voved i pocetni strani

DIJALEKTOLOGIJA NA MAKEDONSKIOT JAZIK II

(Karakteristiki na makedonskite dijalekti) - odbrani temi -

Priredil Marjan Markovi}

Spored Bo`idar Vidoeski

Dijalektite na makedonskiot jazik, Tom 3, MANU, Skopje 1999 Pra{alnik za sobirawe dijalekten materijal za makedonski-ot dijalekten atlas, Institut za makedonski jazik "Krste Misirkov", Skopje 2000

Filolo{ki fakultet "Bla`e Koneski" Skopje, 2007

Izdava~: Filolo{ki fakultet "Bla`e Koneski" - Skopje

Izdava~ki sovet:

d-r Dragi Mihajlovski d-r Lidija Arizankovska d-r Tomislav Trenevski

d-r Angelina Banovi} Fadil Hoxa

Recenzenti:

akademik Zuzana Topoliwska d-r Ubavka Gajdova

Tehni~ka i kompjuterska obrabotka:

d-r Marjan Markovi}

Pe~at: Pe~atnica "Borografika"

Tira`: 500 primeroci

ISBN: 978-9989-724-28-2

S O D R @ I N A

Predgovor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I Fonetska transkripcija. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV

DIJALEKTOLOGIJA NA MAKEDONSKIOT JAZIK II (Karakteristiki na makedonskite dijalekti)

- odbrani temi -

Dijalektna diferencijacija na makedonskiot jazik. . . . . . . . 9 Osnovni karakteristiki na makedonskite dijalekti . . . . . . . 35

1. FONOLOGIJA

1.1. Vokalnite sistemi vo makedonskiot dijalekten jazik od

slavisti~ki i od balkanolo{ki aspekt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 1.2. Fonemata /»/. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 1.3. Redukcija na neakcentiranite vokali vo jugozapadnite

dijalekti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 1.4. Posledici od gubeweto na konsonantite vo intervokalna

pozicija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 1.5. Kontinuantite na *% i *& . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 1.6. Kontinuantite na vokalnite *¦ i *þ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 1.7. Fonemata /h/. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 1.8. Konsonantskite grupi s (z), { (`) + c, ~ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 1.9. Akcentskite sistemi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

mailto:SODR@INA

2. GRAMATIKA

2.1. Dativnata forma kaj imenkite. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 2.2. Obrazuvawe mnoìnski formi i geografska distribucija

na mnoìnskite nastavki kaj imenkite od sreden rod . . . . . . 147 2.3. Formite na ~lenot (inventar i distribucija) . . . . . . . . . . . . . 155 2.4. Formite na glagolot sum vo paradigmata na sega{noto

vreme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 2.5. Nastavkite za 3 lice mnoìna sega{no vreme . .. . . . . . . . . . . . 175 2.6. Formite na imperfektot. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 2.7. Formite na glagolskiot prilog. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

3. Lingvisti~ka geografija

3.1. Metodi na prou~uvaweto na makedonskite dijalekti . . . . . . . 213 3.2. Pra{alnik za sobirawe materijal za MDA (problemski

del) - izvadok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Bibliografija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

PREDGOVOR

Osnovnata namena na ovoj trud e da im ovozmoì na studentite (a i na drugite zainteresirani) {to pocelosno i pokva-litetno da go sovladaat materijalot predviden so nastavnata progra-ma po predmetot dijalektologija na makedonskiot jazik II, odnosno karakteristiki na makedonskite dijalekti. Ovaa kniga }e im posluì na studentite kako osnoven u~ebnik za sovladuvawe na materijalot po odnosniov predmet.

Inaku, skoro celiot priveden materijal e ve}e objaven vo trudovite na Boìdar Vidoeski "Dijalektite na makedonskiot jazik", Tom 3, MANU, Skopje 1999; i Pra{alnik za sobirawe mate-rijal za makedonskiot dijalekten atlas, Institut za makedonski jazik "Krste Misirkov", Skopje 2000. Samo mal del od materijalot se temeli na bele{ki spored predavawata na Boìdar Vidoeski.

Knigata ja otvora kratok pregled na dijalektnata diferenci-jacija na makedonskata jazi~na teritorija, t.e. potsetuvawe na mate-rijalot sovladan vo prvite dva semestra na obuka po dijalektologija. Sledat 16 mali monografii na oddelni karakteristi~ni osobini na makedonskite dijalekti. Imeno, se sledi razvojniot pat na tie osobini od praslovenskata i/ili pramakedonskata pojdovna to~ka s# do pregledot na nivnata zastapenost vo oddelnite govori vo dene{-niot den. Takvata organizacija na tekstot naloùva deka vo ovoj, vtor del na kursot po dijalektologija dominira istoriskata per-spektiva. Ramka za rekonstrukcija na soodvetnite procesi pretsta-vuvaat dene{nite sostojbi, me|utoa studentot se zapoznava so niv vo "prirodna hronologija" i na toj na~in vo negovata svest se zacvrstu-va i se popolnuva ve}e steknatata slika na jazi~nata podelba na makedonskata teritorija.

Devet od 16 izdvoeni osobini se odnesuvaat na zvu~niot sistem na makedonskite dijalekti, t.e. na fonologijata. Pocelosno se obrabotuva vokalskiot otkolku konsonantskiot sistem, {to e razbirlivo so ogled na faktot deka tokmu vokalskiot sistem (sistemi) pretrpel najgolemi promeni. Prvo se dava op{tiot tipolo{ki pregled na vokalskite sistemi na makedonskite dija-lekti, so poseben akcent vrz fonemite koi se pojavuvaat samo vo del

od sistemite i ~ija distribucija se razlikuva od sistem do sistem. Se obrnuva vnimanie vrz promenite koi makedonskiot vokalizam gi pretrpel pod vlijanie na sosednite balkanski jazici, pri {to se koristat i rezultatite na istraùvawata vodeni po objavuvaweto na monografijata na B.Vidoeski. Klasi~en primer na vokalska fonema ~ij status i frekvencija se razli~ni vo oddelnite dijalekti e fonemata /[/ . Posebno vnimanie e posveteno isto taka na sudbinata na karakteristi~nite elementi na na{ata aktuelna praslovenska rekonstrukcija ~ii kontinuanti se razlikuvaat od dijalekt do dijalekt; takvi se na pr. starite "poluvokali" (erovi), ili vokalni-te sonanti *r i *¤. Se obrabotuvaat isto taka izmenite na vokalska-ta boja zavisni od mestoto na akcentot i posledicite na gubeweto na konsonantite vo intervokalna pozicija, t.e. dve serii procesi odgovorni za specifi~niot karakter na fonolo{kata struktura na makedonskiot dijalekten zbor. Od karakteristi~nite konsonantski procesi posebno vnimanie im e posveteno na sudbinata na fonemata /h/ i na razvitokot na konsonantskite grupi. Posledna glava posve-tena na zvu~niot sistem na makedonskite dijalekti donesuva pregled na akcentskite sistemi sredeni spored hronologija na evolucija na pojdovniot praslovenski sistem.

Vo gramati~kiot del prvite tri glavi se zanimavaat so nominalna morfologija. Stanuva zbor za ostatocite od morfolo{-ki dativ vo makedonskite dijalekti, za obrazuvawe na mnoìna kaj imenki od sreden rod koi vo toj pogled oti{le najdaleku od nasle-deniot sistem, i najposle: za morfologija i geografska distribucija na ~lenot.

êtirite glavi posveteni na glagolska morfologija se koncentriraat vrz pojavi ~ija karakteristi~na geografija motivira niza vnatre{ni podelbi na makedonskite govori. Toa se: prezentska-ta paradigma na glagolot sum, nastavkite na 3-to lice mnoìna na sega{noto vreme, diferencijacija na paradigmata na imperfektot i inventarot i distribucija na formite na glagolskiot prilog.

Tretiot i posleden del na knigata posveten e na lingvisti~ka geografija kako nau~na disciplina, na istorijata na taa disciplina, so poseben osvrt vrz makedonskoto u~estvo vo izra-botkata na golemite me|unarodni jazi~ni atlasi kako Op{toslo-venskiot jazi~en atlas i Atlas linguarum Europae.

Na krajot, smetam deka ovoj u~ebnik }e si go najde svoeto mesto i me|u studentite i me|u drugite zainteresirani za make-donskata dijalektologija, i deka so ova }e se postignat dve golemi celi: }e se ostvari dolgogodi{nata zamisla na osnovopolo`nikot na makedonskata dijalektologija, akademikot Bo`idar Vidoeski; i }e se pottiknat site zainteresirani podetalno da gi razgledaat dosega objavenite monografski trudovi na Vidoeski.

Se nadevam deka mojata uloga kako prireduva~ na ovoj trud }e bide skromen pridones kon opusot {to zad sebe go ostavi akademik Vidoeski*.

Marjan Markovi} *Posthumno objaveni dela na akademik Bo`idar Vidoeski - Dijalektite na makedonskiot jazik, Tom 1, MANU, Skopje 1998; - Dijalektite na makedonskiot jazik, Tom 2, MANU, Skopje 1999; - Dijalektite na makedonskiot jazik, Tom 3, MANU, Skopje 1999; - Geografskata terminologija vo dijalektite na makedonskiot jazik, MANU, Skopje 1999; - Fonolo{ki bazi na govorite na makedonskiot jazik, MANU, Skopje 2000; - Tekstovi od dijalektite na makedonskiot jazik, Institut za makedonski jazik "Krste Misirkov", Skopje 2000; - Pra{alnik za sobirawe materijal za makedonskiot dijalekten atlas, Institut za makedonski jazik "Krste Misirkov", Skopje 2000; - Od istorijata na slovenskiot vokalizam (so Z. Topoliwska, kartografska obrabotka M.Markovi}), MANU, Skopje, 2004; - Dialects od Macedonian, (translated by Paul. M Foster, Jr.),Slavica, Bloomington, Indiana, 2005;

Fonetska transkripcija

Vokali

i ü u

÷ «

e » o

¿ ƒ º

ä å

a

Konsonanti

p b f v m

θ ð

t d c y s z n l

~ x { ` r

} | w q j

k g h

Funkcii na dijakriti~kite znaci: - nazalnost: £, ¢ - neslogovnost: ¹, × - slogovnost: …, ¤ - dol`ina: a:, e:, i:, o:, u: - labijalizacija: å - pomestena artikulacija kon napred: ä - pomestena artikulacija kon gore: ƒ, ÷, « - poluzvu~nost: §, ®, ©, ™, ¥, ª - palatalnost: t´, d´ - palataliziranost: b', p', l' - oslabena artikulacija: s»rce, leja, zmeh - akcent: v'ikam, uf~'ar, vik'a{e, vod'enica - sporeden akcent: v'e~ern³ica, z'adu{n³ici, s'evern³ica

1. DIJALEKTNA DIFERENCIJACIJA NA MAKEDONSKIOT JAZIK

1. Makedonskiot jazik go zafa}a centralniot del na Balkanskiot Polu-ostrov. Go zafa}a slivot na rekite Vardar i Struma i dolniot tek na rekata Mesta. Na zapad toj grani~i so albanskata jazi~na teritorija. Jazi~nata granica na toj del vo golema mera se sovpa|a so dràvnata granica me|u Republika Makedonija i Albanija. Nea ja so~inuva planinskiot venec Korab – De{at – Jablanica, otkade {to se spu{ta na jugozapadniot del na Ohridskoto Ezero. Na ovoj del na albanska strana ostanuvaat triesetina makedonski naselbi vo dolinata na Drim zapadno od gradot Debar i vo oblasta Golo Brdo i tri sela na bregot na Ohridskoto Ezero. Od ju`niot breg na Ohridskoto Ezero granicata svrtuva na jugoistok i preku planinata Gali~ica se spu{ta na jugozapadniot del na Prespanskoto Ezero, otkade {to prodolùva na jug i preku planinata Mokra izbiva na Gramos, jugozapadno od gradot Kostur. Na ovoj del od granicata na albanska strana ostanuvaat desetina sela na zapadniot breg od Prespanskoto Ezero i tri sela isto~no i jugoisto~no od gradot Kor~a.

Na jug makedonskiot jazik grani~i so gr~kiot na celiot prostor od planinata Gramos pa do rekata Mesta vo Trakija. Jazi~nata granica na ovoj del navleguva zna~itelno podlaboko na jug od dene{nata dràvna granica me|u Republika Makedonija i Republika Grcija. Makedonska re~ moè da se ~ue s# do linijata Gramos – Ber – Solun. Od Solun taa prodolùva na istok, pa preku oblasta Bogdansko, kade {to se nao|aat vo slovenskata lingvistika dobro poznatite po svojot arhai~en dijalekt selata Suho i Visoka, izleguva na rekata Mesta ne{to malku severoisto~no od gradot Drama. Na istok makedonskiot grani~i so bugarskiot jazik. Na ovoj del imame prirodna granica. Nea ja so~inuva planinskiot venec Despat – Rila. Od Rila granicata svrtuva na severozapad ne{to malku poseverno od Blagoevgrad (Gorna Xumaja) i izleguva na dràvnata granica me|u Republika Makedonija i Republika Bugarija.

Na sever sprema srpskata jazi~na teritorija jazi~nata granica se po-klopuva so dene{nata granica me|u Republika Makedonija i SR Jugoslavija. I na ovoj del imame prirodna granica koja ja so~inuvaat planinite Kozjak – Ruen – Skopska Crna Gora – [ar Planina – Korab.

Ovie se dene{nite granici na makedonskata jazi~na teritorija. Vo mi-natoto makedonsko slovensko naselenie imalo daleku po na zapad i po na jug od dene{nite granici. Mnogu istoriski izvori govorat deka slovensko naselenie ìveelo vo Ju`na i vo Sredna Albanija, a na jug vo Epir,

9

Tesalija i na seto Egejsko krajbre`je. Golem del od toponimijata vo tie oblasti e slovenska, osobeno mikrotoponimijata. Niz vekovite ju`nata i zapadnata granica s# pove}e se pomestuvale kon sever, odn. kon istok na albanska strana, kako {to bilo potiskuvano makedonskoto slovensko naselenie. I toj proces na pomestuvawe na makedonskata etni~ka granica, resp. i jazi~nata, trae do najnovo vreme, a se vr{i i deneska.

Na makedonsko-albanskoto jazi~no pograni~je na eden ne mnogu {irok prostor na pravecot Skopje – Tetovo – Debar – Struga – Pogradec – Kor~a ìvee me{ano naselenie – pokraj makedonskoto i albansko – so maj~in jazik albanski. Vo pogolema mera toa naselenie e bilingvalno.

Isto taka i na makedonsko-gr~koto jazi~no pograni~je i {irok prostor vo Egejska Makedonija ìvee me{ano – makedonsko i gr~ko naselenie. Makedonskoto naselenie prevladuva po brojot vo kostursko-lerinskoto i vodensko-pazarskoto podra~je. Vo popisnite dokumenti od 1951 godina na teritorijata na Grcija ìveele okolu 250.000 Sloveni, resp. Makedonci.

Na jugozapadniot del na pograni~jeto so albanskiot i so gr~kiot jazik pokraj makedonskoto naselenie ìveat Grci, Vlasi i Albanci. Vo mnogu punktovi na pravecot Gramos – Rupi{ta – Negu{ – Meglen naselenieto e trilingvalno. Makedoncite pokraj svojot maj~in jazik govorat i gr~ki, koj e za niv i slu`ben jazik, i vla{ki.

Severnata jazi~na granica e relativno stabilna. Razmestuvaweto na naselenieto niz vekovite na toj del se vr{elo sukcesivno i ne ostavilo povidni tragi na jazikot. Dijalektot na nekolku sela vo oblasta Kozjak koi se deklarirale za Srbi ne se razlikuva nitu po edna crta od govorot na makedonskoto naselenie.

Makedonskoto naselenie vo oblasta Pirinska Makedonija (okolu 180.000 spored popisot od 1956), koja se nao|a vo sostavot na R. Bugarija, osven so svojot makedonski dijalekt se sluì i so bugarskiot standarden jazik kako slu`ben.

2. Makedonskiot jazik genetski spa|a vo ju`noslovenskata grupa jazici

zaedno so bugarskiot, srpskiot/hrvatskiot i slovene~kiot. Site ovie jazici gi povrzuvaat: razvojot na grupite *ort, *olt vo rat, lat, sp. mak. raste, lakot, zamenata na sekvencite *tort, *tert – *tolt, * telt vo trat, tr½t – tlat, tl½t, mak. vrana, breg, mleko, zamenata na *£ so e, mak. pet, rezultatite na nekoi promeni svrzani so t.n. vtora palatalizacija na zadnojazi~nite konsonanti, konsekventnata zamena na *kv-, *gv- vo cv-, yv- pred *½ i *i od difton{ko poteklo, nastavkata *-om‰ vo instrumentalot kaj imenkite od m. i s. rod od starite o-osnovi, sp. stsl. rabom}, selom}, da kako element za gramati~ka zavisnost na re~eni~kiot iskaz, vo oblasta na derivacijata razvojot na sufiksite so elementot -c-, sufiksite *-al´‰ka, *-ice, kako i redica leksi~ki ili leksikalizirani osobenosti.

10

3. Potesna celina vo ju`noslovenskata jazi~na familija so~inuvaat makedonskiot i bugarskiot. Od starite dijalektni osobini od srpskiot i hrvatskiot niv gi diferenciraat pred s# otvorenata (niskata) artikulacija na vokalite *½ i *†. Nazalot *† po ispa|aweto na erovite i po denazalizacijata negova vo makedonskiot i vo bugarskiot se izedna~il so t.n. sekundaren er (¼2)

∗, sp. mak. raka – magla, bug. r»ka – m»gla, (: srp. ruka – magla). Vo bugarskiot jazik i na po{irok areal na makedonskata jazi~na teritorija praslovenskite grupi *tj, *dj se reflektirale vo /{t, `d/, vo jugozapadnite makedonski govori, moèbi, i vo /{~, `x/, sp. mak. dij. ga{ti – ga{~i, me`da – me`xa, bug. ga{ti, me`da : srp. kuÊa, meÚa.

Vo istoriskiot razvitok na Balkanskiot Poluostrov vo makedonskiot i vo bugarskiot, kako i vo srpskiot torla~ki (prizrensko-timo~kiot) dijalekt se razvile red zaedni~ki inovacii pod vlijanie na sosednite balkanski neslovenski jazici. Me|u pova`nite zaedni~ki inovacii spa|aat: zagubata na kvantitetot i starite intonacioni razliki, zagubata na nasledenata sinteti~ka deklinacija i preminuvawe na analiti~ki na~in na izrazuvawe na imenskite odnosi – so predlozi i edna op{ta forma (casus generalis), sp. Go vide Marka, Mu re~e na Marka, Odev so Marka, potoa pojavata na gramati~kata kategorija opredelenost koja formalno se izrazuva preku posebni ~lenski morfemi, sp. Go vide ~ovekot, vo makedonskiot u{te i: ~ovekon, ~ovekov, analiti~koto stepenuvawe na pridavkite, sp. podobar, najdobar. Dosta zaedni~ki promeni ovie dva jazika, delumno i torla~kiot dijalekt, pretrpele i vo oblasta na konjugacijata. Tie go zagubile infinitivot, koj e zamenet so da-re~enici, a se razvile novi formi so pomo{niot glagol *xot½ti, sp. mak.: }e odam, }e odev, }e sum odel, itn. Edna va`na strukturna inovacija vo dvata jazika pretstavuva i udvojuvaweto na objektot, sp. mak. Go vide ~ovekot, Zemi ja knigana, Mu ja dade knigata na Petreta.

Ovie i u{te red drugi osobini od oblasta na gramati~kata struktura makedonskiot i bugarskiot gi dobliìle do neslovenskite balkanski jazici – vla{kiot (aromanskiot), albanskiot i gr~kiot. Site tie jazici deneska ja so~inuvaat tn. balkanska jazi~na liga.

Taka makedonskiot i bugarskiot, koi ja so~inuvaat isto~nata podgrupa na ju`noslovenskite jazici, se oddale~uvale postepeno od zapadnata – srpsko-hrvatsko-slovene~ka podgrupa, koja vo najgolem del ja so~uvala nasledenata slovenska gramati~ka struktura, a pove}eto inovacioni pojavi {to se razvile na toj teren se od podrug karakter.

4. Vo svojot istoriski razvoj makedonskiot jazik doìveal izvesen broj

promeni i vo kontaktot so srpskiot.

∗ Ovde i vo natamo{niot tekst konvencionalniot naziv ‘’sekundaren ¼2’’

treba da se tolkuva kako ‘’sekundarno vmetnata samoglaska’’.

11

Eden broj od najranite inovacii nastanati na srpskohrvatskiot areal se ra{irile i na severniot del od makedonskata jazi~na teritorija. Vo eden del od severnite makedonski govori *¼ i *‰ se izedna~ile kako vo srpskohrvatskiot dijasistem, sp. s»n, d»n. Na toj teren se vkrstosuvaat izoglosite na refleksite /u/ i /a/ mesto nosovkata *†, sp. ruka – raka, ili: ruka, op{tata forma na ruku pokraj na ruka. Mesto *tj, *kt´, *dj vo apelativnata leksika redovno se javuvaat kontinuantite /}, |/: ku}a, ple}i, ve|i, ~a|e. Vokalnoto *þ ovde se reflektiralo kako vo sosednite srpski dijalekti – vo /u/ i zad dentalite vo /lu/ vo poseverniot pojas, odn. vo /l»/ na drugiot teren od severnata grupa, sp. vuk, sluza – sl»za, dlugo – dl»go.

Severnite makedonski govori so grani~nite srpski dijalekti gi povrzuvaat u{te cela serija drugi osobenosti i od oblasta na gramatikata i derivacijata.

Eden del od tie crti, karakteristi~ni za srpskoto jazi~no podra~je, na-vlegle podlaboko na makedonskata teritorija. Taka, na primer, fonemite /}, |/ na mestoto na*tj, *dj gi sre}avame vo red leksemi i morfemi duri vo najju`nite makedonski govori. Taka se slu~ilo na makedonskiot teren mesto *tj, *kt´ – *dj da se javi dvojna zamena – so /{t – `d/, odn. /{~ – `x/ i /} – |/, sp.: ple}i, ple{ka, sino}, sino{en, sve}a, sve{nik, me|a, me`nik. Nekoi leksemi, na pr. ve}e, sre}a, nesre}a, taku|ere, s(v)e|ere, partikulata }e, se ra{irile gotovo na seta makedonska jazi~na teritorija. So srpskoto jazi~no vlijanie se objasnuvaat vo makedonskiot i preminot na /~/ vo /c/ vo starite grupi *č¦-, *čr½-, sp. c…n, c…pe, crevo, zamenata /u/ mesto *† vo oddelni leksemi, sp. ku}a, sud i dr., zamenkata on, predlogot u.

Kako zaedni~ka tendencija na makedonskiot i na srpskiot se istaknuvaat zamenata na *½ so /e/: bel, leb, seno i depalatalizacijata na konsonantite. Verojatno i jotuvaweto na grupite tj, dj, nj bi do{lo vo poslednava grupa pojavi, sp. bra}a, lu|e, t…we.

Interesno e da se ukaè deka onie crti {to se javile pod vlijanie na srpskiot jazik najdlaboko prodrele vo makedonskiot jazi~en areal po dolinata na rekata Vardar, kade {to vodi i glavnata komunikacija za Solun i Egejsko More.

Vlijanieto na srpskiot jazik vrz makedonskiot do pogolem izraz doa|a od krajot na XIII vek, koga granicite na srpskata dràva se {irat na jug.

Od druga strana i makedonskiot vo izvesna mera povlijael na grani~nite srpski dijalekti. Kako makedonizmi na prizrensko–ju`nomoravskoto podra~je od srpskata teritorija se smetaat: fonetskiot oblik na glagolskata morfema -na- /< *n†-/, sp. padnal, proteti~koto /j/ pred po~etnoto u < *† vo primeri od tipot: juè, jut»k, juz»l, tvrdiot izgovor na /l/ pred zadnite vokali i pred konsonant: lak»t, lo{, dal, ispu{taweto na vokalite vo prokliti~kite zborovi koga slednata zboroforma po~nuva so vokal, sp. s-izmi, m-izede, d-umre (se izmi, me izede, da umre), zamenskite klitiki n#, v#, glagolskite formi sa (vo 3. l. mn. od sum), bile, glagolskite morfemi -(h)mo, -(h)te vo aoristot-imperfektot, gubeweto na rodovata

12

diferencijacija vo mnoìnata na participot: bile. No za razlika od srbizmite, koi vlegle podlaboko vo jazi~nata struktura na makedonskiot, makedonizmite vo srpskiot se zadràle na negovata tesna periferija.

5. Makedonskiot jazik, od druga strana, razvil i red inovacii koi{to ja

naso~uvale gramati~kata struktura vo poinakov pravec, razli~en od onoj po koj odel procesot na bugarskiot areal. Na makedonskiot teren se javuva novo inovaciono ogni{te. Makedonskite inovacii se javuvaat skoro paralelno so onie {to gi istaknavme kako isto~no-ju`noslovenski. Tie inovacioni pojavi ja zasegaat jazi~nata struktura kako celina.

Me|u najstarite fonetski inovacii so koi{to se diferencira make-donskiot jazi~en areal e zamenata na jakite erovi: *¼ vo /o/, *‰ vo /e/, sp. *-s¼n¼ > son, *d‰n‰ > den. Vo bugarskiot mesto *¼ ima /»/, sp. *s¼n¼ > s»n. Vo srpskiot / hrvatskiot dvata era se izedna~ile: *¼ = *‰ > /a/ vo novo{tokavskiot dijalekt, sp. san, dan. Ovaa osobina, zarodena na makedonskoto inovaciono ogni{te, ja opfatila gotovo seta dene{na etni~ka Makedonija, so isklu~ok na eden pograni~en pojas so srpskata jazi~na teritorija na sever i na krajniot jugoistok na pograni~jeto so rodopskiot dijalekt na bugarskiot jazik. Podocna taa vo oddelni morfemi se pro{irila i podaleku na severoistok zafa}aj}i i del od bugarskoto jazi~no pograni~je.

Vo ramkite na ovoj jazi~en areal, zacrtan so zamenata na *¼ i *‰ vo /o/ i /e/, koja e izvr{ena u{te vo X–XI vek, se naslojuvaat niz vekovite cela redica novi crti, koi{to s# pove}e i pove}e go oddale~uvale od drugite inovacioni centri na sosednite slovenski teritorii. Me|u pova`nite inovacii spa|aat – vo fonetikata: pojavata na proteti~ko /j/ pred inicijalnoto *†, odn. negovite kontinuanti, sp. jaglen (joglen, j»glen, jäglen vo oddelni lokalni govori), izedna~uvaweto na predniot nazal *£ so *½, na pr. meso i mera (vo dijalektite: mjäso, mjära), zatvrdnuvaweto na starite palatali, so {to se otklonila opozicijata po priznakot palatalnost kaj parnite palatalni konsonanti, podocna zagubata na fonemata /h/, nejzinata zamena vo /v, f/ vo zapadniot del od jazi~nata teritorija, pojavata na palatalnite konsonanti /}, |/, jotuvaweto na konsonantskite grupi tj, dj, nj vo /}, |, w/, vo gramatikata: mnoìnskite nastavki kaj imenkite -ovi (denovi) i -iwa (so fonetskite varijanti -ina, -ijna), sp. piliwa, prasiwa, kaj glagolite nastavkite -me vo 1 l. mn. kaj site glagoli, sp. imame, orame, nosime, bereme, i -le vo mnoìna na l-participot: bile, zele, potoa: ispu{taweto na pomo{niot glagol vo 3. l. vo perfektot: toj bil, tie bile. Va`ni strukturni promeni vo glagolskiot sistem na makedonskiot jazi~en areal vnesle konstrukciite so partikulata ‘}e’ i so pomo{nite glagoli ‘ima / nema’ plus glagolskata n/t-forma vo sreden rod od tipot: imam dojdeno, imav dojdeno, sum imal dojdeno, negde duri i bev imal dojdeno i ‘sum’ plus glagolskata n/t-forma od site glagoli, vklu~uvaj}i gi i nepreodnite, sp. sum dojden, bev dojden, sum bil dojden, itn. So nivniot

13

razvoj i vklopuvawe vo makedonskiot glagolski sistem do{lo istovremeno i do raspredelba na funkciite me|u novite formi i nasledenite slovenski oblici.

Poseben beleg na makedonskiot jazik mu davaat akcentot i strukturata na red sintagmi. Na makedonskiot areal se oformil nov akcentski sistem. Leksi~kiot akcent e fiksiran na tretata mora vo pove}eslo`nite zboroformi, sp. br'atu~ed – brat'u~edi – bratu~'edive. Osven toa makedonskiot akcent ima sintagmatski karakter. Celi sintagmi se pot~inuvaat pod eden akcent, sp. M'ajka-mu tolk'u-vreme ne-be{e-go v'idela s'ina-si. Od-pr'ed-vrata mu-ja-z'edoa novata-k'o{ula. Vo vrska so mestoto na akcentot istovremeno treba da istakneme deka neakcentiranite vokali ne podleàt na kvalitativna redukcija so isklu~ok na eden mal broj govori vo jugoisto~na Makedonija.

Posebnost vo makedonskiot jazik vo odnos na okolnite slovenski jazici e i mo`nosta pred glagolot da stojat zamenskite i glagolskite klitiki, sp. Mu re~e na brat-mu, Go vikna deteto, Sum mu bil na svadbata.

Privedenive jazi~ni osobenosti poteknuvaat od edno inovaciono ogni{te i najgolem del od niv ostanale vo ramkite na makedonskiot jazi~en areal opfa}aj}i pomala ili pogolema teritorija. Nivnite izoglosi obrazuvaat zatvoreni linii i imaat pribli`no ist pravec na dvièwe.

Taka na dene{nata makedonska jazi~na teritorija se oformil eden poseben dijasistem, no koj ne ja prekinal vrskata ni so dijasistemot oformen vo ramkite na dene{na Bugarija, i koj{to postojano gi prodlabo~uval vrskite so dijasistemot na srpskohrvatskiot jazi~en areal.

6. Najgolem del od privedenite inovacii, a u{te i red drugi, se javile

vo rezultat na me|ujazi~niot kontakt na makedonskiot so balkanskite neslovenski jazici, a pred s# so balkanskiot latinski. Balkanskite jazici vlijaele na dva plana. Od edna strana tie pottiknuvale novi procesi, koi ponatamu odele po svoj pat kako {to im go odreduval jazi~niot sistem na makedonskiot, odn. mikrosistemot, ako pojavata se vr{ela vo ramkite na eden pomal areal na makedonskiot dijasistem. Od druga strana pak neslovenskite jazici usporuvale nekoi jazi~ni procesi vo gramati~kata struktura.

Kako „balkanizmi“, inovacioni pojavi {to se razvile vo kontaktot so balkanskite neslovenski jazici, vo naukata se prifateni: zagubata na sin-teti~kata deklinacija, razvojot na kategorijata opredelenost kaj imenskite zborovi i vo vrska so toa pojavata na postpozitivniot ~len, analiti~kata komparacija, udvojuvaweto na objektot, modalnite glagolski formi so ‘}e’ i konstrukciite so ‘ima / nema’ i so ‘sum’+glagolskata n/t-forma. Ovie inovacii zafatile po{irok areal na slovenskiot Balkan. Pove}eto od niv vo pomala ili pogolema mera prisutni se i vo bugarskiot dijasistem, a del od niv i vo torla~kite dijalekti na srpskata jazi~na teritorija. No eden dobar del od niv se zadràl na makedonskiot teren i

14

dlaboko navlegol vo strukturata na makedonskiot jazik. Vo zapadniot i vo ju`niot region na makedonskata jazi~na teritorija se zatvrdnale: prepozitivnata upotreba na klitikite, sp. Go vide Stojana, Mu re~e na Stojana, Si go izel lebot, ispu{taweto na predlogot vo, sp. ]e odam Bitola, Otide Prilep, iskaùvaweto na direktniot objekt so predlogot na kaj imenkite {to ozna~uvaat ìvo su{testvo, sp. Go vikna na Marko, generaliziraweto na edna kratka zamenska forma – dativnata za ma{ki i sreden rod mu kako gramati~ki signal za dativniot objekt, sp. Mu re~e na ~ovekot, Mu re~e na deteto, Mu re~e na ènata, Mu re~e na ènite / de-cata / maìte. Mnogu sli~nosti me|u zapadnite makedonski dijalekti i aromanskiot nao|ame vo upotrebata na predlogot od so posesivno zna~ewe, sp. ku}ata od Marka. Na seta zapadna teritorija od Gostivar pa do Kor~a i Kostur pod vlijanie na nazalnite sonanti /m, n/ vokalot /a/ se nazaliziral – ¢, a potoa se reflektiral kako i stariot nazal *†, sp. sn»ga (< snaga), zn»m (znam) vo gornopolo{kiot, debarskiot, ohridsko-prespanskite, odn. snoga vo malorekanskiot, snåga vo drimkolsko-golobrdskiot. Na eden tesen pojas vo jugozapadna Makedonija se zagubil l-participot, a so nego i site sloèni formi {to se obrazuvale so nego (perfektot, pluskvamperfektot, potencijalot). Funkciite na tie formi gi prezele soodvetnite konstrukcii so ‘ima / nema’ i so ‘sum’. Vo su{ko-viso~kiot govor mesto partikulata ‘}e’ za futur se upotrebuva gr~koto za : za nosa. Red balkanizmi na makedonskiot teren nao|ame i vo oblasta na derivacijata, na pr. deminutivno-hipokoristi~kiot sufiks -ule : detule, bradule, i posebno vo leksikata. Site privedenive jazi~ni osobenosti rasporedeni se na zapadnata i ju`nata periferija na makedonskiot jazik, tamu kade {to se razgrani~uva toj so albanskiot i so gr~kiot, i kade {to ima i deneska najgolema koncentracija na aromansko naselenie.

„Vlijanieto na balkanskata jazi~na sredina ne se ogleda samo vo prome-nite {to gi zafatile od nasledeniot slovenski gramati~ki tip, tuku i vo odrùvaweto na poedini negovi oblici, vo slu~ai kade {to imalo poklo-puvawe so balkanskite jazici“ (Koneski, 1960 : 493). Taka se objasnuva za~uvuvaweto na aoristot i imperfektot, a vo zapadno-makedonskite govori i dativot kaj li~nite i rodninskite imiwa od ma{ki i ènski rod.

7. Inovacionite pojavi {to se razvile na makedonskiot jazi~en areal

ne se {irele podednakvo i site vo ednakov pravec. Eden del od niv, vidovme, ja opfatile seta makedonska jazi~na

teritorija i stanale diferencijalni crti na makedonskiot po odnos na srpskiot i na bugarskiot, ili samo na eden od niv. Takov e slu~ajot so kontinuantite na erovite.

Druga grupa inovacii zafatile samo del od makedonskiot dijalekten jazik, a vo drugiot del s# u{te vireat starite osobini koi se nao|aat vo otstapuvawe. Toa zna~i noviot proces ili ne zavr{il, ili novata pojava vo nekoj mikrosistem e popre~ena. Ova se odnesuva, se razbira, kade {to

15

imame unilateralni inovacii i geografski tie se oponiraat so starite. Starite crti vo takvi slu~ai se odrùvaat na periferijata. Taka, na primer, na zapadnata i ju`nata makedonska jazi~na periferija s# u{te sre}avame primeri so zapazen nazalizam, vistina ne vo prvobitniot izgovor, mesto nosovkite *£ i *†, sp. grandi, penda – vo kor~anskiot, d»mbje, ~endo – vo su{koviso~kiot, vo nekoi punktovi se odràl {irokiot izgovor na *½ : r'äka ili rjäka. Vo oddelni leksemi se zadràlo /~/ vo sekvenci so *¦, sp. ~»rpit, ~»rvec – ~årpit. Vo kor~anskiot makedonski govor, vo Ju`na Albanija, se pazi starata dativna fleksivna forma i vo edninata i vo mnoìnata. Tamu nao|ame ostatoci od starata promena (deklinacija) na ~lenot, sp. starcatogo, starcutomu. Edinstveno vo toj govor do deneska se zadràla kako poseben oblik zamenkata *s‰ – soj. Na po{irok areal vo Zapadna Makedonija se sre}avaat dativni fleksivni formi kaj li~nite i rodninskite imiwa: Stojanu, Marku // Marko(v)e, Mare // Mari. Kaj glagolite se pazi nastavkata -t vo 3. l. na prezentot, vo pove}e govori vo 1 l. edn. na prezentot u{te otsustvuva nastavkata -m.

Site privedeni crti, i u{te cela redica drugi takvi – stari, neiz-meneti, deneska se javuvaat kako dijalektna specifika na zapadnite govori i stojat vo opozicija so novite osobenosti {to se javile na nivno mesto vo drugite – isto~nite, severnite ili ju`nite govori. Takvi arhai~ni crti se odràle i na isto~nata periferija, kako na primer, slobodniot podvièn akcent, fonemata /h/, mno`. nastavki -ove, -e, -eta kaj imenkite od m. i sr. rod. Vo jugoisto~nite govori se zadràla kako fonolo{ki relevantna starata distinkcija po mekost kaj konsonantite.

Sepak pa|a v o~i deka najgolem broj arhai~ni crti se zadràle na pograni~jeto so albanskiot, vla{kiot i gr~kiot, kade {to ima, od druga strana, i najmnogu inovacii nastanati vo rezultat na me|ujazi~niot kontakt. Taka zapadnite i jugozapadnite, delumno i ju`nite makedonski dijalekti se odlikuvaat i so najmnogu arhaizmi, a istovremeno i so najmnogu inovacii. Na isto~nata strana, na pograni~jeto so bugarskata jazi~na teritorija, preminot kon bugarskite dijalekti e poblag.

Kaj dosega razgleduvanive unilateralni inovacii se javuva edno inova-ciono ogni{te koe se nao|a vo centralnite oblasti na makedonskata jazi~na teritorija.

8. Vtorata grupa inovacioni pojavi relevantni za dijalektnata dife-

rencijacija ja so~inuvaat t.n. bilateralni. Stara osobina gine, na nejzino mesto se javuvaat dve novi, se razbira, razli~ni. Takvi se, na primer: proteti~koto /j/ vo zapadnite govori i /v/ vo isto~nite pred refleksot na po~etnoto *† : j(adica), v(adica), j(atok) : v(atok). Vo takvi slu~ai zboruvame za dve inovacioni ogni{ta. Ednoto se nao|a vo centralnata oblast na zapadnoto nare~je.

Ne retko se slu~uva na mestoto na edna stara osobina vo dijalektniot jazik da se razvile pove}e od dve novi, koi sekoja posebno funkcionira vo

16

svojot mikrosistem. Za ilustracija da gi zememe, na primer, kontinuantite na nosovkata *†. Taa se defonologizirala. Vo edni regioni is~eznala napolno izedna~uvaj}i se so nekoja od postojnite fonemi: /a/ vo centralnite, /u/ vo severnite, /o/ vo malorekanskiot. Vo takvite slu~ai taa moèla da pomogne samo vo redistribucijata na fonemata so koja{to se izedna~ila, ili poto~no vo koja se preto~ila. Me|utoa, vo pove}e mikrosistemi *† ja zadràla svojata samostojnost vo odnos na drugite vokalni fonemi, go izmenila samo svoeto ka~estvo, a so toa i svoeto mesto vo sistemot. So drugi zborovi, se izmenile nejzinite sostavni elementi – distinktivnite priznaci. Taka, po makedonskata jazi~na periferija gi nao|ame kako kontinuanti za *† fonemite: /ä/, /»/, /å/. Tie pridonesle za formirawe na tri novi vokalni sistemi. Pri vakvi, da gi nare~eme multilateralni inovacii, imame pove}ekratno terensko oponirawe i zboruvame za pove}e mikroinovacioni ogni{ta vo ramkite na eden dijasistem. Izoglosite na vakvite inovacii vo pove}eto slu~ai pretstavuvaat zatvoreni linii. I ovie inovacioni ogni{ta naj~esto se nao|aat na zapadnomakedonskiot teren.

9. Na makedonskiot jazi~en areal se izdeluvaat jasno tri pogolemi

grupi govori ili nare~ja: zapadno, jugoisto~no i severno. 9.1. Vo zapadnoto nare~je vleguvaat govorite na zapadnoto pograni~je

od [ar Planina i granicata so srpskata jazi~na teritorija pa do ju`niot breg na Prespanskoto Ezero. Isto~nata negova granica od ju`niot del na Prespanskoto Ezero se dviì kon severoistok, pominuva ne{to malku poseverno od gradot Lerin i izbiva na zavojot na Crna Reka od Pelagonija vo Mariovskata klisura. Ottuka taa prodolùva na sever po planinskiot venec na Sele~ka i preku oblasta Klepa izleguva na Vardar ne{to malku pozapadno od utokata na Crna vo Vardar. Go se~e Vardar i isto~no od gradot Veles s# po levata strana na Vardar prodolùva na sever, ja se~e rekata P~iwa kaj Katlanovo, otkade {to svrtuva vo lak kon severozapad i izleguva ne{to malku severno od Skopje. Selata vo podno`jeto na Skopska Crna Gora severno od linijata Ara~inovo – Radi{ani – Bardovci ostanuvaat nadvor od granicite na zapadnoto nare~je. Severnata granica odi pribli`no po pravecot Skopje – Tetovo – [ar Planina, kade {to se zatvora grani~niot krug.

Najostra e granicata me|u zapadnoto i isto~noto nare~je na prostorot me|u vlivot na Crna vo Vardar pa s# do Skopska Crna Gora. Na severnata strana izrazito ostra granica ima na skopskiot del, dodeka vo Polog taa ne{to se ublaùva.

Zapadnoto nare~je go karakteriziraat dve grupi osobini. Od edna strana vo nego se ~uvaat nekoi stari crti i toj broj raste kako {to se odi kon zapadnoto pograni~je sprema albanskata jazi~na teritorija. Pove}eto od niv se od morfolo{ka priroda. Me|u pomarkantnite od niv spa|aat:

17

pazeweto na stariot gen.-akuz. oblik vo funkcija na op{ta forma kaj li~nite imiwa od m.r. na konsonant, na -o i -e, sp. Go vide Stojana, Marka, Stoleta, rodninskite: tetina, tatka, ~i~eta, i izvedenite na -ko i -lo {to ozna~uvaat li~na crta na ~ovekot: Go vikna g…bla, m…sulka (: nom. g…blo, m…sulko). Na ne{to malku potesen areal se pazi i stariot dativen oblik od sinteti~kata deklinacija, isto taka kaj li~nite i rodninskite imiwa od ma{ki rod, kako i kaj imiwata od ènski rod na -a, sp.: Mu rekov Stojanu / Iliju / Marku, odn. Markotu / Marko(v)e, Marko(v)i, Petretu / Petru / Petre(v)e / Petre(v)i, `.r. Jani / Jane, tetki / tetke. Kako relativen arhaizam da go zememe i ~uvaweto na ~lenskite formi na -v i -n: lebov, lebon. Na drugata teritorija, }e vidime, se javuva samo ~lenot -ot. Spored toa zapadnite govori poznavaat troen ~len. Dosta dobro e zapazen i vokativot so fleksija: brate / bratu, zete, maù, tetko, Ratke. Kaj li~nite i li~no-predmetnite zamenki isto taka dobro se pazi dativniot oblik: mene mi, nemu mu, nim / nimi im, komu, nekomu itn., kako i kaj demonstrativnite: ovemu, onemu, ovejze / ovejzi i dr. Ovde se zadràl sistemot od tri vida demonstrativni zamenki, {to e vo soglasnost so tri vida ~lenski morfemi. Vo verbalnata fleksija za ova nare~je e karakteristi~na nastavkata -t vo 3. l. edn. na prezentot: imat, nosit. Vo 1 l. edn. na prezentot vo pove}eto govori otsustvuva nastavkata -m: (ja – jas) kopa, nosa, bera.

Izoglosite na spomenative osobenosti odat pribli`no po ozna~enata dijalektna granica, negde napolno se poklopuvaat so nea, na severnata strana nekolku izoglosi (na op{tata i dativnata forma, na trojniot ~len) ja preminuvaat dijalektnata granica.

Nekolku fonetski arhaizmi: pazeweto na fonemata /y/, na neizmenetoto /~/ vo grupite *č1-, *čr½-, na krajnite grupi -st, -{t, ne se karakteristika na site zapadni govori. Tie se javuvaat na eden tesen pojas na pograni~jeto so albanskiot jazik.

Pogolem del od diferencijalnite crti na zapadnoto nare~je se inovacii. Me|u najzna~ajnite dijalektni karakteristiki na zapadnoto nare~je spa|a mestoto na akcentot kako vo oddelni zboroformi, taka i vo sintagmite. Ovde e akcentot fiksiran vo pove}eslo`nite zborovi na tretata mora od krajot. Ovoj e edinstven akcentski model vo slovenskiot jazi~en areal. Sp.: pl'anina–plan'inata, br'atu~ed – brat'u~edi – bratu~'edite. Vo slu~aite kako vod'e¹nca, krast'a¹ca, vol'o¹te, sekvencite [a¹, e¹, o¹], iako se ednoslo`ni, sodràt po dve mori.

Vo ova nare~je ima {iroki mo`nosti da se obrazuvaat akcentski celosti. Imenskite i glagolskite sintagmi vo obi~nata re~, koga ne se vr{i posebno markirawe na sostavnite komponenti, naj~esto se grupiraat pod eden akcent, sp. n'a-vrata, preku-l'ivada, pr'eku-den, bela-k'o{ula, zimski-'ali{ta, gorn'a-niva; go-z'ede : ne-g'o-zede, ne-}e-go-z'eme{e, zo{to-mu-g'o-dade? Od fonolo{kite karakteristiki posebno se zna~ajni: otsustvoto na fonemata /h/ i nejziniot premin vo /v, f/ na krajot na slogot,

18

sp. gref, mof, bef, ~evli, evla, bevme – befme, i zagubata na intervokalnoto /v/ i na nekoi drugi konsonanti. Kako posledica od ovaa pojava gotovo vo site zapadni govori do{lo i do promeni vo distribucijata na vokalite. Sozdadeni se novi odnosi me|u vokalite vo ramkite na edna zboroforma. Nastanale brojni sekvenci od po dva, negde i od pove}e vokali, isti ili razli~ni, i kako kraen rezultat nastanale serija difton{ki sekvenci od razli~en vid. Osobeno na {irok teren se javuvaat diftonzite so [¹] kako vtora komponenta: [e¹, a¹, o¹, u¹], sp. le¹, lebo¹ , sna¹ , mu¹ . Sekvencite so ednakvi vokali se kontraktirale vo dolgi fonovi, pa taka se dobil i nov kvantitet, koj s# u{te nema fonolo{ka vrednost, sp.: sna: /< snaa/, ne:sta (< neesta < nevesta), progo:ri (< progoori < progovori). I ednata i drugata pojava pridonesle za skratuvawe brojot na slogovite na mnogu zboroformi. Mo`nosta da se obrazuvaat diftonzi ovozmoìla da se skratat vo red slu~ai osobeno pove}eslo`nite zboroformi, kako, na primer, vo: vod'e¹nca (< vodeinca < vodenica, so izvr{ena metateza), pol'o¹na (< poloina < polovina), sur'o¹ca (< suroica < surovica), ili spomenatite n'e:sta, prog'o:ri (nevesta, progovori).

Vo rezultat na op{tata tendencija da se skratuvaat zborovnite edinici {to podleàt na eden akcent, vo zapadnite govori {iroko e rasprostraneto ispa|aweto na vokalite vo kliti~kite zborovi, koga stojat pred zboroforma {to po~nuva so vokal, sp. g-osta¹ (go ostavi), s-utepa (se utepa), n-ugore (na ugore), d-o¹t (da odit), u{t-edna{ (u{te edna{).

Ograni~uvawa ima kako za ovaa, taka i za gore privedenite pojavi samo koga se javuvaat nekoi fonolo{ki i semanti~ki pre~ki.

Od morfolo{kite relevantni diferencijalni osobenosti najmnogu do-a|aat do izraz vo govoreniot tekst: mnoìnskata nastavka -ovi so raznovid-nosta -o¹, sp. lebovi // lebo¹, li~nata zamenka za 3. lice toj (taa, toa, tie), i kaj glagolite: ispu{taweto na pomo{niot glagol vo 3. l. na perfektot, formata se vo 3. l. mn. na prez. od ‘sum’, i posebno razvienite konjugacii so pomo{nite glagoli ‘sum’+ n/t-participot: sum dojden, bev dojden, sum bil dojden, bev bil dojden, ‘ima’+ n/t-part. vo sreden rod: imam odeno, imav odeno, sum imal odeno, bev imal odeno, kako i formite so partikulata }e od tipot: }e odev, }e sum odel, }e bev odel, i ponatamu so konstrukciite so ‘imam’: }e ima(m) odeno, }e imav odeno, }e sum imal odeno. Ovie konstrukcii so svojata ~estota vo upotrebata i so semanti~kata raznoobraznost na zapadnoto nare~je mu davaat poseben beleg vo odnos na drugite makedonski govori.

Zapadnomakedonskoto nare~je se odlikuva so bogat repertoar na sufiksi so deminutivno - hipokoristi~ko zna~ewe. Pokraj sufiksite: -e, -ce, -ence, -~e, -i~e, -i~ka, koi moàt da se sretnat i vo drugite makedonski govori, ovde osobeno e produktiven sufikost -ule so derivatite -ul~e, -ulence, -i~ule, sp. bradule, bradul~e, detulence, pokraj detencule.

19

Od sintaksi~kite osobenosti va`ni vo dijalektnoto diferencirawe na makedonskiot dijasistem e mestoto na klitikite, posebno zamenskite i gla-golskite, po odnos na glagolot. Vo zapadnite govori tie moàt da stojat i vo prepozicija duri i na po~etokot na re~enicata, {to ne e slu~aj vo pove}eto isto~ni dijalekti, sp.: Mu re~e Stojanu da go ~ekat, Se fatija pod raka, Te imam videno, Sum rekol ne{to za tebe.

Izoglosite i na ovie pojavi, kako i na prethodnite, odat vo pravecot na ozna~enata granica, mnogu od niv na pogolem prostor i se poklopuvaat me|u sebe obrazuvaj}i na toj na~in eden izoglosen snop. Samo po nekoja od niv navleguva podlaboko na istok i na jug, kako, na primer, izoglosite na mnoìnskata nastavka -ovi, na osobenostite od glagolskata fleksija ili na prepozitivnata upotreba na klitikite po odnos na glagolot. Tie zafa}aat i eden areal od ju`nite govori na isto~noto nare~je. Od druga strana izoglosite na tretoslo`niot akcent, na ispa|aweto na intervokalnoto /v/, na sinteti~kiot dativ kaj li~nite i rodninskite imiwa i kaj li~nite zamenki, na trojniot ~len i ispu{taweto na pomo{niot glagol – podlaboko prodrele vo severozapadnite govori.

Edinstvoto na zapadnoto nare~je go razbivaat nekolku fonetski osobenosti, me|u koi kako najkarakteristi~ni i najzabele`livi se: konti-nuantite na nosovkata *† i na vokalnite *¦ i *þ, koi mnogu pridonesle vo oformuvaweto na oddelni vokalni sistemi, potoa prisustvoto ili otsustvoto na fonemite /f, y, x/, frekvencijata i realizacijata na fonemite /}, |/, realizacijata na grupite /{t, `d/, vo vokalizmot realizacijata na nekolku vokalni grupi, osobeno na /ea/, /oa/, /oe/. Vo fleksijata oddelni lokalni govori se razlikuvaat glavno po nastavkite za 3 l. mn. na prezentot i minatoto opredeleno vreme, po obrazuvaweto na participite, raspredelbata na glagolite po konjugaciskite modeli i nekoi glagolski sufiksi.

Spored ovie crti jasno se izdeluvaat dve govorni grupi – edna centralna i edna periferna.

9.1.1. Vo centralnite govori (skopsko-vele{kiot, prilepsko-

bitolskiot i ki~evsko-pore~kiot) *† se reflektiralo vo /a/: raka, pat, vokalnoto *þ e zameneto so sekvencata /ol/ na pogolemiot del: volna, dolgo, solza, dodeka /…/ ja zadràlo svojata silabi~na vrednost v…f – v…ot, v…oj, p…ot, d…vo. Ovie govori imaat peto~len vokalen sistem /i, e, u, o, a/ + silabemata /…/. Vo konsonantizmot e postignata prili~na simetri~nost. Afrikatite imaat oformeni korelacii: /c : y/ i /~ : x/. Fonemite /}, |/ imaat relativno {iroka upotreba. Kaj dentalnite sonanti ima tendencija da se likvidira korelacijata po palatalnost. Vo pove}e lokalni mikrosistemi /l'/ se javuva kako marginalna fonema, bidej}i se sre}ava glavno vo tu|i leksemi, dodeka staroto *l´ zatvrdnalo i se izedna~ilo so /l/, sp. klu~, nedela, prijatel, no pel’te, tel'. Samo na nekoi mali areali /f/ nema status na fonema. 3 l. mn. na prezentot zavr{uva na -at: vikaat

20

[vika:t], nosat, 3 l. mn. na aoristot i imperfektot zavr{uva na -a : vikaa [vika:], nosea, dojdoa.

9.1.2. Zapadnite periferni govori go pazat lateralniot palataliziran sonant: kl’u~, nedel’a, prijatel’. Se ~uva i staroto /y/ pred mnoìnskite morfemi, sp. noye/noyi, bubreyi, beleyi, poprayi. Fonemite /}, |/ se poretki; mesto *tj, *dj prevladuvaat primeri so /{t – `d/, odn. /{~ – `x/ vo malorekanskiot, stru{kiot, ohridskiot. Na eden potesen pojas se pazi /~/ vo grupata ~ere-: ~erevo, ~erepna, poretko i vo grupata ~»r: ~»rvec, ~»rpit. Na celata zapadna periferija se pazi nastavkata -t vo 3 l. edn. na prezentot: imat, nosit, a na pogolem areal se upotrebuvaat nastavkite -et vo 3 l. mn. na prezentot, sp. imaet // imeet [ime:t], noset // noseet [nose:t], i -e vo 3 l. mn. na prostite minati vremiwa, sp. dojdoe, imae // imee. Zamenata na *tj vo /{t, {~/ ostavila tragi i vo fonetskiot oblik na nastavkata za glagolskiot prilog, sp. vikae{ti – vo debarskiot, vikae{~i vo stru{kiot, vikae{~em // vike:{~em vo gradskiot ohridski, vikae{}um vo nekoi ohridski sela, i dr.

Me|utoa, na zapadnata periferija nosovkata *† i vokalnite *¦ i *þ nemale ednakov razvitok vo site lokalni govori, a tie dosta pridonesle za dijalektnata diferencijacija na odnosnava oblast.

9.1.2.1. Vo gornopolo{kiot, debarskiot, stru{kiot i ohridskiot,

potoa vo prespanskiot, *† se reflektiralo vo korenskite morfemi vo /»/: z»bi, m»ka, r»ka. Vo ist pravec odel i razvojot na vokalnite *þ i *¦ ; *¦ vo tie govori dalo sekvenca /»r/: v»rba, g»rbaf, d»rvo, *þ se izmenilo vo /»l/: v»lk, p»lno, s»lya. Po ovoj na~in vo spomenative govori se oformil {esto~len vokalen sistem vo koj vokalot /a/ dobil svoj parnik po stepenot na otvorot. Vo pooddelni govori od ovoj tip ima i drugi razliki. Na primer vo ohridskiot govor kaj postarite generacii u{te moàt da se sretnat slu~ai so /h/. Za nego posebno e karakteristi~na neutralizacijata na izgovorot na /a/ i /»/ vo neinicijalen naglasen slog, sp. m'agare : mag'»reto. Vo nego i vo stru{kiot palatalniot nazal se depalatiziral, sp. kojn, polina. Vo ovie dva govora ima tendencija i za izdeluvawe na palatalnosta kaj fonemite /}, |/, sp. kuj}a, l’uj|e.

9.1.2.2. Vo drimkolsko-golobrdskiot govor od debarskata grupa *† > /å/,

*¦ > /år/, *þ > /ål/, sp. råka, pårsti, sålya. Novodobienata fonema /å/, koja ima ograni~ena distribucija, obrazuva korelacija so /a/ po priznakot za-okruènost.

Istiot ovoj sistem se oformil i na eden mal prostor vo jugoisto~niot breg na Prespanskoto Ezero (prespanski *† > å-govor). No ovde ima i vokalno /…/, za{to vo /å/ se reflektirale samo *† i *þ, sp. råka, såza, dågo, dodeka silabemata /…/ se zadràla, sp. p…sti, s…p.

21

9.1.2.3. Poseben razvoj *†, *¦, *þ imale i vo govorot na nekolku sela vo Stru{ko – vev~ansko-rado{kiot govor. Vo korenskite morfemi zad nela-bijalna soglaska *† > /ä/, *þ > /äl/, *¦ > /är/, a zad labijalna soglaska se razvil labijalen parnik /å/, odn. /ål/ i /år/, sp. grädi, räka, därvo, särce, gältat, no: påt, måka, bårdo, vårba, vålk, mål~it. Ovde imame i najbogat vokalen sistem vo ramkite na zapadnoto nare~je.

9.1.2.4. Vo malorekanskiot debarski govor *† se reflektiralo vo /o/,

dodeka *¦ i *þ ostanale neizmeneti, sp. roka, pot, d…vo, p…sti, v¤k, v¤na, s¤za. Malorekanskiot ne{to malku otstapuva od drugite zapadni govori i vo oblasta na konsonantizmot; toj ne gi poznava zvu~nite afrikati y, x.

9.1.2.5. Poseben interes za dijalektolozite pobuduva govorot na

Torbe{ite (Makedonci muslimani) vo oblasta Reka, Debarsko. Vo rekanskiot torbe{ki govor za *†, *¦, *þ, ima po dve vrednosti vo korenskite morfemi. Vo ednoslo`ni i dvoslo`ni zboroformi pod akcent *† > /å/, *¦ > /år/, *þ > /ål/, dodeka vo trislo`ni i pove}eslo`ni zboroformi, i vo ednoslo`ni i dvoslo`ni koga ne se akcentirani mesto *† ima /»/, mesto *¦, *þ – /»r/ i /»l/, sp. påt, råka, gårp, vålk, vålna, no: r»kata, p»ti{~a, d»rvoto, v»l~ica, v»lneno, ili: n'a-p»t, n'a-g»rp, n'a-k»lk (@irovnica).

So ovie nekolku crti vo vokalizmot zapadnata jazi~na periferija se razdrobila na nekolku mali teritorijalni edinici. Pri toa treba i da istakneme deka fonemata /å/, koja ja konstatiravme vo nekolku dijalektni punktovi, se javuva samo na makedonsko-albanskoto pograni~je.

9.2. Jugoisto~noto nare~je zafa}a zna~itelno pogolema teritorija.

Toa se {iri isto~no i ju`no od pogore ozna~enite granici, a na sever dopira pribli`no do linijata Veles – Probi{tip, so toa {to na ov~epolskiot del granicata so severnoto nare~je e ne{to povle~ena kon jug gotovo do Bogoslovec.

Za razlika od zapadnoto nare~je isto~noto e pomalku homogeno. Pogolem del od negovite osobini, bilo da se tie zapazeni stari ili se inovacii, ne pretstavuvaat edna kompaktna zatvorena celina, kako {to e slu~ajot so zapadnite govori. Pove}eto od starite osobini, kako {to se: sistemot so sloboden akcent, fonemata /h/, mnoìnskata nastavka -ove kaj imenkite, na eden pomal areal i nastavkata -e kaj imenkite od m.r. {to zavr{uvaat na mek ili nekoga{en mek konsonant, sp. kone, maè, krae, sel’ane, i nastavkata -eta kaj imenkite od sreden rod, sp. praseta, pileta, izdiferenciranata mnoìna na -a kaj imenkite od ma{ki rod: dva, pet, sto leba, pazeweto na pomo{niot glagol ‘sum’ vo 3 l. vo perfektot, upotrebata na perfektiven prezent so povtorlivo zna~ewe, zna~itelno poarhai~nata konjugacija po odnos na zapadnoto nare~je zemeno vo celina, potoa strukturata na sintagmata, mestoto na zamenskite klitiki po odnos na glagolot, isto~nomakedonskite govori gi povrzuvaat vo pomala ili

22

pogolema mera so grani~nite bugarski dijalekti. Ovde gi imame predvid, se razbira, i makedonskite dijalekti vo Pirinska Makedonija.

Dobar del od inovacionite pojavi karakteristi~ni za isto~nite make-donski dijalekti se sre}avaat i vo bugarskite govori. Taka na primer: pro-teti~kiot glas /v/ pred refleksot na inicijalnoto *†, sp. vaglen – v»glen, pojavata na sekundaren vokal vo grupite cv-, sv-, sp. cafte – cafti, samne – savne, preglasot na *½ vo /a/ zad /c/: cal, cadilo, cana, izedna~uvaweto na op{tata so nominativnata forma kaj li~nite i rodninskite imiwa, analiti~koto iskaùvawe na dativniot odnos kaj li~nite zamenki: na mene mi re~e, zagubata na ~lenskite morfemi na -v i -n, i u{te red drugi crti {to im se zaedni~ki na isto~nite makedonski govori, a istovremeno i diferencijalni po odnos na zapadnite, nemaat edno jasno oformeno inovaciono ogni{te na makedonskiot areal. Mnozinstvoto i od tie crti zafa}aat po{iroki areali i na bugarskiot dijasistem, a del od niv se protegaat preku Severna Makedonija i vo grani~niot timo~ko-ju`no-moravski dijalekt ili u{te po{iroko vo isto~nite srpski dijalekti.

Vo ramkite na jugoisto~noto nare~je pojasno se ocrtuvaat pet pomali dijalektni individualnosti.

9.2.1. Edna pogolema celina vo ramkite na jugoisto~noto nare~je ~inat

{tipsko-strumi~kite govori, koi go opfa}aat centralniot negov del od Belasica pa do granicata so severnoto nare~je na sever. Glavna odlika na tie govori e slobodniot paradigmatski akcent, sp. `'ena – `'eni – `'enata – `'enite, b'eram – b'ere{ – b'ere – b'ereme – b'erete – b'erat. Nosovkata *† ovde e zameneta so /a/ vo site pozicii na zboroformite, sp. maka, raka, i ovaa crta niv gi povrzuva so centralniot del na zapadnoto nare~je, kako i vokalnoto /…/. No tie ja poznavaat fonemata /»/, koja e dobiena kako kontinuant na *þ sp. g»ta, s»za, ponegde na periferijata i /»l/: s»lza. Vo fleksijata ovie govori gi karakteriziraat nastavkata -m vo 1 l. ed. na prezentot kaj site glagoli: vikam, beram, nosam, i slevaweto na glagolite od i-grupa so glagolite od e-grupa, sp. bere{ – nose{, bere – nose.

9.2.2. Najblisku do {tipsko-strumi~kite stojat tikve{ko-mariovskite

govori. Tie dve grupi gi povrzuvaat kontinuantite na nosovkata *† i na vo-kalnite *þ i *¦, sp: raka, s»za, p…sti. Me|utoa, tikve{ko-mariovskite govori razvile poseben sistem na akcentirawe. Vo niv akcentot ne moè da stoi na krajniot slog vo paradigmatskite zboroformi. So prenesuvaweto na akcentot od ultima na penultima se dobil eden potsistem so podvièn akcent, koj gi opfatil site dvoslo`ni zboroformi {to zavr{uvaat so zatvoren slog, sp. d'…var – d…v'ari, 'elen – el'eni, d'ever – dev'eri, z'elen – zel'ena, 'imal – im'ala, n'osen – nos'ena. Ima tendencija akcentot da se stabilizira na penultima. Ovoj akcentski model koegzistira so paradigmatskiot akcent kaj dvoslo`nite i pove}eslo`nite zboroformi koi zavr{uvaat na vokal, resp. otvoren slog, i vo prezentskite formi kaj

23

glagolite, sp. 'istina – 'istinata, s'abota, prez. v'ikam – v'ikame – v'ikate. Integracijata na glagolite od starite e- i i- grupi se izvr{ila na ovoj teren na podrug na~in otkolku vo {tipsko-strumi~kite. Se obrazuval me{an konjugaciski tip, sp. b'eri{ – n'osi{, b'erime – n'osime, b'erite – n'osite : 3 l. edn. b'ere – n'ose.

9.2.3. Male{evsko–pirinskite govori, koi ja zafa}aat grani~nata

oblast so bugarskata jazi~na teritorija, po refleksot na nosovkata *† i po vokalnoto *þ isto taka pretstavuvaat edinstvo so {tipsko-strumi~kite, sp. raka, s»za. Isto taka tie imaat i vokalno /…/ : d…vo, p…sti. Me|utoa, vo ovie govori ima dva akcentski modeli – paradigmatski, b'aba – b'abata – b'abi – b'abite, kaj glagolite : v'ikam – v'ikame – v'ikate, i podvièn. Ima nekolku tipa na podvièn akcent, sp. a) èn'a – èn'ata – èn'ite : `'eni, rebr'o – rebr'oto – rebr'ata : r'ebra, b) br'ada – br'adi : brad'ata – brad'ite, v»k – v'»ci : v»k'o : v»c'ite, dar – d'arove : dar'o – darov'eto, kaj glagolite: j'ada : jad'e{ – jad'eme itn. Male{evsko-pirinskite govori po odnos na {tipsko-strumi~kite se poarhai~ni. Kaj imenskata fleksija se pazat starite mnoìnski nastavki -e za m.r.: kon'e, d…var'e, prij'atele, i -eta kaj imenkite od s.r. od tipot tel'e – tel'eta, pras'eta. Kaj glagolite se pazi starata morfemska distinkcija me|u glagolite od e- i i-grupa, sp. b'era – ber'e{, n'osa – n'osi{. Vo fonologijata ovie govori ja pazat fonemata /h/, vistina so ograni~ena distribucija; konsonantskata grupa /vn/ e neizmeneta, sp. ravno, prevladuvaat primeri so /{t, `d/ mesto *tj, *dj: ka{ta, ga{ti – ve`di, sa`di, odn. ka{~a, ve`xi vo nekoi lokalni govori. Stara e pojava isto taka preglasot na /o/ vo /e/ vo ~lenskata morfema za m.r. zad neko-ga{nite meki konsonanti, sp. kon – k'one, ma{ – m'aè, drv'ar – drv'are. Poja~ana e palatalnosta na krajnoto -t´ (< *-t‰) vo primeri od tipot ze}, pa}. Inovacija e palatalizacijata na /k, g/ pred prednite vokali i na /k/ zad palatalen konsonant, sp. ra}'ija, m'aj}a / m'a}a, suk'al’}a.

9.2.4. Edna pogolema celina vo isto~noto nare~je pretstavuvaat ju`nite

dijalekti, koi go ispolnuvaat prostorot na pravecot Kajlar – Voden – Pazar – Solun – Serez – Drama – Goce Del~ev (Nevrokop) i na sever dopiraat do Belasica i Koùv probivaj}i se po dolinata na Vardar do blizu Demir Kapija. Refleksot na nosovkata *† – /»/: r»ka, p»t, i na vokalnite *¦, *þ – /»r – r»/ i /»l – l»/, sp. pr»sti, s»rce, v»lna, sl»nce, ovie govori dosta rano gi oddelile od centralnata zona na makedonskiot jazik. No kako najmarkantna osobina na ju`nite govori deneska se javuva redukcijata na neakcentiranite vokali, koja istoriski isto taka se javila dosta rano vo srednove~jeto (XIII v.), i elizijata kako kraen rezultat na redukcijata, koja e predizvikana, me|u drugoto, i od brzoto tempo na govoreweto. Otvorenite vokali /a, e, o/ vo tie govori vo neakcentiran slog se reduciraat vo mnogu zatvoreni alofoni [ƒ, ÷, «], a vo pove}eto lokalni govori tie i napolno se neutraliziraat so soodvetnite zatvoreni parni

24

fonemi: /e/ > /i/, /o/ > /u/, /a/ > /»/, sp. el'en > il'en, pek'ol > pik'ol, g'u{ter > g'u{tir, gol'em > gul'em, bog'at > bug'at, ~ov'ek > ~uv'ek, razb'oj > r»zb'oj, rab'ota > r»b'ota. Vo odredeni pozicii vo zboroformite (naj~esto pred ~lenskite morfemi) reduciranite vokali i napolno se gubat, sp. p'ol’to – p'ol’tu (< poleto), d'etto (deteto), n'ifta (nivata), `'enta (ènata), r»b'otta (rabotata). So ovaa promena se izmenila vo mnogu slu~ai i strukturata na zboroformite. Vo red lokalni govori mnoguslo`nite zborovi se skratuvaat, do kolku toa, se razbira, go dopu{taat fonolo{kite i semanti~kite uslovi.

Vo neposredniot kontakt so gr~kiot i so aromanskiot vo niv se javile, kako i vo zapadnite i jugozapadnite govori, zna~itelno pove}e balkanski inovacii, i so toa u{te pove}e se oddale~ile od centralnata grupa vo isto~noto nare~je. Na ova podra~je zna~itelno e pomatena kaj pridavkite i zamenkite razlikata me|u ma{kiot i sredniot rod. Po~esti se vo konjugacijata formite so ‘ima / nema’ i so ‘sum’+n/t-participot. Vo ek e razvojot na t.n. na-objekt kaj li~nite i voop{to kaj odu{evenite imenki, sp. Gu vid'e na d'etto. Leksikata na ovie govori obiluva so grcizmi i turcizmi. Gr~koto vlijanie se ~uvstvuva osobeno vo t.n. slu`bena leksika i slu`benite zborovi vo gramatikata. Od druga strana, pak, ovde se zadràle i brojni leksemi od slovenskiot fond koi vo posevernite dijalekti ve}e ne se sre}avaat. Vo oddelni punktovi vo oblasta se sre}avaat brojni primeri so zapazen nazalizam, sp. m»n~ ‘ma`’, gr»ndi ‘gradi’, grenda, ~endo – vo su{ko-viso~kiot govor.

Vo zavisnost od akcentot ovie govori moème da gi podelime na dve podgrupi – solunsko-vodenska ili dolnovardarska i sersko-lagadinska.

9.2.4.1. Vo solunsko-vodenskata (dolnovardarskata) ima paradigmatski

akcent, koj pretstavuva prodolùvawe od {tipsko-strumi~kite govori, sp. uf~'ar – uf~'ari – uf~'arite. Osven toa ovie govori pokaùvaat posebnosti i vo obrazuvaweto na nekoi formi od glagolskata fleksija, kako, na primer, 2 l. mn. na imperativot so nastavkata -ejte : bir'ejte, nus'ejte, glagolskiot prilog so -{~imica, sp. bega{~'imica. Procesot na integracijata na glagolite zapo~nat vo tikve{ko-mariovskite govori ovde gi opfatil i glagolite od a-grupa, i kako kraen rezultat se dobil eden zaedni~ki konjugaciski model, sp.: v'ikum, b'erum, n'osum – v'iki{, b'eri{, n'osi{ – v'ike, b'ere, n'ose.

9.2.4.2. Vo sersko-lagadinskite govori, vo koja grupa spa|a i dramskiot,

kako i gocedel~evskiot vo Pirinska Makedonija, s# u{te se pazi podvi`niot akcent, no ne{to so pouprosten vid alternacii vo odnos na male{evsko-pirinskiot, sp.: `'ena – `'eni : èn'ata – èn'ite, kako i br'ada – br'adi : brad'ata - brad'ite, itn. Osven toa na terenot na ovie govori ima i dvoen akcent, sp. c²aric³ata, l²obud³ata, gl²asuv³etu. Dosta zaedni~ki crti ovie govori imaat so sosednite rodopski dijalekti na

25

bugarskiot jazik, na primer, zamenata na *½ so /a/, negdegode so /ä/, koi gi palataliziraat prethodnite konsonanti, sp. br’ak, d’al, s’anka. Mesto stariot *¼ ovde ima kontinuant /»/ vo korenskata morfema na celata teritorija, a vo afiksnite morfemi samo vo krajnite isto~ni oblasti, sp. s»n, d»{. Konsonantskiot sistem vo ovie govori e zna~itelno pobogat, za{to dieznosta se zadràla, vo nekoi slu~ai se javila i nova mekost, taka {to site tvrdi konsonanti imaat svoi palatalizirani korelati. Dobro se pazi vo ovie govori i fonemata /h/, dodeka /}/ i /|/ se marginalni fonemi. Vo su{ko-viso~kiot govor se pazi vo akcentiran slog jat /ä/, sp. sn’äk, b’äl, m’ästo, r’äka. Vo nego ima brojni primeri so zapazen nazalizam. Vo vi-so~kiot govor poseben razvoj imal i *u sp. b»k, b»l, r»ba, s»n (bik, bil, sin, riba). Vo site govori od ovaa grupa ima leksi~ki arhaizmi, no istovremeno nivnata leksika e bogata i so grcizmi i so turcizmi.

9.2.5. Posebna dijalektna individualnost vo jugoisto~noto nare~je

pretstavuvaat kostursko-kor~anskite govori. Po akcentskite osobenosti tie, zaedno so lerinskiot, se povrzuvaat so tikve{ko-mariovskata grupa, so toa {to na kosturskiot teren tendencijata da se stabilizira akcentot na penultima e poizrazena.

Na kosturskiot teren se isprepletuvaat nekolku grupi osobenosti. I ovde se javuva pogolem broj zapazeni arhai~ni crti, kako, na primer, ostatoci od nazalizmot, sp. gr»ndi, z»mbi, d»mbja. Osnovna zamena za *tj, *dj se konsonantskite sekvenci /{~/ i /`x/ ili samo /`/, sp. sfe{~a, le{~a, meà, saì, ~uò. Primeri so /}, |/ mesto spomenative grupi se retki, vo ju`niot pojas i vo kor~anskiot niv skoro gi nema. Vo kor~anskiot govor u{te se pazi pod akcent /ä/ mesto *½ i *£ : br'jäk, p'jäna, ~ov'jäko, ~'jändo, gr'jända. Bogat repertoar na arhai~ni crti ima vo fleksijata, kako, na primer, dativot vo edninata i vo mnoìnata, ostatoci od promenata na ~lenot, sp. ~ovekat'ogo, ~ovekut'omu, zamenkata *y‰ vo formata soj, i dr.

Posebno na ova podra~je najmnogu doa|aat do izraz ponovite balkanizmi, kakvi {to se: gubeweto na predlogot vo, upotrebata na predlogot na za izrazuvawe na dvata objekta, sp. Go v'ide na ~'oveko, Mu r'e~e na ~'oveko. Zamenskite klitiki prezemaj}i ja gramati~kata funkcija za objektot, tie gi zagubile vo mnogu slu~ai priznacite za kategoriite rod i broj, sp. Mu r'e~e na ~'oveko, Mu v'ikna na `'enata, Mu se nal’'uti na d'ecite. Verbalnata fleksija napolno se balkanizirala, za{to so zagubata na l-participot napolno se zagubile sloènite formi {to se obrazuvaat so nego (perfektot, pluskvamperfektot, potencijalot i dr.), a nivnata funkcija ja prezele formite so ‘ima / nema’ i so ‘sum’+n/t formata, a modalnite zna~ewa gi pokrivaat formite so }e.

Seto kostursko-kor~ansko podra~je go karakteriziraat nekolku inovacii {to ostanale vo ramkite na ovoj teren. Me|u niv kako najkarakteristi~ni ni se predlagaat imenskite obrazuvawa na -tje od tipot èn'etje, klan'atje, mnoìnskata nastavka -ni{~a kaj imenkite od

26

sreden rod: morjen'i{~a, polen'i{~a, vo glagolskata fleksija sufiksite -v- i –iv- za obrazuvawe na nesvr{eni od svr{eni glagoli, sp. kupva / kupvi, za'odvi, na'o`va / na'o`vi – zaborav'iva, ozdrav'iva i dr.

Spored refleksite na *† i vokalnite *¦, *þ, i na ovoj teren se izdeluvaat nekolku pomali govorni individualnosti.

9.2.5.1. So svoite arhaizmi i balkanizmi posebno se izdeluva

kor~anskiot govor, koj go reprezentiraat samo dve sela: Bobo{tica i Drenoveni. Za *† ovde imame /a/ ili sekvenci so nazal /an/ i /am/, poslednava pred labijalen konsonant, sp. raka, zambi, grandi, mesto *¦ – /ar/: varba, parsti, mesto *þ – /al/: valna, salya. Me|u inovaciite nego go karakteriziraat zamenata na /h/ so /j/ na krajot na slogot vo red slu~ai, sp. pr'ajci, r'ekoj, rek'ojme (rekoh, rekohme), i posebno stabiliziraniot akcent na penultima kako zavr{en rezultat od kostursko-tikve{kata tendencija, sp. `'ena – èn'ata, planin'ata, r'ekoj – rek'ojme, i vo sintagmite: majk'a-mi, s'in-ti : sin'ovi ; sinovit'i-mi.

9.2.5.2. Na po{irokata kosturska oblast *† i vokalnite *¦, *þ se konti-

nuirale kako vo drugite ju`ni dijalekti – vo /»/ ili /»n-»m/, /»r/, /»l/: r»ka, gr»ndi, z»mbi, p»rsti, v»lna.

Vo severniot del na kosturskoto podra~je, na pograni~jeto so centralnite govori na eden tesen pojas se javuva inicijalen akcent, {to pretstavuva posebna karakteristika za ovoj region, na primer: pl'aninata, m'ostovite, i vo akcentski celosti: V'iknete-go (s. O{~ima).

9.2.5.3. Vo najju`niot del na kosturskoto govorno podra~je, vo oblasta

Kostenarija i vo del od oblasta Nestram, nosovkata *† se reflektirala vo /ån/ i /åm/: råka, gråndi, zåmbi, dodeka *¦ se razvilo vo dvofonemnata sekvenca /er/, koja se realizira kako [¿r], sp. g¿rne, z¿rno, s¿rce.

Ako treba da se izrazi stepenot na arhaizmite, na grcizmite vo leksikata i na balkanizmite voop{to, toga{ za ovoj govor moème da zboruvame samo so naj. Vo nego se pazi i fonemata /h/, dosta e golem brojot i na leksemi so leksikalizirana redukcija na /o/ vo /u/, poretko i na /e/ vo /i/.

9.3. Tretata grupa ja so~inuvaat severnite govori, koi ja opfa}aat

oblasta na pograni~jeto so srpskata jazi~na teritorija. Ju`nata nivna granica dopira pribli`no do linijata Tetovo – Skopje – Sveti Nikole (malku ne{to poju`no) – Probi{tip. Na ovoj teren se vkrstuvaat pogolem broj izoglosi na pojavi ~ie inovaciono ogni{te se nao|a na srpskata teritorija, i na crti zarodeni na makedonskiot jazi~en areal. Na severniot del na oblasta zavr{uvaat ju`nite izoglosi na kontinuantot /lu/ mesto vokalnoto *þ vo pozicija zad dentali, sp. dlugo, sluza, tlu~e, na palatalnoto /q/: poqe, zeqe, iq'ada, nastavkata -u vo op{tata forma kaj imenkite na -a : ènu, wivu, nastavkata -oga vo zamensko-pridavskata

27

paradigma: toga, wega, s»s dobroga kowa, potoa mnoìnskata nastavka -e kaj imenkite na -a : ku}e, ubave wive, i glagolskite fleksivni morfemi -mo vo 1 l. mn.: imamo, -v vo 3 l. mn. na prezentot: oni imav, -{e vo 3 l. mn. na aoristot: reko{e, i dr. Ne{to poju`no vo pravecot {to go ocrtavme pogore pominuvaat izoglosite na kontinuantot /»/ mesto *¼ i *‰, sp. d»{, d»n, refleksot /u/ mesto nosovkata *† : zubi, ruka i mesto vokalnoto *þ : vuk, ùto, kuk, i dr. Severnite govori, kako {to gledame, ni se pretstavuvaat kako tipi~ni preodni govori.

Nivnata vnatre{na diferencijacija vo golema mera bila uslovena od sosedstvoto na dvete drugi makedonski nare~ja.

Vo isto~niot del na severnite govori (vo Kumanovsko, Kratovsko, Krivopalane~ko) pove}e se ~uvstvuva prisustvoto na isto~nomakedonski osobenosti. Paradigmatskiot akcent, upotrebata na edna ~lenska morfema -»t, udvojuvaweto na predlogot so – s»s, postverbalnata upotreba na zamenskite klitiki, i ne samo tie, severoisto~nite govori gi dobliùvaat do isto~noto nare~je.

Vo zapadniot del od severnite govori (vo skopsko-crnogorskiot i vra-tni~kiot polo{ki govor) akcentot e zapadnomakedonski – fiksisran. Vo ovie govori se gubi intervokalnoto /v/, se ispu{ta pomo{niot glagol vo 3 l. na perfektot, se upotrebuva troen ~len. Re~enicite moàt da po~nuvaat so kratka zamenska forma, sp. Gu vide ènutu, Ga fana pet»l»t.

Na polo{kiot del brojot na zapadnomakedonskite osobini e u{te pogolem osobeno na pojasot okolu gradot Tetovo.

10. Procesot na dijalektnata diferencijacija na makedonskiot jazik

moè da se sledi u{te od XI vek. Toj zapo~nuva zapravo istovremeno so pojavata na prvite inovacii. So defonologizacijata na erovite (*¼, *‰) i so zamenata na jakite *¼ i *‰ vo /o/ i /e/ na severnoto pograni~je i na krajniot jugoistok sprema bugarskata jazi~na teritorija ostanuva eden pojas nepokrien so novite rezultati. Tuka zapo~nuva ve}e formiraweto na preodni govorni pojasi me|u makedonskiot i bugarskiot na istok i makedonskiot i srpskiot na sever. Tie pojasi podocna postepeno }e se popolnuvaat so pove}e crti. Vo severnite govori }e navleguvaat inovacii od sever i od jug i tuka }e se vkrstuvaat, a na isto~noto pograni~je }e se isprepletuvaat izoglosi na pojavi zarodeni na bugarskite inovacioni ogni{ta, a od druga strana na istok }e prodiraat crti formirani na makedonskiot teren, kako {to e slu~ajot so kontinuantot /o/ od *¼ vo oddelni morfemi, ili refleksot /a/ za *†, zamenata na *½ so /e/, depa-latalizacijata na konsonantite, i drugi, vo nekoi zapadni bugarski dijalekti.

Kako posledica na zagubata na erovite vnatre na makedonskata teritorija se javile istovremeno dve inovacii. Po ispa|aweto na slabiot *¼(‰) vo grupite *cvÝ-, *svÝ- vo zapadniot del na makedonskiot areal sonantot v, sekako vo toa vreme u{te bilabijalen, preminuva vo /u/, dodeka

28

vo isto~nite govori vo sekvencite cv i sv se razvil sekundaren vokal, koj gi razdvoil konsonantskite grupi koi{to bile te{ki za izgovor. Taka se dobile dve vrednosti: cu-, su-: cutit, osunit, vo zapadnite, i cav-, sav-: cavti – cavte, osavne – osamne, vo isto~nite. Ovie se sekako me|u najstarite diferencijalni crti na makedonskiot teren.

Vo XII–XIII vek na makedonskiot teren se javuva cela serija promeni kako vo oblasta na fonologijata, taka i vo fleksijata. Me|u fonetskite promeni, koi najmnogu ostavile tragi na dijalektnoto drobewe na makedonskiot jazik, spa|a, bez somnenie, denazalizacijata na nosovkite *† i *£. Vtorata se sovpa|a so *½ (= jat), {to pretstavuva posebnost na makedonskiot po odnos na bugarskiot, a vokalot *† vo razni regioni na makedonskata teritorija se reflektira razli~no: ili se zadrùva negoviot temen izgovor – /»/: r»ka, odn. r»nka, kade {to se zadràl nazalniot prizvuk podolgo vreme (vo su{ko-viso~kiot i kosturskiot), ili *† se preto~uva vo eden od drugite vokali vo sistemot – /a/ na po{irok areal vo sredi{niot del na Makedonija: raka, – /o/: roka vo malore-kanskiot, – /u/: ruka vo severnite, ili pak taa razvila novi distinkcii i dala novi vrednosti: /å/ – otvoreno o, koe go zadrùva priznakot labijalnost, no kako su{testven se javuva stepenot na otvorot, sp. råka vo drimkolsko-golobrdskiot i vo drugi punktovi na zapadnata periferija {to gi spomnavme porano; /ä/ – otvoreno e, koe ima povisok stepen na otvor od /a/, no poradi toa {to vo vokalniot sistem na dadeniot govor nema drug preden vokal od {irokiot otvor povi{eniot otvor e redundanten. So novite vokali niskata fonema /a/ dobila svoi parnici i se obrazuvale tri novi korelacii: /a ~ å/ vo edni govori, /a ~ ä/ vo drugi, odn. /a ~ »/ vo govorite kade {to se zadràl temniot izgovor. Vo krajna linija mesto vokalot *† na makedonskiot teren sme dobile vkupno devet razli~ni rezultati: /»/, /»n - »m/, /a/, /an - am/, /å/, /ån - »m/, /ä/, /o/, /u/.

Vo vrska so nosovkata *† ima u{te dve pojavi relevantni za dijalektnata diferencijacija. Pred po~etnoto *† se javile dva proteti~ki glasa: /j/ vo zapadniot del, sp. jaglen i /v/ vo isto~niot: vaglen – v»glen. I vtoro, od poznatoto me{awe na nosovkite vo zapadnite govori se zapazile tragi, sp. *j£ > *j† : j»zik, jazik, jozik, jäzik, dodeka vo isto~noto nare~je mesto sekvencata *j£ imame (j)e, sp. (j)ezik, (j)et…va, itn.

Vo odnosniov period – do XIII vek vo ramkite na makedonskiot jazik se izvr{ile u{te red promeni i fonetski i morfolo{ki, koi ostavile vidni tragi i vrz teritorijalnoto ras~lenuvawe negovo. Vo vokalizmot vrz dija-lektnoto ~lenewe mnogu pridonesle i refleksite na vokalnite*þ, *¦. Vo pove}eto govori vokalniot del na kontinuantite na *þ, *¦ sovpadnal so ref-leksot na *†, taka {to se {irel brojot na primerite so novite vokalni fonemi. Vo tekstovite od odnosniov period nao|ame primeri {to ukaùvaat i na redukcijata na neakcentiranite vokali, edna va`na inovacija, koja ja prodlabo~ila dijalektnata diferencijacija osobeno vo ju`niot del na makedonskiot dijasistem. Najverojatno vo toa vreme se

29

oformile vo glavni crti i akcentskite sistemi vo dijalektite. Vo konsonantizmot zapo~nal procesot na defonologizacijata na mekite parni sonanti i gubeweto na mekosta voop{to. Brojni inovacii se javile i vo gramati~kata struktura na jazikot. Se zabeleùva tendencija za diferencirawe na nastavkite -ove i -ovi – prvata prevladuva kako dativna vo zapadnite govori, a vtorata se naloùva vo mnoìnata, sp. deneska vo debarskite govori: tatko(v)e (dat.) i sinovi (mn.). Kaj glagolite kako inovacija se oformuva nastavkata -me vo 1 l. mn. i -le vo mnoìnata na aktivniot particip: bile (: bili – vo isto~nite govori). Vo 3 l. edn. po~nuva da se ispu{ta -t.

Taka, kon krajot na XIII vek ve}e bile ocrtani osnovnite dijalektni grupi vo Makedonija. So podocne`nite inovacii procesot na dijalektnoto ~lenewe samo se prodlabo~uval, no vo ramkite na ve}e zacrtanite, negde i oformenite teritorijalni edinici.

Vo XIV vek, kako {to spomnavme, se zasiluva srpskoto jazi~no vlijanie so {ireweto na srpskata dràva i so pomestuvaweto na nejziniot centar kon jug, i vo rezultat na toa vlijanie se zacvrstuvaat fonemite /}, |/.

U{te pove}e procesot na dijalektno ~lenewe se prodlabo~uva od XVI vek, koga zapo~nuva vo zapadnite i vo severnite govori defonologizacijata na /h/ i gubeweto na red konsonanti vo intervokalna pozicija, me|u koi osobeno /v/. Kako posledica se javuvaat novi odnosi me|u vokalite, a kako rezultat se javuvaat redica difton{ki sekvenci i fonetski dolgi vokali, za koi spomnavme porano. No sega da istakneme deka ovie novi procesi pove}e go zasegnale zapadnoto nare~je i nekoi jugozapadni govori.

Po ovoj na~in zapadnite govori se zdobile so novi diferencijalni oso-bini i u{te pove}e se oddale~ile od isto~noto nare~je, no istovremeno i vo ramkite na zapadnoto nare~je do{lo do pogolemo diferencirawe me|u pooddelni lokalni govori.

11. Rezimiraj}i go dosega opi{anoto moème da gi formulirame

slednive konstatacii. – Dijalektite na makedonskiot jazik se ~uvaat dosta dobro. Najdobro

dijalektnata re~ e so~uvana vo oblastite pod Grcija i vo makedonskite oazi vo Albanija, kade {to normiraniot jazik ne e vo po{iroka funkcija. Vo Republika Makedonija vo povoeniot period, osobeno vo poslednive dve decenii pod vlijanie na literaturnata norma se zabeleùva vo pogolemite centri eden viden proces na unifikacija. Generaciite {to zavr{ile makedonski {koli vo golema mera go vladeat literaturniot standard, iako nivnata sintaksa i leksika s# u{te nosat beleg na rodniot dijalekt.

– Najgolema dijalektna diferencijacija ima na ju`nata i zapadnata pe-riferija, na pograni~jeto so albanskiot, gr~kiot i vla{kiot jazik. Na pograni~jeto so srpskiot jazik brojni dijalektni crti navlegle podlaboko na makedonskiot jazi~en areal i se formiral eden pojas na tipi~no

30

preodni govori. Preodot me|u makedonskiot i bugarskiot jazik e zna~itelno poblag vo odnos na severnata granica.

– Procesot na dijalektnata diferencijacija vo Makedonija zapo~nal u{te so prvite inovacii, koi moàt da se sledat od XI vek navamu. Osnovnite konturi na dene{nite makedonski dijalekti dosta se vidni u{te na prelomot od XIII vo XIV vek. Evolucijata na mnogu procesi zapo~nati podlaboko vo minatoto prodolìla i podocna, a nekoi se nao|aat u{te vo tek, u{te se nezavr{eni.

– Vo golema mera vrz dijalektnoto ~lenewe na makedonskiot jazik pri-donesle balkanskite neslovenski jazici, vo pomala mera i srpskiot. Naj-golema dijalektna diferencijacija e izvr{ena vo oblastite so me{ano naselenie – makedonsko i nemakedonsko, vo zapadna i vo ju`na Makedonija, kade {to ima najgolem stepen na interferencija, bidej}i naselenieto vo tie krai{ta e dvojazi~no, negde i trijazi~no.

– Najdlaboki tragi vrz diferencijacijata na makedonskiot jazik ostavil akcentot. Red dijalektni pojavi vo oblasta na dijalektniot vokalizam se usloveni od mestoto na akcentot, na primer, redukcijata na niskite vokali vo ju`nite dijalekti, preglasot na /a/ vo /ä/ ili /e/, isto taka vo ju`nite i vo jugoisto~nite dijalekti, realizacijata na jat /ä/ vo kor~anskiot, su{ko-viso~kiot, gocedel~evskiot i razlo{kiot govor. Vo ohridskiot i vo polo{kiot postoi razlika vo realizacijata na /a/ vo zavisnost od mestoto na akcentot. Vo akcentiran neinicijalen slog vo tie govori /a/ se neutralizira so izgovorot na fonemata /»/. Vo pove}e govori (prilepskiot, debarskiot, nestramskiot, sersko-lagadinskite) pod akcent vokalite /e/ i /o/ imaat zatvoreni alofoni [÷, «], a vo drugi govori vokalot /»/ se izgovara vo neakcentirana pozicija pootvoreno [ƒ], taka vo severnite i vo sersko-lagadinskite. Najverojatno akcentot pridonesol i vo dvojnata refleksacija na *† vo pove}e zapadni govori, sp. r»ka, p»t : obra~, poprag, èlad. Vo rekanskiot torbe{ki govor imame dve realizacii na kontinuantite na *† i vokalnite *¦, *þ, sp. påt, påtot : n'a-pƒt, sånce : n'a-sƒnce, vårba : n'a-vƒrba.

