, status, privatizacija, menaxment

156

UDK = 069.012

1 Rad prezentiran na ovim stranama predstavqa jedan mawi segment dok-torske disertacije Menaxment regionalnih muzeja u Srbiji sa posebnim

osvrtom na organizaciju potencijala kulturnog turizma, koju je autorodbranio 14. juna 2011. godine na katedri za menaxment u kulturi Fa-kulteta dramskih umetnosti Univerziteta umetnosti u Beogradu (pred-sednik komisije prof. dr Milena Dragi}evi} [e{i}, mentor prof. drVesna \uki}), a koja se nalazi u fazi pripreme za objavqivawe pod na-slovom: Muzeji, menaxment, turizam – reorganizacija kao imperativ sa-

vremenog delovawa muzeja.

Vidovi pravnog statusa muzeja

157

ASPECTS OF THE LEGAL STATUS OF THE MUSEUMS

privatization of museum as imperative of efficient and effective

realization of community services

Abstract: Museums today exist in different status forms. In Europe, the classicform of the museum, that has been prevailing in the decades behind us as standard, isbeing more and more rejected because of its lack of flexibility to adjust to modern,contemporary trends. Such museums enter the process of "privatization", which doesnot mean that the museums, their management and property will be given to privateenterprises without any jurisdiction of government, but it gives the opportunity to in-dependent managements conduct business as desired, while the government stillholds ownership over the museum's collections. This is gained through restructuringof museums into public institutions or funds, associations, even to limited liabilitycompanies, with constant cooperation of public and private sector. Meanwhile, inSerbia, museums are already classified as public institutions, but it gives them onlyformal independence in management and it does not increase the efficiency and ef-fectiveness. So imperative must be achieving new quality standards through imple-mentation of new, positive practice of public management.

Key words: museum, status, privatization, management

Od trenutaka nastanka prvih muzeja modernog vremena, otvarawemza javnost kraqevskih i kneèvskih riznica, oni egzistiraju u tesnojvezi sa vlastima na svim nivoima. I sam po~etak osnovne definicijemuzeja,2 kao neprofitne institucije koja je u slu`bi dru{tva i wego-

vog razvoja, utvr|uju}i institucionalni karakter isti~e i ulogu muze-ja kao javnog servisa koji obavqa op{tedru{tveno korisne aktivno-sti, a uslovno ga, indirektno, povezuje sa dràvnim vlastima. Time jemuzej trajno pozicioniran u okviru sfere delovawa kulturne politi-ke kao javne prakti~ne politike vlasti, odnosno dràvnih organa ko-ji svojim pravnim, politi~kim i finansijskim autoritetom osnivajui finansiraju muzeje, i na razli~ite na~ine, shodno prirodi modelakulturne politike, uti~u na wegove aktivnosti.

U osnovi, muzeji u Evropi egzistiraju na razli~itim dràvnim ni-voima, od dràve preko regiona, provincija i departmana do op{ti-na3 s tim {to se formalno pravni statusi, od kojih zavisi i prirodaodnosa muzej : uprava, razlikuju zavisno od epohe, dràve, regije, ali i

2 "Muzej je nekomercijalna, stalna ustanova u slu`bi dru{tva i wegovograzvoja, otvorena za javnosti, koja sakupqa, ~uva, istraùje, objavquje iizlaè materijalna i nematerijalna svedo~anstva ~ove~anstva, u svrhuprou~avawa, obrazovawa, i uìvawa (zadovoqstva, ewoyment – opaska V.K.), Sajt ICOMa: www.icom.museum (pristup 12. januar 2010).

3 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija – istorija, razvoj i savremeni iza-

zovi, Beograd, CLIO, 2009, 46.

muzeja. Decenijama je bio dominantan statusni oblik ure|ewa muzeja

kao nesamostalnog dràvnog organa, me|utim, na prelazu 20. i 21. veka,sa procesom privatizacije = deetatizacije = osamostaqewa, muzeji sesve ~e{}e sre}u kao javne ustanove, ali i kao zadu`bine i fondacije,kao civilne organizacije, odnosno udruèwa, ali i kao dru{tva sa

ograni~enom odgovorno{}u pa i privatni subjekti.

Muzeji kao nesamostalni dràvni organi

U Evropi decenijama dominantan dràvni model kulturne politi-ke stvorio je muzeje koje Gerald Mat ozna~ava kao „dràvne“,4 koji su eg-zistirali pod direktnom upravom vlasti. Po svom statusu ovakvi mu-zeji su nesamostalni organi uprave, (poput agencija, direkcija, save-ta...) koji se obrazuju (a ne osnivaju) u sastavu samostalnih organauprave (ministarstva i sekretarijati) sa zadatkom vr{ewa stru~nih,ili i stru~nih i upravnih poslova. Organi uprave se javqaju na svimnivoima vlasti i wima rukovode stare{ine organa, koje, kao i sam or-gan, imaju veoma ograni~enu samostalnost u radu.5

Na op{te stawe dràvnih muzeja u Holandiji ukazuje izve{taj ho-landske dràvne finansijske kontrole iz 1998. godine po kome su mu-zeji organizovani na ovaj na~in neefikasni, nefleksibilni i neeko-nomi~ni, wima se ne rukovodi stru~no, budu}i da direktori ne pose-duju ni poznavawe menaxmenta, niti samostalnost i naloge dobijajuod nadre|enih iz upravne hijerarhije. Zato su bez li~ne inicijative,{to se prenosi i na zaposlene stru~wake, koji su u statusu ~inovnika,i tako se i odnose prema poslu. Pored toga muzeji – organi uprave nemogu ni da raspolaù sopstvenim prihodima, koje moraju da upla}ujuu dràvnu kasu.6 Na sli~ne zakqu~ke, opisuju}i dràvne muzeje u Ne-ma~koj, dolazi i Andreas Vizand i karakteri{e ih kao nesamostalneorgane optere}ene op{tim birokratskim pote{ko}ama koje u velikojmeri oteàvaju, pa i onemogu}uju dinami~nost rada i programskufleksibilnost nametnutu novim zadacima muzeja, koji zahtevaju pove-}awe operativnih sredstava koja nije mogu}e obezbediti u situacijikada se pojedini kulturni subjekti i zatvaraju.7

Vladimir Krivo{ejev

158

4 Videti: Gerald Mat, Tomas Flac i Judita Lederer, Menaxment muzeja – umet-

nost i ekonomija, Beograd, CLIO, 2002, 35-40.5 O organima uprave: Qubi{a Lazarevi} i dr, Priru~nik za polagawe pravo-

sudnog ispita kw. 2, Beograd, Savremena administracija, 1998, 1853-4.6 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 35-6.7 Andreas Wiesand, Dràva kulture i individualni muzej, Beograd, Bal-

kan-Kult, 2001, 34.

U ovakvoj situaciji evropske dràve po~iwu da traè druge mode-le pravnog ustrojstva svojih muzeja, koji bi omogu}ili efikasnije iefektivnije ispuwavawe novih zadataka. Na jedan od puteva ka pro-menama ukazivala je praksa liberalne kulturne politike Sjediwe-nih Ameri~kih Dràva gde, od druge polovine 19. veka, ve}inu muzejaosnivaju udruèwa – trustovi, i wima upravqaju preko saveta pove-renika (trustees) koji direktno rukovode institucijama, a ~iji ~la-novi, uticajni gra|ani, imaju obaveze da i li~no doprinose ne samoredovnim aktivnostima, ve} i finansirawu, bilo direktno, bilolobirawem, koriste}i svoje veze. U takvim korelacijama oni su tikoji imaju upravne mo}i, a postavqeni menaxeri, u ve}ini slu~ajeva,samo izvr{avaju wihove naloge. Po mi{qewu Motole Molfino „po-verenici trustova su svemo}ni pri odru~ivawu o kulturnoj politi-ci, o nabavkama i o rasporedu finansijskih sredstava muzeja; direk-tori moraju da budu poslu{ni“, a na osnovu poznavawa ameri~ke prak-se Vera Zolberg je zakqu~ila da takvi muzeji nemaju autonomiju, takoda su ~ak i evropski muzeji, koji su pod direktnom dràvnom upravom,slobodniji.8

