Republika Crna GoraVLADA REPUBLIKE CRNE GORE

Sekretarijat za razvoj

STRATEGIJA REGIONALNOG RAZVOJA CRNE GORE

Podgorica, mart 2005.godine

UVOD.............................................................................................................................................................................. 3

1. OCJENA NIVOA REGIONALNIH DISPROPORCIJA U CRNOJ GORI.................................................................41. Makroekonomski ambijent u Crnoj Gori............................................................................................................................ 42. IZABRANI EKONOMSKI POKAZATELJI RAZVIJENOSTI SUBREGIONA I OPŠTINA U CRNOJ GORI.........................6

2.1.1. Nivo društvenog proizvoda po glavi stanovnika po opšinama i subregionima u Crnoj Gori..............................72.1.2. Zaposlenost i nezaposlenost po opštinama i subregionima u Crnoj Gori.........................................................82.1.3. Demografski pokazatelji regionalnih disproporcija u Crnoj Gori......................................................................102.1.4. Regionalni aspekti siromaštva........................................................................................................................ 12

II STRATEGIJA REGIONALNOG RAZVOJA CRNE GORE........................................................................................133. OSNOVNA OPREDJELJENJA STRATEGIJE RAZVOJA CRNE GORE.......................................................................13

3.1. Polazne osnove u izradi strategije......................................................................................................................... 133. 2. Scenariji mogućeg ekonomskog razvoja Crne Gore..............................................................................................133.3. Osnovni ciljevi i strateški pravci razvoja Crne Gore................................................................................................143.4. Kapitalni razvojni projekti ekonomskog prostora Crne Gore...................................................................................163.5. Uključivanje Crne Gore u Evropske privredne tokove............................................................................................. 16

4. OSNOVNI CILJEVI I STRATEŠKI PRAVCI RAVNOMJERNOG REGIONALNOG RAZVOJA.......................................174.1. Osnovni ciljevi regionalnog razvoja......................................................................................................................... 174.2. Osnovni strateški pravci regionalnog razvoja usklađeni sa principima Evropske Unije...........................................184.3. Strateški pravci razvoja subregiona........................................................................................................................ 18

4.3.1. Strateški pravci razvoja plansko-funkcionalnih zona sjevernog subregiona...................................................194.3.1.1. Plansko-funkcionalna zona Pljevlja........................................................................................................ 204.3.1.2. Plansko-funkcionalna zona Durmitor...................................................................................................... 204.3.1. 3. Plansko-funkcionalna zona Bjelasica i Komovi......................................................................................214.3.1. 4. Plansko-funkcionalna zona Prokletije...................................................................................................22

4.3.2. Strateški pravci razvoja plansko-funkcionalnih zona središnjeg regiona........................................................224.3.2.1. Plansko-funkcionalna zona Skadarskog-jezera sa okolinom.................................................................23

4.3.3. Strateški pravci razvoja plansko-funkcionalne zone južnog regiona...............................................................244.4. Razvoj nerazvijenih područaja................................................................................................................................ 254.5. Investicije kao faktor regionalnog razvoja............................................................................................................... 264.6. Prioritetne sektorske razvojne politike.................................................................................................................... 27

4.6.1. Poljoprivreda................................................................................................................................................... 274.6.2. Saobraćaj i pomorstvo.................................................................................................................................... 28

4.6.2.1. Putna infrastruktura................................................................................................................................ 294.6.2.1.1. Razvojni projekti putne infrastrukture............................................................................................. 29

4.6.2.2. Željeznički saobraćaj i željeznička infrastruktura....................................................................................304.6.2.2.1. Razvojni projekti željeznice............................................................................................................ 31

4.6.2.3. Pomorski saobraćaj i pomorska infrastruktura........................................................................................314.6.2.3.1. Razvojni projekti pomorskog sobraćaja i infrastrukture..................................................................32

4.6.2.4. Vazduhoplovna infrastruktura i civilno vazduhoplovstvo.........................................................................324.6.3. Elektroprivreda................................................................................................................................................ 32

4.6.3.1. Izgradjeni i mogući energetski potencijali ……………………………………………………………………..334.6.3.2. Program elektrifikacije seoskih naselja................................................................................................... 34

4.6.4. Turizam........................................................................................................................................................... 344.6.5. Šumarstvo i drvoprerada................................................................................................................................. 364.6.6. Mala i srednja preduzeća................................................................................................................................ 374.6.7. Obrazovanje................................................................................................................................................... 394.6.7.1. Reforma sistema obrazovanja……………………………………………………………………………..……….39 4.6.8. Kultura……………………………………………………….…………………………………………………………404.6.9. Informatika………………………………………………………………………………………………………………404.7. Ekologija......................................................................................................................................................... 42

4.7.1. Realizovani projekti i projekti u toku...........................................................................................434.8. Predlog ekonomske politike i mjera za ostvarivanje Strategije regionalnog razvoja.....................................................44

4.8.1. Ekonomska politika i mjere za posticanje regionalnog razvoja......................................................................444.8. 2. Zadaci republičkih organa............................................................................................................................. 464.8.3. Zadaci lokalnih oragana……………………………………………………………………………………………….47

Z A K L J U Č A K......................................................................................................................................................... 48AKCIONI PLAN............................................................................................................................................................. 49AKTIVNOSTI MEDJUNARODNIH ORGANIZACIJA

2

UVOD

Vlada Republike Crne Gore, na sjednici održanoj 5.februara 2004. godine, razmatrala je Analizu ostvarivanja politike regionalnog razvoja u 2002. i 2003. godini, pozitivno je ocijenila, i zadužila Sekretarijat za razvoj, da u saradnji sa resornim ministarstvima, izradi Strategiju regionalnog razvoja sa prijedlozima mjera i aktivnosti za unapredjenje politike regionalnog razvoja. Na osnovu tog zaključka, Sekretarijat za razvoj u saradnji sa resornim organima pripremio je prijedlog Strategije regionalnog razvoja Crne Gore. U Crnoj Gori, postoje znatne razlike u stepenu razvijenosti tri regiona: Južnog, Srednjeg i Sjevernog. U Strategiji se regionalni razvoj tretira preko ova tri subregiona, koji su posebno definisani Prostornim planom Republike.

Prevazilaženje jaza subregionalnih nejednakosti jedan je od bitnih razvojnih ciljeva strategije dugoročnog privrednog razvoja. Imajući u vidu značaj navedenih okolnosti koje su produkovale čitavu lepezu novih razvojnih ciljeva, proizilazi da regionalna problematika Crne Gore zahtijeva studiozno i sistematsko istraživanje.

Analogno navedenom, osnovno polazište ovog rada je kako do projektovanog cilj-relativno ravnomjernog i zadovoljavjućeg nivoa razvijenosti subregiona-doći u što kraćem vremenskom periodu. Drugim riječima, definisanje strateške vizije razvoja Crne Gore, kroz prizmu prevazilaženja regionalnih nejednakosti.

Koncept Strategije regionalnog razvoja polazi od osnovnih opredjeljenja strategije razvoja Crne Gore i predstavlja njenu dalju razrduI i konkretizaciju po pojedinim cjelinama. Polazi se od činjenice da znatne razlike u stepenu razvijenosti izmedju regiona, a prije svega zaostajanje Sjevernog regiona, proističu iz uslova i mogućnosti razvoja u dužem periodu.

Osnovni koncepcijski prilaz u Strategiji je da se u procesu ukupnog razvoja Republike realizuje politika ravnomjernijeg razvoja regiona I pojedinih plansko-funkcionalnih zona, polazeći od prirodnih uslova, raspoloživih resursa, privrednih fondova I tempa razvoja infrastrukture. Strategijom se preferira održivi razvoj, otvorena tržišna ekonomija usmjerena na uključivanje u ekonomske tokove Evropske Unije i trajno očuvanje ekološke ravnoteže. U skladu sa prihvaćenim zadatkom, Strategiju smo podijelili u dva dijela. Prvi dio Strategije odnosi se na analizu makroekonomskog ambijenta i izabranih ekonomskih pokazatelja razvijenosti subregiona i opština u Crnoj Gori.

Drugi dio rada naslovljen kao Startegija regionalnog razvoja Crne Gore objedinjuje sledeće cjeline: 1. Osnovna opredjeljenja strategije razvoja Crne Gore i 2. Osnovne ciljeve i strateške pravce ravnomjernog regionalnog razvoja u okviru kojeg su razrađeni: 1. osnovni ciljevi regionalnog razvoja, 2. osnovni strateški pravci razvoja subregiona, 3. razvoj nerazvijenih područja, 4. investicije kao faktor regionalnog razvoja, 5. prioritetne sektorske razvojne politike i 6. prijedlog mjera za ostvarivanje Strategije regionalnog razvoja.

Ovako koncipirana Startegija regionalnog razvoja Crne Gore, da bi zadovoljila postavljene ciljeve, neophodno je da bude uskladjena sa ostalim razvojnim projektima, prevashodno se misli na Agendu ekonomskih reformi Vlade Crne Gore i Strategiju razvoja i redukcija siromšatva, kao i ostalim dokumentima koji će biti usmjereni na rješavanje regionalnih disproporcija u Crnoj Gori, a čiji će konačni rezultati zavisiti od roka i kvaliteta njihovog sprovođenja.

1. OCJENA NIVOA REGIONALNIH DISPROPORCIJA U CRNOJ GORI

Regionalni razvoj je po svom karakteru dugoročan i složen strukturni fenomen. Efekti i disproporcije na bilo kom nivou teritorijalne organizacije države ne ispoljavaju se ni brzo, ni na način kao u slučaju pojedinih sektora privrede.

3

Oni su uvijek rezultanta ekonomskih i neekonomskih faktora, a takođe i prirodnih, demografskih i strukturnih, koji mogu biti vidljivi tek na osnovu detaljne analize i po isteku relativno dužeg vremenskog perioda.

Raspoloživi podaci pokazuju da Crna Gora, u evropskom kontekstu, posjeduje velike razlike u regionalnoj razvijenosti.

1. Makroekonomski ambijent u Crnoj Gori

Crnu Goru kao zemlju u tanziciji (sa svim poteškoćama koje prate proces tranzicije) karakterisu znatne regionalne razlike. Najupečatljiviji pokazatelji tranzicione recesije su: smanjenje obima ukupne privredne aktivnosti, visok nivo nezaposlenosti, visoka uvozna zavisnost, nizak nivo proizvodnje itd. Ako imamo u vidu da Crna Gora spada u kategoriju siromašnih zemalja te razlike su naglašenije i vidljivije.

Opadanje društvenog proizvoda Crne Gore do 1994 godine kao i njegov sporiji oporavak narednih godina možemo sagledati narednim grafikom.

Grafik 1. Kretanje društvenog proizvoda Crne Gore 1989-2003. godine1

Izvor: Sekretarijat za razvoj 2003. godine i Monstat, 2004. godine

Napomena: od 2002. godine u upotrebi je obračun bruto domaćeg proizvoda po SNA metodi koji nije uporediv sa kategorijom društvenog proizvoda obračunatog metodom privrednih bilansa. Prema procjeni uradjenoj u Sekretarijatu za razvoj u 2003. godini ostvaren je bruto domaći proizvod od l.433 mil.€ a u 2004. godini 1.535 mil.€.

Navedeni trend ukazuje da se opšti pad privredne aktivnosti, agregiran u kretanju drušvenog proizvoda, može pratiti u svim privrednim sektorima (tabela 1).

Tabela 1. Stope rasta pojedinih sektora privrede i kretanje cijena na malo

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004Industr.proizv. -16,6 -13,2 -20,0 -43,0 -8,5 -21,3 47,6 0,3 -0,3 -7,6 3,7 -0,7 0,6 2,4 13,8Poljopr. Proiz. -1,4 6,6 -14,0 -12,4 6,7 3,6 3,9 8,9 -0,5 2,0 0,0 7,1 6,6 1,0 3,0

Šumarstvo -17,3 -12,2 14,0 -25,0 26,7 9,5 -11,4 -29,3 -8,5 8,5 21,5 -14,4 -9,9 0,0 5,2Građevinarstvo -17,2 -5,8 -25,2 -22,9 -3,9 -8,9 4,8 -17,9 -8,9 -6,5 -6,3 5,3 0,4 -8,7 3,8

Saobraćaj 12,6 -14,8 -27,6 -60,1 -12,5 -5,7 190,4 12,8 26,6 -24,3 34,9 -0,4 -13,2 -2,5 -3,0

1 Vrijednost dolara znatno varira u odnosu na druge konvertibilne valute. Za praćenje promjena DP u $ u periodu 1980-2002.g., odakle su i ovi podaci, uzet je odnos dolara i DM iz 1989.g. ( metod privrednih bilansa);

4

Turizam i ugostit. -6,0 -46,1 -45,4 17,5 35,5 -3,8 9,2 4,4 -5,2 -55,4 56,6 25,9 -8,1 7,8 14,7Trgovina na malo -7,0 -16,9 -61,2 -88,5 71,9 35,6 13,2 12,5 -13,8 18,7 7,8 -13,6 11,2 -5,5 2,8

Cijene na malo 622,9 116 9972 hip. 0* 79,8 82,4 20,0 27,6 60,1 24,8 23,0 17,5 7,8 3,4

Izvor: Sekretarijat za razvoj, 2004.g.

Smanjeni obim privredne aktivnosti pratilo je smanjenje broja zaposlenih, povećanje broja nezaposlenih, porast broja penzinera i nedovoljan rast registrovanih zaposlenih u privatnom sektoru.

Tabela 2. Zaposlenost, nezaposlenost (u 000) i prosječna zarada u Crnoj Gori1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004.

Zaposl.-privreda 127,9 112,7 104,3 98,6 97,7 93,1 92,4 85,6 84,4 80,4 77,7 76,6Zaposl.-

neprivreda 31,4 30,1 29,3 30,3 31,1 32,2 32,7 33,8 34,1 34,9 36,1 37,5

Ukupno zaposleni 159.3 142.7 133.5 130.9 128.7 125.3 125.1 121.2 118.2 115.3 113.8 114.1 113,5 142,72 143.479Zaposl. u priv.sekt.3 10,2 12,4 16,5 17,0 20,1 21,9 21,9 23 25 26 28,9 30,0 31

Regis.nezaposleni 53,7 61,4 64,6 63,5 56,8 56,6 60,7 64,8 68,9 79,8 81,1 80,6 80,9 71,7 59,0Odnos nezap. i

zapos 31.7 39.6 43.0 43.5 38.1 38.5 41.3 45.5 48.0 56.5 56.8 56.1 55,9 50,2 41,4

Prosječna zarada - - - - 108 126 188 226 194 152 188 218,0 €118 €173,9 €195,3Broj penzionera 74,2 81,3 71,0 71,5 72,6 74.6 78,6 80,8 81,9 83,6 85,0 86,3 85,7 89,8 93,0

Izvor: Sekretarijat za razvoj,SG CG za relevantne godine;NBCG; Zavod za zapošljavanje RCG;

Po obimu mala, a po sektorskoj i granskoj strukturi nerazuđena, privreda Crne Gore je bila i ostala veoma uvozno-izvozno zavisna. Takva zavisnost se ne odnosi samo na vitalne industrijske grane, kao što su crna i obojena metalurgija, elektroindustrija, mašinogradnja, tekstilna industrija i dr., već i na pomorsku privredu, turizam, građevinarstvo, te uvoz nafte i naftnih derivata.

Spoljnotrgovinska razmjena u posmatranom periodu takođe bilježi veoma negativne trendove. Izvoz je prepolovljen, a njegova struktura izgubila je i dostignuti nivo diversifkacije (izvoznu ponudu karakteriše nedovoljan obim, vrsta i asortiman roba, što pored drugih ograničenja ima za posljedicu nezadovoljavajuće rezultate kod mnogih industrijskih grana, izuzev obojene metalurgije, tj. izvoza sirovog aluminijuma koji predstavlja blizu 90% u strukturi izvoza roba; ostalo su u poslednjoj godini: otpaci i ostaci od bakra i aluminijuma, sirove govedje kože, rezana drvna gradja i elementi za namještaj, vino, pivo, proizvodi crne metalurgije i dr.). Proizvodi više faze prerade imaju mnoge veće prepreke za povratak na svjetsko tržište, imajući u vidu nivo tehnološke opremljenosti naših industrijskih sektora i višegodišnju izolaciju. Nepovoljan uticaj sankcija ispoljio se i na naučni i tehnološki razvoj, kroz zaustavljanje priliva informacionih, finansijskih i drugih elemenata iz inostranstva za razvoj nauke i tehnologije, u smanjenju ulaganja iz domaćih izvora za istraživanje i razvoj i u smanjenom naučno-istraživačkom potencijalu zbog migracije u inostranstvo značajnog broja visokoobrazovanih kadrova, uključujući magistre i doktore nauka.

Tabela 3. Pokazatelji uvoza i izvoza u Crnoj Gori u posmatranim godinama1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Izvoz (u mil.$) 516 320,5 234,4 216,3 85,2 82,6 150,9 199,3 284,4 226,5 259,3 178,0 191,0 522,0

Stope rasta izvoza -7,4 -37,9 -26,9 -7,7 -60,6 -3,1 82,7 32,1 42,6 -204 14,5 -31,4 7,3 11,7Izvoz u % od DP*4

(izvozna orjentisanost)

40,9 28,5 28,5 41,3 15,5 14,7 20,0 26,1 36,2 31,1 31,7 21,5 7,2 33,5

Uvoz (u mil.$) 278,6 260,0 245,5 184,5 87,0 130,2 278,6 326,3 375,5 390,6 396 529,4 662,3 804,0Stope rasta uvoza 11,9 -6,7 -5,6 -24,8 -52,8 49,7 114,0 17,1 15,1 4,0 1,4 33,7 25,1 3,7Uvoz u % od DP*

(uvozna zavisnost) 22,1 23,1 29,9 35,2 15,8 23,2 37,1 42,8 47,8 53,8 48,4 64,1 48,2 60,6

Pokrivenost uvoza izvozom 185,2 123,3 95,5 117,2 97,9 63,4 54,2 61,1 75,7 58,0 65,5 29,7 28,6 64,9

Uvoz i izvoz u DP*(otvorenost

privrede)63,0 51,6 58,4 76,5 31,3 37,9 57,1 68,9 84,0 84,9 80,1 85,7 62 85,1

Izvor: Republički sekretarijat za razvoj, 2003.g.