Vokalnite sistemi na makedonskiot dosta se zavisni i od konsonantskoto sosedstvo. Pod vlijanie na mekite konsonanti e izvr{en preglasot na /a/ vo /ä, e/ vo jugoisto~nite i vo nekoi ju`ni govori, na primer vo kor~anskiot, vo poograni~ena mera i vo kosturskiot. Vo vev~anskiot govor (Stru{ko) zad labijalna soglaska nosovkata *† i vokalnite *¦, *þ, se reflektirale, vidovme, vo labijalizirano /å/. Po ispa|aweto na konsonantite /h, v, j/ i nekoi drugi vo poograni~en stepen, vo intervokalna pozicija vo zapadnoto nare~je se obrazuvale novi vokalni sekvenci, potoa se javile cela serija diftonzi [e¹, a¹, o¹, u¹, – ¹a, ¹e, ¹o; ea, oa, ae; ×a, ×e], se obrazuvale novi fonetski dolìni [i:, e:, a:, o:], se javile promeni vo strukturata na slogot, do{lo vo red slu~ai do skratuvawe na zboroformite, sp. vodenica > vodeinca > vode¹nca, polovina > poloina >

31

polo¹na, nevesta > neesta > ne:sta > nesta, progovori > progoori > progo:ri > progori.

Vlijanieto na vokalite vrz konsonantite e dosta ograni~eno. Ne{to malku pridonesle za palatalizacijata prednite vokali, sp. rakija : rak'ija // ra}ija, lagi : lag’i // la|i, kako i za neutralizacija na /l/ i /l’/. Vo sersko-lagadinskite govori pred prednite vokali site tvrdi konsonanti leko se palataliziraat.

– Vo dijalektnite fonolo{ki sistemi na makedonskiot zna~itelno e pogolema diferencijacijata na vokalite otkolku na konsonantite. Pobogati se onie vokalni sistemi {to se nao|aat na jazi~nata periferija, posebno na zapadnata i na ju`nata na dopirot so neslovenskite jazici. Vo tie sistemi brojot na vokalite varira od 6 do 8. Naj~esti promeni se vr{eni kaj otvorenite vokali, na primer, redukcijata vo ju`nite dijalekti.

Razlikite vo dijalektniot vokalizam se dosta stari. Pogore spomnavme deka najmnogu za promenite vo inventarot na vokalnite fonemi pridonesle nazalot *† i vokalnite *¦, *þ. Mesto *† nao|ame cela edna redica kontinuanti /u, o, a, å, », ä, ån - åm, »n - »m/. Isto taka i za vokalnoto *þ /¤, »l, l», lu, al, äl, ål, ol, u, å, »/.

Konsonantizmot e relativno poustoj~iv. Kaj sonantite promenite pove}e bile naso~eni kon likvidacija na dieznosta i toj proces se nao|a u{te vo tek vo pove}e dijalekti. Kaj opstruentite pove}e promeni se izvr{ile vo potsistemot na afrikatite i kaj velarite. Kaj afrikatite izrazena e tendencijata za popolnuvawe na potsistemot (so x i novo y, negde i so palatalniot par }-|), a kaj velarite za uprostuvawe na potsistemot (so gubeweto na h). Ne e napolno staloèn vo nekoi regioni na dijalektniot jazik ni potsistemot na usnenite opstruenti, bidej}i frikativnoto /f/ u{te fonolo{ki ne e stabilizirano.

– Dijalektnata gramatika e ne{to pouedna~ena vo sporedba so fonolo-gijata.

Vo imenskata fleksija makedonskite dijalekti se razlikuvaat pred s# po odnos na formite za izrazuvawe kategorijata opredelenost, po odnos na formite za objektot, po nekoi gramati~ki morfemi, i vo pove}e slu~ai po morfonolo{ki pojavi. Vo del od isto~nite makedonski govori zapazeni se i akcentski alternacii. Pogolema diferencijacija pokaùvaat zamenkite. Razliki postojat i vo inventarot na formite i na oddelni sistemi, na primer, kaj demonstrativnite zamenki, i vo morfologijata na li~nite zamenki.

Vo glagolskata fleksija pogolema raznoobraznost nao|ame vo grama-ti~kite morfemi, vo inventarot na formite, vo odnos na distribucijata na starite i novite glagolski formi, osobeno vo participskite konstrukcii i formi.

Dobar del od razlikite vo fleksijata se dolàt na fonetski promeni {to gi zasegnale i fleksivnite morfemi. Kolku daleku moèla da se

32

izmeni morfemskata struktura vo oddelni govori poradi fonetski procesi najilustrativno ni go pokaùvaat nastavkite za 1 l. edn. i vo mnoìnata vo site lica vo aoristot i imperfektot. Vo govorite kade {to /h/ se zagubilo ili se izmenilo vo druga fonema, so nejzinite promeni se menuval i fonemskiot sostav na morfemite. Taka, na primer, vo 1 l. edn. vo makedonskiot dijalekten jazik gi nao|ame formite od ‘re~e’: rekoh, reko, reku, rekof, rekok, rekoj, onaka kako {to se zamenuvalo /h/ – so ø, v-f, j, k. Me|utoa, procesot ne zastanal samo na toa. Poradi nastanatite omonimii so razni drugi formi se javile veri`ni promeni, vo koi bile vklu~eni i drugi gramati~ki faktori.

Va`na uloga vo glagolskata fleksija, pa i voop{to vo gramatikata, od-igrala analogijata. Po analogija se sozdadeni vo redica dijalekti suma promeni.

– Makedonskiot jazik silni promeni pretrpel i vo leksi~kiot sostav, kako i vo zboroobrazuvaweto. Dijalektnata leksika osobeno bila podloèna na promeni i diferencijacija pod vlijanie na balkanskite jazici, pred s# na gr~kiot, no osobeno mnogu pod vlijanie na turskiot. Nekoi od inovaciite go pokrile siot makedonski jazi~en areal, no dobar broj ostanal vo ramkite na oddelni lokalni govori i stanal negova karakteristika. Vo ju`nite govori, ne{to i vo zapadnite, najmnogu se naplastile tu|ojazi~nite leksemi. No od druga strana vo tie govori i najmnogu se zapazile slovenski leksi~ki elementi, koi na drugata makedonska teritorija bile istisnati.

Sli~na e sostojbata i vo zboroobrazuvaweto. Nekoi sufiksi od tu|o po-teklo stanale dijalektna osobina na pove}e govori, na primer -ule so deri-vatite.

33

LEGENDA KON KARTATA

9.1. Zapadnomakedonsko nare~je: 9.1.1. Centralni govori; 9.1.2. Zapadni periferni govori;

9.1.2.1. Gornopolo{ki, debarski, stru{ki, ohridski i prespanski govori;

9.1.2.2. Drimkolsko-golobrdski govor; 9.1.2.3. Vev~ansko-rado{ki govor; 9.1.2.4. Malorekanski (gali~ki) govor; 9.1.2.5. Rekanski (`irovni~ki) govor;

9.2. Jugoisto~no nare~je:

9.2.1. [tipsko-strumi~ki govori; 9.2.2. Tikve{ko-mariovski govori; 9.2.3. Male{evsko-pirinski govori; 9.2.4. Ju`ni govori;

9.2.4.1. Solunsko-vodenski (dolnovardarski) govori; 9.2.4.2. Sersko-lagadinski govori;

9.2.5. Kostursko-kor~anski govori; 9.2.5.1. Kor~anski govor; 9.2.5.2. Kosturski govor; 9.2.5.3. Nestramsko-kostenariski govor;

9.3. Severni govori

34

OSNOVNI KARAKTERISTIKI NA MAKEDONSKITE DIJALEKTI

Na makedonskata jazi~na teritorija moàt da se izdelat tri osnovni

dijalektni grupi. *

* * „. Posebna dijalektna celina pretstavuvaat govorite vo Zapadna Make-

donija vo literaturata poznati kako zapadnomakedonski govori ili zapadno nare~je. Niv gi svrzuvaat pove}e od triesetina fonetsko-fonolo{ki i gramati~ki osobenosti, koi se javuvaat istovremeno i kako diferencijalni crti po odnos na govorite vo Jugoisto~na Makedonija. Takvi diferencijalni crti od fonetikata se:

1. zamenata na grupata *cv‰ vo cu : cut, cuti(t), rascuti; 2. zamenata na *•v‰ so yu : yunit, yunkot, yumkat; 3. preodot na *sv‰ vo su : osuna, osunuvawe; 4. promenata na *½ vo e vo site pozicii, i zad soglaskata c: cena, cedilo,

cepi, cevka; 5. ostatocite od nekoga{nata zamena na *j† so *j£ : jazik, jatrva, ja~men,

zajak, odn. jozik, j»zik, jäzik itn.; 6. pojavata na proteti~ko j pred refleksot na inicijalnoto *† : jaè,

jatok, jaglen, odn. joè, j»è vo pooddelni govori; 7. potoa tretoslo`niot akcent: vod'enica, voden'icata, voden'icava; 8. i negoviot sintagmatski karakter: n'e-dojde, ne-s'e-gleda, ne-g'o-saka,

ne-mu-s'e-gleda i sl.; 9. jasniot izgovor na neakcentiranite vokali; 10. gubeweto na intervokalnoto v: Joan, osnoa, jaor, biol, stoloj; 11–12. otsustvoto na glasot h i negovata zamena so f(v) pred konsonant i

na apsolutniot kraj na zborot: javna, befte, ~evli, nivno - nifno, piftija, ofka(t), vrf, praf;

13. i promenata na spirantite s, z, { pred c, ~ preku h vo f(v): mof~e, kruf~e, grof~e, mafca, prafci (od prase).

Pove}e crti ima i od oblasta na morfologijata, sintaksata i zboroob-

razuvaweto: 14. kaj imenskite zborovi treba da se odbeleì razlikuvaweto na

op{tata od nominativnata forma kaj li~nite i rodninskite imiwa od ma{ki rod {to zavr{uvaat na konsonant, na -o i -e : Stojan – so Stojana, Marko – na Marka, tatko – na tatka mu, Krste – na Krsteta, bate – od bateta;

15. mnoìnskata nastavka -ovi > o¹ > oj: voloj (volovi), doloj, stoloj, klu~oj (klu~evi);

16. trojniot ~len: ~ovekot, ~ovekov, ~ovekon; ènata, ènava, ènana; deteto, detevo, deteno; lu|eto, ènite, decata itn.;

35

17. li~nata zamenka za 3 l. toj (taa, toa, tie); 18. kratkata mnoìnska zamenska forma i : i vide lu|eto; 19. dativnata forma za ènski rod nejze (nejzi, nezi), od koja e

obrazuvana i posesivnata nejzin (nezin); 20. upotrebata na sinteti~kata dativna forma kaj zamenkite: mene mi,

tebe ti, nemu mu, nejze - nejzi i (je), nam ni, vam vi, nim - nimi im, komu, nekomu, nikomu, dem. ovemu, onemu;

21. i kaj li~nite i rodninskite imiwa od ma{ki i ènski rod: Stojanu, Marko(v)e ili Markotu, Petre(v)e ili Petretu, Iliju, Mari ili Mare, tatko(v)e, tetki - tetke i sl.

Vo glagolskiot sistem se javuvaat kako dijalektno-diferencijalni za

ova podra~je: 22. nastavkata -t vo 3 l. edn. na sega{noto vreme: imat, nosit, jadet

(jadit); 23. oblikot se vo 3 l. mn. od glagolot ‘sum’; 24. participskata forma donesol (: donel vo severnite i jugoisto~nite

govori); 25. {irokata upotreba na konstrukciite so ‘ima / nema’ i glagolskata

pridavka vo sreden rod: ima raboteno, ima{e raboteno, imal raboteno, }e ima raboteno, }e ima{e raboteno, }e imal raboteno;

26. ~estata upotreba na formite od tipot e dojden, be{e dojden (glagolskata pridavka od nepreoden glagol so formite od pomo{niot glagol ‘sum’);

27. na celoto zapadno dijalektno podra~je predlogot *v¼ se sre}ava samo vo formite v, vo : vo Skopje, v grat, v selo (ili f selo);

28. predlogot so ne se udvojuva: so sila, so maka; 29. dodeka vrz ne se upotrebuva voop{to; 30. pogolem del od ovie govori go poznavaat i predlogot kon; 31. a od moè da se upotrebi i za iskaùvawe posvojnost: deteto ot

sestra mi, ku}ata od majka mi; 32. od sufiksite samo za zapadnoto nare~je e karakteristi~en deminu-

tivniot -ule, koj moè da se kombinira i so nekoi drugi deminutivni sufiksi (-~e+ule; -ce+ule) : detule, èn~ule, krf~ule, bradi~ule.

Brojot na sintaksi~kite osobenosti ne e golem, no tie se dosta

zabele`livi. 33. Najkarakteristi~na osobenost e mestoto na kratkite zamenski

formi: tie po pravilo stojat pred glagolot duri i vo po~etokot na re~enicata: go viknav nego, mu rekov Marko(v)e;

34. vo 3 l. vo sloènite glagolski formi so ‘sum’ pomo{niot glagol se gubi redovno: toj do{ol, tie do{le, }e do{ol, }e dojdel;

35. prezent od perfektiven glagol so povtorlivo zna~ewe vo nezavisni re~enici ovde ne se upotrebuva;

36

36. upotrebata na dvojniot objekt vo zapadnoto nare~je e regularna pojava.

Ne e mal ni brojot na leksi~ki i frazeolo{ki osobenosti so koi se razlikuvaat zapadnite govori od jugoisto~nite i severnite, no tuka niv ne gi zemame predvid, bidej}i ne sme vo mo`nost da gi odredime poblisku nivnite izoglosi.

* * *

„„. Vtorata dijalektna grupa ja reprezentiraat govorite vo isto~niot i ju`niot del na geografska Makedonija, ili jugoisto~no nare~je. Vo ovaa grupa vleguvaat govorite {to se nao|aat ju`no od linijata Skopje – Sv. Nikole – Zletovo, vklu~uvaj}i gi tuka i solunsko-vodenskite govori vo Egejska Makedonija i makedonskite govori vo Pirinska Makedonija.

1. Vo site ovie govori mesto starata grupa *cv‰ ima vrednost cav- (caf-) : cafte, precaftelo;

2. mesto *•v‰ ima yvo- : yvone-yvoni; 3. i mesto *sv‰ – sav-, odn. sam-: osamnalo – osavnalo, samnu{ka; 4. grupata *c½ e zameneta vo ovie govori so ca : cade, calo, cape, calina; 5. na ova podra~je ne sre}avame ostatoci od me{aweto na nosovkite,

{to zna~i jugoisto~nite govori ne ja poznavale ovaa pojava, sp.: ezik, e~men ili i~imen, e~e, etrva, zaek;

6. pred refleksot na po~etnoto *† kako proteti~ki glas ovde se razvilo v: vaglen, vatok, vator, odn. v»tok, v»tor, i dr;

7-8. akcentot po mesto e neopredelen: moè da stoi na sekoj slog so pomali ograni~uvawa vo nekoi govori i kaj nekoi kategorii zborovi, pa sledstveno toj nema ni sintagmatski karakter;

9. vo ovie govori akcentot vo golema mera vlijae i vrz artikulacijata na vokalite: neakcentiranite vokali obi~no se pokratki i pozatvoreni, a vo ju`niot del od jugoisto~noto nare~je tie duri i preo|aat vo soodvetnite zatvoreni glasovi, sp.: g«l'em ili gul'em; m'es÷c ili m'esic; k«l'ibƒtƒ, k«l'i§tƒ, kul'i§tƒ i dr;

10. intervokalnoto v se pazi redovno vo site jugoisto~ni govori: govedar, javor, glava, jazovec;

11. a na pogolemo prostranstvo od ova podra~je egzistira i fonemata h: beh, koùh, behme;

12. tamu pak kade {to ovoj glas se zagubil imame poinakov rezultat otkolku vo zapadnoto nare~je: na krajot na zborot obi~no se gubi bez traga (me, v…, koù), a pred konsonant do kolku ne se zagubil sosema, toj e zamenet so j: ~ejli, nijno;

13. poinakov rezultat vo odnos na zapadnite govori ovde ima i mesto konsonantite s, z, { pred afrikatite ~, c: tie obi~no se pazat neizmeneti: mos~e, masca, mesce, ili pak prvite dva glasa se izmenile vo {: mo{~e, kr{~e, kako kru{~e, pu{~e.

37

Jugoisto~nite govori od zapadnite znatno se razlikuvaat i po morfolo{ko-sintaksi~kite osobenosti.

14. Kaj imiwata od ma{ki rod ovde se generalizirala nominativnata forma i kako casus generalis: Jovan – na Jovan, sos Jovan; Marko – na Marko; Mile – na Mile;

15. ednoslo`nite imenki od ma{ki rod vo mnoìnata zavr{uvaat na -ove : volove, stolove, virove, kl’u~ove;

16. ~lenski formi na -ov i -on nema; 17. kako li~na zamenka za 3 lice se upotrebuva samo on (ona, ono, oni); 18. kratkata akuzativna forma od ‘oni’ glasi gi; 19. posesivnite zamenski formi za 3 l. ènski rod se upotrebuvaat bez

partikulata -zi (-ze): nejn, nejna, nejno, nejni; 20. dativniot odnos se iskaùva redovno so na i kaj zamenkite: na mene

mi, na tebe ti, na nego mu, na nas ni, na kogo mu re~e; 21. i kaj li~nite imiwa: re~e mu na Stojan, na Marko, na Mara; 22. vo 3 l. edn. na sega{noto vreme na celoto jugoisto~no podra~je

otsustvuva nastavkata -t: vika, se~e, nose - nosi; 23. 3 l. mn. od glagolot ‘sum’ glasi sa; 24. mesto zapadnomakedonskiot oblik donesol, (donesla, donesle) ovde

imame donel (donela, donele); 25. formite od konjugacijata so ‘ima’ se sre}avaat vo ovie govori dosta

retko, osobeno onie vo sostavot na koi vleguva glagolot ‘sum’ ili partiku-lata ‘}e’;

26. neobi~ni se isto taka i konstrukciite od tipot e dojden, be{e dojden, bil dojden;

27. kaj predlozite treba da se istakne upotrebata na u mesto stariot predlog *v¼: u grat, u selo;

28. udvojuvaweto na so – kako sos (sus): sos no{, sos raka (sus r»ka); 29. upotrebata na predlogot vrz, koj moè da se sretne negde i vo

oblikot vres: vrs kamen, vrz nego, ili: padna vres kameno; 30. otsustvoto na kon (ili pak se upotrebuva mo{ne retko); 31. predlogot od ovde ne vr{i prisvojna funkcija; prisvojnosta se

izrazuva isklu~ivo so na; 32. od sufiksite kako diferencijalen beleg me|u jugoisto~nite i

zapadnite govori se istaknuva deminutivniot -ule so derivatite -~ule, -ul~e, za koj ve}e naglasivme deka e ograni~en samo na zapadnoto nare~je, dodeka vo jugoisto~nite govori ne se sre}ava;

33. vo vrska so mestoto na kratkite zamenski formi vo jugoisto~nite govori ima edno ograni~uvawe: tie ne moàt da stojat na po~etokot na re~enicata i obi~no idat zad glagolot: karaa se, re~e mu na Marka, rasipa se rabotata;

34. vo niv s# u{te se pazi, iako ne dosledno, pomo{niot glagol vo 3 lice vo perfektot: on e donel, oni sa donele (doneli), ili vo sloènite formi od tipot }e e donel, rabotil e bil, }e e igral bil;

38

35. interesna e vo ova nare~je i upotrebata na perfektiven prezent vo nezavisni re~enici so povtorlivo zna~ewe. Sp.: [~om fleze ba{~ata f ka{~i, deteto se upla{i, zeme knigata i zafane da raboti (Berovo). Vo zapadnite govori vo takvi slu~ai se upotrebuvaat formite so }e, osobeno oblikot za idno-minato vreme;

36. i najposle treba da ja odbeleìme vo govorite vo Jugoisto~na Makedonija nedoslednata upotreba na dvojniot objekt.

*

* * Granicata me|u Jugoisto~noto i zapadnoto nare~je odi pribli`no po

dolinata na rekata P~iwa (ju`no od s. Gorno Kowari), Vardar i Crna. Vo toj pravec pominuvaat izoglosite na najgolem broj od dijalektnite osobenosti {to bea privedeni pogore.

Vo krajniot jugozapaden del od na{eto jazi~no podra~je – me|u Kor~a, Prespanskoto i Ostrovskoto Ezero, se isprepletuvaat crti {to se karak-teristi~ni i za zapadnoto i za jugoisto~noto nare~je, pa iako ovie govori (kostursko–lerinskite) na nekoj na~in se kako preodni me|u jugoisto~noto i zapadnoto dijalektno podra~je, sepak spored novite soznanija (v. str. 9), spa|aat vo jugoisto~noto nare~je.

* * *

„„„. Edna dijalektna celost so~inuvaat govorite vo Severna Makedonija, t.n. severnomakedonski govori. Vo ovaa grupa vleguvaat poto~no govorite vo severnite polo{ki sela i vo Skopska Crnogorija, a vo Severoisto~na Makedonija govorite vo Kumanovsko, Ov~epolsko, Kratovsko i Krivopa-lane~ko. Na sever tie grani~at so srpskata jazi~na teritorija na celiot pojas od [ar Planina pa do bugarskata granica. Na eden tesen prostor se dopiraat i so bugarskite severozapadni dijalekti. Od drugite makedonski govori severnite se razlikuvaat so okolu ~etirieset i pet-{est fonetski i gramati~ko-strukturni osobenosti.

Diferencijalni fonetski crti se: 1. izedna~uvaweto na etimolo{kite erovi vo eden glas - » : b»~va, d»{,

z»vre, pet»k; d»n, l»n, kot»l, kon»c, jar»m, oc»t; 2. vrednosta » mesto sekundarnata poluglaska vo site pozicii: l»è,

m»gla, m»ska; bist»r, vet»r; os»m, sed»m; p»k»l, pek»l, rek»l; 3. razvojot na *v¼, *v‰ vo u : ide u Skopje; unese, uleze, unutra, ili unuk,

udovica, udov»c; 4. zamenata na *† so u gotovo vo site pozicii: muka, ruka, obru~, ponuda,

na ruku, idu – i|u, soqu, imau (ima×, imav); 5. zamenata na staroto vokalno *þ so u : vuna, vuk, jabuka, ùto, kuk,

puno, spuzne; 6. a zad zabnovene~na soglaska so lu ili l» : dlugo, sluza, sluba, odnosno

dl»go, sl»za, sl»nce, tl»~e (kl»~e);

39

7. nepreglasenoto a vo trava i oblikot ora (oraf); 8. {irokiot izgovor na akcentiranite e, o : b¿lo, l¿ga, m¿so, m¿ra; kºsa,

nºga, ºsa, ºvca, pºsta, sºva, tº~i; 9. otsustvoto na proteti~ko v vo primerite kako ujko, ujna; 10. ~uvaweto na mekoto *n´ pred predna samoglaska: wiva, kwiga, wega,

wegovo; 11. ~uvaweto na staroto meko *l´ vo site pozicii: quti, nedeqa,

ko{uqa, poqe; 12. prejotacijata na inicijalnoto e : je{, jelen, jezik; 13. gubeweto na glasot h vo site pozicii: ladno, soa, duna, wino, gra,

siroma; 14. jotuvaweto na grupata l+j vo slu~aite od tipot zeqe, koqe (vo

ju`niot pojas od ovaa oblast: zele, kole); 15. pazeweto na konsonantskata grupa bn: debne, yebne; 16. disimilacijata na mn vo ml: mlogo, mlozina; 17. promenata na mj vo mw: zemwa, lamwa; 18. i poluzvu~niot izgovor na krajnite zvu~ni soglaski: du§, dl»©, mu¥,

su® i dr. Znaten e brojot i na morfolo{ko-sintaksi~ki osobenosti i crti od ob-

lasta na zboroobrazuvaweto: 19. imenkite na -a mnoìna obrazuvaat so nastavkata -e : jabuke, ku}e,

sudije; 20. kako i atributskite zborovi koga se upotrebeni so ovoj tip imenki:

goleme ku}e, bele ko{uqe, crne slive; 21. imenkite od sreden rod na -e mnoìna obrazuvaat obi~no so

nastavkata -iki (-i}i): piliki - pili}i, prasiki - prasi}i, teliki - teli}i;

22. izbrojana mnoìna so nastavkata -a; 23. edinstveno vo ovie govori vo Makedonija se pazi razlikata me|u

op{tata i nominativnata forma kaj odu{evenite imenki od ma{ki rod {to zavr{uvaat na konsonant: ~ovek – ~oveka, so atributski zbor: dobar ~ovek – dobroga ~oveka.

Od drugite makedonski dijalekti severnite govori gi izdeluvaat u{te: 24. zamenkite svaki (svakoga, svakak»v); 25. zamenskite formi wojze, wojno (sprema nejze, nejzino - nejno vo

drugite na{i govori); 26. kratkata zamenska forma za ènski rod gu (poretko ga); 27. potoa formite wega, ga; 28. kako i nastavkata -oga : svakoga, nekoga, nikoga, dobroga, itn., a kaj glagolite:

40

29. izedna~uvaweto na prezentskata osnova vo site lica: vika, vika-v; nosi, nosi-m, nosi-v; ide, ide-m, ide-v, pokraj nosu, idu, odn. no{u, i|u vo 1 l. edn.; 30. mnoìnskata nastavka -mo : imamo, nosimo, se~emo; 31. nastavkata -v (×) vo 3 l. mn. na sega{noto vreme: imav, nosiv, idev,

odn. ima×, nosi×, ide×; 32. imperfektno-aoristnite nastavki za 1 i 2 l. mn. -smo, -ste pokraj -

mo, -te : vikasmo, vikaste, pokraj vikamo, vikate; 33. nastavkata -{e vo 3 l. mn. vo aoristot: reko{e, dojdo{e, pokraj

rekoa, dojdoa; 34. obrazuvaweto na konstrukciite od tipot te{e (}e{e) da ide, te{e

(}e{e) da raboti; 35. ili tel (e) da ide, tel (e) da raboti, odn. }el (e) da ide; 36. participskata nastavka -ja, koja se upotrebuva vo eden del od ova

podra~je: do{ja (i do{»ja, do{aja), imaja, nosija, pokraj do{»l, imal. Za ovie govori karakteristi~na e i upotrebata na predlozite: 37. uz: projde us ku}u, oti{»l uz reku, uz wega projde; 38. vi{e : zamina vi{e selo, vi{e put se naka~i; 39. proz: projde pros selo, proz wivu ide{e; 40. iz: vrnaja se is Skopje, k»d otido{e iz Vrawe. Upotrebata na svrznicite: 41. budi : Budi sam siroma pa sam i bol»n; 42. negoli so komparativno zna~ewe: poarno je da kopam u rudnik negoli

da sedim bez rabotu. Upotrebata na imenskite obrazuvawa so sufiksite: 43. -a~a : vampira~a, mrsoqa~a, promewa~a, debeqa~a, krsta~a; 44. -u{a : vodaru{a, ov~aru{a, kozaru{a, sviwaru{a; 45. -owa : ligowa, sivowa; 46. -o}a : lo{o}a, gluvo}a, staro}a, prosto}a, slabo}a, samo}a, 47. i -iwa : dobriwa, jakotiwa, lo{otiwa, samotiwa, ubaviwa. Treba da se istakne deka site privedenive osobenosti se

karakteristi~ni i za grani~nite srpski prizrensko-ju`nomoravski govori. Toj fakt pak dovolno jasno ukaùva i za odnosot i vrskata na na{eto severno dijalektno podra~je so ju`niot pojas od srpskite torla~ki dijalekti.

Granicite me|u severnite govori i drugata makedonska jazi~na teritorija se dviàt pribli`no po pravecot Tetovo – Skopje – Sveti Nikole – Zletovo. Taka zemeno vo op{ti crti. No to~na slika za ju`nata granica na severnata govorna zona ni pokaùvaat izoglosite na spomenatite dijalektni osobenosti.

41

1. FONOLOGIJA

1.1. VOKALNITE SISTEMI VO MAKEDONSKIOT DIJALEKTEN JAZIK OD SLAVISTI^KI I OD BALKANOLO[KI ASPEKT

Celta na ovoj tekst e da se napravi obid za eden tipolo{ki presek na vokalnite sistemi vo makedonskite dijalekti kako na sinhroniski, taka i na dijahroniski plan, a vrz fonot na eden po{irok ju`noslovenski jazi~en areal i so osvrt na dijalektite na neslovenskite balkanski jazici {to neposredno grani~at so slovenskite dijalekti. Od slovenskite gi zemam pod vnimanie pokraj makedonskite srpskite i bugarskite dijalekti. 1. Na teritorijata na makedonskiot jazik gi nao|ame slednite vokalni fo-nemi:

i ü/ì u

e » o

ä ƒ å + …, (¤)

a

Gornite fonemi funkcioniraat vo slednite sistemi: 1.1. i u

e o + …

a

Ovoj sistem prevladuva vo pove}eto centralni govori (prilepskiot, bitolskiot so demirhisarskiot, ki~evskiot, pore~kiot i vo del od vele{koto i skopskoto govorno podra~je) i vo malorekanskiot od debarskata grupa (Vidoeski, 1978, 1983). Silabemata /…/ so status na fonema ja opredeluvame po distribucioniot kriterium, bidej}i mo`e da se javi i vo neposredno sosedstvo so vokal, sp. p…ut / p…ot (p…hut), v…ot (v…v), v…ovi / v…oj, za…|a, pre…ti. Vo malorekanskiot i /l/ vr{i slogotvorna funkcija, no tamu nemame primeri za nego vo vokalno opkru`uvawe, sp. v¤k, d¤go. 1.2. a) i u b) i u

» »

e o e o + …

a a

45

Sistemot pod a) funkcionira na po{irok areal vo Makedonija: vo ju`nite govori na pravecot Kostur ‡ Kajlar ‡ Voden ‡ Solun ‡ Serez ‡ Drama, vo site isto~ni makedonski govori, a vo zapadna Makedonija vo gostivarskiot, debarskiot, ohridsko-prespanskite i govorot na Gora (Prizrensko) na srpska teritorija (Vidoeski, 1978). Sistemot pod b) (so vokalno …) e ograni~en vo severnite makedonski go-vori (tetovskiot, skopsko-crnogorskiot, kumanovsko-kratovskite). I vo ovie govori /…/ moè da stoi vo sosedstvo so vokal, sp. p…ot (p…hot), v… ‡ v…»t (~lenuvana forma od v… < v…h), v'…»l (v…{il) (Kumanovo, Vidoeski, 1978). 1.3. Sistemot

i u

e ƒ o

a

e ograni~en na mal prostor vo Kostursko na pravecot Kostursko Ezero ‡ albanska granica vo oblasta na slivot na rekata Belica. 1.4. Sedum~leniot vokalen sistem od tipot

i u

e o

ƒ å

a

karakteristi~en e za govorot na islamiziranoto makedonsko naselenie vo oblasta Reka (Debarsko) ‡ rekanski ili ìrovni~ki govor i vo nekolku sela vo Skopsko (Drìlovo, Pagaru{a i dr.) i vo Vele{ko (Melnica, G. Vranovci) naseleni so preselnici od rekanskite muslimanski sela. Porano ovoj govor zafa}al po{irok areal podlaboko na teritorijata na dene{na Albanija.

1.5. Sistemot

i u

»

e o

ä a

46

na makedonskiot jazi~en areal se javuva vo tri govorni individualnosti ‡ vo su{ko-viso~kiot govor {to go reprezentiraat pet sela vo oblasta Bogdansko (isto~no od Solun), vo razlo{kiot i vo gocedel~evskiot (nevrokopskiot) govor vo Pirinska Makedonija (Vidoeski, 1978, 1987; Mir~evÍ, 1936). 1.6. Sistemot

i u

e o

ä å

a

ograni~en e na dve govorni oazi ‡ vo rado{ko-vev~anskiot govor vo Stru{ko, {to go reprezentiraat ~etiri sela, i govorot na nekolku sela vo oblasta Kostenarija na ju`nata periferija na kosturskoto govorno podra~je (Vidoeski, 1978, 1983). 1.7. Vo govorot na dve slovenski oazi vo Kor~ansko (ju`na Albanija) ‡ Bobo{tica i Drenoveni funkcionira sistem so slednite osum fonemi:

i ü u

»

e o

ä

a

vo koj /ü/ i /»/ se javuvaat, glavno, vo tu|i leksemi (Mazon, 1936; Vidoeski, 1983). 1.8. Vo nekolku dijalektni punktovi na makedonsko-albanskoto pograni~je funkcionira i fonemata /å/ vo sistemot:

i u

e o

a å

47

‡ vo drimkolsko-golobrdskiot govor na makedonsko-albanskoto pograni~je me|u Debar i Struga, vo devet sela (Qubojno, German i dr.) na jugoisto~nata strana na Prespanskoto Ezero i vo nestramskiot govor vo Kostursko (Vidoeski, 1978, 1983, 1989). 1.9. Vo nekolku sela vo Gocedel~evsko (Gode{evo, Slan{ten), vo Dramsko (Kalapot) i vo oblasta ê~ (Debren, Rakite{ i dr.) konstatiran e vokalot /ì/ vo nekoi punktovi kako oddelna fonema (Kalapot), negde kako alofon na /i/. Ako go cenime vokalot /ì/ kako fonema, toga{ vokalniot sistem vo celina na kalopotskiot govor ni se predlaga vo sledniot vid (vo akcentirana pozicija) (Ivanov, 1966, 1977 : 82).

i ì u

» e o

a

2. Vo site privedeni sistemi osnovnata baza ja so~inuvaat fonemite /i, e, a, o, u/. Tie moàt da se javuvaat vo site fonetski i morfolo{ki pozicii na zboroformite, zna~i ‡ vo site vidovi morfemi, vklu~uvaj}i gi i grama-ti~kite, vo sosedstvo so site soglaski, nezavisno od akcentskata pozicija, i moàt da obrazuvaat grupi sekoja od niv so site. Toj e klasi~en vokalen sistem, koj e karakteristi~en i za standardniot makedonski jazik. Fonemite /ì, », ä, å, ƒ/ vo odnos na klasi~niot sistem pokaùvaat izvesni ograni~uvawa kako vo pogled na distribucijata vo zboroformite, nekoi i vo morfemite, taka i vo odnos na akcentskoto mesto, a nekoi se zavisni u{te i od soglasni~koto sosedstvo i od vidot na slogot {to sledi. Site tie ne se javuvaat zaedno nitu vo eden dijalekten sistem. Pove}eto od niv ne se sre}avaat vo grupi so drugi vokali, nitu pak se udvojuvaat (so isklu~ok na » vo severnite govori). Vo mnogu slu~ai seto toa zavisi i od nivnoto poteklo. 2.1. Fonemata /ü/ geografski e najograni~ena, se javuva samo vo govorot na spomenatite kor~anski sela (Bobo{tica i Drenoveni), kade {to ìvee vo jazi~en pogled me{ana populacija ‡ Makedonci, Albanci, Vlasi (Aromani) i kade {to e albanskiot jazik so presti` kako slu`ben standard, i vo govorot na Orahovac na Kosovo. Ve}e spomnavme deka ovaa fonema ima marginalna funkcija vo sistemot (Vidoeski, 1981 : 753; IviÊ, RemetiÊ, 1981 : 579). 2.2. Fonemata /ì/ e konstatirana vo nekolku sela vo Gocedel~evsko (Go-de{evo, Slan{ten, Ivanov, 1966 : 503), vo Dramsko (s. Kalapot) i vo pove}e sela vo oblasta ê~ (Debren, Rakiten i dr., Ivanov, 1977 : 53). Pora{irena

48

e vo bugarskite dijalekti, negde kako oddelna fonema, vo drugi govori kako alofon na /i/ zad tvrda soglaska ‡ vo smoljanskiot, {umenskiot i vo nekoi lokalni govori vo Trakija (Ksantisko, Krxalisko, StoŸkov, 1968 : 134; Tilkov, 1962 : 237). Vo nekoi govori se javuva nasporedno so /i/, vo drugi nasporedno so /»/, sp. rìba, sìn, sìt, i `ìtu, ~ìstu, no i p¼t¼, s¼pk¼ (poslednive primeri kako vo Visoka i Zarovo vo Solunsko; Bo®dìev, 1991 : 104). 2.3. Fonemata /»/ zafa}a pogolemi areali na makedonskata jazi~na teri-torija ‡ na seta ju`na periferija na pravecot Kostur ‡ Kajlar ‡ Voden ‡ Solun ‡ Serez ‡ Drama, vo site isto~ni makedonski govori, potoa vo severnite na seto makedonsko-srpsko pograni~je, i vo zapadna Makedonija vo Gostivarsko, Debarsko, Ohridsko i Prespansko (Vidoeski, 1978). Na fonolo{ki plan obrazuva korelacija so fonemata /a/ kako nejzin visok korelat. Se javuva po pravilo vo {esto~leniot vokalen sistem (1.2.), no i vo sistemite pod br. 1.5. (su{ko-viso~kiot) i 1.7. (bobo{tenskiot) zaedno so fonemata /ä/. Vo bugarskiot dijasistem taa se javuva, kako {to e poznato, skoro na seta teritorija, a se sre}ava i na {irok areal na srpskoto jazi~no podra~je na pravecot Prizren ‡ Vrawe ‡ Ni{ ‡ Zae~ar do Dunav. Vo site tie govori funkcionira vo sistemot pod 1.2., osven vo orahova~kiot govor (Metohija), kade {to se javuva i vo posloèn sistem (vo akcentirana pozicija):

i ü u

e » o

¿ a º

odn. (vo neakcentirana):

i ü u

»

¿ a º

(IviÊ, RemetiÊ, 1981 : 579), i vo nekoi bugarski dijalekti, na pr. vo hvoj-nenskiot i zlatogorskiot vo Rodopite, vo koi figurira i fonemata /ä/, kako vo su{ko-viso~kiot (1.5.) (StoŸkov, 1968 : 92, 96). Vo pogled na distribucijata /»/ se odnesuva razli~no po govorite zavisno od nejzinoto poteklo. Vo govorite kade {to gi kontinuira starite reducirani vokali *&, *% ‡ vo severnite makedonski govori i vo grani~nite srpski dijalekti, ili samo *% ‡ vo sersko-dramskite, gocedel~evskiot i vo pove}eto bugarski dijalekti, /»/ moè da se javi vo site fonetski i

49

morfolo{ki pozicii vo nekolku alofoni, a moè da se javi i vo grupi so drugi vokali, sp. d»{ ‡ d»`d»t, m» (*mъxъ), ~len. m'»»t, v… ‡ v…»t, me (meh) ‡ m'e»t, sn'»a ‡ sn'»e / sn'»i i dr. Vo govorite kade {to e dobieno od nosovkata *† i od vokalnata kompo-nenta na sonantskite sekvenci r¼-r‰ i l¼-l‰ ‡ vo zapadnite i vo ju`nite pe-riferni makedonski govori, ili samo od l¼-l‰ ‡ vo {tipsko-strumi~kite, male{evsko-pirinskite i tikve{ko-mariovskite govori, po pravilo /»/ se javuva samo vo korenski morfemi i ne se sre}ava vo grupi so drugi vokali. Od op{toslovenski aspekt gledano, fonemata /»/ se javuva vo sistemi na ju`nata periferija na slovenskiot svet i, glavno, na pograni~jeto so drugite balkanski neslovenski sistemi {to imaat fonema /»/ (aromanskite, albanskiot, gr~ki dijalekti, turskiot). Ovie sistemi moèle da dejstvuvaat kako vo za~uvuvaweto na eroviot izgovor na starite *&, *%, taka i vo pojavata na novo /»/ vo govorite kade {to erovite ve}e bile defonologizirani, glavno, na makedonskiot jazi~en areal. 2.4. Fonemata /ƒ/ vo kostursko-beli~kiot sistem (1.3.) e kontinuant na nosovkata *† i vokalot od sonantskite sekvenci r¼-r‰ i l¼-l‰, sp. r'ƒka, p'ƒrsti, v'ƒlna, ima ograni~ena distribucija ‡ se javuva samo vo korenski morfemi nezavisno od akcentskata pozicija. Na razvoen plan pretstavuva preodna faza me|u refleksot /a/, odn. /an-am/ i /ar, al/ vo kor~anskiot makedonski govor, so koj beli~kiot grani~i na zapad, i refleksot /»/, odn. /»n-»m, »r, »l/ vo kosturskiot. Vakva vrednost za *† i za vokalite vo spomenatite sonantski grupi poznava na makedonskiot teren u{te rekanskiot govor (1.4.), no tamu so u{te potesna distribucija, bidej}i se realizira vo neakcentirana pozicija, a vo akcentirana samo koga akcentot pa|a na antipenultima, sp. k'ƒpina, p'ƒti{~a, t'ƒpani, v'ƒrbete, m'ƒlynica, m'ƒlyime, v'ƒlnata, i: kƒp'inata, pƒt'i{~ata, tƒp'anite, mƒlyn'icete, vo sintagmatski spoevi: n'a-rƒka, p'od-vƒrba, n'a-pƒt (: påt ‡ p'åtot, t'åpan, tårn, v'årba, vålk, v'ålna ‡ vo ednoslo`ni i dvoslo`ni zboroformi koi se sekoga{ acentirani (v. 1.4.). Bidej}i se raboti i ovde za novo po poteklo /ƒ/ i od istite stari vokali, i vo ovoj govor se javuva samo vo korenski morfemi. 2.5. Fonemata /ä/ se javuva kako preden korelat so fonemata /a/ vo kor-~anskiot (1.7.), razlo{kiot, su{ko-viso~kiot, gocedel~evskiot (1.5.) i so /å/ vo rado{ko-vev~anskiot (1.6.), a nadvor od Makedonija vo nekolku punktovi vo Crna Gora (Gorana, Wegu{i, Anxelat, PetroviÊ, úpiÊ, 1981 : 529; IviÊ, PetroviÊ, 1981 : 537; PetroviÊ, 1981 : 552), a na bugarskoto jazi~no podra~je vo smoljanskiot, velinskiot, kostandovskiot govor vo Rodopite (StoŸkov, 1968 : 89, 93, 132). Distribucijata na /ä/ zavisi, kako i na /»/, od nejzinoto istorisko poteklo. Vo kor~anskiot (bobo{tenskiot), su{ko-viso~kiot, razlo{kiot i gocedel~evskiot se ~uva starata vrednost na *½. Vo site tie govori /ä/ se

50

realizira samo vo akcentirana pozicija, dodeka vo neakcentirana se neutralizira so vokalot /e/ vo kor~anskiot, razlo{kiot, gocedel~evskiot, i so neakcentiranoto /a/ vo su{ko-viso~kiot, sp. br''äk ‡ br'»g'o(t), r''äk» ‡ r'»k'at» (Suho, Visoka), br'äk ‡ breg'o, r'äka ‡ rek'ata (Razlog), br'jäk ‡ br'jägo, r'jäka, no breg'ovi, rek'ata (Bobo{tica). Od primerive se gleda deka vo su{ko-viso~kiot refleksot na *½ ja palatalizira prethodnata soglaska, vo razlo{kiot toj ne vlijae vrz bojata na prethodnata soglaska, a vo bobo{tenskiot se realizira kako diftong /jä/. Vo vrska so distribucijata na stariot jat vo krajnite jugoisto~ni govori ima u{te edno ograni~uvawe ‡ vidot na slednata soglaska i vidot na sledniot slog (dali e toj mek ili tvrd). Vo gocedel~evskiot i vo nekoi severni dramski sela fonemata /ä/ se realizira vo akcentiran slog i ako sledi meka soglaska i/ili slog so preden vokal, dodeka koga e slednata soglaska tvrda i/ili tvrd slog /ä/ se neutralizira so /a/ koe ja palatalizira prethodnata soglaska, sp. b'äli : b'al, b''alƒ, b''al«, m''äsec, sm''ä{no, r''äka : r''äki, no rek'»ta (Ivanov, 1977 : 75; Mir~evÍ, 1936 : 22). Stariot jat (ä) se ~uva vo pove}e punktovi i vo rodopskite i vo trakiskite bugarski dijalekti, nekade vo site fonetski i morfolo{ki pozicii, sp. sn'äk ‡ snƒg'åt, gul''äm ‡ gul''äma ‡ gul''ämi vo smoljanskiot, hvojnenskiot, {irokola{kiot, vo nekoi govori samo vo akcentirani slogovi nezavisno od vidot na sledniot slog i konsonant, sp. b'äl, b'äla, b'äli, d'ädu, d'äte, no dec'a vo babja{kiot i velingradskiot, kostandovskiot, rakitovskiot vo êpinsko, a negde so onie ograni~uvawa kako vo gocedel~evskiot, sp. b'äli, vr'äme, d'äte (pod akcent i pred mek slog), bal'ä{ka (pred meka soglaska), no v''ara, b''alo (pred tvrd slog i tvrda soglaska), i dec'a, mlek'oto (vo neakcentiran slog vo zlatogradskiot i vo govorite vo Ksantisko (StoŸkov, 1968 : 132‡134) i Dimoti~ko vo Trakija (Bo®dìev, 1991 : 103, 119). Kako {to se gleda od prethodnoto izlagawe, starata vrednost na jat, ili poto~no stariot /ä/ se zadràl vo arhai~nite slovenski govori na jazi~noto pograni~je so neslovenskite jazici vo oddelni govorni oazi i so razli~na distribucija. Vo eden broj dijalektni punktovi, kade {to se zagubilo staroto /ä/, se javilo novo /ä/. Na makedonskiot dijasistem takvo e po poteklo /ä/ vo rado{ko-vev~anskiot (1.6.), dobieno kako refleks na nosovkata *† i vokalot vo starite sonantskite sekvenci r¼-r‰ i l¼-l‰ zad nelabijalni soglaski i vo akcentirana pozicija, vo eden broj slu~ai i od /a/ vo sosedstvo na nazalna soglaska kako i so kontrakcija na grupata /ae/, sp. gnäs, däp ‡ däbot, z'äbi, j'äè, k'äsaj, r'äka, s'ädoj (od *†), d'ärvo, g'ärlo, z'ärno, s'ärce, g'ältat, s'änce, znäjt (znaet), zäk (zaek). Zad labijalnite soglaski se neutralizira so fonemata /å/: påt, måmit, v'årba, v'ålna (v. 2.6.).

51

Vo kostenariskiot govor vo Kostursko /ä/ se dobilo od vokalot vo starite sekvenci r¼-r‰, sp. z'ärno, p'ärsti, s'ärce. I vo toj govor korelira so fonemata /å/ (Vidoeski, 1989). Vo drugite ju`noslovenski sistemi /ä/ e konstatirano vo nekolku punktovi vo Crna Gora ‡ vo govorot na Gorana, Reèvi}i, Wegu{i, Anxelat (PetroviÊ, 1981 : 528, 553; PetroviÊ, úpiÊ, 1981 : 529; IviÊ, PetroviÊ, 1981 : 537) i vo govorot na Orahovac vo Metohija (IviÊ, RemetiÊ, 1981 : 579). Vo site tie govori /ä/ e dobieno kako refleks na /»/∗ (mesto starite *%, *&), sp. dä{, län, danäs (Gorana), vo nekoi punktovi i so kontrakcija na /ae, »o/, sp. zädno (zaedno), kotä (kot»o), do{ä (do{»o) (Anxelat). Vo mrkovi}kiot govor /ä/ korelira so /a/ vo {esto~len sistem od tipot na osnovniot bobo{tenski (1.5.), a vo drugite punktovi korelira so /å/ nezavisno od akcentskata pozicija vo slednite sistemi:

a) i u odn. i: u:

e o e: o:

ä å ä: å:

b) i u

e o

ä å

a

pod a) vo akcentirani slogovi, pod b) vo neakcentirani. Ne{to posloèn sistem ima orahova~kiot govor, sp.

i ü u

e » o

ä å

a

Novo /ä/ poznavaat i bugarskite govori vo Tetevensko i vo dve sela vo Pomorisko (Kozi~ino, porano Erke~) i vo Varnensko (Golica). I vo dvata govora /ä/ e refleks na *† i na dvata era (*¼, *‰), vo nekoi tetevenski sela i na vokalot vo starite sonantskite grupi r¼-r‰ i l¼-l‰ (Staro Selo), i se realizira samo pod akcent, sp. d'äp, g'äba, k'ä{ta, r'äka, vo op{tata forma

∗ Vo dijalektniot materijal citiran spored drugi avtori znakot q e zamenet so ».

52

glav'ä, ofc'ä (od *†), b'ä~va, d'ä{, s'än, zab'ä, nus'ä (zabot, nosot) (mesto *¼), p'än, p'äs, l'äskaf, kr'äs, v'älna, g'ältam, no z»b'i (: zap), d»`d'ec, v»rb'a (vo neakcentirana pozicija) ‡ vo tetevenskiot, a vo govorot na Kozi~ino (erke~kiot) /ä:/ e sekoga{ dolgo: zä:p, dä:p, mä:{ (< *†), dä:{, sä:n (< *%), i [ƒ] vo neakcentirani slogovi: d»b'ä: (dabot), m»`'ä:, s»n'ä: (StoŸkov, 1968 : 78, 79). I da sumirame: Novoto /ä/ se javilo vo govori kade {to staroto se zagubilo i vo site govori se javuva kako refleks na nosovkata *†, vo nekoi i mesto vokalite vo starite sonantskite grupi r¼-r‰ i l¼-l‰ (vo rado{ko-vev~anskiot i vo nekoi tetevenski sela) i erovite (vo tetevenskiot i erke~kiot), a vo spomenatite crnogorski punktovi kako refleks na » (< *¼, *‰). Novoto /ä/, kako {to ve}e spomnavme, ima ograni~ena distribucija. 2.6. Fonemata /å/ na ju`noslovenskiot teren e nova po poteklo. Na ma-kedonskiot teren e poznata vo slednite pet govorni individualnosti na makedonsko-albanskoto jazi~no pograni~je ‡ vo `irovni~kiot govor vo sredniot tek na Radika i vo muslimanskite oazi vo Skopsko i Vele{ko, vo drimkolsko-golobrdskiot vo koj spa|a i govorot na muslimanskata populacija vo stru{kite sela Labuni{ta, Podgorci i Oktisi, vo rado{ko-vev~anskiot vo Stru{ko, vo jugozapadna Makedonija ‡ vo qubojnsko-germanskiot vo Dolna Prespa i vo Kostursko vo oblasta Kostenarija i vo grat~eto Nestram. Vo drimkolsko-golobrdskiot /å/ korelira so fonemata /a/ po priznakot labijalnost vo sistemot 1.8., a istoriski e dobiena kako refleks na *†, se-kundarniot ¼2 i vokalnata komponenta od starite sekvenci r¼-r‰ i l¼-l‰, sp. grådi, råka, påt ‡ påti{~a, n'a-påt, måska, mågla, tå{~a, snåga, vårba, sårce ‡ sårceto, vålk ‡ vålci ‡ vålcite, sålya. Vo toj sistem funkcionira i vo qubojnsko-germanskiot govor vo Dolna Prespa, no vo nego mesto sekvencite r¼-r‰ imame vokalno …, taka {to /å/ se javuva samo kako refleks na *† i na vokalot vo starite l¼-l‰, sp. zåp ‡ zåbi ‡ zåbite, p'o-zåbi, råka ‡ råcete, n'a-råka, v'ålna, v'ålneno ‡ våln'enoto, p'ålno, m'ålyi, ili so reducirano l : d'ågo, `'åto, s'åza, no v…ni, g…ne, d…vo, s…p. Identi~en razvoj so qubojnsko-germanskiot fonemata /å/ imala i vo nestramskiot govor, sp. r'åka ‡ r'åkata, so zapazen nazalizam: zåp ‡ z'åmbi, gr'åndi, p'åndar, påndarn'ica, vålk ‡ v'ålci ‡ v'ålcite, s'ålya, `'ålto, `ålt'ilo (: v'…ba, z'…no, s…p, vo fonetska realizacija zq…no, sq…p). Vo rado{ko-vev~anskiot /å/ funkcionira vo sistemot 1.6. kako zaden i labijalen korelat so /ä/. Istoriski e kontinuant na *†, sekundarno nazali-ziranoto /a/ i vokalot od sekvencite r¼-r‰ i l¼-l‰, a se realizira zad labijalna soglaska, sp. måka, påt ‡ påti{ta, vålk ‡ vålci, vålna, målyit, pålno, bårzo, vårba, fårl'at, pårsti, måska, mågla, måmit (: zäp ‡ zäbi, sälya, gärne).

53

Vo takov sistem /å/ se javuva i vo kostenariskiot govor vo Kostursko, samo {to tamu e dobieno kako refleks na *† i vokalnata komponenta na starite l¼-l‰ vo site fonetski pozicii, sp. v'åglen, dåp ‡ d'åbja, må{ ‡ m'åì, r'åka, v'ålna, g'ålta, s'ålya (: pärsti, särce) (Vidoeski, 1989). Vo rekanskiot (ìrovni~kiot) govor, vklu~uvaj}i gi tuka i govorite na skopskite i vele{kite muslimansko-torbe{ki oazi, /å/ fonolo{ki se realizira samo vo ednoslo`ni i dvoslo`ni zboroformi, koi se sekoga{ akcentirani, dodeka vo site drugi fonetski i morfolo{ki pozicii kako refleks za nosovkata *† i vokalot od sonantskite sekvenci ima refleks /ƒ/, sp. zåp ‡ zåbot ‡ zåbi : z'ƒbite, p'o-zƒbi, påt ‡ påtot : p'ƒti{~a, n'a-pƒt, znåm ‡ zn'ƒeme, vålk ‡ vålci : v'ƒlcite, vålna : v'ƒlnata, v'ƒlneno, pårst ‡ pårstot ‡ pårsti : p'ƒrstite, n'a-pƒrsti. Na {tokavskiot teren fonemata /å/ ja poznavaat, vidovme, govorite vo Negu{i, Reèvi}i i Gorana vo Crna Gora, kade {to e istoriski dobiena od dolgo /»:/ i so kontrakcija na grupata /ao/, sp. då: (dao), krepå: (krepao) (PetroviÊ, 1981 : 528; PetroviÊ, úpiÊ, 1981 : 529; IviÊ, PetroviÊ, 1981 : 537). Na bugarskata jazi~na teritorija nea ja poznavaat smoljanskiot i ve-lingradskiot so kostandovskiot i rakitovskiot podgovor. Vo tie govori e dobiena kako kontinuant na dvete nosovki (*†, *£), dvata era (*%,*&) i vokalot od sonantskite sekvenci r¼-r‰ i l¼-l‰ vo akcentirana pozicija, so taa razlika {to kako refleks na prednite *& i *£ ja palatalizira prethodnata soglaska, sp. då{ ‡ dƒ`d'åt, zåp ‡ zƒb'ås, r'åkƒ ‡ rƒk'åsƒ, kårf, dårv«, b'ål'hi, vål'k, i t''åmn«, l''åsnu, m''ås«, kl''åtvƒ (StoŸkov, 1968 : 89, 93). Morfolo{ki vo ovie govori, kako {to pokaùvaat primerive, ne e ograni~ena. Ovie se edinstveni govori kade {to e dobiena i od predni vokali. Taa funkcionira vo sistem identi~en so rado{ko-vev~anskiot (1.6.), koj isto taka se realizira vo akcentirana pozicija. 2.7. Od privedenive {est vokalni fonemi na istoriski plan tri od niv /ì, », ä/ se nasledeni od postarata razvojna etapa na makedonskiot jazik: /ì/ ja kontinuira praslovenskata samoglaska *y i se javuva kako relikt vo eden punkt na jugoisto~noto jazi~no pograni~je; /»/ gi kontinuira starite reducirani vokali *% i *& vo severnite govori (d»{, d»n), vo jugoisto~nite na pravecot Solun ‡ Drama ‡ Goce Del~ev (Nevrokop) go kontinuira *¼ (d»{), i se javuva kako refleks na *† na seta ju`na i zapadna periferija, kontinuirano na pograni~jeto so gr~kiot i aromanskiot (vla{kiot) dijalekten jazik, i vo oddelni zoni na zapad na pograni~jeto so albanskata jazi~na teritorija. Fonemata /ä/ so starata glasovna vrednost (v'ära) se za~uvala isto taka samo na ju`nata periferija vo govorot na Bobo{tica koj se nao|a vo opkruènie so albanski i aromanski jazi~en element, vo dve-tri izolirani naselbi (Suho, Visoka, Ilinec, Balevec) vo oblasta Bogdansko, isto taka opkruèni so neslovensko naselenie, i na krajniot istok vo nekolku punktovi na pograni~jeto so arhai~nite rodopski govori

54

55

na bugarskata jazi~na teritorija. Geografskiot raspored na punktovite kade {to se sre}avaat ovie fonemi nedvosmisleno pokaùva deka za nivnata reliktnost pridonesle balkanskite neslovenski jazici. Fonemite /ì/ i /ä/ se nao|aat ve}e vo faza na is~eznuvawe, dodeka fonemata /»/, koja ja poznavaat i aromanskite dijalekti, kako i albanskiot i turskiot jazik, ima vo sistemot stabilna pozicija. Fonemite /ƒ, å/ staromakedonskiot ne gi poznaval. Tie se dobieni so refleksacija na nosovkata *†, sp. rÓka > rƒka, råka, vo nekoi govori i so refleksacija na vokalnite *¦ i *þ (vƒlk, sƒrce ‡ vålk, sårce). I ovie vokali se javuvaat samo vo dijalektite na makedonsko-albanskoto, odn. makedonsko-aromanskoto pograni~je. Tie funkcioniraat i vo sistemite na nekoi albanski i aromanski dijalekti. Na zapadnata jazi~na periferija vo dva punkta, vidovme, funkcionira i vokalot /ä/ koj e dobien pak kako refleks na nosovkata *† i vokalnite *¦, *þ (räka, sälya, särce ‡ vo rado{ko-vev~anskiot) ili samo kako refleks na *¦ (särce ‡ vo kostursko-kostenariskiot govor). Fonemata /ü/ vo bobo{tenskiot govor se javila pod vlijanie na albanskiot. Site ovie vokali, kako {to pokaàvme, se javuvaat i na srpsko-albanskoto pograni~je, a na bugarskata jazi~na teritorija isto taka prete`no na ju`nata periferija ‡ vo Rodopite i vo Trakija, pak na me|ujazi~niot kontakt so neslovenskite balkanski jazici. Balkanskite neslovenski jazici, pred s# aromanskiot i albanskiot, pokraj gr~kiot i turskiot, odigrale va`na uloga vo formiraweto na vokalnite sistemi vo makedonskite dijalekti. Tie dejstvuvale vo dva pravci: vo ju`nite govori tie povlijaele da se zadràt starite vokali /ì, ä, »/, a vo zapadnite makedonski dijalekti pomognale da se razvijat novi glasovi ‡ da se obnovat po drug na~in vokalite /»/ i /ä/ i da se javat sosema novi ‡ /ƒ/, /å/ i /ü/. Krajna tendencija bila da se popolnat praznite mesta vo korelaciite so /a/, vo edni da se postigne korelacija po visina (a‡»‡ì), vo drugi korelacija po labijalnost (a‡å), i vo treti korelacija po tembar (a‡ä), t.e.

ü ì

»

ƒ

ä a å

1.2. FONEMATA /»/ 1. Pokraj vokalite /i, e, a, o, u/, koi se javuvaat na seta makedonska jazi~na teritorija, najop{iren areal zafa}a fonemata /»/. Nea ja poznavaat site isto~ni makedonski govori, site severni, pogolemiot del od kostursko-lerinskoto podra~je, i vo Zapadna Makedonija – gostivarskiot (gornopolo{kiot), debarskiot, stru{kiot, ohridskiot i prespanskiot bez jugoisto~nite sela. Kako marginalna fonema so ograni~ena distribucija se sre}ava u{te vo vele{kiot, vo skopskiot gradski govor zaedno so govorot na Blatijata, kako i vo govorite po Pelagonija. So drugi zborovi, /»/ otsustvuva vo vokalnite sistemi vo del od zapadnomakedonskite *† > /a/-govori, vo malorekanskiot, vev~ansko-ra-do{kiot, prespanskiot *† > /å/-govor, i na krajniot jugozapad vo govorot na Kostenarijata i vo del od nestramskiot vo Kostursko (v. karta 1). 2. Vo site makedonski govori {to go poznavaat vokalot /»/, toj se realizira vo silna pozicija pribli`no ednakvo. Se obrazuva vo sredniot del na usnata praznina so ne{to povisoko izdignuvawe na grbot na jazikot otkolku pri izgovorot na vokalot /a/ i bez u~estvo na usnite, koi zazemaat neutralna polo`ba. Po mestoto na obrazuvaweto vokalot /»/ e od zaden red, po u~estvoto na usnite ‡ nelabijalen (nezaokru`en), po obemot na otvorot vo usnata praznina ‡ tesen, a po stepenot na izdignuvaweto na jazikot e sreden. Spored akusti~kite priznaci po odnos na /a/ e difuzen, redundantno kompakten po odnos na /e/ i so sredna tonalnost. Vo oddelni dijalekti, }e vidime, /»/ se javuva vo pove}e pozicioni alo-foni. Osven toa me|u dijalektite vo vrska so fonemata /»/ se javuvaat razliki vo pogled na nejzinoto istorisko poteklo, a od toa zavisi vo golem stepen i nejzinata ~estota i distribucija.

3. Vo severnite govori fonemata /»/ istoriski e dobiena kako regularen kontinuant na jakite *%, *& : d»{, s»n, ru~»k, ‡ d»n, p»s, 'ov»s, t'»m»n, na sekundarniot ¼2 : r'ek»l, 'og»n, v'et»r; vo nekolku leksemi ja nao|ame mesto vokalnoto *þ vo sekvencata /l»/: sl»ba, sl»nce, sl»za, dl»go, tl»~e, potoa vo turskite leksemi mesto vokalot ı, sp. k»na, kalabal»k.

57

Vokalniot sistem na severnite govori se sostoi od slednive {est fonemi:

i u

e » o

a

Osven toa vo ovoj sistem funkcija na silabema vr{i i /…/, sp. '…{, '…ti, v'… – v'…»t – v'…ovi. Po stepenot na usniot otvor /»/ stoi vo korelacija so vokalot /a/ kako negov zatvoren (visok) parnik; so vokalot /e/ se oponira kako negov zaden, a so /o/ kako nezaokru`en korelat. Vo severnite govori /»/ se javuva vo site vidovi leksi~ki morfemi, sp. b»~va, v»{ka, d»n (vo korenska morfema), 'op»n»k, k'on»c, d»n»s (vo sufiksi), kako i vo ~lenskata morfema -»t : k'ow»t, p'et»l»t, a po analogija i vo morfemite -»v, -»n : ~'ovek»v, ~'ovek»n (vo skopsko-crnogorskiot). Po odnos na pozicijata vo zboroformite /»/ po pravilo se javuva vo me-dijalna pozicija. Vo finalna pozicija i na po~etokot se sre}ava samo vo slu-~aite kade {to do{lo do gubewe na fonemata /h/, sp. »l{ti, »lcna (< h¤-), m» (< m»h). Vo ovie govori /»/ mnogu retko vleguva vo grupa so drugi vokali. Osven vo slu~aite kako m'e»t, vr'a»t, ko`'u»t, kade {to se zagubilo /h/, drugi primeri ne se konstatirani. Na ovoj teren fonemata /»/ se javuva vo dva osnovni alofona ‡ [»] vo ak-centiran slog i [ƒ] ‡ fon blizok do /a/, vo neakcentiran slog, sp. d»n : dƒn'»s, t'»mƒn, l'»sƒn. 4. Vo gornopolo{kiot (Vidoeski, 1981 : 639) i vo del od tetovskiot govor, vo debarskiot, stru{kiot, ohridskiot, prespanskiot i kosturskiot govor fonemata /»/ se javuva kako kontinuant na nazalot *† vo leksi~kite morfemi, mesto sekundarniot ¼2 isto taka samo vo korenot, sp. gr»di, d»p, p»t, r»ka, – b»dnik, m»gla, m»ska, vo sekvencite /»r, »l/ kako kontinuant na vokalnite *¦, *þ, sp. »r{, »rkat, v»rni(t), d»rvo, p»rsti, – v»lk, g»ltka, `»lto, k»lk, p»lno. Vo red oddelni leksemi vo leksi~kite morfemi /»/ nao|ame i mesto vokalot /a/ koga se nao|a vo sosedstvo so sonantite /m, n, j/, sp. j»sika, j»gotka, m»mi{, m»{~ea, sn»ga, zn»et (Struga). Vo ohridskiot gradski govor i vo tetovskiot (Popovski, 1970 : 20), osven vo spomenative slu~ai /»/ se dobilo od /a/ vo akcentiran neinicijalen slog, sp. mag'»reto (: m'agare), mag'»rica (: magar'icata), t»p'»nite (: t»pan), i vo akcentski celosti: na-m'»jka-mu, na-m'»jka-mi (: m'ajka-mu), ov'»-dete, star'»-ku}a.

58

I ovie govori poznavaat {esto~len vokalen sistem vo koj fonemata /»/ isto taka obrazuva korelativni parovi so /a, e, o/ po priznacite zatvore-nost, zadnost i nezaokruènost. Me|utoa, vo ovie govori fonemata /»/ se javuva samo vo korenski morfemi (so isklu~ok na ohridskiot i gostivarskiot vo slu~aite kade {to se dobilo /»/ od /a/ vo spomenatata pozicija), ne moè da stoi vo finalna pozicija, a na po~etokot se sre}ava samo vo sekvencata /»r/ : »r{, »r|a. Mnogu se retki i vokalni sekvenci so /»/, osven onie na morfemskata granica so prefiks od tipot za»r|a, za»rì, pre»rti. Vo ovie govori neobi~ni se vokalni grupi so /»/, ako gi isklu~ime slu~aite kade {to ovaa fonema vodi poteklo od /a/, sp. zn»et, sn»o pokraj s»no (Ohrid). 5. Na potesnoto skopsko podra~je ‡ vo gradskiot i blatskiot govor fo-nemata /»/ se javuva vo ograni~en broj primeri mesto nosovkata *† vo leksemite: g»s, g»ze~ki, k»sna, mesto vokalot ı vo turski zaemki: k»na. Vo drugite slu~ai *† e zameneto so /u/ i so /a/, a vokalnoto *þ dalo /u/, osven vo ju`nite blatski sela kade {to ima kontinuant /»l/, sp. `»lto, k»lk. Fonemata /»/ vo ovoj govor vo spomenatite leksemi se javuva vo korenska morfema i vo medijalna pozicija. 6. Vo isto~nite govori (tikve{ko-mariovskite, {tipsko-strumi~kite i male{evskiot), i vo ju`niot del od centralniot dijalekt na prostorot me|u Bitola i Lerin vokalot /»/ se javuva kako kontinuant na *þ, sp. b»a, v»k, v»na, g»ta, `»to, k»k, m»ze, p»f, p»no, vo turskite leksemi mesto vokalot ı : ajg»r, k»na, pijal»k, i vo oddelni lokalni govori vo nekolku leksemi mesto *†, sp. g»sto, g»stak, k»draf, edn»~ (Radovi{). Vo pirinskite govori (blagoevgradskiot, sandanskiot, petri~kiot) osven toa /»/ se javuva i kako kontinuant na vokalnoto *¦ vo sekvencata /r»/: tr»n, sr»ce (StoŸkov, 1968 : 111). Vokalniot sistem vo site ovie govori go so~inuvaat fonemite /i – e, » – a, u – o/, a vo tikve{ko-mariovskite, {tipsko-strumi~kite i male{evskite vo funkcija na silabema se javuva i /…/: v'…ot, v'…ovi (Negotino). Vo ovaa grupa govori /»/ se javuva, kako i vo kosturskite, samo vo korenska morfema, ne moè da stoi vo finalna i vo inicijalna pozicija. Vo grupa so /r/ vo pirinskite govori sekoga{ /»/ se nao|a zad sonantot, sp. kr»f, tr»n, sr»ce. 6.1. Vo razlo{kiot govor (AleksievÍ, 1931 : 101), kade {to se javuva /»/ isto taka kako kontinuant na *þ, i vo sekvencata /r»/ kako kontinuant na *¦, sp, v»k, k»k, ‡ kr»f, tr»n, ima sedum~len vokalen sistem:

i u

e » o

ä a

59

Me|utoa, distribucionite mo`nosti i diferencijalnite priznaci na /»/ ostanuvaat isti kako vo male{evskite i vo drugite pirinski govori. 7. Vo ju`nite makedonski dijalekti (kajlarskiot, vodenskiot, meglenskiot, enixevardarskiot, gevgeliskiot (IvanovÍ, 1932 : 67, 74), dojranskiot, kuku{kiot, solunskiot (Oblak, 1896 : 13-15), frekvencijata na /»/ e zna~itelno pogolema vo odnos na site drugi govori, pa ima i ne{to po{iroka distribucija. Istoriski vo ovie govori /»/ se dobilo na pove}e na~ina: kako kontinuant na nosovkata *† vo korenski morfemi, sp. v»t'ok, g»ska, m»ka, r»ka, p»t, sk»p, na sek. ¼2 vo po~etnite slogovi: m»ska, m»gla, vo sekvencite /»l ‡ l»/ i /»r ‡ r»/ kako kontinuant na vokalnite *þ, *¦ : v»lk, v»lna, g»lta, dl»go ‡ d»lgo, sl»za ‡ s»lza, dr»vo ‡ d»rvo, tr»n ‡ t»rn, tr»nl'if, tr»ska ‡ t»rska, i mesto turskiot temen vokal ı : k»{la, k»na. Osven toa na ovoj teren vo neakcentirana pozicija /»/ se javuva i mesto /a/ ‡ so redukcija. Neakcentiranoto /a/ vo tie govori vo inicijalna i vo medijalna pozicija se realizira kako [ƒ] ‡ sreden glas me|u /»/ i /a/, ili pak se neutralizira so /»/, sp. z»p'ule, k»l'e{a, mƒg'are (Tremno ‡ Kajlarsko), ƒrƒm'ija, zƒ'ojga, lƒp'uj (Kroncelevo ‡ Vodensko), pƒz'ar, {ƒr'en (Dojran). Vo red slu~ai pred sonantite /r, l, n/ vo dolnovardarskite govori vokalot /»/ se javuva i na mestoto na /e/ vo neakcentirani slogovi, naj~esto na krajot, sp. v'it»l, 'or»l, p'et»l, g'ab»r, st'e`»r, gl'ad»n, k'or»n, 'ost»n (Tremno ‡ Kajlarsko), 'or»l, v'e~»r, u~'it»l (Kroncelevo ‡ Vodensko). Vo dojranskiot govor preminot na /e/ vo /»/ e u{te porasprostranet, sp. z»jt'in, m»jl'em, vud»n'ica (< voden'ica), guv»d'ar, m'a~»nce, p»r`'iva (< pre`'iva), ugl»d'alo, kr»v'et, d'ev»r, k'am»n, p'ep»l, p'al»c, m'ol»c (Furka). Na dojransko-gevgeliskiot del od dolnovardarskite govori i vo severnite kuku{ki sela vo brojni slu~ai vokalot /»/ go nao|ame mesto /o/ isto taka vo neakcentiran slog vo medijalna pozicija, sp. v'ujk»fci, t'atk»fci, l'eb»ve, r»g'ove, n'eg»f, s'edl»to, sir»m'ah, d'ed»-mu (Furka). Poradi nastanatite izmeni na otvorenite vokali vo neakcentirana po-zicija vokalniot sistem se javuva vo dve realizacii:

a) pod akcent ima {est vokali:

i u

e » o

a

b) vo neakcentirna pozicija vo vodenskiot, pazarskiot i vo del od so-lunskiot, kade {to se vr{i redukcija na neakcentiranite /e, a, o/ vo site pozicii, ima tri vokala:

i u

»

60

bidej}i neakcentiranoto /e/ se neutralizira so /i/, vo oddelni slu~ai, vidovme, i so /»/, /o/ so /u/ i /a/ so /»/, sp. dib'eli, iz'ik, p'oli (< deb'eli, ez'ik, p'ole), ‡ ul'ovu (< ol'ovo), »r{'in, v'od» (< ar{'in, v'oda) (Solunsko, Oblak, 1896 : 29). Vo spomenative govori fonemata /»/, osven vo slu~aite kade {to e dobiena so redukcija na /a/, ne moè da stoi vo finalna i vo inicijalna pozicija. Vo grupa so /r/, kako kontinuant na vokalnoto *¦ na po~etokot na zboroformite taa sekoga{ stoi zad sonantot, sp. r»{, r»è, r»ìn'ica (Tremno), r»{, r»j|a (Kroncelevo). 8. Vo sersko-dramskite, nevrokopskiot i lagadinskite (su{ko-viso~kiot) govori fonemata /»/ isto taka kako vo dolnovardarskite se javuva kako kontinuant na nosovkata *† i vokalnite *þ i *¦, sp. g»ska, k»{ta, r»ka (Suho, Visoka, Sekavec, Plevna), g»mba, d»mp, r»mbi{, s»mbuta ‡ pred labijalen konsonant, v»nyil, k»ndu, l»nk, m»n~ ‘ma`’ (Suho, Visoka), g»rlu, tr»n, `»lt, v»lna, sl»za (Visoka), g»rlo, vr»h, bl»ha, `»lt (Sekavec), s»rp, tr»n, dl»k, v»lk (Plevna). Vo dramskiot i vo nevrokopskiot *† e zameneto so /»/ i vo zboroobrazuva~kite i fleksivnite morfemi, sp.: ber»t, ed»t. No vo ovie govori vo izvesen broj leksemi vokalot /»/ se javuva i mesto nosovkata *£, sp. ~'»s, `'»nt×a (vo nevrokopskiot, Mir~evÍ, 1936 : 12), z'»t', z'»mam, kl'»tva, m'»ko (G. Brodi, Ivanov, 1977 : 65), m'»so, ~'»du (Kalapot, Ivanov, 1977 : 65). Osven toa na celoto podra~je od Solun do Goce Del~ev fonemata /»/ se dobila i kako kontinuant na golemiot er (%), a vo viso~kiot govor u{te i kako kontinuant na stariot *y. Vo dramskiot i vo gocedel~evskiot *% dalo /»/ vo site pozicii, zna~i vo site vidovi morfemi, dodeka vo su{ko-viso~kiot i vo serskiot samo vo korenskite morfemi, sp. b»~va, d»{, m»h, s»n (: ru~'ok, nos'o) (Sekavec), d»{, s»n, s»hne, v»t»k, p'et»k (Plevna), d»{', s»n', p''as»k (vo nevrokopskiot, Mir~evÍ, 1936 : 11), d»{, d»h, s»n no gƒrn'ok, v'ƒk'ot (Visoka). Zamenata na *y vo /»/ izvr{ena e vo site pozicii na zboroformite, sp.: b»l, v»m'a, k»s»lu, pl»tku, bl»h» (< *bl¼xy) (Visoka). Prethodnive primeri, ako se ima u{te predvid i redukcijata na neak-centiranoto /a/ vo /»/, kako i predavaweto so /»/ na turskiot temen vokal ı, dovolno ukaùvaat za po{irokata distribucija na fonemata /»/ vo makedonskite jugoisto~ni dijalekti vo odnos na drugite dijalekti {to ja poznavaat nea. No za ovoj teren karakteristi~no e i toa {to /»/ se javuva vo dva osnovni alofona ‡ [»] vo akcentiran slog i [ƒ] vo neakcentiran. Bidej}i ovie govori ja poznavaat redukcijata na otvorenite vokali, vo neakcentirana pozicija se neutralizira izgovorot na /»/ i na /a/, sp. d»{ : dƒ`d'ot, r»{ : rƒ{t'a, r'»kƒ : rƒk'atƒ : udƒj'a, k'ozƒ : kuz'atƒ (Visoka).

61

I vo razgleduvanive govori fonemata /»/ funkcionira vo sistem od {est vokali, osven vo su{ko-viso~kiot, gocedel~evskiot, razlo{kiot govor, kade {to ima sedum~len sistem:

i u

e » o

ä a 9. Vo govorot na seloto Bobo{tica, Kor~ansko, /»/ se javuva kako margi-nalna fonema, se sre}ava samo vo turski leksemi, sp. k»smet, f»t (t. fırt), 'az»r (t. hazır). Od ova proizleguva deka vo bobo{tenskiot taa ima mnogu ograni~ena distribucija. Vo ovoj govor osven toa vokalot /»/ funkcionira vo posloèn vokalen sistem ‡ od osum fonemi:

i (ü) u

e (») o

ä a Me|utoa, i ovde kako vo su{ko-viso~kiot /»/ obrazuva korelacii so vokalite /e, o, a/ po ve}e spomenatite priznaci.

10. Sumiraj}i s# {to e izloèno pogore sleduva sledniot zaklu~ok. ‡ Fonemata /»/ vo pomala ili pogolema mera ja poznavaat pogolem del od makedonskite dijalekti. ‡ Taa funkcionira naj~esto vo sistemi od {est fonemi so isklu~ok na su{ko-viso~kiot, razlo{kiot i gocedel~evskiot (nevrokopskiot), koi ja poznavaat u{te i fonemata /ä/, i vo kor~anskiot, kade {to se javuva /»/ kako marginalna fonema. ‡ Vo site makedonski dijalekti {to ja poznavaat fonemata /»/, taa ob-razuva korelativni parovi so fonemata /a/ – kako nejzin zatvoren (tesen), akusti~ki difuzen parnik, so /o/ ‡ kako nezaokruèn, nelabijaliziran parnik, a so /e/ obrazuva korelacija po priznakot zadnost, kako zaden korelat. ‡ Istoriski fonemata /»/ e dobiena:

a) kako kontinuant na silniot *% ‡ vo su{ko-viso~kiot, serskiot (vo korenska morfema), dramsko-ziljahovskiot i gocedel~evskiot (i vo korenski i vo afiksni morfemi); (karta 1);

b) kako kontinuant na dvata era (*&, *%) ‡ vo severnite govori (karta 2);

v) kako kontinuant na nosovkata *† (zaedno so sekundarniot ¼2) ‡ vo za-padnite (gornopolo{kiot, debarskiot, stru{kiot, ohridskiot, prespanskiot, kosturskiot) i vo ju`nite i jugoisto~nite govori (kajlarskiot, vo del od lerinskiot, vodensko-pazarskiot, solunskite,

62

gevgeliskiot, dojranskiot, kuku{kiot ‡ i toa samo vo korenskite morfemi, a vo su{ko-viso~kiot, dramskiot i gocedel~evskiot ‡ i vo afiksnite morfemi) (karta 3);

g) vo site makedonski govori kade {to se reflektirala nosovkata *† vo /»/ i vokalnite *þ, *¦ dale dvofonemni sekvenci so /»/ ‡ /»l, »r/, negde i /r», l»/ vo odredeni fonetski pozicii. Osven toa *¦ dalo /r»/ vo pirinskite govori (blagoevgradskiot, sandanskiot, petri~kiot i razlo{kiot) (karta 4). Vokalnoto *þ dalo /»/, kako {to vidovme, vo razlo{kiot, male{evsko-pirinskite, {tipsko-strumi~kite, tikve{ko-mariovskite, vo isto~niot del na vele{kiot i lerinskiot govor od Sko~ivirskata tesnina pa s# do ju`niot breg na Maloto Prespansko Ezero (karta 5);

d) na zapadnata periferija na pravecot Gostivar ‡ Debar ‡ Struga ‡ Ohrid ‡ Prespa ‡ Kostur, pa na jug s# do Gramos vo red leksemi fonemata /»/ se javuva mesto /a/ koga se nao|a vo sosedstvo so nazalen sonant, a vo oddelni slu~ai i zad /j/, sp. zn»m, m»{tea – m»{~ea, m»mi{, sn»ga (karta 6) i dr.;

|) vo govorot na lagadinskoto selo Visoka /»/ se javuva kako regularen kontinuant vo site pozicii na *y, sp. s»n, k»tka, r»ba (karta 7);

e) vo site dijalekti {to go poznavaat vokalot /»/ so nego se predava i turskiot temen vokal ı (vo zaemkite);

`) vo gradskiot ohridski govor i vo gornopolo{kiot, vklu~uvaj}i gi tuka i ju`nite tetovski sela, /»/ se javuva vo alternacija so /a/ vo akcentiran neinicijalen slog, sp. mag»reto : m'agare;

z) vo ju`nite i vo jugoisto~nite dijalekti na pravecot Kajlar ‡ Voden ‡ Gevgelija ‡ Dojran ‡ Kuku{ ‡ Solun ‡ Serez ‡ Drama ‡ Goce Del~ev /»/ se javuva isto taka vo alternacija so /a/, no ovde vo neakcentiran slog, a ponegde (vo dolnovardarskite i vo del od serskiot) alternira so /a/ isto taka vo neakcentiran slog (karta 8). 11. Fonemata /»/, ako gi isklu~ime govorite so redukcija na neakcenti-ranite vokali, vo pove}eto dijalekti se javuva vo medijalna pozicija, mnogu retko vo po~etokot, a do kolku se sre}ava vo oddelni lokalni govori, vo ovaa pozicija /»/ obi~no stoi vo grupa so sonantite /l, r/. Samo vo krajnite jugoisto~ni govori ‡ vo gocedel~evskiot i dramskiot, kade {to *% i *† se reflektirale vo /»/ vo site pozicii, i vo viso~kiot kade {to i *y dalo /»/, ovaa fonema mo`e da se javi i na krajot na zboroformite, sp. `'en» (op{ta forma) – vo gocedel~evskiot. 12. Mnogu se retki i vokalni grupi so /»/. Se javuvaat samo vo onie slu~ai kade {to se zagubila soglaskata /h/ i na toj na~in prethodniot slog stanal otvoren, sp. gra»t (< grah»t), me»t (< meh»t), ko`'u»t (< ko`uh»t), ‡ vo kumanovskiot i vo drugite severni govori (Vidoeski, 1962 : 75).

63

64

Retki se isto taka i sekvkenci od dve /»/. Osven vo ~lenskata forma na leksemata m» (< m»h) vo kumanovskiot, sp. m»»t, drugi primeri so dvojno /»/ ne se konstatirani. 13. Po odnos na konsonantskoto sosedstvo fonemata /»/ e relativno sta-bilna. Samo vo dramskiot mrva{ki govor i vo gocedel~evskiot zad palatalen konsonant vo ~lenskata forma za ma{ki rod taa se realizira kako ne{to napred povle~en fon (Plevna). 14. Po odnos na akcentot, vidovme, fonemata /»/ poka`uva varirawe vo severnite i vo jugoisto~nite (su{ko-viso~kiot, serskiot, dramskiot i gocedel~evskiot) govori. Vo severnite neakcentiranoto /»/ se realizira kako zna~itelno pootvoren fon, poblizok do /a/ ‡ [ƒ], sp. d»n : dƒn'»s, s»n : s'»nƒt : sƒnl'if, sƒ{'ije (Kumanovo), a vo ju`niot pojas neakcentiranoto /»/ se neutralizira so izgovorot na neakcentiranoto /a/, sp. dan'»ske : d»n, p'»kal, p'etal, `'edan. Vo dva osnovni alofoni /»/ se realizira, spomnavme, i vo su{ko-viso~kiot i dramskiot govor ‡ [»] pod akcent i [ƒ] vo neakcentiran slog, sp.: m»n~ : mƒn`'ot, d»{ : dƒ`d'ot – dƒ`'d''i, r'»kƒ : rƒk'atƒ (Visoka), d»{, s»n : kr'otƒk, sƒb'ira, kƒd'e (Plevna), d»{', s»n' : p'etƒk, p'äsƒk (vo gocedel~evskiot, Mir~evÍ, 1936 : 11; 33-34). Mali varirawa vo artikulacijata me|u akcentiranoto i neakcentira-noto /»/ nao|ame i vo drugite ju`ni dijalekti {to ja poznavaat redukcijata na neakcentiranite vokali, me|utoa, vo niv razlikite se pomalku izrazeni i tie se od poinakov karakter.

1.3. REDUKCIJA NA NEAKCENTIRANITE VOKALI VO JUGOZAPADNITE DIJALEKTI

1. Redukcijata vo ju`nite makedonski dijalekti vo pomala ili pogolema mera e zasegnuvana gotovo vo site dijalektolo{ki studii od toa podra~je. Osobeno za nea ima bogat materijal vo monografskite opisi na gevgeliskiot, vodenskiot, dojranskiot, kuku{kiot, solunskiot, su{ko-viso~kiot i sersko-dramskite govori, kade {to e taa i najintenzivna (IvanovÍ, 1932 : 55-70; DumevÍ, 1943 : 26-34; Peev, 1979, 1987; Golomb, 1963 : 220; Ivanov, 1977 : 95-113; Mir~evÍ, 1936 : 39-42). Pomalku vnimanie e obrnato na ovaa pojava vo zapadniot del od egejskoto govorno podra~je. Ovde }e se obideme da frlime eden op{t pogled vrz redukcijata vo kajlarskiot, lerinskiot i kosturskite govori.

2. Koga stanuva zbor za redukcijata vo makedonskiot dijalekten jazik,

treba da imame predvid dve pojavi kako osnovni: a) skratuvawe na vremetraeweto na artikulacijata na neakcentiranite vokali, i b) promena na bojata na vokalite vo istata akcentska pozicija. Prvata ima kvantitativen karakter i za nea e prifaten terminot kvantitativna ili koli~estvena redukcija. Nea ja poznavaat gotovo site makedonski dijalekti so sloboden akcentski sistem, {to zna~i i govorite vo Kajlarsko, Lerinsko i Kostursko.

Koli~estvenite promeni moàt da bidat pridruèni i so promeni vo kvalitetot na glasovite i toga{ imame kvalitativna ili ka~estvena redukcija. (Moèbi poadekvaten termin za nea bi bil kvantitativno-kvalitativna redukcija, bidej}i sodrì elementi i od kvantitativen i od kvalitativen karakter). Ovoj tip redukcija moè da bide so razli~en intenzitet i gi opfa}a samo niskite (otvorenite) vokali (a, e, o); tie vo takvata (nenaglasenata) pozicija ja povi{uvaat artikulacijata vo pravec na soodvetnite povisoki korelati. Celiot sistem pri takva situacija se reperkuira na sledniot na~in: a) pod akcent: b) vo neakcentirana pozicija:

/i/ /u/ [i] [u]

/»/ [»]

/e/ /o/ [÷] [«]

/a/ [ƒ]

65

Kako kraen rezultat od redukcijata se javuva neutralizacija me|u niskite vokali i nivnite visoki korelati, {to zna~i deka sistemot pod b) moè da se svede na tri osnovni alofonski vrednosti:

[i] [u]

[»]

bidej}i /e/ > [÷] > [i] : z'el÷n > z'elin ∼ zil'eni, /o/ > [«] > [u], 'ok« > 'oku, /a/ > [ƒ] > [»] : rƒb'otƒ > r»b'otƒ. 3. Kako pri~ina za redukcijata vo literaturata se istaknuva vozdejstvoto na silniot (dinami~niot) akcent. Spored ovaa teorija dinami~niot akcent pridonesuva na akcentiraniot slog da se angaìra tolku mnogu izdi{na energija {to neakcentiranite slogovi se artikuliraat sosema leèrno, poradi {to doa|a do skratuvawe na vokalite i do promena na nivniot tembr (Mir~ev, 1955 : 130). Toa zna~i ‡ spored ova mislewe ‡ treba da se razlikuvaat na fonetski plan silni vokali (pod akcent) i slabi vokali (vo neakcentiranite slogovi). Ovaa konstatacija najdobro moè da se demonstrira na primeri od govorite so podvièn akcent, sp. gr'eda – grid'ata, d'er'a – dir'e{, m'ori – mur'etu, 'oku – uk'otu ‡ vo su{ko-viso~kiot govor, b'aj»~ – b»j'a~i, 'elin – il'eni, ~'ov÷k – ~uv'eci Tremno (Kajlarsko). Vo nekoi lokalni govori vo odredeni pozicii vrz kvalitetot na reduk-cijata moàt da vlijaat i nekoi drugi, dopolnitelni fonetski okolnosti. Taka, na primer, vo gevgeliskiot, dojranskiot i vo del od kuku{kiot govor, i vo nekoi lokalni govori vo Sersko i Dramsko, neakcentiranoto /e/ vo sosedstvo so sonantite /m, n, l, l', r/ se reducira vo pravec na vokalot /»/ ili so nego se neutralizira, sp. j'arem > j'ar»m, k'oren > k'or÷n > k'or»n, 'orel > 'or÷l > 'or»l, prij'atel' > prij'at÷l' > prij'at»l', v'e~er > v'e~÷r > v'e~»r. Toa zna~i deka kako faktor {to moè da ja zasili i/ili da ja naso~i redukcijata moè da se javi i konsonantskoto sosedstvo, karakterot na konsonantite. 4. Vo pove}eto makedonski dijalekti {to ja poznavaat redukcijata kako ìv fonetski proces vokalite vo otvorena ultima ne podleàt na kvali-tativna redukcija, sp. niv'esta (< nev'esta), j'aguda (< j'agoda), dib'elo (< deb'elo), z'a÷~ko m'eso, uzdrƒv'ee (< ozdrav'ee), Furka (Dojransko); vo nekoi govori vo istata pozicija ne se reducira samo -e, sp. vr'eme, p'ole, r'»ce, n'osime, no: v'odƒ, kub'ilƒ (< kobila), kup'itu (< kop'ito), s'uu (< s'uo < s'uho) Kroncelevo, Vodensko, p'ole : s'elu i b'abƒ ‡ vo razlo{kiot. Pri~inite za vakvoto ograni~uvawe na redukcijata vo odnosnava pozicija, bez somnenie, se od gramati~ki karakter, za{to vo taa pozicija vokalite po pravilo ispolnuvaat morfolo{ka funkcija. Poradi toa Blaè Koneski istaknuva deka treba pokraj fonetski silna i slaba

66

pozicija da razlikuvame i morfolo{ki silna i slaba pozicija (Koneski, 1976 : 15-18). 5. Od jugozapadnite govori najintenzivna e redukcijata vo kajlarskiot govor i vo isto~nite lerinski sela na celiot grani~en pojas so vodensko-meglenskoto govorno podra~je. 5.1. Vo kajlarskiot govor na redukcija podleàt site ne-visoki vokali (e, o, a). Tie vo po~etokot i vo sredinata na zboroformite se izgovaraat kako zatvoreni alofoni [÷, «, ƒ] ili pak se neutraliziraat so /i, », u/ vo korist na poslednive. Stepenot na redukcijata e posilen vo slogovite {to se nao|aat neposredno do akcentiraniot slog. Vo otvorena ultima, pak, kade {to spomenative vokali se javuvaat vo funkcija na fleksivni morfemi, tie ne podleàt na kvalitativna redukcija. Ova samo kako op{ta konstatacija, a za nekoi isklu~oci }e kaème ponatamu za sekoj glas pooddelno. Sp.: /e/ > [÷] > [i]: gus÷n'ica, l÷kuv'ita v'oda, d'ev÷t, 'el÷n, vi~'era (< ve~'era), vrit'eno, dib'elo, div'ojka, dit'ence, ìl'ezo, nid'el'a, ~ir'e{a, ~'ovik – ~'ovikut (< ~'ovekot), br'ek – brig'o¹ (< breg'ovi), idn'o (< edn'o), no: vr'eme, s'eme, s'»rce, gr'ee, j'ade, 'imame, 'imate, im'ale : vr'emito, s'emito, s'»rcito. Vo zapadnite kajlarski sela vo izvesen broj leksemi neakcentiranoto /e/ se neutralizira so vokalot /»/. Gotovo redovno toa stanuva pred sonantite /l, r, n/ vo zavr{ocite -el, -er, -en, sp.: v'it»l, k'ot»l, 'or»l, p'et»l, – v'et»r (: vit'eri), g'ab»r (: gab'eri), st'e`»r (: sti`'eri), ‡ gl'ad»n, gn'us»n, 'es»n, k'or»n, 'ost»n (< gl'aden, 'esen,...), vo ograni~en broj primeri i vo zavr{okot -ec : kl'in»c, m'es»c, t'an»c (< kl'inec, m'esec), no i gl'ufic (< gl'ufec), i redovno vo klitikite me, te, se, ne, ve, negacijata ne i mnoìnskite formi od ‘sum’ – sme, ste : m»-v'ika, t»-~'e{e, s»-sm'ee, n»-v'ide, v»-s'aka, n»-mu`'el (< ne mo`'el), sm»-b'ile, st»-d'o{le. Ulogata na sonantite vo pomestuvaweto na artikulacijata na neakcentiranoto /e/ vo pravec na /»/ e nesomneno, i toa e potvrdeno i vo drugite ju`ni makedonski dijalekti. Vo klitikite /e/ > [»] za da se izbegne omonimijata so dativnite oblici kaj zamenkite (mi, ti, si, ni, vi) i so svrznikot ni. Redukcijata na /e/ > [»] vo sufiksot -ec moèla da bide potkrepena so analogija sprema obrazuvawata na -el, -en, -er. Kolkavo dejstvo moèla da ima mor-folo{kata analogija pokaùva i faktot {to vo eden del od kajlarskoto podra~je kade {to e akcentot fonetski fiksiran na penultima vokalot /e/ vo zavr{ocite ne se reducira pod vlijanie na mnoìnskite formi, sp. b'elek ‡ bil'ezi, ~'ovek ‡ ~uv'eci, j'arem ‡ jar'emi, 'elen ‡ il'eni, 'e~men ‡ i~m'enja, k'amen ‡ kam'enja, r'emen ‡ rim'enja, d'ever ‡ div'erja, g'u{ter ‡ gu{t'eri, v'eter ‡ vit'eri, st'eèr ‡ sti`'eri, pa i: v'enec ‡ v'enci, k'onec ‡ k'onci, m'olec ‡ m'olci.