Privatizacija ili osamostaqivawe muzeja

Uz poznavawe ameri~ke prakse evropske dràve su se od devedesetihgodina pro{loga veka okrenule drugim putevima promena statusa svo-jih muzeja koji je ozna~en kao proces privatizacije.9 U ovom slu~aju tajpojam nema ni pribli`no isto zna~ewe kao privatizacija privrednihsubjekata kakvu poznajemo iz prakse zemaqa u tranziciji sa kraja 20. ipo~etka 21. veka, ali i prethodne prakse neoliberalnog ta~erizma uBritaniji. Evropska privatizacija muzeja nije proces prestankadràvne brige i prepu{tawa i prava uprave i poseda svih resursaprivatnim subjektima, ve} je wena su{tina u osamostaqivawu ruko-vodstva i wihovog prava na upravqawe, uz daqu dràvnu brigu i vla-sni{tvo nad zbirkama, i fakti~ki predstavqa deetatizaciju. Ovajproces koji dràva sprovodi u ciqu obezbe|ivawa odrìvog razvojamuzeja koje je osnovala u osnovi predstavqa primenu novih strategijakulturne politike – privatizacije i deetatizacije, zasnovanih naprepoznavawu uticaja kulturnog resora kao specifi~nog trì{ta i


159

8 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 293.9 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 36; Andre Gob i Neomi Drue, Muzeologija,

294 i Andreas Wiesand, Dràva kulture i individualni muzej, 44.

va`ne interakcije izme|u neprofitnih aktivnosti i kulturnih i kre-ativnih industrija.10

Ako se pojam privatizacije ne defini{e iskqu~ivo kao procestransfera imovine, odnosno kapitala iz javne (dràvne) u privatnusvojinu, ve} i kao privatno upravqawe dràvnom imovinom,11 priva-tizacija muzeja predstavqa ovakvu privatizaciju, budu}i da je bazira-na na delimi~nom ili potpunom napu{tawu principa direktnogdràvnog upravqawa sa preno{awem obaveza i prava uprave na pro-fesionalni menaxment, koji wime treba da upravqa sa osnova privat-nog prava. Opisuju}i ove promene Gerald Mat koristi izraze izdvajawe

i osamostaqivawe,12 budu}i da je re~ o izdvajawu iz upravnog aparata,formirawem samostalnog tela, ali uz jasno definisane i obavezadràve i odgovornosti muzeja. Ovakvu podelu prava i obaveza pratiformirawe efikasnog i efektivnog, nebirokratizovanog menaxmentakoji dobija prava na kori{}ewe sopstvenih sredstava i stvarawe no-vih instrumenata za wihovo dodatno sticawe. Na takve na~ine se ri-gidan dràvni organ transformi{e u fleksibilan samostalan su-bjekt sa ve}im dijapazonom slobodnijeg i kreativnijeg programskogdelovawa, a radi ispuwavawa ciqa {to efikasnije i efektivnije rea-lizacije svih zadataka koje pred muzeje postavqa savremeno doba.13

Proces privatizacije – izdvajawa – osamostaqivawa, pratila je ibojazan koja se ispoqava kroz strahovawa o daqem funkcionisawu mu-zeja na novim osnovama. Me|utim, nova organizacija izdvojena izdràvne uprave i oslobo|ena direktnog upravqawa, predstavqa osnovza poboq{awe funkcionisawa. Gerald Mat smatra da: „Za izdvajawe nepostoji alternativa. Ako muzej ‘eli da funkcioni{e kao sredstvo ko-munikacije izme|u umetnosti, umetnika i publike, on mora da se oslo-bodi dràvnog starateqstva i strukture. Radi se, me|utim, samo o iz-dvajawu organizacije, ali ne i finansirawa. Osniva~ki akt i odgovor-nost dràve za finansirawe muzeja moraju jasno da se defini{u.“14 Ta-ko osamostaqeni muzeji u Holandiji su i daqe finansirani od dràve

Vladimir Krivo{ejev

160

10 O privatizaciji i deetatizaciji u kulturi videti: Vesna \uki}, Dràva i

kultura – studije savremene kulturne politike, Beograd, Institut za pozori-{te, film, radio i televiziju Fakulteta dramskih umetnosti, 2010, 279.

11 http://sr.wikipedia.org/sr (pristup 2. juna 2010); videti i Vesna \uki}, Dr-

àva i kultura, 279 i daqe.12 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 8, 35, 38-40; videti i: Vesna \uki},

Dràva i kultura, 279 i daqe.13 O su{tini privatizacije, odnosno osamostaqivawa muzeja videti: Ger-

ald Mat i dr., Menaxment muzeja, 35-54; Andre Gob i Neomi Druge, Muzeo-

logija, 285-295.14 Gerald Mat i dr., Menaxment muzeja, 37-38.

da bi brinuli o dràvnim zbirkama, a istovremeno uìvaju status „za-{ti}enog podstanara“ u dràvnim zgradama, sa pravom da taj prostorkoriste i za dodatno sticawe prihoda, bilo izdavawem, bilo otvara-wem muzejskih prodavnica i restorana.15 Posle procesa privatizacijeamsterdamski Rajksmuzej je znatno pro{irio svoju delatnost, ~ine}ije raznovrsnijom, a istovremeno i usmerenom prema razli~itim ciq-nim grupama, stvaraju}i sopstvenu piramidu publike.16

Postoje}i strahovi za funkcionisawe osamostaqenih, „privati-zovanih“, muzeja, koji se javqaju na po~etku ovog procesa su, po Matu,samo paravan strahu od odgovornosti koju samostalnost sa sobom no-si,17 kao i strahu od drugih dodatnih obaveza koje su preduslov punomefektu osamostaqewa. Me|utim, bitno je napomenuti da novi na~infunkcionisawa zahteva i novi vid rukovo|ewa, sa li~nom odgovorno-{}u rukovodstva, koje se prenosi i na zaposlene, tako da umesto ispu-wavawa radnih obaveza u prvi plan dolazi odgovornost i inicijati-va. To podrazumeva i dodatno obrazovawe za direktore, ne samo saaspekta struke ve} i menaxmenta.18

Ukazuju}i na razlike izme|u tradicionalnog i savremenog rukovo-|ewa institucijama kulture Klod Molar prezentuje i terminolo{kupodelu. Razlikuju}i jednostavno, administrativno rukovo|ewe i pot-

puno rukovo|ewe on zakqu~uje: „administrativno rukovo|ewe uglav-nom je usmereno da se na najboqi mogu}i na~in potro{e dobijeni kre-diti (ovad vid rukovo|ewa bi odgovarao „dràvnim“ muzejima; napo-mena V. K.), dok potpuno rukovo|ewe ustanovom podrazumeva upravqa-we i izdacima i prihodima, {to predstavqa ne samo strogost u raspo-deli izdataka, ve} i sposobnost inovacija u prihodima (ovakav vid ru-kovo|ewa je neophodan u osamostaqenim muzejima; napomena V.K.)".19

Molarovo potpuno rukovo|ewe odgovara i pojmu novog javnog menax-

menta,20 kao i pojmu sistema AMK – adaptivnog menaxmenta kvalite-


161

15 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 287-288; videti i Gerald Mat i dr,Menaxment muzeja, 38.

16 Milena Dragi}evi}-[e{i} i Sawin Dragojevi}, Menaxment umetno-

sti u turbulentnim okolnostima, Beograd, CLIO, 2005, 182.17 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, str. 37.18 Isto, str. 40.19 Klod Molar, Kulturni inèwering, Beograd, CLIO, 2000, 104.20 Danielle Cliche and Andreas Wiesand, „Arts and Artists in Europe: New Chal-

lenges”, A briefing paper about trends, issues and questions for arts policy in Eu-

rope commissioned by the International Federation of Arts Councils and Culture

Agencies (IFACCA) for a meeting of its European Members and its Board in

Athens, Greece, on 2-3 November 2007, str. 7 (preuzeto 21. novembra 2010 sawww.ifacca.org/media/files/).

ta (adaptable quality management)21 zasnovanog na postizawu izvrsno-sti sa stru~nih aspekata i neautokratskom liderstvu i fleksibilnomupravqawu, usmerenom ka postizawu izvrsnosti, sa menaxerskogaspekta. Za postizawe odrìvosti reorganizovanih institucija kul-ture od presudnog zna~aja je wihovo osamostaqivawe od birokratskogaparata uprave, i debirokratizacije muzejskih administracija. To sepostiè izgradwom profesionalne menaxerske strukture, sa menaxe-rima edukovanim i spremnim da prihvate nove izazove, kao i nova zna-wa i ve{tine.