Osnovni indikatori makroekonomije u 2003 godini reflektovali su se kroz negativne efekte političke nestabilnosti i ekonomske neizvjesnosti.

Realno stanje u privredi karakterišu TRI OSNOVNE MAKROEKONOMSKE NERAVNOTEŽE:1. SPOLJNA NERAVNOTEŽA sa:

a) negativan trgovinski bilans od 290,8 mil.EUR5,

2 Statistički godišnjak, Monstat Crne Gore , zbog izmijenjene Metodologije praćenja dostupni samo podaci o ukupnom broju zaposlenih;3 Zbirno uzeti zaposleni u malim i srednjim preduzećima i radnjama;4 Relativni pokazatelji uvoza I izvora preračunati su na bazi procijenjenog BDP za 2002.g. od 1375 mil $.5

Važno pomenuti da je ovaj deficit za 34,2 % manji nego u prethodnoj godini.

5

2. UNUTRAŠNJA NERAVNOTEŽA SA VISOKOM NEZAPOSLENOŠĆU ( 59.000 lica) i svega 143.400 zaposlenih od čega je oko 32.000 lica zaposleno u državnim organima.

3. FISKALNA, ODNOSNO BUDŽETSKA NERAVNOTEŽA izražena kao budžetski deficit od 45,29 mil.€ (2003. godne), ili 3,29% od bruto domaćeg proizvoda.

U takvim okolnostima, privredna aktivnost, i pored ubrzanja, (rast industrijske proizvodnje 13,8% ), opterećena je hronično visokim spoljno-trgovinskim deficitom, energetskim deficitom (oko 1,4 mlrd.kWh – 1/3 ukupnih potreba), kumuliranim gubicima u privredi i unutrašnjim dugovima izmedju preduzeća, banaka i države, socijalnim tenzijama i nezadovoljavajućim nivoom životnog standarda prosječnog gradjanina.

Rezultat takvih kretanja je nizak nivo bruto domaćeg proizvoda koji je na nivou od 64% BDP-a iz 1989. godine, što predstavlja prepreku za rješavanje strukturnih deficita i makroekonomskih neravnoteža.

2. IZABRANI EKONOMSKI POKAZATELJI RAZVIJENOSTI SUBREGIONA I OPŠTINA U CRNOJ GORIKrupne promjene u privredi i društvu Crne Gore, koje su se u periodu poslije devedesetih godina desile (i dešavaju) na ovom prostoru, nameću potrebu da se, za detaljniju spoznaju svih elemenata strukture, funkcionalnih veza i odnosa, kao i refleksije posmatranih promjena na pojedina područja, detaljnije istraži dostupna statističaka i empirijska građa.

Analitičku osnovu za analizu regionalnog razvoja u Crnoj Gori čine:1. raspoloživi podaci na nivou opština,2. dodatne informacije koje smo na bazi naših zahtjeva dobili od pojedinih opština,3. raspoloživa dokumentacija baze podataka Sekretarijata za razvoj,4. sopstvene procjene o kretanjima pojedinih pokazatelja, kao i rezultati dobijeni na bazi primijenjenih

ekonomskih analiza.

Postojeća klasifikacija subregiona Crne Gore na Sjeverni, Središnji i Južni subregion izvršena je prema geografskim karakteristikama, razmještaju prirodnih uslova za razvoj, već izvršenoj društvenoj podjeli rada i prostornom razmještaju proizvodnih snaga, nekim bitnim obilježjima ekonomske i socijalne strukture užih područja i njihove homogenosti, opštem nivou razvijenosti i perspektivama za budući razvoj.

Sjeverni subregion obuhvata opštine: Andrijevica, Bijelo Polje, Žabljak, Berane, Kolašin, Mojkovac, Plav, Plužine, Pljevlja, Rožaje i Šavnik. Površina ovog subregiona 7.320km2 ili 53% teritorije RCG. Resursi kojim raspolaže ovaj region su sledeći: pretežni dio ukupno raspoloživog hidropotencijala, cjelokupne rezerve uglja, 67% obradivih površina, 71% ukupne drvne mase, 70% stočnog fonda, skoro cjelokupne rezerve olova i cinka i resursi za razvoj zimskog i eko turizma.

Središnji subregion obuhvata opštine: Danilovgrad, Nikšić, Podgoricu i Cetinje. Površina ovog subregiona je 4.903km2 ili 35,5% teritorije RCG. U ovom regionu nalazi se 22,4% obradive površine, 25,5% drvne mase, 22,6% stočnog fonda i bogata nalazišta boksita i dijelom hidropotencijala.

Južni subregion obuhvata opštine: Bar, Budva, Kotor, Tivat, Ulcinj i Herceg Novi. Površina ovog regiona je 1.588 km2 ili 11,5% teritorije RCG. Ovaj region raspolaže sa izvanrednim uslovima za razvoj turizma, pomorske privrede i agrikultura.

Analiza problema regionalne razvijenosti zasnivati će se na predhodno datoj podjeli.

2.1.1. Nivo društvenog proizvoda po glavi stanovnika po opšinama i subregionima u Crnoj Gori

Tokom 2002. godine u Crnoj Gori nivo društvene proizvodnje po glavi stanovnika iznosio je 1.634,2€ što je i prikazano narednom tabelom.

Tabela 4. Nivo društvenog proizvoda po glavi stanovnika u Crnoj Gori 2002. godine

OpštinaDruštvrni proizvod Broj stanovnika

Društveni proizvod po

glavi stanovnika

Andrijevica 2900446 5697 509.1Bar 116270330 39688 2929.6Bijelo Polje 33813147 49967 676.7

6

Berane 23157302 34912 663.3Budva 42046882 15671 2683.1Danilovgrad 14297162 16376 873.1Žabljak 4835247 4206 1149.6Kolašin 9127344 9934 918.8Kotor 31644702 22650 1397.1Mojkovac 6586177 10015 657.6Nikšić 102630984 75274 1363.4Plav 8462959 13725 616.6Plužine 12089554 4270 2831.3Pljevlja 65784096 35751 1840.1Podgorica 431705167 168812 2557.3Rožaje 10169017 22559 450.8Tivat 14326130 13481 1062.7Ulcinj 19602878 20326 964.4Herceg Novi 44611119 32988 1352.3Cetinje 12472359 18500 674.2Šavnik 2948100 2938 1003.4CRNA GORA 1009481102 617740 1634.2

Izvor: Monstat 2004

Posmatrano regionalno nivo proizvodnje po stanovniku u Središnjem regionu iznosio je 2011.4€. ili 23% iznad crnogorskog prosjeka. Sjeverni region imao je 927,3€, a Južni region 1.854,2€ ili procentualno izraženo u Sjevernom regionu ostvareno je svega 46,1% crnogorskog prosjeka društvena proizvodnje po glavi stanovnika, dok u Južnom regionu ostvareni društveni proizvod je 13,46% iznad crnogorsokg prosjeka društvenog proizvoda po glavi stanovnika.

Sjeverni subregion je najnerazvijeniji dio crnogorskog društva (posmatrano sa aspekta DBP, a i ostalih parametara koje ćemo analizirati u nastavku ovog materijala). U ovom regionu živi 193.974 (31.44%) stanovnika Crne Gore. Ovaj region učestvuje sa svega 18% (početkom 1990 ućešće ovog regiona u DP Crne Gore iznosilo 25,5%) u društvenom proizvodu Crne Gore. Opštine u kojim je zabilježen najmanji nivo proizvodnje po glavi stanovnika su Rožaje i Andrijevica (vidjeti predhodnu tabelu), dok opštine u kojim je zabilježen najveći nivo proizvodnje su Plužine i Pljevlja.

Centralni subregion pripada kategoriji razvijenog regiona. Broj stanovnika koji živi na ovom području iznosi 278.962 lica ili 45,1% crnogorske populacije. Ovaj region učestvuje sa 55,5% (početkom 1990 49,5%) u ukupnom društvenom proizvodu Crne Gore. Najveći nivo društvene proizvodnje kod ovog regiona ostvaruje se u Podgorici (što je ujedno i najveći nivo proizvodnje u Crnoj Gori), dok je najmanji društveni proizvod po glavi stanovnika u ovom regionu zabilježen u opštini Cetinje i on iznosi 674,2€.

Južni subregion predstavlja najrazvijenijeg regiona posmatrano u odnosu na crnogorske prilike. U ovom regionu živi 144.804 stanovnika ili 23,4% crnogorske populacije. Južni region u duštvenom proizvodu učestvuje sa 26,5% (početkom 1990 25%). Najmanji nivo društvene proizvodnje po glavi stanovnika ostvarila je opština Ulcinj u iznosu od 964,4€, dok je najveći nivo proizvodnje ostvaren u opštini Bar i on iznosi 2.929,6€.

2.1.2. Zaposlenost i nezaposlenost po opštinama i subregionima u Crnoj Gori

Crnu Goru zadnjih decenija karakteriše visoka stopa nezaposlenosti, koja je tokom 2002. godine prema zvaničnoj statistici dostizala nivo od oko 30%. Tokom 2003. godine nivo nezaposlenosti procjenjuje se na oko 20%. 6

Smanjanje nezaposlenosti u iznosu od 10% nastalo je zahvaljujući provođenju programa “Legalizacija rada na crno i otvaranje novih radnih mjesta”, koji je relizovala crnogorska Vlada tokom 2003. godine i čija je relizacija u toku i 2004. godine. U Crnoj Gori marta 2004. godine registrovana zaposlenost je iznosila 108. 638, dok je nivo nezaposlenosti za isti period bio 69.314 lica. Zaposlenost i nezaposlenost kao jedan od parametara razvijenosti društveno-ekonomskog sistema ima svoju regionalnu dimenziju, koja je itekako izražena u Crnoj Gori. Tako je učešće broja nezaposlenih u sjevernom dijelu u ukupnom broju nezaposlenih Republike od 1993-2003. godine smanjeno sa 44,5% na 37,60% (ovdje treba imati u vidu da je u datom periodu doslo do pada broja stanovnika za

6 Prezentovane stope nezaposlenosti računate su kao odnos nezaposlenih i aktivne radne snage.

7

8,2 indeksna poena), u središnjem dijelu Republike to učešće je povećano sa 39,5% na 42,7%, a u južnom dijelu Republike sa 16,0% na 19,5%.

Odnos broja zaposlenih i nezaposlenih (prema podacima iz marta 2004. godine) posmatran na nivou Republike iznosio je u prosjeku 1,6 zaposlenih lica u odnosu na nezaposlena (vidjeti narednu tabelu).

Tabela 4. Odnos broja zaposlenih i nezaposlenih po opštinama u Crnoj Gori, marta 2004 godini

OPŠTINABroj

registrovanih Zaposleni7 zaposleninezaposlenih /nezaposleni

Bijelo Polje 7545 3918 0.5Šavnik 475 244 0.5Mojkovac 1884 1186 0.6Rožaje 3166 2347 0.7Žabljak 537 510 0.9Berane 3951 4492 1.1Kolašin 1134 1284 1.1Pljevlja 5384 6064 1.1Andrijevica 561 648 1.2Plav 986 1265 1.3Tivat 1453 1857 1.3Nikšić 10587 14801 1.4Ulcinj 1976 2873 1.5CRNA GORA 69314 108638 1.6Budva 1351 6008 4.4Herceg Novi 2358 6275 2.7Cetinje 1771 4025 2.3Podgorica 16085 35581 2.2Bar 3742 7792 2.1Plužine 508 925 1.8Kotor 2644 4539 1.7Danilovgrad 1216 2004 1.6

Izvor: Monstat 2004. g. , Zavod za zapošljavanje Crne Gore 2004.g.

Za zaposlenost i nezaposlenost posmatrane u odnosu na subregione može se konstatovati sledeće:

Sjeverni subregion karakteriše veoma malo učešće u ukupnoj zaposlenosti crnogorske privrede koje iznosi svega 22.883 zaposlenih lica, što čini 21% ukupne crnogorske zaposlenosti. U strukturi zaposlenosti ovog regiona dominantno je učešće lica zaposlenih u preređivačkoj industriji koje iznosi 17,4% (3.986 zaposlenih), zatim zaposlenih u sektoru obrazovanja gdje radi 3.291 zaposleni (14,4%). U hotelima irestoranima ovog regiona zaposleno je 2.238 lica (9,8%), državna uprava zapošljava 1.800 lica ili 7,9%, u sektoru proizvodnja električne energije zaposleno je 6,8% ovog regiona, a u trgovini 6,4% zaposlenih i u poljoprivrednoj proizvodnji 6% ili 1.375 zaposlenih. Zaposlenost u privatnom sektoru u ovom regionu procjenjuje se na 14,6% ukupne zaposlenosti u privatnom sektoru Crne Gore, što na najbolji način odslikava nivo nerazvijenosti ovog područja.

Broj nezaposlenih osoba u ovom regionu iznosio je u martu 2004. godine 26.131 ili 37,62% ukupne nezaposlenosti. Stopa nezaposlenosti u sjevernom regionu (računata kao odnos nezaposlenih prema ukupnom broju zaposlenih i nezaposlenih) iznosila je 53,5%. Opštine sa najvećom stopom nezaposlenosti u ovom regionu su: Bijelo Polje i Šavnik (66%), Mojkovac (61%), Rožaje (57%) i Žabljak (51%), u ostalim opštinama ovog subregiona stopa nezaposlenosti se kreće od 35% u Plužinama do 46% u Andrijevici.

Centralni subregion je tokom marta 2004. godine imao stopu nezaposlenosti 34%. Učešće nezaposlenosti i zaposlenosti u ukupnom broju zaposlenih i nezaposlenih u Crnoj Gori bilo je 42,7% i 52%. Najveće učešće, sektorski posmatrano, ovaj region bilježi u sektoru prerađivačke industrije kojii učestvuje sa 22,1% u ukupnoj proizvodnji, a najmannje u sektoru ribarstva i poljoprivrede što i potvrđuje naredni grafik. Interval stope

7 Preduzeća i privatne radnje ukupno.

8

nezaposlenosti posmatrano po opštinama kreće se od 31% u Podgorici, do 41% u Nikšiću. Privatni sektor ovog regiona, prema procjenama, zapošljava 51,1% zaposlenih u privatnom sektoru Crne Gore.8

Gragik 2. Struktura zaposlenosti u Središnjem subregionu, mart 2004. godine

Proizvodnja i snadbijevanja

7%

Hoteli irestorani2%

Ostale komunalne, druđštvene i lične

usluge7%

Prerađivačka industrija22%

Trgovina na veliko i malo10%

Građevinarstvo3%

Vađenje rude i kamena3%

Ribarstvo0%

Poljoprivred2%

Državna uprava i obavezno soc.

osiguranje9%

Aktivnosti u vezi sa nekretninama

3%

Saobraćaj, skladištenje i veze

9%

Finansijsko posredovanje

3%

Obrazovanje11%

Zdravstveni i socijalni rad9%

Južni subregion je u martu 2004. godine imao zaposlenih 29.344 i nezaposlenih 13.524 lica. Učešće nezaposlenih ovog regiona u ukupnoj nezaposlenosti iznosilo je 19,5%, a učešće zaposlenosti u odnosu na ukupnu zaposlenost bilo je 27%. Što se tiče strukture zaposlenosti u ovom regionu nju krarkteriše visoko učešće od 30,7% zaposlenosti trgovine na veliko (15,6%) i malo i sektora obrazovanja (15,1%). U hotelima i restorani zaposleno je 2319 lica (7,5%), a u saobraćajnoj djelatnosti 4.270 zaposlenih (13,8%). Prerađivačka industrija ovog regiona zapošljava 4.401 radnika (14,2%). Zaposlenost u privatnom sektoru južnog subregiona procjenjuje sa na 34,3% crnogorske zaposlenosti u privatnom sektoru.

Ovaj region je u posmatranom periodu imao stopu nezaposlenosti od 31%. Najveća stopa nezaposlenosti zabilježena je u Tivtu 43%, a najniža u Budvi 18%.

2.1.3. Demografski pokazatelji regionalnih disproporcija u Crnoj Gori

Demografski razvoj i brzi procesi urbanizacije i industrijalizacije zemlje, odvijali su se bez jasne strategije. Kao posledice toga, bila je prisutna neravnomjernost između populacije u gradovima i ruralnim područjima sa tendencijom daljeg pogoršavanja. Izraženo zaostajanje u razvoju seoskih brdsko-planinskih i pograničnih područja u odnosu na opštinske centre, je doprinijelo preseljavanju stanovništva u gradove preko ekonomski opravdanih granica i rezultiralo demografskim pražnjenjem pojedinih područja. Posmatrano između dva popisa 1991 i 2003. godine broj stanovnika u Crnoj Gori povećao se za 26.471 (4,5% u odnosu na 1991 godinu) ovaj rast je uporedo pratilo smanjenje broja stanovništva u ruralnim područjima za 5.525 lica (22,3% u odnosu na 1991 godinu) i povećanje istog u urbanim područjima za 31.996 (9,1% u odnosu na 1991 godinu). Problem ravnomjernije demografske naseljenosti pojedinih područja u Crnoj Gori neodvojiv je od analize ekonomskih i ostalih faktora koji opredjeljuju nivo regionalne razvijenosti i smanjenje regionalnih disproporcija.

Tabela 5. Veličina opština i promjene broja stanovnika u Crnoj Gori

OPŠTINAStanovništvo

Popis1991Površina

km²Stanovništvo

15.11.2003(popis, prvi

rezultati)

INDEKSbroja stano-

vnika za 2003.g.