67

5.2. Neakcentiranoto /o/ se realizira kako zatvoren alofon [«], no naj-~esto se neutralizira so neakcentiranoto [u], sp. v'ol ‡ vul'o¹ (< vol'ovi), st'ol ‡ stul'o¹, ~'ovek ‡ ~«v'eci / ~uv'eci, ~'orap ‡ ~«r'api / ~ur'api, p'ojas ‡ puj'asi, b'iul ‡ biv'oli, v'»tuk ‡ v»t'oci, r'u~uk ‡ ru~'oci, v'osuk ‡ vus'oci, ''izvur ‡ izv'ori, bur'ina (< bor'ina), guv'edo, gul'emi, dub'ituk, ugn'i{te (< ogn'i{te), up'a{e (< op'a{e), i kaj klitikite: du-n'ego, ut-kr'ava m'eso, ud-idn'o vr'eme (< od edn'o vr'eme) gu-z'eva (< go-). Vo otvorena ultima, kako {to spomnavme, neakcentiranoto /o/ ne podleì na kvalitativna redukcija, sp. guv'edo, d'edo, m'eso, s'elo, gul'emo, zil'eno, b'ilo, dujd'eno, no: guv'eduto, m'esuto, s'eluto, gul'emuto, zil'enuto. Isklu~ok pretstavuva 1 l. edn. na aoristot kaj glagolite od o-razdel i vo ~lenskata morfema za ma{ki rod vo selata kade {to krajnoto -t se ispu{ta, sp. aora vl'egu, d'ojdu, dun'esu, r'eku, isp'eku, nap'asu, ~len: b'ivulu (< b'ivolo), v'osuku, vudini~'aru, n'os – n'osu, 'orƒ~ – 'orƒ~u, zil'enju (< zel'enio), kr»st'avju (< kr»st'avio), pokraj vr'aut (< vr'aot), n'osut, d'obriut (< d'obriot) i dr. Redukcijata na /o/ vo /u/ vo ovie gramati~ki kategorii e izvr{ena koga krajnite slogovi bile u{te zatvoreni ‡ vo aoristot koga -h u{te se pazelo (r'ekoh > r'ekuh > r'eku) i vo ~lenot -ot pred da se zagubi -t (v'olot > v'olut > v'olu). Kaj ~lenot, kako {to pokaùvaat gornite primeri, procesot na ispu{taweto na -t ne e zavr{en, sp. n'osu i n'osut. Na ovoj na~in dobienoto -u (< o) vo spomenative formi posle toa se morfologiziralo, stanalo gramati~ki znak. Kaj glagolite od o-razdel vo 1 l. edn. na aoristot -u se generaliziralo vo site jugozapadni makedonski govori kade {to se zagubila fonemata /h/, sp. v'idu, d'ojdu, r'eku ‡ vo mariovskiot, d'ojdu, j'adu, r'eku ‡ vo jugoisto~nite bitolski sela, d'ojdu, pres'eku, odn'esu ‡ vo lerinskiot, kosturskite. 5.3. Neakcentiranoto /a/ se realizira kako [ƒ], i taka e naj~esto, poretko se neutralizira so [»], sp. sf'at – sfƒt'o¹ (sfat'ovi), slƒn'inta, b'ajƒ~ – bƒj'a~i, b'ajnƒr – bƒjn'ari, ili »b'olko, b»~'ilo, gl»v'ina, j»d'e, v'ikƒm / v'ik»m, i vo klitikite: dƒ-pr'ede, zƒ-v'oda, nƒ-t'ebe, no: v'oda, 'ima (na krajot) Tremno, Kajlarsko. 6. Gotovo e identi~na situacijata vo vrska so redukcijata i vo krajnite isto~ni lerinski sela, {to }e se vidi od primerite zapi{ani vo seloto êgan, sp. /a/ > [ƒ] > [»] ƒrƒm'ija, lƒduv'ina, r»b'ota, r»k'ija, /o/ > [«] > [u] b«jƒx'ija, «glid'alo, br'oj – bruj'ovi, 'orƒ~ – ur'a~i, b'ivul – biv'oli, /e/ > [÷] > [i] i [»] v÷l'igd÷n, l÷snut'ija, s÷g'a{in, 'elin – il'eni, 'ezik - iz'ici, z'elin – zil'eni, st'eìr – sti`'eri, k'amin, v'enic. Brojot na primerite so reducirano /e/ vo [»] ovde e ne{to poograni~en, se javuva glavno, pred l : v'it÷l, k'ot÷l i v'it»l, k'ot»l, 'or»l, p'et»l, p'ep»l, sv'»rd»l, a pred r vo g'»z»r (do kolku ovde ne se raboti za asimilacija). Vo otvorena ultima: 'ime, p'ole, m'oe, n'ie, m'ene, b'ere; m'esto, b'oso; `'ena, d'obra, d'o{la; vo

68

~lenot: dv'or – dv'oru, m'oj – m'oju, l'o{ – l'o{ju (< l'o{io < l'o{iot), 1 l. edn. aorist: d'ojdu, r'eku. 7. Kolku {to se odi pona zapad i pona sever od Kajlar intenzitetot na redukcijata opa|a. Na kostursko-lerinskoto podra~je pove}e moème da zboruvame za ostatoci od redukcijata, bidej}i taa e ograni~ena na odreden broj leksemi i morfemi. Za toj teren pove}e bi odgovaral terminot preglas na vokalite, i toa ne kako regularna pojava tuku leksikalizirana i gramatikalizirana. 7.1. Ne{to pove}e primeri so izvr{ena redukcija nao|ame vo vrska so /o/ i toa na celiot juèn pojas od Rudni~koto Ezero do Gramos i na sever pribli`no do linijata Slimnica (pod Gramos) ‡ Kostursko Ezero ‡ Neveska (pod Vi~) ‡ Ostrovsko Ezero. Vo na{ite materijali dobieni so anketi po pra{alnicite za Makedonskiot dijalekten atlas (MDA) i Op{toslovenskiot lingvisti~ki atlas (OLA) zabeleàni se slednite primeri so preglaseno /o/ > [u]: kul'era, gul'emo, puzd'erka, ruguz'ina, su'al'ka, ub'etka, udv'aj, r'u~uk, 'uruf, 'otruf, n'adur (< n'advor) ‡ vo jugoisto~nite lerinski sela, dunes'oja, pud'elite, puv'etka, tug'ava, ut'ide, ut-n'ivata (od-) (Zagori~ani), gud'ina, kuk'o{ka, kup'ito, kupr'iva, kur'ija, kur'ito, ku{'ul'a, mu~'ara, ub'etka, k'onup, m'itruf, st'avruf (Gorenci), bur'ija, k'onup (Tioli{ta), gud'ina, gurn'ica, kuk'o{ka, pust'e-l'a, putr'eba, pul'ica, pup'a|a, urn'ica, ur'alo (Kondorovi ‡ Kostursko Pole); (sp. i [klifov, 1973 : 39), gusen'ica, gud'ina, guvend'ar, gutv'a~ka, gulåmbi (: g'olup), gul'emo, gulem'in (mesec januari), kub'ila, kup'ito, kur'ija, kupr'iva, kuv'alna, kust'ente, ku{'ule, kuku{n'ik, kul'eno, kup'anka, kul'a~e, Kul'evica (< Kol'evica), kul'enda, kum{'ija, ku{n'ica, skupj'ani, bug'ata, buja`'ija, bur'ina, vuden'ica, dvur'ovi, pust'ina, puluv'ina, puj'a{~e, pupul'eka, rabutl'if, dum'ati, lup'ata, stup'alo, ~ur'api, 'izvur, k'onup, m'itruf (oktomvri), n'ikul' (dekemvri), r'azbuj, sf'ekur, s'ekuj / sf'ikuj, n'ikuj, 'uruf, t'akuf, sub'ere, su-tep'ani (so-) (Nestram), kup'ito, kuk'o{ka, hul'era, mu{t'eha (< mo{t'eha), mul'ivo, avduv'ica (< evdov'ica < vdov'ica), 'izvur, 'ostruf, k'onup, tug'as (Ezerec), uly'ica (< oly'ica < ¤`'ica), ~ur'api (Gali{ta), bur'ija, gul'emata yv'ezda, kup'ito, kuk'o{kata, kup'anka, ku~'ina, kur'ito, lup'ata (Markoveni); nekolku primeri se konstatirani i vo govorot na Bobo{tica (Kor~ansko), sp. ku{'ul'a, kunup (konop), da puglj'ända, pul'ica, suv'el'ka, ub'jäsvi, da ubl'jä~i (oble~i), da ub'uvi, up'inci (opinci), up'uta (oputa), ubuv'ejne, up'a{i, ub'et}e, uglend'alo, ubr'azi. Na seto ova podra~je /o/ > /u/ vo sufiksot -ok (> uk), sp. v'isuk, v'»tuk, m'ozuk (posle i moz'uci), p'oluk, p'upuk (pupok), sv'iuk G. Kotori ‡ Lerinsko, v'etuk, v'otuk, v'osuk, m'ozuk, p'esuk, p'etuk, p'otuk, ~etv'»rtuk (Gorenci), p'esuk, p'etuk Tioli{ta, bel'utuk, våtuk, òlt'utuk, p'opuk, p'esuk, pl'ituk, t'eùk Nestram, p'esuk, p'etuk Ezerec, v'osuk Markoveni, vo ~lenskata morfema -ot (> -ut) vo nestramskiot i

69

kostenariskiot govor: br'akut, dv'orut, z'etut, k'umut, l'ojut, m'oskut (< m'ozokut), p'oput, l'esnut (< l'esniot), t'e{kjut (te{kiot) Nestram, m'eut, st'aput, m'ojut (Ezerec), i vo 1 l. edn. na aoristot kaj glagolite od o-razdel (r'eku, s'eku) za {to stana zbor pogore. Od privedenive primeri se gleda deka najregularno /o/ se preglasuva vo /u/ vo ~lenskata morfema -ot (> -ut), vo 1 l. edn. vo aoristot (don'esu) i vo zavr{okot -ok (> -uk), a vo drugite slu~ai naj~esto /u/ nao|ame zad velarnite i zad labijalnite soglaski i toa prete`no vo pove}eslo`ni zboroformi. Eden broj od privedenive primeri so preglaseno /o/ zad velarnite i labijalnite soglaski sre}avame i vo zapadnite dijalekti i toa prete`no na pravecot Bitola ‡ Ohrid, sp. g'uve¹t, g'ulap, tak'u|ere, rog'uzina / rug'uzina, ogul / ugul, 'u{te / 'u{~e (< ho{te), 'ulera (< holera), a posebno vo tu|i leksemi od tipot: kumitet, kumunis, kumiti, kumisija, kumpanija i dr. i toa vo akcentirana i vo neakcentirana pozicija. Kako funkcionira odnosnava pojava vo kostursko-lerinskite govori najdobro ilustriraat primerite so fonetski stabiliziran akcent na penultima, sp. 'obras – ubr'azi, g'olup – gul'åmbi, 'izvur ‡ izv'ori, p'ojas ‡ puj'asi / puj'a{~e, sf'ekur ‡ sfek'ori, s'oj ‡ suj'ovi (Nestram). No od druga strana sre}avame i vakvi slu~ai: 'ubras ‡ ubr'azi (Bobo{tica), k'onup ‡ kon'upnovo, p'esuk ‡ pes'uci Ezerec, ~'urap ‡ ~ur'api (Gali{ta), m'ozuk ‡ moz'uci (Zeleni~), kade {to preglasenoto /u/ se zadràlo i vo akcentiranite slogovi ('ubras, ~'urap, pes'uci). Ova svedo~i deka preglasot, koj bil porano avtomatski i na ovoj teren, deneska se nao|a na etapa na negovata polna leksikalizacija i/ili morfologizacija. 7.2. U{te e poograni~en brojot na primerite so izr{en preglas na vokalot /e/ vo [i] i [»]. Vo na{ite zapisi i vo dosega publikuvanata literatura konstatirani se leksemite: dib'elo, iz'ero, ivr'ein, ini~'arin, iftin'ija, kisil'ina, klip'alo, lig'alo (legalo), misi~'ina, niv'esta, nid'el'a (Gorenci, [klifov, 1973 : 42), dib'elo, ìl'ezo, iz'ero, niv'esta (Nestram), dil'ek (< del'ek < dal'ek), xil'ezo, izmi}'ar, vi~'era, vi~'eren ~'ovek, pi{t'era (Ezerec), d'evit, d'esit (Mangila), vijav'ica, iz'erce, sid'elo (Tioli{ta). Preglaseno /e/ vo [»] i na ovoj teren se javuva na po{irok areal vo zavr-{okot -el : d'eb»l, k'ot»l, p'et»l, u~'it»l (Gorenci), k'ot»l, 'or»l, p'ep»l (Zeleni~), a potoa -»l > -al : k'otal, 'oral (G. Kotori, Lerinsko), k'otal, p'etal Markoveni, v'ital, k'obal, k'otal, k'utal, 'oral, p'etal, sv'erdal (Ezerec). Fonetskiot oblik -al potoa se pro{iril i na leksemite p'ekal (< p'ekol), s'okal (sokol), p'upal, t'opal (topol) (Ezerec, Vambel, Tioli{ta). Vo govorot na s. Nestram procesot dobil drug pravec ‡ so labijalizacija pod vlijanie na l temniot vokal se izmenil vo /u/: k'otul, p'etul. Vo jugoisto~nite lerinski sela /a/ mesto /e/ nao|ame i vo zavr{okot -er : g'azar, g'u{~ar, st'eàr G. Kotori, a vo krajnite isto~ni kosturski sela

70

zabeleàni se i formite: k'oran, 'ostan Zeleni~, 'edan, z'el'an, {'aran (Kondorobi). Vo govorot na s. êre{nica [klifov gi zabeleàl primerite: 'ed»n, z'el'»n, izl''up»n, pl'et»n, {'ar»n, i g'ol'»m (: gol'emi), ~'ov»k (: ~ov'eci), zdr'av»c, kako i formite m», t», s», n», v» (me, te, se, ne, ve) koga se vo prokliza: m»-v'ike, t»-b'are, s»-`'eni, n»-pl'a{e, v»-~'ekame, no: v'ikni-me, v'idi-ne ([klifov, 1973 : 43). Vo poseverniot del na kostursko-lerinskoto podra~je i vo del od prespanskite govori kratkite zamenski formi se javuvaat vo fonetskite oblici: ma, ta, sa, na, va. Na ovoj na~in bi moèle da se objasnat i fonetskite oblici ~ap'erok (< ~ep'erok) (Gali{ta), avduv'ica (< »vdov'ica < evdov'ica) i vodan'ica (< voden'ica) (Ezerec). 7.3. Najmalku ostatoci ima od redukcijata na /a/. Nekolku primeri pri-veduva [klifov od s. êre{nica: gr»d'ina, p»d'ina, pl'»n'ina, r»mn'ina, »vl'ija, »jd'utin i dr. ([klifov, 1973 : 39). Verojatno preku [»] vokalot /a/ se izmenil vo 1 l. edn. na sega{noto vreme kaj glagolite od a-grupa vo nestramskiot govor, sp. v'ikum, 'imum (< v'ik»m < v'ikam), no n'osa, b'era. Ulogata na labijalot m e o~igledna. 8. Me|u pova`nite posledici {to nastanale kako rezultat na redukcijata na prvo mesto treba da se istakne elizijata na neakcentiranite vokali, koja e osobeno izrazena vo dolnovardarskite govori. Vo jugozapadnite govori taa e zna~itelno poretka, kako {to e poretka i pomalku intenzivna i samata redukcija. Ne{to pove}e primeri se sre}avaat vo kajlarskiot govor i tuka taa e ograni~ena samo na vokalite {to se nao|aat neposredno pred fleksivnite morfemi, poto~no pred ~lenskite nastavki kaj imenskite zborovi, sp. tup'ola – tup'olta, tup'oli – tup'ol'te (< tup'olite), `'ena – `'enta (< `'enata), `'eni – `'ente (< `'enite), dib'ela – dib'elta (< dib'elata), dib'elo – dib'elto (< dibeloto), dib'eli – dib'el'te (< dib'elite), s'elo – s'elto (< s'eloto), s'ela – s'elta (< s'elata), p'ile – p'il'-to (< p'ileto), umr'eno – umr'ento (< umr'enoto), n'a{a – n'a{ta (< n'a{a-ta), n'a{te (< n'a{ite) itn. (Tremno). Posebno }e se zadrìme na ovaa pojava vo govorot na nekolku isto~ni lerinski sela koi neposredno grani~at so vodenskiot govor poradi posledicite {to gi predizvikala elizijata. Vo materijalot od seloto êgan (Vidoeski, 1978) elizijata na neakcen-tiranite vokali se javuva i kaj glagolite ‡ vo 1 i 2 l. mn. na sega{noto vreme, sp. pl'a~ime > pl'a~me, pl'a~ite > pl'a~te, v'ikame > v'ikme / v'ikma, v'ikate > v'ikte / v'ikta. Kako posledica na ova do{lo do izdeluvawe na korenskata morfema vo prezentskata paradigma, sp. pl'a~-ƒm, pl'a~-i{, pl'a~-e, pl'a~-me, pl'a~-te, pl'a~-ƒt; b'er-ƒm, b'er-i{, b'er-e, b'er-me, b'er-te, b'er-ƒt; v'ik-ƒm, v'ik-i{, v'ik-e, v'ik-me / -ma, v'ik-te / -ta, v'ik-ƒt. Vo imenskite zborovi nao|ame i vakvi elidirani formi: 'ezik – 'esku(t), m'ozuk – m'osku(t), ~'ovik – ~'ofku(t), r'azbuj – r'azbju(t)

71

72

(Vidoeski, 1978 : 66). Vo opredelenite (~lenuvanite) formi fonetskiot proces se odvival na sledniot na~in: 'eziko(t) > 'eziku(t) > 'ez(i)ku(t) > esku(t). Bidej}i imenkite od ma{ki rod vo neopredelenata forma zavr{uvaat na konsonant, vo opredelenata forma se reducira vokalot vo zatvoreniot slog. Ovoj proces stoi vo vrska so akcentot. Vo odnosniov govor silno e izrazena tendencijata akcentot da se zadrì na penultima niz celata paradigma. Vo neopredelenite formi toa se postignuva so prenesuvawe na akcentot po morfolo{ki pat, sp. d'evir – d'eviri > d'evir – div'eri, iz'ik – iz'ici > 'ezik – iz'ici. Bidej}i vo ~lenskite formi vakviot prenos ne se vr{i spored pravilata {to vaàt za ovoj govor, izlez se na-{ol so ispu{tawe na vokalot vo zatvoreniot slog neposredno pred ~len-skata morfema i na toj na~in akcentot ja zadràl penultimatskata pozicija: 'ezik – 'eziku(t) > 'ezku(t) > 'esku(t) : iz'ici – iz'icite > iz'icte, ~'ovik – ~'ov(i)ku(t) > ~'ofku(t) : ~uv'eci - ~uv'ec(i)te > ~uv'ecte. Taka se dobila paradigma so akcent na penultima: ~'ovik – ~uv'eci : ~'ufku(t) – ~uv'ecte. Tamu kade {to se javile fonetski pre~ki poradi mo`noto natrupuvawe na pove}e konsonanti koi{to po distributivnite pravila ne se mo`ni, se barale drugi re{enija. Na primer vo r'azbuj – rƒzb'oi vo opredelenata mnoìnska forma neak-centiranoto /i/ se konsonantiziralo (vo pozicija zad drug vokal): r'azb(u)ju(t) ‡ rƒzb'oite > rƒzb'ojte. Takov proces se izvr{il i vo opredelenite formi za ma{ki rod kaj pridavkite: b'el ‡ b'elio(t) > b'eliu(t) > b'elju(t). Taka i kaj pridavkite se dobila paradigma so akcent na penultima: b'el ‡ b'el'ju(t) : b'ela ‡ b'elta : b'elo ‡ b'elto : b'eli ‡ b'elte. Vo nekoi lokalni govori j moèlo da se asimilira so prethodnata soglaska, sp. b'elju(t) > b'el'ut, c'ƒrnju(t) > c'ƒrn'ut, ili prosto da se zagubi: b'elu(t), c'ƒrnu(t), zil'enu(t), 'aren ‡ 'arnu(t), v'isok ‡ vis'oku(t). Na ovoj na~in se dobil eden fonetski oblik na osnovata vo celata paradigma, sp. b'el-ø, b'el-a, b'el-o, b'el-i, b'el-u(t), b'el-ta, b'el-to, b'el'-te. Ne{to poinaku toj proces se odvival, na primer, vo pridavkata zel'en, vo koja primarniot akcent pa|al na krajniot slog, sp.: zel'en > z'elin ‡ zil'ena ‡ zil'eno ‡ zil'eni, vo opredelenite formi: zil'en(j)u(t) ‡ zil'enta ‡ zil'ento ‡ zil'ente. Toa zna~i deka vo neopredelenata forma za ma{ki rod akcentot se prenesol na penultima podocna, otkoga se izvr{ila konsonantizacijata na i > j vo ~lenuvanata forma. So ova ne se iscrpeni site mo`ni posledici {to nastanale vo odnosniov govor po elizijata. Se zadràvme na ovoj problem sakaj}i samo da ja istakneme va`nosta na redukcijata i sloènosta na procesite, kako i reperkusiite {to se odrazile i na fonetski, i na morfolo{ki plan.

1.4. POSLEDICI OD GUBEWETO NA KONSONANTITE VO INTERVOKALNA POZICIJA

1. Gubeweto na konsonantite me|u vokali e dosta ra{irena pojava vo makedonskiot dijalekten jazik. Najgolem areal zafa}a zagubata na intervokalnoto /h/. Vo ovaa pozicija /h/ se zagubilo ili se nao|a vo proces na gubewe gotovo vo site makedonski dijalekti, so isklu~ok na krajnite jugoisto~ni govori, koi neposredno grani~at so bugarskata jazi~na teritorija (sp. gi kartite priklu~eni kon glava 1.10. vo ovoj tom). Od drugite konsonanti, koi se gubat vo intervokalna pozicija, pogolemo prostranstvo zafa}a fonemata /v/. Gubeweto na intervokalnoto /v/, koe se vr{i najdosledno vo sosedstvo so fonemata /o/, e karakteristi~na dijalektna osobenost za zapadnoto makedonsko nare~je, sp. tovar > toar, osnova > osnoa, ~ovek > ~oek, polovina > poloina > polo¹na, ostavile > ostaile > osta¹le, lebovi > leboi > lebo¹, nevesta > neesta i dr. (Koneski, 1948 : 112-128). Primeri so zagubeno /v/ nao|ame i vo severniot del na kos-tursko-lerinskoto podra~je, kako i vo nekoi slu~ai vo sersko-lagadinskata oblast vo jugoisto~na Makedonija. Na dosta {irok areal vo Zapadna i Ju`na Makedonija se gubat vo in-tervokalna pozicija vo oddelni slu~ai i fonemite /j, d/, sp. taja > taa, odaja > odaa, moja > moa, brojat > broat; Bogorodica > Bogoroica > Bogoro¹ca, vodica > vo¹ca, ogledalo > oglealo, ponedelnik > poneelnik, gleda{ > glea{, zedov > zeov, jadi{ > ja¹{, vidi{ > vi¹{, sedi{ > se¹{, dadi{ > da¹{. Vo poograni~en broj primeri se zagubile i fonemite: /`/ – vaì~ka > va¹~ka, laì~ka > la¹~ka, kaì{ > ka¹{, moì{ > mo¹{, moèt > moet, /z/ – lozi{ta > lo¹{ta, flezi{ > fle¹{, /s/ – prese~et > pree~et / pre¹~et, pose~am > po¹~am, /g/ – blagoslov > blaoslof, koga > koa, sega > sea, nego > neo, /|/ – vi|at > viat, pre|eska > preeska > pre:ska. 2. Zagubata na spomenative konsonanti predizvikala vo red govori nova distribucija na vokalnite fonemi. Se sozdale mo`nosti da se najdat vo ne-posreden dopir gotovo site vokali i po toj na~in se obrazuvale red novi vokalni sekvenci koi porano vo dijalektite ne se sre}avale vo nekoi pozicii na zboroformite. Kako rezultat na novite odnosi {to nastanale me|u vokalite se javile red novi procesi. 2.1. Vo eden del od govorite novata distribucija na vokalnite fonemi dobila status na normalna pojava, taka {to deneska site vokali moàt da obrazuvaat grupi so sekoj, a se mo`ni i grupi od dva isti vokali, i toa vo

73

site mo`ni pozicii na zboroformite – vo ista morfema, na sostavot me|u dve leksi~ki morfemi, kako i na granicata me|u leksi~ka i fleksivna morfema. Takva e polo`bata vo del od severnite govori i vo severniot del od centralnite govori, sp. taa, neesta, pree~et, progoori, spiet, zmia, siot, smea, meot, meur, znae{, straot, maur, moe, toar, ~oek, ~uet, mua, suo (vo skopsko-pore~koto podra~je). 2.2. Vo severnite govori i vo del od skopsko-vele{koto govorno podra~je, kade {to se zagubila vo intervokalna pozicija samo fonemata /h/, vokalni sekvenci po pravilo se mo`ni samo na sostavot me|u leksi~ki morfemi, pred s# me|u prefiks {to zavr{uva na vokal i korenska morfema, sp. zaaka, poodi, preesapi, priima. Vo drugite pozicii nastanatiot hijat po gubeweto na konsonantot se popolnil so hijatski glas, ili poto~no /h/ > /v/, sp. snava, streva, dova|a, sova, muva (vo kumanovskiot i skopsko-crnogorskiot govor). Na eden tesen pojas me|u severnite i centralnite govori kako hijatski glas se javuva /j/, no samo koga se nao|a vo vokalnata sekvenca vokal od preden red, sp. streja, ~ojek, mejot, sijot. 2.3. Vo najgolem del od makedonskite govori dva isti vokali vo neposreden kontakt, koga ne se na sostavot me|u dve leksi~ki morfemi, vklu~uvaj}i gi tuka i prefiksite, se kontraktiraat vo eden fonetski dolg vokal, sp. snaha > snaa > sna:, glava > glaa > gla:, nevesta > neesta > ne:sta, progovori > progoori > progo:ri, bukovo > bukoo > buko:, zmii > zmi:. Ovoj proces najdosledno se vr{i vo govorite od zapadnoto nare~je, a vo poograni~ena mera i vo ju`nite dijalekti, negde kako zavr{en proces, a negde kako tendencija. Po ovoj na~in vo spomenative dijalekti nastanale novi, pozicioni dol`ini. 2.4. Novi fonetski dol`ini vo red makedonski dijalekti se javile i kako rezultat na asimilacija na raznorodni vokali. Vo nekoi jugoisto~ni dijalekti (strumi~kiot, dojranskiot, gevgeliskiot, kuku{kiot) gotovo site vokalni sekvenci se asimilirale vo korist na prviot ~len na sekvencata i potoa so kontrakcija se dobile dolgi glasovi. Sp.: /ia/ > /i:/ miam > miim > mi:m, piat > piit > pi:t, zmia > zmii > zmi:, nia > nii > ni:, piavica > piivica > pi:vica; /ie/ > /i:/ piene > piine > pi:ne, rie > rii > ri:, ubien > ubiin > ubi:n; /ea/ > /e:/ smea > smee > sme:, peam > pe:m, dujdea > dujde: (= dojdea), nea > ne:; /eo/ > /e:/ ~eloto > ~eolto > ~eelto > ~e:lto; /ae/ > /a:/ lae > laa > la:; /oe/ > /o:/ koe > koo > ko:, moe > mo:; /oa/ > /o:/ koja > koa > koo > ko:, moe > mo:; /oa/ > /o:/ koja > koa > koo > ko:, vodata > voata > vo:ta, soha > soa > so:; /ua/ > /u:/ muha > mua > muu > mu:, gluha > glua > glu:, obuam > ubuam (redukcija na neakcentiranoto o > u) > ubu:m; /uo/ > /u:/ duhovden > duovden > du:vden. Bidej}i vo tie govori vokalnite grupi se naj~esti na

74

krajot na zboroformite, na sostavite so fleksivnite morfemi, toga{ i dolìnite se naj~esto na krajot na zboroformite. Vo nekoi lokalni govori na spomenatiov areal asimilacijata se vr{i vo korist na vtorata komponenta vo sekvencata, sp. /ea/ > [a:] bea > ba:, nea > na:, sega > sea > sa: (s. Furka, Dojransko, Peev, 1979 : 8 nt). 2.4.1. Vakvi asimilacioni procesi na vokalni sekvenci od raznorodni vokali se poznati vo poograni~ena mera i vo nekoi zapadni govori. Na eden dosta {irok areal grupata /ao/ > /oo/ > [o:], sp. palavo > palao > palo:, ubavo > ubao > ubo:, g…bavo > g…bao > g…bo:, i redovno taka kaj pridavkite na -av vo formata za sreden rod. Ovde ovoj proces moèle da go zasilat i pridavskite formi na -ovo od tipot bukovo > bukoo > buko:. Od prespanskoto govorno podra~je poznati ni se i primeri so /oa/ > /o:/ vo druga pozicija, sp. javor > jaor > jo:r, |avol > |aol > |o:l, blagoslov > blaoslov > blo:slov, kova~ > koa~ > ko:~, tovar > toar > to:r, soval'ka > soal'ka > so:l'ka, otidoa > otido: pokraj ojdo:, stoat > sto:t, i vo Ohridsko: Jovan > Joan > Jo:n, osnova > osnoa > osno:, troa > tro:. 2.4.2. Na ohridsko-prespanskoto govorno podra~je na asimilacija podleàt i grupite /eo/, /oe/, /uo/, /ae/, koi potoa so kontrakcija se realiziraat kako dolgi vokali, sp.: /eo/ > [o:] nevol'a > neol'a > no:l'a, Smilevo > Smileo > Smil'o:, /oe/ > [e:] ~ovek > ~oek > ~e:k, /uo/ > [o:] Suvodol // Suhodol > Suodol > So:dol, /ae/ > [e:] zaek > ze:k, zaedno > ze:dno. Vo debarskite i ohridsko-stru{kite govori grupata /ae/ > [e:] redovno vo 3 lice mn. na prezentot, sp. vikaet > vike:t, a potoa dolìnata se prenesla po morfolo{ki pat i kaj drugite glagoli, sp. nose:t, bere:t. 2.5. Vo grupite so /i/ kako vtora komponenta, bez ogled na mestoto na ak-centot, vo zapadnoto nare~je i vo red drugi jugozapadni govori, vokalot /i/ se desilabizira, preminuva vo [¹] ili vo /j/ i na toj na~in so prethodniot vokal obrazuva diftongoid. Sp.: /ei/ > [e¹] strei > stre¹ / strej, orei > ore¹, sedit > seit > se¹t, /ai/ > [a¹] glavi > glai > gla¹, snai > sna¹, laìca > laica > la¹ca, pravit > prait > pra¹t, /oi/ > [o¹] moi > mo¹, lebovi > leboi > lebo¹, polovina > poloina > polo¹na, surovica > suroica > suro¹ca, broit > bro¹t, moìt > moit > mo¹t, /ui/ > [u¹] koùi > koù¹, muhi / muvi > mui > mu¹, suhi / suvi > sui > su¹ (site primeri se od zapadnite govori). Ovaa pojava ja poznavaat, kako {to spomnav, i jugozapadnite govori, samo tamu taa ne e tolku zabele`liva, bidej}i vo tie govori se poograni~eni mo`nostite za obrazuvawe na vakvi vokalni grupi, sp. banica > bainca > ba¹nca, vaì~ka > vai~ka > va¹~ka, l'udite > l'uite > l'u¹te, jadime > jaime > ja¹me, odi{ > oi{ > o¹{ (vo gevgeliskiot i kuku{kiot govor). No vedna{

75

treba da istakneme deka ova pravilo ne va`i za vokalnite grupi obrazuvani na sostavot me|u prefiks i leksi~ka morfema. 2.5.1. Vo nekoi ju`ni govori /i/ > [¹] duri i vo grupata /ii/, sp. pii{ > pi¹{, pii{e > pi¹{e, mii{ > mi¹{, i redovno taka vo 2 lice edn. na prezentot i vo 2 i 3 lice edn. na imperfektot kaj glagolite {to im zavr{uva op{tiot del na i. No ovde procesot bi mo`el da se objasni i morfolo{ki, sprema glagolite od tipot znai{ (< znae{), broi{, sei{ > zna¹{, bro¹{, se¹{.

2.6. Vo stru{kiot govor vokalot /i/ ja zagubil svojata silabi~na funkcija i koga se nao|a vo pozicija pred drug vokal, t.e. vo grupite /ia/ > [¹a], /io/ > [¹o], sp. sudia > sud¹a, rakia > rak¹a (i potoa > ra}a), Makedonia > Makedon¹a (> Makedon'a), Maria > Mar¹a; lo{iot > lo{¹ot, beliot > bel¹ot, negoviot > negov¹ot. Vo ograni~eni slu~ai ovaa pojava ja sre}avame i vo govorite od kuku{ko-dojranskiot region: istoria > istor¹a, Makedon¹a, belio > bel¹o, golemio > golem¹o (Dojran), devetio > devet¹o (s. Miravci – Gevgelisko), suiot > sujut, ubaviot > ubav¹ot (> ubav¹ut) (s. Stojakovo). Promenata na /i/ vo [¹] vo ~lenskata morfema za ma{ki rod e {iroko rasprostraneta vo jugoisto~na Makedonija – se sre}ava na celiot pojas od Kratovo i Kumanovo pa do Solun i Kajlar na jug. Dobien po fonetski pat formantot -jot / -jo, odn. -jut vo govorite so redukcija, posle lesno se {irel kako morfolo{ka edinica. 2.7. Diftongoidi od ovoj tip vo nekoi lokalni govori vo Zapadna Make-donija obrazuvaat i nekoi vokalni grupi vo sostavot na koi vleguva vokalot /e/ kako vtor ~len. Taka vo prilepskiot, bitolskiot, ki~evsko-pore~kiot i vo del od ohridsko-prespanskite govori grupata /oe/ > [ο¹], sp. govedo > goedo > go¹do, pove}e > poe}e > po¹}e, t…govec > t…goec > t…go¹c. Vo prilepskiot govor i grupata /ae/ > [a¹, aj]: kladenec > klaenec > klajnec, dvanaese > dvanajse, dvaese > dvajse. Vo broevite ovaa pojava e poznata na po{irok areal vo ju`nite na{i dijalekti, a vo glagolskiot prilog se generalizirala gotovo vo celata jazi~na teritorija, sp. vikae}i > vikaj}i, a potoa elementot -j}i se generaliziral kaj site glagoli, sp. nosej}i, berej}i. 2.8. Vo ohridsko-prespanskite govori /e/ > [¹], odn. /j/ i vo grupite /ea/ i /eo/. Sp. /ea/ strea > str¹a, lea > l¹a, sega > sea > s¹a, nea > n¹a, gleda{ > glea{ > gl¹a{, bea > b¹a, sedea > sed¹a:, Petreva > Petrea > Petr¹a:, /eo/ ~erevo > ~ereo > ~er¹o:, Petrevo > Petreo > Petr¹o: (Struga).

76

2.9. Na zapadnata periferija na ohridsko-prespanskoto podra~je se desilabiziral i vokalot /o/ vo grupite /oa/ i /oe/. Sp. /oa/ > /va/ : kova~ > koa~ > kva~, tovar > toar > tvar, toa > tva, soval'ka > soal'ka > sval'ka, gotova > gotoa > gotva:, zedoa > zedva:, dojdoa > dojdva: (Pe{tani – Ohridsko), lastoarka > lastvarka, donesoa > donesva: (Qubani{ta – Ohridsko); /oe/ > /ve/ : govedo > goedo > gvedo, ~ovek > ~oek > ~vek, jazoec > jazvec, otidoe > otidve: (Struga). Preminot na /o/ vo /v/ vo spomenative grupi, koj moral da projde preku neslogovno [×] i bilabijalno [w] (~oek > ~×ek > ~wek > ~vek) deneska e ograni~en na nekolku punktovi na makedonsko-albanskoto pograni~je vo Stru{ko, vo priezerskite ohridski sela (Pe{tani, Trpejca, Qubani{ta) i na nekolku sela na zapadniot breg na Prespanskoto Ezero. 2.10. Vo nekoi centralni dijalekti stegaweto na vokalite vo vokalni sekvenci se odvivalo po drug na~in, bez prethodni asimilacioni procesi. Taka, na primer, vo prilepskiot govor, delumno vo bitolskiot i ki~evskiot, grupata /oa/ dala diftong [oa], sp. koa~, toar, toa, a grupata /ea/ > [ea]: lea > lea, smea > smea, bea > bea (Ki~evsko, Demirhisarsko). Vo prilepskiot govor procesot na stegaweto oti{ol u{te podaleku, taka {to kako kraen rezultat se dobile dva {iroki alofoni: [¿] i [º], sp. smea > sm¿, peat > p¿t, koa~ > kº~, toar > tºr, osnoa > osnº (Koneski, 1949 : 255). 2.11. Posledicite od gubeweto na konsonantite vo intervokalna pozicija, kako {to gledame, se mnogubrojni:

1) Se sozdale uslovi za redistribucija na vokalite vo vokalni sekvenci.

2) Se javila cela serija alofoni, koi porano dijalektnata re~ ne gi poznavala.

3) Vo oddelni dijalekti se javuva i nov kvantitet. 4) Se dobile cela serija diftonzi i diftongoidi, koi isto taka porano

vo dijalektite ne bile poznati. 5) Vo vrska so difton{kite grupi vo red zapadni govori do{lo i do

promeni na mestoto na akcentot. 6) Kako rezultat na novata distribucija prednite vokali /i, e/ i labi-

jalnite /u, o/ vo odredeni pozicii se desilabizirale. 7) Od druga strana se javuvaat hijatski /j/ i /v/. 8) Site tie pojavi dlaboko ja zasegnuvaat strukturata na zboroformite,

sp. vod'enica > vod'einca > vod'e¹nca // vod'enca, pol'ovina > pol'oina > pol'o¹na // pol'ojna, n'evesta > n'eesta > n'e:sta // n'esta, n'evol'a > n'eol'a > n'o:l'a // n'ol'a, g'ovedo > g'oedo > g'ojdo, ~'ovek > ~'oek > ~o¹k, ili ~'e:k, ili ~vek.

9) Vo red govori ovie pojavi se odrazile i na konsonantizmot. Fonemata /j/ dobiena od /i/ ili /e/ isto taka stapuva vo novi odnosi so drugi

77

78

fonemi. Taka, na primer, vo nekoi dijalekti se javil eden nov vid palatalizacija, sp. r'akia > r'akja > r'a}a (kj > }), Maked'onia > Maked'onja > Maked'on'a (nj > n') (Stru{ko), j'akiot > j'akjot > j'a}ot, vis'okiot > vis'okjot > vis'o}ot, zel'eniot > zel'enjot > zel'en'ot (vo jugoisto~nite dijalekti). Ovie se s# procesi i promeni izvr{eni na fonetski plan. Me|utoa, ne se nezna~itelni i posledicite {to ja zasegnale morfolo{kata strana na zborot. Tie stojat naj~esto vo vrska so zagubata na fonemata /h/, na primer, vo 3 l. mn. na imperfektot i aoristot. No na niv tuka nema da se zapirame. Gubeweto na konsonantite vo intervokalna pozicija posebno ostavilo dlaboki tragi vo dijalektnata diferencijacija na makedonskiot jazik, i posebno vo dijalektnoto drobewe na zapadnoto makedonsko nare~je, vo koe i najmnogu naprednal procesot na gubeweto na konsonantite vo intervokalna pozicija.

1.5. KONTINUANTITE NA *% I *& 1. Vo slavisti~kata nauka odamna e poznato deka na najgolemiot del od makedonskata jazi~na teritorija t.n. reducirani vokali *¼ i *‰ vo jaka pozicija se izmenile vo /o/ i /e/ vo site morfemi, sp. *dъždь > da`d, *sъnъ > son, *pętъkъ > petok, *sъnъtъ > sonot, *dьnь > den, *tьmьnica > temnica, *jarьmь > jarem, *ostьnъ > osten, *těsьnъ > tesen, *ovьsь > oves, *ocьtъ > ocet, *konьcь > konec, itn. Ovaa osobina, koja spa|a i me|u najstarite inovacioni pojavi vo oblasta na makedonskiot vokalizam, istovremeno e i edna od najmarkantnite diferencijalni crti na makedonskiot standarden jazik po odnos na drugite ju`noslovenski jazici. Vo srpskiot / hrvatskiot dvata era (*%,*&) se izedna~ile glasovno i kako kraen rezultat od razvojot se dobil vokalot /a/: da`d, san, petak, dan, jaram, ostan, ovas, tesan, vo ju`nite i isto~nite periferni govori na {tokavskoto podra~je ima vrednost /»/: s»n, d»n, odn. /ä/ vo nekoi crnogorski dijalekti: sän, dän (IviÊ, 1985 : 160). Vo bugarskiot jazik *% > /»/: d»{, s»n, *& > /e/: den, vo dijalektite: *% = *& > /»/: s»n, d»n, ponegde i /å/: sån, dån, /ä/: sän, dän, vo eden broj zapadni govori *% > /a/, *& > /e/: san, den, i na pograni~jeto so severoisto~nite makedonski dijalekti (vo ]ustendilsko) *% > /o/, *& > /e/: son, den (StoŸkov, 1962 : 122-123). 2. Severnata izoglosa na kontinuacijata *% > /o/, *& > /e/ na makedonski-ot teren ne se poklopuva napolno so jazi~nata granica me|u makedonskata i srpskata jazi~na teritorija. Vo Severozapadna Makedonija, na [arskoto podra~je, taa ja preminuva dràvnata granica zafa}aj}i ja oblasta Gora i dopira s# do ju`nite ogranci na planinata Koritnik. Najseverni sela na toa podra~je so refleksacijata na *% > /o/, *& > /e/ se Bu~je, Krstec, Rap~a na isto~nite padini na Koritnik, Rade{a i Le{ane na zapadnite padini na planinata [ara, a na albanska strana vo dolinata na rekata Quma seloto Zapot, sp. b'o~ka, v'o{ka, do{, p'etok, ~'uekot (< ~ovekot), den, 'oves, p'alec, t'emen (Vidoeski, 1986 : 54-55). Na polo{kiot del, pak, severnata izoglosa na refleksite /o/ i /e/ ostanuva ne{to poju`no od dràvnata granica. Primeri so ovie kontinuanti prevladuvaat pribli`no do linija-ta {to odi od Tetovo kon planinata @eden. Od @eden izoglosata prodol-ùva na istok kon Skopje po pravecot na selata Bardovci ‡ Butel ‡ Mila-dinovci (ne{to malku severno od Skopje) i izleguva na s. Xidimirci (jugo-isto~no od Skopje na pravecot kon Ov~e Pole). Vo Isto~na Makedonija izo-glosata od s. Xidimirci odi po pravecot na selata Kne`je ‡ Vrsakovo ‡ Sudi} ‡ Zletovo, od kade {to svrtuva na sever pribli`no po dolinata na Zle-tovska Reka i preku Osogovskata planina izleguva na izvori{niot del na

79

Kriva Reka na pravecot na selata Drenak ‡ @idilovo ‡ Trnovo (Vidoeski, 1962 : 40). 3. Severno od spomenatava linija, vo severniot del na Polog (Tetovo), vo Skopska Crnogorija, Kumanovsko, Kratovsko i Krivopalane~ko *% i *& se izedna~ile spored {tokavskiot model (*% = *&) i se reflektirale vo /»/ vo site pozicii na morfemskata struktura na leksemite, sp. b'»~va, d»{, z'»lva s»n, i: d»n, l»k, l»n, t'»mno (vo korenski morfemi), s'»bere, s'»pre, dob'it»k, p'et»k, pl'it»k, – kot'»l, gl'ad»n, p'al»c, jar'»m, 'ost»n (vo formantite), l'eb»t, n'o`»t (vo ~lenskata morfema). Treba, me|utoa, da odbeleìme deka na ovoj teren kontinuantot /»/ se realizira vo dve alofonski raznovidnosti zavisno od akcentskata pozicija – [»] vo akcentiran slog, i [ƒ] vo neakcentiran, sp. b'»~va, v'»{ka, n'»}ve, s'»pne, mom'»k, z'»vre, l'»ko, kot'»l, ed'»n, kon'»c, jar'»m, oc'»t, no: bƒ~v'ar, vƒ{l'if, sƒpn'a, sƒbr'a se, dob'itƒk, kr'otƒk, v'»zdƒn, dƒn'»s, b'esƒn, l'ebƒc – vo kumanovskiot (Vidoeski, 1962 : 40-46), sƒber'e, p'etƒk, `'edƒn, v'enƒc : kon'»c, ru~'»k – vo krivopalane~kiot, op'»nƒk, t'»mnica i tƒmn'ica, s'»bra : sƒb'ira – vo skopskocrnogorskiot govor. 4. Vo ju`niot del na ovoj dijalekt na celiot pojas od [ar Planina i Te-tovo pa do Osogovijata i Kriva Palanka neakcentiranoto /»/ se neutralizira so vokalot /a/ vo istata akcentska pozicija, sp. t'akav, m'omak, p'esak, l'akat, 'ovas, gl'adan, sl'epac, izatk'ano, dan'»ske, v'»zdan – vo kumanovskiot (Vidoeski, 1962 : 45-46), p'etak, r'u~ak, b'olan, 'edan, k'onac, p'etal – vo ju`nite skopskocrnogorski sela, V'elidan, r'etak, sr'e|an Vratnica (Tetovsko), v'ital, dr`'a}an kow, w'ojan, 'utak, b'elijat kow – vo krivopalane~kiot govor. Privedeniov materijal pokaùva deka vrednosta /a/ mesto *%, *& e rezultat na fonetski proces izvr{en na odnosniov teren, a ne e vlijanie od strana. 5. Vo severnite makedonski govori na pograni~jeto so {tokavskiot srpski dijalekt vo vrska so refleksacijata na *%, *& zasluùva vnimanie u{te edna pojava. Na eden ne taka tesen pojas vo korenskite morfemi po pravilo mesto dvata era ima kontinuant /»/ so opi{anite dva alofona, a vo afiksnite morfemi, prete`no vo sufiksite i vo ~lenskata morfema za ma{ki rod mesto *% ima /o/, a mesto *& – /e/. Zna~i, se raboti za rezultati od dve raznodijalektni zoni. Ovaa pojava moè da se sledi na celoto pograni~je, no najizrazena e na severozapadnata i na severoisto~nata peri-ferija na makedonskiot jazi~en areal. Taka, na polo{kiot (tetovskiot) del vo govorot na s. Tearce, koe se nao|a na granicata me|u severnite *%, *& > /»/-govori i centralnoto dijalektno podra~je, konstatirani se slednive primeri: b'»~va, b»{, v'»{ka, d»{, d'»`dovnik, z'»lva, s»n, z'»vre, s'»pka, se s'»bralo, – d»n, d'»wum, l'»ko, l»n, l'»ni{te, p»kƒl – p'»kal, p'»sji, ~'»~ka (vo korenski morfemi), no: j'utok, 'opƒnok, sn'isok, t'»nok, ~'etv…tok, pokraj p'etak (*-ъkъ), gl'aden, `'eden, pokraj b'olan, 'edan, j'e~men, no 'ostaw

80

(*-ьnъ), j'unec, `'ivec, zdr'avec, k'onec i redovno /e/ vo suf. -ec (*-ьcь). Vo korenska morfema samo vo nekolku slu~ai nao|ame zameni *% > /o/, *& > /e/, sp. b'ozojna (< bozovina), p'ewu{ka, s'ega, {'epoti. Ve}e vo bliskoto selo Vratnica, koe se nao|a ne{to malku poseverno, osven vo leksemite p'ewu{ka, s'ega, so, s'obor, vo korenskite morfemi *%,*% > /»/: b»~va, d»{, z'»lva, m»f (< *mъxъ), s'»nuje, s»t, d»n, l'»sno, p»s, isto taka i vo prefiksite koga se akcentirani: s'»beri, s'»ble~e, s'»{ije, se s'»kri, s'»pne, a vo sufiksite ima kontinuant /a/: v'osak, j'utak, m'omak, m'u}ak, p'upak, 'opƒnak, p'etak, kr'otak, pl'itak, sn'isak, b'olan, d'esan, 'edan, l'»san, v'enac, j'unac, k'onac, sl'epac, t'etoac (< tetovac), kako i vo ~lenskata morfema -at : k'owat, ~'uekat (< ~ovekat). Bidej}i vo ovoj govor akcentot stoi na tretiot slog (mora), sufiksnite morfemi sekoga{ se neakcentirani. Vo selata {to se nao|aat ju`no od Tearce brojot na primerite so /»/ mesto *%, *& e s# pomal kolku {to se odi pona jug, sp. z'»lva, s»n, d»n, v'»zdan, l»n, t'»mno, no: b'o~va, do{, d'o`dalnik, z'ovre, s'opiwa, t'ogaj, ili: p'etal : 'orel, 'ostaw, 'edan : b'olen, gl'aden, r'aèw, i redovno /o/ vo sufiksot -ok : p'etok, n'izok, i /e/ vo -ec : p'alec, k'onec (s. Ratae). Vo gradskiot tetovski govor /»/ e konstatirano samo vo leksemite: m'»kne, s»n, d»n, v'»zdan, l»n, l'»sno, t'»mno, dodeka vo drugite slu~ai *% > /o/, *& > /e/. Razli~ni vrednosti vo korenskite morfemi i vo sufiksite moème da sretneme duri i vo srpskiot dijalekt vo oblasta Srete~ka @upa (Prizrensko), sp. b'»~va, v'»{ka, d»n, k»t, n» ve, s»t, tƒj, r'azƒpne, s'ƒkri, no: b'elutok, d'obitok, m'omok, 'opƒnok, p'etok, kr'otok (-ok), b'eden, b'olen, gl'aden (-en), br'atanec, v'enec, vr'anec, k'onec (-ec), 'oves, j'arem, k'otev (< kotel), p'etev (< petel) (Pavlovi}, 1939 : 53-58). Sli~na situacija so refleksacijata na *%, *& nao|ame i na skopskiot i ov~epolskiot teren, iako tamu preodnata zona ne e tolku {iroka kako vo Polog i vo Osogovskiot region. Eve primeri i od kratovsko-krivopa-lane~koto govorno podra~je, kade {to e akcentot sloboden pa moè da stoi i na sufiksite. Vo s. Luke (Krivopalane~ko) *%, *& > /»/ vo site pozicii: b'»~va, d»n, ru~'»k, jar'»m, oc'»t, kot'»l (pod akcent), v'osƒk, kot'»lƒt (neakcentirano); vo sosednoto s. Ogut: b'»~va, l»n, s'»pka, vret'»nca, iz'»tka, kvas'»c, ru~'»k, pet'»l, jar'»m – dƒn'ica, dƒn'»s, i: v'osak, ov'esan, pr'esan, kat'anac, kot'»lat, b'elijat, no i: pew'uga, e~m'en, sv'…del (vo oddelni leksemi); vo s. Borovo (se nao|a poju`no) zabeleàni se primerite: b'»~va, n'»}vi, t»j, ov'»j, l»n, op'»nci, mom'»k, ov'»s, or'»l, ost'»n, ven'»c (pod akcent) : r'u~ak, pr'azan, p~en'i~an, s'iguran, p'alac, no: j'arem, t…g'ovec, ud'ovec, {tipq'anec (vo neakcentiran slog). Vo sosednoto s. Gradec vo sufiksite redovno ima /o/ < *%, /e/ < *& bez ogled na akcentskata pozicija, sp. n'isok, pl'itok, r'etok, op'iwok, ru~'ok, t'esen, ven'ec, svet'ec, jar'em, ov'es, itn. Na kratovskiot teren kontinuacijata na *%, *& najreljefno ni ja prezentira materijalot od s. Dreveno (Probi{tipsko), sp. v'atok, p'etok, g'orok, `'eòk, n'isok, t'»nok : m'ozak, nap'…stak, op'inak, p'esak; bak'aren,

81

gr'ozen, èl'ezen, z'aden, m'uten : b'avan, vr'edan, gl'adan, d'…~an, or'atan (vol); ed'inec, j'azovec, k'onec, st'arec, i redovno so /e/; i ~lenskata morfema redovno se javuva vo fonetskiot oblik -o (< ot): d'o`do, l'ebo (site primeri se zabeleàni od edno lice).

6. Isto~nata izoglosa na refleksacijata na *% > /o/, *& > /e/ vo site pozicii na zboroformite odi po pravecot Solunski Zaliv (opfa}aj}i go Solun) ‡ Lagadina ‡ Struma (kaj Butkovskoto Ezero). Od Butkovskoto Ezero taa prodolùva na severoistok po levata strana na Struma zafa}aj}i del od Valovi{koto pole, ja se~e dene{nata dràvna granica me|u Grcija i Bugarija i svrtuva na sever po vododelnicata me|u slivot na Mesta i Struma (Pirin) s# do Rila severoisto~no od Blagoevgrad. Vo zonata na refleksacijata *% > /o/, *& > /e/ spa|aat i grani~nite bugarski dijalekti vo ]ustendilsko – }ustendilskiot, pijane~kiot, delumno i kameni~kiot (Umlenski, 1965 : 22-24). Vo jugoisto~nite makedonski govori (vo Solunsko, Vodensko, Kuku{ko, Sersko) poradi redukcijata na vokalite vo neakcentirana pozicija, vokalite /o/ i /e/, me|u koi i refleksite od *%, *&, se javuvaat vo alofonski raznovidnosti [«], [÷] – zatvoreni fonovi, ili pak tie se neutraliziraat so soodvetnite visoki korelati /u/, /i/, a vo nekoi lokalni govori vo odredeni fonetski okolnosti /e/ > /»/ so alofonot [ƒ]. Sp.:

(*% > o) b'o~va, v'o{ka, do{, toj, v'is«k, p''as«k, pin'ok, ru~'ok, gr'ad«t, l''ab«t (Kire~ ]oj, Solunsko, sp. Vukčević, 1901 : 102), b'ozil', v'o{ka, do{, z'olva, n'o{vi, son, s'opka, pis'ok (< pes'ok), du`d'ovna gud'ina (< do`d'ovna), p'etuk, kr'otuk, n'isuk (< p'etok,...), pis'okut (< pes'okot) – vo kuku{kiot (Peev, 1987 : 96-98), v'onka, son, s'ohna, kak'of, bel'utok, dob'itok, sl'adok, sobl'e~e, sob'ue – vo strumskiot (Ivanov, 1977 : 70).

(*& > e) v'ezme{, den, d'enes, len, ~es, vd'ovec, kl'inƒc (< kl'inec), k'onƒc, sv'»rdƒl (< sv'»rdel) – vo kire~}ojskiot (Ivanov, 1977 : 70), len, kut'el, ur'el (< or'el), kon'ec, b'olin, gl'adin (< b'olen, ...), v'enic (< v'enec) – vo kuku{kiot (Peev, 1987 : 100).

7. Isto~no od spomenatata granica (Solun ‡ Lagadina ‡ Butkovsko Ezero ‡ Pirin) ‡ vo su{ko-viso~kiot, lagadinskiot, serskiot, dramskiot, ziljahovskiot i gocedel~evskiot (nevrokopskiot) govor *% > /»/ so alofonite [»] pod akcent i [ƒ] vo neakcentirana pozicija, a *& > /e/. Vakva zamena vo site morfemi e sprovedena vo krajnite jugoisto~ni govori na pravecot Ziljahovo ‡ Drama ‡ Goce Del~ev, koi neposredno grani~at so bugarskite rodopski dijalekti, sp. d»{', izv'»n', s»n', sn'»ha, s'»hna, vo ~lenot: red'», um'» (pod akcent), sƒb'ira, d«b'itƒk, 'uosƒk (< v'osak), p''asƒk, p'etƒk, kr'otƒk, ~len: l''abƒ (Mir~ev, 1936 : 11), b'»~va, v'»{ka, z'»lva, n'»{kva, s»n, utv'»n (< otv»n), s'»beri, pes'»k, l'akut', tak'»f, nus'» (< nos'»t), m»`''» : bƒ~'v'ar', dƒ`'d'ovnik, sƒb'ujƒm, m'ozƒk – m«zƒk'», p'etƒk (Star~i{te), b»s, v'»zglavn'ica, d'»{tera, d'»no, d»{' – dƒ`'d'ovnik,

82

dub'itƒk (Zrnevo), b'»~va, d»{, s'»hna, p'etƒk, kak'»f (Plevna – Dramsko, v»n, v'»nka, v»s, v'»zglave, s»n, s'»bue, s'»bere, kak'»f, m»`'», sneg'» : dƒ`d'ov-na, sƒn'uvam, sƒb'iram, dob'itƒk, p'etƒk, kr'otƒk – vo ziljahovskiot (Ivanov, 1977 : 70). 8. Vo su{ko-viso~kiot, lagadinskiot, valovi{kiot i vo del od serskiot govor *% > /»/, glavno vo korenskite morfemi, dodeka vo afiksite i vo ~lenot mesto *% se javuva /o/, koe vo neakcentirana pozicija se ralizira kako [«] ili, pak, se neutralizira so /u/, kako {to be{e istaknato porano, sp. b'»n~'fa, b»nc – bƒny'o (< *bъzъ) – so sekundarna nazalizacija, v'»{ka, d»{' – dƒ`'do(t), d'»nu (< d'»no), d»h – dƒh'o(t), d'»ham, s»n – s»n'o(t), s'»n'a, s'»hnuvam, no: garn'ok, dub'ituk (< dob'itok), p''entuk (< p'entok), n'isuk, t''enuk, vo ~lenot -ot : sƒn'ot (vo Visoka), odn. -o : sƒn'« (vo Suho, Golomb, 1963 : 232), v'»nka, d'»`xi, d'»ham, is'»hni : v'»tuk, 'osuk (< v'osok), tƒk'of, l'ebu (< l'ebot) Negovan – Lagadinsko (Małecki, 1933 : 129), d'»`di, dƒ`del'ivo, z'»lva : ru~'ok p'etuk, m'ozuko Sekavec (Sersko), v'»nka, z'»lva, d»{ – dƒ`d'o, d«b'it«k, ru~'ok, pes'ok, n'oso, no i: v'osƒk, ~etv'»rtƒk, i vo ~lenskata forma kaj pridavkite: m'aliƒ, 'ostriƒ Kalendra (Sersko). 9. Vo jugoisto~nite makedonski *% > »-govori vokalot /»/ vo neakcentirana pozicija se izedna~il po glaseòt so neakcentiranoto /a/ i po toj na~in glasovno se izedna~ile sufiksite -»k (< *-ъkъ) i -ak (< *-akъ), sp. v'»tƒk, p''asƒk – p''asƒci, p'etƒk, dob'itƒk Plevna (Dramsko), v'»tƒk, ~it'»rtƒk Suho. Vo ovoj fonetski oblik kako sloboden formant -ak (< *-ъkъ) moèl da se {iri i vo *% > /o/-govori. Taka moàt da se objasnat formite: v'otak – vot'aci, m'ozak, p'etak, dolg'a~ak, kr'ehak, t'eàk pokraj pesuk (< p'esok) vo govorot na kosturskoto selo Ezerec (Vidoeski, 1984 : 89). 10. Vo razlo{kiot govor za etimolo{koto *% ima dve vrednosti: /a/ vo korenskite morfemi vo pogolem broj leksemi i vo ~lenskata morfema za ma{ki rod kaj pridavskite zborovi, i /o/ vo zboroobrazuva~kite morfemi i vo ~lenot kaj imenkite, sp. b'aze, b'a~va, v'anka, da{, d'aska, m'akne, s'ane (pod akcent), dƒ`d'e, dƒsk'ata, n'a{iƒ, n'ejniƒ, n'iskiƒ, i: v'ozras, belt'ok, vat'ok, `»t'ok, mle~'ok, pes'ok, kak'of, tak'of, breg'o, svet'o (< svet'ot), i vo neakcentirana pozicija: sub'iram (< sob'iram), vuz-rek'ata (< voz-), sus-m'ene (< sos-), v'olu (< v'olo < v'olot), p'opu (AleksievÍ, 1931 : 99-100, 111), v'anka, udv'anka, da{, mah, st'ariƒ – st'arijƒ, pokraj z'olva, toj, son', ru~'ok, pes'ok, kak'of, grad'o – vo Bansko (BDA III, karta 1-4, 6-7, 10, 86, 118-119). Vakva vrednost za *% poznavaat i bugarskite dijalekti na pravecot Sa-mokov - Elin Pelin (BDA III, karti 2, 3), zna~i na pograni~jeto me|u *% > /o/ i *% > /ƒ/-govori. Vo oddelni leksemi *% > /a/ i vo nekoi valovi{ki sela,

83

sp. san, mah, da{, v'anka (Ivanov, 1972 : karta 1 i komentarot kon nea; 1977 : 70). Razli~ni vrednosti vo ~lenskite formi kaj imenkite i kaj pridavkite mesto *% se javuvaat vo pove}e punktovi vo preodnite oblasti me|u *% > /o/ i *% > /»/-govori, sp. vr'ato, kl''u~o, m'ozuko : gul'emiƒ, sr'edniƒ p»rs, tr'etiƒ Dervi{an (Sersko), breg'o, svet'o, v'olu (< v'olo), no: st'ariƒ, n'a{iƒ Razlog (AleksievÍ, 1931 : 111). 11. Isto~nata izoglosa na kontinuantot /e/ < *& ja preminuva jazi~nata granica me|u makedonskata i bugarskata jazi~na teritorija. Takva zamena poznavaat site isto~ni i jugoisto~ni makedonski *% > /»/-govori, sp. d'en, l'en, pr'azin, `'edin (< `'eden) vo su{koviso~kiot (Golomb, 1963 : 232-233), l'esno, temn'ica, ov'es, oc'et, or'el, gl'aden, zvon'ec vo sersko-dramskite govori, d'en', l'en', p'en', {'ef vo gocedel~evskiot (Mir~evÍ, 1936 : 15 nt.). Vo ju`nite makedonski dijalekti na pravecot Kostur ‡ Kajlar ‡ Voden ‡ Solun ‡ Drama neakcentiranoto /e/, kako {to ve}e spomnavme, se neutralizira so /i/, a vo nekoi lokalni govori vo odredeno fonetsko opkru`uvawe i so vokalot /»/, odn. negoviot alofon [ƒ], sp. j'arƒm, 'ostƒn, k'otƒl, 'orƒl : gl'aden, k'onec Tremno (Kajlarsko), v'itƒl, v'»zƒl, k'utƒl, p'etƒl, ~'e{ƒl' pokraj b'olin, sv'etic Voden (Vidoeski, 1978 : 63-68), k'onƒc, kl'inƒc, vr'edƒn, gr'ozƒn, 'orƒl, ~'e{ƒl' : svit'ec, pit'el Miravci (Gevgelija), b'ol'ƒn, v'enƒc, 'orƒl i `iv'ec, kvas'ec, kut'el Dojran (Peev, 1979 : 19, 32), na`'al'ƒn, pr'azƒn Ajvatovo (Solunsko), b'olƒn, zl'atƒn Dramsko (Ivanov, 1977 : 72). Po ovoj pat odel razvojot na /e/ i vo formite k'obal, k'otal, k'utal, 'oral, p'etal vo kosturskiot kostenariski govor (Vidoeski, 1984 : 89). 12. Geografskata rasprostranetost na refleksot /o/ < *% vo korenskite morfemi kako najstabilen del na zboroformite dovolno svedo~i deka ne-govoto inovaciono ogni{te se nao|alo na makedonskiot jazi~en areal, podrazbiraj}i gi tuka i nekoga{nite makedonski dijalekti vo Grcija i vo Sredna i Ju`na Albanija (SeliÈev, 1931 : 285). Ottamu procesot se {irel na sever i na severoistok do granicite {to gi ozna~ivme pogore. Nadvor od dene{nite granici na makedonskata jazi~na teritorija odnosniov proces (*% > o) se stabiliziral na severozapad vo oblasta Gora, na zapadnite padini na [ar Planina (Vidoeski, 1986), i na severoistok vo ]ustendilsko na bugarskata teritorija. Me|utoa, vo afiksnite delovi na zboroformite, koi se inaku po svojata priroda i funkcija najpodvi`ni, refleksot /o/ < *% se javuva na po{iroka teritorija. Vo srete~kiot govor na srpskata jazi~na teritorija, vidovme, toj redovno se javuva vo sufiksot -ok (< *ъkъ). Tamu vo sufiksite redovno se javuva i /e/ mesto *&, dodeka vo korenskite morfemi dvata jera (*%,*&) se izedna~ile i se transformirale vo /»/. Milivoj Pavlovi}, koj e najdobar poznava~ na ovoj dijalekt, vrednostite /o/ i /e/ mesto *%, *& ovde gi objasni kako nanos od jug, od make-donskite dijalekti (PavloviÊ, 1939 : 66).¦

84

85

Kontinuantot /o/ < *% vo afiksite (vo prefiksot so- vo sufiksite -ok i -ov) i vo ~lenskata morfema -o(t) se javuva podlaboko i vo severozapadnite bugarski dijalekti (sp. BDA III: karti 4, 7, 167, 168, IV: karti 2-4, 6-7, 167) i toj tuka ne mo`e da se objasni fonetski od prosta pri~ina {to vo korenskite morfemi *% e zameneto so /»/ ili so /a/. Ostanuva kako najverojatno da go prifatime misleweto na Seli{~eva deka i vo ovie dijalekti (bez }ustendilskiot) /o/ < *% vo spomenative morfemi pretstavuva import od zapad (SeliÈev, 1918 : 24-29).

1.6. KONTINUANTITE NA VOKALNITE *¦ I *þ 1.0. Na makedonskata jazi~na teritorija mesto praslovenskite grupi *tъrt, *tьrt i *trъt, *trьt deneska gi nao|ame slednive vrednosti: …, »r, r», »r – r», år, år – ƒr, år – är, är, ƒr i ar. 1.1. Vokalnoto *¦ zafa}a naj{irok prostor. Toa se javuva vo severnite, centralnite, {tipsko-strumi~kite i pijane~ko-male{evskite govori. So drugi zborovi, se {iri na celata severna i centralna makedonska teritorija severno od linijata Lerin ‡ Demir Kapija ‡ Strumica. Na istok izoglosata na ovaa fonema odi ne{to pozapadno od rekata Struma na pravecot Petri~ ‡ Blagoevgrad (karta 1.1.). Sp.: v…ba, v…ti, v…snik, g…mi, d…vo, d…ì, z…no, k…s, k…f, …{ (Kriva Palanka, Kratovo, Kumanovo, Skopje, Vidoeski, 1953 : 156; 1962 : 58; Ugrinova, 1951 : 8), v…, k…f, p…sti, s…p, t…n, c…no ([tip, Radovi{, Berovo, Strumica, Negotino, Ro`den, Filipovski, 1954 : 13; Ku{evski, 1958 : 70), p…vo, s…ce, …|a, …t, {t…p (Prilep, Bitola, Ki~evo, Gali~nik, Pore~e, Skopje, Veles, Koneski, 1949 : 8; Vidoeski, 1957 : 40; Reiter, 1964 : 58). 1.2. Kontinuantot »r se {iri po zapadnata makedonska jazi~na periferija na celiot prostor od Tetovo do Prespanskoto Ezero. Granicata na toj del me|u »r i … ja so~inuva planinskiot venec Suva Gora, Bukovik, Bistra, Stogovo, Karaorman, Istok (kaj Ohrid), Bigla, Baba (kaj Bitola) i Neredskata Planina (jugozapadno od Lerin). Osven toa vrednosta »r go ispolnuva i makedonskiot teren ju`no od linijata Neredska Planina ‡ Nixe ‡ Koùf ‡ Belasica (karta 1.2.). Sp. b»rdo, b»r~it, v»rtit, g»rdo, g»rlo, »rtit (Gostivar), b»rzi, d»rvo, c»rven (êlopek, Seliçev, 1929 : 309), m»rdat, sm»rknat, p»rsten (Mavrovo), b»rgo, v»rnit, k»rst, t»r~it (Debar), v»rtit, v»rnit, c»rkof (Struga), d»rvo, m»rtof (Ohrid), v»rtit, se k»rstit, p»rsti, »r`je (Resen), g»rst, k»rf, nap»rsnik, p»rst (Kostur, KuzovÍ, 1921 : 96). 1.3. Vo vodensko-kuku{kiot, dojransko-gevgeliskiot, solunskiot i su{ko-viso~kiot govor paralelno so grupa »r vo oddelni slu~ai (naj~esto vo edno-slo`ni zborovi i vo grupi od pove}e soglaski) se javuva i izgovorot r». Sp.: g»rne, z»rnu : kr»f, pr»s, tr»n, sr»p (Voden, DumevÍ, 1943 : 25), vr»h, kr»s (Lu-kovec, Vodensko), v»rtam, s»rce : vr»fut, dr»ì, kr»sti, cr»kfa (Kulakija, Mazon – Vaillant, 1938 : 24), v»rba, d»rè, s»rce, c»rno : br»s,

85

vr»{nik, kr»s, kr»h~e, pr»s, cr»n, r»|a, r»òf, r»ànica (Bogdanci, Gevgelisko), v»rne, m»rzne, c»rven : vr»h, r»{ (Gevgelija, IvanovÍ, 1932 : 72), dr»{, kr»f (Vatilak, Solunsko, Oblak, 1896 : 39), vr»h, r»{ (Gradobor, Oblak, 1896 : 39), v»rba, s»rp, c»rno : r»{, r»|a (Kire~ ]oj, Vuk~eviÊ, 1905 : 116), b»rkam, d»rvu, g»rba~, z»rnu : dr»va, dr»ìm, kr»h~a, vr»ft, tr»n, hr»skam (Suho, Visoka, Golomb, 1962/63 : 237), k»rpa, k»rf : pr»s, tr»n (Suho, Oblak, 1896 : 39), g»rlo : gr»p (Sekavec, Sersko), v»rba, g»rp : kr»s, pr»s, vr»hci (Kalendra, Sersko), k»rvav, c»rven (Gorno Brodi), k»rf, k»rs, sƒrceto : krƒst'osah, smr»dlif, tr»ne, tr»nlif, tr»gna (Nevrokop ‡ Goce Del~ev, Mir~evÍ, 1936 : 36), svek»rva, G»rmen (Grmen, Nevrokopsko). Vo pirinskite govori vtorata varijanta (r») e u{te po~esta, negde taa i prevladuva (vo razlo{kiot, banskiot), a vo blagoevgradskiot moè da se smeta i kako edinstvena. Sp.: v»r{e, c»rven : br»za, vr»ba, vr»h, dr»vo, sr»p, cr»laf (Petri~), b»rdo, d»rvo, d»rì{ : vr»bnica, zakr»pka, kr»vnik, str»{al, br»s, vr»h, kr»s, sr»pove, tr»n (Bansko, AleksievÍ, 1931 : 101; Molerovi, 1954 : 10), dr»vo, kr»pa (Razlog, AleksievÍ, 1931 : 101; Molerovi, 1954 : 10), dr»vo, zr»no, etr»va (Pokrovnik, Blagoevgradsko, Hristova); (karta 1.3.). 1.4. Kontinuantot år zafa}a malo prostranstvo. Vakov izgovor poznavaat desetina sela vo debarskata oblast Drimkol (me|u Struga i Debar), isto tolku vo oblasta Golo Brdo (na albanska tritorija) i torbe{koto naselenie vo stru{kite sela Labuni{ta i Podgorci (karta 1.4.). Sp.: bår{len, vårt, gårklen, vårzanka, dårèle, dårvo, vårnit, kårt, kårtica, kårf, kår~it, kårstit, pårst, pårsten, år`'ajnca, sårce, sårp, ~årf, tårninka (s. Lukovo, Drimkol), bårgu, vårba, vårnit, dårvo, jåtårva, kår{a, mårtof, årbet, årìt, år{, år|a, sårna, tår~at, fårlit (vo govorot na Torbe{ite vo Xepi{te), bårzina, zavårtile, tårpile (Drenok), vårvit, zaåràl, cårveno (s. Ginovec, Golo Brdo), vårzi, pårviot, år`nal (s. Malestrani). 1.5. Vo govorot na stru{kite sela Rado`da, Vev~ani i Mali Vlaj, kako i vo govorot na seloto Lin, koe se nao|a na zapadniot breg na Ohridskoto Ezero na albanskata strana, izgovorot år se javuva samo zad labijalna soglaska, dodeka vo drugite slu~ai (zad nelabijalni) imame kontinuant är (karta 1.5.). Sp.: bårdo, bårgo, vårvit, vårf, tvårdo, mårdat, pårsten, fårl'at : gärne, gärci, se gär~it, därvo, därìt, är{, är|a, zärno, kärf, kärt, kärstoj, cärno (Rado`da). 1.6. Vo nekolku sela vo oblasta Reka (Debarsko) å pred r (år) mesto vo-kalnoto *¦ se javuva samo vo ednoslo`ni i dvoslo`ni zborovi. Vo trislo`nite i pove}eslo`nite imame varijanta ƒr (karta 1.6.).Sp.: vår, våron, gårp, kårf, kårst, pårst, sårp, år{, {~årk; bårzo, bårdo, vårba, gårlo, dårvo, dårìt, zårno, mårtof, år|a, årbet, pårvo, no: dƒràva,

86

~etvƒrtok, dƒrìme, ƒr|ata, pƒrvite. U{te podobro toa se gleda vo formite na ist zbor: kårst : kƒrstovi, år|a : ƒr|osa, dårvo : dƒrvoto, dƒrveno, cårven : cƒrveno, cƒrvenica, bårkat : bƒrkame, sårkat : sƒrkate, dårìt : dƒrìme, izdƒràf, izdƒràfte. Ova pravilo vaì i za akcentski celosti od tipot: vƒrzi-go, vƒrzete-go : vårzi, po-pƒrsti : pårsti, kriv'a-vƒrba, n'a-vƒrba : vårba (@irovnica, Petru{evski, 1951 : 58; Popovski, 1959 : 112). Vakov rezultat za *¦ nao|ame i vo govorot na Torbe{ite vo Markova Reka (Skopsko). Govorot na skopskite Torbe{i so ìrovni~kiot se sovpa|a i po red drugi va`ni osobenosti vrz koi moè da se zaklu~i deka vo postaro vreme tie pretstavuvale edna celost. Sp. od ovie sela: vårba : vƒrbata, vƒrbete, vårnet : nƒvarnat, gårne : gƒrniwa (G. Koli~ani, Drìlovo). 1.7. Kontinuantot ¿r ni e poznat dosega samo vo govorot na krajnoto ju-gozapadno kostursko selo Ezerec: b¿rzo, b¿r{len, v¿rsnik, g¿rne, d¿rvo, d¿r`'elje, ¿rt, ¿r{ta, k¿rtica, p¿rsti, s¿rce, t¿rn, ~¿rn, ~¿rven (karta 1.7.). 1.8. Vo govorot na kor~anskoto selo Bobo{tica *¦ e zameneto so ar : arì, barguj, carkva, ~arn, ~arf, ~arv'enik, ~arn'i~ka (Mazon, 1936 : 32) (karta 1.8.). 1.9. Kontinuantot ƒr se sre}ava vo jugozapadnite kosturski sela na prostorot me|u Kostur i Gramos, so isklu~ok na seloto Ezerec. Sp.: pƒrst, pƒrsten, cƒrvi (@elin), vƒrba, vƒrni, dƒrvo, kƒrf, ~ƒrno, ~ƒrvi (Radigoè), ƒr{, ƒrèn'ica, ƒrxa, vƒrba, vƒrni, gƒrlo, dƒrvo, ~ƒrn (Gali{ta), vƒro, vƒrni, gƒrmi, gƒrlo, sƒrt, ~ƒrven (Grat~e), bƒrzo, vƒrne{no, vƒr, cƒrno (Psore), ƒr{, vƒrba, se vƒrna, dƒrvo, mƒrtovec, ~ƒrveno (Smrde{, Mazon, 1923 : 19), ƒrt, pƒrst, sƒrce, tfƒrdo (Nestram), vƒrba, kƒrt, pƒrstok, stƒr{en, hƒr~i (Mawak, Małecki, 1934 : 323) (karta 1.9.). 2. Mesto grupite *tъlt, *tьlt i *tlъt, *tlьt ni se poznati vrednostite: ¤, »l, l», ƒl, ol (o×), ål (å×), al, äl, lu, », o, å, u. 2.1. Vokalnoto ¤ se sre}ava na dosta ograni~ena teritorija: vo malore-kanskiot (gali~kiot) govor, vklu~uvaj}i gi tuka i mija~kite oazi vo Bitolsko (Smilevo) i Vele{ko (Papradi{te i Ore{je), i vo del od ki~evskoto i pore~koto govorno podra~je. Sp.: b¤va, b¤skot, v¤k, v¤na, d¤k, d¤èn, d¤go, `¤t, jab¤ko, k¤k, k¤net, m¤zet, m¤wa, m¤~it, sp¤znet, p¤àj, p¤n, s¤za, t¤~et (Gali~nik, BeliÊ, 1935 : 104-105), v¤k, v¤na, m¤zet, p¤àf, s¤za (Makedonski Brod), jab¤ko, k¤nit, p¤no, s¤za (Vrane{tica, Ki~evsko, Vidoeski, 1957 : 49) (karta 2.12.).

87

2.2. Kontinuantot »l se javuva prete`no vo ju`nite makedonski govori: vo del od lerinskiot i vo kosturskiot, vo kajlarskiot, vodenskiot, gevgeliskiot, dojranskiot, kuku{kiot, solunskiot, lagadinskite, serskiot i gocedel~evskiot. Osven toa vakva zamena se sre}ava i vo nekoi zapadni periferni govori: na eden tesen pojas severno od gradot Tetovo (na linijata Tearce ‡ Prequbi{te), vo gostivarskiot, stru{kiot, vo govorot na debarska @upa, a vo centralnite oblasti na eden tesen pojas po dolinata na Vardar od Skopje do Veles i Babuna (karta 2.1.). Sp.: v»lna, g»lta, `»lwa, k»l~ista, p»lèw (Tearce, Tetovsko), b»lvat, v»lkot, d»lgo, jab»lce, s»lza (Mavrovo), b»lvat, b»lvajca, v»lnen, d»lìna, p»ln (Bani{te, Debarsko), g»ltat, m»l~it, m»lznica, p»lf ('Rànovo, Debarsko), v»lna, d»lgo, s»lza, g»ltat (Struga), v»lk, k»lnime, m»lyi (Zrnosko, Prespansko, Koneski, 1957 : 179), b»lvi, g»lta, k»lk, `»lt, k»lni, m»l~elif (Gra`dano), k»lk, g»lta, d»lìna (Gabre{, Kostursko), b»lfi, v»lci, g»lta, s»lyi, t»l~i{ (Rupi{ta), v»lna, m»l~i, st»lba (Kumani~evo, Kostursko), g»lta, `»ltnica, k»lk, m»l~i, s»lya, t»l~nik (Lerin), v»lk, d»lgo, m»lyi (Embore, Kajlarsko), b»la, v»lna, d»lìna, zak»lne, k»lve, k»l~i{~e, m»lznica, p»lno (Lukovec, Vodensko), v»lna, v»lneno, `»ltica, k»lnat, m»lznica (Gradovci, Skopsko), b»lvi, jab»lka, v»lci, k»l~i{te, m»lzeme, s»lzi, p»lno (Blace, Skopsko), v»lna, `»l~ka, k»lk (Bogomila, Vele{ko). 2.3. Vo krajnite jugoisto~ni govori na prostorot isto~no od Vardar i ju`no od linijata Gevgelija ‡ Goce Del~ev pokraj kontinuantot »l vo oddelni primeri se javuva i l», sp. v»lk, v»lna, s»lza : bl»ha (s. Kire~ ]oj, Solunsko, Vukčević, 1901 : 116), k»lna, p»lni : ml»knaa (Kulakija, Mazon – Vaillant, 1938 : 25), m»lze : ml»znica (Bogdanci), v»lna, `»lt, p»lni : ml»knuvum, sl»ba, `l»tka, `l»t, `l»tnikaf (Suho, Golomb, 1962/63 : 239), v»lna : bl»ha, vl»k, vl»~ica, vl»~ka koà, zl»~ka, pl»òk (Sekavec, Sersko), p»ln : bl»a, vl»ko, gl»ta, `l»~ka, ml»znica, ml»~e, kl»k (Kosturino, Strumi~ko), d»lgo, k»lk, v»lnen : zl»~ka, `l»tec (Dervi{an, Sersko, karta 2.2.). 2.4. Zamenata l» so pogolema doslednost se javuva i vo severnite govori, no samo zad dentalno-alveolarnite konsonanti d-t, s : dl»go, dl»ì, dl»àn, tl»~e, tl»~nik ili kl»~e (tl > kl), sl»nce, sl»za, sl»ba, sl»bica (Kriva Palanka, Kumanovo, Sveti Nikole, Skopska Crna Gora, Vratnica, Vidoeski, 1962 : 55); (karta 2.5.). 2.5. Vo {tipsko-strumi~kite, tikve{ko-mariovskite, male{evsko-pirinskite govori mesto *þ nao|ame ednofonemna vrednost ‡ ». Sp.: v»k, v»na, g»ta, da »cne, `»to (Dabiqa, Strumi~ko), d»go, p»n, `»t (Radovi{), `»~ka, `»to, p»no ([tip), k»ne, m»ze, m»wa, s»ba, s»zi (Trkawe, Ko~ansko), m»~i, m»wa, p»no, t»~nik (Kavadarci), b»a, v»k, g»tka, `»t (Staravina, Mariovo), b»a, v»na, `»t, p»h, p»no (Berovo, Peh~evo), p»h, s»za

88

(Blagoevgrad, StoŸkov, 1962 : 104), v»na, m»~i, s»zi (Pokrovnik, Blagoevgradsko, Hristova), v»k, v»na (Petri~), s»za, k»ne (Mendovo, Petri~ko, Georgiev), v»na, v»nes, d»go, g»tka, p»h, k»cam, m»~'i{, k»n'e{, s»zi (Razlog, AleksievÍ, 1931 : 101). Ju`nata izoglosa na kontinuantot » odi po pravecot Goce Del~ev (pominuva severno) ‡ Petri~ ‡ Demir Kapija ‡ Ostrovo ‡ Lerin. Na prostorot me|u Lerin, Prespansko Ezero i Bitola se ma{aat primeri so » i »l, a negde i so o, ol. Sp.: b»a, v»k, g»ta, k»ve, m»wa, m»zime, p»{ek, s»zi, t»~nik : v»lna (Drago{, Bitolsko), g»tka, `»t, k»k, no: p»lno i volna (Bukovo), b»va, m»ze, p»{af : v»lna, p»ln (Se-kulevo, Lerinsko), v»k, d»go, s»za (Bore{nica), k»k, `»tka, s»za, g»ta, b»-va, t»~i, p»{ok, `»t, d»go : k»lni, d»lìna, v»lk, v»lna, p»lni (Lak, Pres-pansko), v»k, d»k, p»n (Nered, Turje). Zapadnata granica na zamenata na *þ so » dopira do Pelister, Crna Reka i Veles. Vo oblasta Klepa (jugoisto~no od gradot Veles) primerite so » prevladuvaat, a kolku {to se odi pona sever od Veles brojot na primerite so ovaa zamena se smaluva. Ve}e vo grani~noto selo Rudnik i vo Letevci » moè da se sretne samo vo oddelni leksemi, sp. k»ca, k»k. ‡ Severnata granica odi pribli`no po pravecot Katlanovo (na skopskiot del) ‡ Sveti Nikole ‡ Kratovo. Vo oddelni leksemi » moè da se sretne i poseverno od spomenatava linija (karta 2.3.). 2.6. Kontinuantot ol (so raznovidnosta o×) se javuva vo zapadnite govori i toa: vo govorot na Skopska Kar{ijaka, vo gradot Tetovo i nekolku severoisto~ni sela, vo severniot del na pore~kiot govor, vo debarskiot, ohridskiot, resenskiot, bitolskiot, prilepskiot, meglenskiot i vo krajnite jugozapadni kosturski sela (karta 2.4.). Sp.: dolgo, molze, jabolknica (Nerezi, Skopsko), kolk, molznica, solza (Dra~evo), òlwa, òl~ka, molkum (Solwe), vo×k, go×ta, ò×t, ko×k, ko×~i{ta, po×àf (Tetovo, Stamatoski, 1957 : 232), volci, volna, òlwa, kolnet, polf, polàf (Zve~an, Pore~e, Vidoeski, 1950 : 19), goltat, polxaf, poln, stol~et (Plasnica, Ki~evsko, Vidoeski, 1957 : 50), bolva, dolgo, jabolko (Debar, Mihailov, 1954 : 13), volk, solza (Oboki), volna, òltica, kol~i{ta (Gorenci), mol~it, solyi, polno (Papradnik), bolva, dolgo (Zba`di), mo×~it, po×no, so×za (Orovnik, Ohridsko), vo×k, vo×na, ò×to, zako×nit, ko×koj (Resen), volna, volci, dolgo, òl~ka, kolk, polno (Bito-la, Prilep, Koneski, 1949 : 7), bo×ska, bo×va, vo×na, ò×~ka, ko×ve, po×nu, to×~nik (Tresino, Meglensko), bolha, volk, volneno, dolgo, golta, òltak, òltica, kolk, mol~i, polna mese~ina, solza, solce (Ezerec, Kostursko), volnen, volci, golta, mol~i, polno (Nestram), bola, molyi, solya (Stensko). 2.7. Vo ju`nite prespanski sela vo brojni primeri konsonantskata kom-ponenta na kontinuantot na vokalnoto *þ se zagubila (o× > o). Taka imame, pokraj vo×na, ko×nit, po×no, i: boawe, Bogarin, vok, dogo, gota, òtica,

89

jaboko, mozi, mo~i (Qubojno, [trbovo, Dolno Dupeni), ko~i{te, mokni, moze, to~e, to~nik (Braj~ino), vok, soza, sa smoknaf, to~i, to~nik (German), bovi, kok, òtica (Krani, Arvati), Bogarin, bova, vok, vo~ica, gota, dogo, òt, òtnica, jaboka, kok, moznica, sozi, to~uk, no: volna, poln, kolni, kol~i{ta (Nivica, Robi). Po nekoj primer so o mesto *þ moè da se sretne i vo jugozapadnite bitolski sela, sp. boa, dogo, ò~ka, jaboko, kok, kofa, potok, to~nik (Dihovo), jaboka (Bukovo). Treba samo da istakneme deka kontinuantot na *þ fonetski ne se realizira ednakvo vo site prespanski sela. Vo poju`nite, kade {to e nosovkata *† zameneta so å, od *þ isto taka se dobilo å (karta 2.6.). 2.8. Vo oblasta Drimkol (na levata strana na rekata Drim, me|u Struga i Debar) i vo Golo Brdo za vokalnoto *þ nao|ame dvofonemna grupa ‡ ål i toa vo site pozicii: vålna, jabålko, sålya (Klewe), bålva, vålk, gåltaj, dålk, `ålt (Modri~), dålgo, `ålwa, jabålko, `åltok, kålk, målyime, mål~it, pålxaf, pålf, pålno, sålyi, tål~nik (Lukovo); (karta 2.7.). 2.9. Vo govorot na stru{kite sela Rado`da, Vev~ani i Mali Vlaj ima dve vrednosti, kako i mesto vokalnoto *¦ : ål (zad labijalni i dentalni soglaski), sp. bålvi, vålk, vål~ica, vålna, målyime, målynica, jabålko, målnata, påln, pålxaf; dålgo, sålya, tål~ek, pålxaf i äl (zad mekonep~ena soglaska): gältka, gältame, kälk, kälkoj, käl~i{ta, kälnit (Rado`da); (karta 2.8.). 2.10. Dve raznovidnosti se javuvaat i vo torbe{kite govori vo Reka (De-barsko) i vo Markova Reka (Skopsko): ål ‡ vo ednoslo`ni i vo dvoslo`ni zborovi i ƒl ‡ vo trislo`ni i pove}eslo`ni. Sp.: båla, vålna, gåltat, dålgo, `ålto, kålnal, mål~it, pålno, sålya, no: vƒlneno, progƒlta, dƒlìna, po`ƒlte, kƒlneet, mƒl~eme, zamƒl~i, pƒlneme (@irovnica, Popovski, 1959 : 111), båla, vålk, sålya, gåltat : vƒl~ica, vƒl~icana, gƒltame (D. Koli~ani), sålya, `åltok, vålci : sƒlyata, `ƒltica, jabƒlko (Drìlovo, Skopsko); (karta 2.9.). 2.11. Vo kor~anskiot govor *þ e zameneto so al : bala, valna, dalgo, àlt, kalk, kalni, mal~i, malyi, alxica, paln, salya, salce (Bobo{tica, Mazon, 1936 : 32); (karta 2.10.). 2.12. Sli~en rezultat nao|ame i vo jugozapadnite kosturski sela, samo {to vo niv vokalnata komponenta se izgovara ne{to malku pozatvoreno otkolku vo kor~anskiot (ƒl): bƒla, vƒlk, vƒl~'ica, dƒlgo, `ƒlto, kƒlk, kƒlni, pƒlno, sƒlnce, sƒlyi (Radigoè), vƒlna, mƒl~i, mƒlyi, sƒlya, sƒlce, stƒlbja, tƒl~i (Gali{ta), vƒlneno, `ƒltukok, mƒl~i (Grat~e), vƒlna, pƒlno (Psore), vƒlk, vƒlna, dƒlk (@elin); (karta 2.11.).