Danas, na po~etku dvadeset prvoga veka, pored jo{ postoje}ihdràvnih muzeja kao nesamostalnih organa uprave, osamostaqeni mu-zeji u Evropi egzistiraju i kao javne ustanove, zadu`bine/fondacije,udruèwa, deoni~arska dru{tva sa ograni~enom odgovorno{}u, a po-stoje i potpuno privatni muzeji.

Transformacija dràvnih muzeja u javne ustanove

@ak Saloa, direktor Direkcije za muzeje, centralnog dràvnog or-gana koji brine o svim muzejima u Francuskoj, je 1996. godine zakqu-~io da je model direktnog dràvnog upravqawa muzejima nepodesan izaloìo se za wihovo osamostaqewe u vidu formirawa javnih ustano-va, sa svojim nezavisnim upravama,22 {to je u~iweno kada su u pitawunajve}i muzeji, poput Luvra, Orseja ili Bobura.23

Ustanova ima status nezavisnog pravnog lica, ~ime je odvojena oddràvne uprave. Javne ustanove, zajedno sa javnim preduze}ima spadajuu grupu takozvanih nedràvnih subjekata kao vr{ioca upravne delat-

nosti, koji se osnivaju sa ciqem vr{ewe jedne ili vi{e delatnosti,koja ne moè biti vezana za vr{ewe upravnih poslova. Imovina usta-nova je dràvna, ili imovina drugog osniva~a, a ustanove se osnivajuupravo da bi raspolaù}i sa wom ispuwavale „javno korisnu svrhu“, uokviru zakonskih ingerencija, budu}i da im se „odre|ena upravnaovla{}ewa poveravaju posebnim zakonima“, koji izme|u ostaloga re-guli{u i postojawe statuta ustanove, nezavisnih organa uprave, ali iobavezu nadzora od strane vlasti.24

Vladimir Krivo{ejev

162

21 Videti: Milena Dragi}evi}-[e{i} i Sawin Dragojevi}, Menaxment

umetnosti u turbulentnim okolnostima, str. 7 i 189 i daqe.22 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 287.23 Videti Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 287 i Klod Molar, Kultur-

ni inèwering, 104-107.24 O javnim ustanovama videti: Qubi{a Lazarevi} i dr, Priru~nik za pola-

gawe pravosudnog ispita, kw. 2, 1855.

Naj~e{}e kori{}en vid osamostaqivawa postoje}ih muzeja pod

dràvnom upravom u Austriji je wihova transformacija u javne usta-

nove,25 a kao i u Francuskoj i u Belgiji su najve}e muzejske instituci-

je,26 koje su egzistirale u sklopu federalne administracije, krajem

dvadesetoga veka postale nezavisne „javne ustanove sa izdvojenom ad-

ministracijom“, dok je ve}ina muzeja u gradovima ostala pod direkt-

nim ingerencijama lokalnih vlasti.27 Transformacija u ustanove se

primewuju i u Holandiji, gde su vlasti, krajem pro{loga veka, u okvi-

ru {irokoobuhvatne reforme kulturne politike, usmerene istovre-

meno ka interesima publike i diversifikaciji materijalnih resursa,

pokrenule proces osamostaqivawa sa ciqem da se muzejima dodeli

{irok stepen „autonomije u upravqawu, ukqu~uju}i i upravqawe za-

poslenima i zgradama, dok same zbirke ostaju vlasni{tvo vlasti“.28

Uo~ava se da se ovakvi procesi sre}u ne samo u dràvama sa para-

dràvnim modelom kulturne politike, poput Holandije ve} i u zem-

qama sa izrazitim dràvnim modelom, poput Francuske.29 Tako, pri-

mewuju}i osamostaqivawe dràvnih muzeja transformacijom u javne

ustanove dràve Evropske unije primewuju kombinaciju dràvnog i

paradràvnog modela kulturne politike, gde dràva ne upravqa di-

rektno muzejima ali zadràva neke nadle`nosti: nadzor, vlasni{tvo

zbirki i sl. {to predstavqa mere umawewa rizika koje uti~u na pri-

bliàvawe razli~itih modela i smawewe razlika me|u wima.

Ocewuju}i efekte osamostaqivawa muzeja preregistracijom u us-

tanove, u austrijskom dràvnom izve{taju o kulturi za 1998. godinu je

zabeleèno: „Javna ustanova poseduje stvari, odnosno imetak kojim ne

raspolaè ni jedan od ~lanova, odnosno deoni~ar. Ustanova ima sta-

tus pravnog lica kojim na osnovu propisane svrhe upravqaju odre|ene

osobe (...) pri ~emu u prvom planu stoji dru{tvena korist. (...) Pretva-

rawe dràvnih muzeja u javne ustanove donelo je najmawe promene i ne-


163

25 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 41.26 Veliki „kraqevski“ muzeji stacionirani u Briselu: Kraqevski muzej

istorije i umetnosti, Kraqevski muzej lepih umetnosti, Kraqevski pri-rodwa~ki muzej i dr.

27 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 287; videti i Klod Molar, Kulturni

inèwering, 104-107.28 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 287-288; videti i www.cultural

policies.net/web/netherlands.php (pristup 19. novembra 2010).29 Videti: www.culturalpolicies.net/web/france.php?aid=1 (pristup 19. novem-

bra 2010).

znatne zahvate u wihovu organizacionu strukturu radi o~uvawa isto-rijski nastalog i cewenog identiteta pojedinih muzeja.“30

Zadu`bine i fondacije kao oblici neprofitnog udruìvawa

Zadu`bine i fondacije31 predstavqaju posebne oblike neprofit-nog udruìvawa, sa odre|enim osniva~em ili osniva~ima, za koje sukarakteristi~ni specifi~ni ciqevi u javnom interesu, ~ije izvr{a-vawe kontroli{e dràva. Takva pravna struktura se uobi~ajeno kori-sti u germanskim i anglosaksonskim zemqama, a mawe u ostalim delo-vima Evrope. U osnovi, sa prakti~nih aspekata, re~ je o veoma srod-nim vidovima organizovawa, koji se u detaqima razlikuju od dràvedo dràve, a u federalnim dràvama i od jedne do druge federalne je-dinice.32 Po Geraldu Matu, su{tinska razlika izme|u zadu`bina ifondacija u Austriji je u tome {to fondacija nije trajna te se u potpu-nosti moè utro{iti za namewenu svrhu, dok se kod zadu`bina mogukoristiti samo ostvareni prihodi, bez upotrebe glavnice. Prema au-strijskom Saveznom zakonu o zadu`binama i fondacijama, zadu`binaje imetak zadu`binara koji je wihovom voqom trajno poklowen. Ovajvid organizovawa je primewiv za {irok spektar dru{tveno korisnihaktivnosti, pa i za upravqawe muzejskim zbirkama. Zadu`bina imastatus pravnog lica i upisuje se u registar firmi, podlo`na je dràv-noj kontroli, a prihodi koji se na osnovu ovog poklona ostvaruju, na-meweni su za dru{tveno korisne svrhe.33 Sa druge strane, u Srbiji, za-konskim propisima o zadu`binama i fondacijama iz 1989. godine,„zadu`binu mogu osnovati fizi~ka lica sopstvenim sredstvima, dokfondaciju mogu osnovati pravna lica dru{tvenim sredstvima“, radi„pomagawa stvarala{tva i ostvarivawa humanitarnih i drugih dru-{tveno korisnih ciqeva“ i to tek onda „ako se obezbe|enim sredstvi-ma mogu ostvariti ciqevi radi kojih se osnivaju“.34 Me|utim krajem2010. godine usvojen je novi Zakon o zadu`binama i fondacijama, kojise primewuje od marta 2011. godine, a koji odre|uje da su i zadu`bine i

Vladimir Krivo{ejev

164

30 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 41.31 Odnosno fondovi, kao sinonim za fondacije, s tim {to je ipak pravil-

nije fondacije posmatrati kao na~ine organizovawa, a fond kao materi-jalna sredstva (fondacije, zadu`bine ili drugog subjekta) namewenaostvarivawu odre|enog ciqa.