(1991=100)

gustinanaseljenosti

st/km2

1991 2003

8 Procjenjeni broj zaposlenih u privatnom sektoru u Crnoj Gori iznosi 22, 887 zaposlenih.

9

Andrijevica 6552 283 5697 87.0 23.2 20.1Bar 34282 598 39688 115.8 57.3 66.4Berane 37473 717 34912 93.2 52.3 48.7Bijelo Polje 54437 924 49967 91.8 58.9 54.1Budva 11538 122 15671 135.8 94.6 128.5Danilovgrad 14573 501 16376 112.4 29.1 32.7Žabljak 4900 445 4206 85.8 11.0 9.5Kolašin 11044 897 9934 89.9 12.3 11.1Kotor 22112 335 22650 102.4 66.0 67.6Mojkovac 10725 367 10015 93.4 29.2 27.3Nikšić 73878 2065 75274 101.9 35.8 36.5Plav 15684 486 13725 87.5 32.3 28.2Plužine 5219 854 4270 81.8 6.1 5.0Pljevlja 39188 1346 35751 91.2 29.1 26.6Podgorica 145696 1441 168812 115.9 101.1 117.1Rožaje 22330 432 22599 101.2 51.7 52.3Tivat 11146 46 13481 120.9 242.3 293.1Ulcinj 19667 255 20326 103.4 77.1 79.7Herceg Novi 27006 235 32988 122.2 114.9 140.4Cetinje 20139 910 18500 91.9 22.1 20.3Šavnik 3680 553 2938 79.8 6.7 5.3Crna Gora 591269 13812 617780 104.5 42.8 44.7

Izvor: MONSTAT, 2003;

Za analizu negativnih demografskih trendova po pojedinim opštinama mogu se posmatrati kretanja broja stanovnika u periodu 1991 – 2003, kroz dva poslednja popisa.Sjeverni region u periodu izmedju popisa (1991 i 2003 godine), karakteriše trend smanjenja stanovništva koji je registrovan u iznosu od 9 indeksnih poena. Smanjenje stanovništva najizraženije je bilo u opštinama Šavnik ( za 21.2%) i Plužine (za 19.2%). Jedina opština sjevernog regiona koja je zabilježila pozitivan rast je opština Rožaje (rast od 1.2%)

Centralni region je u među popisnom periodu zabilježio trend rasta stanovništva (9.7%). Jedini pad zabiljezen je u opštini Cetinje (9.1%). Dok je najveći rast stanovništva vezan za Podgoricu (15.9%) i Danilovgrad (12.4%).

Južni region, posmatrano između dva popisna perioda, karakteriše trend rasta stanovništva od (15.2%). Sve opštine južnog regiona povećale su broj stanovnika, medju njima se najviše ističe. Budva sa povećanjem od 35.8% kao i opština Herceg Novi 22.2%.

U periodu 1991-2003.g., i pored registrovanog ukupnog rasta od 4.5% za 12 godina, nastavljaju se negativni trendovi demografskog pražnjenja pojedinih opština, posebno sjevernog regiona. Smanjenje broja stanovnika registrovano je u 11 opština ( u sjevernom regionu), kao i smanjenje broja stanovnika u opštini Cetinje (9.1%).

Slika 1. Gustina naseljenosti crnogorskih opština u 2003. godini

10

Porast broja stanovnika od preko 20% registrovano je u 3 opštine: Tivat, Budva, i Herceg-Novi. Umjerenije povećanje broja stanovnika registrovano je još u 7 opština ( Bar, Danilovgrad, Kotor, Nikšić, Podgorica, Ulcinj i Rožaje).

Po standardima EU, demografski ugrožena područja, koja zahtijevaju poseban scenario razvojne podrške , su ona područja sa ispod 6 stan/km² . U Crnoj Gori to su opštine Plužine i Šavnik. Zbog specifičnosti Crne Gore, u demografski ugrožena područja možemo svrstati sve one opštine kod kojih je gustina naseljenosti ispod 25% prosječne gustine naseljenosti. U tom slučaju, riječ je o 4 opštine – pored Šavnika i Plužina, tu su Žabljak i Kolašin.

Mapa gustine naseljenosti pojedinih opština data je na prethodnoj strani. Nasupot opštinama u kojima je prisutan višedecenijski trend demografskog pražnjenja prostora, hiperkoncentracija stanovništva izražena je u opštinama Tivat, Herceg Novi, Budva i Podgorica.

2.1.4. Regionalni aspekti siromaštvaPad životnog standarda stanovništva i rast siromaštva u Crnoj Gori u poslednjoj deceniji prevashodno je posljedica velike redukcije ekonomske aktivnosti koja je uzrokovana brojnim političkim i ekonomskim krizama, ratom u okruženju i medjunarodnom izolacijom zemlje.

U dokumentu Strategija razvoja i redukcija siromaštva Crne Gore, koji je Vlada usvojila početkom novembra 2003.godine, dat je integralni profil siromaštva stanovništva Crne Gore. Analiza, koju je uradio ISSP, pokazuje da je 12,2% stanovnika Crne Gore siromašno. Apsolutna linija siromaštva je definisana kao ukupna potrošnja ispod troškova minimalne potrošačke korpe za standardno domaćinstvo (116,2 Eura po potrošačkoj jedinici) a linija ekonomski ugroženog stanovništva je postavljana 50% iznad linije siromaštva(174,3 Eura). Procjene siromaštva su osjetljive na liniju siromaštva: više od jedne trećine stanovništva je klasifikovano kao ekonomski ugroženo ili materijalno nedovoljno obezbijeđeno, jer žive ispod nivoa od 150% linije siromaštva. Procjene siromaštva su veoma osjetljive oko granice siromaštva (koncentracija stanovništva oko linije siromaštva je velika, tj. malo pomjeranje na

11

gore značajno povećava % siromašnih). Po istraživanju iz juna 2003, podizanje linije siromaštva za 20%, duplira stopu siromaštva. U zoni neposredno iznad linije siromaštva, značajan dio populacije je ugrožen u smislu da je osjetljiv na bilo koji oblik ekonomske nestabilnosti (smanjenje ličnih primanja).

Po svom karakteru i pojavnim oblicima siromaštvo u Crnoj Gori ima izražen regionalni karakter koji se ne manifestuje samo na polju ekonomije. Po pravilu u najpovoljnijem položaju nalaze se lica koja spadaju u ugrožene grupe, a žive u nerazvijenim područjima. Regionalna disperzija siromaštva, može se prikazati i na mapi Crne Gore. Zbog nedovoljne veličine uzorka, nije bilo moguće procijeniti nivoe siromaštva lokalnog nivoa.

Slika 2. Stope siromaštva po regionima Crne Gore (istraživanje 2003. godine)

Najugroženiji su stanovnici sjevera Crne Gore koji ima liniju siromaštva 19,3% i gdje živi 45% siromašnih. odnosno 53% siromašnog domicilnog stanovništva, 9,7% Roma, 10,4% izbjeglica i 51,6% raseljenih lica.

U centralnom dijelu Crne Gore gdje je linija siromaštva 10,8%, živi oko 35% siromašnih - 31% domicilnih, čak 52,3% Roma i 51,1% izbjeglica, kao i 36,6% raseljenih lica. U Južnom dijelu Crne Gore, gdje je linija siromaštva oko 8,8%, živi oko 19% siromašnih – 16% domicilnih, 38% Roma, 38,5% izbjeglica i 11,8% raseljenih lica.

II STRATEGIJA REGIONALNOG RAZVOJA CRNE GORE

3. OSNOVNA OPREDJELJENJA STRATEGIJE RAZVOJA CRNE GORE

3.1. Polazne osnove u izradi strategije

1. U izradi Strategije polazi se od usvojene ekonomske i razvojne politike izražene u brojnim dokumentima i sistemskim rešenjima, pri čemu se posebno ističe Agenda ekonomskih reformi u Crnoj Gori, Strategija razvoja i redukcija siromaštva, Prostorni plan Republike, srednjoročni i dugoročni sektorski planovi i programi i drugi relevantni dokumenti i sistemski zakoni, kojima se društveno ekonomski sistem Crne Gore uskladjuje sa razvijenim zemijama, a prije svega zemljama Evropske Unije.

2. Dostignuti stepen razvoja poslednjih godina, prevazilaženje ranijih krupnih problema u privredi i društvu, sprovođenje procesa privatizacije i tranzicije i započeto ozdravljenje nekih krupnih preduzeća su osnovna polazišta kod predlaganja Strategije razvoja Crne Gore.

12

3. Sa regionalnog stanovišta postoje znatne razlike u stepenu razvijenosti pojedinih subregiona , a pogotovu zaostaje Sjeverni subregion koji se čitav može tretirati kao nedovoljno razvijen, a u okviru njega opštine kao npr. Andrijevica, Rožaje, Mojkovac, Plav, Berane, Šavnik i dr.

4. Nepovoljna privredna struktura je bitan ograničavajući faktor razvoja u dosadašnjem periodu. Dosadašnji razvoj se oslanjao na nekoliko krupnih preduzeća koja su, iz poznatih razloga, došla u dosta tešku situaciju, što je rezultiralo maltene slomom ukupne privrede. Zato buduća razvojna orijentacije mora biti zasnovana na masovnom razvoju malih i srednjih preduzeća.

5. Geostrateški položaj Crne Gore kao mediteranske zemlje veoma bitan za opredjeljivanje strategije razvoja Republike i razvijanje onih djelatnosti koje odgovaraju takvom položaju (turizam, pomorska privreda, Luka itd). Ovakav položaj nameće potrebu izgradnje savremene infrastrukture, koja će ovo područje uspješno uključiti u medunarodne društveno-ekonomske tokove i u evropsku zajednicu, kao i uspješnije povezati sa kontinentalnim zaleđem. Kao pozitivan primjer medjudržavne regionalne saradanje, započete su aktivnosti Jadransko – jonska inicijativa, Integrisano upravljanje morskim dobrom.

3. 2. Scenariji mogućeg ekonomskog razvoja Crne GoreUtvrđivanje odgovarajućeg scenarija budućeg razvoja je veoma bitan elemenat Strategije, jer prema cilju koji treba ostvariti koncipiraće se ekonornska i razvojna politika prema kojoj će biti usmjerene sve snage društva. Kod utvrdivanja scenarija razvoja bitno je imati u vidu neke značajne faktore koji opredjeijuju poziciju Crne Gore:

U bivšoj Jugoslaviji ona je tretirana kao nedovoljno razvijena Republika, pa su postojale posticajne mjere za njen brži razvoj.

U posijednjih 10 godina dvadesetog vijeka bitno je smanjen stepen razvijenosti u odnosu na 1989 godinu zbog poremećaja koji su nastali u regionu, tako da su produbljene razlike u nivou razvijenosti u odnosu na razvijene i srednje razvijene zemlje. Zato Crna Gora danas spada u najnerazvijenije zemlje Evrope sa krupnim ekonomskim i socijalnim problemima, koji narneću neophodnost da se iskoriste, što je moguće boije, svi raspoloživi kapaciteti za brži razvoj i uključivanje Crne Gore u grupu srednje razvijenih zemalja. Posmatrano sa ovog stnovišta, od tri scenarija predložena u materijalu jedino je prihvatljiv scenario 3 koji predviđa najdinamičniji razvoj. Prema predloženim stopama rasta društvenog proizvoda po scenarijima, da Crna Gora dostigne stepen razvoja iz 1989. godine potrebno je: po scenariju dva 2017 godine , a po scenariju tri 2012 godine . Prima tome jedino je prihvatljiv scenario 3, premda je on nedovoljno dinaimičan s obzirom na veoma dug period pada i zaostajanja (23 godine ). Tek po isteku ovog perioda može se računati sa smanjenjem razlike u odnosu na srednje razvijene zemlje.

3.3. Osnovni ciljevi i strateški pravci razvoja Crne Gore

13

I. Osnovni ciljevi Strategije razvoja Republike za naredni srednjoročni i dugoročni period obuhvataju:

1. Ekonomski rast uz odlučujuću ulogu privatnog sektora, po dinarnici koja obezbjeduje što brže prevazilaženje dugogodišnjeg zaostajanja, promjenu privredne strukture, razvoj preduzetništva i profitabiinog privređivanja, i na tim osnovama zapošljavanje radno sposobnog stanovnišva.

2. Valorizaciju crnogorskih polencijala , posebno u oblastima koje predstavljaju komparativnu prednost u odnosu na druga područja.

3. Uključivanje u evropske integracione procese je od strateške važnosti za dinamičan razvoj Republike, pristup inostranom tržištu roba, kapitala i usvajanja znanja savremenih tehnologija i dostignuća. U tom pogledu, veoma je bitna izvozna orijentacija za mnoge privredne sektore i njihov uspješan razvoj.

4. Rast životnog standarda građana, uz razvoj obrazovnog, zdravstvenog sistema i sistema socijalne sigumosti.

5. Povećanje nivoa investicija i to prevashodno direktnih inostranih investicija.

6. Povećanju konkuretnosti domaćih proizvoda na crnogorskom i inostranom tržištu.

7. Ravnomjeran regionalni razvoj uz valorizaciju raspoloživih polencijala pojedinih regiona, a u okviru njih opština, sa ciljem da se stvore što bolji uslovi života i rada stanovništva u tim područjima kako bi se stanovništvo zadržavalo da ostane da živi i radi na tim prostorima.

8. Očuvanje životne sredine sa mehanizmima trajne ekološke zaštite, što je bitan strateški cilj Cme Gore kao ekološke države.

II. Strateške pravce razvoja Cme Gore opredjeljuju navedeni ciljevi i raspoloživi prirodni i drugi resursi kao i mogućnostii uklapanja Crne Gore u šire privredne tokove i savremeno domaće i inostrano tržište.

1. Razvoj saobraćajne, tehničke, komunalne i druge infrastrukture je prioritetni uslov dinartničnog razvoja Republike. I pored znatnih ulaganja posljednih godina, u projektu je predviđena izgradnja kapitalnih objekata infrastrukture, koji treba da šire otvore privredni i društveni prostor Republike prerna širem okruženju i razvijenom dijelu svijeta.

2. Sa stanovišta korišćenja raspoloživih resursa, sa kojima Crna Gora raspolaže, prioritet se daje na četri privredna sektora koja imaju komarativne prednosti ili su uslov ukupnog razvoja, a to su:

a. Geostrateški položaj Crne Gore kao Mediteranske zemlje, izuzetno vrijedna, autentična i atraktivna priroda i razvijeni turistički kapaciteti, sa značajnim deviznim prihodom bitnim za platni bilans, čine da turizam spada u osnovne razvojne prioritete Crne Gore. On ima multiplikativni uticaj na razvoj drugih djelatnosti koje su vezane za ukupnu turističku ponudu i za obezbjedenje drugih uslova za ovu djetatnost.

b. Razvoj poljoprivrede spada u osnovne prioritete razvoja, jer treba da obezbijedi sigurnost cmogorskih građana u snadbijevanju prehrambrenim proizvodima, uključujući i turiste, izvoz u znatno većem obimu, uravnoteženiji regionalni razvoj stvaranje boljih uslova života na selu. Ekološko područje Cme Gore raspolaže sa značajnim poljoprivrednim površinama, ima organski čistu i zdravu hranu, na selu živi relativno veći broj stanovništva, nego u razvijenim zemljama naročito u sjevernom regionu, pa je težište na razvoju robne proizvodnje na privatnom sektoru putem porodičnog biznisa i na razvoju organske poljoprivrede koja se uklapa u izvozne zahtjeve tržišta.

14

c. Energetika je bitan uslov razvoja svih privrednih i drugih sektora i savremenih uslova života i rada stanovništva. Deficit znatnih količina električne energije je ograničavajući faktor razvoja za čije pokriće se izdvajaju znatna devizna sredstva . Zato je jedno od bitnih pitanja da se građanima i preduzećima u Crnoj Gori obezbijedi pouzdano snadbijevanje električnom energijom, po realnoj cijeni. Jedno od ključnih pitanja je razvoj obnovljivih vidova energije.

d. Šumski resursi pokrivaju značajan dio teritorije Crne Gore, naročito u Sjevernom regionu, i predstavljaju značajan privredni potencijal na kome se razvila drvoprerada. U ovom sektoru radi oko 6% od ukupnog broja zaposlenih u privredi. Ciljevi razvoja ovog sektora zasnovani su na održivom upravljanju šumama u okviru ukupnih ciljeva Ekološke države uz razvoj održive i kvalitetne prerade drveta, i to prvenstveno finalnih proizvoda.

3. Promjena privredne strukture razvojem malih i srednjih preduzeća i jačanjem preduzetništva, razvoj uslužnih djelatnosti usvajanjem savremene tehnologije, znanja i drugih dostignuća mora biti oslonac budućeg dinamičnog razvoja Crne Gore i njenih regiona.9

Usvajanjem savremenih dostignuća znanja, tehnike i tehnologije, posebno u oblasti informartičkih tehnologiija, treba da se izgradi informatičko društvo koje će bitno promijeniti tehnologiju i način rada i poslovanja kako u privredi tako u društvenim djelatnostima i upravi. Novo informatičko društvo nameće potrebu za obuku menadžerskih i drugih stručnih kadrova, promjenu načina obrazovanja, osavremenjivanje zdravstvene zaštite i drugih službi.

3.4. Kapitalni razvojni projekti ekonomskog prostora Crne Gore

Strateški pravci razvoja crnogorske privrede definisani su Vladinim dokumentima i to: Agendom ekonomskih reformi i Strategija razvoja i redukcija siromaštva Crne Gore iz kojih proističu ostali podprojekti i razvojni dokumenti čiji je osnovni cilj održivi ekonomski rast, uz odlučujući uticaj privatnog sektora.

Kao kapitalne razvojne projekte od vitalnog značaja za privredni razvoj Crne Gore, a samim tim i projekte značajne za smanjenje regionalnih disproporcija izdvjamo sledeće:

1. Projekat izgradnje i eksploatacije sistema vodovoda za Crnogorsko primorje;2. Projekat izgradnje sistema odlaganja čvrstog otpada i prečišćavanja otpadnih voda na čitavoj

teritoriji RCG;3. Projekti u oblasti putne infrastrukture:

- Izgradnja autoputa Podgorica-Mateševo-Kolašin-Beograd,- Nastavak aktivnosti na procesu definisanja Trans-Evropskih koridora, posebno Jadransko-

jonske ceste,- Izgradnja puta Risan-Grahovo-Žabljak,- Razvoj novog reg. pravca koji preko Podgorice spaja Tiranu i Sarajevo,

4. Projekat rekonstrukcije pruge Beograd-Bar i elektrifikacija pruge Nikšić-Podgorica. 5. Projekat elektrifikacije pruge Podgorica-Božaj6. Rekonstrukcija aerodroma Podgorica i Tivat;7. Ostali projekti.

Vlada će pritom stvarati povoljan sistemski ambijent sa razradjenim mehanizmima podsticajnih mjera kojima će pospješiti realizaciju novih investicionih projekata, učestvovati zajedno sa opštinama u finansiranju odredjenih infrastrukturnih projekata i koristiti podršku ino-partnera na strateškim projektima u vidu kreditnih aranžmana ili donacija.