90

2.13. Kontinuantot u se {iri vo severna Makedonija na jug do linijata Vratnica (severno od gradot Tetovo) ‡ Skopje ‡ Sveti Nikole ‡ Probi{tip. Sp.: buva, vuk, vu~ica, vuna, jabuka, muze, muwa, puàqke, pun, spuzna se, ùt, kuk, ku~ista (Kumanovo), vu~e, ù~, ùwa, kune, duboko (Ku~evi{te, Skopska Crna Gora); (karta 2.5.). Zad labijalnite soglaski vo oddelni leksemi u < *þ se sre}ava i zna~itelno poju`no od spomenatava linija, sp. buva, vuk, ù~ka, jabuka, muze, puàv (Skopje), buva, vuci, muznica (Belimbegovo, Skopsko), bua, jabuka (Tetovo), bua, vuk, jabuka, puno, puàjka, puzna se (Ko~ani, [tip), j'abuka (Radovi{, Strumica), jab'uka (Miravci, Gevgelisko), bua, jabuka, mu~i, puh (Mendovo, Petri~ko, I. Georgiev). 2.14. Vo severnite govori pokraj u se sre}avaat i kontinuantite lu i l». Tie se javuvaat samo zad zabno-vene~nite konsonanti d-t, s (v. pogore). Prviot kontinuant (lu) e po~est vo najsevernite kumanovski i skopsko-crnogorski sela, sp. sluba, slubica, slup»c, sluza, slunce (Ku~evi{te, Skopsko; Kumanovo). Vo krivopalane~kiot so lu se poznati i leksemite `qu~ka i `quna (Vidoeski, 1953 : 207). Site privedeni primeri vo raznovidnosta so lu (odn. qu) poznati se i vo grani~nite srpski ju`no-moravski dijalekti (Beli¢, 1905 : 114). Vo ju`niot pojas na krivopalane~kiot, kumanovskiot i skopsko-crno-gorskiot, kako i vo vratni~kiot govor vo Dolni Polog, potoa vo kratovskiot i ov~epolskiot vo spomenatava fonetska pozicija se javuva l» : dl»k, dl»àn, sl»za, sl»nce, zasl»ni, sl»p, sl»ba, sl»bica, tl»~nik, tl»~e pokraj kl»~e (tl > kl), otade posle i kl»caw. Na ovoj teren so l» po~esto se sre}ava i gl»ta so izvedenkite gl»tne, gl»t, gl»tka (vo Krivopalane~ko, Kumanovsko); sp. go i kumanovskoto l»cne, l»cka (< h¤cne, h¤cka). Kako kontinuant na vokalnoto *þ treba da se smeta vo severnite i is-to~nite govori i vrednosta l» vo dl»bok (Vidoeski, 1962 : 56). 2.15. Nekoi od gornive primeri vo raznovidnosta so l» se javuvaat na pogolem areal vo isto~na i jugoisto~na Makedonija. Formata dl»k (dl»ga, dl»go) se upotrebuva i vo ko~anskiot, {tipskiot, blagoevgradskiot, vo oblasta na Belasica od Dojran do Petri~, vo Lagadinsko, a ne e nepoznata i vo dolnovardarskite govori, sp. dl»nuk (Suho, Golomb, 1962/63 : 239), dl»gu (Novo Selo, Solunsko, Oblak, 1896 : 39), dl»ì (Kulakija, Mazon – Vaillant, 1938 : 25). Fonetskata raznovidnost sl»nce kontinuirano se javuva na dva areali: vo severna i vo jugoisto~na Makedonija. Ju`niot areal gi opfa}a serskiot, lagadinskite i dolnovardarskite govori (kartata 3.1.). Me|u ovie dva areali i na zapad do P~iwa, Vardar i Crna se upotrebuva formata s»nce. Sporadi~no taa se sre}ava i po zapadnata i

91

jugozapadnata jazi~na periferija: vo nekoi gornopolo{ki i debarski sela, vo Stru{ko, Prespansko, Lerinsko i vo ju`nite bitolski sela. Naj~esto komponentata l se gubi i vo red drugi zapadni govori, sp. sonce vo Skopska Kar{ijaka, pore~kiot, prilepskiot, bitolskiot, ohridskiot, prespanskiot i vo nekoi debarski i ki~evski sela, sänce vo rado{ko-vev~anskiot, sance vo nekoi zapadni kosturski sela. No vo spomenative govori ne se neobi~ni i formi so zapazeno l, sp. solnce vo ki~evskiot, solce vo kosturskiot (zapadniot), salnce i salce vo Bobo{tica, s»lce vo severozapadnite kosturski sela, s»lnce vo skopskite i vele{kite sela {to se nao|aat zapadno od Vardar i Topolka. So vokalno ¤ ovaa leksema e poznata samo vo malorekanskiot (v.t. 2.1.). 2.16. Najgolem broj od primerite so vokalno *þ se sovpa|aat i vo pogled na rezultatot od razvojot na l, a i vo pogled na geografskata rasprostranetost na toj rezultat. Nekoi posebnosti pokaùvaat samo zborovite bugarin, jabolko, so nivnite izvedenki, i, kako {to vidovme, sonce. a) Formata bugarin (bugarija, bugarski) zafa}a najgolem areal: se javuva gotovo vo site makedonski dijalekti so isklu~ok vo kostursko-prespanskite i krajnite jugoisto~ni govori. Vo kostursko-prespanskite poznati se i raznovidnostite: bolgarin (Bobo{tica), bogarin, bogarski – bogarcki, bogarija (vo prespanskiot; zabeleèni se vo selata German, Nivica, Robi, O{~ima, Lak, Qubojno), balgarin (Radigoè) i bulgarin, bulgari, bulgarija (Ezerec, Grat~e, Stensko, Vambel; (karta 4.). Poslednava raznovidnost (bulgarin) poznata e i vo lagadinskite i serskite govori (Golomb, 1962/63 : 240). b) Za *jablъko ni se poznati raznovidnostite: jab¤ko (vo malorekanskiot), jabolko (vo site *þ > ol-govori), jaboko (vo prespanskite), jab»ko (vo *þ > »-go-vori), jabuka (vo severnite i {tipsko-strumi~kite); vo razlo{kiot se javuvaat nasporedno jabuka i jab»ko, a vo male{evskiot ‡ jabaka. Vo dolnovardarskite se sre}avaat i formite jabulka (Valandovo, Gevgelisko), abulka (Kuku{ko), vo su{ko-viso~kiot i jabl»ko, jabl»~ko, a vo jugozapadnite kosturski sela i raznovidnosta lapka (Bobo{tica, Mazon, 1936 : 32), Rupi{ta, Radigoè, Gali{ta (karta 5.). 3. Analiziraj}i ja geografskata rasprostranetost na kontinuantite na vokalnite *¦ i *þ moème da go konstatirame slednoto. Na nekoi govorni podra~ja imame identi~en razvoj na dvata glasa. Taka e vo sersko-lagadinskite, dolnovardarskite, vo del od kostursko-lerinskoto govorno podra~je, vo stru{kiot, centralniot debarski i vo gornopolo{kiot govor. Vo site niv *¦ > »r, *þ > »l, odn. *¦ > »r / r», *þ > »l / l» vo dolnovardarskite i sersko-lagadinskite. Ist razvoj imale ovie dva glasa i vo nekoi drugi zapadni periferni go-vori. Vo drimkolskiot i golobrdskiot, kako {to vidovme, *¦ > år, *þ > ål,

92

vo rado{ko-vev~anskiot: *¦ > år / är, *þ > ål / äl, vo èrnoni~kiot: *¦ > år / ƒr, *þ > ål / ƒl; vo malorekanskiot i … i ¤ se slogovni. Kako {to se gleda, na celata ju`na i zapadna periferija mesto vokalnite *¦, *þ se razvile dvofonemni grupi od vokalna komponenta i sonant, osven vo malorekanskiot, kade {to nao|ame ednofonemni vrednosti. Na drugata makedonska jazi~na teritorija rezultatite od razvojot na spomenative glasovi se razli~ni. Na edno {iroko podra~je vo severna i centralna Makedonija … se zadràlo, dodeka *þ se reflektiralo vo u, »l, », ol, vo ograni~en broj slu~ai i l», odn. lu. Vo pirinskite govori isto taka nao|ame razliki vo kontinuantite; tamu *¦ > r» (»r), *þ > ». 4. Privedeniov pogore materijal ukaùva na sledniov razvitok na vokalnite *¦ i *þ . 4.1. Vo staromakedonskiot r i l slogovna funkcija imale samo kako kontinuanti na praslovenskite grupi *tьrt, *tъrt – *tьlt, *tъlt. Taka staroslovenskite primeri od tipot ~r}nq, grqlo – `l}tq, dlqgq pokrivaat izgovor *č¦ьn, *g¦ъlo – *žþьt, *dþъg (< * čьrnъ, *gъrdlo – *žьltъ, *dъlgъ). Po gubeweto na erovite se dobile i novi, sekundarni … i ¤ ‡ od praslovenskite *trьt, *trъt – *tlьt, *tlъt i toa negde po fonetski pat, kako vo *d¦va ‡ *sþza, *bþxa (< *drъva ‡ *slьza, *blъxa), a vo red slu~ai i morfolo{ki, sp. *k¦st ‡ *k¦v (< *krьstь, *krъvь). Samo vo nekoi jugozapadni kosturski sela zborovite krest i ro` se zadràle so izjasneti *‰ > e, *¼ > o. Po takov na~in vo makedonskiot jazik vo periodot {to sledi vedna{ po gubeweto na erovite sonantite … i ¤ bile slogovni, kako onie dobieni od grupite *tьrt, *tъrt – *tьlt, *tъlt taka i onie od grupite *trьt, *trъt – *tlьt, *tlъt. 4.2. Vo nekoi govori ovaa sostojba se zadràla do deneska, sp. k…v, v¤k vo malorekanskiot. Osobeno e prostran, kako {to vidovme, arealot na …. 4.3. No vo pove}eto govori i … i ¤ ponatamu se razvile vo dvofonemni grupi od vokal + r, l, a negde i vo grupi od r, l + vokal. Kako prva faza od razloùvaweto na vokalnite … i ¤, sekako e pojavata na eden vokalen prizvuk, koj podocna se izdelil vo posebna fonema ‡ ». Zna~i, procesot se odvival po sledniov na~in: … > q… > »r, ¤ > q¤ > »l. Na ovoj stadium od razvitokot toj se zadràl vo ju`nite i vo zapadnite periferni govori. 4.4. Vo nekoi govori vokalniot prizvuk se razvil zad sonantot i tamu os-tanal i podocna koga se razvil vo samostojna fonema. Toa moèlo da bide redovna pojava, sp. pr»st, sr»ce vo pirinskite govori, ili samo vo odredeni fonetski pozicii, na primer, vo ednoslo`ni zborovi, pred kraen konsonant

93

ili pred konsonantska grupa, sp. kr»v, vr»{nik i sl. vo sersko-lagadinskite, ili pak zad opredeleni soglaski, sp. dl»go, sl»za, tl»~e vo severnite i vo nekoi isto~ni dijalekti. 4.5. Vo krajnite jugoisto~ni govori (gocedel~evskiot, serskiot, lagadinskiot) pokraj kontinuantite »r / r» i »l / l» se sre}avaat i vrednostite ƒr / rƒ, ƒl / lƒ kako fonetski varijanti na prvite (vo neakcentirana pozicija). Sp. tƒrp'i{, sƒrc'etƒ, trƒnl'if (vo gocedel~evskiot), tr»n / trƒn'ot, vlƒk'o(t) (vo su{ko-viso~kiot, Golomb, 1962/63 : 238, 239). 4.6. Vo drugi govori vokalnata komponenta vo grupite so r, l pretrpela novi promeni. Taa se izmenila vo nekoi od ve}e postojnite vokalni fonemi vo sistemot (a, o) ili pak se razvila vo nova fonema: ä, ƒ, å. Taka nastanale grupite ar, al vo kor~anskiot, ƒr, ƒl vo zapadnite kosturski sela, år, ål vo drimkolsko-golobrdskiot, odn. år, ål – är, äl vo rado{ko-vev~anskiot, ol vo centralnite i dr. 4.7. Procesite svrzani so razvojot na vokalnoto *þ se u{te posloèni vo sporedba so vokalnoto *¦. Na edno {iroko podra~je sonantot l se zagubil, taka {to ostanal samo vokalniot del na grupata (karta 2.3., 2.5., 2.6.). Takov e slu~ajot vo prespanskiot, kade {to procesot se odvival po sledniot na~in: ¤ > »l > ol > o× > o. Edinstveno vaka na odnosniov teren moè da se objasni postoeweto na dvojni formi ‡ so o i so o×, sp. vok, òt : vo×na, ko×nit, po×no. Deka sonantot l vo ovoj govor pred negovoto polno is~eznuvawe se izgovaral so silna labijalizacija ukaùvaat okolnite govori. Na celiot pojas od Pelister do Karaorman l na krajot na slogot, a toa zna~i i vo grupata -ol-, se izgovara labijalno.

Dali vakov izgovor treba da pretpoloìme i vo isto~nite govori kade {to go nao|ame refleksot »? Za tie govori ni se ~ini popriemlivo iska-ùvaweto na Koneski deka sonantot l se apsorbiral vo » (Koneski, 1966 : 34). Vo severnite govori, kako i vo srpskiot / hrvatskiot, vokalnoto *þ so labijalizacija dalo u (*þ > ¤ > ×) (Beli¢, 1960 : 76-78). Vo oddelni slu~ai l se zagubilo i vo drugi na{i dijalekti, sp. s»lnce > s»nce, odn. solnce > sonce. Vo nekoi govori konsonantskata grupa -lnc- se uprostila so ispa|awe na nazalniot sonant, sp. s»lce, salce, solce vo Kostur-sko (v.t. 2.15). 4.8. Celiot proces na razvojot na vokalnite *¦ i*þ vo makedonskite dija-lekti grafi~ki moème da go izrazime na sledniov na~in:

a) *¦ b) *þ

94

∨ ∨

q… // …q u < q¤ < q¤ // ¤q > ¤ > u

∨ ∨

(ƒr) »r // r» (rƒ) » < (ƒl) »l // l» (lƒ) > »

∨ ∨

ar o < ol

är al

¿r ¿l

år ål

år – är ål – äl

år – ¿r ål – ¿l

4.9. Od op{tiot razvoj na vokalnoto *þ ne{to otstapuvaat raznovidnostite jabulka (abulka) vo dolnovardarskite, lapka vo kosturskite, kako i fonetskite varijanti bugarin, bulgarin i nivnite izvedenki (v.t. 2.16.). Geografskata rasprostranetost na oblikot jabulka upatuva na pretpos-tavka za kontaminacija na formite jabulka, koja e karakteristi~na za {tipsko-strumi~kite govori, i jab»lka(o), odn. jabl»ka(o). ‡ Kor~anskata forma lapka e dobiena so metateza od balka so prethodna elizija na po~etniot slog predizvikana od fonetski pri~ini. Formata bugarin od severnite govori (kade {to e dobiena fonetski), a i so posredstvo na srpskiot / hrvatskiot, se pro{irila vo site makedonski di-jalekti, so isklu~ok vo nekoi jugozapadni periferni govori. Raznovidnosta so ul (bulgarin), poznata vo krajnite jugozapadni kosturski sela i vo lagadinsko, nastanala, verojatno, sprema gr~kiot izgovor na ova ime (Mazon – Vaillant, 1938 : 26). 5. Vo onie govori kade {to se zapazile vokalni … i ¤, vo red slu~ai se dobieni i novi …, ¤. Od sekundarno poteklo e … vo primerite st…na, t…peza, g…mada vo ki~evsko-pore~kiot, b…daci, ‘bardaci’, b…davica ‘bradavica’, g…nica ‘granica’, g…|anin ‘gra|anin’, g…nata ‘granata’, g…di{te ‘gradi{te’, k…vaj~e ‘kravaj~e’, k…j ‘kraj’ i dr. vo severnite govori (Vidoeski, 1962 : 31). Vo site ovie slu~ai se raboti za redukcija i potoa elizija na vokalot a koj se nao|a neposredno do r. Sekundarno vokalno ¤ se javuva mesto grupata ol, sp. b¤no ‘bolno’, d¤no ‘dolno’ (vo malorekanskiot), b¤nica, ras¤nica ‘rasolnica’, sm¤nica ‘smolnica’, Top¤nica ‘topolnica’ (vo pore~kiot, Beli¢, 1935 : 106). Se

95

raboti za hiperkorektnost po odnos na drugite govori so koi grani~at pore~kiot i malorekanskiot.

6. Raznoobraznosta na kontinuantite na vokalnite *¦ i*þ vo makedonskite dijalekti podobro }e se sogleda ako se posmatraat tie vo sklopot na celiot vokalen sistem na pooddelnite govori. 6.1. Vo govorite kade {to se pazat … i ¤ nadvor od niv po pravilo ima peto~len sistem:

u i

o e

a (+ …, ¤)

Takov vokalen sistem ima malorekanskiot, vo koj i nosovkata *† e zameneta so o (pot, roka), i ju`niot del na ki~evsko-pore~koto govorno podra~je, vo koe *† se reflektiralo vo a (pat, raka). 6.2. Vo govorite kade {to *¦ i *þ ili samo edno od niv, se reflektirale poinaku, brojot na vokalnite fonemi se dvi`i me|u 5 i 7. Najmal broj fonemi imaat centralnite govori, vo koi se pazi vokalno …, a *þ e zameneto so ol. I tamu imame peto~len sistem + …. Nosovkata *† > a (pat, raka). Na seta druga teritorija nao|ame {est ili sedum vokalni fonemi. 6.3. Vo govorite kade {to mesto *¦ ,*þ se javuvaat dvofonemnite grupi »r, »l redovno ima {est vokali. So ogled na korelacionite odnosi {to su{testvuvaat me|u fonemite, celiot sistem ni se pretstavuva vo sledniov vid:

u » i

o a e

Fonemata » ovde se oponira so a kako difuzen korelat. Ovoj sistem e karakteristi~en za dolnovardarskite, kosturskiot, zapadniot del na prespanskiot, stru{kiot, debarskiot i gornopolo{kiot govor. Vo site ovie govori i nosovkata *† e zameneta so » (p»t, r»ka). 6.4. Gorniov sostav na fonemi go nao|ame i vo skopskiot, vele{kiot, tikve{ko-mariovskite, {tipsko-strumi~kite i pijane~ko-male{evskite govori, samo so taa razlika {to vo site niv fonemata » ima poograni~ena

96

distribucija, za{to se javuva kako refleks na *þ (vo skopskiot i vele{kiot »l, vo drugite »); nosovkata *† i ovde se reflektirala vo a (pat, raka). 6.5. Vo pirinskite govori » e dobieno od *þ i *¦ (p»rsti – pr»sti, p»no, s»za), dodeka *† > a (raka). 6.6. Vo severnite govori … kako samostojna fonema egzistira i pri po-stoewe na fonemata », koja se javuva vo niv kako kontinuant na etimolo{kite *¼, *‰ (d»{, d»n) i vo ograni~en broj primeri e dobiena od *þ (dl»go, sl»za, tl»~e). Vo drugite slu~ai *þ > u (vuk, puno, kuk, `uto), kako i nosovkata *† (put, ruka). Celiot sistem vo ovie govori izgleda kako {to sleduva:

u » i

o a e (+ …)

6.7. Fonemata » vo sersko-lagadinskite govori ima pogolema distribucija, za{to tamu taa se razvila kako refleks na *¦ ,*þ, nazalot *† (r»ka) i etimolo{koto *¼ (d»{, s»n), a vo govorot na Visoka vo » se reflektirala i samoglaskata *y (*synъ > s»n, *kyselъ > k»sel) (Golomb, 1962/63 : 236). Me|utoa, vo ovie govori ima i {iroko e kako kontinuant na *½. Spored toa sersko-lagadinskite govori imaat sedum~len vokalen sistem:

u i

o » e

a ä

Samoglaskata » i ovde e korelat so a po priznakot difuzen ‡ kompakten, a vokalot ä se nao|a vo korelacija so a kako negov visok (preden) parnik. 6.8. Vo drimkolsko-golobrdskiot, kade {to *¦ > år i *þ > ål, {esto~leniot vokalen sistem ima poinakva korelacija. Kako va`en distinktiven priznak se javuva labijalnosta i spored toa vokalite se sopostavuvaat na sledniov na~in:

u i

o e

å a

97

Vokalot å, koj se oponira kako labijalen korelat na a, se javuva i kako ref-leks na nosovkata *† (påt, råka). 6.9. Gorniot sostav na vokalnite fonemi go nao|ame i vo nestramskiot govor. Me|utoa, vo nego fonemata å e dobiena od *† (råka), dodeka *¦ > ar, a *þ > ol. 6.10. Vo rado{ko-vev~anskiot govor ima sedum vokalni fonemi:

u i

o e

å ä

a Vokalite å – ä (oponirani kako labijalen – nelabijalen) i ovde imaat mnogu ograni~ena distribucija: å mo`e da stoi samo zad labijalna soglaska, a ä samo zad nelabijalna. Tie se dobieni od *† (påt – räka) i vokalnite *¦ i*þ (vårba – särce, vålk – kälk). 6.11. Sistem sli~en na prethodniov poznava i govorot na kosturskoto selo Ezerec. No vo nego å e dobieno samo od *† (påt, råka), a vokalot koj ima boja ¿, a ne ä poteknuva od *¦ (b¿rgo, z¿rno). Vokalnoto *þ e zameneto so ol. 6.12. Fonemata å ja poznava i govorot na rekanskite i skopskite Torbe{i. Na ovoj teren taa e poziciono u{te poograni~ena: se sre}ava samo vo ednoslo`ni i dvoslo`ni zborovi i formi, a vo trislo`ni i vo pove}eslo`ni alternira so ƒ, (sp. påt, påtot – pƒti{~a; pårst, pårsti – pƒrstite; vålk, vålci – vƒlcite, vƒl~ica). Taka i vo tie govori se slo`il sistem od sedum vokalni fonemi, no so poinakva korelacija vo sporedba so rado{ko-vev~anskiot. Dvete fonemi (å, ƒ) dobieni kako kontinuanti na *†, *¦ i*þ vo razli~ni fonetski pozicii se oponiraat so samoglaskata a, i toa å po distinkcijata labijalnost, a ƒ kako difuzen korelat. 6.13. Vo govorot na Bobo{tica {este vokali se poredeni vo tri korela-tivni para po priznakot zadni – predni:

u i

o e

a ä

98

Vokalot ä e refleks na akcentiranite *½ i *£ (läto, govändo). Vokalnata komponenta na kontinuantite *¦ i*þ se izedna~ila so etimolo{koto a (darvo, palno), kako i refleksot na nosovkata *† (dambje, pat). 7. Od prethodniov materijal zabele`livi se dve tendencii: prvo, povr-zanosta me|u refleksite na vokalnite *¦ ,*þ i na nosovkata *† na nekoi tereni, i vtoro, tendencijata za postignuvawe soodnos na fonemite-kontinuanti na *¦, *þ, i *† so drugite vokalni fonemi. 7.1. Na edno {iroko dijalektno podra~je vo ju`na i zapadna Makedonija, kade {to *¦ i*þ se razloìle vo dvofonemni grupi, vokalnite komponenti na kontinuantite na spomenative glasovi (*¦, *þ) glasovno se poklopuvaat so refleksite na nosovkata *†. Taka, na primer, vo govorite kade {to *† se zamenilo so » i ¦ > »r, *þ > »l, sp. p»t, r»ka – s»rce – s»lza vo sersko-lagadinskite, dolnovardarskite, kosturskite, stru{kiot, debarskiot i gornopolo{kiot. Vo drimkolsko-golobrdskiot *† > å, *¦ > år, *þ > ål ( råka – dårvo – sålya). Vo rekanskiot pod isti fonetski uslovi *† > å – ƒ, *¦ > år – ƒr, *þ > ol – ƒl (påt, påtot – pƒti{~a : tårn, tårwe – tƒrweto; sårp, sårpot – sƒrpovi, sƒrpovite). Poln paralelizam vo razvojot na *†, *¦ i*þ nao|ame i vo rado{ko-vev~anskiot govor, sp. påt – räka : pårst – kärst : vålna – gältat. Vo kor~anskiot govor isto taka kontinuantite na site tri glasa dale eden razultat ‡ a : pat – parst – valk, a vo jugozapadnite kosturski sela toj rezultat e ¿ : p¿t – p¿rst – v¿lk (Gali{ta, karta 1.9.; 2.11.). U{te e pogolema vrskata me|u kontinuantite na nosovkata *† i vokalnoto *¦. Vo ohridsko-prespanskoto govorno podra~je i dvata glasa se izmenile vo », odn. *¦ > »r, sp. r»ka, p»rsti, a *þ > ol (o×) volk, volna. Vo nekoi *† > »-govori vo zapadna Makedonija nastanala duri i metateza na grupata -r»- (< *r†) vo -»r- za da se izedna~i so refleksot na vokalnoto *¦, sp. pr»t > p»rt (*pr†tъ), ob»r~ (*obr†čь), d»rk (*dr†gъ), st»rga (*str†ga), t»rba (*tr†ba), kako p»rst, d»rvo i dr. (vo prespanskiot i kosturskiot). Vo onie govori, pak, kade {to refleksite na*† i *¦ ne se sovpa|aat nao|ame paralelizam vo razvojot na ovie glasovi na drug plan. Vo site govori so zapazeno vokalno … refleksot na *† se sovpadnal so nekoj od postojnite vokali vo sistemot na odnosniot govor. Taka, na primer, vo severnite govori *† > u, vo malorekanskiot *† > o, a vo centralnite i vo isto~nite *† > a. Nema govori so … vo koi *† bi se razvilo vo posebna fonema. I u{te eden podatok. Ju`nata i jugozapadnata izoglosa na vokalnoto … napolno se sovpa|a so izoglosata na *† > a. 7.2. Pokaàniot paralelizam vo refleksite na nosovkata *† i vokalnite *¦ ,*þ, osobeno na prvoto, n# upatuva na slednive razmisluvawa. Vo eden period od razvojot vokalniot del na kontinuantite na *¦ i*þ zvukovo se dobliìl ili sovpadnal so refleksot na *†. Potoa nivniot razvoj odel vo eden pravec ‡ kon realizacija na fonemite », a, å, ä, a vo

99

nekoi govori tie (kontinuantite) se stopile vo a (na primer vo kor~anskiot). Vo koe vreme do{lo do ova dobliùvawe na rezultatite od spomenative glasovi? Sekako toga{ koga … i ¤ go zagubile statusot na samostojni vokalni fonemi i koga od niv se izdelil vokalniot element. Tie zvu~ele qr, ql; taka zvu~el i kontinuantot na *† – », negde i qn (qm) ‡ so zapazen nazalizam. Ovaa pretpostavka moè da se odnesuva samo za ju`nite i krajnite zapadni govori. Vo centralnite i vo severnite sme imale druga situacija. Vo tie govori denazalizacijata se izvr{ila mnogu porano, a vokalnata komponenta se sleala vo edna od postojnite fonemi ‡ a, o, u. Pri ve}e stabiliziran vokalen sistem vokalnoto … vo spomenative govori se konzerviralo. Ne go isklu~uvame pri toa i vlijanieto na srpskite dijalekti. Vokalnoto *þ vo svojot razvoj na odnosniov teren se oddelilo od …. Vo se-vernite govori vo edni pozicii toa se izmenilo vo u, kako i vo sosednite srpski dijalekti, a vo drugi dalo l». Zna~i, toa se slealo vo ve}e postojnite glasovi. Na eden {irok areal vo centralna i vo isto~na Makedonija negoviot razvoj odel po drug pat i so cel da se postigne fonolo{ki soodnos. Imeno, na toj teren *þ > »l (vo Skopsko i Vele{ko), ili samo » (Tikve{ko, [tipsko, Pijanec, Male{evsko). Samo na eden mal prostor vo zapadna Makedonija pokraj vokalnoto … se zadràlo i slogovno ¤ (Mala Reka), a vo pore~kiot i vo govorite vo Pelagonija *þ > ol. 7.3. Vo govorite kade {to se razvile mesto *¦, *þ i *† novi fonemi, tie po pravilo stapuvaat vo korelacija so a. Po toj na~in fonemata a, koja dotoga{ vireela kako osamen ~len vo sistemot na vokalite, vo pove}eto makedonski dijalekti dobiva svoj korelat. Samata korelacija vo oddelni dijalekti se ustrojuvala po razli~ni priznaci. Taka nastanale korelativnite odnosi: a – å vo drimkolsko-golobrdskiot i nestramskiot, a – ¿ vo govorot na Ezerec, a – ƒ vo zapadnite kosturski sela, no vo najgolem broj govori a se oponira so » : vo cela severna, isto~na, ju`na Makedonija i vo pove}e zapadni periferni govori. 7.4. Vokalnite*¦ i*þ, kako {to se gleda od prethodnoto izlagawe, izigrale mnogu va`na uloga vo formiraweto na vokalnite sistemi vo makedonskite dijalekti. Tamu kade {to se zapazile tie slogovni (ili samo eden od niv), po pravilo imaat status na posebni fonemi. Osobeno toa e pokazatelno za …, za koe moàt da se najdat i potrebni minimalni parovi {to }e ja potvrdat negovata fonolo{ka samostojnost, sp. p…ut (< prhut) : prut (*pr†tъ) vo sernite, ili v…o(t), v…on, v…ovi vo red drugi govori. Vo onie govori, pak, kade {to *¦ i*þ se razloìle, vokalnata komponenta vo sistemot naj~esto se javuva kako nova fonema, koja pridonesla za sozdavawe na novi odnosi me|u fonemite, a negde i za prestruktuirawe na celiot vokalen sistem.

100

1.7. FONEMATA /h/ 1. Vo pogled na fonemata /h/ makedonskite dijalekti moàt da se podelat na dve grupi. Vo jugoisto~nite, isto~no od linijata Ko~ani ‡ [tip ‡ Demir Kapija ‡ Ostrovo ‡ Kajlar, /h/ se pazi vo fonolo{kiot sistem i egzistira vo korelacija so fonemata /k/ kako nejzin kontinuiran korelat:

h — k

|

g Zapadno od spomenatava linija /h/ se sre}ava vo nekolku punkta ‡ vo oh-ridskiot gradski govor (Vidoeski, 1955 : 113-123), vo govorot na mija~koto selo Smilevo vo Bitolsko (IliÊ, 1959 : 400-403), vo dve torbe{ki sela vo Polog ‡ Urvi~ i Jelovjane (Vidoeski, 1973 : 24-25), vo dve kor~anski sela ‡ Bobo{tica i Drenoveni (Mazon, 1936 : 49-50) i vo oblasta Kostenarija vo Kostursko. Na drugata teritorija vo zapadna i vo severna Makedonija /h/ ne se sre}ava (karta 1) i velarnata grupa konsonanti ja so~inuvaat samo dva ~lena:

k — g

2. Dijalektite {to ja poznavaat fonemata /h/ ne se edinstveni vo pogled na nejzinite fonetski priznaci, nitu vo pogled na distribucionite mo`nosti.

2.1. Vo pogled na fonetskite karakteristiki otstapuvawe od normalnata artikulacija na /h/ pokaùvaat nekoi severoisto~ni periferni govori. Vo razlo{kiot govor /h/ se realizira kako [h']. "... h se palataliziralo do tolku {to se artikulira pri samite predni alveoli: dujd'oh', dujd'oh'te, vidäh' ‡ vidäh'te" ‡ pi{uva Aleksiev (1931 : 109). Takvo /h'/ e konstatirano vo pove}e razlo{ki sela: Belica, G. i D. Dragli{te, Babjak, Ele{nica, Kremen (BDA, 1975 : 74-75, komentar na kartata 79).

Vo pove}e pirinski sela na prostorot me|u Melnik i Goce Del~ev (Nevrokop) zabeleàno e i laringalno [h] kako alofon na /h/ (BDA, 1975 : 74-75).

101

Vo berovskiot i del~evskiot govor pred sonantite vo red slu~ai /h/ se realizira kako zvu~en alofon [γ], sp. eγl'a, buγn'a, p…γn'a (Peh~evo), M'eγmet, b'eγme (Berovo), B'eγme, 'imaγme (Del~evo).

Vo red dijalekti vo Makedonija ne retko moè da se ~ue slabo artiku-lirano [h] vo faza pred negovoto napolno is~eznuvawe, sp. or'ah, meh, tihn'a (Ko~ani), br'eh~e, p'ahta, kr'ehko, m'uhol (Probi{tip). Edno takvo slabo /h/ ~esto moè da se ~ue vo govorot na Makedoncite muslimani vo razni punktovi vo Makedonija, sp. harno, huba:, hukat, mohol, ~oha (Ki~evo, Vidoeski, 1957 : 55), haber, hava, hi~, hoxa, h…bet (Debre{te ‡ Prilepsko, Vidoeski, 1950 : 25), bohla, mehlem, tihko, mahna, Mehmet, zmeh, suh (Melnica ‡ Vele{ko, Vidoeski, 1951 : 201-209).

2.2. Vo zavisnost od pozicijata vo ramkite na h-arealot moème da izde-

lime dve grupi dijalekti.

2.2.1. Vo krajnite jugoisto~ni govori na pravecot Goce Del~ev ‡ Serez ‡ Lagadina upotrebata na /h/ poziciono ne e ograni~ena. Taa moè da se javi vo site pozicii na zboroformite ‡ na po~etokot i pred vokal i pred konsonant, vo sredinata ‡ me|u vokali, pred konsonant i zad konsonant, i na krajot kako zad vokal, taka i zad konsonant. Sp.: a) na po~etokot: h'ar`'i{', hem, huoro (G. Del~ev, Mir~evÍ, 1936 : 11-12, 53), h'are, h'itar, hil''ada, h'oà, h«l'era, h«r«b'ija, h»rt, h»rl'a (Zrnevo), h'ajde, hitro, hortuma, hubaf (G. Brodi), hƒv'an, h'arkuma, h'apnuva, hum'ot, h'urka, hi, h'ojna (Plevna ‡ Dramsko), h'api, h'odi, h»rskal' (Dervi{en ‡ Sersko), ham, h'arkƒm, h'itri, h'oda(m), h»~ica (Suho, Visoka, Golomb, 1962-63 : 247), hmi, hr'ipƒm, ht'am (G. Del~ev), hl'ipka, hl'ape, hl'upka, hv'ani, hr'ani (Plevna), hl'adno, hl'opam, hr'ana, hr'an'am, hr'ipam (Suho); b) vo sredna pozicija (me|u vokali): br'iha, izd'iha, z'adiha; lih'usa, dr'ehi, «r'ehi; 'ehel'; p'ehar, str'eha; gr'ehove; Vlƒh'inka; 'ahel' ‘jagula’; j'aha, l''aha; nƒh'ora, zƒh'o`da; pƒlƒh'utka; n'ohe ‘tepsija’; tr'oha, d'adoha; dohodi; lohusa; sn»ha; m'uhi, s'uhi; m'uha, s'uha, suh'ar; s'uho, 'uho; b'uhut (site primeri se od Zrnevo); (pred konsonant) m'uhla, t'uhla, mehl'em, m'ahne, j'ahnuva, t'ehni, d'ihna, f'eh~e, p'ojah~e, mehc'e, ehc'e ‘jajce’, taht'abit, 'ohka; (me|u konsonant i vokal): 'elha, b»lha (Plevna); v) na krajot: gr'ah, Vlah, prah, surm'ah, strah, vrah, 'oreh, nih, z'adih, m»h, buh, ko`'uh, suh, v»rh, p»lh (Plevna), t'ah, sirum'ah (Savek), m'äh, or'ah, gr'äh, o~'uh (Kalendra ‡ Sersko).

2.2.2. Na prostorot zapadno od linijata Solun ‡ Valovi{te ‡ Goce Del~ev pa s# do Ko~ani ‡ [tip ‡ Demir Kapija ‡ Kajlar fonemata /h/ e poziciono ograni~ena. Taa se javuva regularno samo na krajot na zboroformite i pred konsonant, sp.: mah, prah, veh, grah, gluh, vr»h, p»h ‡ v'ehtƒ, kr'ehk« (Ele{nica ‡ Razlo{ko), vrah, strah, or'eh, r'ekoh ‡ gl'uhci, prah~'ina (Blagoevgrad, StoilovÍ, 1904 : 10), sirom'ah, tih, nih, meh, moh, buh, ko`'uh, p»h, beh; ehla, v'ehto, b'oh~a, piht'ia, oreh~'e (Berovo,

102

Peh~evo), vrah, meh, z'adih, gluh, gr'uhka, p'ahta, gled'ah ‡ gled'ahme (Podare{ ‡ Radovi{), sirum'ah, b'ah~a, 'uhce, ugluhn'a (Bogdanci), vrah, l»p'uh, noh ‡ n'ohta, ubr'ah~e, podn'ohti, j'adeh ‡ j'adihne (Gumenxa), zmeh, strah, pird'uh, kr'ehtu, ihtiz'a (Lukovec ‡ Vodensko).

Vo inicijalna pozicija vo tie dijalekti /h/ mo`e da se javi samo vo po-nekoja leksema od crkovno-religioznata terminologija, mnogu retko vo drugi slu~ai, sp. Hr'istos, Hr'isto, hristij'anin, h»r~e (Dojran), hte, ne hte (Peh~evo).

Mnogu e ograni~en na spomenatava teritorija i brojot na slu~aite so /h/ vo intervokalna pozicija. A do kolku se sre}ava /h/ vo taa pozicija vo ponekoj od dolnovardarskite govori, toa obi~no stanuva na morfemskata granica so ~lenskite i mno`inskite nastavki kaj imenskite zborovi, sp. Vlaho, dva greha, meho, z'aduho (Dojran), z'adiho (Kuku{), m'ohut, p'erduhot (Gumenxa); Vlah, meh, z'adih, moh, p'erduh. Drugi slu~ai so /h/ me|u vokali se mnogu retki.

Vo drugite slu~ai vo inicijalna i vo intervokalna pozicija /h/ otsustvuva; toa se zagubilo napolno ili preminalo vo druga fonema vo oddelni slu~ai (v. 5.3.1.).

Za da se ima podobar uvid za sostojbata na fonemata /h/ vo govorite na pojasot Voden ‡ Kuku{ ‡ Petri~ ‡ Razlog, }e privedam primeri od tri pooddale~eni punkta ‡ Peh~evo, Dojran i Gumenxa. Sp.: a) na po~etokot: ad'et, alv'a, an, 'odi, 'oro, 'iter, il'j'ado, e}'im, r'ani, ren, l'adno, b) me|u vokali: j'aa, maan'a, sn'aa, na'odi, le'a, str'ea, dr'ea, str'ei, greot'a, gr'eove, tro'a, s'oa, mu'a, s'uar, b»'a : gr'ohot, t'iho, v) pred konsonant: v'ehto, b'oh~a, v'…h~e, eγl'a, piγn'a, b'ehte, g) na krajot: pih, nih, greh, or'eh, strah, sirom'ah, moh, buh, suh, p'erduh, v…h, im'ah, n'oseh (Peh~evo), ƒjd'uk, 'alva, l'adno, no: h»r~e, sn'a:, so: (soha), stre: (< strea), mu: (< mua), zm'eo (: zmeh), str'ao ‡ str'auve (: strah), no i: meh ‡ m'eho, z'adih ‡ z'adiho; k'ihne, kr'ehto, m'uhla; vrah, greh, moh, nih, suh, dujd'eh : m»jl'em, n'ijno : ku`'uf, l'opuf (Dojran, Peev, 1979 : 38-39); r'ana, l'adni, 'oru; 'uu (< uo), duud'en, gr'out, zm'eut (: zmeh), gr'euve (: greh), 'uhce, ubr'ah~e, klƒh~'ina, j'adihne, j'adihte; meh, noh, lah, z'aduh, vrah, j'adeh, no i: buf ‡ b'ufut, ku`'uf; 'oftika, mijl'em, t'ula, nijn (Gumenxa).

2.2.3. U{te pogolemo {arenilo vo pogled na distribucijata na fonemata /h/ nao|ame vo onie punktovi vo zapadna i jugozapadna Makedonija kade {to taa funkcionira s# u{te vo fonolo{kiot sistem.

Vo polo{kite sela Urvi~ i Jelovjane /h/ se javuva vo site pozicii na zboroformite, sp. hala, ha~, haren, hilaf, hiter, hodim, horo, hubaf, hukalen, h»rbet, h»r~im, duri sekundarno vo h»r|a; b»ha, jaha, diham, kiham, soha, duham, gluha, uho; boh~a, gluhci, jahne, mehlem, vo morfemite -hme, -the : behme, behte, ‡ p»rha} ‘prvot’; vrah, grah, orah, greh, meh, moh, gluh, v»rh, no i: graor, snaa, lea, strea, berea, vikaa, ‡ zaduf, muvl'osan (Vidoeski, 1973 : 24).

103

Vo govorot na seloto Smilevo, Bitolsko, na po~etokot, osven vo leksemata hram, i vo me|uvokalna pozicija /h/ ne se javuva, {to zna~i nejzinata distribucija e ograni~ena na krajot i pred konsonant, sp. Vlah, vrah, grah, nih, meh, zmeh, moh, v…h, ‡ vjahnit, zdihna, pahtat, nihni, ovihni, ~ehli, muhla, gluhci, neveh~e, moh~e, mehce, i redovno vo morfemite: beh, behme, behte.

Vo govorot na Kostenarijata do kolku se sre}ava fonemata /h/, taa se javuva prete`no na krajot i pred konsonant, dodeka na po~etokot, osven vo leksemata hol'era, ne e zabeleàna. Vo intervokalna pozicija se javuva prete`no vo leksemi vo koi se ~uva i na krajot. Vo takvi slu~ai /h/ se zadrùva niz celata paradigma, duri i koga }e se najde vo intervokalna pozicija, sp. meh ‡ mehot ‡ meh'ovi, greh ‡ greh'ovi, zmeh ‡ zm'eho ‡ zmeh'ovi, 'oreh ‡ or'ehovo dervo, moh ‡ mohot. No se javuva i vo drugi slu~ai, iako zna~itelno poretko, sp.: mu{t'eha br'uhal ‘vepar’, proh'af ‘supra{ka’, kr'ehak. Na krajot i pred konsonant se sre}ava ne{to poregularno, sp.: Vlah, grah, prah, poh, moh, nih, suh, vj'ahni, tahtab'ida, kr'ehko, gr'uhti, oht'ika, ogl'uhna, ili p'erha, perhov'ica ‘kivavica’, 'elha, i redovno vo morfemite za 1 l. edn. na minatoto opredeleno vreme: rab'otih, pl'atih, p'o~nah (Ezerec, @uèlci). No vedna{ i da istakneme deka vo brojni primeri i vo ovie dve pozicii /h/ otsustvuva, sp. sirom'a, ver, ~'eli, m'elem; k'oùf, t'uvla, gl'ufci; po~n'a:me, rek'o:me.

Vo kor~anskiot govor /h/ se javuva kako marginalna fonema, za{to e ograni~ena prete`no vo tu|i leksemi, sp.: haram, haro, hapi, hair, hoà, osven toa vo hrjän, i kako {to gledame, ograni~ena e na inicijalna pozicija. Vo drugite pozicii ne e konstatirana, sp. grota (< greota), reat, gra grjä, mjä, pra, upla; muva, suvo, uvo, paz'uva; straj, gluj~e, vo morfemite: r'ekoj, rek'ojme, rek'ojte (Mazon, 1936 : 49-50).

3. Od prethodniov materijal moàt da se sumiraat i rezultatite {to se

dobile po zagubata na fonemata /h/.

3.1. Na po~etokot na zboroformite, osven vo sekvencata /hv/, koja imala poseben razvitok, /h/ > ø na seta makedonska jazi~na teritorija, kade {to se izvr{il procesot na zagubata, sp. an, itar, odi, uli, rani, ren, ladno, lep.

Poinakov razvoj vo ovaa pozicija imala grupata *xv. Osven vo dramskiot govor, kade {to se pazi neizmeneta, sp. hvani go kono (Plevna), *xv > /f/, odn. /v/ vo govorite {to ne ja poznavaat fonemata /f/, sp. f'al'am (Zrnevo), fƒrk'at' (G. Del~ev), f'ata (Kalendra, Dervi{en ‡ Sersko), f'al'am, falba, f»rl'am (Suho, Visoka, Golomb, 1962-63 : 247), i redovno taka vo site drugi govori.

Ne{to poosoben razvoj imalo /h/ i vo sekvencata *xt, no taa moè da se sledi, glavno, vo isto~nite govori, kade {to se zapazile oblici od glagolot *xotěti, sp. ht'a, ht''an'e ‡ vo gocedel~evskiot (Mir~evÍ, 1936 : 115), ne htoh, ne hte (Peh~evo), ne htel (Kalimanci ‡ Pijanec). Vo nekoi

104

strumi~ki sela formite od ovoj glagol se sre}avaat so izmeneto /ht/ vo /ft/: ne fteh, ne fte, ne ft'ehte (Smolare). Vo severoisto~nite govori, me|utoa, i ovde /h/ se zagubilo, sp. t'e{e da 'odi, tel s»m da idu (Kumanovo), ne te'ale da n'osiv (Radibu{ ‡ Krivopalane~ko).

3.2. Vo intervokalna pozicija imame ne{to posloèna situacija, za{to tuka /h/ moè da se sretne i vo morfolo{ka funkcija ‡ vo nastavkata -ha za 3 l. mn. na aoristot i imperfektot, odn. -he vo zapadnite govori na pravecot Debar ‡ Struga ‡ Kor~a ‡ Kostur.

3.2.1. Vo severniot del od kumanovskoto i skopskoto podra~je vo ovaa po-zicija /h/ > /v/ gotovo regularno, sp. java, mava, snava, leva, streva, ma}eva, sova (< soha), ~ova, gravor, dova|a, navo|a, buva, juva, gluvo, duva, muva, ruvo, suvo, divanija, tivo, vo 3 l. mn. aorist-imperfekt beva, imava, dojdova (vo skopskocrnogorskiot), beva, n'oseva, dojd'ova (Kumanovo, Vidoeski, 1962 : 77).

Vakva zamena na /h/ nao|ame i vo drugi govori vo zapadna i centralna Makedonija, no vo poograni~eni slu~ai. Na eden tesen, no i kontinuiran pojas na pravecot Skopje ‡ Veles ‡ Prilep ‡ Bitola ‡ Lerin ‡ Kajlar i vo jugozapadnite govori na linijata Kostur ‡ Kor~a ‡ Prespa ‡ Ohrid /h/ e zameneto so /v/ gotovo regularno koga se nao|a vo sekvenci so /u/ kako prva komponenta, sp. muva, suvar, uvo (Zelenikovo, Dra~evo ‡ Skopsko), muva, gluvo, suvo (Crkvino ‡ Vele{ko), muva, pazuva, ruvo, suvi, uvo (Prilep, Koneski, 1949 : 257), gluva, gruva, muva, pazuva, suvar (Globo~eni ‡ Prespa), gluvo, gruva, muva, paz'uva, ruvo, suvi, uvo (Embore ‡ Kajlarsko, Tioli{ta, Breznica, Dobroli{ta ‡ Kostursko), muva, paz'uva, suvo, uvo, (Bobo{tica, Mazon, 1936 : 49-50), a vo pazuva se sre}ava i vo dramskiot govor (Plevna) (karta 2).

3.2.2. Vo oddelni leksemi vo nekoi ju`ni dijalekti mesto /h/ se sre}ava i /j/, sp. muja (vo meglenskiot govor), snaja, sajat (Tioli{ta, Bap~or ‡ Kostursko).

3.2.3. Vo slu~aite kako: leja, za greja, s(t)reja, ma}eja, i vo 3 l. mn. na aor.-impf. beja, noseja, se izmija, zamolija ‡ vo pore~kiot, ki~evskiot, gornopolo{kiot, se raboti ne za fonetska izmena na /h/, tuku /j/ se dobilo kako hijatski glas. Vo nekoi dijalekti vaka dobienoto /j/ vo 3 l. mn. posle se morfologiziralo i kako gotova morfema se pro{irilo i na drugite glagoli i -ja stanala op{ta nastavka za 3 l. mn. na aoristot i imperfektot, sp. gl'edaja, p'itaja, m'oleja, 'u~eja (Bansko, Molerovi, 1954 : 12), v'ik»ja, vikn'aja, n'osija, zgre{'ija, dujd'eja (Tresino, Poàrsko ‡ Meglen), vik'aja, zgre{'ija, dujd'ija (êgan ‡ Vodensko), izbeg'aja, sk'in'aja (Opcirina ‡ Lerinsko).

105

Oblikot pazuka, koj e dosta rasprostranet vo severnite govori, e dobien analo{ki spored obrazuvawata na -ka od ènski rod.

3.2.4. Vo site drugi slu~ai vo zapadnite i vo ju`nite dijalekti, kako i voop{to vo isto~nite govori na pravecot Kratovo ‡ Ko~ani ‡ [tip ‡ Strumica ‡ Kuku{ ‡ Solun, vo intervokalna pozicija /h/ > ø, sp. do'oà, j'aa, gräo ‡ gräove, s'ua, s'uo (Ele{nica), d'ia, k''ia, maan'a, gl'ua, mu'a, beg'aa (Blagoevgrad), sn'aa, str'ea, r'ea, s'oa, m'eur, m'eove, b'ua, b'uo (Ko~ani), b»a, snaa, dua, paz'ua, suo (Vata{a, Negotino), i redovno taka vo site drugi dijalekti (karta 1).

3.3. Vo pogled na sudbinata na fonemata /h/ na krajot i pred konsonant jasno se izdeluvaat tri areali.

3.3.1. Vo kumanovsko-kratovskoto podra~je, podrazbiraj}i go tuka i ov-~epolskiot govor, vo zapadniot del na ko~anskiot govor i vo seta tikve{ko-mariovska oblast na jug do Demir Kapija, Koùf i Nixe, fonemata /h/ se zagubila napolno, kako i vo drugite dve porano spomenati pozicii, samo so taa razlika {to pred konsonant, a ponegde i na krajot, po zagubata na /h/ do{lo do udolùvawe na prethodniot vokal. Ovaa kompenzaciona dolìna pove}e doa|a do izraz koga e vokalot akcentiran, dodeka vo neakcentiranite slogovi e ne{to pomala, osobeno vo zapadniot del na odnosnava oblast. Kako traga od zagubata na /h/ na eden tesen pojas na pravecot Kriva Palanka ‡ Probi{tip ‡ [tip ‡ Demir Kapija se sre}ava edno slabo /h/, koe pove}e se ~uvstvuva kako pridiv zad udolèniot vokal, se razbira, bez fonolo{ka vrednost. Sp.: b'o:h~a, v'e:hto, izdi:hn'a (Psa~a), b'a:~a, me:l'em, b'o:~a (Kriva Palanka), v'e:ta, pod'u:ni, da izd'i:nu, da t'i:ne, ~'e:re (Kumanovo, Vidoeski, 1962 : 77-78), mo:, stra:, sirom'a:, or'a: // or'a:h, gre:, su:, v'e:to // v'e:hto, mel'e:m, n'i:no, ti:n'a // ti:hn'a, ma:n'a, ja:n'a, du:n'a, (Ko~ani), kre:hko, or'a:h~e, me:l'em, ja:n'ija, b'e:me, ojd'o:me, poj'a:hme (Probi{tip), bu:, ko`'u:, stra:, b'o:h~a, p'a:hta (Sudi}), zasp'a:, udr'i:, v…:, or'a:, stom'a:, ko`'u: ([tip), b'u:na, b'o:~a, v'e:to, gra:, v…:, be:me, rek'o:me (Negotino, Filipovski, 1952 : 15), b'a:~a, otid'o:me, b'e:te (Vata{a).

Vo {tipsko-ko~anskiot i kratovsko-ov~epolskiot govor kompenzacionata dolìna dobro e iskoristena i vo funkcija za diferencirawe na 1 i 2 l. mn. na imperfektot od soodvetnite formi na prezentot, koi po zagubata na /h/ vo nastavkite -hme, -hte glasovno i akcentski sovpadnale, sp. v'ika:me, n'ose:me ‡ v'ika:te, n'ose:te (impf.) : v'ikame, n'oseme ‡ v'ikate, n'osete (prez.). Tamu kade {to dolìnata na vokalot na osnovata vo imperfektot ne bila dovolna da vr{i morfolo{ka diferencijacija, do{lo do udvojuvawe na vokalot so {to se oformile novi morfemski sekvenci: -ame, -ate, odn. -eme, -ete, sp.: v'ikaame ‡ v'ikaate, n'oseeme ‡ n'oseete ([tip, Probi{tip), r'u~aamo ‡ r'u~aate, n'oseemo ‡

106

n'oseete (Kratovo), 'imaamo, j'edeemo, n'oseete (Sveti Nikole, Vidoeski, 1962 : 206).

Vo pomala ili pogolema mera procesot na zagubata na /h/ na spomenatiov na~in gi zafatil i male{evsko-pirinskite govori, osobeno nivniot severen del, samo {to vo niv /h/, kako {to vidovme, s# u{te dobro funkcionira vo fonolo{kiot sistem. Sp.: me:l'em, je:l'a, Vla:, or'a:me, no or'a:hte (Ele{nica ‡ Razlog), s'a:ne, d'u:ne, mu:läsƒ, väne, utid'o:me, ~ek'a:me, nared'i:me (Razlog, AleksievÍ, 1931 : 109), 'odeeme ‡ 'odeete, gl'edaame ‡ gl'edaate (impf.), gled'a:me ‡ gled'a:te (aor.), no vo 1 l. edn. gledah, 'odeh (impf.), gled'ah, od'ih (aor.) (Pokrovnik ‡ Blagoevgradsko), gl'eda:hme ‡ gl'eda:hte, plet'e:me, plet'o:me (Petri~), ja:n'a, ti:n'a, izdi:n'a, n'i:no, me:l'em, du:n'a (Berovo).

3.3.2. Vo zapadnite makedonski dijalekti, zapadno od linijata Skopje ‡ Katlanovo ‡ Rudnik ‡ Gradsko ‡ Trojaci ‡ Sko~ivir ‡ Lerin ‡ ju`niot breg na Prespanskoto Ezero, na krajot na zboroformite i vo sredinata pred konsonant /h/ > /v/, odnosno /f/, kako vo oddelni leksemi, taka i vo gramati~kite morfemi. Sp.: Vlaf, vraf, graf, praf, siromaf, zdif, nif, pif, mn. pioj, gref, zmef, mef, oref, mof, buf, gluf, zaduf, koùf, o~uf / o}uf, perduf, suf, v…f, ‡ mevlen, movlisan, muvla, evla, ~evli, nivno, zdivna, kivna, mavna, ~evre / meflen, mufla, efla, nifno, kifna, mafna, tifko, vetvo / fetvo, ofka, pafka(t), piftija, vo nastavkite: -f, -vme / -vne i -vme / -fne, -fte : bef, rekof, imaf, ~uf, se napif, ‡ bevme / bevne, rekovme / rekovne i befme, rekofme, befte, rekofte, i dr. (karta 3-10).

Na ovoj teren me|u oddelni lokalni govori moè da se pravi razlika samo vo kontinuantot na /h/ pred sonantite - /v/ ili /f/. Vo toj pogled se izdeluvaat dva areala. Vo pore~kiot, ki~evskiot i vo govorot na Debarca i Malesija, kako i vo nekoi sela vo Ohridsko i Prespa, pred konsonant po pravilo se javuva mesto /h/ ‡ /f/, bez ogled na karakterot na sledniot konsonant, sp. efla, meflen, muflosan, nifno, mafna, zdifna, kifna, befne, no samo ~evre (pred r). Na drugata teritorija od zapadnoto nare~je pred sonantite /h/ > /v/.

Mnogu se retki slu~ai so poinakva zamena na /h/ vo spomenative dve po-zicii, isklu~uvaj}i gi onie govorni oazi kade {to /h/ u{te se pazi. Od na{iov uvid vo dijalektniot materijal otstapuvaat slednive primeri: duni, jani, tina vetrot, go mana, melem ‡ vo nekoi ki~evski sela (Vidoeski, 1957 : 55), ~elli vo govorot na @irovnica (Debarsko). Ne e nepoznat i oblikot melem.

3.3.3. Vo jugozapadnite govori ‡ kosturskiot, kor~anskiot, kajlarskiot i meglenskiot ‡ mesto /h/ na krajot i pred konsonant nao|ame nekolku rezultati: ø, v, f, j, k, u. Site tie vo pomala ili pogolema mera moàt da se sretnat vo eden ist punkt. Za ilustracija }e privedeme materijal od tri punkta koi se podosta oddale~eni eden od drug: Tresino, koe se nao|a na

107

pograni~jeto na meglenskiot so lerinskiot na zapad, so vodenskiot na jug i so mariovskiot na sever, Bap~or, na kostursko-lerinskoto pograni~je, i Lobanica, koja se nao|a na pograni~jeto so albanskata jazi~na teritorija na kosturskiot teren. Sp. primeri: Vlah : vra, stra : sirom'ak : grej, mej, ur'ej : mof, v»rf, z'aduf, 'o~uf, gluf, suf, nijn, vj»jn'a, ugl'ujna, ~'ejli, mejl'em : v'ik»k, v'ik»kme, vikn'ak : vikn'ame, vikn'ate (Tresino), Vla, vra, stra, v…, gre : 'orej, mej : buf, koùf, gluf, suf : r'eku, ot'idu : bek, 'imek, n'osek, st'anak : n'ino, mul'osa, ogl'una : b'uvna, zd'ivna, p'ivna : kr'efko, perd'uf~e, pift'ija : vj'ajna, m'ajna, m'ejlem : ov'etna (Bap~or), Vla, vra, stra, gre, v»r : mej, 'orej : buf, gluf, suf, k'oùf, ‡ d'una, zd'ina, ~'ere, m'elem, ojd'ome, rek'ome, vik'ate : v'ejto : ogl'uvna : pift'ija, kr'efko (Lobanica).

Refleksacijata na /h/, kako {to posvedo~uvaat privedenive primeri, bila uslovena od pove}e faktori. Ovie se preodni govori me|u dvete osnovni nare~ja ‡ zapadnoto i isto~noto. Na ovoj teren se vkrstuvaat brojni izoglosi na pojavi karakteristi~ni za zapadnite govori, i izoglosi na osobini ~ie inovaciono ogni{te se nao|a vo isto~noto nare~je. Kako rezultat na toj me|udijalekten kontakt moàt da se objasnat primerite so ø (vra, gra, reku, vikname i dr.) i onie so /f-v/. Zapadnomakedonskata tendencija ‡ /h/ da se zameni so /v/ pove}e do{la do izraz vo lerinskiot region, koj{to neposredno grani~i so centralnite govori od zapadnoto nare~je, i pojavata se ograni~ila, glavno, na onie slu~ai kade {to na /h/ mu prethodi vokalot /u/, sp. buf, gluf, koùf i dr. Vo ovaa fonetska pozicija /f/ se naloìlo gotovo na celiot kostursko-lerinski region. Oddelni primeri so /f/ vo ovaa pozicija nao|ame i vo dolnovardarskite govori, sp. gluf, k«`'uf, suf, buf (Gumenxa), buf, k«`'uf, p'erduf, gluf, pa i mef ‡ m'evut ‡ m'euvi (Enixe), gluf, gl'ufjut, suf, buf, ku`'uf ‡ ku`'ufi, straf ‡ str'afut, vraf ‡ vr'av«vi, v»rf ‡ v»rvut, mef (Mandalevo ‡ Vodensko). Po nekoj primer so /f/ mesto /h/ moè da se sretne i podlaboko vo is-to~nite govori, sp. gluf, gl'uvo, z'aduf, 'oftika, mivl'em, m'ufla (Kalendra ‡ Sersko), 'o~uf, ku`'uf ‡ ku`'ufi (Gradobor ‡ Solunsko).

Tendencijata za polna eliminacija na /h/ preku ø, koja e karakteristi~na za isto~nite i severoisto~nite dijalekti, do pogolem izraz doa|a vo jugoisto~niot del na kostursko-lerinskoto podra~je, sp.: vra, pra, gra, sirum'a, zme, ni, ‡ m'elem, ugl'una, j»d'ome, j»d'ote, pokraj: v»rf, 'oref, mof, z'aduf, p'erduf, p'afka (Embore ‡ Kajlarsko), Vla, vra, v»r, gre, me, d'una, izd'ina, 'ela, mel'em, ~'eli : pift'ija, kr'efko (Kumani~evo ‡ Kostursko).

Ova {to go istaknavme vaì samo kako tendencija vo vrska so diferen-cijacijata na slu~aite so /f/ i so nula, me|utoa, nekoe poodredeno pravilo ne moè da se primeni. Imaj}i go na uvid materijalot od pove}e punktovi na ova govorno podra~je, moèvme da go zabeleìme kako tendencija slednoto: /f/ prevladuva, kako {to spomnavme, vo slu~aite zad vokalot /u/, ø prevladuva vo primerite so /a/ pred krajnoto /h/, dodeka onie leksemi

108

kade {to pred /h/ ima preden vokal (nih, pih, greh, meh, zmeh i dr.) do kolku ne se zamenilo /h/ so /j/, po~esto zavr{uvaat na ø.

3.3.4. Zamena na /h/ so /j/ nao|ame poregularno vo govorot na severnite meglenski sela i vo kor~anskiot govor. Sp. straj, druj (< druh < drug), pr'oduj (< produh < produkt), vjäjme, sm'ajna, bun'ji (bujni < buhni), da zdin'ji (< zdijni < zdihni) i redovno vo morfemite na minatoto opredeleno vreme: r'ekoj ‡ rek'ojme ‡ rek'ojte, n'osej ‡ nosjäjme ‡ nosjäjte (Bobo{tica, Petru{evski, 1951 : 59), vo meglenskiot: grej ‡ gr'ejuvi, zmej, mej ‡ mejut, 'orij (< oreh), p'erduj, mijl'em, ~'ejli, imperfekt: z'idaj ‡ z'idajne ‡ z'idajte (Poàrsko), v'ikaj ‡ v'ikajme ‡ v'ikajte (Crne{evo), v'ikijme ‡ v'ikijte : v'iki{e (1 l. edn.), mej ‡ m'ejuvi, ur'ej ‡ ur'ejut, grej, zmej, nijn, mijl'em, ~'ejli vj»jn'a, dujn'a, tijn'a, izd'ijna, ugl'ujna (Tresino), n'ijno, mijl'en, ~'ejli (Sara}inovo). Koga stanuva zbor za gramati~kite morfemi treba da se istakne deka vo spomenatite meglenski sela /h/ e zameneto so /j/ samo vo imperfektot, dodeka vo aoristot /h/ se svelo na ø, sp. b'erij ‡ b'erijme : aor. bra ‡ br'ame, v'ikaj ‡ v'ikajme : aor. vikn'a ‡ vikn'ame ‡ vikn'ate (Crne{evo).

Kako {to gledame, i vo kor~anskiot, i vo meglenskiot, zamenata na /h/ vo /j/ ne e seopfatna, kako {to e slu~ajot so /h/ > /v/ vo zapadnoto nare~je, tuku e ograni~ena na odreden broj leksemi i morfemi.

Na drugata teritorija od razgleduvanive govori /j/ mesto /h/ se javuva samo vo nekolku leksemi, na primer, vo: zmej, orej, ponekade vo mej, a pred konsonant vo ~ejli, nijno, poretko vo mejlem i vo po nekoj glagol od tipot majna, vjajna (Bap~or) (karta 3-4).

Sli~na pojava na relacijata /h/ ‡ /j/ moème da sledime i vo perifernite severoisto~ni makedonski govori. Od razlo{koto podra~je poznati ni se primerite: väjne (< vehne), d'ujne, s'ajne, mujläsƒ (Bansko), k''ijne (Ele{nica). Vo ovie dva punkta /h/ > /j/ i vo 1 l. mn. na aoristot i imperfektot: utid'ojme, dujd'ojme, iskup'ajme, ~ek'ajme, nƒred'ijme, «r'ajme, «räjme (Bansko), p'ijme, kr»st'ijme, r'ijme (zad i), no i: gl'edƒhme, gl'edƒhte, «b'uhme (Ele{nica). Po nekoj primer so /j/ sre}avame i vo govorite na Pijanec, sp. m'ajna, vj'ajna, mejl'em (Del~evo, AleksievÍ, 1931 : 109), nijno, kijna, mejlem pokraj me:l'em, zmej (Trkawe ‡ Ko~ansko), a vo severna Makedonija vo vratni~kiot govor vo Polog, sp. grej, mej, v…j, vejto (Vratnica) (karta 8, 9).

Nekoi od spomenative primeri kako: zmej, nijno, ~ejli, vo fonetskata raznovidnost so /j/ se javuvaat i vo drugi govori na relacijata Ko~ani ‡ [tip ‡ Voden, osobeno vo tikve{ko-mariovskiot region.

Vo vrska so zamenata na /h/ vo /j/ zabeleùvame: a) deka pojavata se vr{i, glavno, na ona dijalektno podra~je kade {to /h/ se likvidira vo site pozicii preku ø, b) deka zamenata stanuva vo poedine~ni slu~ai, i toa naj~esto vo pozicija zad preden vokal, v) a vo morfemite za aorist i

109

imperfekt preminot e izvr{en prete`no koga ima potreba da se popre~i homonimijata so nekoja druga glagolska forma.

3.3.5. Zamenata na /h/ so /k/ e najograni~ena i teritorijalno, i po brojot

na slu~aite kade {to e izvr{ena. Konstatirana e vo nekolku zapadni meglenski sela i vo govorot na kosturskoto selo Bap~or (Ku{evski, 1958 : 72). I vo dvata govora /h/ > /k/ vo morfemite za minatoto opredeleno vreme, i toa vo Bap~or samo vo 1 l. edn., sp. bek, imek, nosek, vikak, stanak, vikek, platik, poretko kaj glagolite od o-razdel: 'ojduk pokraj po~estoto 'ojdu, p'ojdu, r'eku (: mn. vikn'ame ‡ vikn'ate, vik'ame ‡ vik'ate), a vo meglenskite sela vo aoristot isto taka samo vo edninata, a vo imperfektot i vo mnoìnskite formi, sp. v'ik»k ‡ v'ik»kme ‡ v'ik»kte, n'osik ‡ n'osikne ‡ n'osikte, s'e~ik ‡ s'e~ikme ‡ se~ikte, aor., vik'ak, vikn'ak, zgre{'ik, dujd'ek, no vo mn.: vikn'ame ‡ vikn'ate, zgre{'ime ‡ zgre{'ite, dujd'eme ‡ dujd'ete (Tresino), bek, ~'itak, v'idek (Kroncelevo), n'osik ‡ n'osikne ‡ n'osikte, sm'eik, aor. sk»r{'ik, ri~'ek, vikn'ak (: vikn'ame, vikn'ate) (Lukovec), k'opakme ‡ k'opakte (Strupino), 'imak ‡ 'imakne ubava ku}a, ~era v'ikakne gosti, se nap'ik (Sara}inovo). Vo posledniov punkt gi imam zabeleàno so /k/ i primerite: pik, nik i videk, mi e strak, sirom'ak ~'ovek pokraj siro-m'ah (karta 6-9).

3.3.6. Vo govorot na meglenskoto selo Tu{in i vo Barovica, koe gravitira kon Gumenxa, vo red slu~ai krajnoto /h/ e zameneto so /u/, koe ponekoga{ so prethodniot vokal obrazuva diftongoid gubej}i ja pri toa slogovnata funkcija, sp. Vlau, strau, zmeu, meu, ur'eu (: ur'ef~e), i gotovo redovno vo aoristot i imperfektot vo 1 l. edn. i vo 1 l. mn., i mnogu retko vo 2 l. mn., sp. gl'ed»u ‡ gl'ed»ume (: gl'ed»fte), p'iu ‡ p'iume, gl÷d'au ‡ gl÷d'aume, vid'eu ‡ vid'eume, pl÷t'eu ‡ pl÷t'eume (Barovica), meu, ur'e×, zme×, vr»×, suu, pird'uu, ku`'uu, mou (Tu{in). No od druga strana vo Tu{in se zabeleàni i primerite: Vla, pra, ‡ buf, gluf, z'aduf, gref. Moèbi preminot na /h/ > /u/ pretstavuva edna faza vo spomenatava pozicija vo pravec na [×], odnosno /v/ (karti 3-4, 7-9).

4. Zagubata na fonemata /h/ ostavila dlaboki posledici kako na fonetsko-fonolo{ki, taka i na morfolo{ki plan.

4.1. Na fonolo{ki plan na prvo mesto treba da se istakne otsustvoto na ovaa fonema, so {to se namalil brojot na velarnite konsonanti.

Zagubata na /h/ ponatamu predizvikala red promeni vo distribucijata na vokalite, osobeno po gubeweto vo intervokalna pozicija, koga se obrazuvaat cela redica vokalni sekvenci, sp. /aa/ snaa, vikaa, /ai/ snai, /ao/ snao, straot, praovi, graor, nao|a, /au/ maunka, /ei/ lei, strei, drei, orei, /ea/ bea, lea, strea, ma{tea ‡ ma}ea, /eo/ greot, meo(v)i, oreovo, /eu/ meur, leusa, /ie/ nosie, /ia/ kia, kiavica, nosia, /oi/ soi, /oe/ zedoe, /oa/ troa, /oo/

110

moot, /ui/ mui, sui, /ua/ mua, pazua, suar, /uo/ uo, suo, koùot, /»o/ m»ot, /»»/ m»»t, /»a/ sn»a.

So sozdavaweto na novite vokalni grupi vo red dijalektni sistemi nas-tanale novi pomestuvawa vo rasporedot na vokalnite fonemi osobeno na sostavot me|u leksi~kite i fleksivnite morfemi. Vo drugi dijalekti, pak, eventualnata redistribucija na vokalite e popre~ena so zamena na /h/ so konsonantite /v/ i /j/, kako na primer, vo kumanovskiot, sp. snava, streva, ili vo nekoi zapadni govori kade {to se javilo hijatsko /j/, sp. leja, orejot. Vo pove}e dijalekti vo zapadna i ju`na Makedonija neposrednosta na vokalite se odbegnala po drug na~in ‡ po pat na kontrakcija, kako rezultat na {to se dobile novi fonetski dolìni, sp. snaha > snaa > sna:, grohot > groot > gro:t, so konsonantizacija na eden od ~lenovite na vokalnite sekvenci kako rezultat na {to se javile cela serija diftongoidi (a¹, e¹, o¹, u¹), sp. snahi > snai > sna¹, strehi > strei > stre¹, sohi > soi > so¹, gluhi > glui > glu¹, /¹a/ streha > strea > str¹a, /va/ dojdoha > dojdoa > dojdva, soha > soa > sva (vo stru{kiot i nekoi ohridski sela), ili so prosto stegawe na dvata ~lena vo eden glas, sp. strea > strä ili stre: (vo prilepsko-bitolskiot, Koneski, 1949 : 255).

4.2. Po zagubata na /h/ na krajot i pred konsonant vo pove}e isto~ni govori do{lo do udolùvawe na prethodniot vokal, i po takov na~in, vidovme, se dobile fonetski dolgi vokali, sp. meh > me:, jahna > ja:na, behme > be:me (t. 3.3.).

4.3. Vo oblasta na morfonologijata se sozdavaat redica novi alternacii, na primer: /h : ø/ greh : greo ‡ greove, suh : suo ‡ sua ‡ sui, zmeh : zmeo(t) ‡ zmeovi, vid'eh : vid'e:me. Vo govorite kade {to finalnoto /h/ > /v, f, j, k/ se obrazuvale alternaciite /v : ø /, sp. mev : meot ‡ meovi, /j : ø / mej : meo(t), zmej : zmeovi, /k : ø / vikn'ak : vikn'ame, i dr.

4.4. Vo morfologijata zagubata na /h/ ostavila vidni tragi vo morfemite za aoristot i imperfektot.

Vo 3 l. mn. na ovie vremiwa, kade {to se nao|a /h/ vo intervokalna pozi-cija, po negovoto gubewe nastavkata se reducirala na edna fonema, sp. vikaha > vikaa, rekoha > rekoa. Vo kumanovskiot, kade {to vo ovaa pozicija /h/ > /v/, se oformila nova nastavka -va : vikava, beva, a negde posle taa se pro{irila i so nov element -sva : vikasva. ‡ Vo drugite govori, kade {to se javilo hijatsko /j/, nastavkata za 3 l. se prestruktuirala vo -ja, sp. beja, vikaja, dojdoja vo lerinskiot, prespanskiot i drugi.

Vo 1 l. edn. i vo 1 i 2 l. mn., kade {to se nao|a /h/ na krajot i pred konsonant vo govorite moème da sledime pove}e procesi.

So zamenata na /h/ vo /v, f/ vo zapadnite govori se izmenila fonemskata struktura na nastavkite; tie sega glasat: -v, -vme, -vne : imah > imav, imahme > imavme, itn.

111

Vo eden del od zapadnite govori procesot vo preoformuvaweto na nas-tavkite oti{ol ponatamu. Vo 1 l. mn. nastavkata -vme se izmenila vo -vne, odnosno -fme > -fne, verojatno za da se izbegne neposrednosta na dve labijalni soglaski. Pridonesot na zamenkata nie vo ovoj proces moèbi e od sekundarno zna~ewe. Taa samo moèla da go zabrza procesot na promenata na grupata -vm- vo -vn, sp. bevne, rekovne (vo resenskiot), befne, rekofne (vo pore~ko-ki~evskiot). ‡ Neposrednosta na labijalnata grupa -vm- vo nastavkata -vme verojatno pridonesla i za metatezata na -vme > -mev ‡ -mef {to se izvr{ila vo dolnoprespanskiot i vo govorot na nekoi debarski sela, sp. bemef, rekomef (Qubojno ‡ Prespa), imamef, nosemef (Xepi{te ‡ Debarsko).

Vo govorite kade {to /h/ dalo /j/ i /k/ isto taka se dobile novi fonemski strukturi na nastavkite, sp. vo kor~anskiot: r'ekoj ‡ rek'ojme ‡ rek'ojte, ili vo meglenskiot: v'ikaj ‡ v'ikajme ‡ v'ikajte, odn. v'ikak ‡ v'ikakme ‡ v'ikakte (Golomb, 1957 : 133) (t. 3.3.3.)

U{te posloèni promeni se izvr{ile vo nastavkite za aoristot i im-perfektot vo govorite kade {to /h/ > ø. Vo oformuvaweto na nastavkite na ovie dve formi po zagubata na /h/ se vplele i drugi momenti ‡ mestoto na akcentot, homonimijata, vlijanija od me|udijalektniot kontakt i drugi. No osobeno va`na uloga odigrale akcentot i homonimijata. Vo govorite so sloboden paradigmatski akcent po zagubata na /h/ 1 i 2 l. mn. na imperfektot glasovno i akcentski sovpadnale so soodvetnite prezentski formi. Za diferencijacija me|u niv se iskoristila dolìnata na vokalot od imperfektnata osnova {to se dobila kako kompenzacija po zagubata na /h/, sp. prez. v'ikame ‡ v'ikate, b'ereme ‡ b'erete, n'oseme ‡ n'osete : impf. v'ika:me ‡ v'ika:te, b'ere:me ‡ b'ere:te, n'ose:me ‡ n'ose:te (Probi{tip). Tamu, pak, kade {to dolìnata ne bila dovolna, osnovniot vokal vo imperfektot se udvoil, so {to se dobila nova morfemska struktura, pro{irena, sp. v'ikahme > v'ika:me > v'ikaame (vika-ame), v'ikahte > v'ika:te > v'ikaate (vika-ate), ili: n'osehme > n'ose:me > n'oseeme, itn. Vo drugi go-vori procesot prodolìl so toa {to novodobienite nastavki -ame, -ate kaj glagolite od a-grupa se generalizirale na site glagoli, sp. v'ikaamo ‡ v'ikaa-te, n'oseamo ‡ n'oseate, b'ereamo ‡ b'ereate (vo ov~epolskiot, kratovskiot govor).

Ne ostanalo po{tedeno ni 1 l. edn. Po zagubata na /h/ kaj pove}eto glagoli 1 l. edn. na aoristot se izedna~ilo so 2 i 3 l., sp. vik'ah > vik'a = 2, 3 l. vik'a, nos'ih > nos'i = 2, 3 l. Kaj glagolite od a-grupa glasovno se izedna~ile 1 l. na aoristot i imperfektot, no ne i akcentski, a napolno sovpadnale 1 l. edn. na imperfektot so 3 l. edn. na prezentot, sp. (on) ima (prez.); (ja) ima (< imah) (impf.). Homonimijata se odbegnala na toj na~in {to vo tie govori nastavkata -{e od 2 i 3 l. se pro{irila i na 1 l., so {to i vo imperfektot se izedna~ile site lica vo ednina, kako vo aoristot, sp. (ja, ti, on) 'ima{e. Vo skopskocrnogorskiot i vo krivopalane~kiot segmentot -{e posle se pro{iril i vo mnoìnskite formi, so {to se

112

dobila nova imperfektna osnova, sp. (ja, ti, on) 'ima{e, (mi) 'ima{emo, (vi) 'ima{ete, (oni) 'ima{ev.

Pro{irenata imperfektna forma so -{e dobro posluìla za diferen-cijacija od aoristnata osobeno vo govorite so prenesen akcent od posledniot slog, kako {to e vo tikve{ko-mariovskite i kostursko-lerinskite govori, sp. aor. (ja, ti, on) v'ika : impf. (jas, ti, on) vik'a{e (êgan ‡ Vodensko, Ranci ‡ Kajlarsko), (jas, ti, on) v'iki{e, n'osi{e, s'e~i{e (Strupino ‡ Meglen).

Vo govorite {to ja poznavaat redukcijata na neakcentiranoto /o/ vo /u/ po zagubata na /h/ krajnoto -u vo 1 l. edn. aor. se iskoristilo za morfolo{ka diferencijacija i vo taa funkcija toa se pro{irilo duri i vo govorite kade {to e redukcijata delumna, sp. r'eku, d'ojdu, don'esu ‡ vo tikve{kiot, mariovskiot, lerinskiot, kajlarskiot, kosturskiot i meglenskiot. Kaj ovoj tip glagoli nemalo potreba za izmeni na /h/ vo nekoj drug glas, pa poradi toa nastavkata -k vo bap~orskiot govor vo ovoj tip glagoli se javuva fakultativno. Vo nekoi meglenski i vodenski sela krajnoto -u, sega ve}e nastavka, se pro{irilo i na drugi glagoli, sp. br'oju, izm'iju, n»p'iju, zgr'e{u, razb'ol'u (êgan ‡ Vodensko).

Morfolo{kiot moment izigral va`na uloga i vo zabavuvaweto na pro-cesot pri zagubata na /h/ vo 1 i 2 l. mn. vo imperfektot vo nekoi dolnovardarski govori. Vo dojranskiot, gevgeliskiot, kuku{kiot, vodenskiot govor /h/ dobro se pazi vo sostavot na nastavkite za ovie dve lica, dodeka vo aoristot toa se zagubilo, sp. aor. jad'eh ‡ jad'eme ‡ jad'ete : impf. j'adih ‡ j'adihme ‡ j'adihte (Enixe), vikn'ah ‡ vikn'ame ‡ vikn'ate, impf. v'ik»h ‡ v'ik»hme ‡ v'ik»hte (Mandalevo ‡ Vodensko). Vo imperfektot /h/ se zadràlo za da se odbegne mo`nata homonimija so prezentot. Vo sosedniot meglenski govor, kako {to vidovme, homonimijata bila otkloneta so zamenata na /h/ vo /j/ ili vo /k/, sp. aor. vik'ak ‡ vik'ame ‡ vik'ate : impf. v'ikak ‡ v'ikakme ‡ v'ikakte : prez. v'ikam ‡ v'ikame ‡ v'ikate (Tresino) ili: aor. zid'a ‡ zid'ame ‡ zid'ate : impf. z'idaj ‡ z'idajme ‡ z'idajte : prez. z'idam ‡ z'idame ‡ z'idate. Vo Tu{in, kade {to se zagubilo /h/ i vo imperfektot, morfolo{kata diferencijacija se izvr{ila po drug na~in, sp. prez. v'ik»m ‡ v'ikme, v'ikte : impf. v'ik{e ‡ v'ikma ‡ v'ikta : aor. vik'a ‡ vik'ame ‡ vik'ate.

5. Od privedeniov materijal moème da go konstatirame slednoto.

5.1. Procesot na gubeweto na /h/ ne se odvival ramnomerno vo site make-donski dijalekti. Najmnogu toj naprednal vo severnite i vo zapadnite govori, kade {to e pojavata deneska napolno stabilizirana. Ottamu sleduva zaklu~ok deka odnosnava pojava vo tie govori najrano se javila i posle se {irela kon ju`nata i isto~nata periferija, kade {to e gubeweto na /h/ vo tek. Treba, me|utoa, u{te vedna{ da se istakne deka zagubata na fonemata /h/ ja poznavaat i pogolem broj srpski {tokavski dijalekti

113

(Beli¢, 1960 : 105-107; Bo{kovi¢, 1931 : 179-196), kako i nekoi so niv grani~ni bugarski govori (StoŸkov, 1968 : 116). I imaj}i go predvid geografskiot moment, ogni{teto na voprosnava pojava pologi~no e da se pretpolo`i negde na {tokavskiot areal, ili barem na {tokavsko-makedonskoto pograni~je.

5.2. Gubeweto na /h/ ne stanuvalo istovremeno vo site pozicii na zboro-formite. Dijalektniot materijal n# vodi kon zaklu~ok deka najrano procesot zapo~nal vo inicijalna pozicija, potoa se pro{iril na sredinata na zboroformite i na krajot. Za vakvata hronologija vo gubeweto na /h/ imame potvrdi i vo istoriskite dokumenti (Koneski, 1965 : 75 nt.).

5.3. Rezultatite od gubeweto na /h/ se razli~ni po dijalektite. 5.3.1. Vo centralnata zona na pravecot Kumanovo ‡ [tip ‡ Kavadarci ‡

Mariovo ‡ Kajlar /h/ se zagubilo napolno vo site pozicii, sp. ubavo, lep, ‡ snaa, mua, lea, v…ot, ‡ nino, melem, kina, ‡ stra, gre, glu, v… ‡ v»r. Do kolku na toj teren }e se sretne po nekoj slu~aj so zameneto /h/ so drug glas /j, v, f/, tie ne se dobieni tuka fonetski (karti 3, 7, 8).

5.3.2. Vo zapadnoto nare~je vo pogled na sudbinata na /h/ se izdeluvaat dve pozicii.

Na po~etokot na zboroformite i vo intervokalna pozicija /h/ > ø. Tamu kade {to nao|ame zamena na /h/ so /v-f/ ili /j/ me|u vokalite se raboti za poseben fonetski slu~aj ‡ se popolnuva hijatusot: zad /u/ ili drug zaden vokal so /v/: muva, suvo, zad preden vokal so /j/: dijanija, leja, ili kaj glagolite vo 3 l. mn. na aor.-impf. beja, nosija (v. 3.2.1., 3.2.3.).

Vo finalna pozicija i vo sredinata pred konsonant po pravilo /h/ > /f-v/: fraf, gref, mof, suf, v…f, ‡ ~evli, evla ‡ efla, nivno ‡ nifno, i vo morfemite: bef, befme ‡ bevme, befte. Do kolku vo nekoj lokalen govor na zapadnata periferija vo oddelni leksemi }e se sretne vo ovaa pozicija poinakov rezultat, treba da se bara drugo objasnenie: ili procesot ne gi opfatil site primeri, kako {to e slu~ajot vo `irovni~kiot i vratni~kiot govor (t. 3.3.3.), ili pak procesot na zamenata na /h/ vo /f-v/ ne e napolno zavr{en.

5.3.3. Vo ju`nite periferni govori na pravecot Kor~a ‡ Kostur ‡ Voden, i posebno vo razlo{kiot govor, zamenata na /h/ na krajot i pred konsonant ne e izvr{ena sistemski ‡ ednakvo vo gramati~kite morfemi i vo pooddelnite leksemi. Postojat razliki vo pogled na rezultatite od zamenata i me|u pooddelni lokalni govori. Na razvojot na /h/ vo tie govori vlijaele pove}e faktori ‡ semanti~kata funkcija na /h/, karakterot na prethodniot vokal, me|udijalektniot kontakt, i drugi (t. 3.3.3.).

114

6. Vo vrska so problemot za pri~inite {to go predizvikale gubeweto na /h/ iskaùvawata na nau~nicite ne se edinstveni.

A. M. Seli{~ev nao|a golema sli~nost vo prirodata na makedonskoto, albanskoto i aromanskoto /h/. Gubeweto na /h/ vo makedonskiot spored nego se dolì na "slabata" artikulacija, koja e karakteristi~na i za /h/ vo albanskiot jazik (Seliçev, 1918 : 112-126). S. B. Bern{tejn u{te ponaglaseno ja istaknuva zaedni~kata tendencija vo zagubata na /h/ vo ju`noslovenskite i balkanskite neslovenski jazici. "[iroko razvienata tendencija kon zagubata na [h] vo ju`noslovenskite jazici ne treba da se razgleduva izolirano od analognite tendencii vo mnogu balkanski jazici (neslovenski)" ‡ pi{uva Bern{tejn, za da zaklu~i: "Ovde zvukot [h] se karakterizira so slaba artikulacija poradi {irokata tesnina. Imeno, taa ~isto fiziolo{ka okolnost i pridonesla za zagubata na zvukot [h], t.e. za polno gubewe na frikacijata" (Bern{teŸn, 1961 : 298).

Z. [tiber, pak, kako pri~ina za gubeweto na fonemata /h/ vo slovenskite jazici go istaknuva fonolo{kiot faktor (Stieber, 1961 : 1-6). Fonolo{kiot faktor za odnosnava pojava vo makedonskiot go pretpo~ita i B. Koneski. "Fonemata h ne se vklu~ila vo korelacijata na zvu~nite i nezvu~nite konsonanti, {to e, kako {to znaeme, osnovna konsonantska korelacija vo makedonskiot. Zapravo, eden fenomen vo izgraduvaweto na taa korelacija e i gubeweto na h, odnosno negovata zamena so drugi konsonanti, so {to se otklonuva edna asimetri~nost na konsonantskiot sistem" pi{uva Koneski (1983 : 97).

Prifa}aj}i go stanovi{teto formulirano od Koneski, }e se obideme da frlime pogled kako te~el fonetskiot proces pri defonologizacijata na /h/ vo pooddelni na{i dijalekti.

6.1. Vo kumanovsko-kratovskite, {tipskiot i tikve{ko-mariovskite govori, vidovme, fonemata /h/ > ø vo site pozicii na zboroformite bez ogled na nejzinata semanti~ka funkcija. Osnoven moment vo evolucijata na procesot /h/ > ø e oslabnuvaweto na artikulacijata, sveduvaweto na izgovorot do stepen na prosta aspirata za posle i napolno da is~ezne. Se gubi priznakot frikativnost (kontinuiranost). I dvete tie fazi vo procesot na defonologizacijata na /h/ dobro moàt da se sledat vo spomenative govori (v. 2.1, 3.3.1). Vo govorite kade {to se zadràla frikacijata na /h/ podolgo na krajot i pred konsonant do{lo do izvesno udolùvawe na prethodniot vokal, sp. greh > gre:, behme > be:hme > be:me.

6.2. Vo zapadnoto nare~je, kade {to /h/ preminalo vo ø vo inicijalna i intervokalna pozicija, a vo /f-v/ na krajot i pred konsonant, pred da se zagubi /h/ imalo dvojna artikulacija: na po~etokot i pred vokal do{lo do redukcija na frikativnosta, a na krajot i pred konsonant strueweto na vozduhot ja zasiluvalo frikcijata. "ûvaweto na spomenatata frikcija na krajot na zborovite i pred konsonant vo sredinata sozdalo mo`nost vo taa

115

116

pozicija da se javi f, isto onaka kako {to istata taa pojava, t.e. podolgoto zadr`uvawe na frikacijata vo spomenatata polo`ba vo drugite makedonski dijalekti, dalo drugi rezultati" ‡ konstatira Beli} (BeliÊ, 1935 : 119). Zna~i, /h/ vo taa pozicija go gubi priznakot kompaktnost i preminuva vo soodvetniot preden kontinuiran korelat ‡ /f/.

6.3. Promenata na /h/ vo /j/ vo razlo{kiot, meglenskiot i kor~anskiot e

regularna samo vo glagolskite morfemi, sp. bej, bejme, bejte, a vo drugi slu~ai se javuva prete`no zad preden vokal, sp. nijno, ~ejli, mej, grej, poretko zad drug vokal (t. 3.3.3). Fonetskata procedura tuka se odvivala na sledniot na~in: h > h´ > j. Frikativnoto /h/ na krajot i pred konsonant poradi palatalnata artikulacija na prethodniot vokal se palataliziralo i preminalo vo soodvetniot palatalen frikativ ‡ /j/. Na ovoj na~in dobienoto /j/ posle mo`elo da se {iri po analogija i na drugi leksemi.

6.4. Vo drugi govori, pak, na krajot i pred konsonant do{lo do

redukcija na frikativnosta, so {to se sozdale uslovi /h/ da premine vo /k/. Zna~i, /h/ go gubi priznakot kontinuiranost (frikativnost) {to dovelo do izedna~uvawe so /k/. Ovaa pojava, koja e dosta ra{irena vo crnogorskite dijalekti (Bo{kovi¢, 1931 : 180), kako i vo polskite podhalawski govori (Gołąb, 1957 : 129-135), na makedonskiot teren, vidovme, se odrazila samo vo aoristot i imperfektot (t. 3.3.5.).

6.5. Vo nekolku oddelni slu~ai vo na{ite dijalekti na mestoto na /h/ nao|ame /g/, sp. tugla ‡ vo pijane~kiot govor (Kostin Dol), ~egli ‡ vo mija~kite govori vo Papradi{te (Vele{ko) i vo Ehlovec (Ki~evsko), mugla, muglosan (Ehlovec). Fonetskiot proces tuka odel preku edno velarno zvu~no [γ], koe go konstatiravme kako alofon na /h/ pred sonantite vo nekoi male{evski i pirinski govori (t. 2.1.). Zna~i, sme imale razvoj: /h/ > [γ] > /g/.

1.8. KONSONANTSKITE GRUPI s (z), { (`) + c, ~ 1. Frikativnite konsonanti s (z), { (`) pred afrikatite c, ~ na sostavot na dve morfemi (prefiks, korenska morfema ili osnovna morfema + sufiks) vo dijalektite na makedonskiot jazik pretrpele razli~ni promeni. 2. Vo prefiksiranite zborovi vo grupa so c, ~ moè da stapuva samo z vo prefiksite bez-, iz-, raz-. Tuka toa obi~no se asimilira po zvu~nost vo s : iz~isti > is~isti, iz~etka > is~etka, raz~ini > ras~ini, raz~isti > ras-~isti; izcedi > iscedi, izcica > iscica, razcepi > rascepi, razcuti > rascuti, i dr. Vo nekoi govori frikativnata komponenta (s) otsustvuva. Taka, od severnite govori ni se poznati primerite: icepi, icedilo, racepi, racaftelo se, pokraj iscedi, rascepeni (Vidoeski, 1962 : 90). Vakvi primeri poretko moème da sretneme i vo kostursko-lerinskite govori, i ovde-onde po zapadnata periferija na makedonskiot jazik. Pred ~ vo ovaa pozicija dosta ~esto s se asimiliralo vo { (s~ > {~), sp. i{~e{l'a, i{~e{a, i{~epi, i{~ere~ile pokraj is~isti, ras~e{aj, ras~epi i dr. vo severnite govori (Vidoeski, 1962 : 82), ra{~ini, i{~e{la pokraj raf~ini, if~e{la vo pore~kiot, ki~evskiot (Vidoeski, 1957 : 56), i{~eka i is~eka vo vele{kiot (Reiter, 1964 : 89). Vo zapadnoto nare~je naj~esto mesto s nao|ame f : ifcepi, rafcepi, rafcuti, ifcedi; if~isti, if~eka, raf~isti vo pore~kiot, ki~evskiot, ohridskiot, demirhisarskiot govor, befcenet, Befcena (li~no ime), if~eka vo gornopolo{kiot (Seliçev, 1929 : 425). Vo govorot na s. Bobo{tica (vo ju`na Albanija) A. Mazon gi zabeleàl primerite: rajc'jäpi, rajc'jäfti, pokraj is~arard'isa (Mazon, 1936 : 26, 35, 47, 66, 94) (v. karta 1). 3. Vo sufiksnite obrazuvawa (na sostavot na osnovnata morfema i su-fiksite) nao|ame vo govorite poraznoobrazni rezultati za odnosnive grupi.