32 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 41-42.33 Isto, 41-43.34 Zakon o zadu`binama, fondacijama i fondovima, Slu`beni glasnik SRS,

br. 59/89.

fondacije neprofitne, nevladine organizacije sa statusom pravnoglica bez ~lanova, osnivane radi ispuwavawa „dobro~inog ispuwava-wa op{tekorisnog ciqa”, a razlikuju se po tome {to za fondacijeosniva~ nije duàn da obezbedi osniva~ku imovinu, dok osniva~ za-du`bine mora da pri osnivawu obezbedi imovinu u vrednosti od naj-mawe 30.000 evra.35

Zavisno od subjekta koji je osniva~, zadu`bina, odnosno fondacija,moè biti javna i privatna. Privatne zadu`bine su ~esto primewi-van vid za organizovawe novoosnovanih muzeja nastalih kroz privat-ne inicijative umetnike, kolekcionara, ali i preduze}a. U Kelnu, uNema~koj, na kraju 20. veka, nije bilo dràvnih muzeja ve} su svi osni-vani kao zadu`bine pojedinih gra|ana na bazi wihovih kolekcija, aliuz daqe ugovorno sufinansirawe grada.36 Tako je i Huan Miro, sedam-desetih godina dvadesetog veka, inicirao osnivawe svoga muzeja u Ka-taloniji u ovom organizacionom vidu. Muzejem rukovodi Patronat(upravni savet) sastavqen od predstavnika porodice Miro i javnostiiz sveta umetnosti i kulture, a koji imenuje direktora.37 Sli~ne pri-mere predstavqaju i austrijske zadu`bine Leopold, Ludvig i Kisler.Dok zadu`bina Kisler ima upravu od devet ~lanova, zadu`bina Leo-pold ima predsedi{tvo od osam ~lanova, od kojih pola imenuje za-du`binar i jedan od wih je, kao predstavnik porodice, doìvotni~lan.38

Javna zadu`bina, odnosno fondacija, u kojoj se javni/dràvni su-bjekti, sa svojom imovinom pojavquju kao utemeqiva~i, je jedan od mo-dela za osamostaqivawe dràvnih muzeja. U Austriji, pored tran-sformacije dràvnih muzeja u javne ustanove, sre}e se i praksa tran-sformacije u javne zadu`bine. Takva praksa postoji od 1993. godine iu Holandiji, gde je osnovano dvadesetak muzejskih zadu`bina sa ciqemda se ukidawem vi{estruke dràvne hijerarhije uspostavi jasna pode-la zadataka izme|u muzeja i dràve i „obezbedi stru~an, kompetentan,delotvoran i ekonomski utemeqen menaxment“.39 I u Kanadi, odlukomvlasti okruga Halton, wihov regionalni muzej je 1998. godine, posle~etvrt veka postojawa, osamostaqen od okru`nih vlasti i funkcio-ni{e kao fondacija. U Nema~koj je zadu`binarsko organizovawe pri-meweno prilikom reorganizacije muzeja koje je osnovao grad Hamburg.


165

35 Zakon o zadu`binama i fondacijama, Slu`beni glasnik RS, br. 88/10.36 Andreas Wiesand, Dràva kulture i individualni muzej, 63 i daqe.37 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 290.38 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 42.39 Isto, 43.

Izdvajawem iz dràvnog aparata i pretvarawem u javne zadu`bine mu-zeji su dobili slobodu nezavisnog odlu~ivawa, bez uplitawa dràvneuprave i politike, a sa dràvom su potpisali ugovore o obavezama fi-nansirawa i uslugama koje zauzvrat moraju da pruàju. U osnovi te suusluge ostale iste kao i ranije i odnosile su se na nabavku, ~uvawe iistraìvawe muzejskih predmeta, s tim {to je dodatni akcenat, znat-no ve}i nego ranije, stavqen na preno{ewe znawa i funkcijuuslu`nog servisa za publiku. Nadzor nad radom ovih muzeja ima savetod deset ~lanova, koji ~ine predstavnici muzeja, dru{tva prijateqamuzeja i umetni~ki i kulturni poslenici, ali i predstavnici privre-de. Redovnim radom muzeja rukovodi direktor, uz pomo} finansijskogdirektora, i oni se biraju na mandat u trajawu od 5 godina.40

Jedan od ilustrativnih primera fondacijskog utemeqewa muzejapruà Alimentarijum – muzej ishrane u {vajcarskom gradu Veveju.Ovaj muzej je 1985. godine osnovao svetski gigant konditorske indu-strije Nestle, sa ciqem prezentacije istorijata kompanije, da bi2002. godine dobio potpuno nove, ne samo koncepcijske, ve} i organi-zacione oblike. Poslovi obnove i sadràjnog pro{irewa muzeja suzahtevali stvarawe fondacije, {to sa sobom nosi i niz poreskiholak{ica pod uslovom da se funkcija muzeja – fondacije ne ograni~ina reklamirawe. Zato, da bi izbegli da muzej izgleda kao glamurozniizlog firme, Nestle nisu prezentirale samo one sadràje koji wihkao firmu interesuju, ve} su tematiku Muzeja pro{irile na celokup-nu ishranu. Tako je reklamni fabri~ki muzej postao muzej ishrane pre-zentaciono koncipiran kao spoj ~etiri generi~ke aktivnosti: kupi-

ti – pripremati – jesti – variti.41

Muzeji kao civilne organizacije

Kao i kod zadu`bina i fondacija i muzeji formirani od strane ci-vilnih, gra|anskih udruèwa se sre}u u dva vida: kao muzeji koji sunastali radom udruèwa, koje je nekada i formirano, inicijativompojedinaca, upravo sa ciqem osnivawa muzeja, i kao vid osamostaqi-vawa postoje}ih dràvnih muzeja. Kako zakqu~uju Andre Gob i Neomi

Druge: „Brojnim muzejima upravqaju udruèwa koja su stvorili poje-dinci i koja su naj~e{}e sama i ustanovila odre|en muzej“.42 Ovakavvid delovawa muzeja je, uz fondacije, veoma ~est u ameri~koj praksi,

Vladimir Krivo{ejev

166

40 Videti: Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 36-37 i 43.41 www.alimentarium.ch (pristup 1. marta 2010); videti i Andre Gob i Neomi

Druge, Muzeologija, 141-42, 289 i 291.42 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 290.

naro~ito u radu lokalnih i regionalnih muzeja. Tako Regionalni mu-zej Viktorije egzistira kao Victoria Regional museum association a Mu-zej Fort MekArtur kao Fort MacArthur Museum Association.43 U takvojpraksi, u~e{}e vlasti izuzetno varira: ili im daju zgradu na raspola-gawe, ili subvencioni{u wihovo funkcionisawe, ili pla}aju zapo-slene, ili finansiraju samo odre|ene projekte".44

Pored muzeja koji u potpunosti funkcioni{u u vidu udruèwa ~i-ji je jedini, ili bar primaran ciq egzistencija muzeja, postoje i muze-ji koji predstavqaju jedan od metoda za ispuwavawe {ire misijeudruèwa, poput Spartanbur{kog regionalnog istorijskog dru{tvaiz Ju`ne Karoline, koje je svoju misiju formulisalo kao: istraìva-

we i ~uvawe istorije regiona kroz prikupqawe i {irewe pri~a qudi koji

su je oblikovali; u tom ciqu se realizuju razli~iti ‘ivi programi i do-

ga|aji i podsti~u se u~enici svih uzrasta da istraùju istoriju koja

po~iwe u sopstvenom dvori{tu, na na{im istorijskim lokalitetima i

u regionalnom muzeju. Obavqaju}i ovu misiju udruèwe se pojavqujekao osniva~ regionalnog muzeja.45 Sli~an primer pruà i francuskimuzej Van Sen Lamber u Serenu tako|e osnovan od strane lokalnogudruèwa.46

Sa druge strane, postoje primeri gde se pojedina udruèwa, koja uosnovi nemaju dodirne ta~ke sa muzejskom aktivno{}u, obavqaju}isvoju {iru misiju, pojavquju kao osniva~i muzeja, poput Muzeja luta-ka u Indiji i Muzeja stare farme u Kaliforniji, koje su osnovali Ro-tari klubovi.47, (pristup 1. mart. 2010). Ne{to druga~iji primerpredstavqaju veoma raznovrsni muzeji raznih udruèwa osnivanih saciqem prezentacije svog istorijata i aktivnosti.