Kao strateške projekte od vitalnog značaja za privredni razvoj Crne Gore, a koje je Vlada Crne Gore realizovala ili će realizovati sa inostranim partnerima izdvajamo sledeće:

9 Ove djelatnosti u razvijenim zernljama stvaraju oko 50% društvenog proizvoda, to ukazuje da ova orijentacija mora biti jedan od glavnih pravaca razvoja.

15

1. Rekonstrukciju puta Podgorica-Bioče-Kolašin i Krstac-Bijelo Polje je podržala Evropska Unija i Evropska investiciona banka.

2. Rekonstrukcija puteva u južnom regionu je finansirala Evropska agencija za rekonstrukciju.

3. Za rekonstrukciju aerodroma Podgorica i Tivat obezbijeđena su sredstva preko Evropske banke za razvoj i Evropske investicione banke

3.5. Uključivanje Crne Gore u Evropske privredne tokoveJedan od bitnih prioriteta strategije razvoja Crne Gore je uključivanje u privredne tokove Evrope, i prilagođavanje ekonomskog i društvenog sistema konceptu Evropske Unije. Cilj ovakvog pristupa je izgradnja evropskog modela privrede, koja se zasniva na tržišnim principima privređivanja uz odgovarajuću socijalnu politiku.To je put kojim idu i druge balkanske zemlje–Proces asocijacije i pridruživanja sa EU. Harmonizacija ekonomskih sistema Crne Gore i Srbije u aktuelnim prilikama praktičnim priznavanjem tkz. dvostrukog kolosjeka u procesu pridruživanja sistemu Evropske Unije, dobija jednu novu dimenziju.

Potpisivanje sporazuma o asocijaciji i pridruživanju treba da ima ukupan pozitivan efekat na domaću ekonomiju, prvenstveno putem mogućnosti kreiranja novih tržišta, privrednih i pravnih povoljnosti koje trebaju dalje podsticati jačanje ekonomskih veza izmedju sistema i privlačenje neophodnog inostranog kapitala, dalje, korišćenjem pomoći programa CARDS, kao i institucionalizovanjem odnosa sa EU.

Spoljno trgovinska politika će se voditi po pravilima koje je utvrdila svjetska trgovinska organizacija, što znači uvodenje međunarodnih standarda sa zaštitom domaće proizvodnje u mjeri koja omogućava ukuljučivanje u tokove inostrane konkurencije. Sadašnje početne aktivnosti, u tom pogledu treba da postanu sistem, da se primijene standardi ( robne marke) u mnogim privrednim djelatnostima, kao što su: turizam, poljoprivreda, šumarstvo ekologija i zaštita prirodne sredine što je bitno za ispunjavanje uslova za uključivanje i rnedjunarodno tržište.

Članstvo u WTO usloviće da sklapanje i primjena sporazuma o zonama slobodne trgovine u jugoistočnoj Evropi, koju su veoma značajni za efektivnu liberalizaciju spoljne trgovine, bude u skladu sa pravilima WTO. lako je obaveza sklapanja takvih sporazuma nastala iz Pakta za stabilnost10, a ne iz članstva u WTO, treba napomenuti da članstvom nastaje obaveza uklanjanja skrivenih barijera takvim sporazumima.

Članstvo u Svjetskoj trgovinskoj organizaciji (World Trade Organization - WTO) treba posmatrati u svjetlu dalje liberalizacije spoljne trgovine i, načelno posmatrano, povoljnih efekata koje takva liberalizacija može imati na siromaštvo (smanjenje cijena, rast realnih dohodaka, podsticaj privrednom rastu).

Kvalitet proizvoda bitan je uslov uključivanja naše privrede u evropsko tržište uz konkurentne cijene. Za istupanje na inostrano i domaće tržište, cijene i kvalitet moraju biti konkurentni što podrazumijeva smanjivanje troškova poslovanja, bolje korišćenje kapaciteta, savremenu organizaciju rada i efikasnost privređivanja koja to obezbjeđuje. Zato je pitanje razvoja menadžmenta i obezbjedenja stručnih kadrova jedno od najbitnijih pitanja ulaska Crne Gore na razijeno evropsko i svetsko tržište. Pri tome se moraju poštovati stroga pravila Evropske Unije u privrednim i društvenim djelatnostima da bi Crna Gora mogla da se uključi u tokove razvijenih zemalja i njeno bolje povezivanje sa okruženjem.

Korišćenje geostrateškog položaja je bitno za uključivanje Crne Gore u evropske i šire privredne i druge strukture. Kao mediteranska zemlja Crna Gora ima geografske veze sa mediteranskim drugim zemijama, što je veoma značajno za razvoj kako ekonomskih tako i svih drugih veza i odnosa. Naslanjanje na Mediteran omogućava neposredniji pristup mnogim lukama i područjima, tranzit robe, slobodnije kretanje robe, kapitala i Ijudi, razvoj slobodnih zona i povezivanja privrednih subjekata. Taj položaj omogućava: razvoj pomorske privrede, luka, turizma i njihovo povezivanje sa kontinentalnim dijelom okruženja. Ove mogućnosti su do sada nedovoljno korišćene, i ako one mogu biti značajan faktor

10 Strateški cilj Pakta o stabilnosti za jugoistočnu Europu (Stability Pact/Pact de stabilite), političkog dokumenta usuglašenog 10. jula 1999. godine u Kolnu, jeste stabilizacija u regiji putem približavanja zemalja jugoistočne Europe evroatlantskim strukturama i jačanje medusobne saradnje.Pakt postavlja okvir za saradnju država regije jugoistočne Europe, država članica EU, SAD-a, Ruske Federacije i medunarodnih organizacija (OSCE, Council of Europe, UN, NATO, Zapadnoevropske unije - WEU, Visokog povjereništva Ujedinjenih naroda za izbjeglice - UNHCR i Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj - OECD), uključujući i medunarodne finansijske institucije (IMF,WB,EIB,EBRS), zatim regionalne inicijative (Royaumont proces, Ekonomsku saradnju crnomorskih zemalja - BSEC, Srednjoevropsku inicijativu - CEI, Inicijativu za saradnju u jugoistočnoj Europi - SECI i Proces saradnje jugoistočne Europe - SEECP). U Republici Crnoj Gori je za koordinaciju svih aktivnosti u vezi s Paktom zaduženo Ministarstvo za medjunarodne ekonomske odnose i evropske integracije.

16

razvoja. Izgradnja putnih magistralnih saobraćajnica, a prije svega autoputa Podgorica-Beograd, Jadransko-jonske ceste znatno bi doprinijela uspješnom povezivanju više zemalja koje gravitiraju Mediteranu i sa Kontinentalnim zemljama lstočne Evrope. Cma Gora bi imala posebne koristi od ovih veza za sopstveni razvoj. Uključivanje Elektoprivrede Crne Gore u buduće zajedničko evropsko energetsko tržište je veoma značajno jer će se stvoriti preduslovi da se na toj osnovi pronađu rešenja za djelimično ublažavanje deficita energetskog bilansa Republike.

4. OSNOVNI CILJEVI I STRATEŠKI PRAVCI RAVNOMJERNOG REGIONALNOG RAZVOJA

4.1. Osnovni ciljevi regionalnog razvoja

1. U okviru dinamiziranja ukupnog privrednog razvoja Republike brži razvoj manje razvijeni subregioni odnosno nerazvijena područja. Ovaj cilj zahtijeva posebnu razradu s obzirom da ja se najveći dio kapitalno razvojnih projekta realizuje uglavnom u djelovima koji se nalaze u Južnom i Središnjem regionu. Naravno da će se realizacija ovih projekata pozitivno odraziti i na Sjeverni region, ali se sa stanovišta regionalnog razvoja ne može riješiti pitanje ravnomjernog razvoja i smanjenja razlika u stepenu razvijenosti. Zato ovo treba imati u vidu kod usvajanja ovog dokumenta.

2. Stvaranje uslova za dinamičniji trajni razvoj manje razvijenih regiona u okviru raspoloživih razvojnih mogućnosti pojedinih područja i podrške Republike. U tom okviru voditi politiku smanjenja regionalnih razlika u stepenu razvijenosti.

3. Očuvanje i ujednačavanje naseljenosti ugroženih područja.

4. Primjena principa održivog razvoja i očuvanje ekološke ravnoteže.

Radi ostvarivanja ovih ciljeva regionalnog razvoja neophodan je sljedeći pristup: Razvoj preduzetništva i njegova promocija; Razvoj seoskih područja; Razvoj Ijudskih resursa koji su u mnogim područjima najbitniji faktor razvoja, a posebno u

razvijanju menandžmenta , inovativnosti i izradi razvojnih programa i biznis planova; Formiranje regionalnih razvojnih agencija; Sprečavanje nenamjenskog i neracionalnog konšćenja prostora i zaustavljanje degradacije životne

sredine, zaštiti i uređenju poljoprivrednog zemIjišta, površina pod šumama izvorišta voda i vodotoka i posebnih prirodnih vrijednosti;

4.2. Osnovni strateški pravci regionalnog razvoja usklađeni sa principima Evropske UnijeCiljevi i pravci regionalnog razvoja Crne Gore proističu iz osnovnih ciljeva i pravaca razvoja Crne Gore, pa se stoga kao osnovni strateški pravci regionalnog razvoja Crne Gore usklađeni sa principima EU mogu izdvojiti sledeći:

- Podsticanje razvoja regionalnih politika kroz međuopštinsku saradnju. decentralizovano stimulisanje socijalnog i ekonomskog razvoja pojedinačnih regiona u skladu sa njihovim specifičnim razvojnim problemima.

- Partnerstvo - partnerstvo među lokalnim zajednicama kao socijalnih partnera i institucija građanskih udruženja.

- Supsidijarnost - podrazumijeva postupnu teritorijalnu decentarlizaciju, prenošenja državnih nadležnosti na regione i opštine.

- Usklađenost - usklađenost aktivnosti među ministarstvima, sa državama i regulativom u Evropskoj Uniji, WTO i drugim međunarodnim partnerima.

- Programsko usmjerenje – usklađenost regionalne strategije i politike sa strategijom ekonomskog razvoja.

- Sufinansiranje-finansiranje razvojnih programa i projekata zajedno sa lokalnim zajednicama.

Vizija razvijene i otvorene Crne Gore, predpostavlja na dugi rok, ublažavanje problema regionalnih nejednakosti.

Vremenski period na koji se odnose definisanje razvojnih ciljeva i prioriteta, osnovnih nosilaca i politike regionalnog razvoja, predstavlja naredni srednjoročni period, koji se posmatra kao dio projektovane vizije dugoročnog društvenog i ekonomskog razvoja.

Osnovni metod ostvarivanja ciljeva regionalne politike biće policentričan razvoj, koji podrazumijeva decentarlizaciju privrednih aktivnosti sa osloncem na preduzeća kao nosioce razvoja.

17

Izvori sredstava za realizaciju strategije regionalnog razvoja vode porijaklo iz budžeta opština, budžeta Republike, državnih fondova, međunarodnih finansijskih institucija i od međunarodnih donacija.

4.3. Strateški pravci razvoja subregionaU dosadašnjoj analizi ekonomski prostor Crne Gore dezagregiran je na tri subregiona (primorski, središnji i sjeverni). Za potrebe analize regionalnog aspekta razvijenosti i planiranja politike regionalnog razvoja u narednom periodu potrebno je ovu heterogenu strukturu sistematizovati na način primjeren zemljama u tranziciji (Slovenija, Češka, Poljska) koje su od skora postale članice Evropske Unije. Kriterijumi regionalizacije su funkcionalno-planske zone, kako je to organizovano u zapadnoevropskim zemljama i razvijenim tranzicionim privredama koje su slijedile upute EU i Savjeta Evrope u oblasti regionalne politike i regionalnog razvoja u cjelini. Funkcionalno planske zone se posmatraju kao širi, geografski zaokružen prostor na kojem se odvija veći dio društvenih, privrednih i kulturnih odnosa tamo postojećeg stanovništva, i na kojem je s obzirom na površinu, broj stanovnika i postojeće i potencijalne razvojne mogućnosti-moguće planirati razvoj, koji bi podspješio privrednu i socijalnu ravnotežu na tom području i Republici. Novi pristup regionalnoj problematici, podrazumijeva posmatranje homogenosti određenog ekonomskog prostora, na bazi ekonomsko-socijalnog, prostorno–demografskih i ekoloških pokazatelja, bez striktnog poštovanja opštinskih granica.11

Imajući u vidu navedene dosadašnje rezultate istraživanja i polazne predpostavke opredijelili smo se za sledeću sistematizaciju funkcionalno-planskih zona i to su posmatrano po subregionima sledeće plansko-funkcionalne zone:

Sjeverni subregion obuhvata plansko-funkcionalne zone: Pljevlja, Zona Durmitora, Bjelasica i Komovi, Zona Rožaje-Plav.

Središnji subregion obuhvata plansko-funkcionalne zone: središnja idustrijska zona i zona skadarskog jezera sa okolinom.

Južni subregion obuhvata plansko-funkcionalnu zonu Crnogorskog primorja .

U skladu sa datom podjelom subregiona u Crnoj Gori i na osnovu njihovih karakteristika, komparativnih prednosti i razvojnih mogućnosti dajemo strateške pravce razvoja pojedinih subregiona, a u okviru njih funkcionalno planskih-zona u Crnoj Gori.12

4.3.1. Strateški pravci razvoja plansko-funkcionalnih zona sjevernog subregionaSjeverni region zahvata 53% teritorije Republike , 67% obradivih površina, 70% stočnog fonda, 71 % drvne mase, 100% rezervi uglja na kojima radi TE Pljevlja : u regionu živi 31.45% stanovništva a, u društvenom proizvodu sada učestvuje sa svega 18% (a 1996 god.učestvovao je sa 25,5% ). U preradivačkoj industriji radi 17.4% od ukupnog broja zaposlenih u ovom regionu.

U stvaranju društvenog proizvoda ovog područja preovlađuje učešće industrije, proizvodnje i prenosa električne energije, poljoprivreda, trgovina i turizam. I pored velikog značaja poljoprivrednih resursa ovog područja, nedovoljno je učešće poljoprivrede u stvaranju društvenog proizvoda. Saobraćajna i druga infrastruktura su ograničavajući faktor razvoja pored činjenice da kroz ovo područje prolaze glavne saobraćajnice. Nedostaju neki bitni regionalni putni pravci, a lokalni putevi su veoma Ioši tako da su slabe veze seoskih naselja sa gradom i magistralnim saobraćajnicama.

Na osnovu postojećih resursa i stanja u razvijenosti ovog regiona kao osnovni strateški pravci razvoja Sjevernog regiona identifikuju se :

Razvoj saobraćaja, tehničke i komunalne infrastrukture i društvenih djelatnosti koji su za sada ograničavajući faktor razvoja i zadržavanja stanovništva da živi na ovom prostoru, pa stoga predstavljaju bitan prioritet budućeg razvoja ovog regiona.

Razvoj poljoprivrede (zemljoradnja, stočarstvo, voćarstvo i ratarstvo : mini farme, prerada mlijeka, pčelarstvo, ribarstvo), i revitalizacija sela na osnovu značajnih resursa ovog područja.

11 Uvažavajući činjenicu da je Crna Gora ekološka država i razvojna opredjeljenja Crne Gore, napominjemo, da smo kod Strategije prioritet dali projektima zona kod kojih se najčešće radi o integralnim predlozima agro-ekološkog i turoističkog razvoja određenih područja.12 Podaci o pojedinim opštinama i njihovi razvojni projekti nijesu dati, zato što, i pored više obraćanja (usmenim I pismenim) putem Sekretarijata za razvoj nadležni opštinski organi nijesu dostavili tražene podatke i projekte.

18

Razvoj planinskog održivog turizma (zimski i ljetnji turizam, eko-turizam, sportski turizam, agro-turizam, vjerski turizam, zdravstveni turizam), i njegova povezanost sa primorskim turizmom. Posebno su značajna dva turistička centra na Sjeveru-Kolašin i Žabljak, a u poslednje vrijeme jačaju turističke destinacije Rožaja, Plava, Berana, a i drugih područja ovog regiona, koji će posebno doći do lzražaja otvaranjem Bjelasice, Prokletija i drugih planina, čemu naročito doprinose nacionalni parkovi ovih područja.

Preradivačka industrija, a posebno razvoj preduzetništva kroz koncept malih i srednjih preduzeća (proizvodnja organski zdrave hrane-biološka poljoprivreda, prerada ljekovitog bilja i šumskih plodova, odkup i prerada voća i povrća ). Rudnik uglja i TE Pljevlja su značajni elektroenergetski objekti. Izgradnja drugog bloka TE “Pljevlja” sa aspekta razvoja ima veliki značaj, jer se obezbjedjuje povećanje proizvodnje uglja i otvaranje novih površinskih kopova, prvenstveno kopa “Maoče. ”Izgradnjom drugog bloka rješavaju se ključna ekološka pitanja, u prvom redu toplifikacija grada. Otvaranjem Cementare maksimalno bi se tehnološko-ekonomski valorizovale prateće mineralne sirovine nastale eksploatacijom uglja, prvenstveno laporac i opekarske gline. Opekarske gline su značajna sirovina sa razvojnog aspekta, posebno kada se ima u vidu stalan rast potražnje i potrošnje opekarskih proizvoda u Crnoj Gori. Povećanjem iskorišćenosti postojećih kapaciteta i izgradnjom novih, doprinijeće se bržem razvoju Pljevalja, ovog regiona i Crne Gore uopšte.

Šumski resursi i drvoprerada daju značajne mogućnosti za razvoj ovog područja, sa orijentacijom na razvoj finalne proizvodnje. Putem privatizacije bitno je da se obezbijedi revitalizacija preduzeća naročito nekih koja su bila nosilac drvoprerade.

Vodeni resursi, predstavljaju jednu od najznačajnijih komparativniuh prednosti ovog regiona i zato je potrebno raditi na razvoju i jačanju projekata vezanih za flaširanje pitke vode.

Razvoj uslužnih djelatnosti, uključujući i trgovinu je bitan za uspješan razvoj i jače uključivanje privrednih subjekata iz ovog regiona na domaće i inostrano tržište.

Ekološka revitalizacija životne sredine (Pljevlja, Mojkovac) i očuvanje prirodne sredine na ekološkim principima koji su uslov privrednih i drugih aktivnosti.