3.1. Grupata -sc- se sre}ava vo cela Severna Makedonija, vo sredi{niot del na Isto~na Makedonija (vo {tipsko-strumi~kite i tikve{ko-mariovskite govori) i vo Ju`na Makedonija na celiot pojas od Kor~a i Gramos pa do Solun i Lagadina. Sp. masca (mast + ca) vo Kumanovo, [tip, Ro`den, mesce (meso + ce) vo Kumanovo, Kriva Palanka, Sveti Nikole, Zletovo, [tip, Radovi{, Kavadarci, glusci [tip, prasci Kratovo, Zletovo, Sveti Nikole, Kumanovo, Ro`den. Vo Zapadna Makedonija

117

grupata -sc- mo`e da se sretne u{te vo gradskiot ohridski govor, sp. mesce, vo nekoi sela vo Debarski Drimkol, sp. masca Modri~, vo govorot na mija~kata oaza Smilevo vo Bitolsko i vo govorot na makedonskite muslimani (Torbe{i) vo Reka, Vele{ko (Melnica i Vranovci), Skopsko (Dr`ilovo, Pagaru{a i dr.) i vo polo{kite sela Urvi~ i Jelovjane, sp. mesce (v. karta 2). 3.2. Tamu kade {to ja nao|ame grupata -sc- se sre}ava i -{~-, sp. vo{~e (vo{-~e : vo{ka), kru{~e (kru{a), pu{~e (pu{ka), opa{~e (opa{ka), k…le{~e (k…le`) Kratovo, Kumanovo, Skopska Crna Gora, Ko~ani, Radovi{, Negotino, Gevgelija, Kostur, Ohrid, @irovnica ‡ Debarsko, k…le{~e Lerinsko (s. Patele) (v. karta 3). 3.3. Grupata -s~- ima znatno pomal areal. Se javuva na eden tesen pojas na linijata Kratovo ‡ Ko~ani ‡ [tip ‡ Strumica ‡ Solun, potoa vo krajniot severen del na Polog, vo agolot me|u Lepenec, Vardar i [ar Planina. Taa e dosta ~esta vo Kostursko, sp. vos~e (voz-~e), mos~e (most), kvas~e (kvas) Kratovo, klas~e Zletovo, nos~e, pojas~e [tip, gas~e, fes~e Strumi~ko (s. Sa~evo), pojas~e Ko~ani, lis~e, p…s~e (p…st), nos~e Jelovjane (Tetovo), gas~e (gaska) Lerinsko (s. Patele). 4. Vo severnite, tikve{ko-mariovskite, vodensko-kajlarskite i vo is-to~niot del na lerinsko-kosturskata govorna oblast s pred ~ se asimiliralo vo { (s~ > {~). Ovaa pojava se izvr{ila isto taka i vo pogore spomenatite govorni oazi vo Zapadna Makedonija (Ohrid, Drimkol, Reka). Sp.: bre{~e (brest), kva{~e (kvas), mo{~e (most), ma{~e (maska) Kumanovo, Sveti Nikole, kva{~e, mo{~e Negotino, Ro`den, li{~e Bitolsko (s. Brod), bre{~e, li{~e, mo{~e Kostur (s. Rupi{~a), kva{~e, poja{~e (s. Ezerec) (v. karta 4). 5. Vo krajnite isto~ni makedonski dijalekti (male{evsko-pirinskite, serskite, lagadinskite) i vo isto~niot del na dolnovardarskite s i { vo site spomenati grupi se izmenile vo h (sc > hc, s~ > h~, {~ > h~). Ovaa pojava so pogolema doslednost e izvr{ena vo male{evsko-pirinskite, ne{to e poslaba vo jugoisto~nite i dolnovardarskite. Vo poslednive pokraj primerite so h se sre}avaat i slu~ai kade {to s i { se pazat neizmeneti (sc, {~) ili pak s pred ~ samo se asimiliralo vo { (s~ > {~) (v. karta 2, 3, 4). Sp.: /sc > hc/ gluhci Del~evo, Peh~evo, Berovo, Ko~ani, /s~ > h~/ p»rh~e, p»rh~eta Sersko (s. Sekavec), tah~e, krah~e Suho (Golomb, 1962, 63 : 248), feh~e (fes) Gevgelisko (IvanovÍ, 1932 : 78), /{~ > h~/ eh~e (e`) Del~evo, Peh~evo, eh~i Sekavec, noh~e Gevgelija (IvanovÍ, 1932 : 78). Vo Zapadna Makedonija vakov rezultat nao|ame edinstveno vo mija~koto selo Smilevo: breh~e, guh~e (guska), klah~e (klas), koh~e (koska), moh~e (most),

118

moh~e (moska), neveh~e (nevesta), obrah~e (obraz), prah~ar (prase), mehce, gluhci, no masca i mafca, pojas~e i pojaf~e. 6. Na drugata govorna teritorija vo Zapadna Makedonija mesto soglaskite s, { vo odnosnava pozicija nao|ame f (ili v) (sc > fc, s~ > f~, {~ > f~, odn. vc, v~). Sp.: /sc > fc/ mafca, mefce, prafci; /sc > f~/ bref~e (brest), mof~e, k…f~e (k…st), p…f~e (p…st), lif~e (list), nevef~e (nevesta), guf~e (guska), maf~e (maska), kof~e (koska), vof~e (voz), obraf~e (obraz), pojaf~e (pojas), fef~e (fes), taf~e (tas), grof~e (grozd), kvaf~e; /{~ > f~/ gluf~e, vof~e (vo{ka), praf~e (pra{ka), kruf~e (kru{a), puf~e (pu{ka); ef~e (e`), k…lef~e (k…le`). Nadvor od granicite na zapadnoto nare~je zamena so f moè da se sretne vo oddelni primeri vo lerinskata oblast, vo dolnovardarskite govori, sp. prafci(ti), prav~ari (Mazon – Vaillant, 1938 : 66), pa duri i pona istok, vo lagadinskite i serskite, sp. pravcja, pravci (Lavrov – Polívka, 1932 : 305), prafca (Małecki, 1936). 7. Vo govorot na Bobo{tica na mestoto na s i { nao|ame j i vo prefik-siranite sostavi. 8. Sprema ova {to go rekovme dosega, na makedonskata jazi~na teritorija, vo zavisnost od rezultatite za konsonantskite grupi sc, s~, {~, moème da izdelime ~etiri areali. Na krajniot istok po celiot pojas od Del~evo i Blagoevgrad pa do Solun i Serez na jug i na istok do granicata so bugarskata jazi~na teritorija mesto s i { pred c, ~ ima h. ‡ Zapadno od linijata Solun ‡ Strumica ‡ Ko~ani pa pribli`no do Vardar, Crna Reka i Prespanskoto Ezero se izgovaraat grupite sc, {~. Na eden del na linijata Kratovo ‡ [tip ‡ Radovi{ ‡ Strumica, vo severen Polog i vo zapadniot del na lerinsko-kosturskata oblast se javuva i grupata -s~-. Me|utoa, na prostorot od Kumanovo do Kostur i Kajlar, po pravecot Sveti Nikole ‡ Negotino ‡ Voden, vo ovaa pozicija (pred ~) s se izmenilo vo {. Vo govorot na Bobo{tica, sudej}i po onie nekolku podatoci na Mazona, mesto s i { ima j (sc > s~, {~ > hc, h~ > jc, j~). êtvrtiot areal go so~inuvaat zapadnite makedonski govori, kade {to na mestoto na s i { ima f, od v (sc, s~, {~ > hc, h~ > fc, f~, odn. vc, v~). Na sever ovoj areal se prostira do Tetovo i Skopje. Negovata isto~na granica odi pribli`no po pravecot Vardar, Crna Reka do Sko~ivir (jugoisto~no od Bitola), otkade {to posle skr{-nuva na zapad kon Prespanskoto Ezero. Taa e istovremeno i dijalektna gra-nica me|u zapadnite i isto~nite govori. Se razbira, granicite me|u pood-delni areali ne se taka ostri. Ima prostori kade {to se me{aat pojavite. Primeri so h~ ne se neobi~ni i vo dolnovardarskite govori. Vo ramkite na zapadnoto nare~je, vidovme, ima oazi kade {to se javuvaat pokraj primerite so fc, f~ i slu~ai so sc, {~, duri i so h~ (v.t. 5.). 9. Na istoriski plan ovaa pojava vo nekoi govori moème da ja sledime u{te od 16 vek, negde duri i od porano. Vo eden tekst od Kostursko od 16

119

vek gi nao|ame primerite: g(a)luhci, pra~ini, *noh~a (Giannelli – Vaillant, 1958 : 47, 56). Vo zapis od 16 vek ohridskoto selo Velmevci e predadeno vo formata Velme{ci (velme{ci) (Seliçev, 1933 : 114, 217), a vo zapis od 18 vek vo oblikot velmehci (velmehci) (Seliçev, 1933 : 114). Vo zapis od 16 vek ni e poznat i oblikot Vla{ci (vla{ci), podocna Vlavci. Bitolskoto selo Ruvci (ili Rufci) vo dokumentite od 14 vek se spomenuva vo formata rÍsec} (bliz} RÍsec}). Vo zapis od 17 vek e predadeno so s : mali rusci (mali rusci), a vo eden podocneèn zapis vo treskave~kiot kodik e zabeleèno kako ruhci (ruhci) (Seliçev, 1933 : 114, 217). Dene{noto stru{ko selo Vev~ani vo 14 vek e zapi{ano vo formata Ve{~ani (Novakovi}, 1912 : 673).

10. Pretstaveniot materijal {to ni go davaat dene{nite makedonski govori, kako i onoj od postarite izvori, jasno ni gi pokaùvaat pati{tata po koi odel razvojot na grupite sc, s~, {~. Procesot zapo~nal sekako so grupata s~. Pred ~ soglaskata s se asimi-lirala vo { (s~ > {~). Na istoriski plan toa ni go potvrduva formata Ve{~ani, koja A. Seli{~ev ja izveduva od postaroto Ves~ani (Seliçev, 1933 : 221). Nova etapa vo razvojot ozna~uva disimilacijata na grupata {~ vo h~. Kaj grupata sc toj proces moèl da bide posloèn, za{to s prvo preminalo vo { (sc > {c). Na toj zaklu~ok n# upatuvaat formite Vla{ci (od Vlasci), La{ci (od Lasci), Velme{ci (od Velmesci) (Seliçev, 1933 : 114). Potoa grupata {c, kako i {~, se izmenila vo hc. Ponatamo{niot razvoj na grupite hc, h~ e svrzan so promenite na fone-mata h vo pozicija pred konsonant. Vo del od isto~nite govori, kade {to h se pazi pred konsonant, grupite hc, h~ se zapazile. Isto taka tie se pazat i vo govorot na mija~koto selo Smilevo (kaj Bitola), koe ja poznava fonemata h. Vo zapadnoto nare~je, kade {to h pred konsonantite se izmenilo vo f (ili v), i grupite hc, h~ dale fc, f~ : mahca > mafca / mavca, moh~e > mof~e / mov~e, kruh~e > kruf~e / kruv~e. Taka i vo imiwata na selata: Veh~ani > Vef~ani / Vev~ani, Velmehci > Velmefci / Velmevci, Ruhci > Rufci / Ruvci. ‡ Vo govorot na Bobo{tica soglaskata h od grupite so c, ~ : gluhci > glujci, gluh~e > gluj~e, rahc'äpi > rajc'äpi. Vo severnite, tikve{ko-mariovskite i kostursko-lerinskite, kako i vo govorite na torbe{kite oazi vo Debarsko, Polog i Skopsko, kade {to fonemata h se zagubila vo site pozicii, sp. nihno > nino, behme > beme i sl., deneska gi nao|ame, kako {to vidovme pogore, grupite sc, s~ / {~, {~. Vedna{ se postavuva pra{aweto: dali s i { pred c, ~ vo ovie govori voop{to pretrpele izmeni? Za kosturskiot govor e sigurno deka sc, {~ vo 16 vek bile izmeneti vo hc, h~ (sp. gi od toa vreme primerite gluhci, noh~a) (Gianneli – Vaillant, 1958 : 47). Podocna, koga se zagubila fonemata h i na ovoj teren, konsonantite s, { bile vospostaveni povtorno, se razbira, sega analo{ki ‡ spored osnovnata morfema: kru{a : kru{-~e, pojas : pojas-~e. Podocna s pred ~ se asimiliralo vo { : poja{~e. Inaku samo vo rezultat

120

na fonetski proces bi se dobile raznovidnostite: pojah~e > poja~e, kruh~e > kru~e, analogno na razvojot nihno > nino, ~ehli > ~eli, behme > beme. Zna~i, dene{nite grupi sc, {~ vo kosturskiot govor se dobieni po gubeweto na h. Toga{ e izvr{eno i asimiliraweto na s vo { pred ~, sp. de-neska kva{~e (kvas), mo{~e (most) i sl. Ovoj zaklu~ok moè da vaì i za drugite govori vo koi{to konsonantot h na krajot na slogot se zagubil. Vo eden rakopisen tekst od 1787 godina, napi{an na kratovskiot govor, ja nao|ame formata behceni (behceni) (Sbornik, 1890 : 277) mesto besceni (od bezceni). Deneska ovaa pridavka se upotrebuva vo oblikot bescenet. I vo ovoj govor, kako vo kosturskiot, sc se izmenilo vo hc. Po gubeweto na glasot h, povtorno bilo vospostaveno s. 11. Na prethodnite primeri ukaàvme kako se odvival fonetskiot proces od s, { do h. Da rezimirame. Vo zapadnite govori: sc > {c > hc // fh / vc; s~ > {~ > h~ // f~ / v~; {~ > h~ // > f~ / v~; vo bobo{tenskiot: sc > {c > hc // > jc; s~ > {~ > h~ // > j~; vo severnite, tikve{ko-mariovskite i lerinsko-kosturskite: sc > {c > hc // > sc (nefonetski); s~ > {~ > h~ // > s~ (nefonetski), a vo eden del ponatamu s~ > {~ (fonetski); vo male{evsko-pirinskite, serskite, vo del od dolnovardarskite: sc > {c > hc // s~ > {~ > h~ //; {~ > h~ //. Procesite do stadiumot -hc-, -h~- se izvr{ile vo site makedonski govori. Na toj stepen od razvojot procesot se zadràl vo krajnite isto~ni govori. Promenite {to se vr{ele dotuka bile usloveni od samite grupi: kako konstantni se javuvaat afrikatite c, ~, dodeka frikativnite s, { se menuvaat. Novite procesi {to se javile vo zapadnite govori i vo bobo{tenskiot ne se usloveni ve}e od afrikatite. Tuka se raboti za izmeni na fonemata h vo pozicija pred konsonant i vladeat novi zakoni. Gubej}i se h od sistemot na mekonep~enite konsonanti, negovata slaba artikulacija pod opredeleni fonetsko-morfolo{ki uslovi vo kor~anskiot govor se dobliìla do artikulacijata na j, a procesot se odvival po sledniov na~in: h > h´ > j. Vo zapadnoto pak nare~je, kade {to zagubata na h vremenski se sovpa|a so procesite svrzani so gubeweto na intervokalnoto v, pri artikulacijata na h vo odnosnava pozicija (pred konsonanti i na krajot na zborot) se aktivirale usnite i vo rezultat na labijalnata artikulacija h preku bilabijalno φ ili w se izmenilo vo labiodentalno f, odn. v, zavisno od karakterot na sosedniot konsonant. Poopstojno ovaa pojava e prodiskutirana od B. Koneski vo negovata "Istorija na makedonskiot jazik" (Koneski, 1965 : 75 nt.; 1948 : 111 nt.). Procesite {to gi zasegnale grupite -sc-, -s~-, -{~- vo pomala ili pogolema mera gi poznavaat i okolnite srpski i bugarski dijalekti. Od prizrensko-ju`nomoravskiot A. Beli} gi priveduva primerite beceni, icepano, i~upan (BeliÊ, 1905 : 233‡234). Slu~ai so vakvo uprostuvawe na grupite -sc-, -{~- P. Ivi} konstatiral vo galipoqskiot govor, sp. icedim,

121

122

racupa, pokraj iscedi, rascepa ‡ so povtorno vospostaveno s. Spored Ivi}a ovaa pojava se sre}ava i vo kosovsko-resavskiot i nekoi crnogorski dijalekti (IviÊ, 1957 : 143). Na istok pojavata se ra{irila i vo rodopskite govori (Miletič, 1912 : 126). Kako {to se gleda, odnosnava pojava zafa}a eden dosta golem areal, koj gi nadminuva granicite na makedonskata jazi~na teritorija. Vo centarot na toj areal se nao|aat ma-kedonskite dijalekti. Vo toj centar, bez somnenie, ovoj proces i se zarodil.

1.9. AKCENTSKITE SISTEMI 0. Na makedonskiot jazi~en areal jasno se izdeluvaat na fonetski plan tri glavni akcentski sistemi: – akcentski sistem so slobodno akcentsko mesto, – sistem so ograni~eno sloboden i ograni~eno fiksiran akcent, i – sistem so fiksiran akcent. 1. Akcentskiot sistem so sloboden akcent (najarhai~en na makedonskiot teren) dominira vo isto~nite makedonski dijalekti na pravecot Kriva Palanka – Kumanovo – [tip – Strumica – Kuku{ – Solun, i na istok do jazi~nata granica so bugarskata jazi~na teritorija (opfa}aj}i gi govorite vo Pirinska Makedonija i sersko-dramskoto podra~je vo Jugoisto~na Makedonija). Zapadnata granica na ovoj sistem odi ne{to malku pozapadno od Kumanovo – Sveti Nikole – [tip i preku Demir Kapija prodolùva na jugozapad s# do Ostrovskoto Ezero, opfa}aj}i gi govorite vo Gevgelisko, Vodensko i del od Meglensko. Pod slobodno akcentsko mesto se podrazbira koga akcentot moè da stoi na sekoj slog vo zboroformite, sp.: a) na ultima, t.e.

aa) na otvorena ultima: dobrin'a, èn'a, esent'a, maì{t'a, igran'e, rebr'a, vik'a, re~'e, ab) na zatvorena ultima:

goved'ar, or'a~, bor'ec, vis'ok, b) na penultima: k'amen, k'of~ek, st'oèr, j'avor, lis'ica, kol'eno, v) na antepenultima: k'amenot, j'azovec, kl'adenec, t'egavec, j'agoda, p'onada, p'e{tera, k'a{lica, v'arivo, 'ezero, g) na ~etvrtiot i pettiot slog od krajot: b'ivolica, j'alovica, kr'astavica, v'erverica, P'etkovica, b'ivolicite. Na morfolo{ki plan vo ramkite na ovoj sistem se izdeluvaat dva ak-centski tipa: a) akcentski tip so podvièn akcent i b) akcentski tip so nepodvièn (morfolo{ki fiksiran) akcent.

123

1.1. Podvièn akcentski tip (akcentot go menuva mestoto vo paradigmata) poznavaat krajnite isto~ni makedonski govori {to se nao|aat isto~no od linijata Kriva Palanka – Ko~ani – Radovi{ – Strumica – Kuku{ – Lagadin. Na toj teren moème da izdelime nekolku modeli so podvièn akcent. 1.1.1. Vo severniot del na oblasta – vo isto~nite krivopalane~ki sela, vo male{evskite i pijane~kite govori (Berovo, Peh~evo, Del~evo), vo govorite vo pirinskiot del na Blagoevgrad – Petri~ i vo razlo{kiot govor gi nao|ame slednive modeli na podvi`nost: kaj imenkite od m.r.: a) gl'as – gl'asove : glas'o : glasov'eto,

z'ap – z'abi : zab'o : zab'ite, b) k'on – k'one – k'owe : kow'eto, st'arec – st'areco – st'arci : starc'ite, kon'ec – kon'eco – k'onci : konc'ite,

kot'el – kot'elo – k'otli : kotl'ite, v) k'um – k'umove – k'umoveto : kum'o, dr'en – dr'ewe – dr'eweto : dren'o, g) kov'a~ – kov'a~e : kova~'e – kova~'eto, d…v'ar – d…v'are : d…var'e – d…var'eto, el'en – el'eno : elew'e – elew'eto, razb'oj – razb'oe : razbo'e – razbo'eto, d) m…tov'ec – m…tov'eco : m…tovc'i – m…tovc'ite.

Zabele{ka: akcentskiot model pod g) karakteristi~en e samo za govorite kade {to ~lenskata morfema za m.r. glasi -e (vo berovsko-peh~evskiot, del~evskiot, blagoevgradskiot i razlo{kiot govor), a vo petri~kiot, kade {to ~lenot e -o i zad istoriski mekite soglaski, ima paradigmatski akcent: of~'ar – of~'aro : of~'ari – of~'areto, or'a~ – or'a~o : or'a~e – or'a~eto; za ènski rod: a) èn'a – èn'ata – èn'ite : `'eni, b) br'ada – br'adi : brad'ata – brad'ite;

Zabele{ka: Vo isto~nite krivopalane~ki sela (Uzem, Dubrovnica, Trnovo) imenkite pod a) imaat paradigmatski akcent: èn'a – èn'ata : èn'i – èn'ite, a vo pozapadnite sela (Gabar, Gradec, Konopnica) toj e podvièn: èn'a – èn'ata : `'eni – `'enite, odn. koz'a – koz'utu : k'oze – k'ozete (Luke, Ogut), a vo Krkqa: koz'a – koz'ata – koz'ite : k'ozi; v) n'o{ – n'o{~i : no{~'a – no{~'ite, k'…f – k…ft'a;

124

za sreden rod: a) m'eso – m'esa : mes'oto – mes'ata (v'ino, ml'eko, l'eto) s'…ce – s'…ca : s…c'eto – s…c'ata, 'oko – 'o~i : ok'oto – 'o~ite, b) rebr'o – rebr'oto : r'ebra – r'ebrata, jajc'e – jajc'eto : j'ajca – j'ajcata, v) crev'o – crev'oto – crev'ata : cr'eva, det'e – det'eto – dec'ata : d'eca

(vo Berovo, Peh~evo, Petri~, Blagoevgrad).

Zabele{ka: Vo Uzem, Trnovo, Gabar: det'e – det'eto – dec'a – dec'ata. 1.1.2. Vo ju`niot del na dijalektnoto podra~je so podvièn akcent (vo serskiot, dramskiot gocedel~evskiot, su{ko-viso~kiot, delumno i vo razlo{kiot – kako preoden) sostavot na akcentskite modeli e ne{to poizmenet. Za ma{ki rod: a) gl'as – gl'asove : glas'» : gl'asov'eto (G. Del~ev), r'et – r'edove : red'o : r'edov'eto (Sersko), gr'at – gr'adove : grad'» : gr'adov'eto (Ziljahovo), gr'at – gr'aduvi : grad'ot : gr'aduv'etu (Visoka), gr'at – gr'aduvi : grƒd'o : gr'aduv'etu (Suho)

(kako vo Berovo, Peh~evo, Petri~, Blagoevgrad); b) b'ik : bik'o – bic'e – bic'etu (Suho), d'»mp : d»mb'ot – d»mb'e – d»mb'etu (Visoka), v) sn'op – sn'opi – sn'opitu : snup'o (Suho), g) pint'el – pint'elu // -ut : pintl'i (Visoka) / pint'elitu (Suho), kun'ec – kun'ecu // -ut : kunc''a; za ènski rod: a) br'ada – br'adi : brad'»ta – brad'ite `'ena – `'eni : èn'»ta – èn'ite

(G. Del~ev, Drama, Ser, Suho, Visoka), b) vl'as : vlast'a; za sreden rod: a) ~'endu – ~'endutu : ~ind'a – ~ind'ata, s'elu – s'elutu : sil'a – sil'ata, kup'itu – kup'itutu : kupit'a – kupit'ata, l'ici – l'icitu : lic'a – lic'ata, gr'ozdi – gr'ozditu : gruzd''a – gruzd''ata,

(Suho – Visoka, G. Del~ev, Drama, Ser);

125

b) kr'ilu : kril'otu : kril'a – kril'ata, p'eru : pir'otu : pir'a – pir'ata, m'ori : mur'etu : mur''änta, p'oli : pul''etu : pul''anta – pul''antata, str'»ci : str»c'etu : str»c'ata, tr'»ni : tr»n'etu

(Suho – Visoka, G. Del~ev, Drama, Ser), v) pism'o – pism'otu : pism'ata (Visoka), sidl'o – sidl'otu : sidl'a – sidl'ata (Suho), luz''e – luz''etu : luz''a (Suho) / luz''anta (Visoka), 'oku – 'o~'ƒ : uk'otu – u~''it'ƒ, 'uhu – 'u{i : uh'oto – u{''it'ƒ,

(Suho – Visoka, Drama, Ser), 'im'ƒ – 'imeto : imen'a-ta,

(G. Del~ev).

Zabele{ka: Po odnos na male{evsko-pirinskite govori vo ju`nava zona se javu-vaat slednive otstapuvawa: 1. Imenkite od tipot `en'a – `'eni ovde se izedna~ile akcentski so onie od tipot br'ada – br'adi. 2. Kaj imenkite od m.r. od tipot d…v'ar – d…v'are : d…var'e vo ovie govori akcentot e paradigmatski (nema ~len -e). 3. Kaj imenkite od s.r. ovie govori nemaat akcentski tip rebr'o – rebr'oto : r'ebra – r'ebrata (jajc'e – jajc'eto : j'ajcata), kako ni tip: crev'o – crev'oto – crev'ata : cr'eva, resp. det'e – det'eto – dec'ata : d'eca. Va`na diferencijalna akcentska osobenost vo ju`nite govori od ovoj akcentski tip pretstavuva ograni~uvaweto na akcentot i pojavata na sekundaren akcent vo uslovi: ako zad primarniot akcent ima tri sloga, toga{ se javuva sekundaren akcent i akcentskata edinica se deli na dve ritmi~ki celini, sp. r'ent – r'enduvi : r'enduv³etu, g'al – g'alut – g'aluvi : g'aluv³etu (Suho – Visoka). [Od redakcijata: Avtorot ne gi pretstavil vo ovoj tekst modelite na podvi`niot akcent vo glagolskata fleksija. Za da ja dopolnime delumno slikata, priveduvame fragmenti od dva drugi negovi truda posveteni na akcentskata problematika (Vidoeski, 1969 i 1986):]

Kaj glagolite akcentskoto mesto usloveno e od pove}e okol-nosti: od gramati~kata forma, glagolskoto lice, gramati~kata morfema, prefiksot, ako e glagolot prefiksiran, ili sufiksot. Edno akcentsko mesto imaat prezentot i imperfektot. Od niv se razlikuvaat akcentski aoristot i glagolskata l-forma. Imperativot i glagolskata pridavka imaat poseben akcent i razli~en vo pooddelni lokalni govori. Sp.:

126

prez.: j'ad-a jad-'e-{ jad-'e jad-'e-m(e) jad-'e-te jad-'a-t p'ij-a pij-'e-{ pij-'e pij-'e-m(e) pij-'e-te pij-'a-t d'…`-a d…`-'i-{ d…`-'i d…ì-'i-m(e) d…`-'i-te d…`-'a-t impf.: jad-'e-h jad-'e-{e jad-'e-{e jad-'e-hme jad-'e-hte jad-'e-a d…`-'e-h d…`-'e-{e d…`-'e-{e d…`-'e-hme d…`-'e-hte d…`-'e-a aor.: j'ad-o-h j'ad-e j'ad-e j'ad-o-hme j'ad-o-hte j'ad-o-a

(Vidoeski, 1969 : 211‡212 i natamu)

[Fragmentot posveten na podvi`niot akcent kaj glagolite vo makedonskite di-jalekti vo Grcija i Albanija glasi:]

Vo oblasta na glagolskata fleksija akcentski alternacii se javuvaat kaj edna grupa glagoli od e- i i-grupa vo prezentot: vo 1 l. edn. akcentot pa|a na osnovata (na korenskata morfema ili na sufiksot kaj sufiksnite obrazuvawa), ako e glagolot prefiksiran toga{ na prefiksot, a vo 2 i 3 l. edn. i vo mnoìnskite formi toj pa|a na osnovniot vokal, sp.: b'era : bir'e{ ‡ bir'e ‡ bir'emi ‡ bir'eti ‡ bir'at,'u~a : u~'i{ ‡ u~'i ‡ u~'imi ‡ u~'iti ‡ u~'at Visoka, pl'eta : plet'e{ ‡ plet'e ‡ plet'eme ‡ plet'ete ‡ plet'at, l'eà(m) : le`'i{ ‡ le`'i ‡ le`'ime ‡ le`'ite ‡ le`'at Staro{evo, Sekavec; taka i: b'oda ‡ bud'e{, kr'ada ‡ krad'e{, k'»lna ‡ k»ln'e{, k'ova ‡ kuv'e{, p'eka ‡ pi~'e{, m'et'a ‡ mit'e{, p'as'a ‡ pas'e{, p'ija ‡ pi'e{, p'era ‡ pir'e{, pl'av'a ‡ plav'e{, pl'eta ‡ plit'e{, pr'enda ‡ prind'e{, s'ä~a ‡ s'ƒ~'e{, sn'ova ‡ snuv'e{, ~'e~a ‡ ~i~'e{ (= te~e); br'oja ‡ bru'i{, d»`d'i, dr'»-à ‡ dr»`'i{, wr'»w'a ‡ wr»w'i{, w'ar'a ‡ war'i{, k'osa ‡ kus'i{, kl'at'a ‡ klat'i{, kr'oja ‡ kru'i{, s''äd'a ‡ s'ƒd'i{, t'»rp'a ‡ t»rp'i{ Visoka, vl'aka ‡ vle~'e{, 'eda ‡ ed'e{, d'ada ‡ dad'e{, z'ova ‡ zov'e{, p'asa ‡ pas'e{, r'e~a ‡ re~'e{, s'e~a ‡ se~'e{, tr'esa ‡ tres'e{, g»rm'i, kro'i, r'eda ‡ red'i{, su{'i{, t»r~'i{, t»rp'i{ Staro{evo, pl'eta ‡ plet'e{, d'»rà ‡ d»r`'i{ Plevna.

Kaj prefiksiranite glagoli: n'abera : nƒber'e{ ‡ nƒber'e ‡ nƒ-ber'em ‡ nƒber'ete ‡ nƒber»t (: b'era ‡ ber'e{) Plevna, no: (da) 'izida : iz'ide{ ‡ iz'ide, (da) 'oplakna : (da) upl'akni{, (za) 'osikna : (za) us'ekni{ Visoka, d'okaram : d«k'ara{ (: k'aram ‡ k'ara{ ‡ k'ara), n'aprav'a : napr'avi{ ‡ napr'avi Staro{evo, Sekavec.

(Vidoeski, 1986 : 25) 1.2. Akcentski tip so nepodvièn (morfolo{ki fiksiran, paradigmatski) akcent poznavaat govorite na pravecot Kumanovo – [tip – Radovi{ – Strumica – Kuku{ – Solun, zapadno od porano spomenatata linija (Kriva Palanka – Kratovo – Ko~ani – Strumica – Lagadin).

127

Treba da se istakne deka vo tie govori vo paradigmatskite zborovi, so isklu~ok na turskite zaemki i na 2-3 l. edn. aorist, akcentot ne moè da stoi na posledniot otvoren slog. Toa zna~i deka vo site onie slu~ai kade {to akcentot se nao|al na otvorena ultima vo krajnite isto~ni govori, na ovoj teren toj se prenesol na prethodniot slog (na penultima). Toa stanalo najverojatno po morfolo{ki pat. So prenesuvaweto na akcentot bil istovremeno likvidiran podvi`niot akcentski tip. Taka, imenkite od `.r. od tipot èn'a – èn'ata : `'eni, i br'ada – brad'ata : br'adi se izedna~il so imenkite od stariot paradigmatski model od tipot: b'aba – b'abi – b'abo – b'abata – b'abite. Imenkite od sreden rod od site modeli so podvièn akcent se izedna~ile so imenkite od stariot model so nepodvièn akcent, sp. d…v'o – d…v'oto > d'…vo – d'…voto, det'e – det'eto > d'ete – d'eteto, itn. – kako s'ito, `'ito – `'itoto – `'ita – `'itata. Zna~i, promenite {to nastanale na ovoj teren se, glavno, od dva vida: a) prenesuvawe na akcentot od otvorenata ultima (so nekoi isklu~oci) i b) likvidirawe na podvi`niot akcentski tip kaj site zborovni grupi, vklu~uvaj}i go tuka i glagolot. Ovie promeni gi zasegnale samo gramati~kite nastavki, dodeka strukturata na sufiksnite i prefiksnite obrazuvawa ostanala nezasegnata na akcentski plan, osven vo slu~aite kade {to akcentot od fleksivnite nastavki se prenesol na sufiksite vo derivaciskite modeli od tipot: dobrin'a – dobrin'ata > dobr'ina – dobr'inata, slepot'a > slep'ota – slep'otata. Se razbira, procesot na akcentskiot prenos se vr{el vo etapi. Kuku{kiot i dojranskiot govor pokaùvaat deka akcentot prvo od otvorena ultima se prenesol kaj dvo-slo`nite imenki od ènski i sreden rod, dodeka vo pove}eslo`nite toj s# u{te moè da se sretne na krajniot otvoren slog, sp. vis«~in'a, d»lìn'a, rƒmnin'a – vo Dojran, visu~in'a, dl»bu~in'a, gur÷{tin'a, slubud'a, griut'a, sr»mut'a (Mutulovo – Kuku{ko). Od druga strana, vo dolnovardarskite govori na po{irok areal se zabe-leùva i tendencija akcentot da se ograni~i na poslednite tri sloga. Toj proces prvo gi zasegnal imenkite {to imaat akcent na ~etvrtiot slog. Toa se postignuva na dva na~ina – a) so pojava na sekundaren akcent na penultima, sp. v'erv÷r'ica, j'arƒb'ica, k'rastƒv'ica – kr'astƒv³icƒta (Dojran), b'ivul³ica, g'u{uv³ica, k'ihuv³ica, l'estuv³ica, k'atƒr³ica, s'inkuv³ica (Mutulovo), m'atur³ica, pr'askuv³ica, k'at»r~³ina (Morarci), m'andƒr³ina (Gramadna, Kuku{ko), b) i so prosto prenesuvawe na akcentot na penultima, sp. jƒluv'ica, virvir'ica, gu{tƒr'ica, kukuv'ica (Ilixievo – Enixevardarsko). Vo trislo`nite imenki baritonezata e poustoj~iva, makar {to i kaj niv procesot zapo~nal, sp. v'»dica, v'ilica, k'a{lica, p'odnica, k'o{nica, p'ernica, k'o~ina, 'oftika, s'»buta, no i: jƒb'»lka, pun'uda (Enixe), jab'uka, mƒ}'ea (Miravci – Gevgelija). Za ovie govori treba da se istakne u{te eden vaèn fakt {to pridonesol za zadrùvawe na akcentot na trite posledni slogovi. Kako

128

rezultat na redukcijata, koja e osobeno silno izrazena vo ju`nite dijalekti, posebno vo dolnovardarskite i sersko-dramskite, do{lo i do elizija na neakcentiranite vokali vo oddelni slogovi, a pred s# vo slogovite pred ~lenskite morfemi, sp. l'eb«vi – l'eb«vite > l'eb«vte, k'o~ina – k'o~inƒta > k'o~inta, s'irine – s'irineto > s'irne – s'irnito, kaj glagolite: 'imame > 'imme, v'ikate > v'ikte; kaj pridavkite vo ~lenskata forma za m.r. /i/ se izmenilo vo /j/ ili pak napolno ispadnalo, sp. jak – j'akiut (jakiot) > j'akjut ili j'akut, vis'ok – vis'okiut > vis'okjut, vis'okata > vis'okta, vis'okite > vis'okte, i dr. Vo kumanovsko-kratovskoto i {tipsko-strumi~koto podra~je ovie pojavi se pomalku izrazeni ili voop{to se nepoznati, taka {to mestoto na akcentot kaj leksemi i zboroformi od ovoj tip e relativno postabilno. [I ovde tekstot go pro{iruvame so informacii za paradigmatskiot akcent kaj glagolite, spored Vidoeski, 1969 : 213 :]

Vo {tipsko-vodenskiot akcentski tip kaj glagolite

paradigmati~nosta na akcentskoto mesto dobila istovremeno i funkcija za gramati~ko diferencirawe. Vo prezentot i imperfektot toj pa|a vrz korenskiot slog, dodeka vo aoristot i glagolskata l-forma stoi na vokalot od osnovata, sp. prezent: v'ika-m, -{, -ø, -me, -te, -t; imperfekt: v'ika-h, -{e, -{e, -(h)me, -(h)te, -a; aorist: vik'a-h, -ø, -ø, -hme, -hte, -a; l-forma: vik'a-l, -la, -lo, -le. Ova vaì i za prefiksiranite glagoli: prez. izv'ika : aor. izvik'a. ‡ Vo 2 i 3 lice ednina vo aoristot akcentot se zadràl na posledniot otvoren slog, so {to morfolo{kiot faktor se pokaàl posilen od zakonot za povlekuvaweto na akcentot od posledniot otvoren slog.

Imperfektot i glagolskata pridavka vo edni govori akcentski odat so prezentot, sp. v'ikaj – v'ikajte, n'osi – n'osete, odn'esi – odn'esete (vo kumanovskiot), pl'eti – pl'etite, no 'ispleti – 'ispletite (vo {tipskiot). Vo dolnovardarskite imperativot se izdeluva akcentski od drugite formi, bidej}i i morfolo{ki se osamostojuva: pl'eti – plet'ejte (vo dojranskiot, kuku{kiot, gevgeliskiot), ~'uvaj – ~uv'ajte, pl'eti – plet'ejte (vo vodenskiot). ‡ Glagolskata pridavka vo severnite, dojransko-kuku{kiot i gevgeliskiot ima akcent na korenskiot slog: v²…zan, b'eren, zaf'anen (Kumanovo), pl'et»n (Dojran), dodeka vo {tipsko-strumi~kiot, vo-denskiot i solunskiot akcentski se povrzuva so aoristot: gled'an, -'ana, -'ano, plet'en, -'ena, -'eno.

(Vidoeski, 1969 : 213)

129

2. Akcentskiot sistem so ograni~eno sloboden i ograni~eno fiksiran akcent se javuva na eden tesen pojas na pravecot Skopska Crna Gora (Ra{tak – Bula~ani) – Klepa (Vele{ko) – Kavadarci – Mariovo – Lerin – Kostur – Nestram – na seto pograni~je me|u isto~noto nare~je (so sloboden akcentski sistem) i zapadnoto (so fiksiran akcent). Na sever ovoj sistem prevladuva i vo grani~nite srpski govori vo Sirini}ska @upa i vo Prizrensko. Zapadnata granica na ovoj sistem pribli`no se dviì do linijata Ra{tak – Cre{evo – Ara~inovo – Divqe (na skopskiot del) – Lugunci – Crkvino – Vladilovci (vo Vele{ka Klepa) – Nikodin – Trojaci (Tikve{), od kade {to prodolùva po pl. Sele~ka do s. Brod na Crna Reka (isto~no od Bitola); od Brod prodolùva na jugozapad, pominuva ne{to malku poseverno od Lerin i preku selata Armensko – Breznica – Vambel i na albanskata strana s. Vrmnik, od kade {to skr{nuva kon jugozapad i odi pribli`no po dene{nata dràvna granica me|u Grcija i Albanija s# do Gramos. Kako {to se gleda, ovoj sistem dominira vo dve pogolemi dijalektni zoni – vo tikve{ko-mariovskata i lerinsko-kosturskata grupa govori, a kako se odi kon sever od oblasta Klepa (Vele{ko) dijalektniot pojas so ovoj sistem se stesnuva s# pove}e. Na spomenatava teritorija akcentot ne moè da stoi na ultima (bez ogled dali e zatvorena ili otvorena – tu|ite zaemki ne gi zemame predvid) i se izbegnuva akcentiraweto na ~etvrtiot slog od krajot. [to zna~i deka akcentot vo tie govori po pravilo se koncentrira na penultima i antepenultima so tendencija da se stabilizira na penultima. Na ovoj teren paralelno egzistiraat dva akcentski tipa: a) akcentski tip so fonetski fiksiran akcent i b) akcentski tip so paradigmatski akcent. Materijalot od pooddelni lokalni govori vo ramkite na ovoj sistem pokaùva kako se gradi fiksiraniot akcent. Vo govorot na s. Prevod (Svetinikolsko) akcentot od posledniot (zat-voren) slog se povlekol po pravilo kaj dvoslo`nite imenki, sp. 'obras, 'ezik, ~'ovek, s'irak, k'owar, ml'ekar, b'era~, 'ora~, i redovno taka kaj dvoslo`nite, i kaj ograni~en broj trislo`ni imenki, sp. brat'u~et, dom'a}in, rab'otnik. No kaj pove}eto trislo`ni imenki akcentot se zadràl na ultima, sp. ediw'ak, veren'ik, godiw'ak, drenov'ak, i dr., potoa sloènkite od tipot san~ogl'et, sredor'ek, eden broj pridavki, sp. bolnik'af, ka{li~'af, kamen'it, kril'at, beli~'es, i sloènki: gluvon'em, tv…dogl'af, crno'ok, i dr. Kaj imenkite so stariot akcent na tretiot slog nema nekoi pogolemi promeni; staroto akcentsko mesto s# u{te dosta dobro se pazi, sp.

`.r. b'anica, y'unica, j'uìca, j'adica, gr'anica, r'u~nica, st'enica, m'atica, k'o{nica, pr'a}ica, 'uìna, c'elina, l'edina, n'ovina, k'…stina, k'o~ina, pr'avdina, kr'ivina, t'u|ina, r'udina, 'oftika,

130

p'onuda, p'ostava, p'opara, p'ast…mka, j'abuka, j'agli~ka, m'aterka, j'agutka, 'ortoma, pr'a}ica, f'abrika,

s.r. v'arivo, 'olovo, 'ost…vo, 'ezero, s'irewe, k'olede, m.r. j'azovec, `'ilavec, k'omarec, t'egavec.

Me|utoa, kaj imenkite so stariot akcent na ~etvrtiot slog, vo ~lenuvanite formi i na petiot slog, vo pove}eto slu~ai toj preminal na penultima, sp. jalov'ica, kijav'ica, krastav'ica, kukav'ica, padav'ica, surov'ica, verver'ica, pijav'ica, ereb'ica, p…pel'ica, lastov'ica, mese~'ina. Vo govorot na selata Bula~ani i Ra{tak vo Skopska Crnogorija brojot na primerite {to otstapuvaat od vtoroslo`noto akcentirawe e sveden na minimum, sp. v'istina, p'azuva, 'oftika, z'alo{ka, l'atica, podn'oktica, v…togl'avica, fam'ilija, pok'u}nina, 'uìna, gr'anica, zad'u{nica, bogor'odica, zaz'abica, kl'adenac, b'ugarin, j'azovac, k'omarac, – no: vil'ica, bardav'ica, kijav'ica, ka{q'ica, p…pl'ica, pol'ica, mel'ica, verver'ica, jalov'ica, mu}en'ica, mator'ica, pijav'ica, mat'ica, kukav'ica, lastov'ica, ereb'ica, preper'ica, ~ubr'ica, krastav'ica, pel'ena, ogr'ada, viq'u{ka, mat'ika, ko~'ina, jab'uka, skor'u{a, bor'ina, jag'otka, tu|'ina, sub'ota, pri~'esna, mese~'ina,

nov'ina, vru}'ina, pad'ina, rud'ina, me}'ava, pred'ivo, se~'ivo, ol'ovo, kol'eda, var'ivo, ez'ero.

Primeri so akcent na ultima vo na{iot bogat materijal ne se konsta-tirani. Na ovoj na~in kaj site imenski zborovi (so samo nekolku isklu~oci) vo govorot na Bula~ani akcentot pa|a na vtoriot slog ne smetaj}i gi ~lenuvanite formi. ^lenskite morfemi ne podleàt na praviloto za vtoroslo`noto akcentirawe. Ostanuva otvoreno pra{aweto ZO[TO? Dali, moèbi, ~lenot poradi negovata specifi~na gramati~ka funkcija ne se integriral napolno vo zboroformite, kako {to go napravile fleksivnite morfemi i derivacioni elementi?! Bara objasnuvawe i pra{aweto kako odel procesot na stabilizacija pri premetnuvaweto na akcentot od zatvorenata ultima. I za ovoj problem ni davaat dovolno materijal spomenatite dva govora – na selata Prevod vo Svetinikolsko, koe e najblisku do slobodniot paradigmatski akcentski sistem, i Bula~ani (grani~no so skopskiot govor) so fiksiran akcent na antepenultima.

131

Vo govorot na Prevod akcentot preminal od zatvorena ultima na pe-nultima, zna~i samo vo edninskata forma, dodeka vo mnoìnskata, kade {to se nao|al ve}e na penultima, se zadràl na staroto mesto, sp. rib'ar – rib'ari > r'ibar – rib'ari, kov'a~ – kov'a~i > k'ova~ – kov'a~i, el'en – el'eni > 'elen – el'eni razb'oj – dva razb'oja – razb'oi > r'azboj – razb'oja, ez'ik – ez'ici > 'ezik – ez'ici – dva ez'ika, doma}'in – doma}'ini – doma}'ine > dom'a}in – doma}'ini, ~lenuvani:

rib'ar – rib'arat : rib'ari – rib'arite > r'ibar – r'ibarot : rib'ari – rib'arite,

no – kaj imenkite starite baritoni akcentot si go zadràl staroto mesto: s'in – dva s'ina – s'inovi : s'inat – s'inovite, d'ever – d'everi : d'everat – d'everite, k'amew – k'amewe : k'amewat – k'ameweto, ~'i~o – ~'i~ofci : ~'i~oto – ~'i~ofcite, b'ivol – b'ivoli : b'ivolat – b'ivolite. Taka vo govorot na ova selo se formirale kaj imenkite od ma{ki rod na soglaska dva akcentski modela: a) so morfolo{ki stabiliziran akcent: s'in – s'inovi, b'ivol – b'ivoli, i b) so fonetski fiksiran akcent na penultima (vo neopredelenite formi): 'obras : obr'azi, p'azar : paz'ari. Ista e akcentskata situacija i kaj pridavkite, sp. a) 'ubaf – 'ubava – 'ubavo – 'ubavi, t'atkof – t'atkova – t'atkovi, b'abin – b'abina – b'abino – b'abini, b) gol'em – gol'ema – gol'emi > g'olem : gol'ema – gol'emi, vis'ok – vis'oka – vis'oki > v'isok : vis'oka – vis'oki. Vo govorot na Bula~ani i drugite skopskocrnogorski sela po analogija akcentot se povlekol na penultima i kaj starite baritoni i kaj ovaa grupa imenki (na konsonant) se formiral edinstven akcentski model – so fiksiran akcent na penultima, sp.: s'in – (dva s'ina – s'inovi >) : sin'ovi, d'ever – (d'everi >) : dev'eri, k'amew – (k'amewe >) : kam'ewe, p'…stew – (p'…stewi >) : p…st'ewi, j'avor – (j'avori >) : jav'ori, z'et – (z'etovci >) : zet'ovci,

132

i kaj pridavkite: v'unen – (v'unena >) : vun'ena – vun'eni, z'aj~in – (z'aj~ino >) : zaj~'ino, g'uskin – (g'uskini >) : gusk'ini, l'akom – (l'akoma >) : lak'oma, kako vo: j'ezik (< jez'ik) : jez'ici, dom'a}in (< doma}'in) : doma}'ini, gov'edar (< goved'ar) : goved'ari, v'isok (< vis'ok) : vis'oka – vis'oki, i dr. Po site spomenati promeni vo govorot na Bula~ani se oformil nov ak-centski sistem vo koj: na fonetski plan – akcentot pa|a na vtoriot i na tretiot slog od krajot (imaj}i gi predvid ~lenskite formi kaj imenskata fleksija i nekoi formi – prezent, imperfekt, imperativ – vo glagolskata fleksija) so mal broj isklu~oci; i na morfolo{ki plan – se oformile dva akcentski modela: a) so morfolo{ki fiksiran akcent (kaj eden broj zboroformi), sp.: gl'edam – gl'eda{ – gl'eda – gl'edame – gl'edate – gl'edaat, gl'edav – gl'eda{e – gl'edavmo – gl'edavte, gl'edaj – gl'edajte, i b) so fiksiran akcent na penultima i/ili antepenultima: r'ibar – rib'ari // r'ibarot / -ov / -on – rib'arite /-ve, st'ol – stol'ovi // stol'ovite, p'ile – pil'iwa // p'ileto – pil'iwata, z'elen – zel'eni – zel'ena // z'eleniot – zel'enata, v'ikal – vik'ala – vik'ale, d'ojden – dojd'ena – dojd'eni // dojd'enite, iz'edov – iz'ede – ized'ovmo – ized'ovte. Vo govorot na Sirini}ska @upa na srpskata teritorija, a spored poda-tocite na S. Remeti} (Remeti¢, 1996) i vo prizrenskiot govor, bidej}i nema ~lenska kategorija, se oformil fiksiran akcent samo na penultima: s'in – s'ina – s'inu – dva s'ina – sin'ovi – sin'ove – sin'ovam, g'olub – gol'uba – gol'ubi – s»s gol'ube – gol'ubam, g'olem – golem'oga – gol'emi, w'egov – wegov'oga – wegov'omu – weg'ovi, 'ima{ – im'amo – im'ate – 'imav, kup'uje – kupuj'emo, kupov'aja – kupov'ala, i sl. Vo vrska so oformuvaweto na odnosniov akcentski sistem u{te pobogat materijal ni nudat jugozapadnite makedonski govori na pravecot Voden – Kajlar – Kostur.

133

Prenosot na akcentot od zatvorenata ultima moè da se sledi u{te od vodenskoto govorno podra~je, osobeno od oblasta Meglen. Vo centralnoto meglensko selo Sabotsko, kade {to e akcentot vo osnova sloboden – para-digmatski, nao|ame i po nekoj primer kaj dvoslo`nite zborovi so prenesen akcent na penultima, sp. b'odi{ : bud'eì, m'ozuk : muz'oci, g'»rtl'an – g»rtl''ani, no: g'avran – g'avrƒjne, b'iv«l – b'iv«jle, ili iz'ik – iz'ici, duma}'in – duma}'ini itn. Vo zapadnite meglenski sela na pravecot Poàrsko – Tresino – Sara-}inovo brojot na primerite so prenesen akcent e zna~itelno zgolemen i ve}e e formiran modelot so stabiliziran akcent na penultima, sp. br'ek – brig'ovi (brig'ovte), z'alƒk – zƒl'aci (zƒl'acte), 'oblak – ubl'aci (ubl'acte), p'ajƒk – pƒj'ayi (pƒj'ayte), r'u~uk – ru~'oci (ru~'octe), pr'aznik – prazn'ici (prazn'icte), j'asin – jƒs'ejne, 'elin – il'ejne, p'ovuj – puv'oi (puv'oj), t'atko – tƒtk'ofci, no i: ku`'uh, pird'uh, ur'eh, d»lb'ok, i~im'en, bug'at, vis'ok i dr. Vo kajlarskiot govor imame u{te pojasna situacija kako se formiral ovoj model. Dvoslo`nite imenki od m.r. vo neopredelenite formi imaat ve}e napolno oformen stabiliziran akcent na penultima, sp. 'of~ƒr – uf~'ari, t'ovƒr – tuv'ari, 'oblƒk – ubl'aci, s'irƒk – sir'aci, m'ozuk – muz'oci, g'aber – gƒb'eri, sf'ekur – svik'ori, b'ivul – biv'oli, 'oref – ur'ei (ur'ej), redovno i kaj ednoslo`nite: br'ek – brig'oi (brig'oj), v'ol – vul'oi, s'in – sin'oi, i kaj glagolite vo minatite opredeleni vremiwa: r'eku – rek'ome – rek'ote, vo aoristnata l-forma: v'iknƒl – vikn'ala, s'obrƒl – subr'ala (no: vik'al – vik'ala, nus'el). Pove}eslo`nite imenki na konsonant, so mali isklu~oci, go zadràle akcentot na ultima, sp. vudin~'ar – vudin~'ari, vuluv'ar, mƒslin'ik, imbur'en – imbur'eni, kulu`'ek, listup at, nekoi li~ni imiwa od tipot Vƒs'il', Stuj'an, And'on, i pridavkite: gul'em, bug'at, dib'el, likuv'it, vis'ok, zil'en, g»mb'af, l»`l'if i dr.

134

Vo lerinskiot govor brojot na primerite so stabiliziran akcent na penultima se {iri i na dvoslo`nite pridavki. Eve primeri od s. Zeleni~, koe se nao|a severozapadno od Kajlar vo pravecot na Kostur: 'ezik – ez'ici, b'ubrek – bubr'eci, pridavki: g'olem – gol'emi, d'ebel – deb'eli, l'akom – lak'omi, no i: levi~'ar, ka~am'ak, zagrab'ej, pokos'ej, argov'an, v»rbal'»k, kupov'a~, vo-dop'at, vodovr'ik, – bolni~'af, zborl'if, rabotl'if, sipani~'af. Kaj imenkite so stariot akcent na tretiot i na ~etvrtiot slog, vo ovoj govor toj e povle~en na penultima, osven nekolku isklu~oci, sp.: – b»rdav'ica, pl'uskav'ica, sipan'ica, ka{l'ica, ist'ina, paz'uva, verver'ica, pijav'ica, v»nd'ica, kukuv'ica, krastav'ica, bur'ina, prav'ina, pe{t'era, – b»lg'arin, man'astir, klad'enec, – ez'ero, jab'»lko, var'ivo, pe~'ivo, no i: 'oftika, m'»{tea, 'uìna, 'olovo. Vo ju`nite kosturski sela vo oblastite Kostenarija i Nestramsko brojot na primerite so oksitonen akcent e zna~itelen i toa, glavno, kaj trislo`nite imenki od m.r. na konsonant, sp. (-ar) volov'ar, govend'ar, lopat'ar, uli{~'ar, ìtelskite imiwa od tipot dolen'ar, ùòl~'ar, nestram'ar, (-a~) kupov'a~, pokriv'a~, (-nik) ger~man'ik, masoln'ik, solen'ik, potoa: edin'ak, biber'ok, ma~or'ok, kaj pridavkite duri i kaj nekoi dvoslo`ni, sp. zelenk'af, ka{li~'af, kamenl'if, varov'it, zborov'it, ili: (-af) krast'af, glib'af , (-if, -lif) zborl'if, lenl'if; vis'ok, dib'el, bog'at, pog'an (Nestram, Ezerec, Slimnica). Brojot se zgolemuva i so turskite zaemki, sp. basam'ak, baxan'ak, izmi}'ar, mil'et, katr'an, surg'un, so suf. -l»k: pijal'»k, baf~al'»k; dem'ek; duri i na otvorena ultima: bil''a, kasab'a, du{em'e, xad'e (Nestram).

Zabele{ka: Kostursko-lerinskiot akcentski tip napolno bil oformen u{te vo XVI vek. Vo re~ni~kiot prilog od s. Bogatsko (Kostursko), izdaden od \aneli i Vajan (Gianelli – Vaillant, 1958), nao|ame vakvi primeri: r'azboj, 'elen, `'ena (prenesen od ultima), klad'enec, sja~'ivo, mator'ica, sir'eni (prenesen od antepenultima), z'atvori vr'atata, 'ostavi (na prefiks vo zap. na~in), gr'eben – greb'eni, r'akav – rak'avi, k'um – kum'ovi, z'a~ul – za~'ule (fiksiran na vtoriot slog), no i bratu~'ed (zadràn na ultima). 2.1. Na eden relativno tesen pojas na pograni~jeto me|u zapadnoto nare~je (so fiksiran akcent na antepenultima), i lerinsko-kosturskite govori moème da posmatrame u{te dva vida inovacii, koi moàt da se objasnat kako rezultat na me|udijalektniot kontakt.

135

Vo govorot na s. Opcirina i nekolku ju`ni bitolski sela akcentot e strogo ograni~en na vtoriot i na tretiot slog, vklu~uvaj}i gi tuka i ~lenskite morfemi. Dvoslo`nite zborovi vo mnoìnskite i vo ~lenskite formi imaat fiksiran akcent na penultima, sp.: m'esec – mes'eci, s'irak – sir'aci, br'a~et – bra~'edi, i vo ~lenuvanite: t'emjan – temj'ano, z'ora – zor'ata, k'ozi – koz'ite, d'eca – dec'ata, tr'ojca – trojc'ata, sp. i: 'ima – im'a{e, n'osen – nos'eno. Vo zborovite so staroto akcentsko mesto na tretiot i/ili ~etvrtiot slog vo osnovnata forma se javuva sekundaren akcent na penultima, taka {to i na ovoj teren vo takvi slu~ai zboroformata se deli na dve ritmi~ki celinki, sp.: b'orina – b'orin'ata, m'a{~ea – m'a{~e'ata, m'a{ina – m'a{in'ata, p'adina – p'adin'ata, k'opile – k'opil'eto – k'opil'iwa – k'opiliw'ata, m'ese~'ina – m'ese~in'ata. Primerite od tipot: b'udala – b'udal'ata (< budal'a), n'evesta – n'evest'ata (< nev'esta), v'oden'ica – v'odenic'ata (< voden'ica) pokaùvaat deka prvo akcentot se pomestil na po~etniot slog pa posle se javil vtoriot akcent (nev'esta – nev'estata > n'evesta – nev'estata > n'evest'ata). Sp. od ova selo u{te primeri: prij'atel' – prijat'eli – prij'atel'ite, n'ajgolem'io, s-'ispob'oli, z'anes'oa, i vo sintagmatski grupi: n'e-dojd'oa, n'e-mo`'e{e, n'a-bra}'a-mu, v'o-rak'ata. 2.2. Vo govorot na s. Nivica, koe se nao|a na ju`niot breg na golemoto Prespansko Ezero, na samoto pograni~je so gornoprespanskiot govor, kade {to e akcentot fiksiran na tretiot slog, site zboroformi imaat inicijalen akcent, a vo zboroformite so tri i pove}e slogovi pokraj inicijalniot se javuva vtor akcent sekoga{ na penultima, koj e posilen, a vokalot se udolùva, sp.: p'…s – p'…sti : p'…st'i:te, d'ever – d'ev'e:ri – d'ever'i:te, g'od'i:na – g'odin'a:ta, j'ar»mb'i:ca – j'ar»mbic'a:ta,

136

n'arakv'i:ca – n'arakvic'a:ta, kr'ast'a:jca – kr'astajc'a:ta, t'enx'e:re – t'enxer'i:na – t'enxerin'a:ta, i vo sintagmatski grupi: n'a-r'e:ka – n'a-rek'a:ta, pr'ed-vr'a:ta – pr'ed-vrat'a:ta, i dr. 3. Akcentski sistem so fiksiran akcent. Pod fiksiran akcent podrazbirame akcent koj pa|a na eden odreden slog vo fonetskiot zbor (zboroforma). Na makedonskiot jazi~en areal nao|ame tri akcentski tipa so fiksiran akcent: a) akcentski tip so fiksiran akcent na penultima, b) akcentski tip so akcent fiksiran na antepenultima (na tretiot slog od krajot), i v) akcentski tip so inicijalen akcent. 3.1. Akcentski tip so fiksiran akcent na penultima – ograni~en e na kor~anskiot govor, koj go so~inuvaat gradskiot govor na Kor~a i selata Bobo{tica i Drenoveni. Na ju`noslovenskiot teren takov akcentski tip e konstatiran na srpskata teritorija vo Prizren i vo oblasta Sirini}, za koja ve}e ne{to spomnavme pogore. Praviloto za akcentot vo ovie govori glasi: akcentot redovno pa|a na pretposledniot slog bez ogled na karakterot na morfemata, sp.: n'o{ – n'oò – no`'ovi – noòv'ite,

st'arec – star'eco – starcat'ogo – starcut'omu – st'arci – starc'itim,

`'ena – èn'ata – èn'jäte – èn'jätuj, lend'ina – lendin'ata, p'ole – polen'i{~a – poleni{~'ata, v'isok – vis'okjo – vis'oka – visok'ata, 'imam – im'ame – im'a{e, i vo sintagmatski sostavi: n'o{ – n'a-no{, m'ajka – majk'a-mi, kurtulis'aj-me, varn'i-se, varnit'e-se. Kor~anskiot akcent pretstavuva zavr{na faza vo razvojot na kostursko-lerinskiot akcentski sistem. 3.2. Akcentskiot tip so fiksiran akcent na antepenultimata – karak-teristi~en e za zapadnoto makedonsko nare~je. Negovata isto~na i ju`na granica ve}e be{e ozna~ena. Ovoj model na severozapad ja nadminuva jazi~nata granica me|u zapadnomakedonskoto nare~je i srpskite dijalekti od prizrenski tip, opfa}aj}i gi govorite vo oblastite Gora i Srete~ka

137

@upa na severnite i severozapadnite padini na [ar Planina. Sp. primeri: n'o{ – n'oò(v)i – no`'o(v)ite, l'edina – led'inata – led'inive, jar'ebica – jareb'icata – i redovno taka vo zboroformite so tri i pove}e slogovi.

No }e ukaème sega na eden drug problem, koj vo gramatikata na stan-dardniot jazik se pokriva so terminot "isklu~oci od tretoslo`noto akcentirawe". Ne mislime na tu|ite zborovi, na internacionalnata leksika, koja e dosta zastapena vo standardniot jazik i ne podleì na spomenatoto akcentsko pravilo (barem eden golem del od nea). Stanuva zbor za slu~ai od tipot: a) top'ana, {'ami – {am'i:te ({am'iite), b) l'ep – l'eboj – leb'ojte (< lebovite), pol'ojna – pol'ojnata (pol'ovina), vod'ejnca (< vod'enica), vik'aj}i, od'ej}i, v) m'a{tja – ma{tj'ata (ma{t'eata), po~j'alo (po~'ialo < po~'ivalo), r'a}ja – ra}j'ata (r'akia – rak'iata), P'etrjo – Petrj'oto (Petr'eoto < Petrevoto) i dr. (vo stru{kiot govor). Vo ovie i drugi slu~ai od sli~en tip se raboti za dva vida fonetski pojavi: – kontrakcija na dva vokala (topaana), – slevawe na dva vokala vo difton{ka sekvenca (a, o, e, u + i > aj, oj, ej, uj; ea, eo > jo; i + a, o, e > ja, jo; oa, oe > va, ve, i dr.). Vo takvi slu~ai brojot na morite vo difton{kite sekvenci i/ili vo udolèniot vokal se zadràl, taka {to akcentot i ponatamu ostanuva na tretata mora (a moè da bide vtoriot slog!) Vo nekoi govori dolìnite potoa se skratile i akcentot se pomestil da se zakrepi na tretata mora, sp. vo tetovskiot govor: p'olojna, l'ubejnca, ili l'ubenca, 'odej}i, n'aprajle i dr. 3.3. Na eden tesen pojas okolu Maloto Prespansko Ezero na pravecot na selata Gra`dano – Rulja – O{~ima – @elevo ima inicijalen akcent, sp. m'ozok – m'ozoci – m'ozocite, 'obras – 'obrazo – 'obrazi – 'obrazite, l'endina – l'endinata, j'arambicata, kr'astajca – kr'astajcata (Gra`dano), br'egovi – br'egovite, v'alevica, 'istrugae (Rulja), t'enxere – t'enxerina, 'izbriko –'izbrikome (O{~ima), i vo predlo{ki sintagmi: p'o-ulica (@elevo). Me|utoa, ne se nepoznati i primeri so dva akcenta (vtoriot na penultima): sf'»r{en'ica, ~'e{lin'ata (@elevo), `dr'igov'ina (Gra`dano).

138

2. GRAMATIKA

2.1. DATIVNATA FORMA KAJ IMENKITE

1. Poznato e deka vo makedonskiot literaturen jazik dativniot odnos kaj imenkite se iskaùva analiti~ki – so predlogot na i op{tata forma na imenkata (casus generalis): Mu re~e na Milana, na Marka, na Nikola, na Stoj~eta (nom. Milan, Marko, Nikola, Stoj~e); $ dade na Mara, na Stojna, na Milica. Ovoj na~in na iskaùvawe na dativot karakteristi~en e i za pogolem del od makedonskite dijalekti. Vo isto~nite i jugoisto~nite govori, kade {to do{lo i do izedna~uvawe na op{tata i nominativnata forma, na-kons-trukciite stanale edinstvena forma za izrazuvawe na stariot dativ kaj site imenki od site tri roda. Sp.: Re~'e mu na Mil'an, na M'arko, na St'oj~e, na Nik'ola, na Cv'eta (vo ko~anskiot, {tipskiot, solunskiot, vodenskiot govor), Mu r'e~e na M'ilan, na M'arko, na M'ara (vo tikve{kiot, mariovskiot, lerinskiot, kosturskiot). Isto taka i vo severoisto~nite govori: Re~'e mu na Mil'ana, na M'arka, na Nik'olu, na M'aru (vo kumanovskiot, kratovskiot, krivopalane~kiot).

2. Vo zapadnite dijalekti so na-konstrukciite dativniot odnos se iska-ùva konsekventno samo kaj op{tite imenki: na ~ovekot, na ènata, na deteto. Me|utoa, kaj li~nite i rodninskite imiwa na pogolema teritorija s# u{te se pazi starata dativna forma so fleksija. Sp.: Mu re~e Milanu, Stojanu, Marko(j)e – Markove, Stoj~etu – Stoj~e(v)e, Nikolu, Mare – Mari; tetinu, tatko(j)e – tatkove, tetki – tetke. Vakvi formi (so fleksija) se upotrebuvaat na celata zapadna i severozapadna periferija od Skopska Crna Gora pa do Gramos (v. karta 1).

2.1. Li~nite imiwa od ma{ki rod {to zavr{uvaat na konsonant (tip: Du{an, Ivan, Stojan, rodninskoto tetin) i na -a (tip: Bogoja, \or|ija, Ilija, Nikola) dativ obrazuvaat so nastavkata -u (v. karta 2): a) Mu re~e Du{anu, Mu nara~al Ivanu da doet, Mu storil aber Mladenu, Kaì mu Stojanu, Mu dade pari tetinu; b) Mu se naluti Bogoju, Mu prere~e Iliju, Re~i mu Nikolu.

2.2. Imiwata na -o (tip: Dimo, Deso, Koqo, Marko, Sarco, rodninskite: vujko, dedo, striko, tatko) vo dativ zavr{uvaat na -ove (vo malorekanskiot i vo del od rekanskiot govor), odnosno -oe / -oje (vo pore~kiot, ki~evskiot, debarskiot, stru{kiot, ohridskiot, gornopolo{kiot), -otu (vo dolnopolo{kiot i vo del od ki~evskiot govor),

141

-oi (vo mavrovskiot), -u (vo skopskocrnogorskiot, resenskiot, bobo{tenskiot) (v. karta 3). Sp: a) Mu re~e Markove, Saròve, tatkove (Gali~nik; Beli¢, 1935 : 163), Bo{kove, @ivkove (Papradi{te ‡ Vele{ko), Musove, Recove (@irovnica), Jankove mu rekov, Spirove, babove, dajcove, micove (vo govorot na vele{kite Torbe{i, Vidoeski, 1951 : 207); b) Mu velit Dimo(j)e, Koqo(j)e, Marko(j)e, vujko(j)e, dedo(j)e, sriko(j)e, tatko(j)e (vo pore~kiot, ki~evskiot, debarskiot, drimkolskiot, rekanskiot, Popovski, 1959 : 119). v) Mu nara~a Markotu, Stefotu (vo tetovskiot; Stamatoski, 1957 : 91), vratni~kiot i vo ki~evskiot rabetinski govor (Vidoeski, 1957 : 62); g) Mu se sv…te Arsoi, Mu re~e Bo{koi, Mu nara~a Veqkoi, Mu se smeat @ivkoi, Mu podade r»ka Markoi (Mavrovo); d) Kaì mu Bojku, Mu dale Veqku penziju, Re~i mu Petku da ide u selo (vo skopskocrnogorskiot); Kaì mu Dimku, Marku, Stojku, Cvetku (vo prespan-skiot), Ne mu vel'ä{e tatk'u-je (vo bobo{tenskiot, Mazon, 1936 : 58).

2.3. So istive ovie nastavki dativnata forma se obrazuva i kaj imiwata na -e (tip: Blaè, Dime, Zoge, Mile, Petre, Riste, rodninskite: bate, tate, ~i~e), samo {to se tie geografski poinaku raspredeleni (v. karta 4): a) -eve : Mu se smeat Blaève, Petreve mu dale lep, Ristove mu se sonilo (vo gali~kiot i vo govorot na selata Papradi{te, Smilevo i @irovnica, Vidoeski, 1957 : 62); -ee : Mu nara~ale K…stee da doet, Mu velit Matee, Traj~ee, Mu rekof ~i~ee, tatee (vo tajmi{kiot, Vidoeski, 1958 : 29), Re~i mu Velee, Mu vlegle Mu~ee doma (vo govorot na rabetinskite Torbe{i i vo severnite ki~evski sela, Vidoeski 1957 : 62), Mu vetiv Salee (vo rekanskiot), Re~i mu Arseje, Vladeje, \oreje (Drimkol); b) -etu : Mu re~e Dimetu, Zogetu, Ristetu, Spasetu, Stoletu, tatetu, ~i~etu (vo skopskocrnogorskiot, tetovskiot, gornopolo{kiot, pore~kiot, ki~evskiot, demirhisarskiot, ohridskiot, resenskiot, debarskiot); v) -ei : Mu dade Dimei, Jon~ei, Kostei, Milei, Mitei, Petrei, Stoj~ei (Mavrovo); g) Mu vetil Arseu, Vladeu, \oreu, Joneu, Petreu, Spaseu (vo drimkol-skiot).

2.4. Kaj imiwata od ènski rod dativnata forma zavr{uva na -e i na -i. Prvata nastavka (-e) se upotrebuva vo skopskocrnogorskiot govor, vo severniot del od dolnopolo{kiot (severno od linijata Ratae ‡ Tearce), vo severozapadnite ki~evski sela, vo prespanskiot, ohridskiot, stru{kiot, debarskite, vo govorot na torbe{kite vele{ki sela Vranovci i Melnica, vo mija~kiot govor na Papradi{te i Smilevo, kako i vo bobo{tenskiot govor. Nastavkata -i e rasprostraneta vo pore~kiot, skopskiot, vo del na

142

ki~evskiot i vo polo{kite govori na sever do Ratae i Tearce (v. karta 5). Sp.: a) -e : Rose sam prodala rakiju, Kaì je An|e neka pu{ti vino, E lipcalo tele Mitre, Odnesi je Ratke grojze (vo skopskocrnogorskiot); Re~i je Jagode, Je dadov pare Koce, majke mi (vo vratni~kiot); Kate je dadof pare, Aritonice je rekof (vo gali~kiot, Beli¢, 1935 : 173-174); Magde, Nade, Ratke, Ruè, Slobode, majke (vo debarskiot, Mihailov, 1954 : 20); Gorice je se sonilo, Je re~e Kale da dojt, Je se sv…te Sofije, Kaì je Donke (vo ki~evskiot, Vidoeski, 1957 : 64); ene s'estre, parv'etuj m'ajke (vo bobo{tenskiot, Mazon, 1936 : 60); b) -i : Su je iskala }ilim Kosari, Je {epna Don~ojci, Je ~uknalo vo gla:ta ne{to Fatimi (vo ki~evskiot, Vidoeski, 1957 : 64); Mu viknaf Magdi, Mu rekof Cveti, strini, tetki (vo tajmi{kiot, Vidoeski, 1958 : 30); Je se sonilo Arseni, Je rekof majki, srini (vo pore~kiot, Vidoeski, 1950 : 35); Mu se smejat Rosi (vo gornopolo{kiot); Je rekle Du{ki, Du{ajnci, Mari, tetki (Mavrovo); Je velit Asanici, Kadrii (Jelovjane ‡ Tetovsko); Mari, Cveti, tetki (Nova Breznica ‡ Skopsko).

2.5. Vo bobo{tenskiot govor fleksivniot dativ osven kaj li~nite i rodninskite imiwa dobro se pazi i vo opredelenata forma kaj op{tite imenki od ma{ki i ènski rod: aramijut'omu, starcut'omu, majk'jätuj, knig'jätuj (Mazon, 1936 : 54).

2.6. Vo bobo{tenskiot govor isto taka se pazi vo opredelenata forma i fleksivniot dativ vo mnoìnata i toa kaj site imenki od site tri roda: aramij'itim, tatkov'itim, starc'itim; brak'j'atam; majkjätem, sestr'ätem; grobj'atam (: grobja) i grobj'etem (: grobje), snopj'etem; imeni{~'atam, sarc'atam (Mazon, 1936 : 54).

2.7. Ako e imenkata pridruèna so atributski zbor, toga{ dativ obrazuva samo atributot: en'emu starec, s'omu brat, s'ijam starci, sjäm sestre, parv'jätem sarca (Mazon, 1936 : 54).

2.8. Vo skopskocrnogorskiot govor dativ so fleksija moàt da obrazuvaat i posesivnite pridavki izvedeni od li~no ime, koga se upotrebeni kako prezime. Vo ma{ki rod zavr{uvaat na -omu, vo ènski na -ezi. Sp.: a) Mu re~e Milanu Stojanovomu (: Milan Stojanov), Mu dal pare Stojanu Mirkovomu, Nacetu Kirovskomu (: Nace Kirovski); b) Je re~e Nikolice Kop~arovezi, Sin je Milice Boj~ovezi (: Nikolica Kop~arova, Milica Boj~ova).

2.9. Vo onie makedonski dijalekti kade {to se upotrebuva dativnata forma se javuva i t.n. posesiven dativ. Toj naj~esto se sre}ava vo

143

severozapadnite govori (skopskocrnogorskiot, dolnopolo{kiot), no ne e neobi~en i vo drugite zapadni govori. Sp.: Veqka Gu{etu tatko utepav ga, Nacetu Kirovskomu sin Panko, Vikni ga Milanu Boj~ovomu tatka, Gu vikav Stojanu To{evomu k'erku mu u {koqu, Otide i dedo mu Ristetu Kojstarovomu; Gu vido Roske Karovezi k'erku je, Tatko je Petre [i{kovezi, Unuk je Nikolice Kop~arovezi (vo skopskocrnogorskiot); Re~i mu na deteto Joanu âu{. – îvo je ona dete? Slavetu [aro. – îva je ku}ava? Mitotu Savev (vo vratni~kiot); Sin mu Miletu (vo ki~evskiot), Jon~etu ènata (vo resenskiot).

3. Kako dativni nastavki, vidovme, se javuvaat morfemite: -u, -oi (-ei), -ove (-eve) so raznovidnostite: -oe (-ee), -oje (-eje), -otu (-etu) za ma{ki, i: -e, -i za ènski rod, a kaj pridavskite obrazuvawa: -omu i -ezi.

3.1. Nastavkata -u e nasledena.

3.2. Starata dativna nastavka -ovi (od ŭ-osnovi) po gubeweto na inter-vokalnoto v se izmenila vo -oi (-ei) : Markovi > Markoi, Petrevi > Petrei. 3.3. Nastavkata -ove (-eve) e dobiena so kontaminacija na -ovi i -e (od *½ kaj starata a-osnova, Koneski, 1965 : 114). Po zagubata na me|uvokalnoto v se dobile raznovidnostite -oe, -ee (Markove > Markoe, Petreve > Petree), a vo nekoi govori se javilo j (Markove > Markoe > Markoje).

3.4. Nova e isto taka i nastavkata -otu (-etu). Nastanala so kontaminacija na -u i -eta (vo op{tata forma) i toa prvo kaj imiwata na -e (Petreta X Petru > Petretu). Po analogija so ovoj tip imiwa taa se pro{irila posle i na imiwata {to zavr{uvaat vo nominativ na -o (Marko, dativ: Markotu).

3.5. I dvete nastavki za ènski rod se nasledile (-e e dobiena fonetski od *½; vo Bobo{tica *½ pod akcent dalo ä).

3.6. Jasno e potekloto i na pridavskata dativna forma -omu (Markov-omu).

3.7. Nastavkata za ènski rod -ezi pretstavuva pro{iruvawe na dativnoto -e so partikulata -zi (Markova, dativ: Markove-zi).

4. Del od nastavkite, kako {to gledame, se nasledeni od staromakedonskiot (staroslovenskiot). Takvi se: -u, -ovi, -e, -i. Novi se: -ove (-oe, -oje), -etu / -otu, -ezi (poslednava kako pridavska nastavka).

144

145

5. Vo pogled na distribucijata na nastavkite se zabeleùva tendencija vo site makedonski dijalekti ({to ja poznavaat dativnata fleksivna forma) da se generalizira po edna dativna morfema za sekoj rod. 5.1. Kaj imenkite od ènski rod toa e postignato vo site govori. Vo edni govori se obop{tila nastavkata -i, vo drugi -e, no nema nitu eden govor kade {to bi se upotrebuvale i dvete nastavki.

5.2. Kaj imenkite od ma{ki rod ovaa tendencija do{la napolno do izraz vo drimkolskiot, bobo{tenskiot, prespanskiot, dolnopolo{kiot i skopskocrnogorskiot. Vo site tie govori vo ma{ki rod se obop{tila nastavkata -u : Ristos-u, Petk-u, Andre-u (vo bobo{tenskiot), Boìn-u, Ilij-u, Mark-u, Vlade-u (vo drimkolskiot), Stojan-u, Ilij-u, Mark-u, Branet-u (vo resenskiot), Stojan-u, Nikol-u, Lazet-u, Petkot-u (vo dolnopolo{kiot i ki~evskiot), Stojan-u, Nikol-u, Mark-u, Lazet-u (vo skopskocrnogorskiot). Kaj imiwata na -e (tip Brane) osnovata e pro{irena vo site govori (Bran-et-u), a vo dolnopolo{kiot i vo ki~evskiot do pro{iruvawe na osnovata do{lo i kaj imiwata na -o (tip Marko, dativ: Mark-ot-u).

5.3. Vo drugite govori vo ma{ki rod se izdiferencirale dve dativni nastavki: -u i -oi (-ei), odn. -ove (-eve). Na -u zavr{uvaat imiwata na konsonant: Stojan-u (vo site govori). So dvoslo`nata nastavka -oi (-ei) i -ove (-eve) so spomenatite fonetski raznovidnosti dativ obrazuvaat imiwata {to zavr{uvaat na vokal: a) Petkoe, Lazee (vo debarskiot), Petkove, Lazeve : Nikolu (vo malorekanskiot), b) Petkoi, Lazei : Nikolu (vo mavrovskiot); v) Petkoe : Nikolu, Lazetu (vo pore~kiot, ki~evskiot, demirhisarskiot, resenskiot, ohridskiot). Distribucijata na ovie dve nastavki vo spomenative govori istovremeno ukaùva i na razvojniot pat na procesot na generaliziraweto na -u. Nastavkata -ovi, odn. -ove najdolgo se odràla kaj imenkite {to zavr{uvaat na -o (tip Marko).

6. Na krajot da istakneme deka dativnata fleksivna forma ne se upo-trebuva podednakvo na celiot areal ozna~en na kartata broj 1. So pogolema doslednost taa se javuva vo severozapadniot del na toj areal: vo skopsko-crnogorskiot, polo{kite, pore~ko-ki~evskite i rekanskite govori. Vo debarskiot, osobeno vo negoviot jugozapaden del, i vo ohridsko-prespanskite taa se sre}ava poretko, osobeno vo govorot na pomladite generacii, i toa posebno vo gradskiot ohridski govor. Dativniot predmet vo posledniov poobi~no se iskaùva analiti~ki.

2.2. OBRAZUVAWE MNO@INSKI FORMI I GEOGRAFSKA DISTRIBUCIJA NA MNO@INSKITE NASTAVKI

KAJ IMENKITE OD SREDEN ROD 1. Vo staroslovenskiot jazik, resp. i vo staromakedonskiot, mnoìnskite formi kaj imenkite od sreden rod se obrazuvale so nastavkite -a kaj tvrdite o-osnovi (selo – sela) i -ja kaj mekite ili jo-osnovi morÕ – morÝ, polÕ – polÝ, znamenie – znameniÝ, lice – lica. Kaj eden relativno mal broj imenki osnovite im bile pro{ireni so sekvencite *-es (t.n. s-osnovi, sp. nebo – nebesa, tylo – tylesa, *-en (n-osnovi, sp. imx – imena, vrymx – vrymena) i *-ęt- (t-osnovi: agnx – agnxta, `rybx – `rybxta). 2. Deneska vo sovremeniot makedonski dijalekten jazik imenkite od sreden rod se klasirani spored zavr{okot vo dve osnovni grupi – o-grupa i e-grupa. Imenkite {to zavr{uvaat na -o mnoìnski formi obrazuvaat po pravilo so nastavkata -a, koja ja kontinuira starata nastavka od tvrdite o-osnovi, sp. blato – blata, mesto – mesta, rebro – rebra, selo – sela, koleno – kolena, kopito – kopita, korito – korita, leglo – legla, besilo – besila itn. Po ovoj model se povele i onie nekolku imenki od starata s-osnova, sp. nebo – neba, telo – tela, ~udo – ~uda, i mnogu retko }e se sretnat starite formi nebesa i ~udesa, ponekoga{ i ~udesii (: ~udesija) (Koneski, 1981 : 258). Dijalektni varijanti vo mnoìnskite formi pokaùvaat samo leksemite: gumno, ramno, oko, uho – uvo, vo pomala mera u{te i ~elo, crevo, ìvotno, ezero. Od gumno pokraj mnoìnskata forma gumna se sre}ava i oblikot gumewa, vo male{evsko-pijane~kite govori i vo fonetskiot oblik g'uvno – g'uvna i g'uvewa Gabrovo, Vetren (Del~evo), Laki (Berovo), g'uvno – g'uvenja Budinaraci (Berovo), g'uvno – g'uviwa Mitra{inci (Berovo). Vtorava forma (gumewa – guvewa) tamu kade {to se javuva nasporedno so gumna – guvna prezema zbirno zna~ewe. Od imenkata ramo konstatirani se mnoìnskite formi ram'a G. Brodi (Dramsko), Goce Del~ev, ramja Strupino (Meglen), ramo – ramena vo pove}eto centralni i po{iroko vo zapadnite dijalekti, vo Lerinsko, r'amena Ele{nica (Razlog), ramen'a i ramen'e vo nekoi sersko-dramski govori (Ivanov, 1972 : karta 80), ramo – ramewa i ramewe vo gostivarskiot i pore~kiot, r'amewa Gabrovnik (Blagoevgrad), r'amewe Krnalovo (Petri~). Vo pore~ko-ki~evskiot pokraj ramo (me boli ramoto) se

147

upotrebuva i formata rameno, sekundarno obrazuvana sprema mnoìnskata ramena – ramewa. Vo nekoi lokalni govori vo Ju`na Makedonija se javuva i oblikot rame, mn. r'amijna Meglen, ram'ijna êgan (Voden), r»m'ijna (< ram'ijna) Furka (Dojran), ram'ina Gabrene (Petri~), r'amiwa Razdol (Sandanski). Od imenkata ~elo pokraj regularniot oblik ~ela vo govorot na Gumenxa e zabeleàna formata so mnoìnska nastavka -ove, karakteristi~na za imenkite od ma{ki rod: ~'elo – ~'eluve (< ~'elove), a vo kosturskoto selo Gali{ta od cer'evo e konstatiran oblikot cer'evi. Standardniot oblik ìvotno – ìvotni se upotrebuva i vo dijalektniot jazik. Od imenkite oko i uho (uvo, uo) na celata jazi~na teritorija se zadràle starite dualni formi o~i, u{i. Vo brojni govori kade {to se zagubilo h vo intervokalna pozicija (uho > uo) sprema mnoìnskata forma u{i obrazuvana e edninskata u{e (u{e – u{i), a ponegde mnoìnskata forma od u{e se obrazuva so nastavkite karakteristi~ni za imenkite od sreden rod na -e, sp. u{e – 'u{ina O{~ima (Lerin), 'u{e – u{en'i{~a vo kosturskite govori. Vo govorot na s. Barovica (Vodensko) zabeleàno e i 'uvo – 'uvuto (< 'uvoto), mn. 'uvii. Imenkite nebo i ezero vo brojni govori se javuvaat vo formite nebe, ezere i toga{ mnoìna obrazuvaat kako i drugite imenki na -e (sp. nebe – neb'ina Kuku{ko, neb'e – neb'eta vo sersko-dramskite govori, v. podolu). 3. Imenkite od sreden rod {to zavr{uvaat na -je, -we i -i{te isto taka mnoìnski formi obrazuvaat so nastavkata -a, a imenkite na -ie i -nie so nastavkata -ja, sp. jasje – jasja, kopje – kopja, lozje – lozja, ovo{je – ovo{ja, oru`je – oru`ja, tilje – tilja; imawe – imawa, jadewe – jadewa, orawe – orawa, sirewe – sirewa (so dijalektni varijanti sirejne – sirejna); ali{te – ali{ta, buni{te – buni{ta, ogni{te – ogni{ta, seli{te – seli{ta (odn. ali{~a, ali{}a,... tamu kade {to mesto sekvencata {t se izgovara {~ ili {}); vostanie – vostania i vostanija, predanie – predanija / predania (zavisno od toa dali vo dijalektot se izgovara sekvencata -ia- ili so j – -ija-). 4. Drugite imenki od sreden rod na -e (< *-e) od tipot more, pole (< *£) vreme, ime (stsl. vrymx, imx), kako i onie so deminutivno-hipokoristi~nite sufiksi -e (kotle, maè, bav~e), -ule (vre}ule, detule, pismule), -~e (brat~e, vir~e, kam~e, rem~e, odaj~e, rip~e), -i~e (kravi~e, ku}i~e, sobi~e, c…kvi~e), vklu~uvaj}i gi i brojnite tu|i leksemi od tipot kafe, meze, }o{e, }umbe, xade i dr. mnoìnski formi obrazuvaat so nastavkite: -eta (so alomorfite -ita, -enta, -änta, -ƒnta, -inta, -nta), -ena, -iwa (so alomorfite -ijwa, -ijna, inja, -ina, -ija), -i{ta (-i{~a, -i{}a), -eni{ta / -eni{~a, -i}i (so alomorfata -iki), -i}a (-i~a), -i}iwa, -ci, koi se (pove}eto od niv) teritorijalno razgrani~eni.

148

5. Na najgolem del od makedonskata jazi~na teritorija imenkite na -e, -~e, -i~e, -ule mnoìnski formi obrazuvaat so nastavkata -iwa (koja se javuva i vo fonetskite raznovidnosti -ijna, -inja, -ina, zavisno od toa dali fonemata w se pazi ili se zatvrdnala vo n), sp. pole – poliwa, more – moriwa, bebe – bebiwa, vreme – vremiwa, ime – imiwa, tele – teliwa, eè – eìwa, kotle – kotliwa, vir~e – vir~iwa, babule – babuliwa, poli~e – poli~iwa, ku}i~e – ku}i~iwa (vo oddelni dijalekti: vremina, vreminja, vremijna, itn.). Taa prevladuva – negde pove}e, negde pomalku – i kaj imenkite {to za-vr{uvaat na -ce i -ence. Taka kaj niv ima dvojni formi – so -a : velence – velenca, jajce – jajca, lice – lica, no i: velence – velenciwa, jajce – jajciwa, lice – liciwa, d…vce – d…vca i d…vciwa, z…nce – z…nca i z…nciwa, ezerce – ezerca / ezerciwa, krilce – krilca / krilciwa, crevce – crevca / crevciwa, jagnence – jagnenca / jagnenciwa, pilence – pilenca / pilenciwa, i dr. Treba vedna{ i da istakneme deka me|u mnoìnskite formi na -a i na -iwa kaj ovoj tip imenki (na -ce) se zabeleùva dosta izrazena semanti~ka razlika; formite so nastavkata -iwa sugeriraat deminutivno-hipokoristi~no zna~ewe, koe se sodrì i vo samite sufiksi -ce i -ence, sp. okce – okciwa, d…vce – d…vciwa, sprema okca, d…vca – so "neutralno" zna~ewe. Kaj nekoi imenki formite na -a se skoro neobi~ni, sp. cice – ciciwa, mace – maciwa (verojatno da se izbegne mo`nata omonimija so glagolite cica, maca!). Vo centralniot del od bitolskoto podra~je nastavkata -iwa po fonetski pat se transformirala vo -i(j)a (-iwa > ijwa > ijna > ija > ia), sp. jagne – jagnija, pile – pilija, magare – magarija, rip~e – rip~ija Kaàni, Dedebalci (Vidoeski, 1985 : 29), barde – bardia, eè – eìa, jaè – jaìa, ku~e – ku~ia, odaj~e – odaj~ia, cve}e – cve}ia, brate – bratia Dihovo (Groen, 1977 : 66). Nastavkata -iwa se javuva kako va`na dijalektna diferencijalna crta za zapadnite makedonski dijalekti i za zapadniot del od isto~noto nare~je. Nejzinata isto~na izoglosa odi malku ne{to poisto~no od Kriva Palanka ‡ Kratovo ‡ Ko~ani ‡ Dojran ‡ Kuku{ ‡ Solun. 6. Nastavkata -eta, koja ja kontinuira starata nastavka *-ęta kaj imenkite od t-osnovi telx – telxta se zadràla vo krajnite isto~ni i jugoisto~ni makedonski dijalekti na pravecot Solun ‡ Serez ‡ Drama ‡ Goce Del~ev ‡ Razlog, potoa vo govorite po dolinata fa Struma, vo male{evskite, pijane~kite i vo del od kuku{ko-dojranskoto podra~je. Vo toj del od makedonskata jazi~na teritorija -eta stanala op{ta nastavka za mnoìna kaj imenkite od sreden rod na -e, sp. 'ime – 'imeta, n'ebe – neb'eta, kaj glagolskite imenki na -ne : r'ukan'e – r'ukan''eta – vo gocedel~evskiot (Mir~evÍ, 1936 : 71), v'»è – v'»èta, 'ime – 'imeta, gl'edane – gl'edaneta, r'ukane – r'ukaneta – vo sersko-dramskite (Ivanov, 1977 : 46), slavej~e –

149

slavej~ita (< slavej~eta) Gradobor (Solunsko), v'»è – v'»ìta, gr'ozdi – gr'ozdita, g'»rne – g'»rnita, `dr''äbe – `dr''äbita, z'eli (< z'ele) – z'elita, j'agni – j'agnita, k'u~ita, {'i}'er~i – {'i}'er~ita Balevec, Ilinec vo Bogdansko (Małecki, 1933 : 126), br'at~e – br'at~eta, il'en~e (< el'en~e) – il'en~eta, k'ol~e – k'ol~eta, n'oh~e – n'oh~eta, v'ir~e – v'ir~ita, kl'ah~e – kl'ah~ita – vo kuku{kiot (Peev, 1987 : 187-188), `dr'ebe – `dreb'eta, mus'eta, p'ole – pol'eta, pr'ezimeta, rib'ar~eta, tel'eta, }u{'eta, xad'eta – vo dojranskiot (Peev, 1979 : 69-70), m'ore – mor'eta, pol'eta, vr'eme – vr'emeta, s'emeta, vnu~e – vn'u~eta, k'u~eta, p'ile – p'ileta, jad'ewe – jad'eweta, s'irewe – s'ireweta, oraw'e – oraw'eta Peh~evo, `dreb'e – `dreb'eta, mom~'e – mom~'eta, kotl'e – kotl'eta, most'e – most'eta, petl'e – petl'eta Blatec (Ko~ansko), jun~'e – jun~'eta, rend'e – rend'eta Kalimanci (Del~evo), j'are – j'areta, k'u~e – k'u~eta, p'ole – pul'eta, 'ime – 'imeta Ele{nica (Razlo{ko). Vo su{ko-viso~kiot govor poradi kontinuacijata na nosovkata *£ vo [än] vo akcentiran slog, odn. vo [ƒn] vo neakcentirana pozicija odnosnava nastavka se javuva vo alomorfot -'änta odn. -ƒnta, sp. 'im'ƒ – 'im'ƒnta, j'agn'ƒ – j'agn'ƒnta, j'ar'ƒ – j'ar'ƒnta, j'ar~'ƒ – j'ar~'ƒnta, s''äm'ƒ – s''äm'ƒnta, m'ori (< m'ore) – mur''änta, nib'e – nib''änta, p'il'ƒ – p'il'ƒnta, p'oli (< p'ole) – pul''änta. Posle taa se pro{irila i kaj imenkite na -e od tipot s'irine (< s'irene) – s³irin''änta, uran'e – uran''änta (orane), duri i vo tu|i leksemi: kaf'e – kaf'änta. Elementot -nta se sfatil kako posebna morfa, pa se prenesol i kaj imenkite od tipot luz''e (< l'oze < l'ozje) – luz''anta b'ili (< b'ile < b'ilje) – b'ilinta, l'ici (< l'ice) – l'icinta, pa duri i kaj nekoi imenki {to zavr{uvaat na -o, sp. ~'udu – ~'udanta, ~ajr'o – ~ajr'anta, b'ƒl'ilu (b'al'ilo) – b'ƒl'ilunta, v'edru – v'edrunta, m'aku – m'akunta, r'amu – r'amunta, h'oru – h'orunta (Golomb, 1962 : 185). Vo male{evsko-pijane~kite govori nastavkata -eta se sre}ava nasporedno so -a i kaj imenkite na -ce, sp. d…vc'e – d…v~'eta, pokraj d…vc'e – d'…vca, okc'e – okc'eta, selc'e – selc'eta i s'elca, vinc'e – vinc'eta, mlekc'e – mlekc'eta Peh~evo. Vo gocedel~evskiot govor zavr{okot -ta se pro{iril i na mnoìnskata forma na -ja kaj imenkite na -ie od tipot b'ien''ie – b'ien''ijata, gr'eben''ie – gr'eben''ijata (Mir~evÍ, 1936 : 71), i na toj na~in se oformila nova mnoìnska nastavka -jata. Od drugite makedonski govori nastavkata -eta moè da se sretne u{te vo bobo{tenskiot (kor~anskiot) govor vo Ju`na Albanija i toa samo kaj imenkite od sreden rod {to zavr{uvaat na -~e, sp. vn'u~e – vnu~'jäta, v'al~e – val~'jäta, gl'uj~e – gluj~'jäta (nazalot *£ ovde se reflektiral vo jä pod akcent (Mazon, 1936 : 63).