Pored ovakvih primera vezanih za rad muzeja od osnivawa, vid ne-profitnog udruèwa moè da se iskoristi i u procesu osamostaqiva-wa muzeja formiranih od vlasti. Takvim novoformiranim udruè-wima, odnosno „udruèwima koja kontroli{e vlast“48 upravni orga-ni poveravaju upravqawe muzejima, zadràvaju}i pravo odlu~ivawa.Udruèwa u ime vlasti upravqaju muzejima, i zgradama i zbirkama,koje ostaju dràvno vlasni{tvo a zaposleni zadràvaju status dràv-


167

43 www.victoriaregionalmuseum.com i www.ftmac.org (pristup 18. marta 2010).44 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 288.45 www.spartanburghistory.org (pristup 17. marta 2010).46 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 291.47 www.rotary3060dolls.org i www.rotarycluboffortcollins.org/

museumatmartinezpark.htmlf255d48 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 46.

nih slu`benika, ali se na taj na~in izbegava rigidnost dràvne upra-ve i omogu}uje formirawa izdvojenog rukovodstva koje }e dina-mi~nim upravqawem pokrenuti raznovrsne aktivnosti, a prihode,umesto u dràvnu kasu, usmeravati u osnovnu delatnost.49 Prema Ge-

raldu Matu, i ovakva praksa se primewuje u Austriji, s tim {to udruè-wa moraju da svojim statutom jasno defini{u nedobitne i dru{tvenokorisne ciqeve, ali i mehanizme transparentnog rada i kontrole.50

Istovremeno, u Francuskoj su samo veliki nacionalni muzeji osamo-staqeni od dràvne uprave dobijawem statusa ustanova, dok je u lo-kalnim sredinama apsolutna ve}ina muzeja ostala pod direktnimdràvnim upravqawem op{tina i okruga, od kojih se samo pojedineinstitucije osamostaquju, poput Muzeja savremene umetnosti u Bor-dou koji radi shodno Zakonu o udruèwima.51

Dru{tvo sa ograni~enom odgovorno{}u

Po Geraldu Matu jo{ jedan od puteva za osamostaqewe dràvnihmuzeja je kroz dru{tvo sa ograni~enom odgovorno{}u (d.o.o.), s tim{to ovakav oblik organizovawa nudi najmawe samostalnosti u radu,budu}i da vlasnik, u ovom slu~aju dràva, pokrajina ili op{tina,kao jedini, ili ve}inski deoni~ar zadràva mehanizme direktnoguticaja.52

D.o.o. je vid udruìvawa pravnih ili fizi~ka lica, radi obavqa-wa odre|enih delatnosti, kod kojih osniva~i ne odgovaraju za obavezedru{tva, a snose rizik do visine vlastitog uloga. D.o.o. se osnivajuugovorom o osnivawu, a ako je samo 1 osniva~, odlukom, i ima svoje ru-kovodstvo (direktor, upravni i nadzorni odbor).53 U osnovi ovakavvid udruìvawa je osmi{qen radi obavqawa profitnih delatnostisa ciqem ostvarivawa i podele dobiti, ali je pogodan i za aktivnostisa nedobitnim ciqevima i usmeravawe dobiti u osnovnu delatnost. Upraksi je primewen u slu~aju Muzeja ekologije u Alzasu.54

Vladimir Krivo{ejev

168

49 Isto, 288.50 Videti: Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 48-54.51 Videti: Klod Molar, Kulturni inèwering, 105 i 115.52 Videti: Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 48.53 O „d.o.o.“ videti: Qubi{a Lazarevi} i dr, Priru~nik za polagawe pravo-

sudnog ispita, kw. 2, 990.54 Videti: Klod Molar, Kulturni inèwering, 115.

Privatni muzeji

Svi nabrojani vidovi za osamostaqivawe dràvnih muzeja pripa-daju domenima privatnog prava, {to je i predstavqalo jedan od osnovaza upotrebu pojma privatizacije, ali je u ve}ini primera bilo re~i omuzejima u kojima vlast, mewaju}i pravni status sa ciqem poboq{a-wa funkcionisawa, ipak zadràva pravo vlasni{tva, tako da nije bi-lo govora o zaista privatnim muzejima. U takve muzeje bi spadali mu-zeji kod kojih svim resursima raspolaù privatna lica, bilo kao po-jedinci, odnosno fizi~ka lica, bilo, {to je naj~e{}i slu~aj, kao ko-mercijalna preduze}a, odnosno pravna lica. U takve muzeje spadaju fa-bri~ki muzej piva Bel Vi u Briselu, senfa Amora u Diònu, ~okolade@ak u Epenu, kao i Mercedesov i Peòov muzej automobila u [tut-gartu, odnosno So{ou, uz napomenu da takvi muzeji, za razliku od po-miwanog fondacijskog Nestle muzeja prehrane u Veveju, prezentuju sa-mo istorijat privrednog razvoja svojih osniva~a i u imenu nose wiho-vu komercijalnu marku tako da neprofitne ciqeve muzeja podre|ujuprofitnim marketin{kim ciqevima, usled ~ega su wihovi muzeji ne-ka vrsta glamuroznih izloga vlasnika.55 U ovakvim slu~ajevima op-{tedru{tvena korist kao bitan imperativ postojawa muzeja bivapodre|ena koristi vlasnika. Takav pristup nije neuobi~ajen, pa ninegativan, ali mora da se napomene da odsustvo, ili podre|enost op-{tedru{tvene koristi sa sobom nosi i neopstojawe potrebe a time iobaveze finasirawa javnim sredstvima, kao i prava na povlastice,{to je bio razlog da Nestle promene i tematiku izlagawa kao i orga-nizacioni pristup i status svog muzeja.

Saradwa javnog i privatnog sektora – Italija, studija slu~aja

Slede}i dru{tveno korisne ciqeve, dràve koje su prepoznale zna-~aj muzejskih institucija za ostvarivawe op{tih interesa, primewu-ju}i savremene strategije kulturne politike, povezuju}i strategijuprivatizacije i deetatizacije, kao jedne od strategija postizawaodrìvosti, i strategiju partnerstva, kao jedne od strategija povezi-vawa, sve ~e{}e sara|uju sa subjektima civilnog i privatnog sektora.Jedna od takvih dràva je i Italija, u kojoj je odavno prepoznat {irokspektar razvojnih mogu}nosti koje na op{em planu pruàju muzeji. Iako je kulturna politika Italije primer striktnog dràvnog modela,sve brojniji italijanski muzeji ve} decenijama egzistiraju u razli~i-tim organizacionim vidovima, od onih dràvnih, regionalnih i op-


169

55 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 291.

{tinskih, preko muzejskih fondacija, do privatnih muzeja fizi~kih ipravnih lica, ali uloga dràvne potpore u op{tem interesu je uvekprisutna, bilo da je re~ o potporama privatnim legatima fizi~kihlica, ili razli~itim vidovima saradwe sa pravnim licima. Jedan odprimera predstavqa saradwa op{tine Padova sa vlasnicima privat-ne nau~no-tehni~ke kolekcije, porodicom Mini}i Zoti, gde je vlast1998. godine ustupila renesansnu palatu An|eli za sme{taj kolekcijei formirawe muzeja Museo del precinema, kojim upravqa Laura Mini-}i Zoti.56

Sa druge strane vlasnici Fijata, porodica Aweli, su zajedno saItalijanskim automobilskim udruèwem, a uz podr{ku poslovnihpartnera povezanih sa automobilskom industrijom, na placu ustu-pqenom od strane grada Torina 1960. godine otvorila Nacionalnimuzej automobila, me|utim, kada se Fijat 2004. godine povukao izuprave promewen je status Muzeja, kome su danas osniva~i Region Pi-jemont, provincija Torino, grad Torino i Italijanski automobilskiklub, od kojih svako imenuje po jednog ~lana upravnog odbora.57 Regi-on Pijemont i grad Torino, finansijski i davawem koncesije na obje-kat, u~estvovali su i u osnivawu Umetni~kog muzeja fondacije Merc,sme{tenog u staroj gradskoj elektrani, a kojim rukovodi }erka umet-nika Marija Merca.58 Region Pijemont, provincija Torino i op{ti-na îeri su zajedno sa lokalnom privrednom komorom i klasterom ko-ji okupqa 50 proizvo|a~a tekstila, osnovali i posebnu fondaciju ko-ja je osniva~ Muzeja tekstila.59 Na sli~an na~in, udruènim napori-ma, grad Torino, regija Pijemont, Privredna komora Torina, Uni-kredit banka i fondacija CRT (Cassa di Risparmio di Torino60) brinu oMuzeju savremene umetnosti sme{tenom u sredwovekovnom zamku Ri-voli.61 Istovremeno, radi olak{anog finansirawa svih muzeja, zajed-no sa regijom Pijemont, udruèwem San Paolo i fondacijom CRT,grad Torino, koji je zadrào vode}u ulogu u upravqawu, osnovao je ijavnu Fondaciju muzeja Torina. Fondacija je osnovana polovinom2002. godine, a na osnovu inovacija ugra|enih u italijanski Zakon obuxetu za 2002. godinu, osmi{qenih u ciqu omogu}avawa lokalnimvlastima da uspostave temeqe za poveravawe wihove umetni~ke i kul-