4.3.1.1. Plansko-funkcionalna zona PljevljaPlansko-funkcionalana zona Pljevlja obuhvata opštinu Pljevlja koja je po veličini treća opština u Crnoj Gori površine od 1.346 km2. U ukupnom stanovništvu Crne Gore učestvuje sa 5,8% (35751 stanovnika).

U društvenom proizvodu ušestvuje sa 6,5% (2002). U martu 2004. godini Pljevlja su imala 6064 zaposlenih i 5384 nezaposlenih ( odnos 1,1), od čega je najviše zaposlenih bilo u sektoru industrije i poljoprivrede.

Razvojne perspektive plansko-funkcionalne zone Pljevlja u osnovi se baziraju na prirodnim resursima i postojećim kapacitetima. Polazeći od toga, osnovna orijentacija je na daljem razvoju energetskog kompleksa sa Termoelektranom i rudokopom Maoče u osnovi, uz očuvanje osnovnih postavki ekološke ravnoteže. Istovremeno, koristiće se potencijali resursa iz oblasti šumarstva i drvoprerade .U okviru već razradjenih multidisciplinarnih makro-projekata u ovom dijelu Republike ističemo I idejni projekat Medjuanrodni eko-centar, Ekološka oaza Vrulja.133

Međunarodni eko-centar, Ekološka oaza Vrulja ( Pljevlja) sa razrađenih 40 malih razvojnih programa koji u optimalnoj varijanti nude čak 5000 radnih mjesta za teritoriju cijele opštine

Po navedenom projektu ključne osovine razvoja ovog područja su: a) biljna proizvodnja i prerada ( sjemenarstvo i bezvirusni sadni materijal, krtolasto povrće, pečurke, šumski plodovi, ljekovito bilje);

b) animalna proizvodnja i prerada ( govedarstvo, ovčarstvo i kozarstvo, uzgoj pčela, uzgoj pastrmke, uzgoj divljači);

c) izgradnja Ekološkog centra ( zdravstveni, lovni, etno, stacionarni turizam, proizvodnja I plasman zdrave hrane).

13? Detaljniji prikaz projekta dat je u studiji: Regionalni razvoj Crne Gore, Podgorica 2000. godine.

19

4.3.1.2. Plansko-funkcionalna zona Durmitor

Područje Durmitora zahvata područje opština Žabljak, Šavnik i Plužine sa površinom 1. 852 km i obuhvata 13,4% teritorije Crne Gore, sa svega 1,84% stanovništva u 2003. godini. Ograničen je kanjonom Tare i planinskim masivima najvišeg dijela Dinarskog sistema.

Agro-ekološko-turistički razvoj regiona Durmitor.14 Na osnovu detaljnih istraživanja durmitorskog područja, cijeli region, plansko-funkcionalna zona razvoja, projektovan je na potenciranju razvoja poljoprivrede i turizma.

Projekat je podijeljen u dvije faze.

U prvoj je predviđeno sledeće: projekti u oblasti poljoprivrede: govedarstvo, ovčarstvo, proizvodnja sjemenskog krompira,

kalifornijske pastrmke itd. (dat predlog za realizaciju ovih programa na pojedinim privatnim gazdinstvima).

izgradnja sabirno-distributivnog centra zdrave hrane na Žabljaku projekti u oblasti turizma: "pilot" projekti u oblasti agro-turizma u zoni Donje Bukovice i Bosača, Šavnik, kompletiranje projektne dokumentacije za Projekat Centralne stacionarne turističke zone na Žabljaku, izgradnja i rekonstrukcija turističkih sadržaja u cjeloj zoni.

U drugoj fazi se predviđa: poljoprivreda: izgradnja do 92 farme na individualnim gazdinstvima, rekonstrukcija i

revitalizacija postojećih farmi, rekonstrukcija i revitalizacija ribnjaka,proizvodnja sjemenskog krompira);

turizam: izgradnja hotela na Žabljaku, izgradnja višenamjenske zatvorene sportske dvorane, izgradnja apartmanskih naselja, Etno- park i ostali sadržaji u Primarnoj zoni turizma (Žabljak), izgradnja i rekonstrukcija turističkih i sportskih kapaciteta u Sekundarnoj zoni turizma (Šavnik i Plužine).

4.3.1. 3. Plansko-funkcionalna zona Bjelasica i Komovi

Područje Bjelasice i Komova, zahvata teritorije opština: Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Mojkovac i Kolašin. U studiji integralnog razvoja ovog područja, pripojena je i mjesna zajednica Lijeva Rijeka, koja pripada opštini Podgorica. Na bazi tog metodološkog pristupa u ovoj zoni pripada oko 3.200 Km, što čini oko 23% teritorije Crne Gore.

Na ovom području je 2003. godine živjelo 110.555 stanovnika ili oko 18% stanovništva. Ovo je za crnogorske uslove, relativno velika teritorijalna zona, koja se prostire u središnjem i jugoistočnom dijelu Republike, i čiji značajan dio pripada pograničnom prostoru.

Bjelasica i Komovi - integralni razvoj.15 Polazeći od raspoloživih resursa ovog područja i njihove tržišne vrijednosti, osnovni strateški pravci razvoja obuhvataju primarni i tercijarni sektor, tehničku i društvenu infrastrukturu, i znanje koje prati napredak sekundarnog sektora. Na toj osnovi obezbijediće se povećanje zaposlenosti i zadržati stanovništvo da živi na ovom području.

Zbog nerazvijenosti ovog područja i postojanja tradicionalnog načina privređivanja potrebno je izgraditi gotovo novu privrednu strukturu kroz:

- revitalizaciju sela, - dinamičan razvoj poljoprivrede i turizma,- podršku razvoju malih i srednjih preduzeća,- adekvatno razvijanje tehničke i društvene infrastrukture, kao bitnog preduslova za

razvoj područja i kvalitetno povezivanje sa okruženjem,

14 Opširnije o ovoj plansko-funkcionalnoj zoni vidjeti u studiji: Durmitorsko područje-integralni razvoj, izdavač- Centar za razvoj Durmitorskog područja, D.O.O. Žabljak 2002. godine. Priredjivači i autori prof dr. Miljan Radović i prof dr. Gavro Cerović.15Opširnije vidjeti u projektu: Integralni razvoj područja Bjelasice i Komova, priredjivač i autora prof dr. Miljan Radović, Podgorica 2002. godine.

20

- šumarstvo i drvna industrija.

Značajan rast malih jedinica u ovoj zoni mogao bi se konstituisati na bazi valorizacije prirodnih faktora kojim područje Bjelasica i Komova raspolaže. Riječ je o sledećim pravcima:

- revitalizacija seoskih gazdinstava kao malih stočarsko-ratarskih jedinica sa tradicionalnim sadržajima,

- revitalizacija stočarskih katuna koji bi mogli dobiti i proizvodni i turistički sadržaj- valorizacija malih vodotokova u energetske namjene - valorizacija malih vodotokova za uzgoj ribe u potočnim ribnjacima,- razni oblici male ekskluzivne turističke ponude,- korišćenje vodoizvorišta za flaširanje vode.

4.3.1. 4. Plansko-funkcionalna zona ProkletijePodručje Prokletija16 zahvata opštine Plav i Rožaje. Ove dvije opštine čine 6,6% teritorije Republike, učestvuju sa 5,8% u ukupnom stanovništvu Crne Gore, a u DP (2002.g.) svega 1,8% UDBP.

Razvoj crnogorskih Prokletija17 zasnovan je na jačanju primarnog ( poljoprivrede i šumarstva) i sekundarnog( industrije, male privrede i građevinarstva) sektora. Kao i sva područja nerazvijene crnogorske planine, i ove dvije opštine u narednom periodu u fokusu razvojnih projekata imaju sledeće segmente:

razvoj raznovrsnih vidova turizma i valorizaciju izdašnih prirodnih resursa kroz ovu djelatnost

razvoj poljoprivredne proizvodnje, zajedno sa procesom revitalizacije sela i seoskih gazdinstava

razvoj primarne i finalne prerade drveta razvoj preduzetništva, malih i srednjih preduzeća poboljšanje obrazovne strukture stanovništva, kao i prekvalifikacija dijela postojećeg

radnog kontigenta razvoj infrastrukture i dalje saobraćajno otvaranje i povezivanje ovih opština sa

okruženjem.

4.3.2. Strateški pravci razvoja plansko-funkcionalnih zona središnjeg regionaSredišnji subregion zahvata oko 36% teritorije Republike u kom živi 45,1% crnogorske populacije. Ovaj region učestvuje sa 55,5% (1996 49,5%) u ukupnom društvenom proizvodu Crne Gore. Ovo je ekonomski najznačajniji region u kom se najveći dio društvenog proizvoda stvara u oblasti industrije, proizvodnje električne energije građevinarstva, saobraćaja i skladištenja, trgovine i ugostiteljstva, a potom dolazi turizam i poljoprivreda. U ovom subregionu gravitiraju četiri opštine: Podgorica, Nikšić, Danilovgrad i Cetinje.

U središnjem regionu koncentrisan je najveći dio industrije, najbolje poljoprivredno zemljište i glavni centri servisa kulture i ostalih trecijarnih djelatnosti.

Na osnovu raspoloživih resursa i na osnovu dostignutog nivoa razvijenosti ovog regiona kao osnovni strateškii pravci razvoja središnjeg regiona identifikuju se:

Prerađivačka industrija u kojoj naročito postoji potreba nalaženja strateškog partnera (kroz program privatizacije Radoja Dakića i Oboda Cetinje) u cilju inoviranja i promjene razvojnih programa u domenu mašinogradnje i elektro industrije koji bi dopunjavali i naslanjali se na već instalisane kapacitete i klasične izvore sirovina. Pored prethodnog programa u ovom regionu treba raditi na jačanju i razvoju male privrede u oblasti prehrambene industrije za koju postoji sirovinska baza . Svakako, nakon transformacije Željezare i KAP-a očekuje se stabilizovanje ovih važnih industrija.

Korišćenje rudnog bogatstva i ukrasnog kamena čiji se rudnici nalaze na teritoriji opština Nikšića i Danilovgrada, a čija iskorišćenost je znatno ispod mogućeg nivoa .

16Ove dvije opštine nijesu prostorno povezane, ali su u mnogo čemu slična područja, pa ih možemo agregirano razvojno posmatrati.17Opširnije vidjeti projekat: Program integralnog razvoja crnogorskih Prokletija, Ministarstvo turizma i Institut ekonomskih nauka u Beogradu, radna verzija 2004. godine.

21

Poljoprivreda je zahavljujući Zetskoj i Bjelopavlićkoj ravnici je jedna od značajnih grana za razvoj ovog regiona. Ravničarski predjeli izuzetno su povoljni za razvoj povrtlarstva, vinogradarstava i voćarstva. Brdoviti i planinski (Nikšić) predjeli pogodni su za razvoj stočarstva.

Uslužne djelatnosti zahvaljujući velikoj koncetraciji stanovništva i republičkih institucija i ustanova u administrativnom centru imaju značajnog udjela na razvoj ovog regiona, a njihov dalji razvoj, počev od onih najednostavnijih pa sve do onih najsloženijih, treba stimulisati i snažiti.

Turizam i to tranzitnog, vjerskog, sportskog, lovnog i ribolovnog karaktera predstavlja jednu od značajnih grana ovog regiona. Administrativni (Podgorica), kulturni i duhovni (Cetinje) centri i Nacionalni park Skadarsko jezero daju odlične uslove za razvoj predhodno navedenih turističkih grana.Opština Cetinje nudi prednosti koje mogu poslužiti za turističku nadgradnju, kao izletište, mjesto za konferencije, kao centar sporta za relaksaciju, čak i kao festivalski grad.Sa turističkog aspekta u pripadajućem dijelu opštine Cetinje, postoje mogućnosti za aktiviranje Rijeke Crnojevića za potrebe likovne kolonije, rekonstrukcija i dogradnja hotela “ Obod “, aktiviranje pristaništa Lipovik i ljetnjikovca Ljeskovac i izgradnja apartmana na vodi. Takodje, planirano je aktiviranje grada – tvrdjave Žabljak, naselja Dodoši, Karuč, Prevlaka, ali i ostalih autohtonih naselja i napuštenih ribarskih naselja i vidikovaca ( Pavlova strana, Trnov do i dr.).

Naučne, stručne i zdravstvene institucije su uglavnom koncentrisane u Podgorici i one predstavljaju jedan od najznačajnijih faktora preko kojeg se usvajaju savremana znanja i dostignuća nauke i tehnologije. Razvoj i jačanje ovih institucija treba da doprinese jačanju kadrovskog potencijala koji će biti nosilac primjene savremenih dostignića u Crnoj Gori i njenom brže razvoju kao informatičakog društva.

Održivi ekološki razvoj sa prevashodnim ciljevima rješavanja problema odlaganja crvenog mulja KAP-a i tretmana i rehabilitaci otpadnih voda u Nikšiću.

Razvojna orijentacija ove središnje industrijske zone direktno je uslovljena ukupnom dinamikom privatizacije, prevashodno KAP-a i Rudnika Boksita i restrukturiranja Elektroprivrede, i uključivanja u ekonomske i finansijske međunarodne tokove (ulazak ino-kapitala).

4.3.2.1. Plansko-funkcionalna zona Skadarskog-jezera sa okolinom

Ovu plansko funkcionalnu zonu obradili samo na osnovu Prostornog plana i Programa razvoja zaštite Nacionalnog parka Skadarsko jezero.Jedan od master planom posebno potenciranih projekata je Skadarsko jezero i Cetinje – “ evropska razglednica XIX vijeka “. Već je uradjen prostorni koncept za Boku Kotorsku i turistički razvoj Velike plaže koji se dobrim dijelom, naročito u ekološkom I kulturno istorijskom pogledu, oslanja na Skadarsko jezero. U Prostorno planu Republike, prostor Skadarskog jezera se ističe kao visoka ambijentalna, ekološka, pejzažna i kulturno – istorijska vrijednost, značajna za Evropu i interesantna za čitav svijet. Polazeći od toga, zakonskim rješenjima treba obezbijediti potpunu zaštitu prostora Skadarskog jezera od svih oblika ugrožavanja njegove autentičnosti i posebnosti u cilju očuvanja životne sredine, eko sistema jezera, arhitetonskih spomenika i obilježja i dr.Osnovni prioritet razvoja su objekti za rekreaciju, poljoprivredu uključujući potencijale dobijene regulacijom vode i ribarstva. Prostornim planom definisana su dva područja, i to: područje u trouglu – Rijeka Crnojevi ća, Žabljak i selo Godinje gdje je planiran razvoj specifičnih vidova turizma. Drugo područje je prostor izmedju naselja Donji Murići i Ckla koje je predvidjeno za razvoj stacioniranog, posebno seoskog turizma, izmedju ostalog i kao baza za planinarenje po Rumiji. Posebno mjesto u prioritetima razvoja ovog područja pripada turizmu, odnosno stvatranju osnova da Skadarsko jezero postane atraktivna destinacija maritimnog i safari turizma u zaledju Crnogorkog primorja.Ovo posebno dobija na značaju nakon probijanja tunela “Sozina”. Na ovom prostoru mogu se razviti preko 15 vidova turizma. Zbog izvanredne klime moguće je razviti kupališni turizam, a aktiviranjem ribarskih naselja i starih ruralnih sela, seoski turizam.Moguće je organizovati i sportski turizam ( foto safari, biciklom oko jezera, regata čunova, kajak, jedrenje, konjički sport, skijanje, surfing, i sl.), lovni i ribolovni turizam, nautički turizam, planinski turizam, edukativni, izletnički, kulturno – istorijski.

Nacionalni park Skadarsko jezero nalazi se na jugoistoku središnjeg regiona Crne Gore na prostoru koji predstavlja dio graničnog područja sa Albanijom.

Prioriteti razvoja zone Skadarskog jezera:

22

1. turizam i djelatnosti zasnovane na razvoju turizma: aktiviranje komparativnih prednosti na bazi prirodne i kulturne osnove i njihova ekonomska valorizacija, uključujući revitalizaciju ruralnih i urbanih naselja ( Rijeka Crnojevića, Virpazar);

2. poljoprivreda i ribarstvo: poljoprivreda će u velikoj mjeri zadržati nerodni karakter izuzev na području Zetske ravnice, gdje je usmjerena na intezivnu proizvodnju; ribarstvo kao važan izvor egzistencije stanovništva priobalnih naselja, treba stimulisati kao individualnu aktivnost, uz niz mjera zaštite i očuvanja ribljeg fonda;

3. industrija i servisne funkcije: postojeću industriju treba unaprijediti i buduće aktivnosti usmjeriti ka malim pogonima, na osnovu potencijala i statusa područje; razvoj servisnih funkcija podrazumijeva privredne i neprivredne djelatnosti u funkciji zadržavanja stanovništva i servisiranja turizma.

Predloženi .razvojni projekti područja Zete i Malesije18 onose se na:

I. Projekte u oblasti poljoprivrede:

1. Povrtlarstvo: izgradnja otkupno - distributivno - preradnog centra - Berza povrća; izgradnja modela proizvodnje povrća na privatnom posjedu; izabrano gazdinstvo po projektu;

2. Stočarstvo: izgradnja farme 300 grla ovaca i 200 grla koza lotkinja ( na izabranom gazdinstvu po projektu, selo

Pas-kala, Podgorica; izgradnja farme 18 krava na izabranom gazdinstvu po projektu, . selo Kuće Rakića, Podgorica; izgradnja Repro-centra za pčelarstvo na području Malesije ,

3. Vinogradarstvo podizanje vinograda na cca 50 ha u Ćemovskom polju sa najranijim, ranim i kasnim stonim sortama

grožđa;

4. podizanje pogona za preradu miljeka, na lokaciji Kuće Rakića;

II. Projekte u oblasti turizma 1. izgradnja turističko-ugostiteljskog kompleksa na lokaciji restorana "Eko" u okviru Nacionalnog parka Skadarsko jezero; kapaciteta 40 soba sa ukupno 100 ležajeva, sa restoranskim dijelom od cca 300 stolica; izgradnja marine manjeg kapaciteta; izgradnja sportsko-rekreativnih objekata ( golf teren, staze za sportski ribolov i dr.).