150

7. Vo sersko-dramskite i male{evsko-pirinskite govori vo ograni~en broj leksemi zadràni se i starite mnoìnski formi na -ena, sp. vr'äme – vremen'a, no 'ime – 'imeta vo razlo{kiot, 'imena – imen'a pokraj 'imeta i imin'a vo nekoi punktovi vo Petri~ko, 'imewa vo Peh~evo. 8. Vo ju`niot del na kosturskoto govorno podra~je i vo bobo{tenskiot govor, vo oddelni leksemi i vo kajlarskiot, pokraj mnoìnskite formi so nastavkata -ina (< iwa) se upotrebuvaat i oblici so nastavkata -eni{~a, sp. m'orje – morjen'i{~a, p'ole – polen'i{~a, s'arce – sarcen'i{~a, sk'ele – skelen'i{~a, v'ol~e – vol~en'i{~a, k'u~e – ku~en'i{~a, pokraj vr'eme – vrem'ina, k'otle – kotl'ina (vo govorot na isto lice) Slimnica, v'ole – volen'i{~a, 'ime (< vime) – imen'i{~a, p'ile – pilen'i{~a, s'erce – sercen'i{~a, pr'e{le – pre{len'i{~a, p'ole – polen'i{~a, t'ele – telen'i{~a, pokraj pol'inja, k'u~e – ku~'inja Ezerec, br'ate – braten'i{~a, b'ike – biken'i{~a, `dr'ebe – `dreben'i{~a, 'u{le – u{len'i{~a, }'o{e – }o{en'i{~a Nestram, vr'ap~e – vrap~en'i{~a, m'om~e – mom~en'i{~a, 'ime – imen'i{~a Kostur (KuzovÍ, 1921 : 106), 'ime – imen'i{~a, k'u~e – ku~en'i{~a, no b'i{e – bi{'ina, p'etle – petl'ina Embore (Kajlar). Formata imen'i{~a (od ime) konstatirana e i vo nekoi punktovi vo Meglensko (s. Sara}inovo) i vo vodenskiot govor nasporedno so im'ijna (DumevÍ, 1943 : 46). Vo govorot na Bobo{tica (Kor~a) kako mnoìnski nastavki kaj imenkite od sreden rod na -e konkuriraat -jäta (vnu~'jäta), -in'ja (tel'in'ja) i -eni{~a : ime – imen'i{~a, moren'i{~a, k'u~e – ku~en'i{~a, m'a~e – ma~en'i{~a, vo nekolku slu~ai se javuva i nastavkata -i{~a : pile – pil'i{~a, j'agne – jagn'i{~a (Mazon, 1936 : 63). 9. Vo severnite makedonski govori na pravecot Kriva Palanka ‡ Kumanovo ‡ Skopska Crna Gora ‡ Vratnica (Tetovo) nasporedno so mnoìnskite formi na -iwa se upotrebuvaat i obrazuvawa so nastavkata -i}i, koja se javuva i vo alomorfata -iki, sp. bure – buriki / buri}i, g…n~e – g…n~iki, magariki, ma~iki, pile – piliki i pili}i – vo kumanovskiot (Vidoeski, 1962 : 143), jare – jariki, pile – piliki – vo skopskocrnogorskiot, vrap~i}i, jari}i, kop~i}i, k…p~e – k…p~i}i, tele – teli}i Vratnica (Polog), jagne – jagniki, jariki, teliki – vo pore~kiot govor (Vidoeski, 1950 : 36). Ju`nata granica na nastavkata -i}i / -iki dopira na kumanovskiot del pribli`no do govornata granica me|u kumanovsko-ov~epolskite i {tipsko-ko~anskite govori; na skopskiot teren mnoìn-skite formi so -iki dominiraat vo skopsko-crnogorskite, derventskite i ka-rada~kite sela, a vo Pore~e moàt da se sretnat do linijata Belica ‡ Mogi-lec. Na srpskoto jazi~no podra~je odnosnava nastavka e poznata vo ju`nomo-ravskiot dijalekt (BeliÊ, 1905 : 366) i vo srete~kiot govor vo Prizrensko (PavloviÊ, 1939 : 37, 170).

151

10. Vo govorot na polo{kite sela Urvi~ i Jelovjane kako rezultat na me{awe na nastavkite -i}i i -iwa se obrazuvala nova nastavka -i}a, sp. dej~e (devoj~e) – dej~i}a, nu~e (vnu~e) – nu~i}a, nogi~e – nogi~i}a, pile – pili}a, ili pak tie se sleale vo nastavkata -i}iwa (-i} + -iwa): bure – buri}iwa, jagwe – jagwi}iwa, jare – jari}iwa, pokraj jari}a i jariwa, teli}iwa pokraj teli}a i teliwa (Vidoeski, 1973 : 28). Vakvi mnoìnski formi se poznati i vo goranskiot govor vo Prizrensko, sp. brat~e – brat~i}a, k…p~e – k…p~i}a, ma~e – ma~i}a, guski~e – guski~i}a, kamen~i}a, odnosno: guw~e – guw~i~a, ku~i~a, pili~a – vo govorot na pomladoto pokolenie, ili pak: brat~e – brat~ika, vnu~ika, jezi~e – jezi~ika, deti~e (: dete) – deti~ika; poretki se obrazuvawata so nastavkata -i}ina : buri}ina, pili}ina, pokraj buri}a, vime – vimina, jagne – jagnina, `drebina, telina (Vidoeski, 1986 : 59).

11. Vo ju`nite makedonski dijalekti se sre}avaat u{te i mnoìnski formi so nastavkata -i{ta / -i{~a, sp. pile – pili{~a Bobo{tica, j'agne – jagn'i{~a, j'are – jar'i{~a Nestram, k'u~e – ku~'i{~a, pil'i{~a êgan (Voden), 'ime – 'imi{ta S»botsko (Meglen), b'i{e – b'i{i{~a, b'ure – bur'i{~a, vr'eme – vr'emi{~a, 'ime – 'imi{~a, j'agne – j'agni{~a, k'u~i{~a, m'a~i{~a, m'ore – m'ori{~a, n'epce – n'epci{~a, s'»rce – s'»rci{~a, p'ole – p'oli{~a Dojran (Peev, 1979 : 70), vir~e – vir~i{~a, j'agne – j'agni{ta Mutulovo (Kuku{), Kire~ ]oj, `dr'ebi{ta, j'agni{ta, k'u~i{ta Ajvatovo (Solunsko).

Vakvi formi kaj imenkite od sreden rod ne se neobi~ni i vo drugite makedonski dijalekti, no tamu tie imaat zbirno zna~ewe, sp. jari{ta, pili{ta, ma~i{ta, ku~i{ta – vo pore~kiot govor, za razlika od pejorativite od tipot vremi{ta (: vremi{te), prasi{ta, i dr.

12. Gotovo na celiot makedonski jazi~en areal ìvi se mnoìnskite formi so nastavkata -ci od imenkite pile, prase, tele, sp. pilci, prase – prafci (< prahci), telci vo ki~evskiot, pilci, prasci, telci Ohrid, pile – pil'ci @irovnica (Debarsko), prasci, te×ci Kratovo, glusci Kumanovo, prahci, pilci, telci pokraj praseta, pileta, teleta Gabrovo (Del~evo), `drebe – `drepci, prase – prahci pokraj praseta i prasiwa Vladimirovo (Berovo). Soodvetnite edninski formi na -ec (< *-ьcь : *prasec, *telec, *pilec) ve}e ne se upotrebuvaat, osven `(d)rebec ponegde. Ovie formi deneska signaliziraat kolektivno zna~ewe.

13. Spored stariot oblik *agnьcь obrazuvana e mnoìnata jaganca gogovo vo site *† > /a/-govori, jagonci vo gali~kiot (BeliÊ, 1935 : 178), j'agne – jag'»nca vo kajlarskiot, meglenskiot, vodenskiot, j'agne – ag'»nca Kroncelevo (Voden), a vo kumanovskiot, kratovskiot i krivopalane~kiot pokraj jaganca se sre}ava i oblikot jaganci, verojatno po analogija na drugite formi na -ci (pilci, telci, prasci).

152

14. Od imenkata dete mnoìnskata forma glasi deca gotovo na celiot

makedonski jazi~en areal, so isklu~ok na kosturskite i dolnoprespanskite govori, kade {to se upotrebuva mnoìnska forma deci, a vo bobo{tenskiot dete – d'jäce (Mazon, 1936 : 64). Oblikot deci verojatno e obrazuvan sprema l'udi (~ovek – l'udi : dete – deci), a vo bobo{tenskiot, kade {to mnoìnskata forma od ~ovek glasi l'udi, formata djäce moèla da nastane sprema mnoìnskite formi od imenkite na -a. Vo govorot na kosturskoto selo Smrde{ sprema mnoìnskata forma deci obrazuvana e edninskata dece (dece – deci). So hipokoristi~ko zna~ewe naj~esto se upotrebuvaat de~iwa (de~ina), vo Kostursko dete – de~en'i{~a.

15. Kaj ograni~en broj imenki od sreden rod ima pokraj obi~nata (iz-brojanata) i zbirna mnoìna. Taa se obrazuva so nastavkite -je i -ja, sp. d…vo – d…vja, ìto – ìtja, krilo – krilja, pero – perje i perja, gumno – gumewe i gumewa, rameno – ramewa, platno – platewa, vreteno – vretewa vo pore~kiot, d…vo – d…vje i d…vja, ìto – ìtje i ìtja, krilje i krilja, perje i perja vo prilepskiot (Koneski, 1948 : 274), ime – imewa (: mn. imiwa), platno – platewa (: mn. platna) Sten~e (Tetovo). Vo severnite, polo{kite, debarskite, ohridsko-prespanskite poobi~ni se formite so nastavkata -ja (krilja, perja,...), a kolku {to se odi pona jug podominantna stanuva nastavkata -je.

Porano spomnavme deka zbirno zna~ewe nosat i nastavkite -ci i -i{ta (-i{~a).

Osven zbirnoto zna~ewe kaj nekoi imenki nastavkite -ja i -je vnesuvaat i nova semanti~ka nijansa na leksemata. Toa najdobro go ilustriraat imenkite d…vo i pero. Kolektivnata forma d…vja sugerira na mno{tvo ìvi stebla (d…vo – d…vja), dodeka mnoìnskata forma d…va (d…vo – d…va) ozna~uva mnoèstvo na drva koristeni za ogrev (sp. nase~i d…va : vo bav~ata ima dve, tri, nekolku d…vja ‘ovo{ni drvja’). Od imenkata pero mn. forma pera ozna~uva odreden broj od odnosniot dezignat, a s# pove}e prevladuva i nijansata ‘pero za pi{uvawe’, perje ozna~uva zbir, na pr. perje za pernica, a oblikot perja po~esto ozna~uva perca na rastenija (luk i sl.). 16. Od privedeniov materijal proizleguva deka na makedonskata jazi~na teritorija spored mnoìnskite nastavki kaj imenkite od sreden rod se iz-deluvaat ~etiri areala: 1. areal so nastavkite -a i -iwa (vo Centralna i Zapadna Makedonija), 2. areal so -a i -eta (Jugoisto~na Makedonija), 3. so -a i -eni{~a (Kostursko), i 4. -a i -i}i (Severna Makedonija). Mnoìnskite formi so nastavkite -i{ta (-i{~a) i -ci ne pokrivaat kontinuirani areali. Me|u pooddelnite dijalektni areali ima tesni preodni pojasi kade {to konkuriraat po dve nastavki kaj imenkite na -e : na pograni~jeto me|u govorite so -iwa i -eta se sre}avaat i dvete (poliwa i poleta), na

153

154

kosturskiot teren -iwa i -eni{~a (polina i poleni{~a), vo Severna Makedonija -iwa i -iki (-i}i) (piliwa i piliki); vo bobo{tenskiot govor paralelno se upotrebuvaat -iwa (vo fonetskata raznovidnost -in'ja), -eni{~a i -eta (vo raznovidnosta -jäta pod akcent), sp. vrap~e – vrap~in'ja, vrap~eni{~a, vnu~e – vnu~jäta (Mazon, 1936 : 63-64). O~igledno teritorijalno e najrasprostraneta nastavkata -iwa i taa kako standardna s# pove}e gi potisnuva drugite tri (-eta, -eni{~a, -iki). 17. Na istoriski plan kako najustoj~iva se pokaùva nastavkata -a. Nas-tavkata -ja (kaj mekite osnovi) se zadràla, glavno, kaj pove}eslo`nite imenki (na -ie, -nie), dodeka kaj dvoslo`nite, osven vo nekolku leksemi, sp. morja, polja vo Kostursko (spored ovie formi se preobrazuvale i edninskite: morje, polje), taa se povlekla pred dvoslo`nite nastavki -iwa, -eta, -iki i trislo`nata -eni{~a. Nastavkata -eni{~a pretstavuva kombinacija na -eni (od imenkite na n-osnova) i sufiksot -i{t- (-i{~-), koj dobil vo nekoi govori funkcija na mnoìnska nastavka (sp. pile – pili{~a). Oformuvaweto na nastavkata -iwa odelo posloèno. Najverojatno se raboti za vkrstuvawe na starata nastavka -ena i zbirnata -ja (ime – imena + -ja > imewa, i takva forma se upotrebuva vo nekoi polo{ki sela – Sten~e, Vratnica), a posle so naslon na zbirnite obrazuvawa od ènski rod od tipot planina – planiwe, pustina – pustiwe se oformila -iwa i so toa taa se izdiferencirala kako posebna mnoìnska nastavka (Koneski, 1981 : 141; SeliÈev, 1918 : 176 nt; poinaku BeliÊ, 1935 : 178). Za nastavkata -i}i ve}e spomnavme deka pretstavuva import od grani~nite srpski dijalekti.

2.3. FORMITE NA ^LENOT (inventar i distribucija)

0. Kategorijata opredelenost na imenskite zborovi vo makedonskiot dijalekten jazik se izrazuva so slednite morfemi: 0.1. -ot (so fonetskite raznovidnosti: -»t, -at, -ut, -et, odn. -o, -», -a, -u, -e), -ta (-tƒ), -to (-tu), -te (-t÷), -ti, vo zavisnite formi: -(o)togo, -(o)toga, -(o)tomu, -tu, -ta, -ti, -tuj, -tim, -tem, -tam.

0.2. -ov (-»v, -av), -va, -vo, -ve, -vi, -va, za zavisnite formi: -(o)vogo, -(o)voga, -vu, -(o)vomu, -vi, - vim, -vem, -vam. 0.3. -on (-»n, -an), -na, -no, -ne, -ni, -na, za zavisnite formi: -(o)nogo, -(o)noga, -nu, -(o)nomu, -ni, -nim, -nem, -nam. Geografski tie se raspredeleni na sledniot na~in (vidi i na kartata). 1. ^lenskite morfemi na -v i -n zaedno so morfemite na -t se upotre-buvaat samo vo zapadnoto makedonsko nare~je, vklu~uvaj}i go tuka i goranskiot govor vo Prizrensko (Jugoslavija), i samo vo nekolku sela vo severoisto~na Makedonija na pograni~jeto so srpskata jazi~na teritorija (v. podolu). Vo zapadnite dijalekti trojniot ~len se zema kako nivna va`na dijalektna diferencijalna osobenost. Vo tie govori ~lenskata paradigma ni se pretstavuva vo sledniot vid:

1.1. starec-o(t), starec-of(-ov), starec-on ‡starci-te, starci-ve, starci-ne; brat-o(t), -of, -on ‡ bra}a-ta, -va, -na; dedo-to, -vo, -no ‡ dedofci-te, -ve, -ne; vladika-ta, -va, -na ‡ vladici-te, -ve, ne;

èna-ta, èna-va, èna-na ‡ èni-te, èni-ve, èni-ne; no}-ta, -va, -na ‡ no}i-te, -ve, -ne; selo-to, -vo, -no ‡ sela-ta, -va, -na; pole-to, -vo, -no ‡ poliwa-ta, -va, -na; lozje-to, -vo, -no ‡ lozja-ta, -va, -na; kaj pridavkite:

bel-i-ot, beli-of, -on; ‡ bela-ta, -va, -na, belo-to, -vo, -no; beli-te, -ve, -ne.

155

Ovoj model go poznavaat: skopsko-vele{kiot, prilepsko-bitolskiot, ki~evsko-pore~kiot dijalekt i ohridsko-prespanskite, debarskite i polo{kite govori (bez vratni~kiot). 1.2. kow-»t, kow-»v, kow-»n, op{ta forma: kowo-toga, kowo-voga, kowo-noga, mn. kowi-te, kowi-ve, kowi-ne; èna-ta, -va, -na, op{ta forma: ènu-tu, ènu-vu, ènu-nu, mn. ène-te, ène-ve, ène-ne; selo-to, -vo, -no ‡ sela-ta, -va, -na; kaj pridavkite: star-i-j»t, star-i-j»v, star-i-j»n, op{ta forma: star-o-toga, star-o-voga, star-o-noga; stara-ta, -va, -na, op{ta forma: staru-tu, staru-vu, staru-nu; staro-to, -vo, -no; mn. stari-te, -ve, -ne.

Ovoj model e karakteristi~en za skopskocrnogorskiot i za

vratni~kiot govor vo Dolni Polog. Vo vratni~kiot govor i vo ju`niot pojas na skopskocrnogorskiot za ma{ki rod prevladuvaat formite na -at, -av, -an (sin-at, sin-av, sin-an). Vo vratni~kiot posebni ~lenski formi vo op{tiot pade` se konstatirani samo kaj imenkite od ènski rod, sp. dovedi gu kravutu, isteraj gu sviwuvu, na sviwunu. Kaj imenkite od ma{ki rod vo ìvata re~ posebni ~lenski morfemi ne se sre}avaat, sp. isteraj ga petalan. Me|utoa, vo prvata polovina na 19 vek vakvi formi imalo, sp. Popo togo go karate, da zememo drugo togo popa, carotomu, drugotomu ‡ vo tekstovite na K. Pej~inovi} (SeliÈev, 1929 : 351). Ju`nata izoglosa na ovoj ~lenski model dopira pribli`no do linijata Odri ‡ Nera{te (na polo{kiot del) ‡ Ku~kovo ‡ Brazda ‡ Quboten (na skopskiot del). 1.3. Ne{to posloèn ~lenski model pokaùva govorot na muslimanite vo oblasta Gora (Prizrensko) i vo selata Urvi~ i Jelovjane koi se nao|aat na padinite na [ar Planina na tetovskata strana. Vo toj govor u{te se ìvi genitivno-akuzativnata i dativnata forma vo ednina ma{ki rod, dativnata forma vo ednina kaj imenkite od ènski i sreden rod i dativnata mnoìnska forma kaj imenkite od site tri roda. Seta paradigma na ~lenskite oblici go ima sledniov vid: mu`-ot, -ov, -on, dat. muù-tomu, muù-vomu, muù-nomu, akuz. muà-togo, muà-vogo, muà-nogo, mn. muì-ti, muì-vi, muì-ni, dat. mn.: muì-tim, muì-vim, muì-nim; èna-ta, -va, -na, dat.: èni-ti, èni-vi, èni-ni, mn.: ène-te, ène-ve, ène-ne, dat. mn.: ène-tem, ène-vem, ène-nem; dete-to, -vo, -no, dat.: dete-tomu, dete-vomu, dete-nomu, mn.: deca-ta, -va, -na, dat. mn,: deca-tam, deca-vam, deca-nam; kaj pridavkite:

156

dobr-o-jet, dobr-o-jev, dobr-o-jen, akuz.: dobr-o-togo, dobr-o-vogo, dobr-o-nogo, dat.: dobr-o-tomu, dobr-o-vomu, dobr-o-nomu, mn. m.r.: dobri-ti, dobri-vi, dobri-ni, dat.: dobri-tim, dobri-vim, dobri-nim; dobra-ta, -va, -na, dat.: dobroj-zi-ti, dobroj-zi-vi, dobroj-zi-ni, mn.: dobre-te, dobre-ve, dobre-ne, dat.: dobre-tem, dobre-vem, dobre-nem; dobro-to, -vo, -no, dat.: dobro-tomu, dobro-vomu, dobro-nomu. Vo nekoi lokalni govori vo ramkite na goranskiot govor /o/ se reducira vo /u/, pa taka formata za ma{ki rod moè da se sretne i vo fonetskata raznovidnost od tipot dobrujet, dobrujev, dobrujen (Vidoeski, 1986 : 60-63). Isto~nata granica na ~lenskite morfemi so -v i -n napolno se poklopuva so granicata me|u zapadnoto i (jugo)isto~noto nare~je. Taa odi po pravecot sever ‡ jug: Brodec ‡ Bula~ani ‡ Miladinovci ‡ Koware ‡ Lugunci (na skop-skiot del) ‡ Crkvino ‡ Vladilovci (Vele{ko) ‡ Trojaci ‡ Duwe ‡ Rape{ (na prilepsko-mariovskiot del), i na jug do linijata @ivojno ‡ Kanino ‡ Drago{ (Bitolsko) ‡ Arvati ‡ Konsko (Prespa). Na sever granicata na ~lenot voop{to se poklopuva so jazi~nata granica so srpskata jazi~na teritorija na ka~ani~ko-{arskiot del od oblasta, a vo Gora taa dopira do ne{to malku poju`no od Drago{. 1.4. Vo severoisto~na Makedonija, kako {to spomnav, troen ~len se upo-trebuva na eden relativno tesen pojas vo oblasta Slavi{te i po slivot na Kriva Reka na pravecot [opsko Rudari ‡ Rankovce ‡ Meteèvo, i se povrzuva so Gorna P~iwa i Zaplawe, kade {to isto taka ima tri vida ~lenski morfemi (BeliÊ, 1905 : 442 nt.). Vo ovoj govor od starata promena na ~lenot se zapazil u{te akuzativot vo funkcija na op{ta zavisna forma. Celiot sistem na ~lenski formi tamu glasi: k'ow-»t, k'ow-»v, k'ow-»n, op{ta forma: k'owa-toga, k'owa-voga, k'owa-noga, mn. k'owi-te, k'owi-ve, k'owi-ne (negde i k'owe-te, -ve, -ne); `'ena-ta, -va, -na, op{ta forma: `'enu-tu, `'enu-vu, `'enu-nu, mn.: `'ene-te, `'ene-ve, `'ene-ne; s'elo-to, -vo, -no, mn.: s'ela-ta, -va, -na; kaj pridavkite: gol'em-j»t, gol'em-j»v, gol'em-j»n, gol'ema-ta, -va, -na, gol'emo-to, -vo, -no, mn. gol'emi-te, -ve, -ne, `. r. gol'eme-te, -ve, -ne. Vo vrska so ~lenot vo ovoj govor za odbeleùvawe se dve pojavi: ~lenot -te kaj imenkite {to imaat mnoìna na -e od tipot snopje ‡ snopje-te, snopje-ve, snopje-ne, kamewe-te, i tendencijata kaj pridavkite da se dodava ~lenskata morfema vo ma{ki rod neposredno na neopredelenata forma, b'el-»t, c'el-»t, i/ili izdeluvawe na morfemata -j»t (-j»v, -j»n) preku desilabizacija na /i/ > /j/: st'ar-i-at > st'ar-j»t, gol'emj»t, {ir'okj»t, zel'enj»t, posle i zel'ew»t, c'el-j»t > c'eq»t (Vidoeski, 1962 : 149 nt.)

157

1.5. Na seta druga makedonska jazi~na teritorija se upotrebuvaat samo ~lenskite morfemi na -t vo razni fonetski raznovidnosti, taka {to ~lenskata paradigma e zna~itelno uprostena, sp.: starec-ot ‡ starci-te / vladika-ta ‡ vladici-te / dedo-to ‡ dedovci-te, `ena-ta ‡ `eni-te / no} ‡ no}-ta, selo-to ‡ sela-ta / jajce-to ‡ jajca-ta / pile-to ‡ piliwa-ta / lozje-to ‡ lozja-ta, itn. 2. Od dijalekten aspekt vo vrska so ~lenskite morfemi interes pobuduvaat nekoi pojavi {to pridonesle za promeni vo strukturata na oddelni ~lenovi, potoa promeni {to nastanale vo distribucijata na morfemite, kako i ostatocite od starata deklinacija na ~lenot.

2.1. Pogore vidovme deka ~lenskata morfema za ma{ki rod i kaj imenkite i kaj pridavkite se javuva vo cela niza varijanti: -ot, -»t, -at, -et, -ut // -o, -», -a, -e, -u; -ov, -»v, -av; -on, -»n, -an, a kaj pridavkite u{te i: -jo(t), -j»(t), -ja(t), -ju(t), -je(t), -jov, -j»v, -jon, -j»n. Za ovaa raznoobraznost pridonesle pove}e faktori, glavno od fonetski karakter: razli~nata refleksacija na stariot vokal *¼ (*-ъtъ > »t, -at, -ot), zagubata na finalnoto -t (-», -a, -o, -e), karakterot na prethodnata soglaska (-et, -e, -jet, -je), redukcijata na neakcentiranoto /o/ vo /u/ (-ut, -u), a nekoi slu~ai se objasnuvaat so analogija, na primer varijantite -»v / -av i -»n / -an vo severnite govori (mesto etimolo{kite -ov, -on) nastanale po analogija na ~lenot -»t / -at : l'eb»t / l'ebat : l'eb»v / l'ebav, l'eb»n / l'eban (vo skopskocrnogorskiot, vratni~kiot i vo krivopalane~kiot). Eve kako se distribuirani site ovie raznovidnosti na geografski plan. 2.2. ^lenskata morfema -»t so raznovidnosta -at se javuva vo severnite makedonski govori na pravecot Vratnica ‡ Skopska Crna Gora ‡ Kumanovo ‡ Kriva Palanka, kade {to regularen kontinuant za *¼ e /»/, odn. /a/ vo ju`niot pojas na odnosnava oblast: leb»t, d»{ ‡ d»`d»t, d»n ‡ d»n»t // lebat, d»`dat, d»nat, kaj pridavkite: dobrij»t / dobrijat. Ju`nata izoglosa na ~lenot -»t / -at dopira do punktovite Odri (Tetovsko) ‡ Ku~kovo ‡ Cre{evo ‡ Miladinovci ‡ Vince (Skopsko) ‡ Xidimirci ‡ Sudi} (Ov~e Pole) ‡ Zletovo ‡ Kratovo ‡ Kriva Palanka. Vo ovoj fonetski oblik toj se javuva u{te vo govorot na lagadinskoto selo Ajvatovo, sp. ut d'en'at, m'edat, s'onat (Małecki, 1936 : 101) i vo dramskoto govorno podra~je vo jugoisto~na Makedonija, sp. br÷g'»t, grƒd'»t, vo neakcentirana pozicija br'atƒt, a zad mekite soglaski ima alomorfa -et (so preglas): k'on'÷t, n'o`'÷t, p'»t'÷t, gul'emi÷t, b'eli÷t (vo ziljahovskiot govor), i/ili so ispu{teno -t : grƒd'», glƒs'», sin'», r÷d'», i vo neakcentirana pozicija: br'atƒ, l''abƒ, ~ul''akƒ, odn. -e (zad mekite soglaski): k'on'÷, k'o{'÷, n'o`'e, bust'an'÷, cƒr'ul'÷, kaj pridavkite: g'oli÷,

158

gl'adni÷, j'agn÷{tie (Ivanov, 1977 : 152, 157), vis'ok ‡ vis'oki÷, dib'el - dib'eli÷, pokraj st'ariƒ ~ul''ak, b''aliƒ drop (Plevna, G. Brodi; Vidoeski, 1992 : 39). Vaka e i vo gocedel~evskiot (nevrokopskiot) govor: red'», um'» (pod akcent), l''abƒ, i so preglas na /»/ ‡ /e/: n'uo`'÷, bƒlk'an'e (Mir~evÍ, 1936 : 72). ‡ Vo ~e~kiot govor ~lenot -» se javuva samo vo neakcentirana pozicija: br'atƒ, st'olƒ, i kaj pridavkite redovno: g'ornijƒ, d'olnijƒ, zad mekite soglaski -e (kaj imenkite): k'on'÷, kum'at'÷, dodeka vo akcentirana pozicija ima -o : grƒd'o, dƒ`d'o, sin'o (Ivanov, 1977 : 152, 157). Od drugite jugoisto~ni makedonski govori ~lenot -a moè da se sretne u{te vo razlo{kiot i toa samo kaj pridavkite, sp. b'älijƒ, gul'ämijƒ, n'a{ijƒ, st'arijƒ. Me|utoa, kaj imenkite ~lenot e -o : breg'o, dƒb'o, odn. -u vo neakcentirana pozicija: st'olu (AleksievÍ, 1931 : 111-112). Spored materijalot priveden vo BDA III, karti 167, 179, i atlasot na Ivanov (1972, karta 87) zapadnata izoglosa na ~lenskata morfema -» (-a) odi po pravecot Ser ‡ Valovi{te (na serskiot teren) ‡ Kalimanci ‡ Pirin (na pograni~jeto me|u gocedel~evskiot i sandanskiot govor), a kaj pridavskite zborovi taa prodolùva do Razlog. Na razlo{kiot teren taa se razgrani~uva so ~lenskite morfemi -o(-u) i -e. Isto~no od ovaa granica samo vo nekolku oazi vo oblasta ê~ ima ~len -o vo ograni~ena pozicija, sp. grad'o. 2.3. Vo site drugi makedonski *¼ > /o/-govori ~lenskata morfema kaj imenkite od ma{ki rod {to zavr{uvaat na soglaska glasi -ot (> ut vo govorite kade {to se vr{i redukcija na o > u vo neakcentirana pozicija), odnosno -o (> u) vo govorite kade {to se zagubilo finalnoto -t. Geografski ovie raznovidnosti se raspredeleni na sledniot na~in. 2.3.1. Morfemata -ot se upotrebuva vo ohridsko-prespanskite, debarskite, ki~evsko-pore~kite, skopsko-vele{kite i polo{kite govori (vo poslednive so isklu~ok na nekolku punktovi kade {to -t se zagubilo) od zapadnoto nare~je, potoa vo tikve{ko-mariovskite, a -ut vo dolnovardarskite na celiot prostor od Lagadinskoto Ezero do Kajlar i na sever pribli`no do linijata Embore (Kajlarsko) ‡ Ostrovsko Ezero ‡ Poàrsko ‡ Tu{in (na vodensko-meglenskoto podra~je) ‡ Gevgelija ‡ Dojran ‡ Kuku{, kako i vo ju`niot del na kosturskoto podra~je vo oblasta Kostenarija ju`no od linijata Nestram ‡ Stari~ane. Sp. primeri: lebot, kamenot, beliot, golemiot (Ohrid, Resen, Debar, Ki~evo, Pore~e, Gos-tivar, Tetovo, Skopje, Veles, Kavadaraci, Mariovo), pr'agut, 'orejut, go-l'emjut / gol'emut (Nestram), m'eut, åmbarut, m'isurut (Ezerec, Sni~eni), l'ebut, k'amenut (Ranci ‡ Kajlarsko), m'»ùt, ni{'anut, ml'adjut (Meglen), p'esukut, `'arut, glu'jut / gluvjut (Enixe), n'osut, b'eljut (Gu-menxa), n'osut, z'ajcut, 'ubafjut/'ubavut (Stojakovo, Furka ‡ Gevgelisko), n'oùt, m'eut, dr'ugjut, ed'injut (Ambar ]oj ‡ Kuku{ko), ~uv'ekut (Gradobor ‡ Solunsko), br'akut, m'ojut, no grƒd'ot (vo akcentiran slog ‡

159

Visoka, sp. Małecki, 1936 : 101). Izoglosata na ~lenot -ut napolno se poklopuva so redukcijata na /o/ vo /u/. 2.3.2. ^lenot -o dominira vo isto~nite makedonski govori {to se nao|aat isto~no od linijata Kriva Palanka ‡ Kratovo ‡ [tip ‡ Dojran ‡ Kuku{ ‡ Visoka (Lagadinsko), potoa na eden po{irok i kontinuiran areal vo jugozapadna Makedonija na pravecot Prilep ‡ Bitola ‡ Lerin ‡ Kostur ‡ Kor~a i vo nekolku punktovi vo Polog na pograni~jeto me|u tetovskiot i gostivarskiot govor (vo selata ^elopek, Sten~e, Volkovija), sp. brego, lebo, noso, pato, umo (Popovski, 1970 : 63). Granicata me|u raznovidnostite -ot i -o na prespanskoto govorno podra~je odi po pravecot Konsko ‡ [trbovo (sp. ~ojako, stiso) ‡ [ulin, (stiso, skapio) ‡ Braj~ino, a na bitolskiot teren taa se poklopuva so govornata granica me|u demirhisarskiot i bitolskiot (Vidoeski, 1985 : 29). I na prilepskiot teren izoglosata na ~lenot -o se poklopuva so govornata granica me|u prilepskiot i pore~kiot na zapad i vele{kiot na sever. Raznovidnosta -u (< o) se javuva vo nekolku punktovi vo Lagadinsko pokraj -'o, sp. buf ‡ b'ufu, va{ ‡ v'a{iju, no brak ‡ brƒk'o (Suho, Małecki, 1936 : A 101), brek ‡ br'egu, m'»`u, ~'uv'eku (Negovan, Vidoeski, 1991 : 16); i nekolku primeri od drugite govori: dƒ`'d'o, vlƒk'o, k'on'o (Ilinec ‡ Lagadinsko, Małecki, 1936), grƒd'o, v'olo, st'ario (Sekavec, Savek ‡ Sersko, Ivanov, 1972, karti 81, 82; Vidoeski, 1990 : 61, 65), s'ono, drug'aro, gl'uhjo (Krecovo, Mutulovo ‡ Kuku{ko), gl'aso, k'ojno, b'olnio / b'olnjo (Dojran, Peev, 1979 : 71; 1987 : 191), breg'o, z'e}o (Petri~), breg'o, dv'oru, no k'one (Razlog, Blagoevgrad), od kostursko-lerinskiot region: ~ov'jäko, gol'jämio (Bobo{tica, Mazon, 1936 : 53, 70), dv'oro, br'ato, deb'elio (Kostur), l'ebo, st'arjo (Gra`dano ‡ Prespa), ~'oveko, n'a{io (Lerin), dvoro, belio (Prilep, Bitola, i redovno taka vo strumi~kiot, radovi{kiot, {tipskiot, ko~anskiot, kratovskiot, del~evskiot, berovskiot). 2.3.3. Vo dramskoto, gocedel~evskoto, razlo{koto govorno podra~je, vo severniot del na blagoevgradskiot govor i vo del od male{evskite sela zad istoriski mekite soglaski ~lenot -e (-et vo ziljahovskiot govor) e dobien po fonetski pat so preglas na *¼ (*'ъtъ > -et), {to zna~i deka e taa stara pojava. Najdosledno vo taa pozicija preglasenoto -e(t) se javuva vo dramskata i gocedel~evskata grupa govori, kade {to dobro se ~uva starata mekost na soglaskite, sp. k'o{'÷t, n'o`'÷t, k'on'÷t, p'»t'÷t, gr'ozni÷t (Ziljahovsko), k'o{'÷, n'o`'÷, p'»t'÷, k'on'÷, g'olie (Mrva{ko, Ivanov, 1977 : 152), k'uon'÷, kl''u~'÷, c'ar'÷, n'uo`'÷, m'»`'÷, g'uost'÷, z'et'÷, k'amen'e, i redovno kaj pridavkite (so vmetnato j): d«br'ij÷, m'alk'ij÷, vis'uok'ije (vo gocedel~evskiot, Mir~evÍ, 1936 : 34), dƒ`d'e, den'e, k'one, kr'ale, ma`'e, p'ate, tuv'are, c'are, potoa skratenite formi na posesivnite zamenki n'a{e, v'a{e, tv'oe, pokraj breg'o, z'abu, i redovno -a kaj pridavkite: b'äliƒ, gul'ämiƒ (vo razlo{kiot, AleksievÍ, 1931 : 111). Na razlo{kiot teren,

160

kako {to pokaùvaat privedenive primeri, se razgrani~uvaat ~lenskite morfemi -e i -a na toj na~in {to -e se zadràlo kaj imenkite, a -a kaj pridavkite. Vo berovskiot i blagoevgradskiot govor, kade {to starata mekost na soglaskite se zagubila, ~lenot -e ve}e se leksikaliziral vo ograni~en broj slu~ai, sp. kraj ‡ kr'ae, soj ‡ s'oe, br'i~e, kl''u~e, or'a~e, vodeni~'are, do`x'e, k'one, n'oè, no i ma`'o, 'eò, car'o, yver'o, prij'atelo (Peh~evo), do`x'e, kl'u'~e, p'ate, kon ‡ k'one, d…v'are, of~'are, or'a~e, kov'a~e, pokraj broj'o, raj'o, ma`'o, car'o, den'o, 'eò, kr'al'o, z'eto (Berovo), do`d'e, tov'are, vodeni~'are, doma}'ine, lep'i~e, no prij'atelo, d'evero, z'eto, e`'o, ma`'o, car'o (Rusinovo ‡ Berovsko). Podosledno -e se ~uva kaj pridavkite: b'elie, 'of~ie, slab'ie (Peh~evo), zdrav'ie, slab'ie, b…z'ie, b'osie (Berovo), star'ie, mlad'ie, n'ovie (Vladimirovo), {ir'ok'ie, d'edovie, Milan'ovie, b'elie (Rusinovo ‡ site primeri se od mojot bele`nik). Vo sosedniot del~evski govor ~lenski formi na -e ve}e ne se sre}avaat, sp. ub'avio, p'…vio (Istevnik), kr'otkio, pl'itkio (Vir~e), 'eder ‡ 'edrio, j'ak'ijo (Lukavica ‡ Del~evsko). U{te pogolemo {arenilo vo ovoj pogled pokaùva blagoevgradskiot (gornoxumajskiot) govor, sp. k'one, kr'aje, 'arnije, b'elije, gol'emije, no i n'oò, car'o i dr. (StoilovÍ, 1904 : 4; BDA III, karta 179). Kako {to se gleda od privedenive primeri vo berovskiot, blagoevgrad-skiot i razlo{kiot govor ~lenot -o stanuva podominanten i se {iri za smetka na ~lenot -e. 2.3.4. Od dijalekten aspekt interes pretstavuva edna pojava {to se nao|a vo proces vo ~lenskata forma za ma{ki rod kaj pridavkite vo nekoi govori. Se raboti za slu~aite od tipot jakio(t) > jakjo(t) > ja}jo(t) > ja}o(t). Na eden {irok areal na pravecot Kor~a ‡ Nestram ‡ Kostur ‡ Kajlar ‡ Voden ‡ Kuku{, na istok s# do granicata so lagadinskite i serskite govori, i na sever na pojasot Strumica ‡ Radovi{ ‡ [tip ‡ Kumanovo pokraj starata ~lenska formacija ima tendencija ~lenskata morfema za ma{ki rod da se dodava neposredno na neopredelenata forma kako {to e toa kaj formite za ènski i sreden rod i vo mnoìnata, a verojatno i po analogija na niv podzasilena i od ~lenskata forma na imenkite od ma{ki rod na soglaska. Taa tendencija se realizira na dva na~ina: so neposredno lepewe na ~lenskata morfema na osnovnata pridavka (bel + ot : bela + ta, belo + to, beli + te) i/ili so desilabizacija na /i/ vo /j/ (fonetskata pozicija, pred vokal, toa go ovozmoùva vo odnosnite govori) pri {to ~lenot se pro{iril vo -jot (beliot > beljot), se razbira, do kolku ne se javat nekakvi fonetski ili morfolo{ki pre~ki. Procesot najmnogu naprednal vo dolnovardarskite govori i vo ju`niot pojas na kajlarsko-kosturskoto podra~je; sp.: gol'jämjo pokraj dobr'io (Bobo{tica ‡ Kor~ansko), gol'emjut / gol'emut pokraj gol'emiut (Nestram), b'eljo, gl'uvjo, vis'ikjo, kis'eljo, n'egovjo i n'egovio, gluf ‡ gl'ufjo (Mawak, Markoveni, Tioli{ta, Gabre{ ‡ Kostursko),

161

l'o{jut, sif ‡ s'ifjut, vis'okjut i vis'okut (Tremno ‡ Kajlarsko), b'el'ju, zil'en'ju, vis'okju (êgan ‡ Lerinsko), gul'emjut, v'a{jut, g'ornjut, n'ovjut, dom'a{njut, b'o`jut, k'ozinut (kozin), l'erinckjut (lerincki), sk'opckjut (G. Rodevo ‡ Meglen), ƒd'injut, j'akjut, ~'u`djut (Voden), b'olnjut, gl'adnjut, ub'afjut (Gumenxa), 'arnjut, l'o{jut, dib'eljut (Gevgelija), ml'adjut, p'et-jut, dr'ugjut, n'isuk ‡ n'isukjo (Furka ‡ Gevgelisko), vis'okjo, {ar'enjo, b'olnjo pokraj b'olnio, n'iskjo i n'is}o (Dojran), n'a{jo, gl'uhjo, vis'o}jo / vi-s'o}o, c'»rnjo / c'»rnio (Krecovo), n'egovjut, st'arjut, i m'alkut, {iro}ut, d»lb'o}ut (Kuku{; Peev, 1979 : 74; 1987 : 198), 'arenjo, ed'enjo, bog'atjo, no 'of-~io, b'itolskio, p'etio (Radovi{), b'olenjo, d'edofjo, kr'otokjo, Iv'anovjo (Trkawe ‡ Ko~ansko), dl»b'okjo, t'u|jo (Sudi} ‡ Svetinikolsko), gol'emjot / gol'emot, deb'eljot / deb'elot (Tikve{ko), p'…vat, dr'ugat, t'urskat (P~iwa), dr'ugat pokraj dr'ugijat (Ora{ac), l'o{jat, vis'okat, b'istrat i b'istarat (Dovezence, Kumanovsko), m'odarat, gol'emat, d'oqanat ([. Rudare ‡ Kratovsko), Mil'anovat, {ir'okat (Odreno, Rankovce ‡ Krivopalane~ko, Vidoeski, 1962 : 158 nt.) Tendencijata da se dodava ~lenot vrz neopredelenata forma najdobro go ilustriraat primerite od tipot 'ostar ‡ 'ostarat, m'odar ‡ m'odarat, b'olen ‡ b'olenat / b'olenot i drugi. ^lenuvanite formi so -jo(t) najdosledno se upotrebuvaat vo govorite kade {to se zagubila soglaskata -t za da se izbegne mo`nata omonimija so neopredelenata forma za sreden rod, sp. bel-j-o : bel-o, zelen-j-o : zelen-o, visok-j-o : visok-o, no: bel-ot, zelen-ot / -at, visok-ot, pokraj beljot itn. Vo nekoi lokalni govori, glavno vo dolnovardarskite i vo kosturskite, na ovoj na~in dobienoto j moèlo da ja palatalizira prethodnata soglaska ako e taa -l, -n, -k, -g, poretko -t i -d, bidej}i samo tie vo odnosnite govori moàt da imaat meki parnici. Vo takov slu~aj palatalnata soglaska se javuva istovremeno i kako relevanten priznak za morfolo{ko diferencirawe (so neopredelenata forma za sreden rod). Sporedi primeri: b'eljot > b'el'ot, zel'enjot > zel'en'ot, vis'okjot > vis'o}ot, bl'agjot > bl'a|ot, j'a}ot, n'is}ot (Mangila ‡ Kostursko), vis'o}ut, biv'olc}ut (: bivolcki < bivolski), uf~'arc}ut (Tremno), vi-s'o}u, {ir'o}u (Embore ‡ Kajlarsko), gol ‡ gol'o, bel ‡ bel'o, vern'o, zele-n'o, gorn'o, èlezn'o, babin'o, viso}o, mek ‡ me}o, nis}o, {iro}o, bla|o (: belo, zeleno, nisko, blago), no: golemjo, dobrjo, lo{jo, starjo (: golemo, dobro, lo{o, staro) vo dolnoprespanskiot ([klifov, 1979 : 51), vis'o}jut, j'a}jut, bl'a|jut pokraj j'a}ut, n'is}ut, bl'a|ut (Mandalevo ‡ Vodensko), b'eljo i b'el'o, ƒd'injo / ƒd'in'o, c'»rnjo / c'»rn'o, vis'o}o, dr'u|o (Mutulovo ‡ Kuku{ko; Peev, 1987 : 197). Vo nekoi lokalni govori vo Vodensko i vo Kuku{ko sekvencite -}u(t) i -|u(t) se preosmislile kako posebni formanti pa se prenesle i na pri-davskite osnovi {to zavr{uvaat na -t i -d, a i vo drugi slu~ai, sp. tr'et}ut, sƒk'at}ut, {'es}ut (< {est}ut), dev'et}ut, ml'a|ut (: tret,

162

sakat, {est, devet, mlad, Mandalevo ‡ Vodensko), v'et}ut, p'et}ut, sl'ap}ut i sl'ab|ut, zdr'av|ut (Gumenxa), v'et}ut (: vet), bog'at}ut (Krecovo ‡ Kuku{ko). Siot priveden materijal e, glavno, od govornoto podra~je kade {to do-minira morfolo{ki stabiliziran akcent i kade {to e silno izrazena kvantitativnata redukcija kako rezultat na koja pred ~lenskite morfemi samoglaskite ~esto se ispu{taat (sp. `'ena ‡ `'enta, s'elo ‡ s'elto, kul'ena ‡ kul'enta, zel'enite ‡ zel'ente). 2.3.5. Vo vrska so ~lenskata forma za m.r. kaj pridavkite treba da obrneme vnimanie i na obrazuvaweto na ~lenskite formi od tipot na drugƒjut vo govorot na Visoka vo Solunsko i dr'ugojet / drugujet vo goranskiot govor. Vo viso~kiot govor formite kako gul'ämƒjut (brat), dr'ugƒjut (d'en'), dl'»ngƒjut, str''ädnƒjut, n''eguv³ajut, n''ejnƒjut, t'ähnƒjut upatuvaat na poinakov razvitok na zavr{okot *-ъjь(tъ) otkolku vo ~lenskite obrazuvawa od tipot na drugiot; procesot tuka odel po ovoj pat: *-ъjь > »j, odn. -aj vo neakcentirana pozicija (Golomb, 1962/63 : 207). Vo goranskiot govor i vo govorot na Makedoncite muslimani vo tetov-skite sela Urvi~ i Jelovjane opredelenata pridavska forma zavr{uva na -o(j)et (vo nekoi lokalni govori -u(j)et po izvr{enata redukcija na o vo u): bosojet, dobrojet, gotovojet, jakojet, krivojet, ostrojet, praznojet (s. Dikance), golemujet, starujet, gladnujet, niskujet (Mlike). Zavr{okot *-ъjь(tъ) > ojet (> ujet). Po analogija na ovoj zavr{ok se preobrazuvale i ~lenskite morfemi na -v i -n : -o(j)ev, -o(j)en : dobrojev, bosojev, starojev, i dobrojen, bosojen, starojen, odn. dobrujev, dobrujen (Vidoeski, 1986 : 62-63). 2.3.6. Ostatoci od sinteti~kata deklinacija na ~lenskite formi osven vo goranskiot, skopskocrnogorskiot i krivopalane~kiot, za koi ve}e stana zbor pogore, se zapazile vo `ivata re~ u{te vo bobo{tenskiot (kor~anskiot) makedonski govor i delumno vo kumanovskiot. Vo kor~anskiot govor se zapazeni dativot ednina i mno`ina za site tri roda i genitiv-akuzativ ednina kaj imenkite (i pridavkite) od ma{ki rod. Ja davame celata paradigma: star'ec-o starc'i-ti starcu-t'omu starc'i-tim starc'a-t'ogo

sestr'ä-ta sestr'jä-te sestr'jä-tuj sestr'jä-tem sel'o-to sel'a-ta selu-t'omu sel'a-tam

163

i kaj pridavkite gol'jäm-jo(-io) golem'o-to golem'a-ta goleme-t'emu golemjä-tuj goleme-t'ego golem'i-ti golem'jä-te golem'jä-te golem'i-tim golem'jä-tem golem'jä-tem

(Mazon, 1936 : 54, 60-62, 70). Dativnata sinteti~ka forma od ma{ki rod moè da se sretne u{te vo dolnoprespanskiot i vo jugozapadnite kosturski sela, no ve}e kako leksi-kalizirana osobenost i vo posesivni iskazi i toa prete`no kaj li~nite imiwa, sp.: Ristotomu ~upeto, Petrotomu ku}ata, carutomu sarajo, poputomu ~upata, carutomu dvoro (Nivica), odi na poputomu ako ti e krivo, grobutomu vratata (Braj~ino ‡ Prespa), gospot'om rab'ota e t'as, vragot'om rab'ota, Naset'om d'ete, Petret'om // na Petreto, Ilet'om, Jorgot'om (Ezerec). Vo kumanovskiot govor posebni ~lenski morfemi ima vo op{tata forma kaj odu{evenite imenki od ma{ki rod (-toga) i kaj imenkite na -a (-tu), kako i vo skopskocrnogorskiot govor. Taka celata ~lenska paradigma vo toj govor glasi: st'ar»c-»t st'arci-te st'arco-toga `'ena-ta ène-te `'enu-tu s'elo-to s'ela-ta sp.: l'eb»t s»stin'a, mumur'uz»t e d'obar ‡ ized'o ga l'eb»t, l'ebovite, kaj odu{evenite: b'ivol»t sk…{'i si n'ogu, isk'araj b'ivolotoga iz b'a{~u; j'a ga g'a|a 'orlotoga; anx'ijata nap'il se ‡ v…n'al se kud'e anx'ijutu; padn'a u d'upkutu, d'aj mi gu t'orbutu (Vidoeski, 1962 : 146 nt). Zabele{ka: Vo ju`nite kumanovski sela ~lenskite morfemi -toga i -tu se mnogu retki. 2.3.7. Vidlivi ostatoci od akuzativnata fleksivna ~lenska forma kaj imenkite od ènski rod osven vo severnite makedonski govori (sp. vid'o gu `'enutu, re~'e na `'enutu, s»s lop'atutu, pret k'u}utu, preko n'o}tu d'o{le samov'ile, v'e~ertu ‡ Kumanovo, Vidoeski, 1962 : 148; na planinutu, stavil u torbutu, no}tu, ve~ertu ‡ Ku~evi{te ‡ Skopsko; zele

164

poga~utu, na nogutu ‡ Vratnica, Roga~evo ‡ Tetovsko), nao|ame i vo jugoisto~nite periferni govori, sp.: k»rft'», sm»rt'», rƒk'»tƒ, v''arƒta, du{''÷ta ‡ vo gocedel~evskiot (Mir~evÍ, 1936 : 72, 183), k»rft'», sm»rt'», n»{t'» ‡ vo mrva{kiot i ziljahovskiot, odn. k»rft'å, sm»rt'å ‡ vo ~e~kiot (Ivanov, 1977 : 154). Primerite: pet''ahto, {est''ahto (: pet''ah, {est''ah), poznati vo gocedel~evskiot i vo dramskite govori pretstavuvaat ostatoci od stariot genitiv mnoìna (Mir~evÍ, 1958 : 83; Ivanov, 1977 : 154). 2.3.8. Od dijalekten aspekt interes moè da pretstavuva i distribucijata na nekoi ~lenski morfemi. Taka, na primer, ~lenot -to (vo govorite so redukcijata -tu) po analogija od zbirnata mnoìna (snopje ‡ snopjeto, lisjeto) se pro{iril i na imenkite od ma{ki rod {to obrazuvaat mnoìna so nastavkite -ove, -e, - je, sp. k'owe ‡ k'oweto, g'osje ‡ g'osjeto, m'a`jeto, stog'ove ‡ stog'oveto (Ro`den ‡ Mariovo), g'osje ‡ g'osjeto, vol'ove ‡ vol'oveto (Strumica, Radovi{, [tip, Ko~ani), m'a`je ‡ ma`j'eto, d…var'e ‡ d…var'eto, kova~'e ‡ kova~'eto, b'ivolje ‡ b'ivoljeto, 'izvorje ‡ 'izvorjeto (vo male{evskite, blagoevgradsko-petri~kite govori), g'osti ‡ g'ostitu, pr'»sti ‡ pr'»stitu (< g'oste ‡ g'osteto, pr'»ste ‡ pr'»steto) (Voden), dv'or»v'eto, sv'ekur(e)to, l''ujto (vo gevgeliskiot, kuku{kiot), br''aguv³etu, p'ojas³etu, 'obraz³etu, sf'atufc³etu (vo su{koviso~kiot govor), g'osteto, gr'adov³eto (vo serskite, dramskite, gocedel~evskite govori), volov'etu, gradin'aretu (Razlog), a vo nekoi govori taa se pro{irila i na imenkite od ènski rod {to obrazuvaat mnoìna so nastavkata -e, sp. k'oze ‡ k'ozeto pokraj ma`'eto, l''udeto, s'inov³eto (Petri~), 'ofceto, k'ozeto, r'»c(e)to, n'ojz(e)to (Kuku{). Vo male{evskite govori procesot na analogijata se zaprel samo na imenkite od ma{ki rod, sp. ribar'eto, ora~'eto, ma`'eto ‡ ma`j'eto, no r'ace ‡ rac'ete, noz'ete (Berovo, Peh~evo). Vo oddelni govori, isto taka po morfolo{ki pat, se naloìl ~lenot -ti mesto -te kaj imenkite {to obrazuvaat mnoìna so nastavkite -i, sp.: breg'ovi ‡ breg'oviti, l''udi ‡ l''uditi, d'eci ‡ d'eciti, of~'ari-ti, no: n'ive ‡ n'ivete, god'ine ‡ god'inete (vo nestramskiot i kostenariskiot govor vo Kostursko), b'ubreci ‡ b'ubreciti, venc'i ‡ venc'iti, i vo `.r. r'»ki ‡ rƒk'iti, s'»lzi - s'»lziti, pa duri i s'»rci - s'»rciti (od s'»rce, verojatno so redukcija na e vo i; s. Dervi{an, Ziljahovsko). Vo nekoi govori po morfolo{ki pat e istisnat ~lenot -to i zamenet so -te vo formite na zbirnata mnoìna, sp. grobje ‡ grobjete, koljete, kamewete, lisjete, snopjete, ili kamewene, kameweve, t…wene (vo skopskocrnogorskiot), lisjete, snopjete (Vratnica, êlopek ‡ Tetovsko), kamewete, snopjete (: ribe ‡ ribete, Kumanovsko, Vidoeski, 1962 : 149), i vo nekoi lokalni govori vo Sersko, Dramsko i Gocedel~evsko: g'ostete, vol'ovete (Ivanov, 1972 : karta 85).

165

166

Tendencijata ~lenskata morfema da se upravuva sprema zavr{okot na neopredelenata imenka u{te podosledno e izrazena vo goranskiot govor, sp.: muì ‡ muìti / muìvi / muìni, noòi ‡ noòiti / noòivi / noòini, o~i ‡ o~iti / -vi / -ni, kamewe ‡ kamewete / -ve / -ne, ène ‡ ènete / -ve / -ne, dativ: sestriti / -vi / -ni, dobrojzi ‡ dobrojziti / -vi / -ni, dativ mn. starcitim / -vim / -nim, sestretem, itn., kako i vo bobo{tenskiot govor, sp.: starc'iti ‡ golem'iti ‡ starc'itim, sestr'jäte ‡ sestr'jätem, golem'jäte ‡ golem'jätem, i dr.

2.4. FORMITE NA GLAGOLOT sum VO PARADIGMATA NA SEGA[NOTO VREME

1. Vo sovremenite makedonski dijalekti pomo{niot glagol sum vo sega{no vreme se javuva vo slednive paradigmi: 1.1. sum, si, (j)e, sme, ste, se Veles, Bitola (Kukure~ani), Ohrid (Quba-ni{ta), 1.2. sum, si, je, sme / sne, ste, se Mariovo (Manastirec), Bitola (Orizari), 1.3. sum, si, (j)et, sme / sne, ste / sve, se Tikve{ (Fari{), 1.4. sum, si, (j)e, sme, sve, se Skopsko (Blatija), 1.5. sum, si, (j)e / (j)et, sme / sne, ste / sve, se Bitolsko (Dihovo, @ivojno, Puturus), Prespa (G. Kru{je), 1.6. sum, si, (j)e, sme / sve, s»t Gostivar, 1.7. sum, si, jet, sme, ste sa / sat Tetovsko (Sten~e, Volkovija, Urvi~), 1.8. sum, si, (j)e / (j)et, sne / sme, ste / sve, se / set Prilepsko (Prilep, Krapa, Debre{te), Prespa (Leskoec, Stewe), Bitolsko (\avato), Demir Hisar (Slep~e), 1.9. sum, si, je, smo, sve, sa Tetovsko (@il~e, Jegunovce, ^elopek), 1.10. sum, si, je, smo, ste, sa Tetovsko (Sedlarce), 1.11. sum, si, e, sme (sm», smi), ste (st», sti), sa Kuku{ (Krecovo), 1.12. sum, si, e, sne, ste, se Kostursko (Rupi{ta, Kumani~evo), 1.13. sum, si, e / esti, sme, ste, se Kostursko (Psore, Grat~e, Gorenci), 1.14. su, si, e, sme, ste, se Gali~nik, Klepa (Gradsko, Pravednik),

167

1.15. su, si, e, sme / sne, ste, se Mariovo (Vitoli{te, Staravina), 1.16. su, si, (j)e, sme / sne, sve / sfe, se Ki~evo, Pore~e, Debar, Stru{ko (Vev~ani), Bitolsko (Kanino, Paralovo), 1.17. sam / s»m, si, (j)e, sme, ste, sa [tipsko (Pripe~ani), Radovi{, Strumi~ko (Gabrovo, Smolare), Ko~ansko, Blagoevgradsko, Dramsko (Zrnevo, G. Brodi, Grmen), Sersko (Kalendra, Sekavec), Solunsko (Gradobor, Negovan), Kuku{ko (Ambar ]oj), Vodensko (Mandalevo, Vadri{ta, G. Rodevo), 1.18. sam / s»m, si, (j)e, sne, ste, sa Meglen (Tresino, Volkojanovo), 1.19. sam, si, (j)e, smo, ste, sa (su) Tetovsko (Vratnica), Skopska Crnogorija (^u~er, Mirkovci), Kumanovsko, Krivopalane~ko (Ogut), 1.20. som, si, je, smo, sve, sa Tetovsko (Tearce), 1.21. sa, si, e, sma, sta, sa Prespa (Gra`dano), 1.22. sa, si, jet, sne, ste, sa Prespa (Lak), 1.23. sa, si, i, sni, sti, s», negirani: n'äsa, n'äsi, n'äji / n'äj, n'äsni, n'ästi, n'äsa Solunsko (Suho, Visoka), 1.24. si, si, e / esti, sne, ste, se Kostursko (Tioli{ta, Bap~or), 1.25. se, si, e / esti, sme, ste, se Kostursko (@erveni, Pozdivi{ta), 1.26. se, si, e / esti, sme / sne, ste, se Kostursko (Kr~i{ta, Kosinec, Gab-re{, Vambel), 1.27. esa, esi, esti / eje, esme, este, ese; sjä, si, e, smjä, stjä, se / sjä, negirano: njäse, njäsi, njä, njäsme, njäste, njäse; n'esa, n'esi, n'esti / n'e / n'eje, n'esme, n'este, n'ese Kor~ansko (Bobo{tica), 1.28. esa, esi, esti, esne, este, ese Kostursko (Slimnica), 1.29. esam, esi, esti, esme, este, ese Kostursko (Novo Selo), 1.30. ese, esi, esti, esme, este, ese Kostursko (Radigo`e, Nestram), 1.31. esi, esi, esti / je, esme, este, se Kostursko (Markoveni), 1.32. esi, esi, esti, esne, este, ese Kostursko (Parni~eni).

168

2. Od prethodniov materijal proizleguva deka vo dijalektniot jazik se sre}avaat edna polna (dolga) forma so osnovata es- i edna kratka (bez ovaa osnova). Polnata forma sama ili nasporedno so kratkata se javuva na ograni~ena teritorija – samo vo jugozapadnite kosturski sela i toa vo oblastite Kostenarija i Nestram, i samo vo nekolku ju`ni sela na Kore{~ata {to neposredno grani~at so Nestramsko, osven toa i vo makedonskite govori vo Kor~ansko (Bobo{tica i Drenoveni). Severnata izoglosa na dolgite formi za 1 i 2 l. edn. i 1-3 l. mn. dopira pribli`no do linijata Radigo`e ‡ Markoveni. Polnata forma za 3 l. edn. (esti) se sre}ava po{iroko – konstatirana e gotovo na seto kostursko govorno podra~je, potoa vo jugozapadnite prespanski sela na sever do Leska i [ulin i vo nekolku sela vo Debarsko (Xepi{te, Papradnik) i toa samo vo govorot na Makedoncite muslimani. Na seta druga teritorija na et-nografska Makedonija se upotrebuvaat samo kratkite formi od odnosniov glagol. 3. Polnata forma za 1 l. edn. se javuva vo morfemskite raznovidnosti: esa (Bobo{tica, Slimnica), esam (Novo Selo), ese (Nestram), esi (Markoveni, Sni~eni), esem, esåm (vo Kostenarijata). Vo oformuvaweto na privedenive oblici vlijaele i fonetski i morfolo{ki faktori. Stsl. Õsm} > Õsqm (esqm – po ispa|aweto na j pred inicijalnoto e) – so pojava na sekundaren ¼2, koj posle se reflektiral vo /a/, odn. /å/. Podocna po analogija na drugite glagoli od e- i i-konjugacija nastavkata -m se ispu{tila (sp. esam > esa : bera, nosa). Po morfolo{ki pat se dobieni i formite ese, esi, no na podrug na~in: vo esi krajnoto -i se generaliziralo vo celata edninska paradigma (sp. 1-2 l. esi, 3 l. esti); ese najverojatno e obrazuvano spored mno`inskata paradigma! Formata za 3 l. edn. esti (stsl. Õstq) obrazuvana e spored glagolite od i-osnovi (esti : nosi). Vo nekolku debarski sela taa se sre}ava i vo raznovidnosta estit (Xepi{ta, G. Papradnik), kade {to e -t vneseno od drugite glagoli (estit : nosit, sedit). Vo bobo{tenskiot govor pokraj esti se javuva i oblikot eje (Mazon, 1936 : 79), obrazuvan so kontaminacija na esti i je (esti X je > eje) i so naslon na glagolite od tipot pije. Spored formite za 1 i 2 l. mn. esme (stsl. Õsmq : Õste), este obrazuvan e i oblikot za 3 l. mn. ese. 4. Kratkata forma za 1 l. edn., koja istoriski e dobiena so ispu{tawe na prviot slog je- (Õsm} > sm}), se sre}ava vo fonetskite raznovidnosti: s»m, sam, som, såm, sum, su, sjä, se, si. Vo prvite ~etiri oblici (s»m, sam, som, såm) imame regularen razvoj na sek. ¼2 : (Õ)sm} > (Õ)sq2m > s»m / sam / som / såm; sum e dobieno kako rezultat na labijalizacija na o vo u pred -m, a po ispu{taweto na m, {to se izvr{ilo po analogija na drugite glagoli, sum >

169

su, sam > sa. Formite se i si se preobrazuvani spored polnite (ese : se, esi : si). Bobo{tenskoto sjä e od sekundarno poteklo. Na geografski plan privedenive formi se distribuirani na sledniot na~in. Formite bez m (su, sa, se, si, sjä) se sre}avaat sami ili nasporedno so formite so m vo jugozapadnite makedonski dijalekti, kade {to nastavkata -m otsustvuva i kaj drugite glagoli. Formata sa e zabeleàna vo nekolku dolnoprespanski sela (Lak, Gra`dano, Leska, [ulin, Globo~eni) i vo su{koviso~kiot govor (Golomb, 1960 : 149); se ima po{irok areal vo severozapadniot del na kosturskoto govorno podra~je (Smrde{, @erveni, Pozdivi{ta, Kosinec, Breznica, Lobanica, Kr~i{ta), a si e ograni~eno do selata od potesnoto podra~je (Kostur, Tioli{ta, Bap~or, Gabre{, O{~ima i u{te nekolku drugi sela vo poleto). Zna~itelno po{irok areal zafa}a formata su; taa dominira vo ki~evsko-pore~kiot, malorekanskiot, debarskiot, drimkolsko-golobrdskiot, stru{kiot govor, a nasporedno so sum se javuva u{te vo bitolskiot, demirhisarskiot, prilepskiot i vo del od mariovskiot i vele{kiot govor (karta 1.) Na seta druga teritorija na makedonskiot jazik se upotrebuvaat formite so -m : sum prevladuva vo polo{kite, vo skopskiot blatski govor, vo rekanskiot, ohridskiot, lerinskiot, kajlarskiot, paralelno so su, vidovme, vo govorite vo Pelagonija i vo Vele{ko. Vo severnite govori na pravecot Vratnica (Tetovsko) ‡ Skopska Crna Gora ‡ Kumanovo ‡ Kriva Palanka i vo sersko-dramskiot (Ivanov, 1972 : karta 118) se upotrebuva oblikot s»m. Vo isto~nite makedonski dijalekti isto~no od linijata Skopje ‡ Katlanovo ‡ Gradsko ‡ Demir Kapija ‡ Ostrovsko Ezero ‡ Kajlar dominira formata sam, koja vo dolnovardarskite govori poradi redukcijata na neakcentiranoto /a/ vo /»/ ima varijanta ima varijanta s»m (Ilixievo, Mandalevo ‡ Vodensko, Gradobor ‡ Solunsko). Formata som zabeleàna e vo nekolku punktovi vo Tetovsko (Tearce), Krivopalane~ko (@idilovo), Lerinsko (Ek{i Su) i vo Ziljahovsko (Kon~en), a såm vo dolnokosturskiot (Ezerec). 5. Formata za 2 l. edn. na seta teritorija glasi si (stsl. Õ-si).

6. Kratkata forma za 3 l. edn. od odnosniov glagol se sre}ava vo razno-vidnostite: (j)e (koja na istoriski plan pretstavuva prv del od postariot oblik Õstq), (j)et, (j)i, ja, j», ej, »j. Formata e ili je (so fakultativno j) moè da se smeta op{tomakedonska; (j)i, ja, j» se samo fonetski raznovidnosti na je dobieni so redukcija na neakcentiranoto e > i, », a, i se javuvaat vo oddelni punktovi vo jugoisto~nite govori, sp. ¹i vo su{ko-viso~kiot govor (Golomb, 1960 : 149), j» ‡ vo vodenskiot (Strupino, Kulakija), kuku{kiot i dramskiot (Kalapot, Tisovo, sp. Ivanov, 1972: karta 119). Formata (j)et e obrazuvana spored 3 l. edn. na drugite glagoli (sp. jet : berit, nosit) i se javuva nasporedno so (j)e vo nekolku polo{ki

170

sela (Sten~e, Volkovija), vo Prespa (Stewe, Leskoec, Konsko, Lak, i dr.) i vo bitolsko-prilepskoto govorno podra~je podrazbiraj}i go tuka i demirhisarskiot govor. Kuku{koto ej (Pataros, Ambar ]oj) e dobieno vo rezultat na metateza od je, kako i enixevardarskoto »j (Ilixievo) od j» (< je). Vo Gradobor (Solunsko) e > i kako rezultat na redukcija. 7. Vo 1 l. mn. konstatirani se formite: sme so fonetskite raznovidnosti smi, sma, sm», potoa smo, i sne so raznovidnostite sni i sna (karta 2.). Formata smo ograni~ena e na severnite govori ‡ vo tetovskiot (severno od linijata Sedlarce ‡ êlopek), skopsko-crnogorskiot (severno od linijata Novo Selo ‡ Radi{ani ‡ Miladinovci ‡ Vince), ov~epolskiot na jug do selata Xidimirci i Vrsakovo, kratovskiot (na istok do linijata Jami{te ‡ Mu{kovo) i vo krivopalane~kiot (na istok pribli`no do Mo`divwak i Meteèvo). Ju`no od spomenatata granica se upotrebuvaat formite sme i sne. Prvata (sme) ima zna~itelno po{irok areal ‡ se javuva gotovo vo celoto isto~no nare~je vklu~itelno so pirinskite i sersko-dramskite govori, i vo Zapadna Makedonija vo skopskiot, vele{kiot, polo{kite i vo debarskite govori, a nasporedno ili pokraj formata sne i vo del od prilepsko-bitolskoto govorno podra~je. Formata sne, kade {to e n vneseno od li~nata zamenka nie (nija), pre-vladuva vo pore~kiot, ki~evskiot, ohridsko-prespanskite i vo severniot i severozapadniot del na kosturskoto podra~je, a nasporedno so formata sme se sre}ava u{te vo lerinskiot i vo govorite vo Pelagonija, vo oddelni punktovi i vo kajlarskiot, meglenskiot, enixevardarskiot i su{ko-viso~kiot. Vo dolnovardarskite i vo lagadinskite govori poradi redukcijata na e vo i i/ili vo » se dobieni raznovidnostite smi ‡ vo Solunsko (Negovan), sm» ‡ vo dojranskiot i kuku{kiot (Krecovo). Po ist na~in se obrazuvani i formite sni ‡ vo su{ko-viso~kiot i sn» ‡ vo Gumenxa i vo nekoi kajlarski punktovi. Oblikot sma vo nekoi lerinski (s. Patele) i vo dolnoprespanski sela (Gra`dano) moè da se objasni i so analogija so zamenkata nija. 8. Vo 2 l. mn. pokraj ste (stsl. Õste) se sre}ava i formata sve so razno-vidnosta sfe, koja e obrazuvana po analogija so zamenkata vie (vie ste > vie sve > vie sfe, so asimilacija na sv > sf). Vtorava forma (sve / sfe) prevladuva vo centralnite, debarskite, gornopolo{kiot, vo del od tikve{ko-mariovskoto podra~je i vo Ohridsko, ponegde paralelno so ste (karta 3.). Formata ste ima zna~itelno po{irok areal. Raznovidnostite sti vo nekoi lerinski sela, vo su{koviso~kiot i negovanskiot govor, st» vo Kajlarsko, Vodensko i Kuku{ko se objasnuvaat so redukcija na e > i, odn. », kako i vo formite za 1 l. mn. smi, sni ‡ sm», sn». Poinakvo objasnuvawe

171

baraat formite sta vo nekoi dolnoprespanski (Gra`dano) i kosturski (Slimnica) sela, i bobo{tenskoto stjä. 9. Vo 3 l. mn. se upotrebuvaat formite: se, set, sjä, sa, sat, s», s»t, su (karta 4.). Neposredni kontinuanti na stsl. oblik sÓtq se formite sa, sat (*† > a), s», s»t (*† > ») i su (*† > u). Od niv najgolemo prostranstvo zafa}a formata sa : se upotrebuva na celiot prostor isto~no od linijata Kajlar ‡ Ostrovsko Ezero ‡ Demir Kapija i Vardar do Veles; od Veles granicata odi ne{to poisto~no od Vardar vo pravec na selata Rudnik ‡ Vince, od kade {to svrtuva na zapad po granicata me|u skopskiot blatski govor i govorot na crnogorskite sela do s. Ku~kovo i preku Suva Gora izleguva na pl. Bukovik. Vo gostivarskiot govor pokraj sa se sre}avaat i formite sat (Sten~e, Volkovija i dr.) i s»t (Pe~kovo), a vo severnite skopskocrnogorski sela moè da se ~ue i fonetskata raznovidnost su (û~er, Ku~evi{te). Oblikot se, koj e obrazuvan po analogija sprema 1 i 2 l. mn., moèbi i so u~estvo na zamenkata tie, (sp. sme ‡ sne, ste ‡ sve ‡ tie : se) se upotrebuva vo zapadnite i kostursko-lerinskite govori zapadno od spomenatata granica i pretstavuva edna od dijalektnite diferencijalni crti me|u zapadnoto i isto~noto nare~je. Vo formata set, koja se upotrebuva nasporedno so se vo nekoi punktovi na prilepsko-bitolskoto i ohridsko-prespanskoto govorno podra~je, -t e vneseno od drugite glagoli. 10. Vrz diferenciraweto na formite od glagolot sum vo na{ite dijalekti vlijaele, kako {to istaknavme pogore, i fonetski i morfolo{ki faktori. Fonetskite faktori doa|aat do izraz vo diferenciraweto na formite za 1 l. edn. i 3 l. mn. Vo 1 l. edn. poradi razli~niot razvoj na sek. ¼2 (vo », a, o, å) se dobieni formite s»m, sam, som, såm. Po fonetski pat se dobila i formata sum (so labijalizacija na o vo u). Vo 3 l. mn. zavisno od razli~niot razvoj na nosovkata *† vo oddelni dijalekti se dobieni formite sa (sat), s» (s»t) i su. Vo ju`nite makedonski dijalekti redukcijata povlijaela vrz fonetskata realizacija na formite sam (> s»m), (j)i i j» (< je), smi, sm» ‡ sni, sn» i sti ‡ st», svi ‡ sv» (mesto sme, sne, ste, sve) i s» (< sa). Po morfolo{ki pat se dobieni formite su (-m e ispu{teno po analogija na drugite glagoli kade {to otsustvuva toa), esti i estit vo 3 l. edn., oblicite sne, sve vo 1 i 2 l. mn. (spored li~nite zamenki nie, vie) i se (set) vo 3 l. mn. (po analogija na 1 i 2 l. mn. od istiot glagol). 11. Najgolem del od spomenatite pojavi se izvr{eni vo zapadnoto dija-lektno podra~je i vo kostursko-lerinskite govori. Polnite formi na odnosniov glagol, vidovme, ograni~eni se na tesen pojas od jugozapadnata

172

173

periferija na makedonskiot jazik, na samoto pograni~je so albanskiot, aromanskiot i gr~kiot. Formite sum (su), sne, sve (sfe) i se (set) ograni~eni se na zapadnoto nare~je; sum (su) i se (set) spa|aat vo karakteristi~nite diferencijalni osobenosti na zapadnoto nare~je, a nivni ekvivalenti vo isto~nite i vo severnite govori se sam i sa. Oblikot sve (sfe) vo 2 l. mn. isto taka ima svoj centar vo zapadnoto nare~je i negovata isto~na i severna izoglosa ne gi preminuva granicite na zapadnite dijalekti. Ne{to poograni~en areal vo ramkite na zapadnoto nare~je ima formata sne vo 1 l. mn. i nejziniot centar se nao|a vo ju`niot del na zapadnite govori i iradira kon jug i jugoistok. Formata smo funk-cionira kako dijalektna osobenost na severnite makedonski dijalekti.

2.5. NASTAVKITE ZA 3 LICE MNO@INA SEGA[NO VREME 0. Celta na ovoj prilog e da se pokaè inventarot na nastavkite za 3 l. mn. na prezentot i nivnata teritorijalna distribucija na makedonskiot jazi~en areal. Patem se zadrùvame i na nekoi fonetski i morfolo{ki pojavi koi{to neposredno vlijaele na strukturata na nastavkite. 1. Starata razlika vo nastavkite vo 3 l. mn. na prezentot *-†t¼ kaj glago-lite od prvata, vtorata i tretata Leskinova grupa, sp. berÓtq, dvignÓtq, zna×tq, i *-£t¼ kaj glagolite od ~etvrtata ili i-grupa i kaj nekoi od atematskite, sp. nosxtq, vydxtq, do deneska se zadràla vo ograni~en broj slu~ai samo vo razlo{kiot govor. Glagolite od i-grupa vo nego vo 3 l. mn. zavr{uvaat na -a, ako pa|a akcentot vrz nastavkata, dodeka kaj drugite glagoli ima nastavka -ä vo akcentiran slog, odn. -aa vo neakcentirana pozicija, sp. gur'ä, dr»`'ä, kip'ä, sed'ä, stu'ä (: dr»`'ime, dr»`'ite) : ber'a, jad'a, plet'a (: ber'eme, ber'ete), i vo neakcentirana pozicija: gl'edaa, k'opaa, p'äjaa, p'i{aa, d'ojdaa (: k'opame, k'opate; p'äeme, p'äete; d'ojdeme, d'ojdete), a po analogija spored niv i m'islaa (: m'islime, m'islite) (s. Ele{nica, sp. i AleksievÍ, 1931 : 105). Vo site drugi makedonski dijalekti se generalizirala edna nastavka kaj site glagolski osnovi ‡ vo edni govori nastavkata *-†t¼, vo drugi nastavkata *-£t¼ odn. nivnite varijanti. 2. Na najgolemo prostranstvo se generalizirala nastavkata *-†t¼, t.e. nejzinite varijanti -at, -»t, -u(t). 2.1. Nastavkata -at (so raznovidnosta -a) go pokriva centralniot i ju`-niot areal na makedonskata jazi~na teritorija. Nejzinata zapadna izoglosa dopira pribli`no do linijata {to ja so~inuva planinskiot venec [ar Planina ‡ Bistra ‡ Ilinska Planina ‡ Baba ‡ Vi~, so nekoi skr{nuvawa na ohridsko-prespanskiot del. Na sever izoglosata odi po pravecot na selata Tearce (vo Polog) ‡ Volkovo ‡ Bardovci ‡ Butel ‡ Ara~inovo ‡ Divqe (na skopskiot teren) ‡ Xidimirci ‡ Bogoslovec ‡ Sudi} (vo Ov~epolieto) i na severoistok po pravecot: Tala{mance ‡ Psa~a ‡ Dlabo~ica ‡ Meteèvo ‡ Luke (na krivopalane~kiot del). Na istok ovaa nastavka dopira pribli`no do linijata {to ja so~inuvaat selata Verzjani ‡ Kavakli ‡ Urvi{ta ‡ Lehovo (vo sersko-valovi{kata oblast, Ivanov, 1972, karta 117) i Kalimanci ‡ Kova~evo ‡ Breznica (na gocedel~evskiot teren, BDA III, karta 203). Vo razlo{kiot govor, vidovme, nastavkata -a(t) e ograni~ena na glagolite od 1-3 Leskinova grupa i vo neakcentirana pozicija kaj glagolite od i-osnovi. Severno od linijata Razlog ‡ Bla-

175

goevgrad izoglosata na nastavkata -at prodolùva na bugarskata jazi~na teritorija. Sp. primeri: stanat, pirat, dr»àt, c'ap'at, karat ‡ vo su{ko-viso~kiot vo Solunsko (Golomb, 1960/61 : 148), ber'at, dr»`'at, le`'at (vo serskiot, petri~kiot, sandanskiot, blagoevgradskiot), nosat, molat, vikat ‡ vo {tipsko-strumi~kite i dolnovardarskite govori, itn. 2.1.1. Vo nekolku punktovi vo arealot na nastavkata -at se zagubilo krajnoto -t, taka {to 3 l. mn. zavr{uva na -a. Ovaa pojava konstatirana e vo razlo{kiot govor, sp. ber'a, jad'a, k'opaa, gl'edaa (AleksievÍ, 1931 : 105), vo tetovskiot, sp ~ekaa (: ~ekamo, ~ekate), nosa (: nosimo, nosite), tresa (: tresemo, tresete) (Stamatoski, 1957 : 109), i na po{irok areal vo govorite vo Pelagonija, sp. imaa, kopaa. 2.1.2. Vo vrska so nastavkata -at vo 3 l. mn. treba da se odbeleì u{te edna pojava ‡ tendencijata da se izedna~i osnovata kaj site glagolski grupi. Vo edni govori analogijata se vr{ela sprema glagolite od a-grupa. Sprema formite od tipot znaat, imaat, vikaat, osnovata se pro{irila i kaj glagolite od drugite osnovi, sp. beraat, nosaat, velaat (fonetski bera:t, nosa:t) : imaat ‡ vo govorot na debre{kite Muslimani (Vidoeski, 1950 : 45). Vo prilepskiot govor taa pojava e ograni~ena na nekolku glagoli: oda:t, oda:(t), ida:(t), vela:(t), no rabota(t) (Koneski, 1949 : 286). Od druga strana, na eden po{irok areal od isto~noto nare~je na pravecot Kratovo ‡ Ko~ani ‡ [tip ‡ Gevgelija ‡ Solun ‡ Voden ‡ Kajlar izedna~uvaweto na 3 l. mn. se izvr{ilo sprema glagolite od e-/i-grupa; sprema nosat, berat, se~at preobrazuvani se i glagolite od a-grupa, sp. (oni) imat, vikat, kopat. Zapadnata granica na poslednive oblici se dviì pribli`no so dijalektnata granica me|u isto~noto i zapadnoto na-re~je. Na skopsko-vele{kiot teren taa odi po pravecot na selata Divqe ‡ Rudnik ‡ Gradsko i preku oblasta Klepa se spu{ta na Pletvarskiot prevoj i prodolùva po planinata Sele~ka (isto~no od Prilep) s# do Sko~ivirskata tesnina na rekata Crna (isto~no od Bitola). Na lerinsko-kosturskiot teren ovaa izoglosa prodolùva od Sko~ivir po pravecot na selata Asanovo ‡ Popolàni ‡ G. Kotori ‡ Zeleni~ ‡ Embore. Na pograni~jeto me|u centralnite i tikve{ko-mariovskite se sre}avaat i nasporedni formi so zavr{okot -a(t) i -aa(t), sp. kopat i kopaat, duri i kopajat ‡ vo mariovskiot (Koneska, 1951 : 26), gledat, izlevat, sakat i gledaat, izlevaat, sakaat : sedat, peat, jadat ‡ vo tikve{kiot (Filipovski, 1952 : 31). Vo isto~noto nare~je ovaa pojava ne e zavr{ena u{te vo del od male{evsko-pirinskite govori, sp. igraa, imaa, davaa(t), sri{~aa(t) ‡ vo peh~evskiot govor (Gabrovo), vikaa, kopaa ‡ vo berovski-ot (Rusinovo), kopaa, gledaa, tuvaraa, kapaa se ‡ vo razlo{kiot (Ele{ni-ca), znajaa (BDA III, karta 204), kopa:, gleda: (Razlog, AleksievÍ, 1931 : 113).

176

2.2. Nastavkata -»t (so zamena na *† > ») ograni~ena e na krajnite ju-goisto~ni makedonski govori ‡ vo dramskiot, ziljahovskiot i vo gocedel~evskiot (nevrokopskiot), i toa, glavno, koga e taa akcentirana, sp. ber'»t, v»rv'»t (Ivanov, 1972, karta 117), ber'»t (BDA III, karta 203), h'id»t, ed'»t, rek'»t (Mir~evÍ, 1936 : 79). Vo nekacentirana pozicija i vo ovie govori 3 l.mn. zavr{uva na -at, sp. gl'edat, c'ikat, r'ukat, m'»rznat ‡ vo dramskiot (Ivanov, 1977 : 170-171). 2.2.1. Vo dramskoto govorno podra~je i vo nevrokopskiot zad palatalnite konsonanti vokalite /a/ i /»/ se preglasuvaat vo preden fon od redot na vokalot /e/ i vo rezultat na toj proces se dobila mesto -at / -»t fonetskata varijanta -÷t : l''ub÷t, m'am'÷t (Ivanov, 1977 : 114), s'e~'÷t (: se~'em, se~'ete), sed'÷t (: sedim, sedite), hod'÷t (Ivanov, 1977 : 173), gor''et, m'isl'÷t (Mir~evÍ, 1936 : 79). 2.3. Vo severnite dramski sela vo oblasta ê~, kade {to *† se reflek-tiralo vo /o/ so alofonot [å], kako nastavka za 3 l. mn. se javuva -ot : ber'ot (: ber'em, ber'ete), naber'ot, se~''ot, sed''ot (Ivanov, 1977 : 170). 2.4. Vo severnite makedonski govori, severno od pogore spomenatata linija Tearce ‡ Volkovo ‡ Divqe ‡ Bogoslovec ‡ Tala{mance ‡ Luke, kade {to nosovkata *† se reflektirala vo /u/ vo 3 l. mn. kako nastavka se javuva -v so fonetskata raznovidnost [×] vo skopskocrnogorskiot i vo severnite kumanovski sela, odn. -av, -ev, -iv, kako i vo grani~nite prizrensko-ju`nomoravski srpski dijalekti (Vidoeski, 1962 : 197-199), sp. imav, berev, nosiv. Ovaa nastavka se dobila po fonetski pat kaj glagolite od a-grupa na sledniov na~in: ima×tq > imajut > imaju (po zagubata na -t) > imau (po zagubata na intervokalnoto j) > ima× > imav. Po toj na~in -v se oformilo kako nastavka, sp. vo mnoìnskata paradigma: ima-mo, ima-te, ima-v. Celiot ovoj proces moè da se sledi i vrz dene{niot materijal {to ni go nudat severnite govori, sp. imaju, ima×, imav (vo najsevernite kumanovski sela). Po analogija -v se pro{irilo vo 3 l. mn. i kaj glagolite od drugite osnovi so istovremeno generalizirawe na vokalot od osnovata, sp. berev (: beremo, berete), nosiv (: nosimo, nosite). 2.4.1. Na kumanovsko-kratovskoto pograni~je i vo isto~niot del na kri-vopalane~kiot govor, kade {to se pazi nastavkata -t, isto taka se generaliziral osnovniot vokal od 1 i 2 l. mn. i vo 3 l., sp. beret (: beremo, berete), noset (: nosemo, nosete), kako i kopat (: kopamo, kopate) (Vidoeski, 1962 : 198). 2.5. Vo najgolem del od arealot kade {to se obop{tila nastavkata *-†t¼ ima ist refleks za *† i vo korenskite morfemi i vo nastavkata za 3 l. mn.

177

Vo severnite govori *† > /u/, sp. ruka, put ‡ ima(j)u (> imav). Vo ~e~kiot govor vo Dramsko, kade {to *† se reflektiralo vo /o/, i vo 3 l. mn. nao|ame ista vrednost: roka, mo` ‡ ber'ot (Ivanov, 1977 : 63). Vo centralnite govori od zapadnoto nare~je i vo isto~nite na pravecot Kavadarci ‡ [tip ‡ Ko~ani ‡ Berovo ‡ Blagoevgrad ‡ Razlog *† > /a/ vo site pozicii na zboroformite: raka, pat ‡ berat, imaat (> imat). Vo govorite kade {to *† se zamenilo vo /»/ vo korenskite morfemi, ist refleks nao|ame i vo 3 l. mn. prez. samo vo mrva{kiot i ziljahovskiot vo dramskata grupa, sp. r»ka, m»ka, p»t i ber'»t, plet'»t (Ivanov, 1977 : 63) i vo sosedniot gocedel~evski: r'»ka ‡ ed'»t, rek'»t, h'idat (Mir~evÍ, 1936 : 79). Me|utoa, vo sersko-lagadinskite, vo dolnovardarskite (solunskiot, kuku{ko-dojranskiot, gevgeliskiot, vodensko-kajlarskiot), kako i vo polo{kite (gostivarskiot, tetovskiot) na severozapad vo korenskite morfemi *† se reflektiralo vo /»/, dodeka vo 3 l. mn. ima /a/, sp. r»ka, p»t, z»bi : berat, perat, dignat ‡ vo dolnovardarskite i polo{kite, ber'at, se~'at - vo sersko-lagadinskite. Nastavkata -at vo ovoj fonetski oblik vo odnosnive govori najverojatno se naloìla od drugite makedonski dijalekti. 3. Nastavkata *-£t¼ > -et so raznovidnosta -e prevladala kako op{ta vo krajnite zapadni govori na seto pograni~je sprema albanskiot jazik od [ar Planina i Korab pa do Kor~a (vo Ju`na Albanija), Gramos i Pind (vo Grcija). Na polo{ko-debarskiot del izoglosata me|u nastavkite -at i -et se poklopuva so dijalektnata granica na polo{kite i debarskite govori. Nea ja so~inuva planinskiot venec [ar Planina ‡ Bistra ‡ Stogovo. Na polo{kata strana na [ara ostanuvaat samo selata Urvi~ i Jelovjane, koi po svoite dijalektni osobenosti, me|u koi i nastavkata -et vo 3 l. mn. prez., napolno se integrirani so govorot na goranskite Muslimani (vo Prizrensko). Na ohridsko-stru{kiot teren moème da sledime dve izoglosi. Izoglosata me|u nastavkite -et i -at kaj glagolite od a-grupa odi po pravecot na selata Vrbjani ‡ Slivovo ‡ Slatino ‡ Velmej ‡ Breàni ‡ Re~ica ‡ Skrebatno ‡ Ramne ‡ Velestovo, sp. imeet, kopeet, vikeet (> ime:t, kope:t, vike:t so izvr{ena asimilacija na vokalnata sekvenca -ae- > -ee- i so kontrakcija vo -e:), no: berat, nosat. Isto~nata izoglosa na -et kaj glagolite od i-/e-grupa e ne{to povle~ena sprema ezeroto i odi od Stogo-vo i Karaorman po pravecot na selata Me{ei{ta ‡ Trebeni{ta ‡ Gorenci ‡ Orovnik ‡ Ramne ‡ Velestovo, sp. noset, beret, piet, odn. nose:t, be-re:t, pie:t, kako i vo vike:t, ime:t. Od Velestovo izoglosata na nastavkata -et prodolùva preku pl. Gali~ica na prespanskiot teren vo pravecot na se-lata Leskovec ‡ Stewe ‡ Konsko (na severozapadniot breg na Prespanskoto Ezero) ‡ [trbovo ‡ Braj~ino ‡ Qubojno (na isto~nata strana na ezeroto), sp. (tie) spiet, peet, noset, vikaet, odet. Na prespanskoto podra~je, kako {to se gleda, granicata me|u nastavkite -et i -at ne se sovpa|a so dijalektnata granica me|u prespanskite i centralnite govori. ‡ Od Braj~ino i Qubojno isto~nata izoglosa na -et prodolùva na jugoistok preku lerinskiot teren

178

po pravecot Armensko ‡ G. Kotori zafa}aj}i go i gradskiot lerinski govor, a potoa se spu{ta na jug vo pravecot na s. Mokreni i zavr{uva ne{to malku pozapadno od kajlarskoto selo Embore. So nastavkata -et 3 l. mn. prez. se obrazuva i vo govorot na rekanskite preselnici vo vele{kite sela Melnica i Vranovci, i vo Skopska Kar{ijaka, sp. noset (: noseme, nosete), znoet (: znoeme, znoete), begaet (: begame, begate), kako i vo mija~kata (malorekanskata) oaza Smilevo vo Bitolsko, sp. begaet. 3.1. Vo vrska so nastavkata -et treba da odbeleìme u{te tri pojavi: zagubata na krajnoto -t vo nekoi lokalni govori, asimilacijata na sekvencata /ae/ kaj glagolite od a-grupa, kako i izedna~uvaweto na osnovniot vokal vo site lica vo mnoìnata na prezentot. 3.1.1. Elementot -t vo nastavkata -et se zagubil vo ju`niot del na od-nosniov areal (vo dolnoprespanskiot, kor~anskiot i kosturskite govori), sp. (tie) vike, nose, bere, trae, see, mie, broe ‡ vo dolnoprespanskiot, prave, nose, bere, ka`ve, vikaje ‡ vo jugozapadnite lerinski sela), grede, nose ‡ vo kor~anskiot (Mazon, 1936 : 77). Severnata izoglosa na formata bez -t pominuva niz prespansko-lerinskoto podra~je po pravecot na selata Glombo~eni ‡ Qubojno (Prespa) ‡ Armensko ‡ G. Kotori (Lerinsko). -t vo 3 l. mn. se zagubilo isto taka i vo goranskiot govor, vklu~uvaj}i go tuka i govorot na tetovskite muslimani vo Urvi~ i Jelovjane, no ovde samo kaj glagolite od a-grupa, sp. vikae, kopae, no: beret, kupujet, noset (Vidoeski, 1973 : 29). 3.1.2. Asimilacijata na vokalnata sekvenca /ae/ kaj glagolite od a-grupa ograni~ena e na ohridsko-stru{koto govorno podra~je: imaet > imeet. Ovaa pojava vo spomenative govori moè da se sledi i vo drugi zborovi, sp. prae{e (< prave{e) > pree{e / pre:{e. Po asimilacijata se izvr{ila i kontrakcija kako rezultat na {to se dobilo fonetski dolgo [e:]: imeet > ime:t. Ovaa dolìna posle se prenesla i na glagolite od i-/e-grupa: bere:t, nose:t (: berime, berite; nosime, nosite), pie:t (: pieme, piete). Poslednava pojava ograni~ena e na gradskiot ohridski govor i na okolnite sela na pravecot Ohrid ‡ Struga. Na drugata teritorija kontrakcijata, respektivno i dolìnata ograni~ena e samo na glagolite od a-grupa, sp. vikeet / vike:t : beret, spiet, ili imeet / ime:t : beret, noset vo pe{tansko-qubani{kiot i vo stru{kiot govor. Vo debarskite govori procesot na asimilacijata i kontrakcijata e u{te vo tek. Vo drimkolsko-golobrdskiot i vo debarskiot naj~esto se sre}avaat primeri bez asimilacija, sp. vikaet ‡ se~et, tkaet, spiet, noset; isto i vo govorot na rekanskite muslimani: imaet ‡ idet, broet (@irovnica), kako i vo malorekanskiot: gledaet, kaùaet (Gali~-nik).