Vladimir Krivo{ejev

170

56 www.minicizotti.it (pristup 17. marta 2010).57 www.museoauto.it (pristup 17. marta 2010).58 www.fondazionemerz.org (pristup 17. marta 2010).59 www.fondazionetessilchieri.com (pristup 17. marta 2010).60 www.fondazionecrt.it (pristup 28. jula 2010).61 www.castellodirivoli.org (pristup 28. juna 2010).

turne ba{tine na osnovu funkcionalnih i modernih upravnih i orga-nizacionih modela. Zadatak fondacije je da sprovodi operacije reor-ganizacije razli~itih izlo`benih prostora, sa zna~ajnim akcijamaza{tite i prezentacije zbirki, kao i promotivne aktivnosti koje bipove}ale odziv posetilaca i postepeno omogu}avale boqe i efikasni-je usluge za javnost.62 Ova fondacija, zajedno sa privatnom Fondazione

de Fornaris je preuzela i osniva~ka prava nad torinskom Galerijommoderne umetnosti.63 Jedan od torinskih primera udruènog delova-wa javnog i civilnog sektora je i kulturno turisti~ki Internet por-tal www.contemporarytorinopiemonte.it pokrenut udruènim naporimagrada Torina, regije Pijemont i fondacije CRT.

Sli~an primer saradwe izme|u razli~itih sektora, a u ciqu op-{te koristi, u Italiji se sre}e i ranije. Tako je 1960. godine, u Fi-renci, u Danteovoj rodnoj ku}i, osnovan muzej posve}en slavnom pe-sniku u ~ijem osnivawu su pored organizacije l'Unione Fiorentina ak-tivno u~estvovali i grad Firenca, italijansko Ministarstvo pro-svete, fondacija la Cassa di Risparmio di Firenze i turisti~ka i pri-vredna preduze}a.64

Firenca, sa svojim brojnim dràvnim, provincijskim, regional-nim, gradskim, crkvenim, univerzitetskim i privatnim muzejima, urazli~itim vidovima organizacije,65 pruà niz drugih primera sa-radwe u op{em interesu razli~itih sektora, od kojih je jedan od novi-jih vezan za osnivawe Muzeja matematike. Ovaj muzej, poznat i kao Ar-himedov park, osnovan 2004. godine, funkcioni{e kao konzorcijum~iji su osniva~i Univerzitet u Firenci, Visoka {kola u Pizi, Uni-verzitet u Pizi, Univerzitet Sijena, Univerzitet Avelino, ali iprovincija Firenca, Italijanska matemati~ka unija i Nacionalniinstitut za matematiku.66

Primeri raznovrsnosti vidova saradwe pri osnivawu i funkcio-nisawu muzejskih institucija koje pruà Italija, poznata i kao ze-


171

62 www.fondazionetorinomusei.it (pristup 18. marta 2010).63 www.gamtorino.it, www.fondazionedefornaris.it (pristup 28. jula 2010).64 www.museocasadidante.it (pristup 19. marta 2010); videti i: http://it.

wikipedia.org/wiki/Musei_di_Firenze (pristup 18. marta 2010), http://it.

wikipedia.org/wiki/Musei_della_ToscanaFire nze_-_altri_musei (pristup 18.marta 2010).

65 Videti na: http://it.wikipedia.org/wiki/Musei_di_Firenze (pristup 18. marta2010).

66 http://it.wikipedia.org/wiki/Giardino_di_Archi mede, http://web.math.unifi.it

(pristup 20. marta 2010).

mqa muzeja, ali i zemqa koja na razvoju ukupne muzejske infrastruktu-re zasniva svoju kulturnoturisti~ku privredu kao bitan element sti-cawa nacionalnog dohotka, mogu biti od velike koristi dràvamakoje nameravaju da se na|u na sli~nom putu.67

Statusi muzeja u Srbiji

Putevi za ja~awe efikasnosti i efektivnosti muzeja u Srbiji nemogu se traìti u wihovom osamostaqivawu, budu}i da su, za razlikuod evropskih, dràvni, gradski i op{tinski muzeji u Srbiji ve} dece-nijama, bar formalno, osamostaqeni od dràvne uprave. Proces wi-hove deetatizacije, odnosno osamostaqivawa/privatizacije zapo~eoje ranih pedesetih godina dvadesetog veka, kroz po~etak razvoja samou-pravqawa, nastavio se 1955. dono{ewem Zakona o upravqawu kultur-

no-prosvetnim, umetni~kim i nau~nim ustanovama68 a zavr{en je sa

ustavnim promenama 1963. godine. Sa uvo|ewem samoupravne prakseotpo~ela je i nova upravqa~ka faza u kojoj nestaje administrativnoupravqawe preko direktnih uticaja narodnih odbora, i primewuje senovi sistem sa upravnikom kao izvr{iocem, ~ime su muzeji osamosta-qeni69 da bi se kao nezavisne ustanove daqe razvijali u okviru samou-pravnog sistema, sa poloàjem ustanova kao organizacija udruènograda – OUR. Krahom samoupravnog sistema i po~etkom blokiranetranzicije70 nekada{wi OUR-i, nastavqaju svoju egzistenciju kao ne-zavisne javne slu`be – ustanove, sa novom organizacijom zasnovanomna odredbama zakona o javnim slu`bama, lokalnoj samoupravi i kul-turnim dobrima. Shodno ovim zakonskim aktima, sredstva kojima usta-

Vladimir Krivo{ejev

172

67 Neophodno je, bar u napomenama, pomenuti i jedan slu~aj koji je uitalijanskoj stru~noj javnosti izazvao puno polemike. U ciqu dodatnograzvoja kulturnog turizma premijer Silvio Berluskoni je krajem 2008. g.za generalnog direktora za kulturnu ba{tinu, koji nadzire 450 dràvnihmuzeja i arheolo{kih nalazi{ta, imenovao Maria Reska, ranijeg pred-sednika Mek Donaldsa Italije kao i Ameri~ko italijanske privrednekomore. www.seebiz.eu/hr/seebiz-trend/kultura/sef-mcdonald%27sa-sp asava

-talijanski-kulturni-turizam,71156.html, http://online.wsj.com/article/SB1231

80247432375119.html55d, http://www.nytimes.com/2008/11/22/arts/design/

22dire.html? _r=1. i

www.artsjournal.com/realcleararts/2009/10/mario-resca.html (pristup 3. sep-tembra 2010).

68 Slu`beni glasnik NR Srbije, od 23. jula 1955, br. 57.69 Nada Andrejevi} Kun, , „Samoupravqawe u Muzejima i zavodima za za{ti-

tu“, Muzeji, br. 8, Zagreb, Savez muzejskih dru{tava Jugoslavije, 1953, 8.70 O „tranziciji u blokadi“ videti: Vesna \uki}, Dràva i kultura, 228 i daqe.

nove posluju mogu biti u svim oblicima svojine71

a po odredbama novog Za-

kona o kulturi, moè da ih osnuje i Republika Srbija, autonomna pokra-

jina, jedinica lokalne samouprave, kao i drugo pravno ili fizi~ko lice.72

Na po~etku dvadeset prvoga veka vi{e od sedamdeset muzeja osnova-nih od strane republike, pokrajina, gradova i op{tina u Srbiji, kaoi ve}i broj specijalizovanih muzeja i nezavisnih galerija uìva sta-tus samostalnih muzejskih ustanova za{tite. Pored toga, postoje i mu-zejski subjekti koji deluju pri drugim javnim ustanovama, kao wihoveradne jedinice – zbirke, a sa razli~itim nivoima razvoja. Tako MuzejJadra u Loznici, koji sa 8 zaposlenih, poseduje osnovne muzejske kapa-citete, predstavqa radnu jedinicu ustanove kulture Centar za kultu-ru „Vuk Kraxi}“,73 dok pri kulturnoj javnoj ustanovi Biblioteka„Janko Veselinovi}“ u Koceqevi postoji muzejska zbirka sa samo jed-nim zaposlenim.74