4.3.3. Strateški pravci razvoja plansko-funkcionalne zone južnog regionaJužni subregion-Mediteranska zona je najrazvijeniji subregion Republike u njemu živi 23,4 % crnogorske populacije i učestvuje sa 26,5% u društvenom proizvodu Crne Gore. Opštine koje zahvata ovaj region su: Ulcinj, Bar, Budva, Herceg Novi, Tivat i Kotor.

Dominantne privredne oblasti ovog regiona su: turizam, ugostiteljstvo, saobraćaj, mediteranska poljoprivredna proizvodnja, male privreda i trgovina.

Raspoloživi prirodni resursi i dostignuti nivo razvijenosti ovog regiona kao starteške pravce razvoja identifikuje sledeće:

Turizam je okosnica razvoja ovog regiona kao i Crne Gore uopšte. Kao prioritetne projekte koji će upotpuniti turističku ponudu i dovesti do njenog dinamiziranja, a time i do bržeg razvoja ovog regiona izdvajamo sledeće:

18 Ovaj projekat je davno za počet i nije ni od jednog organa prihvaćen. Stoga ga treba predstaviti, kao i navedene projekte jer se na njihovoj realizaciji ne radi. Pojedini projekti se razradjuju u poglavlju o ekologiji.

23

o razvoj visokokvalitetnog turističkog kompleksa “Velika plaža” – Ulcinj,o izgradnja turističkog kompleksa u Boki Kotorskoj – Tivat,o unaprijedjenje vodosnabdijevanja na Primorju i opštini Cetinje,o unaprijedjenje saobraćajne infrastrukture i opštih uslova saobraćaja,o modernizacija graničnih prelaza, o edukacija i usavršavanje turističkih kadrova.

Poljoprivreda mediteranskog karaktera. U oblasti poljoprivredne proizvodnje, karakteristično je gajenje suptropskog voća, povrća, cvijeća i ljekovitog bilja, proizvodnja i prerada južnog voća. Na području koje gravitira Skadarskom jezeru ( Crmnica, Šestani i Ostros), postoje mogućnosti za razvoj stočarstva, pčelarstva, proizvodnju lozove rakije, preradu ljekovitog bilja i domaću radinost.

Pomorski sobraćaj, luke, slobodna zona i prateća brodomašinska industrija su jedna od razvojnih orjentacija ove zone. Luka Bar i Brodogradilište Bijela predstavljaju okosnice za razvoj ovih djelatnosti u mediteranskoj zoni, koji će uspostavljanjem kvalitetnijih veza sa kontinentalnim dijelom doprinijeti razvoju ne samo ovog već i ostalih regiona u Crnoj Gori.

Ekološka i prostorna zaštita ovog subregiona imaju značajan uticaj na njegov razvoj. Kao prioritetni u ovoj oblasti ističu se projekti vezani za zaštitu morskog dobra,zaštitu I namjensko korišćenje turističkog prostora i projekti koji se odnose na rješavanje problema kanalizacije i odlaganja čvrstog otpada u gradovima (Kotor, Budva, Bar, Ulcinj) ove zone.

Svi parametri razvojnih potencijala moraju imati utemeljenje u važećoj prostorno – planskoj dokumentaciji, da bi mogli biti realizovani. Ukoliko se ispostavi da važeća prostorno – planska dokumentacija ( PPO i GUP - ovi opština ) i urbanistčka dokumentacija ( DUP – ovi i UP – ovi ) ne može pratiti Strategiju, potrebno je i sa aspekta mogućnosti realizacije Strategije inicirati od opština njihovu izmjenu i dopunu.

4.4. Razvoj nerazvijenih područajaPrethodno prezentirani podaci govore da je Sjeverni region gotovo u cjelini nerazvijeniji od Južnog i Središnjeg. To najbolje potvrđuju podaci o nivou društvenog proizvoda po stanovniku, o stepenu nezaposlenosti i o stepenu siromaštva, koje u Sjevernom regionu iznosi 19.3%, Centralnom 10,8%, a u Južnom 8,8% . U jedanaest opština nivo društvenog proizvoda po glavi stanovnika je ispod 60% republičkog prosjeka i to: u tri opštine od 30-40 %, u četiri od 40-50% i u četiri oštine od 50 - 60% . Sve su ovo opštine iz Sjevernog regiona izuzev Cetinja koje je zbog poznatih teškoća došlo u veoma tešku ekonomsku situaciju. Nivo razvijenosti u odnosu na republički prosjek pogoršao se posmatrano prema periodima kada su pravljeni računi -1990 i 1996 godine, a to znači da su se povećale razlike u stepenu razvijenosti pojedinih regiona.

Radi ostvarivanja politike uravnoteženog i ravnomjernog regionalnog razvoja i smanjenja razlike u stepenu razvijenosti, neophodno je razraditi koncept ekonomske politike koja će realizovati ta strateška opredjeljenja. To se posebno odnosi na investicionu politiku i druge mjere za posticanje razvoja nerazvijenih područja. U torn cilju primijeniće se sljedećih rješenja:

1. U sprovodenju investicione politike odrediti će se globalni parametar za usmjeravanje dijela sredstava za nerazvijena područja tj. formiranje posebnog Fonda za regionalni razvoj, čiji će rad biti zakonski definisan.19 Pod potsticanjem razvoja nerazvijenih područja podrazumijevaju se i ulaganja koja će se vršiti za realizaciju sektorskih programa posticaja razvoja pojedinih privrednih oblasti kao što je poljoprivreda, vodoprivreda, turizam revitalizacija sela itd.20

19 Primjera radi od ukupnih sredstava sa kojima se računa, predhodno se odbiju potrebna sredstva namijenjena za realizaciju izgradnje kapitalno razvojnih projekata cjeline ekonomskog prostora Crne Gore, od preostalog dijela sredstava za investicije trebalo bi globalno 31% namijeniti za razvoj Sjevernog regiona jer on sa tolikim procentom učestvuje u ukupnom stanovništvu. Na ova sredstva mogu da računaju, nerazvijene opštine s tim što bi se sredstva koristila samo na osnovu uradenih profitabilnih biznis planova i programa, koji bi pod jednakim uslovima imali prednost u odnosu na druga područja.20 To znači da će se posticanje razvoja nerazvijenih područja odvijati u okviru ukupne koncepcije razvojne politike, s tim da postoji prednost nerazvijenih područja, ako su ekonomski programi koji konkurišu za podršku iz tih područja, istog kvaliteta sa onim koji konkurišu iz razvijenih područja.

24

2. Potsticanje razvoja ovih područja ostvarivati će se nastavkom aktivnosti vezanih za obezbjeđivanjem donatora za izgradnju infrastrukturnih objekata, putem kreditnih Iinija za razvoj organske poljoprivrede turizma malih i srednjih preduzeća, kao i potsticanje inostranih partnera da direktno ulažu u nerazvijena područja.

3. Pružanje stručne pomoći razvoju nerazvijenih područja obzirom da ova područja ne raspolažu odgovarajućim stručnim, menadžerskim i drugim kadrom za razvoj biznisa. Zato će biti neophodno u saradnji sa ostalim agencijama, nevladinim organizacijama i konsalting institucijama iz Republike koje su formirane (Direkcija za mala i srednja preduzeća, Zavod za zapošljavanje, Fond za razvoj) kadrovski i institucionalno raditi na pružanju stručne i finansijske pomoći nerazvijenim područjima, kao i na umrežavanju razvojnih projekata.

4. Razvoj, jačanje i ukrupnjavanje distributivno-otkupnih centara čiji će se razvoj posebno doprinijeti sigurnom otkupu poljoprivrednih proizvoda, organizovanju farmera, ujednačavanje kvaliteta i stimulisanja poljoprivredne proitzvodnje.

5. Stimulativne mjere ekonomske politike usmjerene za nerazvijeno područje koje će prevashodno pozitivno djelovati na zadržavanje radno sposobnog stanovništva da živi radi na ovom području.21

4.5. Investicije kao faktor regionalnog razvojaInvesticije su ključni faktor ostvarenja strategije ukupnog i regionalnog razvoja. Ovo pitanje je posebno značajno za Crnu Goru koja u cjelini spada u nerazvijeno područje sa malom akumulativnom sposobnošću, prezaduženom privredom i zastarelom tehnologijom. Kao takva Crne Gora se nalazi u fazi razvoja krupnih infrastrukturnih objekata, koji su uslov realizacije startegije razvoja i njenog povezivanja sa širim i užim okruženjem. Zbog toga je ključno pitanje obezbjeđenje sredstava za kapitalne razvojne projekta. Za izgradnju kapitalno razvojnih projekata može se računati na kreditna sredstva iz inostranstva, koncesije ili na drugi način, uz angažovanje republičkih institucija. Značajna je uloga Svetske Banke, Evropske agencije za rekonstrukciju i drugih međunarodnih finansijskih institucija koje bi trebale da uz saradnju sa privatnim i javnim sektorom, privuku strane investicije za izgradnju prioritetnih ključnih objekata.

U narednom srednjoročnom periodu Vlada će nastaviti sa stimulisanjem investicione aktivnosti i dodjelom sredstava usmjerenih , između ostalog, i za ublažavanje regionalnih razlika i to kroz programe:

Program kontinuiranog stimulisanja zapošljavanaja i preduzetništva. Razvoj i jačanje slobodnih zona. Izgradnje odredenih infrastrukturnih objekata koji se finansiraju iz

sopstvenih izvora.

Institucije zadužene za regionalnu politiku na nivou Europske Unije su Uprava za regionalnu politiku (The Regional Policy Directorate-General) i Odbor regija (The Committee of the Regions). Uprava za regionalnu politiku odgovorna je za pružanje pomoći slabije razvijenim i nerazvijenim regijama u njihovom ekonomskom i društvenom razvoju. Odbor regija je savjetodavno tijelo sastavljeno od predstavnika lokalnih i regionalnih vlasti zemalja članica Europske Unije, a uspostavljanjem tog tijela osigurano je da lokalna i regionalna vlast ima uticaja na odluke donesene u okviru regionalne politike.

Kod obezbjedenja investicija koristiti će se sredstva za regionalnu politiku Evropske Unije, koja danas raspolaže sa trećinom ukupnih sredstava budžeta EU, sa osnovnim ciljem da se pruži pomoć smanjenju razlika u razvijenosti i životnom standardu među državama i regionima. Postoje strukturni fondovi za pomaganje manje razvijenih zemalja kao što su Evropski fond za socijalni razvoj (zapošljavanje); Evropski fond za razvoj i garancije u poljoprivredi; Evropski fond za regionalni razvoj (finasijska pomoć za razvoj siromašnih regiona); Zatim, postoji kohezioni fond, instrumenti za finansiranje razvoja ribarstva, a posebno je značajna Evropska investiciona banka, koja obezbjeduje pozajmice za infrastrukturne investicije EU ima i fond koji podržava regionalni razvoj u zemljama nečlanicama. Sredstva ovih fondova će biti veoma značajna za ostvarivanje strategije razvoja Crne Gore. U dosadašnjoj praksi ova sredstva su bila veoma značajna kao pomoć za razvoj Crne Gore.

21 Detaljnije o stimulativnim predlozima I mjerama ekonomske politike dajemo u dijelu koji se odnosui na predlog ekonomske politike I mjera za ostvarivanje startegije regionalnog razvoja.

25

Sprovođenjem strategije razvoja Crne Gore obezbijediće se da se razvoj sve više zasniva na sopstvenoj akumulaciji. U ovoj fazi razvoja nužno je koristiti inostrana sredstva, da bi se sprovele započete reforme. Osposobljavanjem privrede i sprovođenjem privatizacije privatni biznis i preduzetništvo su osnovni nosioci razvoja privrednih subjekata, a država će nastojati da rešava probleme infrastrukture i stvaranja opštih uslova za ukupni razvoj, pa i za regionaini razvoj i razvoj nerazvijenih područja što je praksa većine razvijenih zemalja.

4.6. Prioritetne sektorske razvojne politikeSektorske razvojne politike daju razradu predhodno date Startegije ukupnog i regionalnog razvoja na srednjoročni period. Na osnovu predhodno navedenih strategija u nastavku ovog materijala dajemo prikaz sektorskih politika čija će operacionalizacija doprinijeti bržem razvoju kako Crne Gore u cjelini tako i pojedinih nerazvijenih područja u okviru nje.

4.6.1. PoljoprivredaPolazeći od strateških opredjeljenja Vlade Crne Gore, poljoprivreda i revitalizacija sela, predstavlja jednu od strateških grana u budućem razvoju Crne Gore. U oblasti poljoprivrede postoje raspoloživi resursi od oko 0,80 ha poljoprivrednih ili 0,29 ha obradivih površina po stanovniku, a što je znatno iznad raspoloživih površina većine evropskih zemalja. Navedeni resursi nijesu u dovoljnoj mjeri iskorišćeni i oni predstavljaju jednu od osnovnih pretpostavki ubrzanijeg razvoja. Takođe, postoji tradicija u bavljenju poljoprivredom i veliko interesovanje mladih preduzetnika da svoje preduzetničke ideje realizuju upravo u proizvodnji hrane. Istovremeno, postoje i određena ograničenja za ubrzaniji razvoj poljoprivrede: decenijsko zaostajanje, negativni efekti ukupne ekonomske situacije na poljoprivredu, usitnjen posjed, zapostavljenost privatnog sektora tokom prethodnog perioda, relativno nizak stručni nivo proizvođača, nedovoljno izgrađena infrastruktura na selu, nedovoljna primjena savremenih tehnologija u procesu proizvodnje i ograničenost prerađivačkih kapaciteta.Prioritetni ciljevi u oblasti poljoprivrede su:

Obezbjeđivanje prehrambene sigurnosti crnogorskih građana, Zadovoljenje potreba turista u CG, Izvoz u znatno većem obimu, Povećanje konkurentnosti domaćih proizvođača hrane, Uravnotežen regionalni razvoj CG, Razvoj ruralnih područja i zadržavanje stanovništva na njima.

Ključni parametri u razvoju poljoprivrede u Crnoj Gori su: razvoj robne proizvodnje u privatnom sektoru -osnovni prioritet i porodični biznis - optimum razvoja crnogorskog agrara.

Konkretne aktivnosti na srednji period u oblasti poljoprivrede biće usmjerene na :

- Nastavak podsticajne politike iz Agrobudžeta, dalja podrška izgradnji infrastukture na selu i svih ostalih projekata koji se uspješno realizuju u kontinuitetu već nekoliko godina;

- Snažnija kreditna podrška poljoprivredi i agroindustriji naročito u Sjevernom regionu; - Obezbjeđivanje nove opreme i mehanizacije za primarnu poljoprivredu kao uslova za

podizanje produktivnosti i konkurentske sposobnosti primarne poljoprivrede; - Nastavak podsticaja izgradnje novih prerađivačkih kapaciteta na bazi domaće sirovine; - Dalje jačanje stručnih i inspekcijskih službi; - U saradnji sa Ministarstvom turizma, Turističkom organizacijom CG i Direkcijom za mala i srednja

preduzeća uspostavljanje čvršće veze turizma i poljoprivrede (domaća kuhinja za inostranog gosta), čime se ostvaruje najpovoljniji vid izvoza;

- Sistemsko rješavanje plasmana tržišnih viškova poljoprivrednih proizvoda, uključujući i osposobljavanje Distributivnog centra za distributivnu funkciju (otkup, sortiranje, skladištenje, pakovanje i plasman proizvoda) kao prvu fazu njegovog funkcionisanja,

- Podizanje konkurentske sposobnosti domaćih proizvođača i stvaranje pretpostavki za veći izvoz poljoprivrednih proizvoda,

- Intenzivniji rad na pristupu STO i procesu asocijacije EU, nastavak usklađivanja zakonske regulative sa standardima EU.

26

U toku 2004. g godine intenzivno je rađeno na afirmaciji organske poljoprivrede i stvaranju uslova da ovaj koncept zaživi u Crnoj Gori. Posebno treba istaći sljedeće aktivnosti:

- provođena je aktivnost edukacije proizvođača i osposobljavanja domaćih stručnjaka za buduće inspektore za organsku poljoprivredu;

- Ministarstvo poljoprivrede i Sekretarijat za razvoj realizovali su pilot projekat Razvoj organske poljoprivrede na području Morače,

- urađen je nacrt zakona o organskoj poljoprivredi i priprema se izrada podzakonskih akata, čime se stvara zakonski okvir za proizvodnju u skladu sa međunarodnim standardima.

Nastavljena je značajna podrška međunarodne zajednice poljoprivredi Crne Gore kroz više projekata. Ti projekti imaju višestruke efekte: direktna ulaganja u razvoj poljoprivrede, primjena savremenih tehnologija, prenošenje iskustava razvijenih zemalja kroz prisustvo inostranih eksperata, edukaciju i obuku poljoprivrednih proizvođača, stručno osposobljavanje naših eksperata u zemljama donatorima, formiranje obrtnih fondova za dalja ulaganja u razvoj poljoprivrede.

Međunarodna podrška dobija nove konture, budući da se od direktnih donacija koje su bile karakteristične za sami početak, usmjeravaju u transfer znanja i tehnologija i direktnu saradnju sa našim privrednim subjektima. Najbolji su primjer za to holandski PSO projekti. Trenutno se realizuju tri, jedan od njih holandski partneri realizuju u saradnji sa ZZ ''Trebaljevo'' iz Kolašina, a dva u saradnji sa Fabrikom stročne hrane ABS iz Nikšića.

Nastavljena je u toku ove godine realizacija luksemburškog projekta ''Razvoj mljekarskog sektora u sjeveroistočnom dijelu Crne Gore''. Projekat ''Fond za razvoj zadruga’’, finansiran od Saveznog ministarstva Njemačke za ekonomsku saradnju, imao je za rezultat izgradnju tri mini-sirare. Uspješno su završeni projekti ''Program sigurnosti u hrani'' Evropske komisije i ''Projekat integralne proizvodnje u svinjarstvu'', donacija je Vlade Kraljevine Holandije.

4.6.2. Saobraćaj i pomorstvoCrna Gora je tranzitno područje, što naglašava potrebu razvoja efikasnog i funkcionalnog saobraćajnog sistema. Efikasan saobraćaj je preduslov razvoja važnih ekonomskih sektora (turizma, trgovine i poljoprivrede) za koje se očekuje da će dati značajan doprinos rastu BDP. Istovremeno, saobraćaj je veoma važan sa aspekta uravnoteženijeg regionalnog razvoja. Na drugoj strani, brojna su ograničenja koja onemogućavaju željeni razvoj, počev od specifične konfiguracije terena preko nagomilanih problema u organizaciiji, upravljanju i finansiranju, pa sve do lošeg stanja saobraćajne infrastrukture.