179

3.1.3. Analogijata moèla da dejstvuva i preku glagolite od i-/e-grupi, {to imalo za posledica skratuvawe na dolìnata kaj glagolite od a-grupa, sp. viket, kopet, imet : beret, tkaet, spiet, stoet, noset vo gornoprespanskiot, a po zagubata na -t vo dolnoprespanskiot i kostursko-kor~anskiot se dobile formite (tie) ime, vike, kope (< imeet < imaet). 3.1.4. Vo nekoi lokalni govori analogijata dejstvuvala vo ramkite na samata paradigma. Osnovniot vokal od 1 i 2 l. mn. se naloìl i vo 3 l. Taka se obrazuvani formite za 3 l. mn. beret (: bereme, berete), nosit (: nosime, nosite), no vikaet (: vikame, vikate) vo gali~kiot (BeliÊ, 1935 : 198). Analogijata moèla da dejstvuva i od 3 l. mn. vrz 1 i 2 l. Toa go potvrduva materijalot od ìrovni~kiot rekanski govor, sp. noset ‡ noseme / nosete (: edn. nosi{, nosit), broet ‡ broeme / broete (: broi{, broit), a imaet ‡ imame / imate (: ima{, imat) (Popovski, 1959 : 126). 4. Vo ramkite na seta makedonska jazi~na teritorija vo 3 l. mn. prez. kako zaedni~ki se javuvaat dve pojavi: zagubata na -t i tendencijata za integracija na glagolite kon eden morfolo{ki model. 4.1. Procesot na zagubata na t, vidovme, najmnogu naprednal vo peri-fernite govori ‡ na sever vo kumanovskiot, ov~epolskiot, skopskocrnogorskiot i vo tetovskiot, delumno u{te vo goranskiot, na severoistok vo male{evsko-pijane~kiot i razlo{kiot, i na jugozapad vo kor~anskiot, dolnoprespanskiot, kostursko-lerinskite, vo ne{to poograni~ena mera i vo govorite vo Pelagonija. Vo edni od ovie govori t se zagubilo kaj site glagoli (vo kostursko-kor~anskite i vo severnite), a vo nekoi zagubata e ograni~ena na glagolite od a-grupa, sp. imaa : nosat, peat vo lerinskiot i bitolskiot, ~uvaje : moèt, spijet vo goranskiot, imaa : sedat, berat vo berovskiot. Vo severnite govori zagubata na t e relativno stara pojava i stoi vo vrska so istiot proces vo srpskite prizrensko-ju`nomoravski dijalekti. Sudej}i po oblikot dojdu vo zapisot do kogo doidÍ sijÕ knige na Radina od kumanovskoto selo Nagori~ane od XIV vek, Seli{~ev zaklu~uva deka vo odnosnovo vreme vo kumanovskiot govor 3 l. mn. prez. zavr{uvalo na -u (SeliÈev, 1918 : 223). Pod vozdejstvo na severnite govori -t po~nalo da se gubi i vo tetovskiot i vo goranskiot, so taa razlika {to vo goranskiot zagubata se ograni~ila samo na glagolite od a-grupa. Vo jugozapadnite govori zagubata na -t e samostoen proces i toj tamu ne e star. Vo XVI vek vo govorot na kosturskoto selo Bogatsko t se ~uva, sp. zovet, miriset (Gianelli ‡ Vaillant, 1958 : 62). Pri~inite za zagubata vo ovie govori treba da se baraat vo prirodata na odnosniov glas vo finalna pozicija zad vokal. Kon takov zaklu~ok vodi i faktot {to -t se zagubilo vo tie govori i vo ~lenskata morfema -o(t) : lebo, noò, kako i vo nekoi oddelni drugi slu~ai, sp. gospo, papra.

180

181

Bidej}i zagubata na t e najra{irena kaj glagolite od a-grupa, moè da se pretpoloì deka procesot zapo~nal tokmu kaj tie glagoli. Dvojnoto a (-aa) bilo dovolno da se diferencira 3 l. mn. prez. od 3 l. edn. kaj toj tip glagoli (3 l. edn. vika : 3 l. mn. vikaa), a omonimijata so 3 l. mn. na imperfektot moèla da se otkloni po drug na~in ‡ so mestoto na akcentot, sp. 3 l. mn. prez. v'ikaa : 3 l. mn. imperfekt vik'aa vo lerinskiot, ili so prestruktuirawe na imperfektnata nastavka, sp. vikaja (: prez. vikaa) vo nekoi bitolski sela, ili vika{e (: prez. vikaa) vo male{evskiot. Edna vakva pretpostavka se potvrduva i so faktot deka t se zagubilo, glavno, vo onie dijalekti vo koi{to 3 l. mn. prez. zavr{uva na -aa(t) kaj glagolite od a-osnovi. Vo isto~nite govori, kade {to ovoj tip glagoli vo 3 l. mn. imaat zavr{ok -at (vikat) ne se konstatirani primeri bez t. 4.2. Tendencijata za uprostuvaweto na konjugaciskite modeli 3 l. mn. go zasegnuva do tolku {to vo nekoi govori se izedna~ila osnovata vo celata paradigma na prezentot, pa so toa se izmenil osnovniot vokal vo 3 l. mn. Va`na uloga vo toj proces igrala analogijata. Taa dejstvuvala na dva na~ina ‡ vertikalno vo ramkite na istata paradigma, i horizontalno ‡ preku generalizirawe na nastavkata od eden konjugaciski tip vrz drug ili vrz site. Prviot vid analogija vo edni govori se izvr{ila kaj site glagolski grupi, kako {to e slu~ajot so severnite govori, sp. vo kratovskiot: nos-e-t : nos-e-mo, nos-e-te, ili ber-e-t : ber-e-mo, ber-e-te, kako vo vik-a-t : vik-a-mo, vik-a-te, vo drugi govori toj proces se ograni~il samo na edna ili na dve grupi, kako {to e slu~ajot, na primer, vo malorekanskiot, sp. ber-e-t : ber-e-me, ber-e-te, i nos-i-t : nos-i-me, nos-i-te, no : vik-a-et : vik-a-me, vik-a-te. Vo nekoi govori, pak, fonolo{kata struktura na osnovata ostanala neizmeneta, dodeka promeni nastanale vo nastavkata, sp. im-e, nos-e, ber-e : im-a-me, nos-i-me, ber-i-me / ber-e-me vo kostursko-kor~anskite, ili im-e-et, nos-e-et, ber-e-et : im-a-me, nos-i-me, ber-i-me / ber-e-me vo ohridskiot; vik-a-at, ber-a-at, nos-a-at : im-a-me, nos-i-me, ber-i-me vo debre{kiot, k'op-a-a, p'i{-a-a, d'ojd-a-a, m'isl-a-a : k'op-a-me, p'i{-e-me, m'isl-i-me (vo neakcentirana pozicija) vo razlo{kiot.

2.6. FORMITE NA IMPERFEKTOT

0. Na makedonskiot jazi~en areal imperfektot se obrazuva so slednite nastavki:

edn. 1 l.: -h (h'), -v, -f, -j, -k, -ø, -{e, -{em, 2 l.: -{e (-{÷, -{ƒ, -{i), -{i{, 3 l.: -{e (-{÷, -{ƒ, -{i),

mn. 1 l.: -hme (-h'me, -hm÷, -hmi), -{ohme, -vme, -vne, -fme, -fne, -jme, -jne,

-kme, -kne, -øme, -ame / -eme, -{eme, -smo, -ømo, -amo / -emo, -{emo, 2 l.: -hte (-h'te, -ht÷, -hti), -{ohte, -vte / -fte, -jte, -kte, -øte, -ate / -ete, -{ete, -ste,

3 l.: -ha, (-hƒ), -hja, -a, -ja, -va, -vu, -a{e, -{ea, -{ew, -sva, -e (-je), koi se dodavaat na tematskite vokali -a- i -e-.

1. Pretstaveni vo paradigmi se sre}avaat slednive formi:

v'ik-a-h b'er-e-h n'os-e-h v'ik-a-{e b'er-e-{e n'os-e-{e v'ik-a-{e b'er-e-{e n'os-e-{e v'ik-a-hme b'er-e-hme n'os-e-hme v'ik-a-hte b'er-e-hte n'os-e-hte v'ik-a-ha b'er-e-ha n'os-e-ha

Ovoj model se javuva kontinuirano vo gocedel~evskiot (nevrokopskiot), sersko-dramskite i lagadinskite govori vo Jugoisto~na Makedonija i vo dojranskiot vo dolnovardarskata grupa. Dijalektnite raznovidnosti na toj teren proizleguvaat od stepenot na redukcijata na vokalite vo neakcentirana pozicija i od refleksacijata na *½ vo akcentirani slogovi. Vo nevrokopskiot govor krajnite vokali ne podleàt na redukcija, a *½ se reflektiralo vo /a/, pa imperfektnata paradigma se javuva vo sledniot fonetski vid: sp''ah, sp''a{e, sp''a{e, sp''ahme, sp''ahte, sp''aha (Mir~evÍ, 1936 : 76). Vo nekoi govori vo Dramsko na redukcija podleàt i krajnite vokali, taka {to nastavkite za 2-3 l. ednina i mnoìnskite se javuvaat vo

183

alomorfite: -h, -{÷ / -{i, -hm÷ / -hmi, -ht÷ / -hti, -hƒ, sp.: gl'edƒh, gl'edƒ{i, gl'edƒ{i, gl'edƒhmi, gl'edƒhti, gl'edƒha; n'os÷h, n'os÷{÷ / n'os÷{i, n'os÷hm÷ / n'os÷hmi, n'os÷ht÷ / n'os÷hti, n'os÷ha (Plevna), odn.: v'ikƒh, v'ikƒ{ƒ, v'ikƒ{ƒ, v'ikƒhmƒ, v'ikƒhtƒ, v'ikƒhƒ (Star~i{te) ‡ na po{irok areal vo severnite dramski sela, kade {to neakcentiranoto /e/ se reducira vo [ƒ]. Sli~na pojava mo`eme da sledime i vo del od serskite govori, sp.: gl'edƒh, gl'edƒ{÷, gl'edƒ{÷, gl'edƒhm÷, gl'edƒht÷, gl'edƒhƒ; n'os÷h, n'os÷{÷, n'os÷{÷, n'os÷hm÷, n'os÷ht÷, n'os÷hƒ (Sekavec), gl'edƒh, gl'edƒ{i, gl'edƒ{i, gl'edƒhmi, gl'edƒhti, gl'edƒhƒ (Negovan), kako i vo su{ko-viso~kiot, sp.: v'ikƒh, v'ikƒ{'i, v'ikƒ{'i, v'ikƒhmi, v'ikƒhti, v'ikƒhƒ; s'ƒd''äh, s'ƒd''ä{'i, s'ƒd''ä{'i, s'ƒd''ähmi, s'ƒd''ähti, s'ƒd''ähƒ (Golomb, 1960/1961 : 155).

Zabele{ka: Vo su{ko-viso~kiot *½ > /'ä/ vo akcentiran slog, odn. /'ƒ/ vo neak-centiran.

Vo gradskiot dojranski govor nastavkite ne pretrpele promeni poradi redukcijata, me|utoa vo nego nastanale promeni vo tematskata nastavka po morfolo{ki pat, sp.: pl'etƒh, pl'eti{e, pl'eti{e, pl'etƒhme, pl'etƒhte, pl'etƒha, po analogija i kaj glagolite od a-konjugacija: 'imƒh, 'imi{e, 'imi{e, 'imƒhme, 'imƒhte, 'imƒha, ili: 'imƒh, 'im{e, 'im{e, 'imƒhme, 'imƒhte, 'imƒha (Peev, 1979 : 89).

1.1. Na eden po{irok areal vo isto~na Makedonija na pravecot Blago-evgrad ‡ Petri~ ‡ Kuku{ ‡ Solun na zapad pribli`no do Ko~ani ‡ Strumica ‡ Voden vo nastavkata za 3 l. mn. /h/ se zagubilo i kako nastavka se javuva -a, sp. paradigma:

v'ika-h n'ose-h v'ika-{e n'ose-{e v'ika-{e n'ose-{e v'ika-hme n'ose-hme v'ika-hte n'ose-hte v'ika-a n'ose-a (poretko i n'ose-ja ‡ so hijatsko j). Sp.: Blagoevgradsko: v'ikah, v'ika{e, v'ika{e, v'ikahme, v'ikahte, v'ikaa (Razdol, Le{ko); Petri~ko: gl'edah, gl'eda{e, gl'edahme, gl'edahte, gl'edaa; n'oseh, n'ose{e, n'osehme, n'osehte, n'osea; b'ereh, b'ere{e, b'erehme, b'erehte, b'erea (Petri~). Ko~ani: 'imah, 'ima{e, 'imahme, 'imahte, 'imaa; b'ereh, b'ere{e, b'erehme, b'erehte, b'erea.

1.1.1. Vo dolnovardarskite govori ju`no od Belasica i Ko`uf na pravecot Kuku{ ‡ Solun i Gevgelija ‡ Voden poradi redukcijata na

184

neakcentiranite vokali se izvr{ile nekoi promeni kako vo fonetskata strana na nastavkite, taka i vo tematskata nastavka. Vo gevgeliskiot i vo kuku{kiot govor glagolite od site grupi formirale edinstven konjugaciski model, sp.: ‡ vo gevgeliskiot: v'ikƒh, v'ik{e, v'ik{e, v'ikƒhme, v'ikƒhte, v'ikƒa; pl'e-tƒh, pl'et{e, pl'et{e, pl'etƒhme, pl'etƒhte, pl'etƒa (IvanovÍ, 1932 : 89); ‡ vo kuku{kiot: gl'edƒh, gl'edi{e, gl'edi{e, gl'edƒhme, gl'edƒhte, gl'edƒa; n'osƒh, n'osi{e, n'osi{e, n'osƒhme, n'osƒhte, n'osƒa (Peev, 1987 : 253); ‡ vo govorot na Gumenxa: n'osih, n'osi{ƒ, n'osi{ƒ, n'osihnƒ, n'osihtƒ, n'osiƒ; ‡ vo enixevardarskiot: bl''uvƒh, bl''uvƒ{e, bl''uvƒ{e, bl''uvƒhne, bl''uvƒhte, bl''uvƒa; s'e~ih, s'e~i{e, s'e~i{e, s'e~ihne, s'e~ihte, s'e~ija; ‡ vo kulakiskiot: 'idih, 'idi{i, 'idi{i, 'idihmi, 'idihti, 'idia; ‡ vo vodenskiot: b'eh, b'e{e, b'e{e, b'ehme, b'ehte, b'ea; gl'edƒh, gl'ed{e, gl'ed{e, gl'edƒhme, gl'edƒhte, gl'edƒa; pl'etih, pl'et{e, pl'et{e, pl'etihme, pl'etihte, pl'etia (DumevÍ, 1943 : 64); ‡ vo meglenskiot: v'ikƒh, v'ikƒ{e, v'ikƒ{e, v'ikƒhme / -hne, v'ikƒhte, v'ikƒa; n'osih, n'osi{e, n'osi{e, n'osihme / -hne, n'osihte, n'osija (Sabotsko).

Zabele{ki: 1. Vo gevgeliskiot i kuku{kiot govor vo 1 l. edn. i vo mn. kaj glagolite od e-osnova tematskiot vokal -e- se reduciral vo [ƒ] i po toj na~in osnovata se izedna~ila so glagolite od a-grupa. Vo 2-3 l. edn. vo gevgeliskiot i vodenskiot izvr{ena e elizija: v'ika{e > v'ik{e, pl'eti{e > pl'et{e. 2. Vo enixevardarskiot i meglenskiot vokalot -e- se reduciral vo -i- : n'oseh, n'ose{e... > n'osih, n'osi{e... 3. Vo nekoi meglenski i enixevardarski punktovi vo 1 l. mn. nasporedno so nas-tavkata -hme se javuva i -hne (n e dobieno po analogija na zamenskata forma: nie behme > nie behne).

1.1.2. Vo nekoi razlo{ki sela vo 3 l. mn. kako nastavka se javuva -hja pokraj -ja, dobiena so kontaminacija na -ha i -ja a pod vlijanie na 1-2 l. mn., sp.: gl'edah, gl'eda{e, gl'eda{e, gl'edahme, gl'edahte, gl'edahja, no: n'oseh, n'ose{e, n'osehme / n'oseeme, n'osehte, n'oseja (Ele{nica, Bansko; Vidoeski, 1987 : 9).

1.1.3. Vo Zapadna Makedonija nastavkite: -h, -hme, -hte se zadr`ale u{te vo dve govorni oazi ‡ vo govorot na mija~koto selo Smilevo (Bitolsko), sp.: b'eh, b'e{e, b'e{e, b'ehme, b'ehte, b'eje; v'ikah, v'ika{e, v'ikahme, v'ikahte, v'ikaje ‡ i vo govorot na muslimanite vo polo{kite sela Urvi~ i Jelovjane, sp. gl'edah, gl'eda{e, gl'eda{e, gl'edahme, gl'edahte, gl'edaa; n'oseh, n'ose{e, n'ose{e, n'osheme, n'osehte, n'osea (Vidoeski, 1973 : 30), kako i vo nivniot bazi~en dijalekt ‡ goranskiot, sp.: 'imah, 'ima{e, 'imahme, 'imahte, 'imaa; s'e~eh, s'e~e{e, s'e~ehme, s'e~ehte, s'e~ea, ili

185

v'ika{oh, v'ika{e, vik'a{ohme, vik'a{ohte, vik'a{ua (< vika{oa ‡ so redukcija na o > u; Vidoeski, 1986 : 67).

Zabele{ka: Nastavkite -oh, -e, -ohme, -ohte, -oa se prezemeni od aoristot kaj glagolite od o-razdel (rekoh, re~e...) i se dodadeni na novata imperfektna osnova pro{irena so -{-.

1.1.4. Vo male{evsko-pijane~kite govori vo Severoisto~na Makedonija vo 3 l. mn. nastavkata -a se pro{irila so elementot -{e (prezemen od 2-3 l. edn.) i taka se dobila nova nastavka -a{e, sp.: k'opah, k'opa{e, k'opa{e, k'opahme, k'opahte, k'opaa{e; 'odeh, 'ode{e, 'ode{e, 'odehme, 'odehte, 'odea{e (Del~evo), n'oseh, n'ose{e, n'ose{e, n'osehme, n'osehte, n'osea{e (Smojmirovo ‡ Berovsko).

Zabele{ka: Pro{iruvaweto na nastavkata vo 3 l. mn. se javilo od potrebata da se izbegne omonimijata so 3 l. mn. na sega{noto vreme, sp. sega{no vreme: v'ikam v'ika{, v'ika, v'ikame, v'ikate, v'ikaa : imperfekt: v'ikah, v'ikahme, v'ikahte, v'ikaa-{e; {e posle se pro{irilo i na glagolite od e-osnova, sp. b'erea-{e, n'osea-{e.

2. Na eden {irok pojas vo Zapadna Makedonija na pravecot Skopje ‡ Veles ‡ Prilep ‡ Bitola ‡ Resen ‡ Ohrid fonemata /h/ vo finalna pozicija i pred konsonant po fonetski pat se izmenila vo /v/ i/ili vo /f/, a vo intervokalna pozicija se zagubila napolno, sp. greh > grev/f, gr'eh~e > gr'ev / f~e, gr'ehot > gr'eot. Ovaa e edna od va`nite fonetski karakteristiki na zapadnoto nare~je. Po spomenatiov proces i imperfektnite nastavki -h, -hme, -hte, -ha se transformirale vo: -v, -vme, -vte, -a, odnosno vo: -f, -fme, -fte, -a. Taka paradigmata na imperfektot se javuva vo sledniov vid:

v'ika-v/f n'ose-v/f b'ere-v/f v'ika-{e n'ose-{e b'ere-{e v'ika-{e n'ose-{e b'ere-{e v'ika-vme / -fme n'ose-vme / -fme b'ere-vme / -fme v'ika-vte / -fte n'ose-vte / -fte b'ere-vte / -fte v'ika-a n'ose-a b'ere-a

Ovie nastavki prevladuvaat zapadno od linijata: Miladinovci ‡ Kat-lanovo (na skopskiot del) ‡ Rudnik ‡ Veles ‡ Crkvino ‡ Vojnica (vo Vele{ko) ‡ Pletvar ‡ Sele~ka Pl. do Paralovo i Sko~ivir (na pograni~jeto me|u Pelagonija i Mariovskata kotlina) i na jug do linijata Paralovo ‡ Sko~ivir ‡ Bukovo (na bitolskiot del) i do granicata me|u Maloto i Golemoto Prespansko Ezero.

186

Vo lokalnite govori vo ramkite na zapadnoto nare~je se javuvaat razliki vo nastavkite za 1 i 3 l. mno`ina, kako i vo upotrebata na varijantite so /v/ i so /f/.

2.1. Vo 1 l. mn. vo zna~itelen del od zapadnite govori se upotrebuvaat vo konkurencija nastavkite -vme / -fme i -vne / -fne; negde prevladuvaat formi so nastavkata -vme (-fme), na pr., vo debarskite, polo{kite, vo koi dominira zamenkata mi(j)e, a vo drugi govori prevladuvaat formite so /n/, odn. -vne / -fne, kako vo ki~evsko-pore~kiot, ohridskiot, pa i vo govorite vo Pelagonija. Vo niv dominira zamenskiot oblik ni(j)e. Vo vtorava grupa govori prevladuva i alomorfata -fne (so f). 2.2. Vo govorot na jugoisto~nite prespanski sela na pravecot Qubojno ‡ German, kako i vo govorot na muslimanite vo debarskoto selo Xepi{te, vo 1 l. mn. nastavkata -mef (v'ikamef, s'edemef, b'eremef) e dobiena so metateza (v'ikafme > v'ikamef). 2.3. Vo 3 l. mn. vo debarskite, stru{kite, dolnoprespanskite, podocna }e vidime i vo kosturskite govori, nastavkata -e ja kontinuira postarata -he, koja e dobiena kako rezultat na staro vkrstuvawe na aoristnata nastavka-{x i imperfektnata -hÓ (Koneski, 1981 : 196), sp. primeri: 'imae / 'imee, v'ikee, b'eree, n'osee. 2.4. Vo nekoi lokalni govori vo 3 l. mn. kako nastavka se javuva -ja ‡ so sekundarno j, dobieno prvo kaj glagolite od e-osnovi (n'osea > n'oseja, b'erea > b'ereja), a potoa se generaliziralo i kaj glagolite od a-osnovi (v'ikaja, k'opaja); se javila potreba za otklonuvawe na omonimijata so 3 l. mn. na sega{noto vreme vo onie govori kade {to se zagubila nastavkata -t, sp. seg. vr.: v'ikam, v'ika{, v'ika, v'ikame, v'ikate, v'ikaa : impf.: v'ikaf, v'ika{e, v'ika{e, v'ikav(f)me, v'ikafte, v'ikaja. 2.5. Vo skopskoto, delumno i vo vele{koto govorno podra~je kako hijatski glas vo 3 l. mn. se javil glasot /v/, sp. v'ikava, n'oseva, b'eva, b'ereva (Skopje). 2.6. Vo govorot na muslimanite vo prilepskoto selo Debre{te vo 2-3 l. edn. kaj glagolite od e-osnovi kako tematski vokal se generaliziralo -i-, po analogija na sega{noto vreme od istiot tip glagoli, sp. n'osef, n'osi{e, n'osi{e, n'osevme, n'osefte, n'ose(j)a (: sega{no vreme: n'osi{ ‡ n'osi, b'eri{ ‡ b'eri; Vidoeski, 1950 : 49). Sp. primeri so celata paradigma: Tetovsko: v'ikaf, v'ika{e, v'ikavme, v'ikafte, v'ikaja (Radiovce), k'opaf, k'opa{e, k'opavmo, k'opafte, k'opaja (Brezno), n'osef, n'ose{e, n'ose{e, n'osevmo, n'osefte, n'oseja (Tearce); Gostivar: b'egaf, b'ega{e, b'egavme, b'egafte, b'egaa;

187

Pore~e: n'osef, n'ose{e, n'osefne, n'osefte, n'oseja; Prilep: b'egaf, b'ega{e, b'egavne/-vme, b'egafte, b'egaa; b'eref, b'ere{e, b'erevne, b'erefte, b'erea (Koneski, 1949 : 289); Prespansko: 'oraf, 'ora{e, 'oravne / -vme, 'orafte, 'oraa / 'oraja; n'osef, n'ose{e, n'osevne / -vme, n'osefte, n'oseja; Veles: pr'avef, pr'ave{e, pr'avevme, pr'avefte, pr'avea; Skopje: 'imaf, 'ima{e, 'imavme / -vne, 'imafte, 'imava; Debarsko: v'ikaf, v'ika{e, v'ikafme, v'ikafte, v'ikae; n'osef, n'ose{e, n'osefme, n'osefte, n'osee (Debar); Stru{ko: k'opaf, k'opa{e, k'opafme, k'opafte, k'opee; b'ef, b'e{e, b'efme, b'efte, b'ee (Vev~ani); Ohridsko: gl'edaf, gl'eda{e, gl'edafme, gl'edafte, gl'edaja; n'osef, n'ose{e, n'osefme, n'osefte, n'oseja (Ohrid, Pe{tani); Qubojno (D. Prespa): s'e~ef, s'e~e{e, s'e~efme, s'e~efte, s'e~eja. 3. Vo nekolku lokalni govori vo Jugozapadna Makedonija, glavno vo Kor~ansko i Meglensko, fonemata /h/ e zameneta so /j/, isto taka po fonetski pat, no vo ograni~en broj slu~ai, me|u koi i vo imperfektot. Po takov na~in kako nastavki za imperfekt vo tie govori se javuvaat: -j, -{e, -{e, -jme / -jne, -jte, -(j)a, sp.:

v'ik-a-j n'os-e-j b'er-e-j v'ik-a-{e n'os-e-{e b'er-e-{e v'ik-a-{e n'os-e-{e b'er-e-{e v'ik-a-jme n'os-e-jme b'er-e-jme v'ik-a-jte n'os-e-jte b'er-e-jte v'ik-a-(j)a n'os-e-(j)a b'er-e-(j)a 3.1. Vo kor~anskiot govor ovoj model e napolno stabiliziran, sp. n'osej, nos'jä{e, nos'jä{e, nos'jäme, nos'jäte, nos'jäje,; p'ijej, pij'ä{e, pij'ä{e, pij'äjme, pij'äjte, pij'äje (Bobo{tica, Mazon, 1936 : 86). Taka i vo meglenskite sela, samo {to vo niv poradi redukcijata do{lo do promena na tematskiot vokal (-e- > -i-), sp. v'ik-ƒ-j, v'ik-ƒ-{e, v'ik-ƒ-{e, v'ik-ƒ-jne, v'ik-ƒ-jte, v'ik-ƒ-ja; n'os-i-j, n'os-i-{e, n'os-i-{e, n'os-i-jne, n'os-i-jte, n'os-i-ja (Po`arsko), b'er-i-j, b'er-i-{e, b'er-i-{e, b'er-i-jne, b'er-i-jte, b'er-i-ja, po analogija i: gl'ed-i-j, gl'ed-i-{e, gl'ed-i-{e, gl'ed-i-jne, gl'ed-i-jte, gl'ed-i-ja (Crne{evo). Vo govorot na s. Korni{or i vo sosednite so nego gumenxiski sela -j kako nastavka se javuva samo vo 1 l. edn., dodeka vo mno`inskite formi otsustvuva, sp.: b'e-j, b'e-{i, b'e-{i, b'e-mi, b'e-ti, b'e-ƒ. 3.2. Nezavr{en proces na stabilizacija na -j (mesto h) kako nastavka nao-|ame i vo nekoi lokalni govori vo Razlo{ko, spl: gl'eda-h', gl'eda-{e, gl'eda-{e, gl'eda-jme, gl'eda-h'te, gl'eda-ja; n'ose-h', n'ose-{e, n'ose-{e, n'ose-jme, n'ose-

188

h'te, n'ose-ja (Bansko); n'ose-h', n'ose-{e, n'ose-{e, n'ose-jme, n'ose-h'te, n'ose-{e (Dobrini{te). 4. Vo nekolku sela vo Meglensko (Tresino, Rodevo, Sara}inovo, Cakoni, Lukovec i dr.) mesto -h vo 1 l. edn. i 1-2 l. mn. vo imperfektot se javuva /k/, pa taka imperfektnite nastavki glasat: -k, -{e, -{e, -kme / -kne, -kte, -ja, sp.:

v'ik-ƒ-k n'os-i-k b'er-i-k v'ik-ƒ-{e n'os-i-{e b'er-i-{e v'ik-ƒ-{e n'os-i-{e b'er-i-{e v'ik-ƒ-kne n'os-i-kne b'er-i-kne v'ik-ƒ-kte n'os-i-kte b'er-i-kte v'ik-ƒ-ja n'os-i-ja b'er-i-ja (Tresino) Zabele{ki: 1. Alofonite -kme i kne vo 1 l. mn. se upotrebuvaat nasporedno, no po~esta e va-rijantata so -n-. 2. Kaj glagolite od -e-osnovi tematskiot vokal -e- po silata na redukcijata se realizira kako -i- (n'osek, n'ose{e... > n'osik, n'osi{e...). 3. Kaj glagolite od a-grupa vo 2-3 l. edn. tematskiot vokal mo`e i da se ispu{ti, sp. gl'edƒk, gl'ed{e, gl'ed{e, gl'edƒkne, gl'edƒkte, gl'edaja (G. Rodevo). 4.1. Vo govorot na lerinskoto selo Bap~or i vo nekolku sela vo Dolna Prespa -k kako nastavka se javuva samo vo 1 l. edn. dodeka vo 1-2 l. mn. otsus-tvuva, sp.: v'ikak / v'ikek, vik'a{e, vik'a{e, vik'ame, vik'ate, vik'aje; s'a}ek, n'osek, sp'iek (Bap~or); n'osek, n'ose{e, n'ose{e, n'oseme, n'osete, n'oseja, nasporedno so formite: n'osef, n'ose{e, n'ose{e, n'oseme, n'osefte, n'oseja (Gra`deno). 5. Na eden {irok pojas na pravecot Kriva Palanka ‡ Kratovo ‡ Kumanovo ‡ Sveti Nikole ‡ Kavadarci ‡ Mariovo ‡ Lerin ‡ Kostur ‡ Nestram fonemata /h/ se zagubila napolno vo site fonetski pozicii, sledstveno i vo nastavkite za imperfekt. Poradi toa vo pove}e lokalni govori imperfektnite formi fonetski sovpadnale so formi na drugi glagolski kategorii. I za da se izbegne omonimijata se javile niza novi procesi {to dovele i do promena kako na fonemskata, taka i na morfemskata struktura na imperfektot. 5.1. Vo severna Makedonija na pravecot Kriva Palanka ‡ Kratovo ‡ Ku-manovo vo 1 l. edn. se generalizirala nastavkata -{e kako op{ta edninska nastavka (ja, ti, on v'ika{e, n'ose{e). Ju`nata izoglosa na ovaa forma dopira pribli`no do Zletovo (na kratovskiot del) ‡ Sveti Nikole ‡

189

Xidimirci (vo Ov~epolieto), otkade {to prodolùva na zapad vo pravecot na selata Miladinovci ‡ Orizari ‡ Volkovo (na skopskiot teren; Vidoeski, 1962 : 205). Na toj del od makedonskata jazi~na teritorija nastanale promeni i vo mnoìnskata fleksija. Tuka se razgrani~uvaat nastavkite za 1 l. mn. -me i -mo. Ju`nata izoglosa na -mo dopira pribli`no do linijata Luke ‡ Kriva Palanka ‡ Kratovo ‡ Zletovo (na krivopalane~ko-kratovskiot del) ‡ Sveti Nikole ‡ Miladinovci ‡ Ku~kovo (na skopskiot teren) ‡ êlopek ‡ Sedlarce (vo Polog). Vo severniot del na kumanovskoto podra~je pribli`no do linijata Ora-{ac ‡ Dovezence ‡ [opsko Rudari ‡ Psa~a ‡ Dlabo~ica na jug nastavkite za 1 i 2 l. mn. glasat -smo, -ste (v'ikasmo, v'ikaste). So prezemaweto na ovie ao-ristni nastavki se otklonila mo`nata omonimija so 1 i 2 l. mn. na prezentot (sp. v'ikamo, v'ikate). Vo isto~nite krivopalane~ki sela otklonuvaweto na omonimijata se izvr{ilo so pro{iruvawe na nastavkata so elementot -{e- od 2-3 l. edn. vo site lica i na toj na~in se oformila nova imperfektna osnova, sp. edn. 1-3 'ima{e-ø, 'ima{e-mo, 'ima{e-te, 'ima{e-a. Istiot proces se izvr-{il i vo skopskocrnogorskiot govor, sp. 'ima-{e // 'ima-{em, 'ima-{e, 'ima-{e, im'a-{emo, im'a-{ete // im'a{e(s)te, im'a{e×. Vo 3 l. mn. isto taka nastanale pomestuvawa za da se postigne simetri~-nost na osnovata so 1 i 2 l. mn. Kako op{ta nastavka se generalizirala -va (v'ikava), a vo severnite kumanovski sela na pravecot Nikuqane ‡ Koince ‡ @egqane ‡ Malotino ‡ Arbana{ko -vu (b'evu, rab'otevu). Vo skopskocrnogorskiot govor se generalizirale prezentskite nastavki koi se dodavaat na pro{irenata imperfektna osnova so -{e, sp. v'ika-{e // v'ika-{e-m, v'ika-{e, vik'a-{e-mo, vik'a-{e-te, v'ika-{e-w, vik'a-{e-w, kako i vo krivopalane~kite sela {to se nao|aat severno od Kriva Reka, sp. v'ika-{e, v'ika-{e, v'ika-{e, v'ika-{emo, v'ika-{ete, v'ika-{eja (Rankovce, Petralica). Vo govorite kade {to se upotrebuvaat nastavkite -smo, -ste, vo 1 i 2 l. mn., vo 3 l. mn. se oformila nastavkata -sva po analogija sprema 1 i 2 l.: v'ika-smo, v'ika-ste, v'ika-sva (Kumanovo, Vidoeski, 1962 : 205). Kompletnite paradigmi na imperfektot vo severnite makedonski govori na pravecot Skopska Crna Gora ‡ Kumanovo ‡ Kriva Palanka glasat: 5.1.1. vo skopskocrnogorskiot govor:

v'ika-{e n'ose-{e b'ere-{e v'ika-{e n'ose-{e b'ere-{e v'ika-{e n'ose-{e b'ere-{e v'ika-{emo n'ose-{emo b'ere-{emo v'ika-{ete n'ose-{ete b'ere-{ete v'ika-{e× n'ose-{e× b'ere-{e×

190

5.1.2. vo kumanovskiot govor:

v'ika-{e n'ose-{e b'ere-{e v'ika-{e n'ose-{e b'ere-{e v'ika-{e n'ose-{e b'ere-{e v'ika-smo n'ose-smo b'ere-smo v'ika-ste n'ose-ste b'ere-ste v'ika-sva n'ose-sva b'ere-sva 5.1.3. vo krivopalane~kiot govor:

v'ika-{e n'ose-{e b'ere-{e v'ika-{e n'ose-{e b'ere-{e

v'ika-{e n'ose-{e b'ere-{e v'ika-{emo n'ose-{emo b'ere-{emo v'ika-{ete n'ose-{ete b'ere-{ete v'ika-{eja n'ose-{eja b'ere-{eja (Rankovce), odnosno: v'ika-{e, v'ika-{eme, v'ika-{ete, v'ika-{e(j)a // v'ika-a ‡ vo isto~nite krivopalane~ki sela isto~no od Dubrovnica i Krkqa.

5.2. Vo ov~epolskoto i kratovskoto govorno podra~je ju`no od Kriva Reka vo 1 i 2 l. mn. po zagubata na h vo nastavkite -hmo, -hte do{lo do udol`uvawe na tematskiot vokal: v'ikahmo, v'ikahte > v'ika:mo, v'ika:te; n'osehme, n'osehte > n'ose:mo, n'ose:te, pa potoa dolgite vokali se razbile na dva kratki: v'ika:mo > v'ikaamo, n'ose:mo > n'oseemo. Na ovoj na~in se izbegnala omonimijata so prezentot i se oformile novi imperfektni nastavki: 1-3 l. edn. -{e, mn. -amo, -ate, odn. -emo, -ete // -amo, -ate kaj glagolite od e-osnova, sp.:

v'ika-{e n'ose-{e b'ere-{e v'ika-{e n'ose-{e b'ere-{e v'ika-{e n'ose-{e b'ere-{e v'ika-amo n'ose-emo // n'ose-amo b'ere-emo // b'ere-amo v'ika-ate n'ose-ete // n'ose-ate b'ere-ete // b'ere-ate v'ika-va n'ose-va b'ere-va Zabele{ka: vo ju`niot del 1 l. mn. zavr{uva na -ame (v'ikaame, n'oseeme / n'oseame).

191

5.3. Interesno e da se sledat ovie procesi posebno na {tipsko-rado-vi{kiot teren. Vo oddelni sela vo 1 l. edn. u{te se pazi nastavkata -h (ponegde i so oslabnata artikulacija, no sepak so morfolo{ka funkcija), dodeka vo 1 i 2 l. mn. h se gubi, negde samo vo 1 l. mn., sp.:

d'ava-h v'…{e-h 'ore-h d'ava-{e v'…{e-{e 'ore-{e d'ava-{e v'…{e-{e 'ore-{e d'ava-ame v'…{e-eme 'ore-eme d'ava-ate // d'ava-hte v'…{e-ete // v'r{e-hte 'ore-ete//'ore-hte

d'ava-a v'…{e-a 'ore-a (Pripe~ani, [tipsko)

ili vo radovi{kiot govor: n'ose-eh // n'osa-ah v'ika-ah n'ose-{e v'ika-{e n'ose-{e v'ika-{e n'ose-eme // n'osa-ame v'ika-ame n'ose-ete // n'osa-ate v'ika-ate n'ose-a // n'osa-a v'ika-a (Radovi{) (sp. sega{no vreme: n'osam, n'ose{, n'ose, n'oseme, n'osete, n'osat). O~igledna e tendencijata da se generalizira edinstvena osnova za site glagoli vo imperfektot. 5.4. Vo tikve{ko-mariovskite govori kade {to se zagubilo h, omonimijata so prezentot ja spasuva akcentot, sp.

v'ika-ø // vik'a-{e s'ede-ø // sed'e-{e vik'a-{e sed'e-{e vik'a-{e sed'e-{e vik'a-me sed'e-me vik'a-te sed'e-te vik'a-a sed'e-a

(Gradsko ‡ Tikve{, Vitoli{ta)

(Mariovo, sp. prez. v'ikam, v'ika{, v'ika, v'ikame, v'ikate, v'ikat; n'osam, n'o-si{, n'ose, n'osime, n'osite, n'osat; b'era(m), b'eri{, b'ere, b'erime, b'erite, b'erat).

192

5.5. Vo isto~nite lerinski sela na pravecot Asanovo ‡ Sakulevo ‡ Po-polàni ‡ Zeleni~ i na istok do granicata so vodenskiot govor nastavkata -{e se zacvrstila napolno vo 1 l. edn., sp.: vik'a{e nos'e{e ber'e{e vik'a{e nos'e{e ber'e{e vik'a{e nos'e{e ber'e{e vik'ame nos'eme ber'eme vik'ate nos'ete ber'ete vik'a(j)a nos'e(j)a ber'e(j)a (Sekulevo, Zeleni~) sekoga{ so akcentot na tematskiot vokal (sp. prez.: v'ikam, v'ikame, v'ikate; n'osam, n'osime, n'osite; b'eram, b'erime, b'erite).

5.6. Vo kajlarskiot govor isto taka akcentot vo imperfektot pa|a na tematskiot vokal, vklu~uvaj}i go i prvoto lice ednina: im'a-ø nus'e-ø pi'e-ø im'a-{e nus'e-{e pi'e-{e im'a-{e nus'e-{e pi'e-{e im'a-me nus'e-me pi'e-me im'a-te nus'e-te pi'e-te im'a-ja nus'e-(j)a pi'e-(j)a (Tremno, prez.: 'imam, 'ima{, 'imame, 'imate; n'osam, n'osi{, n'ose, n'osime, n'osite). 5.7. Na kosturskoto govorno podra~je, kade {to h isto taka se zagubilo vo morfemite za imperfektot, so isklu~ok na nekoi ju`ni periferni sela vo Kostenarijata vo 1 l. edn., prestruktuiraweto na ovaa forma odelo vo pravec na nejzinoto individualizirawe po odnos na prezentot i aoristot. Vo tie govori vo imperfektot se izvr{ile nekolku procesi: vo zavr{okot vo 1 l. edn., vo nastavkata za 3 l. mn., vo tematskiot vokal na imperfektnata osnova, vo mestoto na akcentot, vo nekolku slu~ai i vo drugite nastavki. Vo 1 l. edn. h se javuva u{te vo nekolku sela vo oblasta Kostenarija: v'ikah / v'ikih, n'osih (Sni~eni, @uèlci, Mangila). Vo isto~niot del na polskiot kosturski govor na pravecot Rupi{ta ‡ Gorenci ‡ Kumani~evo ‡ Zagori~ani vo edninata vo site lica se generalizirala nastavkata -{e, kako i vo sosednite lerinski sela. Vo ju`noprespanskite sela, grani~ni so zapadnoto nare~je, kako nastavka za 1 l. edn. se zacvrstilo -f (no ne i vo mnoìnskite formi), sp. v'ikaf, j'adef, no v'ikame, j'ademe... (Lak, Gra`dano). Vo govorot na s. Bap~or, poretko i vo Tioli{ta kako nastavka se javuva -k (bek, 'imak, j'adek ‡ za toa spomnavme pogore). Na seta druga teritorija na ovoj geografski region 1 l. edn. zavr{uva na -e-ø (n'oseh >

193

n'ose, b'ereh > b'ere, po analogija posle -e e preneseno i na glagolite od a-konjugacija: v'ikah > v'ika > v'ike). Vo 3 l. mn. nastavkata -e (vika-e, nose-e) dobiena e, kako {to istaknavme porano, od postarata -he (v.t. 2.3.). Granicata me|u -e i -a odi pribli`no po granicata me|u lerinskiot i kosturskite govori na pravecot Mokreni ‡ Bap~or ‡ Statica. Promenite vo tematskiot vokal gi zasegnuvaat, glavno, glagolite od a-grupa i imaat tendencija da se postigne edinstvena osnova. 5.8. Taka, na kosturskiot teren se konstatirani slednive paradigmi:

5.8.1. vik-'a-{e nos-'e-{e pe~-'e-{e vik-'a-{e nos-'e-{e pe~-'e-{e vik-'a-{e nos-'e-{e pe~-'e-{e vik-'a-me nos-'e-me pe~-'e-me vik-'a-te nos-'e-te pe~-'e-te vik-'a-e nos-'e-e pe~-'e-e (vo Rupi{ta, Kumani~evo, Gorenci, prez.: v'ikam, v'ikame, v'ikate; n'osa, n'osime, n'osite; s'e~a, s'e~ime, s'e~ite). 5.8.2. v'ik-e-ø n'os-e-ø s'e~-e-ø vik-'a-{e nos-'e-{e se~-'e-{e vik-'a-{e nos-'e-{e se~-'e-{e vik-'a-me nos-'e-me se~-'e-me vik-'a-te nos-'e-te se~-'e-te vik-'a-(j)e nos-'e-(j)e se~-'e-(j)e ‡ vo centralniot del na oblasta so gradskiot govor i vo oblasta Kore{~a (Tioli{ta, @erveni, Pozdivi{ta, Konomladi, Breznica, Kosinec, Novoseljani, ^uka, Kr~i{ta i dr., sp. prez.: v'ikam, v'ikame, v'ikate; n'osa, n'osime, n'osite; s'e~a, s'e~ime, s'e~ite, s'e~e). 5.9. Ovoj model go poznavaat i nekoi krajni jugozapadni lokalni govori so taa razlika {to akcentot pa|a na korenskata morfema, sp.: v'ike, v'ika{e, v'ikame, v'ikate, v'ikae; j'ade, j'ade{e, j'ademe, j'adete, j'adee; p'ule, p'ule{e, p'uleme, p'ulete, p'ulee (Ezerec, Slimnica). 5.10. Vo severnite kostenariski sela kaj glagolite od a-grupa vo mno-`inskite formi kako tematski vokal se javuva -e-, sekako po analogija na glagolite od e-osnova i na toj na~in e otkloneta omonimijata so prezentskite formi, sp. v'ik-e-ø, v'ik-a-{e, v'ik-a-{e, v'ik-e-me, v'ik-e-te, v'ik-e-e, kako vo: n'os-e-ø, n'os-e-{e, n'os-e-me, n'os-e-te, n'os-e-e (prez.> v'ikame, v'ikate, v'ike ‡ Grat~e, Psore, Markoveni).

194

Vo Janoveni procesot na generaliziraweto na -e- kako tematski vokal se pro{iril i na 2-3 l. ednina, taka {to imperfektnata osnova kaj site glagoli zavr{uva na -e-, sp.:

'im-e-ø s'ed-e-ø b'er-e-ø 'im-e-{e s'ed-e-{e b'er-e-{e 'im-e-{e s'ed-e-{e b'er-e-{e 'im-e-me s'ed-e-me b'er-e-me 'im-e-te s'ed-e-te b'er-e-te 'im-e-e s'ed-e-e b'er-e-e 5.11. Vo govorot na nestramskoto selo Radigoè (îflik) sre}avame dve inovacii vo obrazuvaweto na imperfektot ‡ vo 2-3 l. edn. osnovata zavr{uva na -i-, vo mn. na -e- i so akcent na penultima, sp.:

p'ul-e-ø s'ed-e-ø m'ij-e-ø p'ul-i-{e s'ed-i-{e m'ij-{e p'ul-i-{e s'ed-i-{e m'ij-{e pul-'e-me sed-'e-me mij-'e-me pul-'e-te sed-'e-te mij-'e-te pul-'e-e sed-'e-e mij-'e-e (: prez.: p'ul'a, p'uli{, p'uli, p'ulime, p'ulite, p'ule; m'ija, m'ije{, m'ije, m'ijeme, m'ijete, m'ije). 5.12. Vo govorot na ju`nite kostenariski sela, kade {to redukcijata na neakcentiranite /e/ i /o/ e u{te aktiven proces i /h/ se pazi vo nekoi pozicii, vklu~uvaj}i i vo 1 l. edn. na imperfektot, nao|ame dve varijanti na imperfektnata paradigma ‡ so generaliziran osnoven vokal (-i-) kaj site glagoli i so izvesno ograni~uvawe na procesot, sp.:

a) v'ik-i-h p'er-i-h p'i-i-h v'ik-a-{e p'er-i-{e p'i-i-{e// p'i-j-{e v'ik-a-{e p'er-i-{e p'i-i-{e// p'i-j-{e v'ik-i-me p'er-i-me p'i-i-me v'ik-i-te p'er-i-te p'i-i-te v'ik-i-e p'er-i-e p'i-i-(j)e

b) 'im-e-ø // 'im-i-h zb'orv-e-ø // zb'orv-i-h p'i-e-ø // p'i-i-h 'im-e-{e zb'orv-i-{e p'i-e-{e 'im-e-{e zb'orv-i-{e p'i-e-{e 'im-e-me zb'orv-i-me p'i-e-me

'im-e-te zb'orv-i-te p'i-e-te 'im-e-e zb'orv-i-e p'i-e-(j)e

(Mangila, @uèlci, Sni~eni).

195

5.13. Zna~itelno e posloèna paradigmata na imperfektot vo govorot na Nestram. Tuka nastanale promeni i vo nastavkite i vo tematskiot vokal. Glagolite od sekoja grupa imaat svoj poseben konjugaciski model, sp.: a) v'ik-e-ø v'ik-e-me v'ik-a-{i{ v'ik-e-te v'ik-a-{e v'ik-e-e b) n'os-e-ø p'i{-e-ø k'upv-e-ø n'os-i-{i{ p'i{-i-{i{ k'upv-i-{i{ n'os-i-{e p'i{-i-{e k'upv-i-{e n'os-e-me p'i{-e-me k'upv-e-me n'os-e-te p'i{-e-te k'upv-e-te n'os-e-e p'i{-e-e k'upv-e-e

v) tk'a-e-ø p'e-e-ø p'i-e-ø br'o-e-ø tk'a-e-{i{ p'e-e-{i{ p'i-e-{i{ br'o-e-{i{ tk'a-e-{e p'e-e-{e p'i-e-{e br'o-e-{e tk'a-e-{eme p'e-e-{eme p'i-e-{eme br'o-e-{eme tk'a-e-{ete p'e-e-{ete p'i-e-{ete br'o-e-{ete tk'a-e-(j)e p'e-e-(j)e p'i-e-(j)e br'o-e-(j)e (: prez.: v'ikum, v'ika{, v'ika, v'ikame ‡ v'ikume, v'ikate, v'ike; p'ija, p'ie{, p'ie, p'ieme, p'iete, p'ie; br'oja, br'oe{, br'oe, br'oeme, br'oete, br'oe; n'osa, n'osi{, n'osi, n'osime, n'osite, n'ose; b'era, b'eri{, b'eri, b'erime, b'erite, b'ere, Vidoeski, 1989 : 64). Omonimijata kaj pooddelni lica me|u imperfektot i prezentot bila osnoven faktor za prestruktuiraweto na imperfektnata paradigma, sp. 2-3 l. mn. kaj glagolite {to im zavr{uva korenskata morfema na vokal, prez: tk'aeme, tk'aete; p'eeme, p'eete; p'ieme, p'iete; br'oeme, br'oete : impf.: tk'ae-{e-me, tk'ae-{e-te, p'ee-{e-me, p'ie-{e-me, br'oe-{e-me, itn. Vlijanieto na prezentot jasno se pokaùva i vrz nastavkata -{i{ (-{e + -{) vo 2 l. ednina. 5.14. Pokazatelni za evolucijata na paradigmata na imperfektot moàt da bidat i formite na imperfektot vo dolnoprespanskite sela koi grani~at so zapadnoto nare~je. Vo 1 l. edn. kako nastavka se generalizirala fonemata -f, sekako so naslon na gornoprespanskiot govor, kade {to h > f vo finalna pozicija, a vo nekoi sela ima nastavka -k (za toa stana zbor porano, v.t. 4), sp.: v'ika-f v'ika-me j'ade-f j'ade-me v'ika-{e v'ika-te j'ade-{e j'ade-te

196

v'ika-{e v'ika-a j'ade-{e j'ade-a pokraj: v'ik-e-ø, v'ika{a..., j'ad-e-ø, j'ade{e... (Gra`deno). Zabele{ka: Osnovnite tipovi na paradigmi se pretstaveni grafi~ki na kartata br. 1. 6. Vrz osnova na prethodnoto izlagawe vo mo`nost sme da ja pokaème i geografskata distribucija na oddelnite nastavki. 6.1. Vo 1 l. edn. nastavkata -h, nasledena od staromakedonskiot, se zadràla vo isto~niot del od makedonskata jazi~na teritorija; nejzinata zapadna granica odi pribli`no po pravecot Ko~ani (malku ne{to pozapadno) ‡ [tip ‡ Radovi{ ‡ Gevgelija ‡ Voden. Osven toa taa se ~uva vo kostenariskiot govor vo Kostursko, sp. se kr'iih, rab'otih, beh (Mangila), g'otvih, j'adih, p'erih, m'etih (@uèlci), v'ikih, p'iih (Sni~eni), potoa vo govorot na s. Smilevo (Bitolsko) i vo govorot na Makedoncite muslimani vo tetovskite sela Urvi~ i Jelovjane, kako i vo sosedniot goranski govor. Na drugata teritorija fonemata /h/ vo finalna pozicija se izmenila fonetski vo /v/, odn. /f/, vo /j/ i vo /k/ vo nekolku punktovi, ili napolno se zagubila. Po takov na~in vo 1 l. edn. na imperfektot se oformile novi nastavki: -v/-f, -j, -k, odn. -ø tamu kade {to se zagubilo h. Nastavkite -v i -f ograni~eni se na zapadnite govori. Nivnata isto~nata granica odi od pograni~jeto so srpskata jazi~na teritorija na polo{kiot del, pominuva ne{to malku poseverno od Skopje vo pravecot na selata Bardovci ‡ Miladinovci ‡ Katlanovo, od kade {to svrtuva na jug, ja se~e rekata Vardar jugoisto~no od Veles i preku oblasta Klepa izleguva na Pletvarskiot prevoj (severoisto~no od Prilep); od Pletvar prodolùva po pl. Sele~ka s# do rekata Crna isto~no od Bitola, pominuva ju`no od Bitola vo pravecot na s. Bukovo i preku planinata Baba se spu{ta na severniot breg na maloto Prespansko Ezero. Zapadnata i severozapadnata granica se poklopuva so jazi~nata granica sprema Albanija. Nastavkata -k ograni~ena e na nekolku punktovi vo oblasta Meglen (vo selata Tresino, G. Rodevo, Sara}inovo, Cakoni), vo govorot na kosturskoto selo Bap~or, sp. n'osek, v'ik'ek, pokraj n'ose, v'ik'e, i vo nekolku dolnoprespanski sela (Gra`dano, Orovo) nasporedno so nastavkata -f. Nastavkata -j se sre}ava vo nekolku periferni punktovi vo Ju`na Ma-kedonija ‡ vo Kor~ansko, sp. n'osej, b'arej (Bobo{tica), i vo Meglensko, sp. v'ikaj, n'osij (G. Poàrsko, Crne{evo). Vo sredi{nite makedonski govori na pravecot Nestram ‡ Kostur ‡ Lerin ‡ Mariovo ‡ Kavadarci ‡ Sveti Nikole ‡ Kumanovo ‡ Kratovo ‡ Kriva Palanka /h/ se zagubilo vo site pozicii, sledstveno i kako nastavka za 1 l. edn. na imperfektot. Na po{irok areal na kosturskoto govorno podra~je 1 l. edn. zavr{uva na tematskiot vokal, sp. n'ose-ø, p'e~e-ø, s'ede-ø, a spored niv i v'ike-ø, k'ope-ø,

197

'ime-ø (: 2-3 l. n'ose{e, p'e~e{e, s'ede{e : v'ika{e, k'opa{e, 'ima{e i/ili v'ike{e, 'ime{e). Taka e vo govorot na nestramskite sela, vo govorot na Kore{~ata na sever do linijata Vrmnik ‡ @elevo, i vo govorot na Popole na istok pribli`no do selata Gorenci i Kotori. Kajlarskiot govor go zadràl tematskiot vokal i kaj glagolite od a-grupa, sp. vik'a-ø, im'a-ø (: im'a{e) i nus'e ‡ nus'e{e, sed'e ‡ sed'e{e (Ranci). Taka e i vo mariovskiot i tikve{kite govori. Me|utoa, vo tie govori i vo lerinskiot ima tendencija da se generalizira nastavkata -{e od 2-3 l. i vo 1 l., taka {to -{e stanala op{ta nastavka vo edninata na imperfektot, sp. (jas, ti, toj / on) vik'a{e, nos'e{e, sed'e{e. Ovoj proces zna~itelno naprednal vo lerinskite sela na pravecot Kumani~evo (isto~no od Kostur) ‡ Patele ‡ êgan, vo severoisto~nite na pravecot Sveti Nikole ‡ Kumanovo ‡ Kratovo ‡ Kriva Palanka, kako i vo skopskocrnogorskiot nastavkata -{e se generalizirala napolno, sp. k'opa{e, s'e~e{e (Sudi} ‡ Sveti Nikole), v'ika{e, n'ose{e, b'ere{e (Zletovo, Kratovo), 'ima{e, br'oe{e (Kumanovo, Kriva Palanka), sak'a{e, jad'e{e (Gradsko ‡ Tikve{), mol'e{e, spi'e{e (Grade{nica ‡ Mariovo), vik'a{e, mel'e{e, ~in'e{e (êgan, Sakulevo, Zeleni~ ‡ Lerinsko). Vo skopskocrnogorskiot govor kaj postaroto pokolenie moàt da se sretnat i formi na -{em (v'ika{em, p'e~e{em), vo koi na zavr{etokot -{e se pridodala nastavkata od 1 l. na prezentot, i taka 1 l. na imperfektot pak se diferenciralo od 2-3 lice (v. karta br. 2). 6.2. Vo vrska so nastavkite za 2 i 3 l. edn. pokraj redukcijata na krajnoto -e vo nekoi ju`ni govori, sp. 'idi{i, pl'eti{i (Kulakija), v'ika{ƒ (Korni{or), n'osi{ƒ (Gumenxa ‡ Vodensko), gl'edƒ{i (Negovan ‡ Lagadinsko), pu~'iva{i (Suho), j'ad÷{÷ (Sekavec ‡ Sersko), 'imƒ{ƒ (Star~i{te ‡ Dramsko), treba da se istakne nastavkata -{i{ vo nestramskiot govor, koja pretstavuva kombinacija na -{e i -{ od prezentot, sp. v'ika{i{, p'ee{i{, n'osi{i{. 6.3. Vo 1 l. mn. na makedonskiot teren se razgrani~uvaat nastavkite -mo i -me. Prvata (-mo) dominira vo severnite govori na celiot pojas od [ar Planina pa do makedonsko-bugarskata jazi~na granica severoisto~no od Kriva Palanka. Ju`nata izoglosa na ovaa nastavka odi po pravecot Kriva Palanka ‡ Kneèvo ‡ Jami{te ‡ Strmo{ (vo Kratovsko) ‡ Sudi} ‡ Vrsakovo ‡ Bogoslovec (vo Ov~epolieto) ‡ Divqe ‡ Miladinovci ‡ Ku~kovo (vo Skopskata kotlina) ‡ êlopek ‡ Sedlarce (ju`no od Tetovo). Ju`no od spomenatava granica 1 l. mn. zavr{uva na -me. Vo ramkite na arealot so zavr{etokot -mo kompletnite nastavki se ja-vuvaat vo fonetskite sostavi: -smo (v'ikasmo, n'osesmo), -mo (v'ika:mo, n'ose:mo), -amo / -emo (v'ikaamo, n'oseemo), -amo (v'ikaamo, n'oseamo), -{emo (v'ika{emo, n'ose{emo), -vmo (v'ikavmo, n'osevmo). Geografski tie se ras-predeleni na sledniov na~in:

198

Nastavkata -smo (s e preneseno od aoristot) se javuva nasporedno so -mo na potesnoto kumanovsko podra~je i vo potkozja~kite sela na jug do Kriva Reka i na istok do Psa~a i Dlabo~ica vo oblasta Slavi{te. Ju`no od Kriva Reka prevladuva nastavkata -mo nasporedno so -amo / -emo. Procesot na oformuvaweto na vtorava nastavka odel po ovoj pat: v'ikahmo > v'ika:mo (so dolìna na tematskiot vokal kako kompenzacija za h) > v'ikaamo, odn. n'osehmo > n'ose:mo > n'oseemo, a vo nekoi lokalni govori i n'oseamo (so generalizirawe na -amo kako op{ta nastavka kaj site glagoli). Nastavkata -{emo, koja e dobiena so kombinacija na -{e i -mo, prevladuva vo Slavi{te i vo potkozja~kite sela do linijata Drenak ‡ Stracin ‡ Topalovi}. Nastavkata -vmo (v'ikavmo) ograni~ena e na tetovskoto govorno podra~je i ja kontinuira nastavkata -vme koja prevladuva ju`no od êlopek. Vo drugite makedonski dijalekti {to se nao|aat ju`no od linijata Tetovo ‡ Skopje ‡ [tip ‡ Ko~ani nastavkata za 1 l. mn. se javuva vo alomorfite: -hme (b'ehme, 'odehme, 'imahme), -vme (b'evme, s'akavme), -fme (b'efme), -vne i -fne (b'efme, b'efne), -jme / -jne (v'ikajme ‡ v'ikajne), -kme / -kne (b'ekme, 'imakme i 'imakne), -me (so udolùvawe na tematskiot vokal, sp. be:me, 'ima:me), -ame / -eme (v'ikaame, n'oseeme) ili samo -ame (v'ikaame, n'oseame), -{eme ('ima{eme, n'ose{eme). Najgolem areal zafa}aat nastavkite -hme i -vme (-vne) // -fme (-fne). Prvata (-hme) e so~uvana vo jugoisto~nite dijalekti; nejzinata zapadna izoglosa dopira pribli`no do linijata Ko~ani ‡ Radovi{ ‡ Gevgelija ‡ Voden. Osven toa taa se sre}ava u{te vo nekolku oazi vo Zapadna Makedonija ‡ vo mija~koto selo Smilevo vo Bitolsko (b'ehme, 'imahme), vo govorot na muslimanite vo tetovskite sela Urvi~ i Jelovjane, kako i vo govorot na Gora. Vo nekoi goranski sela se zabeleàni i imperfektnite formi so nastavkata -{ohme (vik'a{ohme, nos'e{ohme), koja pretstavuva kombinacija na nastavkite -{e za 2-3 l. edn. i aoristnata -oh + -hme. Nastavkata -vme, so alomorfite -fme i -vne, -fne, ograni~ena e na za-padnoto makedonsko nare~je. Nejzinata izoglosa se poklopuva so izoglosata na nastavkata -v (-f) vo 1 l. edn. so mali korekcii na bitolskoto i prespanskoto govorno podra~je. Na toj del taa odi ne{to poseverno ‡ na pravecot na selata Dobromir ‡ Bukovo (vo Bitolsko) ‡ German ‡ Laska (na prespanskiot del). Vo govorot na jugozapadnite prespanski sela na pravecot Arvati ‡ [trbovo ‡ Qubojno ‡ German i vo debarskoto selo Xepi{te kako nastavka se upotrebuva -mef (< -vme so metateza), sp. b'eremef, 'oramef, n'osemef. Vo brojni zapadni govori pokraj nastavkata -vme se sre}ava i -vne, kade {to e n vneseno analo{ki od li~nata zamenka nie (nie bevme > nie bevne, isto vo -fme > -fne: befme > befne; taka i vo sme > sne). Ova se potvrduva i so faktot {to vo govorite kade {to se upotrebuva zamenkata mie (mije) ‡ na pravecot Struga ‡ Debar ‡ Gostivar ‡ Tetovo ‡ Skopje se upotrebuvaat

199

samo formite so -vme i/ili -fme. Nastavkite -vne / -fne se upotrebuvaat, glavno, vo centralnite govori (ki~evskiot, pore~kiot, prilepskiot, bitolskiot, na vele{kata teritorija vo oblasta Azot) i vo Prespansko, sp. ~'ekafme (Klewe) : ~'ekafne (Lukovo) vo Drimkol, b'egavne ‡ vo prilep-skiot, v'ikafne ‡ vo ki~evskiot i pore~kiot, v'idovne ‡ vo vele{kiot govor zapadno od Neìlovo ‡ Martolci ‡ Smilovci (Reiter, 1964 : 289), 'imafne Qubani{ta (Ohridsko). Alomorfite -vme / -vne i -fme / -fne teritorijalno ne se mnogu izdi-ferencirani. Se zabeleùva deka vtorive se pofrekventni vo centralnite govori i vo Ohridsko. Nastavkite -jme / -jne i -kme / -kne, koi se dobieni so fonetska izmena na h > j, k, se ograni~eni na ve}e spomenatite punktovi: -jme vo kor~anskiot (im'ajme, nos'jäjme), vo nekolku meglenski sela (sp. v'ikijme, n'osijme vo Strupino, v'ikajne, n'osijne vo G. Poàrsko, Crne{evo, Korni{or) i vo razlo{ko-banskiot govor vo Pirinska Makedonija (gledajme, nosejme); -kme / -kne se konstatirani vo meglenskite sela Tresino, G. Rodevo, Cakoni, Lukovec, sp. k'opakme, n'osikme / n'osikne. Vo govorite kade {to se zagubila fonemata /h/ kako nastavka funkcionira -me so udolùvawe na tematskiot vokal (v'ika:me, n'ose:me), i/ili so pro{iruvawe -ame, -eme, po ras~lenuvaweto na dolgite vokali. Vtorive varijanti prevladuvaat vo govorite vo [tipsko, Ko~ansko i Radovi{ko, i vo nekoi punktovi vo Pijanec (gl'edaame, s'edeeme, n'oseeme), a nastavkata -me (so udolèn prethodniot vokal) vo tikve{ko-mariovskite i kostursko-lerinskite govori. Na bitolskoto podra~je formi so nastavkata -me se javuvaat s# do Topol~ani, Kukure~ani i Bukovo, negde nasporedno so formite so nastavkite -vme, -vne ili -fme, -fne (Vidoeski, 1985 : 32; v. karta br. 3). 6.4. Geografskata distribucija na nastavkite za 2 l. mn. se poklopuva so distribucijata na nastavkite za 1 l. mn. 6.5. Raznovidnostite na nastavkata za 3 l. mn. na imperfektot proizle-guvaat od procesite svrzani so kontinuacijata na nosovkata *† i na gubeweto na h. Na naj{iroko prostranstvo starata nastavka -hÓ se izmenila vo -ha. Vo ovoj fonetski oblik taa se zadràla vo jugoisto~nite govori (goce-del~evskiot, sersko-dramskite i lagadinskite) na zapad do linijata Goce Del~ev ‡ Valovi{te ‡ Solun, osven toa i vo gradskiot dojranski govor, sp. b'eha, 'imaha, s'edeha, ili b'ehƒ, 'imƒhƒ ‡ so reducirano [ƒ] vo govorite so silna redukcija (vo su{koviso~kiot i dramskite; Vidoeski, 1991 : 69). Zapadno od spomenatata linija poradi zagubata na /h/ vo intervokalna pozicija kako nastavka ostanal samo vokalot -a, sp. gl'edaa, n'osea, rab'otea.

200

Vo nekoi lokalni govori vo Polog, Pelagonija, Ohridsko, Prespansko i Lerinsko za da se izbegne omonimijata so 3 l. mn. na prezentot se javile hijatski glasovi /j, v/ koi vlegle vo sostav na nastavkata, sp. b'ea > b'eja, n'osea > n'oseja, posle i v'ikaja, 'imaja, 'oraja, br'ojaja, p'ijaja (Prespa), im'aja, pi'eja (Kajlarsko), v'ikijƒ, n'osijƒ (Strupino ‡ Meglensko), v'ikaja (Ohrid), kop'aja (Mariovo), 'imaja, v'ikaja (Tetovo). Po nefonetski pat e obrazuvana i nastavkata -hja vo govorot na raz-lo{koto selo Ele{nica, sp. gl'edahja (: gl'edahme, gl'edahte). Vo severnite govori na pravecot Skopje ‡ Kumanovo ‡ Kriva Palanka, kade {to vo intervokalna pozicija h se izmenilo vo v (sp. sn'ava, ~'ova, m'uva i dr.) se oformila po fonetski pat nastavkata -va, sp. 'imava, b'eva, s'edeva, rab'oteva. Vo kumanovskiot govor paralelno so nastavkata -va se upotrebuva i -sva, kade {to e s dobieno po analogija od 1 i 2 l. mn., sp. v'ikasva, b'esva, s'edesva (: s'edesmo, s'edeste). Vo severnite kumanovski sela {to neposredno grani~at so srpskite ju`nomoravski govori se sre}avaat imperfektni formi so nastavkata -vu, sp. rab'otevu, v'ikavu, b'evu. Vo tie govori nosovkata *† vo site pozicii e zameneta so /u/. Vo skopskocrnogorskiot govor vo 3 l. mn. na imperfektot se izvr{il poslo`en proces: *x† > -hu > -u- // -× (bilabijalno vo pozicija zad vokal), sp. *imax† > imahu > imau, i za da se odbegne omonimijata so prezentskata forma (ima×) imperfektnata osnova se pro{irila so nastavkata -{e : vika-{e-×, kopa{e×, nose{e× (Ku~evi{te). Istiot proces se izvr{il i vo severnite krivopalane~ki sela, no tamu *† se reflektiralo vo /a/, sp. v'ika{ea, n'ose{ea (: v'ika{emo, v'ika{ete). Vo govorot na Gora pokraj nastavkata a ('imaa, s'edea) se sre}avaat i formi vo 3 l. mn. so pro{irenata nastavka -{ua dobiena od -{oa (so redukcija na o > u), nastanata kako rezultat na kombinacija so aoristnata -oa : vik'a{oa > vik'a{ua. Vo male{evsko-pijane~kite govori (berovskiot, del~evskiot, blagoev-gradskiot, razlo{kiot) vo 3 l. mn. se generalizirala pro{irenata nastavka -a{e (< -a + -{e) za da se otkloni omonimijata so 3 l. mn. na prezentot, kade {to krajnoto -t se zagubilo kaj glagolite od a-grupa, sp. v'ika-a{e, n'ose-a{e, j'ade-a{e (: prez. v'ikaa). Vo zapadnite periferni govori na pravecot Gali~nik ‡ Debar ‡ Golo Brdo ‡ Drimkol ‡ Struga, vo kor~anskiot i vo kosturskite govori na istok do granicata so lerinskiot govor kako nastavka za 3 l. mn. na imperfektot se javuva -e, vo nekoi lokalni govori i so hijatsko j ‡ -je : 'imae ‡ 'imaje, b'ee ‡ b'eje ‡ vo debarskite govori, v'ika(j)e, s'ede(j)e ‡ vo kosturskiot kore{~anski govor, 'imee, zb'orvie, p'ie(j)e ‡ vo govorot na Kostenarijata i vo Nestram. Nastavkata -e, kako {to ve}e spomnavme pogore, pretstavuva kontinuant na staroto *-£ (v.t. 5.7.; v. karta br. 4).

201

Zagubata na /h/ vo nastavkite, kako {to pokaùva prethodnoto izlagawe, predizvikala zna~itelni promeni vo strukturata na imperfektnite formi. Vo nekoi dijalekti po zagubata na /h/ do{lo do zvukovo sovpa|awe na oddelni formi na imperfektot so soodvetnite prezentski formi, {to predizvikalo novi procesi za da se izbegne omonimijata. Ima govori kade {to se javile promeni vo nastavkite ‡ se formirale novi strukturi na nastavkite vo pooddelni lica po fonetski pat ili po analogija. Vo drugi mikrosistemi se izvr{ile promeni vo tematskiot vokal. Vtoriov na~in e osobeno izrazen vo jugozapadnite periferni govori na relacijata Voden ‡ Lerin ‡ Kostur ‡ Nestram. Vo govorot na meglenskoto selo Tu{in, kade {to e silno izrazena re-dukcijata, tokmu taa e iskoristena za diferencirawe. Vo 1 i 2 l. mn. na im-perfektot kaj glagolite od a-grupa tematskiot vokal -a-, bidej}i e vo neakcentirana pozicija, se reduciral napolno, dodeka vo soodvetnite prezentski formi toj se zadràl, sp. prez.: v'ik-a-me, v'ik-a-te : impf.: v'ik-mƒ, v'ik-tƒ, potoa tematskiot vokal se reduciral i vo edninskite formi (v'ik-{e), sp. celata paradigma, impf.: (jas) v'ik{e, (ti) v'ik{e, (on) v'ik{e, mn. v'ikmƒ, v'iktƒ, v'ikƒƒ : prez. v'ikƒm, v'ikƒ{, v'ikƒ, v'ikƒme, v'ikƒte, v'ikƒt. Ovoj model posle se prenesol i na glagolite od drugite grupi, sp. b'er{e, b'ermƒ, bertƒ, b'erƒƒ : b'era, b'eri{, b'ere, b'erime, b'erite, b'erƒt. Vo kosturskiot govor kaj glagolite od a-grupa e iskoristen modelot od glagolite od i-grupa; po modelot: n'ose, n'ose{e, n'oseme, n'osete, n'osee (: prez. n'osa, n'osi{, n'osi, n'osime, n'osite, n'ose), se povela i paradigmata na glagolite od a-grupa: 'ime, 'ima{e, 'ima{e, 'imeme, 'imete, 'imee (: prez. mn. 'imame, 'imate, 'ime) (Grat~e, Markoveni, Slimnica). Vo govorot na oblasta Kostenarija kako tematski vokal vo site lica i kaj site glagolski grupi se generaliziral -e-, sp. n'os-e-ø, n'os-e-{e, n'os-e-me, n'os-e-te, n'os-e-e; v'ik-e-ø, v'ik-e-{e, v'ik-e-{e, v'ik-e-me, v'ik-e-te, v'ik-e-e. Vo nestramskiot govor analogijata dejstvuvala vo dva pravci: vo mno-ìnata se generaliziral tematskiot vokal -e-, a vo 2 l. edn. po analogija na 2 l. edn. na prezentot starata imperfektna nastavka -{e se pro{irila so -{ (-{i{), sp.: v'ik-e-ø, v'ik-a-{i{, v'ik-a-{e, v'ik-e-me, v'ik-e-te, v'ik-e-e. Vo nekoi ju`ni kosturski sela, kade {to se pazi u{te -h vo 1 l. edn., kako tematski vokal vo mnoìnata kaj glagolite od a-grupa se javuva -i- (moèbi dobieno so redukcija od e!), sp.: v'ik-i-h, v'ik-a-{e, v'ik-a-{e, v'ik-i-me, v'ik-i-te, v'ik-i-e (Mangila). Vo isto~nite kosturski sela, pak, stariot tematski vokal ostanal neiz-menet, a morfolo{kata diferencijacija ja regulira akcentot, sp. impf.: im'a{e (1-3), im'ame, im'ate, im'ae : prez.: 'imam, 'ima{, 'ima, 'imame, 'imate, 'ime (Gorenci, Rupi{ta). Privedenive slu~ai se dovolni da se pokaè vo koja mera moè da vlijae fonetskiot faktor vrz strukturata na oddelni gramati~ki formi.

202

2.7. FORMITE NA GLAGOLSKIOT PRILOG

0. Glagolskiot prilog go kontinuira stariot participium praesentis activi. Vo sovremenite makedonski dijalekti toj se obrazuva so slednite nastavki i nivnite raznovidnosti:

– -(e, j)}e (-}em), – -(e, j)}i (-}im, -}in), – -(j)}u (-}um, -}un), – -(e){te (-{tem, -{ten), – -(e){~e (-{~em, -{~en), – -(e){ti (-{tim, -{tin), – -(e){~i (-{~im, -{~in) – -(e){tu (-{tum), – -{tec, – -{timica, – -{kom (-{kum), – -nik, – -ni~ki (-ni~kim, -ni~kum).

0.1. Pra{awata {to se postavuvaat vo vrska so ovoj glagolski oblik na

lingvogeografski plan na makedonskiot jazi~en areal se odnesuvaat: – na karakterot na osnovata, – na karakterot na tematskiot vokal, – na vrednostite mesto praslovenskata sekvenca *tj (stsl. -{t-)

sodr`ana vo tematskiot del, – na vidot na zavr{etokot, – kako i na stabilnosta na ovoj oblik vo oddelni dijalekti.

1. Na istoriski plan glagolskiot prilog ja kontinuira osnovata na za-

visnite pade`i na stariot participium praesentis activi od glagolite od i-osnova, od tipot ‘moliti’: mol-x{t- (< *mol-ętj-) > mol-e{t- (mol-e{~-, mol-e}-). Kon ovoj tip obrazuvawa po fonetski pat se priklu~ile i glagolite od je- / jo-grupa {to im zavr{uvala korenskata morfema na palatalna soglaska (l´, n´), sp. kol×{t- > kolÑ{t- > kole{t-. Sekvencata -x{t- > -e{t- posle se pro{irila i kaj drugite glagoli (ber-Ó{t- > ber-x{t- > ber-e{t-, ima×{t- > imaÑ{t- > imaje{t-). Taka po obrazecot mole{t- se obrazuvale po morfolo{ki pat i bere{t-, gledaje{t- (mesto o~ekuvanite gledaja{t-, bera{t-, spored razvojot na *† > a vo ovaa pozicija). Po ovoj na~in vo glagolskiot prilog kaj site glagoli se generalizirala nastavkata -(e){t- (so fonetskite raznovidnosti -e{~-, -e}-).

203

1.1. Procesot na morfolo{koto izedna~uvawe se prenesol i na tematskiot zavr{ok. Vo ju`nite makedonski dijalekti (vo Kostursko, Kajlarsko, Solunsko, Sersko, Dramsko) izedna~uvaweto se izvr{ilo spored osnovata na glagolite od e- i i-grupa, sp. pl''eti{t'³em (< pl'ete{t³em) : sk'aka{t³em vo su{koviso~kiot, hode{t'em : vika{t'em G. Brodi (Dramsko), n'ose{ti : k'opa{ti Kalendra (Sersko), nus'e}i, si~'e}i : vik'a}i Gradobor (Solunsko), si~'e}i : dav'a}i Gumenxa, jad'e}i, nus'e}i : vik'a}i Enixe, od'e}e, nos'e}e : rabot'a}e Mariovo, nos'e{ten : vik'a{ten Zeleni~ (Lerinsko), ud'e{tem : dav'a{tem Kajlar, mal~'e{~em, spi'e{~em : vik'a{~em na seto kostursko-kor~ansko podra~je.

1.2. Na drugata teritorija do{lo do pro{iruvawe na tematskiot del na prilogot po analogija na glagolite od a-grupa, taka {to kako nastavka se generalizirala sekvencata -e{t- (-e{~-, -e}-), sp. ber'e-e{t-i, nos'e-e{t-i : vik'a-e{t-i vo debarskite i vo del od stru{kiot govor, le`'ee{~em, ni`'ee{~em : igr'ae{~em (> igr'ee{~em) vo ohridskiot, sed'ee}e, pe'e}e : im'ae}e, kop'ae}e vo kratovskiot, krivopalane~kiot, kumanovsko-ov~epolskiot i vo skopskiot, kle~'ee}i, od'ee}i, ber'ee}i : t…~'ae}i, igr'ae}i vo male{evsko-pijane~kite, ko~anskiot, vele{kiot, malorekanskiot. 1.3. Vo nekoi lokalni govori vo Male{evsko (Berovsko, Del~evsko) i Pijane~ko (Blagoevgradsko) se generaliziral eden zavr{ok na osnovata kaj site glagoli, i toa -e- vo berovskiot i del~evskiot, sp. ber'e-e}i, nos'e-e}i : vik'e-e}i, igr'e-e}i, dav'e-e}i Rusinovo (Berovsko), gled'e-e}i, kop'e-e}i, im'e-e}i Del~evo, i -a- vo blagoevgradskiot, sp. ber'a-e}i, nos'a-e}i, od'a-e}i Le{ko (Blagoevgrad). Vo nekoi lokalni govori vo Ko~ansko odnosniov analo{ki proces se izvr{il samo kaj glagolite {to im zavr{uva op{tiot del na vokal (tip pie, pee, poe, ~ue), sp. poj'ae}i, sej'ae}i, {ij'ae}i : kop'ae}i, no: jad'ee}i, od'ee}i. Ovde se javila potreba za otklonuvawe na mo`nite sekvenci od po tri vokali (se'ee}i > se'ae}i > sej'ae}i). Ne{to e poslo`en procesot kaj ovoj tip glagoli vo dolnovardarskite govori, me|u drugoto, i poradi redukcijata na neakcentiranite vokali, a i poradi aktuelnite asimilacii i kontrakcii vo razni vidovi vokalni sekvenci. Vo dojranskiot i vo kuku{kiot govor zabele`ani se vakvi primeri: tkƒj'aj}i, sƒj'aj}i, pij'a}i : im'aj}i, no nus'ej}i Dojran (Peev, 1979 : 91), si'aj}i, smij'a}i Kuku{, Gumenxa. 1.4. Vo brojni govori, vo ~ii sistemi se izbegnuvaat sekvenci so preden vokal na morfemska granica, sekvencata -ee- se kontraktirala vo [-e:]: nos'ee}i > nos'e:}i, se~'ee}i > se~'e:}i. Po ovoj model se dobila i formata kaj glagolite od a-grupa so prethodna asimilacija na -ae- > -ee-, sp. vik'ae}i

204

> vik'ee}i > vik'e:}i; sp. vo ohridskiot govor: vik'ee{~em / vik'e:{~em, igr'e:{~em, nos'e:{~em, ber'e:{~em. 1.5. Na eden po{irok areal vo zapadna Makedonija (Polog, Pelagonija) i vo povardarskite govori na pravecot [tip ‡ Strumica ‡ Dojran ‡ Kuku{ vokalot /e/ vo sekvencata -ae- vo glagolskiot prilog se desilabiziral vo [¹] i na toj na~in se dobila sekvencata -a¹- : vik'ae}i > vik'a¹}i, poto~no vik'a:¹}i, pa posle i ber'e:¹}i, nos'e:¹}i – vo polo{kite, ki~evskiot so govorot na Debarca, govorite vo Pelagonija (prilepskiot, bitolskiot), prespanskiot i vo site privardarski govori. Mo`ebi ovoj proces bil podzasilen i od mekosta na /}/, kako {to pretpolaga Seli{~ev (1929 : 368). 2. Glagolskiot prilog dava kontinuirani areali i vo vrska so kontinu-antot na grupata *tj (stsl. {t). Na makedonskiot teren deneska mesto *tj nao|ame tri vrednosti: /{t/, /{~/ i /}/. 2.1. Prvite dva ja kontinuirat stsl. grupa {t i se rasporedeni na eden tesen pojas na makedonsko-albanskoto pograni~je na zapad i na jug na grani~niot pojas me|u makedonskata i gr~kata jazi~na teritorija, sp. dav'ae{~i, igr'ae{~i, sed'ee{~i @irovnica (Debarsko), spi'e{~em Steblevo (Golo Brdo), igr'e:{~em, nos'e:{~em Ohrid, farl'jä{~em Bobo{tica (Kor~a), dav'a{~em, vik'a{~em, nos'e{~em, sed'e{~em Kostur; beg'ae{ti, misl'ee{ti Debar, vik'ae{tin G. Papradnik (@upa), met'ee{ti, igr'ae{ti Drimkol, nos'e:{ti Rado`da (Struga), vik'a{tin, nos'e{ten Zeleni~ (Lerinsko), pl''eti{t'³em Suho (Solunsko), n'os÷{ti, h«d÷{t'em, «d÷{k'om (Sersko, Dramsko), vik'a{ticƒ, «d'e{ticƒ Grmen (Gocedel~evsko), vikƒ{k'om, n«se{k'om Ele{nica (Razlo{ko), vika{tec (Razlog) (na kartata arealite 2, 3). 2.2. Na seta druga teritorija na makedonskiot jazi~en areal, severno od linijata Prespa ‡ Lerin ‡ Solun ‡ Valovi{te mesto *tj ima refleks /}/ so razni nijansi na palatalnost: vik'a}i, vik'ae}i, vik'aj}i, vik'a}im, vik'a}e i dr. (na kartata arealot 1). 3. Sprema zavr{niot vokal se izdeluvaat tri osnovni morfemi na gla-golskiot prilog: a) -}e // -{te (so fonetskite i morfolo{kite varijanti: -e}e, -j}e, -}em, -e{te, -e{~e i so partikulite -m, -n, -c),

b) -}i // -{ti (-e}i, -j}i, -e{ti, -e{~i + -m, -n, -ca), v) -}u (-}um) // -{tum. 3.1. Nastavkata -}e // -{te vo site fonetski i morfolo{ki varijanti

na istoriski plan ja kontinuira starata akuzativna forma vo sreden rod ednina (stsl. molx{te, nesÓ{te), koja, spored Seli{~ev, u{te od XI vek

205

po~nala da se upotrebuva i so ~isto prilo{ko zna~ewe (1929 : 371). Blaè Koneski, pak, ja smeta za kontinuant na mnoìnskata forma od ma{ki rod (Koneski, 1981 : 183). Vo fonetskiot oblik -}e (-e}e, -j}e) glagolskiot prilog se javuva, glavno, vo severniot del od makedonskiot jazi~en areal na pravecot Kriva Palanka ‡ Kratovo ‡ Kumanovo ‡ Sveti Nikole ‡ Skopje ‡ Pore~e. Ju`nata izoglosa dopira pribli`no do linijata Zletovo ‡ Sudi} (na kratovsko-ov~epolskiot del) ‡ Divqe ‡ Katlanovo ‡ Rakotinci ‡ Nova Breznica (vo skopskata oblast) i na pore~koto podra~je do Makedonski Brod. Osven toa, taa e konstatirana vo nekoi punktovi vo Mariovo i vo Tikve{ijata po dolinata na Crna Reka. Sp.: vik'ae}e, jad'ee}e, nos'ee}e Krkqa (Kriva Palanka), or'ae}e, sp'ae}e, sed'ee}e Lesnovo (Kratovo), vr{'ee}e, se~'ee}e Cre{evo, Ku~kovo, gled'a:}e, spi'e:}e, tka'e:}e, sto'e:}e, plet'e:}e, mes'e:}e (Pore~e), vik'a}e, jad'e}e Vitoli{te (Koneska, 1951 : 28), rabot'a}e, pe'e}e Podles (Tikve{). Obrazuvawata so -}em (}e + m) se dosta retki; zabeleàni se vo nekoi pore~ki sela, sp. od'e:}em se prepnaf na eden kamen; mi`'e:}em moà da sleza Zve~an, i vo grani~nata zona so obrazuvawata na -{tem / -{~em, sp. znaj'aj}em – vo resenskiot govor (SeliÈev, 1929 : 371). Varijantata -{te // -{~e (-e{te, -e{~e) naj~esto se javuva pro{irena so -m, -n, -c vo alomorfite -(e){tem, -(e){ten, -{tec, odn. -(e){~em, -(e){~en. Obrazuvawata na -(e){~em dominiraat, glavno, vo ju`nite i vo nekoi jugozapadni periferni govori, sp. dav'ae{~em / dav'e:{~em, sed'e:{~em vo gradskiot ohridski govor, gradjä{~em, farljä{~em vo Bobo{tica (Mazon, 1936 : 94), igr'a{~em, tar~'a{~em Nestram (Vidoeski, 1989 : 66), gred'e{~em Tioli{ta (Kostur), dav'a{tem, id'e{tem Tremno (Kajlar), pl''eti{t''em, pu~'iva{t''em, sk'aka{t''em Suho (Golomb, 1960/61 : 176), vikƒ{t'em, h«d÷{t'em G. Brodi, Dramsko (Ivanov, 1977 : k. 30). Formata -{ten e zabeleàna vo lerinskiot govor, sp. vik'a{ten, n«s'e{ten, tka'e{ten Zeleni~, a -{tec vo razlo{kiot: vika{tec. Nastavkata -{tem / -{~em, poradi sovpa|aweto so nekoi pade`ni formi na participium praesentis activi vo stariot jazik, nekoi ja smetaat kako direkten kontinuant na tie formi – na dativ mnoìna (stsl. nesÓ{tem}, molx{tem}) (spored S. Mladenov, 1979 : 296), odn. na instrumentalot ednina ma{ki rod spored Z. Golomb (1960/61 : 176-177). Formite so -n i -c (vika{ten, vika{tec) ja potvrduvaat pretpostavkata na Seli{~ev deka "okon~anie -{~em predstavlÔet sobo¥ so~etanie morfologi~eskih prinadle`nosteŸ dvuh raznìh obrazovaniŸ. -{~e ‡ Ìto okon~anie pri~astnoŸ formì vinit. edn. sred. roda... -m prisaedinilosÝ pozdnee. Ono bìlo vìzvano vozdeŸstviem nare~iŸ na -om" (Seliçev, 1923 : 372). Podolu }e vidime deka -m se javuva i kaj nastavkata -}i (-}im) (na kartata arealot 5).

206

3.2. Na zna~itelno {irok areal glagolskiot prilog se javuva so nastavkata -}i / -{ti vo site pogore privedeni varijanti. Obrazuvawata na -}i (-e}i, -j}i, -}im) prevladuvaat vo centralnata zona na makedonskata teritorija ju`no od linijata Zletovo ‡ Sveti Nikole ‡ Katlanovo pa s# do Solun, Lerin, so isklu~ok na onie punktovi vo Mariovo i Tikve{, {to gi spomnavme pogore. Vo zapadniot del na Makedonija nastavkata -}i (-j}i) prevladuva vo polo{kite, prilepsko-bitolskite i vo ki~evsko-ohridskite (bez gradskiot ohridski) govori. Na toj areal vo oddelni punktovi moàt da se sretnat i obrazuvawa so nastavkite -}im i -}in,

– sp. bir'ej}im, vik'aj}im, sid'ej}im êgan (Lerinsko), si~'ej}im Meglen, jad'e}im Staravina (Mariovo), t…~'aj}im Prilep (Koneski, 1949 : 291), – im'a}in, jad'e}in, sid'e}in Meglen, vik'aj}in, nus'ej}in, si~'ej}in Mutu-lovo, im'aj}in si r»b'ota dr'uga b'»rka{, sƒ~'ej}in s» udr'ih, t»r~'aj}in s» supn'ah Kuku{ko (Peev, 1987 : 263). Na zapadnata periferija od s. @irovnica (vo izvori{niot del na Radika) preku Debar do Struga se upotrebuvaat participski formi so nastavkata -{ti (-{~i) / -e{ti (-e{~i), sp. kop'ae{~i, se~'ee{~i @irovnica, dav'ae{ti, met'ee{ti Rostu{e, Debar, vik'ae{ti / vik'ee{ti, nos'ee{ti Vev~ani, Rado`da, jad'ee{~i, slu{'ee{~i Struga. Na ju`nata periferija formi na -{ti (-{~i) se konstatirani vo nekoi punktovi vo Lerinsko, Vodensko, Sersko i Dramsko, naj~esto pro{ireni so -m, -n, -mica, -ica, sp.