Iako apsolutna ve}ina muzeja u Srbiji ima status javnih ustanova,ima i retkih, ali raznovrsnih izuzetaka. U ovom trenutku jedini muzejkoji funkcioni{e u punom kapacitetu, obavqaju}i sve muzejske funk-cije, a da je nesamostalni organ uprave, je Vojni muzej u Beogradu, kojiegzistira u sastavu Ministarstva odbrane.75 Do skora sli~an status jeimao i Muzej istorije Jugoslavije, koji je radio u okviru saveznih or-gana SR Jugoslavije sve do formirawa Dràvne Zajednice Srbija iCrna Gora 2003. godine, kada je Narodna skup{tina Republike Srbijedonela Odluku o prihvatawu sporazuma dràva ~lanica kojom je utvr-|eno da muzej postane deo upravnih organa Republike Srbije, da bi unovembru 2007. g, Odlukom Vlade Republike Srbije, reorganizovankao nezavisna ustanova u oblasti kulture.76 To bi u Srbiji bio jedanod retkih primera „privatizacije – osamostaqivawa“ muzeja tran-sformacijom u ustanovu, kakav se od 90-tih godina dvadesetoga vekasre}e u evropskim dràvama, po principu pretvarawa nesamostalnogdràvnog organa u samostalnu javnu ustanovu, a u ovom slu~aju re~ je o


173

71 ^lanovi 2, 4 i 7, Zakon o lokalnoj samoupravi, Slu`beni glasnik RS, 129/07.72 ^lanovi 22 i 23, Zakon o kulturi, Slu`beni glasnik RS, br. 72/09.73 www.ckvkaradzic.org.rs (pristup 14. marta 2010).74 www.koceljeva.gov.rs (pristup 14. marta 2010).75 I internet prezentacija Vojnog muzeja nije na nezavisnom domenu ve} je

poddomen Ministarstva odbrane; videti me|usobni odnos internet pre-zentacija Muzeja i Ministarstva: www.muzej.mod.gov.rs i www.mod.

gov.rs (pristup 18. marta. 2010).76 Videti Internet prezentaciju Muzeja istorije Jugoslavije: www.mij.rs

(pristup 18. marta. 2010).

izjedna~avawu statusa ovoga muzeja sa statusom apsolutne ve}ine dru-gih muzeja u Srbiji.

Druga~iji, ali opet usamqeni, primeri „osamostaqivawa“ sre}use u Topoli i Poàrevcu. Tokom 1990. godine, Centar za kulturu „Du-{an Petrovi} [ane“ iz Topole, u ~ijem sastavu se nalazio i Istorij-ski muzej Topola kao i spomen kompleks Kara|or|evi}a, je op{tin-skom odlukom promenio ime u Zadu`bina kraqa Petra I Kara|or|evi-}a, da bi potom, na osnovu zakqu~aka Vlade Republke Srbije iz 1991.godine, odlukama Skup{tine op{tine Topola i Ministarstva kultu-re iz 1993. g, celokupna imovina kompleksa u{la u sastav i zvani~noobnovqene Zadu`bine, koju je 1914. godine osnovao kraq Petar I Kara-|or|evi}. Ovom zadu`binom rukovodi Upravni odbor u kome se nalazepredstavnici dràve, crkve, Op{tine Topola, porodice Kara|or|e-vi} i od Upravnog odbora imenovani upravnik Zadu`bine, a zadu`bi-na se prevashodno finansira upotrebom imovine koja joj je na raspo-lagawu, i to od prodaje ulaznica i suvenira, izdava~kom delatno{}u,iznajmqivawem prostora i prodajom vina.77 Sa druge strane, poàre-va~ka Galerija Milene Pavlovi} Barili je, od svog osnivawa 1966.godine, egzistirala kao posebna radna jedinica – depandans Narod-nog muzeja Poàrevac, da bi se 1997. godine osamostalila od muzeja,ali ne kao ustanova, ve} kao fondacija, sa punim nazivom FondacijaMilenin dom – galerija „Milena Pavlovi} Barili“. Osniva~ oveFondacije je grad Poàrevac, koji je u Fondaciju uneo legat porodicePavlovi}-Barili, koji se pored zbirke i ku}e u kojoj je ona stacioni-rana, sastoji i od jo{ jednog objekta, sa vi{e lokala. Izdavawem tihlokala, ali i prodajom ulaznica i izdawa, fondacija ostvaruje oko55% godi{wih prihoda, dok se preostalih 45% obezbe|uje buxetskimfinansirawem grada kao osniva~a, na osnovu planova redovne delat-nosti. U praksi, grad finansira plate zaposlenih, a po potrebi i ve}einvesticije i zna~ajnije programe, dok se materijalni tro{kovi i re-dovna programska delatnost finansiraju od sredstava Fondacije, kaoi iz drugih izvora (sredstva Ministarstva kulture i sl.). Radom Fon-dacije rukovodi upravni odbor, imenovan od strane gradske skup{ti-ne, koja, na predlog upravnog odbora, postavqa i upravnika.78

Vladimir Krivo{ejev

174

77 Intervju sa Ivanom Petrovi}em, stru~nim vodi~em u Zadu`bini, obav-qen 19. marta 2010. godine; videti i: Qiqana Bendera}, Muzeji Srbije,Beograd, Zavod za prou~avawe kulturnog razvitka, 2000, 211.

78 Intervju sa Radoslavom Stanojevi}em, upravnikom fondacije, obavqen18. marta 2010. godine; videti i: Qiqana Bendera}, Muzeji Srbije, 179.

Jedan od retkih, ali kra}e vreme postoje}ih, primera posebnog vi-da statusa muzeja pruà istorijat Poqoprivrednog muzeja u Kulpinu,koji je tokom devedesetih godina proteklog veka radio pod pokrovi-teqstvom Poqoprivrednog fakulteta iz Novog Sada, ali kao subjektpoveren na upravu udruèwu gra|ana, da bi 2004. godine zvani~no po-stao odeqewe u sastavu Muzeja Vojvodine.79

Pored ovakvih statusnih vidova u Srbiji na po~etku 21. veka eg-zistiraju i privatni muzeji. Nekima od wih osniva~i su fizi~ka li-ca, poput Srpskog muzeja hleba Slobodana Jeremi}a Jeremije u Pe-}incima i Muzej p~elarstva porodice @ivanovi} u Sremskim Kar-lovcima, ili umetni~ki muzej Macura u Novim Banovcima,80 ali onifakti~ki pre funkcioni{u kao specijalizovane muzejske zbirkepristupa~ne javnosti nego kao muzeji koji obavqaju sve muzejskefunkcije u punom kapacitetu. Izuzetak bi mogao da predstavqa tekosnovani muzej Cepter, otvoren polovinom 2010. godine, u centru Beo-grada, u kome je, u trenutku otvarawa, na povr{ini od 1.200 kvadrata,na tri nivoa, izloèno preko 350 umetni~kih dela 132 autora.81

(pristup 11. jula 2010).

Jedan od specifi~nih, u svetu uobi~ajenih, a za uslove koji vladajuu Srbiji atipi~nih odnosa, uo~ava se na primeru Muzeja automobila uBeogradu. Ovaj muzej egzistira kroz ugovorni odnos Bratislava Pet-kovi}a, kao vlasnika celokupne zbirke i Grada Beograda kao vlasnikaprostora stare javne garaè u kome je zbirka izloèna, a po kome gradfinansira tro{kove ~uvarske slu`be, dok se materijalni i program-ski tro{kovi, uz volonterski rad vlasnika zbirke kao nominalnogdirektora i wegovog pomo}nika, pokrivaju prihodima od ulaznica iiznajmqivawa automobila – eksponata.82

Istovremeno, u Srbiji, postoje i muzeji u sastavu raznih subjekata,kako dràvnih, tako i onih sa razli~itim privatnim statusima. Takopostoje PTT i @elezni~ki muzej, u sastavu dràvnih javnih preduze}aPTT saobra}aja Srbije i @eleznica Srbije. Postoje i muzeji u sasta-vu privatnih privrednih subjekata, poput Muzeja crne metalurgijepri ‘elezari Ju-Es Stil u Smederevu,83 ili Muzeja piva u êlarevu,


175

79 Na osnovu intervjua sa Mladenkom Kumovi}em, pomo}nikom direktoraMuzeja Vojvodine, vo|en 19. marta 2010. godie.

80 Qiqana Bendera}, Muzeji Srbije, 173 i 207.81 http://www.seecult.org/vest/otvoren-muzej-zepter255d82 Na osnovu intervjua sa pomo}nikom direktora Muzeja automobila Tomi-

slavom Deve~erskim, 15. marta 2010. godine.83 Qiqana Bendera}, Muzeji Srbije, 21, 87 i 197.