Ministrastvo pomorstva i saobraćaja RCG započelo je aktivnosti na izradi Strategije razvoja saobraćaja Crne Gore. Strategija će se definisati kao skup načela i principa na kojima će se oslanjati proces odlučivanja, definisanja prioriteta u programima i implementirati programi rada Ministarstva pomorstva i saobraćaja RCG.

Pored činjenice da u osnovnoj Trans-Evropskoj Transportnoj Mreži Crna Gora nema predviđenih koridora i njegovih grana, međunarodna zajednica u okviru daljnje razrade pokazuje spremnost da se Crna Gora posebnim saobraćajnicama priključi glavnim koridorima. Osnovni mehanizmi za traženje ovih rješenja nalaze se u okviru REBIS programa (putni pravac Tirana-Podgorica-Sarajevo).

4.6.2.1. Putna infrastrukturaMrežu od oko 1800 km magistralnih i regionalnih puteva karakterišu: nedovoljna izgradjenost, slabo održavanje puteva, velika starost –22 godine kolovoza, neizgradjene obilaznice pored većih naseljenih mjesta, brojni planinski prevoji bez traka za sporu vožnju, nedovoljna putna oprema i saobraćajna signalizacija, itd. Sve ovo otežava protok roba i ljudi, a drumski saobraćaj čini sporim, skupim i nesigurnim. Nerazvijenost saobraćaja i mreže lokalnih puteva u ruralnim područjima (pogotovo Sjevernog regiona) direktno utiče na lošu iskorišćenost planinskih poljoprivrednih potencijala i mogućnost prevoza do gradskih centara. Nedovoljno razvijena putna mreža takođe djeluje kao ograničavajući faktor za razvoj turizma, kako u oblastima koje su već tradicionalne turističke destinacije, tako i u onima koje se postepeno uključuju u turističku ponudu.

Osnovni ciljevi razvoja putne infrastrukture u Crnoj Gori su:

povećanje sigurnosti i eliminisanje crnih tačaka,

27

razvoj novog reg. pravca koji preko Podgorice spaja Tiranu i Sarajevo, sanacija i izgradnja putnih pravaca sjever-jug, i putnih pravaca u okviru Sjevernog regiona koji bi

rasterećivali najkritičniji pravac Podgorica-Bijelo Polje, sanacija i modernizacija lokalnih puteva u sjevernom subregionu, nastavak aktivnosti na procesu definisanja Trans-Evropskih koridora, posebno Jadransko-jonske

ceste (sa mogućnošću da se isti proglasi transportnim koridoram).

Postizanju navedenih ciljeva težiće se kroz sljedeće aktivnosti: povećavanje ulaganja u sanaciju, održavanje i zaštitu postojećih puteva iz sopstvenih sredstava, modernizacija osnovnih pravaca na mreži (eliminisanje crnih tačaka, izgradnja trećih traka,

ispravljanje elemenata puta...) sredstvima inostranih kredita, modernizacija i rehabilitacija puteva koji Crnu Goru vežu sa susjednim državama (BiH, Albanija,

Hrvatska), izgradnja auto-puta Podgorica-Mateševo-Kolašin-Beograd, aktivnosti na uvršćivanju jadransko-jonskog auto-puta u mrežu Pan-evropskih koridora, što bi

omogućilo obezbjeđivanje finansijskih sredstava od međunarodnih fonansijskih organizacija i institucija,

obezbjeđivanje sredstava iz sopstvenih izvora za nastavak izgradnje puta Risan-Grahovo-Žabljak, privlačenje stranog kapitala za izgradnju puta Podgorica-Plav, preko Albanije.

4.6.2.1.1. Razvojni projekti putne infrastruktureRazvojni projekti u okviru putne infrastrukture podijeljeni su na dva programa: razvojni projekti u okviru izgradnje državnih puteva i razvojni projekti u okviru rekonstrukcije i modernizacije regionalnih i magistralnih puteva. Analiziranjem dosadašnjeg stanja i prognozama budućeg razvoja drumskog saobraćaja ukazuje se na mogućnost povećanja opterećenja i bržeg rasta saobraćaja, što će zahtijevati izgradnju i novih puteva višeg tehničkog standarda, kao i rekonstrukciju i modernizaciju postojeće putne mreže. Planirana drumska mreža će kvalitetno povezati crnogorske gradove i naselja, tj. regione. Na ovaj način omogućuje se animiranje i iskorišćavanje svih potencijala Republike, kao i bolji protok ljudi, roba i kapitala. Takođe, poboljšanje i dogradnja drumskog sistema mora značajno doprinijeti poboljšanju sigurnosti u saobraćaju i smanjenju materijalnih šteta.

Izgradnja autoputa Podgorica - Mateševo ima višestruk značaj: a.) Predstavlja jednu od najznačanijih dionica na budućem autoputu Bar - Beograd koji predstavlja glavnu saobraćajnicu za integraciju Crnogorskog saobraćajnog prostora sa Evropskim i b.) Spaja centralni dio Crne Gore, odnosno Podgoricu sa Sjeverom Crne Gore, stvarajući pretpostavke za brži razvoj sjevera, istovremeno rasterećujući put kroz Platije koji i u sigurnosno-bezbjedonosnom smislu, kao i frekventnosti predstavlja usko grlo na putnoj mreži Crne Gore.

Jadransko - Jonski koridor predstavlja sa autoputem Bar - Beograd najveću integrativnu šansu Crne Gore. Jadransko-Jonski putni pravac u okviru Jugoistočne Evrope otvara nove mogućnosti medjusobnog komuniciranja, prožimanja i razvoja ovog značajnog dijela regiona. Kao saobraćajna arterija jadranske regije ovaj će autoput uticati na razvoj velikog dijela regiona, svih privrednih aktivnosti a posebno turizma, integralnog transporta i specijalizacije jadranskih i jonskih luka.

Modernizacija i rakonstrukcija puta Božaj-Podgorica-Šćepan polje, na pravcu Tirana-Podgorica -Sarajevo

Magistralni put Risan - Grahovo - Žabljak ima razvojni značaj kako za područije Hercegnovske rivijere i Boke, tako i za turistički razvoj Žabljaka i područja nacionalnog parka Durmitor. Istovremeno stvara ekonomske pretpostavke za razvoj područja kroz koja prolazi.

Magistralni put Podgorica - Plav predstavlja preduslov razvoja najnerazvijenijeg područja Crne Gore. Opština Plav sa Gusinjem i Opština Berane dobile bi kraću i kvalitetniju vezu sa Podgoricom, što je preduslov njihovog razvoja, prvenstveno turizma i poljoprivrede kao naših strateških privrednih grana.

Zaobilaznica Bijelo Polje predstavlja u svakom smislu jedno od najužih grla na putnom pravcu Bar - Beograd. Ovaj projekat je kandidovan za finansiranje kod EIB i EBRD ali za sada nema definitivnu podršku. Dovršetak izgradnje i modernizacija puta Berane-Kolašin preko Bjelasice, kako je to predvidjeno Prostornim planom Crne Gore.

28

Realizacijom razvojnog programa u okviru rekonstrukcije i modernizacije regionalnih i magistralnih puteva posti že se veći standard sigurnosti i bezbjednosti na našim putevima, poboljšava standard putovanja, smanjuju oštećenja i štete na vozilima i skrćuje vrijeme putovanja između pojedinih mjesta.

Rekonstrukcija tunela Vrmac -Tunel Vrmac, je izgrađen u periodu od 1986-1992. godine. Zbog nedostatka finansijskih sredstava, iako sa nedovoljnim stepenom izgrađenosti sredinom 1992. godine uključen je u saobraćaj. Ovaj tunel povezuje primorske Opštine Tivat i Kotor, a posebno je zanačajan i zbog blizine aerodroma Tivat, što svakako utiče na frekvenciju saobraćaja posebno u ljetnjem periodu. Tehnička rješenje primijenjena u Glavnom projektu rekonstrukcije tunela, morala su biti savremena i racionalna, a metode i tehnologija sanacije optimalne, uzimajući u obzir sadašnje stanje tunela, geološke, hidrološke i dr. uslove.

Rekonstrukcija puta na dionici Mioska-Crkvine – ova dionica nalazi se na magistralnom putu Podgorica-Kolašin i predstavlja crnu tačku, čija je rekonstrukcija neophodna zbog bezbjednosti odvijanja saobraćaja.

Rekonstrukcija lokaliteta Obzovica – Lokalitet Obzovica se nalazi na magistralnom putu Cetinje-Budva, koji predstavlja dio najvažnije saobraćajne arterije kroz Crnu Goru. Programom modernizacije i rekonstrukcije južnog dijela Crne Gore, koji se finansirao sredstvima Evropske agencije za rekonstrukciju, predviđena je rekonstrukcija i ovog lokaliteta identifikovanog kao uskog grla za odvijanje sabraćaja. Međutim, usljed nedostatka sredstava nije došlo do njegove realizacije, a predstavlja značajnu kriku u kvalitetnom povezivanju saobraćajnica u južnom dijelu Crne Gore.

4.6.2.2. Željeznički saobraćaj i željeznička infrastrukturaProblemi u funkcionisanju željezničkog saobraćaja kojim upravlja Javno preduzeće Željeznice Crne Gore (JPŽŽCG) su brojni. Tokom protekle decenije, željeznički saobraćaj zabilježio je drastičan pad prometa u putničkom, a pogotovo u teretnom saobraćaju: prevoz putnika je pao sa 370 miliona putničkih kilometara u 1989 na 200 miliona putničkih kilometara u 2000, a prevoz tereta je u istom periodu opao sa 570 miliona tonskih kilometara na svega 51 milion. Zbog geografskih uslova i konfiguracije terena, održavanje i funkcionisanje željezničke mreže, čija je dužina 251 km, je veoma skupo, a problemi sa obezbjeđivanjem potrebnih sredstava sve su izraženiji. Pruga Podgorica – Nikšić – nije elektrificirana i u lošem je stanju, dok pruga Podgorica – Skadar - nije elektrificirana, nema redovnog saobraćaja.

Osnovni elementi strategije razvoja željeznice su: reformski proces -razdvajanje operative od infrastrukture i zakon o željeznici.

Ciljevi razvoja željeznice u Crnoj Gori su sledeći:

modernizacija i rehabilitacija dijela pruge Beograd-Bar, koordinacija aktivnosti sa Željeznicom Srbije, dugoročno planiranje, jadransko-jonski pravac, projektovanje i gradnja pruge od Nikšića do granice sa Bosnom i Hercegovinom I remont i elektrificikacija želj.pruge Nikšić-Podgorica, elektrifikacija pruge Podgorica –Skadar.

4.6.2.2.1. Razvojni projekti željezniceRazvojni projekti u okviru željeznice obuhvataju tri pružna pravca Vrbnica – Bar, Nikšić – Podgorica i Podgorica – Skadar. Dio pruge Beograd-Bar, koji prolazi kroz Crnu Goru, od vitalnog je značaja za privredu Republike Crne Gore. Sa Lukom Bar predstavlja jedinstven sistem. U putničkom smislu predstavlja najznačajniji vid transporta kojim turisti dolaze u Crnu Goru, a u teretnom smislu vezu privrede Crne Gore sa Srbijom i zemljama centralne Evrope. Ukupna dužina željezničke mreže u Crnoj Gori iznosi 250 km, a sa staničnim kolosjecima oko 330 km.

Pruga Vrbnica – Bar, dužine 169 km, kompletno elektrificirana i predata u saobraćaj 1976.godine. U saobraćajnom smislu ima najveći privredni značaj, a sa stanovišta održavanja predstavlja najskuplju prugu u Evropi. Na ovoj pruzi nalazi se 107 mostova, 106 tunela, 9 galerija, 371 propust, veliki broj nestabilnih kosina i klizišta, veliki broj krivina minimalnog dozvoljenog radijusa krivine ( R=300 m.) sa maksimalnim dozvoljenim nagibom ( i max=25 ‰) itd.

Pruga Nikšić – Podgorica, dužine 56 km, predata je u saobraćaj 1948.godine kao pruga uzanog kolosjeka, da bi 1965.godine bila rekonstruisana u prugu normalnog kolosjeka. Pruga Nikšić – Podgorica povezuje dva najveća grada u Crnoj Gori. Za sada ima najveći značaj u teretnom saobraćaju prvenstveno za potrebe KAP-a, Rudnika Boksita, Željezare i Pivare.

29

Pruga Podgorica – Skadar ( Državna granica sa Albanijom) dužine 25 km. nije elektrificirana, a predata je u saobraćaj 1986.godine. Poslije višegodišnjeg prekida od 2002.godine na istoj se odvija samo teretni saobraćaj.Tehničkim karakteristikama, predstavlja najbolju prugu na željezničkoj mreži. Evidentan je porast teretnog saobraćaja, a predvidja se i uspostavljanje putničkog saobraćaja.

Razvojem ovih projekata stvaraju se preduslovi za neophodnu obnovu voznog parka, prvenstveno radi njihovog sigurnosno-bezbijedonosnog stanja, a zatim i kvaliteta usluga u željezničkom saobraćaju i favorizuje se željeznički saobraćaj u odnosu na drumski kao jeftiniji oblik transporta i uvodjenje brzih inter – citty vozova.

4.6.2.3. Pomorski saobraćaj i pomorska infrastrukturaStanje pomorskog saobraćaja je zabrinjavajuće. Luka Bar radi samo sa 30% svojih kapaciteta, a pomorska flota, koja je 1989. godine raspolagala sa 41 brodom ukupne nosivosti od preko milion tona, danas više praktično ne postoji.

Osnovni ciljevi u razvoju strategije pomorske infrastrukture usmjereni su na: postizanje sigurne navigacije, prevencija ekoloških incidenata, stvaranje stimulativnih okvira za razvoj pomorskog saobraćaja i ukljucivanje privatne inicijative. Prioriteti u realizaciji ovih ciljeva su: služba spašavanja i traganja, služba ekološke zaštite, stimulativni pravni okvir.

Razvoj pomorske privrede Crne Gore kao prioritetne ciljeve ima: obnova crnogorskog pomorstva, linijsko povezivanje Luke Bar sa transhipment centrima i lukama na Mediteranu, racionalizacija lučkih djelatnosti.

Aktivnosti koje će se preuzeti nasrednji rok, a koje su usmjerene ka postizanju postavljenih ciljeva su: snažna finansijska podrška, bilateralne privredne aktivnosti i kvalitetne pripreme za restrukturiranje i privatizaciju.

4.6.2.3.1. Razvojni projekti pomorskog sobraćaja i infrastruktureLuka Bar. Novi razvojni projekti u Luci su proširenje i modernizacija kontejnerskog terminala istovremeno sa iniciranjem strateške saradnje na uspostavljanju redovnih brodskih linija za prevoz kontejnera ka transhipment centrima u Mediteranu; formiranje distributivnog i proizvodnog centra u Slobodnoj zoni Luka Bar sa mogućnošču teritorijalnog proširenja u dubinu barskog polja; rekonstrukcija i revitalizacija dizalica; nabavka nove mehanizacije; rekonstrukcija rashladnog skladišta; otvaranje novih prostora za razvoj tečnih tereta; dogradnja novih obala, izgradnja novog silosa za žitarice i drvnog terminala, i td.

Marine. Uvažavajući činjenicu da je nautički turizam jedna od najprofitabilnijih privrednih grana, a Marina Bar jedna od najvećih marina u ovom dijelu Jadrana, velika razvojna šansa je realzacija završetka pratećih objekata uz inoviranje postojećeg projekta marine u pogledu dopune sadržaja i ponude. Shodno tome, Vlada Crne Gore je Marinu Bar svrstala u grupu preduzeća za privatizaciju kroz model angažovanja strateškog partnera. U tom cilju neophodno je izraditi program razvoja Marine Bar koji bi definisao dugoročne razvojno-investicione aktivnosti.Projekat Nautičkog turističkog centra Kotor u okviru Luke Kotor zasniva se na ideji da se, uz već postojeće izgrađene objekte, na lokaciji smještenoj u krajnjem jugoistočnom dijelu kotorskog zaliva, na kopnu i moru, izgradi marina najveće kategorije sa pet zvjezdica. Na bazi tako koncipiranog polazišta utvrđeni su sadržaji i kapaciteti marinskog dijela koji obuhvataju prostor od 2 hektara kopnene površine i oko 5 hektara morskog akvatorijuma. Planirano je, između ostalog oko 250 vezova za plovila i pristan za veći turistički brod do 70m.

Brodogradilište. Jadransko brodogradilište, svojim izvoznim programom od preko 15 miliona USD godišnje daje značajan doprinos smanjenju bilansnog deficita RCG. Stoga je bez sumnje, potrebno održati i osnažiti njegovu konkurentsku poziciju. kako bi se nastavio normalan rad za ino tržište i paralelno izvodilo restrukturiranje firme.Imajući u vidu da Brodogradilište posluje u uslovima jake konkurencije, a u cilju povećanja kapaciteta i boljeg pozicioniranja na tržitu, u okviru programa prestrukturiranja kompanije će se obezbijediti otvaranje investicionih ulaganja za zainteresovane strane partnere.

Brodarske kompanije. Reviitalizacija brodarstva –traže se partneri i investitori za formiranje brodarskih kompanija.

4.6.2.4. Vazduhoplovna infrastruktura i civilno vazduhoplovstvo

30

Stanje u vazduhoplovnoj infrastrukturi nije na zadovoljavjućem nivou. Značajne investicije potrebne su i za rekonstrukciju aerodroma u Podgorici i Tivtu, gdje su izraženi problemi sa sigurnosnim i signalizacionim uređajima, kratkim sletnim stazama, nepostojanjem prateće infrastrukture itd.

Osnovni ciljevi razvoja vazduhoplova i civilnog vazduhoplovstva su: obezbjeđenje sigurnosti vazdušne plovidbe, obezbjeđenje kvalitetne usluge, obezbjeđenje kapaciteta u prihvatu putnika.