– jad'e{tim, od'e{tim Patele (Lerinsko), beg'a{~im, vik'a{~im Voden (DumevÍ, 1943 : 63), – vik'a{tica, od'e{tica, t»r~'e{tica Grmen (Gocedel~evsko), – vikƒ{~'imica Lukovec (Meglen), big'a{~imica, v»rt'e{~imica Voden (DumevÍ, 1943 : 63). Formi na -(e){tin se zabeleàni i vo nekoi punktovi vo Debarsko, sp. vika{tin, nose{tin – vo govorot na muslimanite vo s. G. Papradnik (na kartata arealot 4). Kaj ovoj tip obrazuvawa nejasno e potekloto na -i vo nastavkata (-}i, -{ti, -{~i). Seli{~ev ja otfrla mo`nosta -i da e preneseno od starata nominativna forma za ènski rod (stsl. nesÓ{ti). "VidetÝ v Ìtom -i okon~anie form imenit. edn. `.r. net osnovaniŸ" (Seliçev, 1929 : 372). Toj pretpolaga deka -i tuka moèlo da se javi pod vlijanie na prilozite na -ski, -~ki, -{ki od tipot k…vni~ki, me{e~ki i dr. sli~ni. 3.3. Na eden relativno tesen pojas vo Pelagonija na pravecot Prilep ‡ Bitola ‡ Resen nasporedno so prilo{kite obrazuvawa na -}i se sre}avaat i formi so zavr{okot -u i -um, t.e. -}u, -}um sp. baraj}um Prilep (Koneski, 1949 : 291), vik'a}um, `nij'a}um, kaù'a}um Krapa, Debre{te (Prilepsko, Vidoeski 1950 : 49), nosej}um, Vran~e, zna'ej}um, bid'ej}um Krivoga{tani, nosej}um, t…~aj}u / t…~aj}um Topol~ani, vik'aj}um, pla~'ej}um Prespa.

207

Sporadi~no moàt da se ~ujat vakvi formi i vo nekoi severni pore~ki sela, sp. kopa}u, od'e}u Raste{ (Vidoeski, 1950 : 49), i vo jugoisto~na Makedonija vo Dramsko, sp. kl÷~÷{t'um, m»l~÷{t'um Plevna (na kartata arealot 6). Nastavkata -um ovde e prenesena od prilozite od tipot molkum, me{e~kum, leè~kum i pod vlijanie na ju`nite govori, kade {to se upotrebuvaat prilo{ki obrazuvawa na -ni~kum od tipot vikani~kum (v. ponatamu). 4. Klasi~niot participium praesentis activi najdosledno se ~uva vo severnite i vo sredi{nite makedonski dijalekti. Vo ju`nite govori na pravecot Prespansko Ezero ‡ Kor~a ‡ Kostur ‡ Lerin ‡ Voden ‡ Kuku{ ‡ Serez ‡ Drama ‡ Goce Del~ev toj se javuva poretko, nasporedno so drugi prilo{ki formacii, a vo nekoi lokalni govori na toj del duri i ne se sre}ava, kako na primer, vo nekoi punktovi vo Prespa, a vo Lerinsko na pravecot na selata Armensko ‡ Asanovo, vo severozapadnite kosturski sela (Kosinec, Breznica i dr.), vo Kostenarijata, potoa vo ju`niot del na bitolskoto podra~je na linijata Dihovo ‡ Dobromir ‡ Sko~ivir ‡ @ivojno, kako i vo nekoi govori po dolinata na Struma na sersko-valovi{koto podra~je (sp. Ivanov, 1977 : K. 30) i vo gocedel~evskiot govor. A. Mazon vo svojata studija za lerinsko-kosturskite govori glagolskiot prilog voop{to ne go spomenuva (Mazon, 1923). Isto taka i Hrun vo mono-grafijata za govorot na s. Dihovo glagolskiot prilog kako posebna morfolo{ka forma ne go razgleduva (Groen, 1977). K. Mir~ev vo nevrokopskiot (gocedel~evskiot) govor konstatira samo ostatok od stariot participium praesentis activi vo leksemata pare{t (Mir~evÍ, 1936). Sli~na pojava poznavaat i aromanskite govori na toj areal, pa moè da se pretpoloì deka od niv do{ol i impulsot za gubeweto na glagolskiot prilog (Atanasov, 1990, 2.22.3; Thumb, 1974 : 236). Vo pove}e govori kade {to se zagubil glagolskiot prilog ili se nao|a vo faza na gubewe se javile novi prilo{ki obrazuvawa od nova glagolska osnova. 4.1. Vo kostursko-lerinskoto i prespanskoto govorno podra~je nasporedno so formite na -{~em (vika{~em) se upotrebuvaat i prilo{ki formi so suf. -ni~ki / -ni~kim ili -ni~kum, a vo dolnovardarskite govori i formi so sufiksot -nik, sp. baran'i~k'im, jeden'i~k'im, pla~en'i~k'im i jeden'i~kum, pijen'i~kum, pokraj berjä{~em, pla~jä{~em vo Bobo{tica (Mazon, 1936 : 94), vle~en'i~kim, seden'i~kim pokraj pla~'e{~em, sed'e{~em vo Nestram (Vidoeski, 1989 : 68), jaden'i~kum i jad'e{~em Ezerec, vikajn~kum, nosejn~kum Leska, jadeni~kum, odeni~kum, vikani~kum Lak, [ulin (Prespa), beren'i~kum, nosen'i~kum Bap~or, s'edeni~kum, s'e~eni~kum G. Kotori, grabani~ki, meteni~ki, t…~ani~ku pokraj

208

miè{tim, ode{tim Vo{tareni (Lerinsko), vikan'i~kum, kapan'i~kum Tresino (Voden) (na kartata arealite 7, 8). 4.2. Obrazuvawata so -nik po~esto se sre}avaat vo vodensko-meglenskoto i gevgelisko-kuku{koto podra~je nasporedno so prilogot na -j}i, sp. t»r~ƒn'ik, plƒ~in'ik Cakoni, G. Poàrsko (Meglen), b÷gƒn'ik, t»r~ƒn'ik Voden (DumevÍ, 1943 : 63), t»r~an'ik dujd'e Gevgelija (D. IvanovÍ, 1932 : 93), vƒrkƒn'ik, litkƒn'ik, t»r~ƒn'ik Kuku{ko (Peev, 1987 : 263) (na kartata arealot 10). Site ovie formi se obrazuvani od osnovata na glagolskata pridavka od nesvr{eni glagoli (vika-n-i~ki, -i~kim, -i~kum, -ik). Prilo{kite formi na -nik (vikan'ik) moèle da nastanat sprema zboroobrazuva~kiot model na imenkite na -ik od tipot ma~enik. Tie potoa posluìle kako derivaciona baza za prilo{kite formacii na -ni~kim / -ni~kum so naslon na obrazuvawata od tipot leè~ki, stoe~ki, odn. leè~kim plus formite na -um od tipot vikum, molkum, ni~kum, silum ili blizum, polekum (Mazon – Vaillant, 1938 : 93). Novite zboroobrazuva~ki formacii, koi se javile kako zamena na kla-si~niot glagolski prilog, pove}e se dobliìle funkcionalno do prilozite. Vo sli~na funkcija se javuvaat i imenkite od tipot vikanica, t…~anica (otide t…~anica) i na -ana kako t…~ana, m»l~'enata Leska (Prespansko), potoa obrazuvawata kako beganka (fana beg'ankata) G. Kotori (Lerinsko), mol~'ejn~uk (< mol~eni~uk) vo govorot na muslimanite vo @upa (Debarsko). 4.3. Vo jugoisto~nite govori (Solunsko, Sersko, Dramsko, Gocedel~evsko, Razlo{ko) prevladuvaat participski formi so sufiksot -kom (-kum vo neakcentirana pozicija), koj se dodava na osnovata na stariot glagolski prilog, sp. krƒd÷{k'om 'ide Kuku{ (Peev, 1989 : 263), s'ƒd'a{kum, trƒ~''a{kum Suho (Golomb, 1960 : 176-177), «de{k'om Sekavec (Sersko), t»r~i{k'om Plevna (Dramsko, Ivanov, 1977 : K. 30), vika{k'om, nuse{k'om, pee{k'om, sede{k'om Ele{nica (Razlo{ko) (na kartata arealot 9). Od istata osnova se izvedeni i obrazuvawata so sloèniot sufiks -({~im-ica) od tipot big'a{~imica, v»rt'e{~imica vo vodenskiot i meglenskiot (DumevÍ, 1943 : 63), vik'a{~imica sƒ zƒgrƒd'ih Meglen, kako i onie so suf. -({t)ica : vik'a{tica, «d'e{tica, t»r~'e{tica Grmen (Gocedel~evsko). Vo govorite kade {to se zagubil glagolskiot prilog ili se nao|a vo proces na gubewe, negovata funkcija ja prezele nekoi sintaksi~ki izrazi – na primer, so glagolska imenka, sp. mi se sma~i od odewe, dojde so pla~ewe (m. odej}i, pla~ej}i) Dobromir (Bitolsko, Vidoeski, 1985 : 40), otide deteto t…~anica, ili so celi re~enici: Kako {to ode{e padna (= odej}i padna).

209

3. LINGVISTI^KA GEOGRAFIJA

3.1. Metodi vo prou~uvaweto na makedonskite dijalekti

Prou~uvaweto na dijalektite se izveduva so pomo{ na pove}e metodi. Dokolku izvorite na dijalektniot materijal se vo pi{ana forma toga{ naj~esto podleàt na ekscerpcija. Dokolku prou~uvaweto na dijalektite se izveduva preku direkten kontakt so govoritelite na prou~uvaniot dijalekt, naj~esto se primenuva metodot na anketirawe. Toj naj~esto se izveduva so pomo{ na odnapred podgotveni dijalektni pra{alnici. Potoa materijalot sobran vo pra{alnicite podleì na interpretacija. Toa zna~i deka materijalot moè da se obrabotuva za da se opi{e odreden govor / grupa govori, ili odredena dijalektna karakte-ristika. Materijalot sobran vo pra{alnicite moè se interpretira i so pomo{ na dijalektni karti koi na sintetiziran na~in pokaùvaat odredeni dijalektni karakteristiki na site jazi~ni ramni{ta. Na primer, Makedonskiot dijalekten atlas sodrì preku 300 punkta koi pretstavuvaat naseleni mesta na celata teritorija na Makedonija. Za sekoj od tie punktovi e sobran materijal spored ist pra{alnik, taka {to za sekoe pra{awe se dobivaat nad 300 odgovori koi potoa so poseben sistem na znaci se prenesuvaat na dijalektnata karta.

213

Eden od najzna~ajnite dijalektni proekti za makedonskata i za slovenskata dijalektologija e Op{toslovenskiot lingvisti~ki atlas (OLA) koj se raboti pove}e od 25 godini i ~ij dolgogodi{en rakovoditel be{e akademik Bo`idar Vidoeski. Dosega se izlezeni pove}e tomovi na Atlasot od oblasta na fonetikata i leksikata. Optoslovenskiot lingvisti~ki atlas opfa}a preku 800 punkta na seta slovenska teritorija, a negoviot pra{alnik sodr`i pove}e od 3500 pra{awa. Makedonskite dijalekti vo ramkite na ovoj atlas se opfateni so 24 punkta na celata makedonska jazi~na teritorija.

Primer od pra{alnikot na OLA:

214

Primer na karta na Op{toslovenskiot lingvisti~ki atlas (OLA):

215

3.2. Pregled na problemi za pra{alnikot na Makedonskiot dija-lekten atlas

- izvadok 1-

1. S a m o g l a s k i 1.1. /i/ 1.1.1. nadvor od akcent pred ~lenskata morfema: drugarite (drugarte), ènite, nedelite, planinite, selanite, siromasite, stranite; drugite, mladite, starite i dr; 1.1.2. zad druga samoglaska (i, ¹ ili j): snai (ili sna¹, snaj), sai, laica (laìca), dvajca; moi (ili mo¹, moj), moite (ili mojte), tvoite, broi{, stoi{, troica; koùi (ili koù¹, koùj), mui (muvi), perdui (perduvi), sui (suvi); 1.1.3. pred /a/: rakia (rak¹a ili rakija), sudija, familija; pokrija, smesija;

1.1.4. zad soglaskite ~, `, { pod akcent i nadvor od akcent (i, ü, u, e, a): ~ivija (ili ~üvija, ~uvija), ~ivlik, ~iv~ija, ~ivutin, ~ibuk; ìv (ili `üf, ùf), ìvot, ìvina; {irok, {irit; 1.1.5. kako glasat leksemite: brigada (bregada), vizita, kapital, lisica, mirisa, miris, }ilim, maslinka, slezinka, tiganica. 1.2. /i/<*u (i ili ‚): bik, bil, bistar, vime, visok, gine, diwa, ita, itar, jazik, kitka, kisel, kiti, kiska, kiva, kobila, kopito, korito, mil (*myl¼), mi{, mislam, motika, riba, pastir, pita (*pytaet¼), plitko, sekira, sin, sirewe, sit, sipa, striko. 1.3. /e/ 1.3.1. pod akcent (e, ÷, ¿): eden, e`, ezero, elen, esen, bere, vesel, ve~er, daleku, devet, èga, èna, èlad, èlezo, zelen, zelje, zemja, klen, kremen, leì, leme{, med, me|a, me|u, me~ka, nebo, nevesta, nedela, pepel, pere, pero, pe~e, rebro, re{eto, sedlo, sedum, selo, sestra, tele, tetka, te~e, crven, ~elo, ~e{a, ~e{el, {est, {eta; 1.3.2. neakcentirano e (e, «, i, ‚): 1.3.2.1. pred i zad akcentiran slog: vreteno, vremeto, erebica, esnaf, jadeweto, elen, nevesta, nedela, pedeset, pelin, pelena, re{eto; prezede, prenese, presko~i, predade, pretr~a, preseli, ne moàm, ne odam, ne sakam; me vika, te nosi; devojka, svekrva; 1.3.2.2. vo zavr{ocite -el, -tel, -en, -er, -ec: kisel, orel, pepel, petel; roditel, u~itel; eden, esen, kamen, prsten, kremen, koren, ramen, remen; ve~er, dever, gaber, gu{ter; venec, konec, svetec, tanec;

216

1.3.2.3. pred ~lenskata morfema: deteto (det«to, detto), imeto, magareto, moreto, pileto, poleto, semeto, {i{eto; grozjeto, lozjeto i dr; 1.3.2.4. na apsolutniot kraj na zborot: dete, ime, jajce, more, pole, sonce, srce; grozje, lozje, zdravje, kolje; kamewe, korewe, sirewe; vee, pee, se smee; vikame - vikate, imame, nosime, sme, ste; nosete, sedete; 1.3.3. zad soglaskite ~, x, { (e, o, u, a): ~emu (ili ~umu, ~omu), ~ep, ~epur, ~elopek, ~ekor, ~epka, ~ember, ~evre, ~er~eve, penxere (penxura), xep, xebovi (xop, xobot, xobovi), {eboj, {erbet, {epoti; 1.3.4. kako glasat leksemite: u{te (o{te, e{te, i{te), odvaj (edvaj, edvam), doprva (toprva, teprva); gazer (gazar, gazor, gaz»r), zejtin, izme}ar, kladenec, paterica, senokos, tenxere, {tavej ({tavaj). 1.4. /e/<*£ (e, en, em, ä, a, jä, jo, i, in, im) 1.4.1. jastreb - jastrebi, jarebica; bratu~ed - bratu~edi, gleda, pogleduva, greda, gredel, gredi, govedar, govedo, devedeset, koledar, kolede, ledina, ogledalo, peda, pedeset, prede, red - redovi, redi, nered, vret, pre|a (pre`da); devet, deset, zet, zeme, kletva, kle~i, le}a (le{ta), mek, meso, mesec, pamet, peta, petica, petok, svet, svetec, spomne, teòk, trese, treska; dete - deteto, `drebe, prase, tele, vime, ime, pleme, seme, jagne; me, te, se; 1.4.2. zad j: jazik (jozik, j»zik, jäzik, ezik, izik, inzik), jagula, jadro, janya, jatrva, jatro, ja~i, ja~men, ja~mi{te, zajak, pajak, paja~ina (pajaìna); 1.4.3. zad ~, `, { (e, ä, »): ~edo, ~es, ~esto, ~ebrica; ètva, ètvar; {epa, {eta; 1.4.4. sekundarno *£ vo petel : pentel. 1.5. /e/<*½ 1.5.1. pod akcent i vo neakcentirana pozicija (e, ÷, ä, a, ‘a): bega, begale, bel, beliot, belil, beleg, belezi, bes, besen - besno, bled -o, brest, vedro, vek, venec, vera - verata, veruva, vetar, gnezdo, golem -o, grev, grevota, gre{i, zgre{ivme, devojka, dedo, del, deli, delo, dete - deteto, deca, èlezo, zrel, yver, yvezda, leb - lebot, lebovi, levo, lepi, zalepi, leto, mev, med, mera, meri - meril, mesto, me{e, mleko, mreà, nevesta, nedela, nem, orev, pena, pesok, petel, pe{, presen - presno, reka, ren, re~, svet, sekira, sekoj, seme - semiwa, seni, senka, seno, se~e - sekle, slep, sneg, sreda, srede, strea, telo, tera, tera{e, tesen - tesno, testo, ~ovek; crevo, crep, crepna, cre{na; bev, be{e, bevme, bevte, mole{e, nose{e; nosete, sedete (zap. na~in); noze, race; gore, zime, nigde, ovde, utre; jade, jadev, jal - jale, jadewe; 1.5.2. zad soglaskata c (e, ä, a, ‘a): cev (cav, c’av), cevka, cel, cela, celina, cedi, procedi, preceduva, cedilo, celuva, celuvka, cena, ceni, cep, cepenica, procepi, procep, cepec, ceri{, ce|; 1.5.3. sekundarno *½: vo sekoj. 1.6. /e/<*‰

217

1.6.1. vo osnovata (e, », a): ble{ti, den, dewe, deneska, vezden, veligden, lek, lesen, lesnotija, poleka, len, leneno, pekol, penu{ka, pen, pes, sega, sega{en, temen, temnica, se stemni, ~est, {epne, {epot, {ev; steblo, steklo, te{ta, test, ~ete; 1.6.2. vo sufiksite: (-el) vitel, orel, petel, svrdel; (-em) jarem; (-en) oven, osten, raèn; besen, bolen, gladen, èden, lesen; (-ec) ìvec, zdravec, palec, starec; 1.6.3.kako glasat leksemite: oves, ocet; 1.6.4. namesto starata grupa *cv‰ (cu, c»v): cut, cuti (c»fti, cvati); 1.6.5. namesto starata grupa *sv‰ (su, s»v, s»m): osuna, }e osune (ili s‚mna, os‚mna); 1.6.6. namesto starata grupa *•v‰ (yvo-, yu-): yvoni (yuni), yvon (zunot); 1.6.7. vo slednive leksemi: yit (y‚t, yist), yida (y‚da, yizda), opinok (op‚n‚k, opinci, op‚nci); daska (d‚ska), staklo - steklo (ili poinaku), ~itanik, ~itanica, se ~ita (vo zna~ewe saka), pe{ka (=ovka), trestiga, ~abar (~abur, ~ebur). 1.7. /a/ 1.7.1. pod akcent (a, ƒ ili »): 1.7.1.1. vo po~eten slog: baba, barda~e, davame, jabolko; 1.7.1.2. vo druga pozicija: aramija (ar»mija), axamija, kapavica, kapali{te, karanica, kijavica, kukavica, krastavica, magarica, padavica, rakavica, metali{te, padali{te, sedali{te, dvanaeset, petnaeset; du{manite, klepaloto, livadata, magareto, odaj~eto, oblacite, konacite; nama~kano, potkvaseno, naraneto, ukradeno, upla{eno; naka~ime, naranime, navadime, porasnete, napadnale; ova-vreme, ona-kniga, golema-vrata, sveta-voda, leva-raka, desna-noga, mala-reka, gorna-ku}a i dr.; 1.7.2. nadvor od akcent: 1.7.2.1. pred i zad akcentiran slog: bradavica, bradavi~ka, bojaxija, valavica, valavi~ar, gra|anec, gradi{tata, karanica, kapavica, krastavica, kalapewe, ladovina, lastovica, kamenlivo, magarica, magare, naranime, padavica, rakija, rabotime, sramota i dr.; 1.7.2.2. pred ~lenskata morfema (a, ƒ, » ili ø ): ve~erata (ili ve~er’ta), vratata, du{ata, ènata, masata, silata, kobilata, ko{ulata, nedelata, topolata, ladovinata, sramotata, rabotata, lisicata, lubenicata, majata, odajata, svadbata, me~kata i dr.; 1.7.2.3.na apsolutniot kraj na zborot: vrata, sestra, ~a{a, ko~ina, panica; dobra, zelena, {iroka; moja, na{a; videla, do{la, zela; 1.7.2.4. vo slednive ~lenuvani leksemi: koàta (ili koa`ta, koj`ta), ruàta; bozata (ili boazta), kozata, lozata, solzata i dr.;

218

1.7.3. vo sosedstvo so soglaskata j (a, ä, e): jagne (ili jägne, egne), jabana, jabanxija, jagoda, jaglika, jagurina, jajce, jajciwa, jalovica, japija, jariwa, jarem, jarec, jasen, jas, jaska, jasja, jasna, jastak, jatagan; pijan, prijatel, prijateli, pojas, na jave, obi~aj, slu{aj i dr.; 1.7.4. zad soglaskite ~, `, { (a, ä, e): ~as (~es), ~akija, ~ak{iri, ~ardak, ~ar{av, ~a{a (ili ~e{a), grn~ar, ko~an, pe~ali (ili pe~eli), vodeni~ar, ov~ar-i, grn~ar-ite, dupni~ani, bitol~ani; àba (ili `ƒba, èba), tuàri, àlen, àli, àl, àr; {alvari (ili {elvari, {olvari), ta{aci, {amar, ko{are, kuku{ani; 1.7.5. pred soglasni~kite grupi -nk-, -ng-: banka (ili b‚nka, baŋka), mangal, franga; 1.7.6. vo sosedstvo so labijalna soglaska: baba-Stana (ili boba-Stana), vagan, major, naopaku, padina, para; sabajle, tabor; 1.7.7. vo sosedstvo so r: gramada (ili grmada), gra|ani, granica, granata, gradi{te, kravaj~e, pra{ul’ka, kraj, strana (strna), trapeza (trpeza); bardaci, partali; 1.7.8. vo slednive leksemi: znam (ili zno, zn‚m), poznajnica, ma{tea, izmami, snaga, snaa; zajak (zoek), pajak, jagotka; vampir (v‚mpir, voper, japer), oltar; zaban (zoban, z‚ban), zamba, ambar, samar, kantar; ma~ka, mozgale, masti, izmasti; angel (‚ngel), Andon, Andre; gazi (g‚zi), ga{ti, ganya; oyadi(oy‚di, oz‚t), ~a~ka, ~am, ~ak; odamna (odomna, od‚mna), aman, taman, Damjan; zar, zarem (z‚r, z‚rem), zagne, za{to, pak; ba`dar (b‚`dar), makar; nazat (naz‚t, nazot), daleko (doleko, deleko); lastavica, lakto; trava - treva; prababa - prebaba, pradedo - prededo; ra(h)at - reat. 1.8. /a/<¼2 (a, », o ili inaku) 1.8.1.: badnik (ili bodnik, b»dnik), laè, laìca (l»ìca, loìca, olzica, olxica), magla (mogla, m»gla, m»ngla), maska, tanko (t»nko, tonko, tenko, tnoko, knoko, kno~ko); 1.8.2. pred krajnoto r (a, o, e, »): bistar (ili bist»r, bistor, bister, bisor, bistr), vedar, vepar, vetar, dobar, itar, modar, mokar, mudar, odar, ostar; 1.8.3. pred sonantot l (o, a, »): pekol, rekol, sekol, tekol, topol; ~evel, ~e{el, {upelka; 1.8.4. pred sonantot n: ogan (ogon, ogin, og»n, ogen i dr.); jaganca (jagonca, jag»nca); 1.8.5. pred sonantot m: osum, sedum, sum (osom, osam, osem, os»m; sedam, sedom, sed»m, sedem); pasamce (pasomce, pas»mce); 1.8.6. vo leksemite: mrtov, mrtovec (mrt»v, mrt»v»c); masolce (mas»lce); svekor; gaber (gabar). 1.9. /a/<† 1.9.1. vo korenovite slogovi (a, ä, o, å, », u odn. am-, an-, åm-, ån-, »m-, »n-) 1.9.1.1. pred zvu~na pregradna soglaska (b, g, d, y): gaba (ili gäba, goba, gôba, g»ba, guba, gamba, gômba, g»mba), dab, dabje, dabica, zab-zabi,

219

zazabica, rab, rabje, porabuva, sabota, traba, drag(ot), dragovi, lag, straga, taga, gradi, kadela, kadrav, kade, nekade, nikade, sekade, sad-sadovi, trad(ot), tradu{ka; 1.9.1.2. pred druga soglaska: raka (ili roka, raka, ruka, r»ka), ma`, madro, made, ispadi, padi, padar, padarnica; maka, se maì, ma`-i, mati, matno, mateìna, pat, patec, gaz-ot, gaze~ki, pogaze~ki, gazer, gnas, gnasotija, gnasno, gnasen (gn»sen, gnusen), kasa, kasnav, kapina, kat, katnik, kati, iskati, laka, la~i, izla~i, la~ime, ra~nik, rakav, rakatka, saèn, skap, skapija, stapka, stapi, stapica, stapalo, tatni, taton, taì; 1.9.2. vo formite: se (ili sa, s», sat, s»t); nea, ja; 1.9.3. na apsolutniot po~etok: jaglen (ili vaglen, j»glen, v»glen, joglen, oglen, eglen, uglen), jaglenar, jagorec, jadica, jaè, jaàr, jaìca, jazol, jatok, jator; 1.9.3.1.pod akcent: zabi, raka, pat, odn. z»bi, r»ka, p»t; z»p: zabo; 1.9.3.2. nadvor od akcent: pó-zabi, z»-raka, nát-pat, trú-pati, rakavica, skapotija i dr.; 1.9.4. vo slednive leksemi 1.9.4.1. baboti (boboti, b»boti), babri, bapka, babun, babunosa, patonog ili patu{ (srp. putonog), bide (bandi), vnatre (vnotre, vn»tre, fnetre, netre, unutre, n»tre i dr.), gu`va (go`va, g»`va, gä`va), guska (gaska, g»ska), gulab (gulup, golop, galap, g»l»p, golap), gusto (g»sto, gasto), dlabok (dlabuk, dl»bok, dlobok, dubok, dibok, d»bok, dlibok, globok, glambok, gl»mbok, zlabok), èludec (èludnik, èladnik, èludarnik, òlondik, òlondrec), kakol (kokol, kukul, kukol, krkol, kaklica, krklica), ku}a (ka{ta, k»{ta), klop~e (klap~e, klup~e, klomko), papok (papuk, popok, p»pok), pupka (p‚pka, papka), pupi (papi, p‚pi), sud, sudi (s»di, s»ndi, sendi), sudija (sendija); 1.9.4.2. bablak (b»mblak), blada (bl»ndi = se griì), grabica (glambica, gr»mbica = izrastok na ènski gradi), gangliv, gangalo, gangaranga, grutka, kus, lukav, nu`da (n»`da), krug (krag, krang, krg, kr»k), oru`je (ora`je, uruà), or»ngva (or‚gva), ruglica, se ruì, rudo, rudina, skuden, sudba, sudbina, supruk, suredi, tup, tupav, truba, trudna, tu{i, muka (=bra{no, maka), mu~nik (= kov~eg za muka); 1.9.4.3. vo leksemite: èlad-i (ili èl»ndi, òlondi, òlunt), poprag, ponada, ponadi{, obra~, tadea, stade, odande, odavde; sano} (svano}, svono}, sv»no} i dr.), edna{ (edno{, edn»{, ednu{, edn»~); 1.10. /o/ 1.10.1. pod akcent (o, «, º ): boso (ili bÏso, buoso, bºso), borba, boja, bor, voda, vosok, vojska, gospod, golo, gora, gore, gosti, dom, dosta, zora, kovec, koga, koska, koren, koà, koza, kora, kow, loj, lokva, lo{o, moè, moj, most, koga, nos, no`, ogon, ovca, oti, orev, ostro, osum, o~i, sol, torba;

220

gotovo, devojka, zagori, izora, koko{ka, okosi, osnova, otvori, potkova, pot, post, rabota, sabota, topola, {iroko; 1.10.2. nadvor od akcent 1.10.2.1. pred i zad akcentiran slog (o, «, u): bojaxija, vodenica, volovar, dolama, doma{noto, gospod, godina, golem, jorgan, jorgovan, koko{ka; kopriva, kobila, koleno, ko{nica, ko~anot, koliba, kolera, kopano, kopa~i, korito, ko{ula, loboda, lopata, loznica, odaja, ogledalo, ovdeka, oficer, oficerski, pro{tava, polica, polovina, topola; volot, volovita, dvorot, dvorovi, dolot, dolovi, kolot, kolovi; mojot, tvojot, dobriot, zeleniot, lo{iot; pekolot, sokol - sokolot, rekol - sekol; vosok, vosokot, pesok, pesokot, dobitok; sekoj, nekoj, nikoj; nemojte i dr.; 1.10.2.2. pred ~lenskata morfema: beloto (ili bel,to), visokoto, zelenoto, crvenoto, motoviloto, seloto, trloto itn.; 1.10.2.3. na apsolutniot kraj na zborot: boso (ili bosÏ, bosu), dobro, golo, jako; kolo, mesto, maslo, proso, oro, ralo; koleno, klepalo, ognilo, rameno; zajko, viu~ko, ma{ko; do{lo, reklo, sekalo; krosnoto, koritoto, mesoto, krotkoto i dr.; 1.10.3. fonetskiot oblik na slednive leksemi: vikum, zbogum, kve~erum, molkum, ni~kum, nazorum, prostum, me{e~kum; varo{, ligo{, rabo{; daleko (ili daleku), blizo - blizu; kolko - kolku, malko - malku, mnogo - mnogu, inako - inaku, napreko - napreku, naopako - naopaku, opako - opaku, okolo - okolu, tolko - tolku; bomba, pompa, pampor, pozder; govee (guvee), dori (duri), rogozina, o{te (u{te), ugol (ugul), tako|ere (taku|ere); komanda, komita, komisija, komendija, komanika, pcovisa; dolama, dolap, ornica, o{af, rogu`a; kompiri, votika - motovilo. 1.11. /o/<¼ 1.11.1. vo korenskite slogovi, pod akcent i nadvor od akcent (o, a, »): bos, bozje (ili b‚s, bas, baze, b‚nc), bo~va, vo{ka, vo{losan, do`d, do`dot, do`di, do`dolec, zolva, zol, koga, nekoga{en, mov (moh), no}vi (no{vi), rdokva, son, soni{ta, soni, sonuva, toga{, toga{en, tokmo; toj, ovoj, onoj; 1.11.2. vo morfemite (o, a, »): 1.11.2.1. vo prefiksite: zovre (z‚vre), odopne, sobra, sobere, sopne, sopna, so{ie, sotre, sobue, sobor, soble~e, sosem; vozglavje; 1.11.2.2. vo sufiksite: (-ov) kakov (kakav, kak»v), vakov; (-ok) dobitok (dobit»k, dobitak), opinok, ru~ok (ili ru~ek), petok, ~etvrtok; plitok, redok, sladok; (-~ok) viso~ok, male~ok, sladi~ok; (-ot) lakot, nokot, {epot; 1.11.2.3. vo ~lenskata morfema -ot: ~ovekot (~ovekat, ~ovek‚t), ma`ot, lebot i dr.; 1. 11.3. vo predlogot *s¼ (so, sos ili s», s»s): so nego - sos nego, so mene, so no`, so pero itn.; 1.11.4. vo predlogot *v¼ (v, vo, vov, ov ili u, uv, uf, vuf): }e odi vo Skopje (u Skopje), v selo, vo seloto (u seloto);

221

1.11.5. vo predlogot *v¼z¼ (voz ili uz); 1.11.6. vo prefiksot *v¼- (v ili u): vnuk (ili unuk), vdovec, vdovica (udovica, j‚fduvica, javdovica, evdovica), vtornik (tornik); vnese (ili unese), vovede, vdena itn.; 1.11.7. vo slednive leksemi: d‚h, d‚ham, d‚no (= dno), vonka - v‚nka, izv‚n, s‚hni (= su{i, isu{i); bo{i (b‚{i), izd‚hna (= izdivna), p‚hnuvam, p‚ham; ba{ (b‚{), kasno (k‚sno), makne (m‚kne), takne (t‚kne), potakne, tapka, potapka; snaa (snava, snoa, sn‚a, sana, s‚na, sn‚ha); sot, so}e (s‚t, s‚}e). 1.12. /u/ 1.12.1. vo leksemite: ùmbu{ (ili ìmbi{, ximbi{), }u{e (ili }i{e, odn. }o{e). 1.13. /¦/ - (—, ‚r, ar, Œr, or, ƒr, er, r‚, ra): 1.13.1. vo po~etokot na zborot: rbet (ili ‚rbet, orbet, ƒrbet), rva, rì, r` (‚r`, r‚`), rt (‚rt, r‚t, rot), r|a, r|osa, rska; 1.13.2. zad labijalna soglaska: vrba (ili v‚rba, vŒrba, vorba, varba), brdo, brzo, vrne, ~etvrti, ~etvrtok, tvrdo, mr{a, mrtov, mrvka, mrda, mrsi, prvo, prst, prsten, frla; 1.13.3. zad nelabijalna soglaska: grb, grne, gr~i, grmi, grlo, krpa, krf, krstot, svekrva; drvo (drevo), drì, dràva, trn, tr~a, trpi, trska, jatrva, zrno, srp, srna, srce, {trk, {trbo; Dali na izgovorot na r vlijae brojot na slogovite? Dali ima razlika vo izgovorot me|u akcentiranoto i neakcentiranoto …: sp. brkam : izbrkam. Dali na izgovorot na … vlijae brojot na soglaskite zad …? Ima li razlika vo izgovorot me|u zborovite : vrba, zrno, grlo, srce (so edna soglaska zad …), i: kr{ka, zrnce, mrvka, prsten, trgne, smrdliv (so dve soglaski zad …)? 1.14. *þ - ( ol, ‚l, ƒl, Œl, l‚, al, la, ‚, o, u, ul, lu): 1.14.1. zad labijalna soglaska: bolva (ili b¤va, b‚lva, balva, boa, b‚/v/a, buva itn.), jabolko, volk, vol~ica, volna, mol~i (mal~i), molze, molznica, molwa, polàv, poln, polno, polzi, spolzne, polkovnik; Bugarin, Bugarija, bugarski (Bolgarin, Bogarin, Bulgarin); 1.14.2. zad zabna soglaska: dolgo (ili dlgo, d‚lgo, dl‚go, d‚go, dalgo, dlago, dlugo), dolìna, dolèn, solza, solzi, zasolni, solnce, stolb, tol~e (ili k¤~e), tol~nik; 1.14.3. zad zadnonep~ena soglaska (k, g, h): golta, goltame, goltna, kolk, kol~ka, kol~i{ta, kolva, kolne, kolbas, olcna (hlcna); 1.14.4. zad soglaskata `: òl~ka, òltica, òlna (`qu~, `l’u~ka, `l’una); òlt (`‚lto); 1.14.5. vo slednive zborovi: glit (= grlo), glita (= golta), polf (ìvotno - p¤h), ~un (~¤n).

222

Dali na izgovorot na refleksot za *þ vlijae brojot na slogovite (kako vo ednoslo`nite i vo pove}eslo`nite zborovi)? Dali ima razlika vo izgovorot na vrednosta za *þ vo akcentiran i neakcentiran slog (sp. `‚lt: àltnikaf, vl‚k: vol~ica i sl.)? 1.15. Izgovorot na vokalni grupi: 1.15.1. izgovor na dve ednakvi samoglaski vo neposreden dopir: 1.15.1.1. aa (aa, a:, a): raat (ra:t, rat), saat, snaa, saan; imaat (ima:t, imat), vikaat, imaa, vikaa; 1.15.1.2. ee (e, e:): vee, veeme, ìveeme; 1.15.1.3. oo (o:, o): Markovo (Marko:), bukoo, daboo, negoo; 1.15.1.4. ii (i:): zmii (zmi:, zmi), korii, sudii; 1.15.2. izgovor na samoglasni~kata grupa -oa- (kako -oa-, oa, o:, o, va): toa (toa, to:, to, tva, tfa), zatoa, toar, troa, osnoa, gotoa, nekoa, nikoa, soa, Joan; dojdoa, najdoa, rekoa; broam, stoam, broat, stoat, broal i dr.; 1.15.3. izgovor na samoglasni~kata grupa -ea- (ea, e:, ea, ¹a): peat (peat, pe:t, peat, p¹at), se smeat, bea, delea, nosea, sedea, za grea, lea, smea, strea, rea, parea, smrdea; nea, nasmeano itn.; 1.15.4. izgovor na samoglasni~kata grupa -oe- (oe, oe, e:, e, o, o:, o¹, ue, ve): ~oek (~oek, ~e:k, ~ek, ~oek, ~ok, ~oik, ~o¹k, ~uek, ~vek), goedo, jazoec, trgoec; 1.15.5. izgovor na samoglasni~kata grupa -ae- (ae, ae, e:): znae, (znae, zne:), znaeme, tkae, zaedno, zaem, zaek, edinaeset itn 1.15.6. izgovor na vokalnite grupi so /i/ kako vtora samoglaska: ai, ei, oi, ui (a¹, e¹, o¹, u¹); 1.15.7. izgovor na vokalnata grupa -ia-(ia, i¹a, ¹a): rakija, rakia, rakja. 2. S o g l a s k i 2.1. /v/ 2.1.1. izgovor pred samoglaska: 2.1.1.1. vo po~etokot na zborot: vadi (ili adi), vari, vasa; voda (ili oda), vol, vodena, vosok, vodi; vujko; vedro, vir; 2.1.1.2. vo sredinata: ìvot, pivo, sliva i dr.; 2.1.2. izgovor pred sonantite: 2.1.2.1. pred l: vladika (iladika, ladika), vlakno, vla~i, vle~ko, crvliv, vleze (fleze); 2.1.2.2. pred n vo: vnese (fnese), vnatre (fnatre, natre); 2.1.2.3. pred r: vrba (frba), vrsnik, vr{nik, vrti, vrelo; 2.1.3. izgovor pred zabna soglaska: vdena (idena, dena), vtornik, vtor (ftor);

223

2.1.4. izgovor pred bezvu~na soglaska: ovca (ofca), krvca, vrvca, crv~e, mrav~e, krav~e, mravka; 2.1.4.1. izgovor vo grupata sv-: svat (sªat, sfat), svadba, sveden, svedok, svekor, sveti, svila, svoj; 2.1.4.2. izgovor na apsolutniot kraj na zborot: krv (krf), brav, brov; 2.1.5. izgovor vo sufiksite -stvo, -vski: bratstvo, prijatelstvo, srodstvo, carstvo; Janevski, Markovski, Petrevski, male{evski, tetovski i dr; 2.1.6. ~uvawe i izgovor na v vo intervokalna pozicija: naprava, ostava, postava, preprava; gotovo, bukovo, dabovo; nevesta (neesta); ubavina, pravina, kapavica, sekavica, napravi, ostavi, pravi{; kova~, kovem, sovalka, tovar, tovaram, jorgovan, volovar, bukova, gotova; bivol, ìvot; govedo, govedar, povesmo, trgovec, ~ovek; volovi, denovi, mostovi, pcovisan, polovina, smrekovina, surovica, lekovit, gotovi. 2.2. /f/ - dali se izgovara f ili v vo slednive slu~ai: 2.2.1. vo po~etokot na zborot: fanela (vanela), familija, fa{a, fes, fener, fidanka, fitil, filxan, Filip, fira, firanga, furna, franga, frtuna (fortuna); 2.2.2. vo sredinata na zborot: afion, kafe, kofa, kufer, Zafir, Stefan, tefter, tajfa, eftino; 2.3. /m/ 2.3.1. izgovor na m pred soglaskata j (m, m’): zemja, glamja, lamja. 2.4. /l/ 2.4.1. izgovor na l pred zadna samoglaska (l, ×, u): lazi, lakom, lastovica, lovi, lokva, lo{, ludo, luk, glava, kobila, kolo, slama, golo, plot, polog, gluvo, plug; 2.4.2. izgovor na l pred soglaska (l, ×, u): alva (a×va, auva), bolno, ponedelnik, silno, malku, tolku, kolku, polski, selski, palto, krilca, selce, kolce, molci; 2.4.3. izgovor na l na apsolutniot kraj na zborot: vitel, vol (ili vo×, vou), Gavril, gol, dol, kol, kotel, mal, mil, stol, cel, vikal, imal, zel, stanal. 2.5. *l’ - kakov glas se slu{a namesto staroto meko *l’ (l, l’, q): 2.5.1. pred zadna soglaska: valavica (val’avica, vaqavica), valam, àlam, ka{laat, molat, pelat, solat, ~e{la, ~elad, pobolam, pe~alam, pe~alat, grklan, èlad, kadela, ko{ula, nevola, nedela, postela, selanka, frlam, falat, klu~, klun, lu|e, lut, luti, lu{pa, pluka, pluva~ka; 2.5.2. pred soglaska: bri{alka (ili bri{al’ka, bri{aqka), doilka, me{alka, {upelka, sovalka, èlka, zelka, prelka, bolka, bilka;

224

2.5.3. vo sosedstvo so soglaskata j: volja (volja, vol’a, voqa), nevolja, poljak, seljak, liljak, kopiljak, iljada, Siljan; zelje, ilje, tilje, kolje; 2.5.4. na apsolutniot kraj na zborot: kral, kakol, kal, grdel, roditel, prijatel, u~itel, ~e{el. 2.6. /n/ 2.6.1. izgovor pred zadnonep~enite soglaski (n, ŋ): banka (baŋka), Branko, sanka, Sanko, Stanko, stenka, senka, Fanka; mangal, prangija, franga, ~engel. 2.7. *n’ - kakov glas se slu{a (n, w, jn, jw, wj, nj): 2.7.1. vo po~etokot na zborot pred meka soglaska: negov (wegov), nego, nivna, niva; 2.7.2. na apsolutniot kraj na zborot: kow (kon, kojn), raèn, ogan; 2.7.3. kaj glagolite: klawa, mewa, mewava; 2.7.4. vo glagolskata pridavka kaj glagolite na -n vo osnovata: branet (brawet, brawen), ènet, ranet, cenet; 2.7.5. vo nastavkite -we, -wa, -iwa: kamewe (kamewa, kamejne, kamejna), prstewe, ramewe, trwe; padiwe, planiwe, gumewa, ramewa; imawe (imajne), jadewe, kosewe, orawe, sirewe; de~iwa (de~ina), jagniwa, piliwa, prasiwa; 2.7.6 vo slednive leksemi: penu{ka (pewu{ka, penuga); dewe; digne (digwe), gnete, klekne, legne, stegne, spregne, tekne, nekni, kniga; gnasno, gnilo, gnoj, gnoi{te, jagne, ognilo, ogni{te; granka, senka; bawa (bana), vi{na, cre{wa; pustina (pustiwa); greben (grebew), dren, drmon, kamen, kremen, kosten (ko{tan), koren, osten, plamen, remen, ~eren; ko~an, ni{an, ~ekan; trn; sin (siw), tron (trow); butin (butiw ili butin), tarun; pena (pewa), srna (srwa); padne, sretne, mrdne, pretne, trgne; lansko, ugorno, udolno, napre`no; brani (ili brawi), kani, ~eni, rani, ceni. 2.8. /z/ - /y/ 2.8.1. vo po~etokot na zborot pred samoglaska: zaden, (yaden), Zale (Yale), Zare (Yare), Zanze (Yanye), Zafir (Yafir); zeva (yeva), zebe (yebe), zemne (yemne), zemja (yemna), zenza (yenya), zerdelija (yerdelija), zevgar (yevgar), zenzer (yenyer), zid (yid), zidar (yidar), zirka (yirka), zipa (yipa), zift (yift), zivri (yivri), yira (yira), Zozi (Yoyi), zunica (yunica), Zuna (Yuna), Zufer (Yufer), zumba (yumba); 2.8.2. vo grupa so sonantite v, r, n: zvezda / yvezda, zvezdica / yvezdica, Zve~an / Yve~an, zvekne / yvekne, zver / yver, zverka / yverka, zvi`di / yvi`di, zvizna / yvizna, zviska / yviska, zvonec / yvonec, zrcki / yrcki, nazre / nayre, obzre / obyre, prozre / proyre, benzin / benyin, bronza / bronya, ganza / ganya, janza / janya, manzer / manyer, menza / menya; 2.8.3. pred mnoìnskite nastavki -i, -e: noze / noye, nozi, blaze / blaye, blazi / blayi / blagi, belezi / beleyi, direzi / direyi / direci,

225

kof~ezi / kof~eyi / kof~eci, polozi / poloyi, solzi / solyi, pomozi / pomoyi. 2.9. /x/-/`/ 2.9.1. xam (àm), xamija, xamadan, xapam, xep, xiger, xin, xube, oxa, manxa, penxere, axija, jabanxija, sinxir, tenxere, baxanok, xgura, xbara. 2.10. /j/ 2.10.1. vo po~etokot na zborot: 2.10.1.1. pred e: eden (ili jeden), edna{, e`, ezero, ela, elen, elek, erebica, eden, e (toj e dojden); Evrei, Efto; 2.10.1.2. pred i: ime ili jime, igra, igla, imam; 2.10.1.3. pred zadna samoglaska: jagne, jabolko, jaglika, javor, jagoda, jazovec, jalovica, jasen, jasika, Jovan, Jordan, jorgovan, junec; 2.10.2. vo sredinata na zborot me|u vokali: 2.10.2.1. pred predna samoglaska: zaedno, znae, trae, tkae; vee, see, smee, staree; vie, mie, krie, pie, spie, ~ie; koe, moe, svoe; ~ue, kupue; broi{, moi, stoi, svoi, ~ii, razboi; 2.10.2.2. pred zadna samoglaska: zmija (zmia), prijatel, rakija; se mijam, mijat, pijat, {ijat, so{ija; bea, znaea, nosea, peeja, ~ueja, {ieja; boja, broja~, kroja~, pojas, Stojan, koja, moja, tvoja, brojam, brojat, krojat, stojat; dojdoa, rekoa, zedoa; maja, saja, staja, taja (taa); vikaat, imaat; vikaa, sakaa; 2.10.3. vo sredinata na zborot pred soglaska: krijte (krijte, krite), stojte, {ijte; 2.10.4. na apsolutniot kraj na zborot zad vokal (j ili ø): maj, moj, tvoj, kroj, soj, krij, spij, {ij. 2.11. /}/ - (¢, t’, }, k) 2.11.1. pred predna samoglaska: ve}e, (ve}e, veke), }e, }erka, cve}e itn.; 2.11.2. pred zadna samoglaska: vre}a, ku}a, sva}a; 2.11.3. pred soglaska: no}no, sve}nik. 2.12. *tj, *kt - ( }, j}, ~, j~, k, {t, {, {~, {}): 2.12.1. vo slednive leksemi: boì} (boìk), boì}en, boì}ni posti, bro} (bro{ - vid rastenie), vo}, pomo} (pomo{), mo}en (mo{en), nemo}en (nemo{en), nemo{nica, pomo}nik (pomo{nik), mo{ne, no} (no{), no}en, no}ni, polno}, sano}, sino}, sino}a (sinojka, sno{ka, sno{ti), no}vi (no{vi), pe} (pe{, pe~ka, pe}nica); ve}e, pove}e, }e, nej}e, nej}e{e; vo}ka (ovo{ka, olo{ka), vre}a, vre}i{te, ga}i, ga}nik (ga{nik), ga}erest), doma}in, ima}en (ima{en, ima{lin), ku}a, poku}nina, le}a, ma}ea (ma{tea), me}ava, ma}enica (ma{tenica), obu}e (obu{je), ple}i, ple{ka (ple}ka), pra}av, pra}a (pra{ta, pla}a), pra}ica, sve}a, sve{nik

226

(sve}nik), sre}a, nesre}a, }ud; }erka, pa}erka (pa{terka), pe{ter, pe{tera; pro{ka (pro~ka); 2.12.2. vo nastavkite: blago}a, lo{o}a; ve}ava, pla}a, fa}a, sre}ava; bla}ani (Blato), piro}ani, sopo}ani (Sopot); tele}e (tele{ki, tele~ki), jagne{ko, pile{ko; vikaj}i (vikae}i, vikae{ti i dr.), rabotej}i, sedej}i i dr.; 2.12.3. vo leksemite: vru}, vru}ina ili pak: gore{t, gore{tina; }uti. 2.13. *t‰j - (}, t}, tj) 2.13.1. bra}a (brat}a, bratja), pra}e, rasa}e, prole}e, sva}a, so}e (: sot), tre}i, tre}ina, cve}e (cvetje, cve}e). 2.14. /|/ - (÷, |, g): 2.14.1. pred predna samoglaska: ve|ica (ve÷ica, vegica), pre|e, sa|i; 2.14.2. pred zadna samoglaska: |avol, ga|a itn. 2.15. *dj - (|, j|, `d, `x, `|): 2.15.1. vo leksemite: ve|a (vejg’a, ve`da, ve`xa, vex|a), ve|ica, vo|a, gra|a, gospo|a, zgo|a, kra|a (kra`ba), me|a, me|u, me|nik (me`nik), pre|a, pre|e, pre|eska, napreèn (napre{en, napre|en), posleèn (posle{en), posle|ni, r|a, r|osan, zar|a, sa|i; nu`da, edna{, dva{, tri{; tu|, tu|ina (tujina), tu|o (tujo ili ~u`do, ~u`xo), ~u`dina (~u`bina, ~uìna), taku|ere, dve|ere, u|e (vo izrazot: da mu e u|e, neka mu e u|e), ~a|e; premreà (premreìe, preme`die), su|enice; sva|a, zava|a (ili kavga). 2.15.2. vo zboroformite: ga|a, vi|a, dosa|a, doa|a, ra|a, pa|a; bro|ani (Brod), belgra|ani, gra|ani, ori|ani; gove|o (govecko); 2.16. *d‰j - (|, d|, dj) 2.16.1. |avol (djavol), la|a, lu|e (ludi, lud|e), gre|e (greda), grma|e, liva|e, ogra|e i dr. 2.17. /h/ 2.17.1. vo po~etokot na zborot (h, slabo h): 2.17.1.1. pred samoglaska: abi (habi), adet, ajde, ajka, alva, ambar, an, arno, ape; odi, oj}e{, olera, oro, oxa; ubavo, udina, uli, uner, iljada, itar, i~; em, e}im; 2.17.1.2. pred soglaska: ladno, ladovina, leb, rana, rani, ren, rka, rnka, rt i dr. 2.17.2. vo sredinata na zborot: 2.17.2.1. me|u samoglaski (h, slabo h, v ili pak se zagubilo toa bez traga): mavam (maam, maham), java, maala, maana, raat, saat, saan, sabaale, snaa; graor, graot, zaod, nao|a, staorec, strai{te; groot; doa|a, zao|a, preo|a, soa, troa; juva, gluva, gruva, gorua (=goru{ica), muva, suvar, pazuva,

227

duovi, suvo, ruvo, uvo; za grea, drea, meana, rea, strea, greovi, greota, meur, dijanija, tiho; 2.17.2.2. me|u sonantite r, l i vokal: bolva, prvot (prut, prvut, pr{a); 2.17.2.3. pred soglaska (h, v, f): buvna (buhna, bufna, bujna, buna), duvna, zdivna; javna, mavna, ogluvna, pavna, prvna, pivna, tivna, evla, nivno; mevlam, muvla, muvlosan, tuvla; ~evli, ~evre, krevko, mavta, pavta, povti, vetvo, ovetvel (ofetvel), pivtija, bov~a; vrv~e, grav~e, koùv~e, orev~e, perduv~e; vo nastavkata za 1 i 2 l. mn. na minatite vremiwa: bevme (beme, bejme, behme, behme), bevte, imavme, imavte, rekovme, rekovte i dr.; 2.17.3. na krajot na zborot (v, f, j , ¾): buv (buf, buh, bu), Vlav, vrv, vrav, grav, gluv, grev, duh, mev, mov, niv, strav, suv, piv, polf, tih, koùv, orev, perduv, repu(h), siromav, sluh; kaj glagolite: bev, rekov, nosev i dr.; 2.17.4. vo grupata *hv (v, f): fati, se fali, frkne, zafrkne, frli; 2.17.5. pojava na neorgansko h: ima (ili hima), hidi, histina; aka (ili haka), Arap; r` (ili hr`), rva, r|a. 2.18. P a l a t a l i z a c i j a 2.18.1. izgovor na soglaskite pred refleksot na *½ (e, a itn.): belo (ili b’elo - b’alo), bega; pesna, pesok; vera, nevesta; mera, mesi; del, deca; testo, tesno; sekira, senka; celo, cepi; leb, mleko, slepo; grev, gre{i, mreà, strea. 2.18.2. izgovor na soglaskite k, g pred prednite samoglaski (k : }; g : |): kitka (ili k’itka, }itka), kiva, Kiro; kilo, kine, kisel, kirija, rakija, sekira; banki, meki, niski, retki, reki, {iroki; gine (ili |ine - g’ine), Gigo, lagi, vlagi, dolgi, drugi, dragi; gega, Gego. 2.18.3. izgovor na glasot l pred prednite samoglaski (l, l’, q): beli (ili bel’i, beqi), boli, deli, àli, moli, pali, soli, seli; glisti, lipa, list, lice, li{aj, malina, slika, mr{av, crvliv; bleka, golem, gleda, gleto, elen, ilet, leto, leska, len, ledina, pole. 2.18.4. izgovor na drugite soglaski pred prednite vokali: me~ka, milo, biser, perduv, pismo, vidra, den, debel, diga, temno, tiwa, zelka, yira, sedum, sila, re~e itn. 2.18.5. izgovor na soglaskite t, d na apsolutniot kraj na zborot vo slednive primeri: zet (ili ze}), pat, nokot, lakot, prat, gospod, gos(t), pe~at. 2.18.6. izgovor na soglaskite d, t, r, l, n, s na apsolutniot kraj na zborot: glat (ili glat’), ìvot, pet, med, car, ov~ar, den, mlados, staros, krv, dren, kamen, sin i dr. 2.18.7. izgovor na soglaskite {, `, ~, x: ma{a (ili ma{’a), ka{a, fa{a; èna (ili `’ena), àba, àr, ìvot, laè; ~a{a (ili ~’a{a), ~ar{av, ~e{ma, xamija (ili x’amija), manxa.

228

2.19. S o g l a s n i ~ k i g r u p i 2.19.1. *stj, *skj - ({t, {~): gu{ter (ili gu{~er, gu{}er), kle{ti, {tira, {tavi, {tavej, pu{ti, pi{ti, go{tava, kr{tava, pro{tava, ogni{te, strni{te, soni{ta; ili vo:{to, ne{to, ni{to, za{to. 2.19.2. *zdj, *zgj - (`d ili `x, `|, `): glu`dot (ili glu`xot, gluòt), do`dot, do`dovi, do`dalnik. 2.19.3. cr/~r : crn (c‚rn, corn, carn ili: ~rn, ~arn, ~‚rn itn.), crnilo, crnica, crnka, crven, crvenilo, crvenica, crv, crvec, crvosan, crpe, crpka. 2.19.4. cre-/~re- (cre- ili ~ere-, cere-): cre{na (ili ~ere{na, cere{na), cre{nar, crem{a, crep, crepna, crepnalka, creslo, crevo, procrevi, ~eren. 2.19.5. cvr-/~vr-: cvrst ili ~vrst, cvrsto, cvrstina, pricvrsti. 2.19.6. vn/mn: odamna (ili odavna), odamne{no, ramno, ramnica, (ramen ili raven); glamna, glamnica; gomno; oglamnik (ili oglavnik); plevna (ili plemna); osamne; vnuk (mnuk), vnuka, nivno (nimno); gumno (ili guvno), strmno, temno, temnina, natemnik, stomna, pomne, plamne, zemnik, zimnik. 2.19.7. bn/mn: demne ili debne, yemne ili yebne. 2.19.8. mj/mn: zemja (ili zemna, zemn’a), lamja (ili lamn’a); Damjan. 2.19.9. izgovor na s, z, { pred soglaskite ~, c (s, h, f, v): bres~e (ili bre{~e, breh~e, brev~e, bref~e: brest), kvas~e (kvas), klas~e, li{~e, mos~e (most), tas~e (tas), fes~e (fes); is~isti (i{~isti, if~isti), is~epi, ras~epi, ras~isti, is~adi, is~e{a, rascuti; voz~e (ili vos~e, vov~e: voz), grov~e (grozd), prav~e (praz); vos~e (ili vov~e: vo{ka), kruv~e (kru{a), opav~e, puv~e (pu{ka), ~av~e (~a{a); masca (ili mavca, mahca: mast), mevce (meso), prasci (prase). 2.19.10. izgovor na soglasni~kite grupi t, d + strujna (s, z, {): otse~e (ili otse~e, oce~e), otspredi; blatski (ili blacki), bratski, gradski, livadski, oridski, ridski i dr. 2.19.11. ~uvawe na soglaskite t, d pred ~, c: dobit~e (ili dobit~e, dobi~e), sat~e; livat~e, rit~e; brtce (ili brtce, brce: brdo), ìtce, koritce. 2.19.12. izgovor na grupata ps: psi ili pci, psue ili pcue, pcovisan, pceto, stipca, tepcija; 2.19.13. izgovor na grupata p~: p~enica ili p{enica, p~enka. 2.19.14. izgovor na grupata ns (nc): oncica (< onsica). 2.19.15. izgovor na k pred t (h, f): lakto (ili lahto, lafto), lakti, nokti; doktur. 2.19.16. ~uvawe na glasovite t, d vo grupite str, zdr: bistra (ili bisra), strana, straà, strav, strela, sestra, striè; zdrav, zdravo, zdravje, zdravec. 2.19.17. pojava na sekundarni t, d vo grupite sr, zr, `r: srebro (ili strebro), sre}a, sreda, sramota; zrak (ili zdrak), zrel, `rebe (ili `drebe).

229

2.19.18. sl/{l : sliva (ili {liva), sle~e, slep, sleze. 2.19.19. izgovor na k zad palatalna soglaska: majka (ili ma}a), vejka, devojka, vujko; vojska; bri{al’ka (ili bri{al’k’a), me{al’ka, brkal’ka, sukal’ka, l’ul’ka. 2.19.20. izgovor na po~etnata grupa mn (mn, ml): mnogu (ili mlogu, molgu), mnozina. 2.19.21. izgovor na soglasni~kata grupa zj: lozje (ili lojze, loze), grozje; kozji. 2.19.22. izgovor na zvu~nite soglaski na apsolutniot kraj na zborot (zvu~ni, poluzvu~ni ili bezvu~ni): grb (ili gr§), grob, gulab, drob, leb, slab; beg, beleg, breg, dolg, plug, prag, rog, sneg; brod, bratu~ed, grad, èlad, yid, narod, rod, sud, ~elad; bode`, e`, ma`, no`; boz, brz, jaz, knez, mraz, praz, slez. 2.19.23. izgovor na krajnite grupi -st, -zd, -{t, -`d: radost (ili rados), {est; grozd; pri{t (ili pri{), ve{t, glu`d, do`d. 2.19.24. izgovor na slednite leksemi: - str{en ili {tr{en, su{ica, su{i, su{lec; - strekne ili {trekne, {trek, {mrka; - lu{pa ili l’uspa; - manastir ili marastir, fabrika ili favrika (vabrika - vavrika), prepelica ili preperica; - ververica ili vejverica; barjak ili bajrak, garvan ili gavran, zolva ili zovla, tarun ili tanur, koril ili kolir; - dleto ili gleto, tlanik (klanik), petla (pekqa); dno, dnoto (gnoto); Gligor (Grigor); - ogme (otne), pamtivek (pantivek), kom{ija (kon{ija), pesma (pesna); - zglob (`glob), `leb, zgura (`gura), `vaka (xvaka); - pe~urka (pe}urka); - redok (retok), sladok (slatok), teòk (te{ok), nizok (nisok), snizok (snisok), vrabec (vrapec), begunec (beùnec); - sabja (sabla), {krapja ({krapla), drvja (drvl’a).

230

- izvadok 2-

8. Predlozi Zabele{ka: site odgovori da se davaat vo re~enica. 8.1. Upotreba na predlozite:

- vi{e, vo (v, vof, vuf, uf, vaf, af, u), voz, von, vrz, zaradi (zaraj, zeraj, zere), iz, izu~i, iznad, ispred, ispod, kaj (kade, kaj, k‚j, k‚de, ke, kude), kon (kun), kako (kato, ka), kve, kraj (krj, kr), krs, kres, me|u (me|e), pome|e, izme|e, ume|u, niz, od (ot, ut), odavde (odavade, odovud), odande (odanade, odonud), otade (otud, otuda), okolu (okolo, okol), odzad, osven (osim, ocim, otsem), pozadi (pozad), poza, poposle, posetne, posle, poradi, pored, potem, prez, preku (preko), prema, pri, protiv,

- , so (s, sos, sur, sas, us, as), svar, setne, sose (sosem), spred, sprema, sproti, srede (sred), sre{ta (stre{ta), u, uz, udno, uo~i;

8.2. vi{e / nad: Pomina vi{e ku}a / nad ku}a, vi{e selo / nad selo, vi{e pat / nad pat (akcent!); 8.3. v, vo / u: Odam v selo, v grad / u selo, u grad; Bev vo seloto, vo gradot; Bev vo Bitola / v Bitola / Bitola; Otide vo edno selo / u edno selo. Akcent: vo V²eles / v²o Veles; vo V²ardar / v²o Vardar. 8.3.1. vo / na: Odi vo Skopje / na Skopje; Bev vo Bitola / na Bitola; ]e odi vo Solun / na Solun; 8.3.2. vo / u/ vu: vo mene, vo tebe, vo nego / u mene, u tebe, u nego / vu mene, vu tebe, vu nego. (akcent!); 8.4. vrz / na: Vrz nego / na nego padna kamenot / na kamenot. Akcent: vrz n²ego / v²rz nego; 8.5. voz / niz: Odi voz reka / niz reka (nagore). 8.5.1. voz (vo vreme): voz tatko/ vo vremeto na tatka (koga toj be{e ìv); 8.6. za / zad: Ide za nego / zad nego; 8.6.1. za / po: Odi za nego / po nego; 8.6.2. za / pri: Dojde za dedo mi / pri dedo mi (koga be{e toj ìv); 8.6.3. za / do: godina za godina / godina po godina; 8.6.4. za / vo: Odi za Prilep / vo Prilep; 8.7. zad / po: Si dojde zad Petrovden / po Petrovden, zad Boì} / po Boì}; 8.7.1. zad / poza: zad seloto / poza seloto, zad ridot / poza ridot. (akcent!);

231

8.8. zaradi (zaraj) / poradi: Zaradi tebe si ja prodadov ku}ata / poradi tebe. (akcent!); 8.9. iz / od: Ide iz Skopje / od Skopje, iz desna strana / od desna strana; Sleze iz planina / od planina, iz drvo / od drvo; 8.9.1. iz /niz: Pomina iz selo / niz selo, iz niva / niz niva; Izleze iz vrata / niz vrata; [eta{e iz dvor / niz dvor. (akcent!); 8.9.2. iz / preku: Pomina iz livada / preku livada. 8.9.3. iz / po / za: den iz den, godina iz godina / den za den / den po den. (akcent!); 8.9.4. iz / so: Iz mene be{e / so mene. Iz no` se~e / so no`. (akcent!); 8.10. izu~i / sproti: Dojde izu~i ponedelnik(ot) / sproti ponedelnik. (akcent!); 8.11. kaj / pri: ]e odam kaj tetka mi / pri tatko mi; be{e pri nas / kaj nas / u nas; 8.11.1. kaj / u: Odam kaj Marka / u Marka. Bev kaj Markovci / u Markovci. (akcent!); 8.12. kon / za: Odam kon Skopje / za Skopje. (akcent!); 8.12.1. kon / kaj: Odam kon Prilep / kaj Prilep / nakaj Prilep. (Akcent!); ]e se vrati kon nedela / kaj nedela. 8.13. kako / kato: kako nego / kato nego. 8.14. kve: upotreba i zna~ewe na ovoj predlog (niz, preku); 8.15. kraj / pokraj: Sedi kraj prozorecot / pokraj prozorecot; Stoe{e kraj ku}a / pokraj ku}a. (akcent!); 8.15.1. kraj / pri: Stoe{e kraj masa / pri masa; kraj mene / pri mene; 8.16. me|u / izme|u / pome|u: me|u nas / izme|u nas / pome|u nas; me|u ku}i / izme|u ku}i / pome|u ku}i. (akcent!); 8.17. mesto / namesto: Mesto mene otide toj / namesto mene. (akcent!); 8.18. na / od: ku}ata na tatko mi / od tatko mi; deteto na Marka / od Marka. (akcent!); 8.18.1. na / vo: Odi na vojska / odi vo vojska (vojska); 8.18.2. na / po: Odi na nalani / po nalani; 8.18.3. Upotreba na na so direkten objekt: Go vidov deteto / Go vidov na deteto; Ja pra{al ènata / na ènata; 8.19. nad / iznad: Pomina nad seloto / iznad seloto; 8.20. od: a) Padna od drvo; Izleze od voda; Dojde od nadvor, od Prilep / Od Vodno se vra}am; Duva od istok; Od vreme na vreme; b) od maka, od àl; Kako da e od kamen; od sreda do sreda. (akcent!); 8.21. osven: Osven ~ovek koj moè drug; osven ti / osven tebe, osven toj / osven nego, osven nie / osven nas, osven Marko / osven Marka. (akcent!). 8.22. po / posle: po nekoj den / posle nekoj den, po Veligden / posle Veligden / posle po Veligden / po Veligden; po dva dena / posle dva dena / po dva dena setne;

232

233

8.22.1. Mestoto na akcentot: a) po selo, go udri po raka, dinar po dinar; b) po leto zima, p²o Boì} / po B²oì}, po sila e prv, po kilo rakija, otide po voda. 8.23. pod / ispod : Sleze pod pat / ispod pat; Stoi pod ku}a / ispod ku}a. (akcent!); 8.24. potem / po: Potem nekolku dena se vrati / po (setne) nekolku dena. 8.25. pred / ispred: Stoi pred ku}a / ispred ku}a; pred vreme, pred Boì} / pred B²oì}, pred sreda. (akcent!); 8.26. prez / preku: Pomina prez rekata / preku rekata; 8.26.1. prez / vo: Dvapati si ide{e prez godinata / preku godinata / vo godinata. 8.26.2. proz / prez / niz: Projde proz seloto/ prez seloto / niz seloto; Odi proz ~ar{ija / prez ~ar{ija / niz ~ar{ija. 8.27. so: Akcentot: Go udri so st²ap / s²o stap, so s²ila / s²o sila (Ima li razlika vo zna~eweto?); 8.27.1. sos / so/ s: so no` / s no`, so raka / s raka, so motika / s motika, so kosa / s kosa. 8.28. spored / sprema: Spored mene / sprema mene ne e taka. (akcent!); 8.29. sproti / sprema / sre{ta: Stoe{e sproti penxereto / sprema penxereto; sproti nedela / sprema nedela; sproti adetot / sprema adetot, sproti sreda. (akcent!); 8.29.1. sproti / nasproti: Sproti nas napravija ku}a / nasproti nas. 8.30. sred / srede: sred selo / srede selo, sred more / srede more. (akcent!). 8.31. uz / do: Pomina uz ku}a / do ku}a; uz mene / do mene. 8.31.1. uz / pokraj: Pomina us selo / pokraj selo, uz drvo / pokraj drvo. 8.31.2. uz / niz: Odi uz reka / niz reka (= nagore ili nadolu po rekata?).

BIBLIOGRAFIJA ALEKSIEVÎ, Nikola

Razlo`kiÔt† govor†, Makedonski pregled, VI, 3, s. 98-109 Sofi®, 1931 BELI›, A.

Gali~ki dijalekat, Beograd 1935 BELI›, A.

Dijalekti Isto~ne i Ju`ne Srbije, Beograd 1905 BELI›, A.

Osnovi istorije srpskohrvatskog jezika, I Fonetika, (univerzitetska predavawa), Beograd 1960 BERN[TEЙN, S.B.

O~erk sravnitelÝnoŸ grammatiki slav®nskih ®zìkov, Moskva 1961 BO[KOVI›, R.

O prirodi, razvitku i zamenicama glasa h u govorima Crne Gore, Ju`-noslovenski filolog, kw. XI, s. 179-196, Beograd 1931 BOЯD@IEV, T. B†lgarskite govori v zapadna (belomorska) i izto~na (odrinska) TrakiÔ, SofiÔ 1991

BÍlgarski dialekten atlas, t. III, Ágozapadna BÍlgari®, Sofi® 1974 BÍlgarski dialekten atlas, t. III, Ágozapadna BÍlgari®, ~. vtora, BÍl-garska akademi® na naukite, Institut za bÍlgarski ezik, Sofi® 1975 VEL^EVA, V.

Za formite na mestoimenieto takÍv, Izvesti® na Instituta za bÍl-garski ezik, XI, Sofi® 1964 VIDOESKI, B. Bele{ki za govorot na selata Melnica i Gorno Vranovci vo Vele{ko, Makedonski jazik, II, s. 201-209, Skopje 1951

235

VIDOESKI, Boìdar Bitolskiot govor, Prilozi na oddelenieto za lingvistika i

literaturna nauka, MANU, X, 2, Skopje 1985 VIDOESKI, B.

Vokalnata sistema na krivopalane~kiot govor, Makedonski jazik, IV, Skopje 1953 VIDOESKI, B. Vokalnite sistemi na makedonskiot literaturen i dijalekten jazik, Prilozi na oddelenieto za lingvistika i literaturna nauka, MANU, III, 1, Skopje 1978 VIDOESKI, B.

Govorot i toponimijata na ki~evskite sela od tajmi{kata grupa, Makedonski jazik, IX, Skopje 1958 VIDOESKI, Boò

Govorot na polo{kite torbe{ki sela Urvi~ i Jelovjane, Kiril Pej-~inovi} i negovoto vreme, Tetovo 1973 VIDOESKI, B.

Govorot na seloto Nestram (Kostursko), Prilozi na oddelenieto za lingvistika i literaturna nauka, MANU, XIV-2, Skopje 1989 VIDOESKI, B.

Govorot na selata Plevna i Gorno Brodi, Dramsko, Prilozi na odde-lenieto za lingvistika i literaturna nauka, MANU, XVII, 2, Skopje 1992 VIDOESKI, B.

Govorot na seloto Sekavec (Sersko), Prilozi na oddelenieto za lin-gvistika i literaturna nauka, MANU, XV-1, Skopje 1990 VIDOESKI, B.

Ki~evskiot govor, Makedonski jazik, VIII, kn.1, Skopje 1957 VIDOESKI, Boìdar

Kumanovskiot govor, Skopje 1962 VIDOESKI, Boò

Makedonskata toponimija kako izvor na istoriskata dijalektolo-gija na makedonskiot jazik, êtvrto zasedanie na Me|unarodnata komisija za slovenska onomastika (MANU), s. 53-67, Skopje 1971

236

VIDOESKI, B. Plevna (OLA 113a), Fonološki opisi srpskohrvatskih / hrvatskosrpskih,

slovenačkih i makedonskih govora obuhvaćenih Opšteslovenskim lingvističkim atlasom, ANUBiH, Sarajevo 1981 VIDOESKI, Bo`o

Pore~kiot govor, Skopje 1950 VIDOESKI, B.

Prilozi za makedonskata dijalektologija. 1. Glasot h vo ohridskiot govor, Makedonski jazik, VI, kn. 2, Skopje 1955 VIDOESKI, B.

Fonolo{kiot i prozodiskiot sistem na govorot na seloto Ele{nica (Razlo{ko), Prilozi na oddelenieto za lingvistika i literaturna nauka, MANU, XII-1, Skopje 1987 VIDOESKI, B.

Fonolo{kiot i prozodiskiot sistem na govorot na seloto Negovan (Solunsko), Prilozi na oddelenieto za lingvistika i literaturna nauka, MANU, XVI, 2, Skopje 1991 VIDOESKI, B.

Fonolo{ki opis na govorot na kajlarskoto selo Embore (Egejska Ma-kedonija), Zbornik radova: povodom 70-godišnjice života akademika Jovana Vukovića, Posebna izdanja, knjiga XXXIV, Odeljenje društvenih nauka, knj. 6 (Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine), s. 431-442, Sarajevo 1977 VIDOESKI, B.

Fonolo{ki opis na govorot na seloto Grat~e (Kostursko), Godi{en zbornik na Filolo{kiot fakultet na Univerzitetot vo Skopje, kn. III, s. 23-31, Skopje 1977 VIDOESKI, B.

Fonolo{ki opis na govorot na s. Plevna (Dramsko), Godi{en zbornik na Filolo{kiot fakultet na Univerzitetot vo Skopje, kn. III, s. 37-46, Skopje 1978 VIDOESKI, B.

Fonolo{ki opisi na makedonskite govori, Fonološki opisi srpskohrvatskih /hrvatskosrpskih, slovenačkih i makedonskih govora obuhvaćenih Opšteslovenskim lingvističkim atlasom, ANUBiH, s. 627-822, Sarajevo 1981

237

VIDOESKI, Boìdar Fonolo{kiot sistem na govorot na seloto Ezerec, Makedonski jazik,

XXXV, Skopje 1984 VIDOESKI, B.

Fonolo{kiot sistem na govorot na seloto Mlike, Zbornik Matice srpske za filologiju i lingvistiku, XXVII-XXVIII, Novi Sad 1984-1985 VIDOESKI, B.

Fonolo{kiot sistem na govorot na seloto êgan (Vodensko), Make-donski jazik, XXIX, s. 61-73, Skopje 1978 GEORGIEV, Vl. i dr.

BÍlgarski etimologi~en re~nik, sv. I, Sofi® 1962 GEORGIEV, IliÔ

Etnografsko isledvane na s. Mendovo, Petri~ko (rakopis) GOLOMB, Zbigwev

Dva makedonski govora (na Suho i Visoka vo Solunsko), Makedonski jazik, XI-XII, Skopje 1960/1961; XIII-XIV, kn. 1-2, Skopje 1962/63 GOLOMB, Z.

Za nekoi sli~nosti me|u polskite i makedonskite govori, Makedonski jazik, VIII, kn. 2, Skopje 1957 GRIGOROVI^Î, Viktor†

O~erkÍ u~enago pute{estvˆ® po evropeŸskoŸ Turcî, OttiskÍ izÍ 3 kni`ki U~ennìhÍ zapisokÍ Kazanskago Universiteta za 1848g., KazanÝ 1848 DIMITROVA, [. N.

Gramati~kata kategorija vid od formalen aspekt vo eden kosturski govor, Prv nau~en sobir na mladi makedonisti, Filolo{ki fakultet, s. 289-296, Skopje 1993 DRAGANOVÎ, P.

Nosovìe glasnìe zvuki vÍ sovremennìhÍ makedono-slav®nskihÍ i bol-garskihÍ govorahÍ, RusskˆŸ filologi~eskˆŸ vestnikÍ, XIX, s. 1-27, Var{ava 1888 DRINOVÎ, M.

Va`na osobenostÝ vÍ kosturskiŸ govorÍ, Periodi~esko spisanie na BÍlgarskoto kniòvno druèstvo, XI-XII, Sofi® 1876

238

DRINOVÎ, M. SÍ~ineni® na M.S. DrinovÍ, kn. II, Sofi® 1911

DUMEVÎ, V.

Vodenski®t† govor†, Makedonski pregled, XIII, kn. 3, Sofija 1943 IVANOVÎ, Dimit†r

GevgeliŸski®t† govor†, Sofi® 1932 IVANOV, N. Йordan

BÍlgarski dialekten atlas. BÍlgarski govori ot EgeŸska Makedoni®: I. Dramsko, S®rsko, Valovi{ko i Zil®hovsko, Karti, BAN, Sofi® 1972 IVANOV, N. Йordan

BÍlgarski preselni~eski govori, Govorite od Dramsko i SÔrsko, BAN, IBE, Sofi® 1977

IVANOV, N. Й. Glasna ì v govora na selata Gode{evo i Slançen, Gocedel~evsko, B†l-garski ezik, XVI, 5, s. 503-505, SofiÔ 1966 IVANOV, N. Й.

Ekavski govorni ogniÈa v kraini zapad na bÍlgarskata dialektna ob-last, Izvesti® na Instituta za bÍlgarski ezik, kn. XIX, s. 717-725, Sofi® 1970 IVANOV, N. Й.

Za iekavizma v Gocedel~evsko, BÍlgarski ezik, XVIII, kn. 1, s. 47-50, Sofi® 1968 IVI›, Pavle

Dijalektologija srpskohrvatskog jezika, Novi Sad 1985 IVI›, P.

O govoru galipoqskih Srba, Belgrad 1957 IVI›, P., PETROVI›, D.

Wegu{i, [vo] Fonološki opisi srpskohrvatskih / hrvatskosrpskih, slovenačkih i makedonskih govora obuhvaćenih Opšteslovenskim lingvističkim atlasom, s. 537, Sarajevo 1981

239

IVI›, P., REMETI›, S.

Orahovac, [vo] Fonološki opisi srpskohrvatskih / hrvatskosrpskih, slovenačkih i makedonskih govora obuhvaćenih Opšteslovenskim lingvističkim atlasom, s. 579, Sara-jevo 1981 ILI›, V.

Izve{taj o ispitivawu govora Smiqeva, Godi{wak filozofskog fa-kulteta, IV, Novi Sad 1959 KONESKA, Milica

Mariovskiot govor, Diplomski raboti kn. 3, Skopje 1951 KONESKI, Blaè

Gramatika na makedonskiot literaturen jazik, Skopje 1981 KONESKI, Blaè

Eden ohridski tekst od 19 vek, Makedonski jazik, II, s. 97-102, Skopje 1951 KONESKI, Blaè

Zagubata na intervokalnoto v vo zapadnomakedonskite govori, Godi{en zbornik, Filozofski fakultet na Univerzitetot vo Skopje, kn. 1, s. 112-128, Skopje 1948 KONESKI, B.

Za redukcijata na neakcentiranite vokali, Prilozi na oddelenieto za lingvistika i literaturna nauka, MANU, I, 1-2, Skopje 1976 KONESKI, Blaè

Istorija na makedonskiot jazik, Skopje 1965 KONESKI, Blaè

Istorija na makedonskiot jazik, Popraveno i dopolneto izdanie, Skopje 1981 KONESKI, Blaè

Materijali za prespanskiot govor od zbirkata na S.N.Tomi}, Make-donski jazik, VIII, 2, Skopje 1957 KONESKI, Blaè

Prilepskiot govor, Godi{en zbornik 2, Filozofski fakultet na uni-verzitetot vo Skopje, Skopje 1949

240

KUZOVÎ, A.

Kosturski®t† govor, Izvesti® na Seminara po slav®nska filologi®, kn. IV, Sofi® 1921 KU[EVSKI, M.

Del~evskiot gradski govor, Makedonski jazik, IX, Skopje 1958 LAVROVÎ, P. A.

ObzorÍ zvukovìhÍ i formalÝnìhÍ osobenosteŸ bolgarskago ®zìka, Moskva 1893 MANEVI], Todor

cy- > ca- vo nekoi makedonski govori, Makedonski jazik, III, 1-2, Skopje 1952 MILETI^Î, L.

"Arnautite" vÍ Silistrensko i sledi otÍ nosovki vÍ tehni® ezikÍ: II Nosovki i drugi osobenosti vÍ govora na "arnautite" vÍ Silistrensko, Periodi~esko spisanie na BÍlgarskoto kniòvno druèstvo, LXI, s. 623-667, Sofi® 1901 MIRÊVÎ, Dimit†r†

Bele`ki po kuku{ko-vodenski® govorÍ, Sbornik za narodni umotvoreni®, nauka i kni`nina, XVIII, Sofi® 1901 MIRÊVÎ, K.

Za nÔkoi sledi na nazalizÍmÍ vÍ centralnite makedonski govori, Ma-kedonski pregled, VII, kn. 4, s. 91-101, Sofi® 1932 MIRÊV, Kiril†

Istori~eska gramatika na bÍlgarski® ezik, Sofi® 1958 MIRÊVÎ, Kiril† Nevrokopski®t† govor†, Godi{nik na SofiŸski® universitet†, kn. XXXII, 1, Sofi® 1936 MIRÊVÎ, K. Sledi ot starob†lgarski ì v govora na s. Kalapot, Z†hnensko, Sbornik v ~est na prof. Mileti~, s. 56-59, SofiÔ 1933 MIHAILOV, P.

Gradskiot debarski govor, Skopje 1954

241

MLADENOV, Stefan

Istori® na bÍlgarski®t ezik, Sofi® 1979 MOLEROVI, D. i K.

Narodopisni materiali ot Razlo{ko, Sbornik za narodni umotvoreni® i narodopis, kn. XLVIII, Sofi® 1954 NOVAKOVI], S.

Zakonski spomenici, Belgrad 1912 OBLAKÎ, V.

PrinosÍ kÍmÍ bÍlgarskata gramatika, Sbornik za narodni umotvoreni®, nauka i kni`nina, XI, s. 517-581, Sofi® 1894 OstatÍci otÍ zvukovete Ím, Ín, em, en vÍ kosturskiŸ govorÍ, Kni`ici za pro~itÍ, 1, s. 16-26, SolunÍ 1889 [avtorot e nepoznat] PAVLOVI›, Milivoj

Govor Srete~ke @upe, Srpski dijalektolo{ki zbornik, III, Beograd 1939 PEEV, Kosta

Dojranskiot govor, Makedonistika 2, Skopje 1979 PEEV, Kosta

Kuku{kiot govor, kn. I, Skopje 1987, kn. II, Skopje 1988 PETROVI›, D.

Anˇelat, [vo] Fonološki opisi srpskohrvatskih / hrvatskosrpskih, slovenačkih i makedonskih govora obuhvaćenih Opšteslovenskim lingvističkim atlasom, s. 552, Sarajevo 1981 PETROVI›, D.

Re`eviÊi, [vo] Fonološki opisi srpskohrvatskih / hrvatskosrpskih, slovenačkih i makedonskih govora obuhvaćenih Opšteslovenskim lingvističkim atlasom, s. 528, Sarajevo 1981 PETROVI›, D., ›UPI›, D.

Gorana, [vo] Fonološki opisi srpskohrvatskih / hrvatskosrpskih, slovenačkih i make-donskih govora obuhvaćenih Opšteslovenskim lingvističkim atlasom, s. 529, Sarajevo 1981 PETRU[EVSKI, M. D.

242

Nekolku crti na govorot od @irovnica, Makedonski jazik, II, Skopje 1951 PJANKA, Vlo|imje`

Kvantitetot kako fonolo{ki faktor vo makedonskiot jazik, Ma-kedonski jazik, XI-XII, s. 203-211, Skopje 1960-1961 POPOVI›, I.

O slovenskim korenima *b†b-, *p†p- i nekim wihovim derivatima, Ju`noslovenski filolog, XIX, s. 159-171, Beograd 1951-1952 POPOVSKI, Ariton

Makedonskiot govor vo gostivarskiot kraj, Gostivar 1970 POPOVSKI, Ariton

Rekanskiot govor, Makedonski jazik, X, kn. 1-2, Skopje 1959 REMETI›, Slobodan Srpski prizrenski govor I : Glasovi i oblici, Srpski dijalektolo{ki zbornik, XLII, s. 319-614, Beograd 1996 ROMANSKI, St.

DolnovardarskiÔt† govor†, Makedonski pregled, VIII, kn. 1, s. 99-140, Sofi® 1932 Sbornik za narodni umotvoreniÔ, nauka i kni`nina, III, SofiÔ 1890 SELIÇEV, A. M.

Makedonskie kodiki XVI-XVIII vekov, Sofi® 1933 SELIÇEV, A. M.

O~erki po makedonskoŸ dialektologii, t. 1, s. 112-126, KazanÝ 1918 SELIÇEV, A. M.

Polog i ego bolgarskoe naselenie, Sofi® 1929 SELIÇEV, A. M.

Slav®nskoe naselenie v Albanii, Sofi® 1931 STAMATOSKI, Trajko

Gradskiot tetovski govor, Makedonski jazik, VIII, 1, Skopje 1957 STOILOVÎ, A. P.

Na gosti v† Zarovo i Visoka, BÍlgarska sbirka, VII, 10, s. 632-649, Sofi® 1900

243

STOILOVÎ, A. P.

OstatÍci ot† nazalizÍm† v† solunskite sela Zarovo i Visoka, Peri-odi~esko spisanie na BÍlgarskoto kniòvno druèstvo, LXI, s. 703-712, Sofi® 1901 STOILOVÎ, A. P.

OstatÍci otÍ nosovkite x, Ó vÍ selo Lobanica (Kor~ansko), BÍlgarska re~Ý, I / 3-4, (Cit. po ConevÍ, Istori® na bÍlg. ezikÍ 1, s. 451), Sofi® 1923 STOILOVÎ, Hr. P.

Gorno-dùmaŸski govor†: Zvukove, formi i obrazci, Sbornik za narodni umotvoreni®, nauka i kni`nina, XX, s. 1-33, Sofi® 1904 STOЙKOV, StoŸko

BÍlgarska dialektologi®, Sofi® 1962 STOЙKOV, StoŸko

BÍlgarska dialektologi®, Sofi® 1968 STOЙKOV, St.

KÍm diŸalektni® vokalizÍm na bÍlgarski ezik, Slavisti~en sbornik, Sofi® 1963 STOЙKOV, S.

Tri mestoimenni izoglosi v bÍlgarski ezik, Slavisti~ni studii, Sofi® 1963 STOЙKOV, S.

Uvod v bÍlgarskata fonetika, Sofi® 1961 STOЙKOV, StoŸko

Яtovi®t preglas v bÍlgarski ezik, BÍlgarski ezik, XIII, 4-5, Sofi® 1963 TEODOROVÎ, Al.

EdinÍ prinosÍ kÍmÍ viso{ki® govorÍ, Periodi~esko spisanie na BÍl-garskoto kniòvno druèstvo, XV, s. 401-410, Sofi® 1885 TEODOROVÎ, Al.

PrinosÍ kÍmÍ vÍprosa za bÍlgarskite nosovki, Periodi~esko spisanie na BÍlgarskoto kniòvno druèstvo, III, s. 142-145, Sofi® 1882

244

TILKOV, D. Glasna ì v govora na s. Tihomir, IzvestiÔ na Instituta za b†lgarski ezik, VIII, s. 237-240, SofiÔ 1962 TOMÊVA, M.

Udarenieto v vodensko-mÍglenski® govor, Makedonska misÍl, I, 3-4, Sofi® 1946 TOPOLIWSKA, Z.

Za slovenskiot sloboden i nepodvièn akcent, Makedonski jazik, XI-XII, s. 73-79, Skopje 1960/1961 UGRINOVA, Rada

Govorite vo Skopsko, Skopje 1951 UMLENSKI, Ivan†

KÓstendilski®t govor†, Institut za BÍlgarski ezik, BÍlgarska aka-demi® na naukite, Sofi® 1865 FILIPOVSKI, Ilija

Negotinskiot govor, Skopje 1952 HRISTOVÎ, P. Georgi

Po-zabeleìtelni osobenosti na kuku{ko-doŸranski® govor†, Ma-kedonski pregled, X, kn. 1-2, s. 103-118, Sofi® 1936 HRISTOVA, M. Tasuda

Etnografsko isledvane na s. Pokrovnik, Gornoxumajsko (rakopis) [KLIFOV, B.

Dolnoprespanski®t govor, Sofi® 1979 [KLIFOV, B.

Kosturski®t govor, Sofi® 1973 [OPOVÎ, Atanas†

NarodnostÝta i ezika na makedoncite, PlovdivÍ 1882 [OPOVÎ, Atanas†

Dumi i re~i (po govora vÍ selata Visoka, Suho i Zarova ili Zarva, So-lunsko okr5ìe), Periodi~esko spisanie na BÍlgarskoto kniòvno druèstvo, XVII, Sofi® 1885

245

ÇEPKINÎ, V.N. Bolonska® psaltirÝ, Sanktpeterburg† 1906 ЯKIMOVA, M.

Ohridski®tÍ govor†, Izvesti® na Seminara po slav®nska filologi®, III, s. 223-256, Sofi® 1911 ATANASOV, P.

Le megléno-roumain de nos jours, Balkan-Archiv N. F., par. 2.2.3., Hamburg, Buske 1990 VIDOESKI, B. A Survey of the Macedonian Dialects, [vo] A Historical Phonology of the Macedonian Language, by B. Koneski, s. 117-134, karta, Heidelberg 1983 DUMA, Jerzy

Wokalizacja jerów słabych w rdzennej sylabie nagłosowej w południowowschodniej słowiańszczyźnie, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979 GIANNELLI, C. - VAILLANT, A.

Un lexique macédonien du XVIe siécle, Paris 1958 GROEN, B.M.

A Structural Description of the Macedonian Dialect of Dihovo, Lisse 1977 HATTALA, M.

O nosnih samoglasnih u bugarštini u obće i napose u novoj, Knji evnik, II, s. 414-476, Zagreb 1865 HENDRIKS, P.

The Radožda-Vevčani Dialect of Macedonian (PdR Press Publications on Macedonian 1), s. 33-44, Lisse 1976 KONESKI, Blaže

A Historical Phonology of the Macedonian Language, Heidelberg 1983 LAVROV, A. Petr - POLÍVKA, Jiři

Lidové povídky jihomakedonské z rukopisů St. Verkovičových, Praha 1932 MAŁECKI, Mieczysław

246

Dwie gwary macedońskie (Sucho i Wysoka w Sołuńskiem), II. Słownik, Kraków 1936 MAŁECKI, Mieczysław

Drobiazgi z Macedonji, Lud słowiański, III, 1, A. 98, Kraków 1933 MAŁECKI, Mieczysław

O zróźnicowaniu gwar Bogdańska w. pd.-wschodnej Macedonji, Lud słowiański, III, I, Kraków 1936 MAŁECKI, M.

Systemy akcentowe gwar bulgarskich, Sprawozdania PAU, XLIII, Kraków 1938 MAŁECKI, M.

Tekst gwarowy z Kosturskiego (Macedonia), Lud słowiański, III, 2, Kraków 1934 MAŁECKI, Mieczysław

Teksty gwarowe z Bogdańska (pd.-wschodnia Macedonia), Lud słowiański, III, 1, Kraków 1933 MAZON, André

Contes slaves de la Macédoine Sud-Occidentale, Paris 1923 MAZON, André

Documents, contes et chansons slaves de l’Albanie du sud, Paris 1936 MAZON, André - VAILLANT, André

L’évangéliaire de Kulakia, un parler slave du Bas-Vardar, Paris 1938 MILETIČ, Lj. Die Rhodopemundarten der bulgarischen Sprache, Wien 1912 NOVAKOVIĆ, St.

Beiträge zur Erforschung der macedonischen Dialecte, Archiv für slav. Philologie, B. XV, s. 37-46: Die Nasalen um Kostur (Kastoria); Die südwestliche Grenze des Nasalismus in Macedonien, Berlin 1893 OBLAK, Vatroslav

Macedonische Studien, Die slavischen Dialecte des südlichen und nordwestlichen Macedoniens, Sitzungsberichte der Philosophische-historischen Classe der keiserliche Akademie der Wissenschaften, Wien 1896 REITER, Norbert

Der Dialekt von Titov Veles, Berlin 1964

247

248

STIEBER, Z.

The Development of Primitive Slavic X in the Slavic Languages and Dialects, Inter-national Journal of Slavic Linguistics and Poetics, IV, s. 1-6, Gravenhage 1961 THUMB, A.

Handbuch der neugriechischen Volkssprache, De Gruyter, 1974 VASMER, M.

Russisches etymologisches Wörterbuch, III, Heidelberg 1958 VUKČEVIČ, Mih.

Jezik u Kirečkom s udiljnim obzirom na opće maćedonizme, Rad JAZU, 145, s. 105-137, Zagreb 1901