koji posluje u okviru pivare Kalsberg.84 Egzistiraju i muzeji razli~i-tih drugih subjekata, kao muzej fudbalskog kluba Crvena zvezda, Srp-skog lekarskog dru{tva, Srpske pravoslavne crkve i Jevrejski isto-rijski muzej Jevrejske op{tine Beograd.85 Zanimqiv primer presta-vqa i svojevrstan muzej na otvorenom, nastao oko crkve Uspewa Pre-svete Bogorodice u Dobrom Potoku pored Krupwa, li~nom inicijati-vom i angaòvawem paroha Aleksandra \ur|eva.86

Razli~ite statusne primere nam pruàju arheolo{ki lokalitetipripremqeni za prijem publike po muzejskim standardima. Dok se pe-}ina Risova~a, sa paleolitskim nalazima, nalazi u sklopu muzeja izAran|elovca, sli~no kao i anti~ki lokaliteti Naisus i Feliks Ro-mulijana, koji su u sklopu ni{kog, odnosno zaje~arskog muzeja, an-ti~ki carski dvorac u Sirmijum je u sastavu Zavoda za za{titu spome-nika kulture iz Sremske Mitrovice. U svim navedenim slu~ajevimare~ je o ustanovama, dok je primer Viminacijuma ne{to druga~iji.Ovaj arheolo{ki park funkcioni{e nezavisno od poàreva~kog muze-ja i wim uz Arheolo{ki institut SANU, rukovodi i Dru{tvo saograni~enom odgovorno{}u „Centar za nove tehnologije – Viminaci-jum”. Sa druge strane Smederevskom tvr|avom, kao i beogradskim Kale-megdanom upravqaju lokalna javna preduze}a, a sli~an organizacionioblik se traì i za budu}e rukovo|ewe lokalitetom Lepenski Vir.

Zakqu~na razmatrawa

Iskustva ve}ine evropskih zemaqa ukazuju da se osnova za re{ava-we problema niske efikasnosti i efektivnosti muzeja nalazi u pri-meni strategija privatizacije odnosno deetatizacije. Osnovni teh-ni~ki instrument za realizaciju ovog procesa predstavqa prelazakmuzeja, iz nesamostalnih organa, kao delova uprave, u samostalne su-bjekte, a sa ciqem formirawa nezavisnog menaxmenta spremnog dasprovode slobodnije i kreativnije programsko delovawa i obezbedidodatna sredstva za ispuwavawe zadataka koje pred muzeje postavqasavremeno doba. Jedan od ~estih statusnih oblika za osamostaqivawasa ciqem pove}awa efikasnosti, uz fondacije i deoni~arska dru-{tva, je javna slu`ba – ustanova. Me|utim, apsolutna ve}in muzeja uSrbiji ve} poseduju ovakav status koji je nastao jo{ sa razvojem samou-

Vladimir Krivo{ejev

176

84 www.carlsbergsrbija.rs (pristup 18. marta 2010).85 Qiqana Bendera}, Muzeji Srbije, 69, 63, 65 i 26.86 www.rastko.rs/svecovek/ustrojstvo/namesnistva/rad

jevina/krupaw/crkva_bogorodice_l.html, (pristup 19. februara 2011).

pravnog sistema. Shodno tome, regionalni muzeji su samostalne usta-nove, sa pravom raspolagawa sopstvenim sredstvima, ~iji direktoriimaju ingerencije rukovodilaca preduze}a. Me|utim, sistem buxet-skog kontnog finansirawa poja~ao je birokratske tendencije uprave(u smislu gradskih i op{tinskih administrativnih uprava, a ne zako-nodavnih i izvr{nih organa), koja se fakti~ki postavqa iznad for-malno nezavisnih ustanova i, doìvqavaju}i sebe kao produènu rukuizvr{ne i zakonodavne vlasti, muzeje tretira kao podre|ene subjekte.Tome dodatno doprinosi i pasivnost upravnih odbora muzeja u kojimaje ve}inski zastupqen kadar koji nema dodira sa muzejskom strukom, dokse wihova aktivnost uglavnom svodi na verifikovawe planova i izve-{taja bez u~e{}a u wihovom nastanku, kao i nepostojawe kontinuitetau upravqawu muzejima izazvano politi~kim de{avawa, i neprofesio-nalni menaxment, {to se odnosi i na upravne odbore i na direktore.

U periodu od 1999. do 2009. godine u 24 regionalna muzeja promewe-no je 69 direktora, u vi{e od dve petine muzeja direktori pre posta-vqewa na poloàj nisu radili u muzejima, tako da nisu mogli da po-znaju specifi~nosti rada ustanova ove vrste, a apsolutna ve}ina, ra-~unaju}i i one proistekle iz muzejskog kolektiva, pre po~etka manda-ta nije imala nikakve edukacije na temu menaxmenta kulture. Shodnonavedenim ~iwenicama, moè da se zakqu~i da direktori bez dovoqnomenaxerskih (a ponekad i stru~nih) znawa postaju dodatno zavisni odop{tinskih/ gradskih uprava {to deluje negativno, onemogu}uju}i sa-mostalnost i razvoj, i prakti~no anulira postoje}u formalnu samo-stalnost. To dovodi do menaxerske disekonomiji – neefikasnog i ne-racionalnog pona{awa upravqa~kog kadra. Pored toga blokiranatranzicija devedesetih godina pro{loga, kao i tranzicija u lavirin-tu, iz prve decenije ovoga veka, su usporile realizaciju uvo|eweweefikasne menaxerske strukture osposobqene za stru~ni i menaxerskirad u samostalnim kulturnim ustanovama.

Navedeni zakqu~ak upu}uje na neophodne pravce budu}eg delovawasa ciqem uspostavqawa novog javnog menaxmenta, odnosno potpunog

rukovo|ewa, ili adaptivnog menaxmenta kvaliteta (adaptable quality

management), a dodatni autoritet samostalnosti muzeji moraju dasteknu i pozicionirawem kao ustanove sa programskom izvrsno{}ukoje kvalitetnim radom u potpunosti ispuwavaju dru{tvene ulogesvoga postojawa. To podrazumeva i osmi{qavawe i primenu posebnihtehnika za merewe efikasnosti i efektivnosti muzeja, ali i paralel-ne mere stimulacije zaposlenih.


177

Summary

The museums in the Europe function through different government levels, as na-tional, regional, local, or even municipal, while on the other hand, the formal legalstatuses of the museums are defined in comparison to its era, country, region or eventype. In Europe, for decades now, very strong governmental influence on culturalpolicy has created museums which worked and functioned as governmental institu-tions, but with independent management. The management of these types of muse-ums is burdened by bureaucracy which, in many cases, additionally complicates ormake it more difficult , even impossible, to adjust to dynamics of work and programflexibility which demand increase of operating funds. This is nowadays solved withthe process of so called "privatization", which does not mean that the museums, theirmanagement and property will be given to private enterprises without any jurisdic-tion of government, but it gives the opportunity to independent managements, whilethe government still holds ownership over the museum's collections. That is whyterms "seclusion" and "independence" are also used, apart from term "privatization",being that it means separation from governmental management system and formingof independent management board, but with clearly defined obligations and respon-sibilities from both sides.

Such a division of responsibilities and obligations is followed by forming of anefficient and effective, non-bureaucratic management that gets the chance to usetheir own resources and create new instruments for gaining new opportunities, fundsand benefits.

In that way the rigid government institution is transformed into a flexiblestandalone entity which is able to act and perform with more freedom and creativity,and to achieve the goal of more efficient and effective implementation of all tasks setbefore the museums of modern times. This is usually done by restructuring muse-ums into public institutions or funds, associations, even to limited liability compa-nies, but with constant cooperation of public and private sector.

While museums in Europe seek their way of higher efficiency through trans-forming to a statutory form of public institutions, museums in Serbia are, for de-cades now, organized as such entities. Thus, they have the formal independence ofmanagement but it actually does not increase the efficiency and effectiveness. So,imperative must be achieving new quality standards through implementation of new,positive practice of public management. Additional authority independent museumswould have to acquire through positioning themselves as an institutions character-ized by excellent programs and quality work, and thus completely fulfill the socialrole intended.

Vladimir Krivo{ejev

178

vladimir krivo{ejev 45...na3 s tim {to se formalno pravni statusi, od kojih zavisi i priroda odnosa...

Documents