Da bi se postigli postavljeni ciljevi preduzeće se sledeće aktivnosti: izgradnja sigurnosne i bezbjedonosne infrastrukture, rekonstrukcija i modernizacija postojećih aerodroma, razvoj nacionalne kompanije u cilju kvalitetne linijske povezanosti.

4.6.3. ElektroprivredaPotrebe potrošnje električne energije u Crnoj Gori ne mogu se podmiriti iz sopstvenih izvora. Manjak električne energije, kao jedan od ograničavajućih faktora razvoja, u proteklim godinama iznosio je od 30-35%. U 2003.godini manjak električne energije iznosio je 1.471,6 GWh ili 33,5% ukupnih potreba. Planirani manjak za 2004.godinu iznosi 1.482 GWh ili 32,2% ukupnih potreba.

Najznačajniji pojedinačni potrošač električne energije je Kombinat aluminijuma u Podgorici (KAP), koji u ukupnoj potrošnji učestvuje sa oko 45%. Drugi veliki potrošač su domaćinstva, gdje je tokom devedesetih godina došlo gotovo do udvostručavanja potrošnje. Električna energija se korisiti za grijanje kod oko jedne polovine stanovništva.

Finansiranje elektro-energetskog sistema kao najvažnijeg segmenta energetskog sektora je veoma problematično. Tarife koje duže vrijeme nijesu formirane na nivou pokrića stvarnih troškova snabdijevanja stanovništva i privrede električnom energijom dovele su do hroničnog nedostatka finansijskih sredstava, što je ugrozilo normalan rad i održavanje sistema. Pored toga, niske cijene električne energije negativno su uticale i na makro-ekonomske prilike, zbog značajne budžetske i kvazi-fiskalne podrške sektoru. U toku nekoliko proteklih godina, međunarodna finansijska pomoć igrala je važnu ulogu u obezbjeđivanju sredstava za uvoz električne energije.

Ciljevi Strategije za energetski sektor prema Agendi ekonomskih reformi uključuju:

Unapređenje opštih uslova u energetskom sektoru prvenstveno uključuju jačanje kapaciteta institucija (Regulatorne agencije, kancelarije za energetsku efikasnost), kao i stvaranje uslova za otvaranje tržišta za privatni sektor i nezavisne proizvođače energije i povezivanje sa regionalnim energetskim tržištem;

Pouzdanije snabdijevanje električnom energijom, prioritet je sprovođenje najizvodljivijih i najpotrebnijih investicija u proizvodnji, prenosu i distribuciji. Takve investicije uključuju sanaciju i zamjenu opreme kod određenih elektrana, izgradnju prioritetnih trafo-stanica i povećanje snage transformacije, kao i neophodne intervencije na distributivnoj mreži.;

Povećanje energetske efikasnosti i smanjenje negativnih uticaja energetskog sektora na životnu sredinu uključuju: i) nacionalni plan za uštede i energetsku efikasnost, ii) obrazovne kampanje o mjerama štednje energije i podizanju energetske efikasnosti (za stanovništvo i industriju), iii) povećanje energetske efikasnosti u javnom sektoru (škole, bolnice, institucije, javna rasvjeta), iv) p romovisanje obnovljivih vidova energije, i v) sprovođenje prioritetnih projekata zaštite životne sredine za TE Pljevlja.

4.6.3.1. Izgradjeni i mogući energetski potencijaliU Crnoj Gori električna energija se proizvodi u tri velike elektrane i sedam malih elektrana:

- HE Perućica, instalisane snage 307 MW i prosječne godišnje proizvodnje 899 GWh.- HE Piva, instalisane snage 342 MW i prosječne godišnje proizvodnje 728 GWh.- TE Pljevlja, instalisana snaga 210 MW i prosječne godišnje proizvodnje 914 GWh.- Sedam malih elektrana, instalisane snage ukupno 9.025 MW i prosječne godišnje proizvodnje 21 GWh.

Elektroenergetski sistem (EES) Crne Gore ima veoma razvijenu prenosnu i distributivnu mrežu. Ukupna dužina dalekovoda prenosne mreže (400 kV, 220 kV i 110 kV) iznosi 1.200 km. Dužina distributivne mreže (35 kV, 10 kV, 0,4 Kv) iznosi oko 20.000 km.

31

EES Crne Gore ima veliki manjak električne energije na godišnjem nivou. Elektroenergetskim bilansom za 2004. godinu utvrdjen je manjak električne energije od 1.482 GWh, od čega je za 1.413 GWh ugovoreni uvoz.

Crna Gora raspolaže ogromnim neiskorištenim hidroenergetskim potencijalom. Procjenjeni bruto hidroenergetski potencijal je 9.900 GWh/god, dok je iskoristivi potencijal svega 1.800 GWh/god

(17,9 %), preostali tehnički mogući iskorišteni potencijal je oko 4.600 GWh/god. Ukoliko bi se pribjeglo prevodjenju voda iz rijeke Tare u Moraču tehnički mogući iskoristivi potencijal bi bio 5.300 GWh/god. Tehnički iskoristiv potencijal malih vodotoka je oko 1000 GWh/god. Elektroprivreda Crne Gore je u cilju iskorištavanja ovoga potencijala napravila tehničku dokumentaciju za niz elektrana:

1. HE Koštanica, 552 MW, proizvodnja 1254 GWh/god. Vrijeme izgradnje elektrane je izmedju 5 i 6 godina. Vrijednost projekta je oko 330 miliona USD.2. HE na Morači (napomena: cifra u zagradi se odnosi na slučaj prevodjenja voda):

a) HE Andrijevo, 2x63 MW (3x63 MW), proizvodnja 319 GWh/god (513 GWh/god). Vrijeme izgradnje elektrane je izmedju 5 i 6 godina. Vrijednost projekta je oko 210 miliona USD.

b) HE Raslovići, 2x18.5 MW (3x18.5 MW), proizvodnja 107 GW/god (159 GW/god). Vrijeme izgradnje elektrane je izmedju 5 i 6 godina.Vrijednost projekta je oko 75 miliona USD.

c) HE Milunovići, 2x18,5 MW (3x18.5 MW), proizvodnja 117 GWh/god (173 GWh/god). Vrijeme izgradnje elektrane je izmedju 5 i 6 godina. Vrijednost projekta je oko 79 miliona USD.

d) HE Zlatica, 2x18,5 MW (3x18,5 MW), proizvodnja 151 GWh/god (210 GWh/god). Vrijeme izgradnje elektrane je izmedju 5 i 6 godina. Vrijednost projekta je oko 90 miliona USD.3. HE Komarnica, 168 MW, proizvodnja 231 GWh/god. Vrijeme izgradnje elektrane je izmedju 5 i 6 godina. Vrijednost projekta je oko 114 miliona USD.

Razmatra se i izgradnja drugog bloka TE Pljevlja, snage 210 MW, i prosječne godišnje proizvodnje 1100 GWh.

4.6.3.2. Program elektrifikacije seoskih naseljaProgam je 2003. godine uradila Elektroprivreda Crne Gore, a obuhvata elektrifikaciju seoskih naselja u kojima se boravi tokom cijele godine.

Program obuhvata izgradnju elektroenergetskih objekata u 11 opština (57 seoskih naselja sa 570 domaćinstava) i njegovom realizacijom završiće se elektrifikacija seoskih naselja u Crnoj Gori. Osim toga Programom je predvidjena izgradnja energetskih objekata za napajanje višenamjenskih repetitora u 8 opština ( Bar, Bijelo Polje, Berane, Cetinja, Kolašin, Rožaje, Žabljak i Podgorica).

Planirana je izgradnja:- dalekovoda 10 kV 65 km- STS 10/0,4 kV 32 kom.- niskonaponska mreža 158,5 km

Ukupna sredstva za realizaciju Programa procijenjena su na 3.193.525 €: - u €

EPCG Opštine Ukupno - izgradnja objekata za 2.025.658 675.222 2.700.880 elektrifikaciju- izgradnja energetskih 193.568 - 193.568 objekata za napajanje višenaponskih repetitora- neizmirene obaveze iz 2003. godine 232.078 - 232.078- nabavka osnovnih sredstava 67.000 - 67.000

Ukupno: 2.518.304 675.222 3.193.526

4.6.4. TurizamVlada RCG je, polazeći od opredjeljenja da je turizam jedan od prioriteta u razvoju Republike, usvojila Master plan, koji je na taj način postao strateški dokument razvoja turizma Crne Gore do 2020. godine. Master planom utvrđeni

32

su ciljevi čije će ostvarenje omogućiti da turistička ponuda Crne Gore prati međunarodni razvoj, da Crna Gora definiše svoj položaj na međunarodnom tržištu kao visokokvalitetna turistička destinacija, da se poveća prihod, smanji nezaposlenost, kao i da se sačuvaju prirodni potencijali i resursi.

U Agendi ekonomskih reformi glavni cilj u oblasti razvoja turizma, definisan je kao «održivi turistički proizvod, koji će izazvati postepeni porast broja gostiju, brz rast dohotka i stvaranje novih radnih mjesta».U okviru Master plana, odnosno strateških ciljeva, između ostalog je planirano povećanje hotelskih kapaciteta sa sadašnjih 26.000 na 100.000 kreveta u 2020. godine, pri čemu će se posebno voditi računa o promjeni strukture hotelske ponude, što znači da će se težiti međunarodnim standardima i višim kategorijama hotelskih jedinica, a koje će se, prije svega, nuditi klijenteli sa područja Zapadne i Srednje Evrope. Zatim, jedan od ciljeva Strategije je da se 2020. godine ostvari oko 20 miliona noćenja, uz ukupni promet od više od milijardu eura.Kako bi se stvorili uslovi za dobro pozicioniranje i trajniju uspješnost turizma , u Master planu definisani su i razvojni projekti - modeli, koji se odnose na regije Boku Kotorsku i Ulcinj sa Skadarskim jezerom.

Takođe, u cilju realizovanja zacrtanih planova, Master planom su predviđene mjere i aktivnosti, podijeljene su na kratki, srednji i dugi rok, a koje se moraju ostvariti do 2020. godine, kako bi se stvorio okvir za razvoj turizma, tj. povoljni ambijent za ne samo turistički, već za prosperitet Crne Gore uopšte.

Uradjen je i revidovan Nacrt Prostornog plana područja posebne namjene, Morsko dobro.Ovaj plan pokriva jedan od regiona ( južni) a zasnovan je na predhodnom istraživanju ukljujući bazne studije.

Osnovni prioriteti u razvoju turizma Crne Gore su: - intenziviranje procesa privatizacije, - investiranje u hotelske kapacitete, - obezbjeđenje kvalifikovanog kadra,- podrška privatnom preduzetništvu i - stvaranje uslova za direktne strane investicije.

U cilju stvaranja kvalitetnog turističkog proizvoda, neophodno je obezbijediti sledeće preduslove za nesmetan razvoj turizma :

- obezbjedjenje urednog vodosnabdijevanja, - regulisanje tretmana otpadnih voda i čvrstog otpada, - stvaranje uslova za kvalitetniju i bezbjednu saobraćajnu infrastrukturu.

Finansijski pokazatelji u turizmu - WTTC – Svjetski savjet za turizam i putovanja, je na zahtjev crnogorske Vlade i uz angažovanje Insituta za istraživanje i procjene iz Oksforda, uradio Studiju satelitske procjene turističkog prometa i efekata koje turizam u Crnoj Gori ostvaruje na ukupni društveni proizvod. TSA je međunarodni standard koji je ustanovila Komisija za statistiku Ujedinjenih nacija i snažan je instrument za dizajniranje ekonomske politike koja se odnosi na razvoj turizma i obezbjeđuje podatke o njegovom uticaju na ravnotežu nacionalnih računa.

Satelitsko obračunavanje turističkog prometa je model obračuna ukupnih finansijskih efekata turizma na privredu zemlje. TSA model obezbjeđuje vjerodostojne podatke o uticaju turizma na zapošljavanje i predstavlja standardni okvir za organizovanje turističkih statističkih podataka. Prema satelitskom obračunavanju u turizmu (TSA), u narednih deset godina crnogorska turistička privreda trebalo bi da zabilježi porast od 10,3% ukupne turističke potražnje godišnje, što bi 2013. iznosilo oko 1.066,7 miliona EUR.

Ukupan prihod koji generiše turističko-ugostiteljska djelatnost iznosi oko 280 mil. eura. Kada se od toga odbije uvoz dobara i usluga vezanih za turizam (oko 10% ukupnog uvoza dobara) i potrošnja građana CG u inostranstvu, prihod od turizma u 2003. iznosio je 190 mil. eura. U odnosu na prethodnu godinu ostvaren je rast od 7%. Rezultati TSA studije za 2003. godinu pokazuju da turistička privreda u Crnoj Gori ostvaruje 14,4% bruto društvenog proizvoda. Po očekivanjima WTTC-a, do 2013. godine, turizam će u GDP učestvovati sa 20%.

Procjene su da će broj zaposlenih, direktno i indirektno angažovanih u turizmu, 2013. godine iznositi oko 34.000, što će predstavljati 20,7 % od ukupne zaposlenosti.

Procjene pokazuju da je turizam u 2003. godine generisao 32,3% ukupnog izvoza, a do 2013. godine taj procenat će porasti na 45,2%, što će iznositi oko 710,1 milion EUR.

33

Ulaganje kapitala u turizam takođe će zabilježiti porast od 7,4 % godišnje. Do 2013. godine bi trebao da dostigne 109,5 miliona EUR ili 19,8% od ukupnih investicija.

Sve navedene procjene TSA studije, govore u prilog činjenici da turizam predstavlja realnu osnovu za ukupni privredni razvoj Crne Gore.

Realizacija ciljeva – kroz razvojne projekte u koje su uključene i strane konsultantske institucije koje na taj način daju svoj doprinos i interes za konkretnu saradnju:

- »Program razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori«: valorizovaće se prirodni i ostali značajni resursi za razvoj turizma u planinskom području Crne Gore u svim godišnjim periodima, tržišno pozicioniranje pojedinih turističkih centara/programa turistične ponude u medjunarodnoj konkurenciji i organizaciono menedžerski te politički model funkcionisanja turističkih centara sa instrumentima politike za potsticaj razvoja turizma i postizanja strateških ciljeva razvoja. U toku je izrada studije »Razvoj planinskog turizma u Crnoj Gori« čija konačna verzija se očekuje početkom decembra 2004. godine.

-Hotel – fit program: cilj projekta je doprinos porasta privredne vrijednosti i povećanja zaposlenosti za mala i srednja preduzeća u sektoru turizma u Crnoj Gori. Cilj sadašnje komponente je dogradnja jednog sistema za povećanje konkurentnosti (malih) privatnih hotela i pansiona. Ova ponuda treba preduzetniku donijeti veći prihod i omogućiti otvaranje novih radnih mjesta.

- Strateški okvir za održivi razvoj turizma u sjevernom i centralnom dijelu Crne Gore , koji kroz projekte objedinjuje sljedeća četiri domena:

1. Konsolidacija i jačanje vizije o razvoju održivog turizma;2. Formiranje javno-privatnog partnerstva u realizaciji projekata/inicijativa koje pokazuju

ekonomske, socijalne i ekološke efekte održivog turizma, omogućavaju šire povezivanje sa lokalanim dobavljačima i aktivno doprinose da što veći broj stanovnika i sve grupe budu uključene u razvojne procese,

3. Usvajanje sistema po kojem će se mjeriti poslovanje preduzeća sa aspekta njihovog uticaja na ključne indikatore održivosti, primjenom programa certifikacije održivog turizma; i

4. Podizanje svijesti i edukacija lokalnog stanovništva/preuzetnika kako bi bili sposobniji da iskoriste šanse koje im se pružaju u održivom turizmu.

- Nautički turizam – završena je prva faza projekta u saradnji njemačkim partnerom GTZ-om.

- Stručno usavršavanje turističko – ugostiteljskih kadrova – u saradnji sa slovenačkim partnerima organizovani su brojni intenzivni sručni kursevi i seminari, doobuke i prekvalifikacije zaposlenih u turizmu.

- Mogućnosti razvoja wellness turizma u Crnoj Gori – studija je u pripremnoj fazi, u saradnji sa Vladom Španije.

- Razvoj i unapređenje ponude Nacionalnog parka Biogradska gora – u saradnji sa Vladom Austrije.- Sportski turizam – utvrditi Program izgradnje i adaptacije sportskih objekata u cilju kvalitetnije sportsko – rekreativne ponude.

4.6.5. Šumarstvo i drvopreradaŠumski resursi predstavljaju jedan od najznačajnijih resursa kojima Crna Gora raspolaže i skoncentrisni su u Sjevernom subregionu.

Kroz Agendu ekonomskih reformi i Strategiju razvoja i smanjenja siromaštva definisani su sledeći razvojni ciljevi u šumarstvu i lovstvu:

- obezbjeđenje i unaprjeđenje gazdovanja šumama i divljači na održivim osnovama;- donošenje zakonske regulative iz oblasti lovstva, koja će osigurati razvoj ove djelatnosti i koja će

biti usaglašena sa propisima EU i zemalja iz regiona.- Jačanje kapaciteta šumarstva, kao i drvne industrije, odnosno sanacija postojećeg stanja u ovim

oblastima;- Obezbjeđivanje razvoja sektora kroz uspostavljanje savremenih trendova u šumarstvu, kao što su

sertifikacija šuma, uspostavljanje Geografsko- informacionog sistema u šumarstvu, primjena povoljnih ekoloških i ekonomskih tehnologija u šumarstvu itd.

Gazdovanje šumama je djelatnost od opšteg interesa. Poslove gazdovanja šumama vrši Uprava za šume Crne Gore. Prihodi koje po tom osnovu ostvaruje Uprava za šume su: prihodi od koncesione naknade za korišćenje

34

šuma; prihodi od prodaje šumskih proizvoda; naknade koju plaćaju vlasnici šuma;naknade koju plaćaju pravna lica u čijem stvaranju dobiti doprinose opštekorisne funkcije šuma ili koja u obavljanju te djelatnosti ugrožavaju te funkcije i drugi prihodi.

Prihodi se, prema godišnjim Planovima upotrebe sredstava, troše na izvršenje poslova na gazdovanju šumama.

U toku 2004. godine intenzivno je rađeno na sledećim aktivnostima:

Poslovima gazdovanja šumama kroz planiranje gazdovanja šumama, prostu i proširenu reprodukciju šuma, stvaranje uslova za stimulaciju proizvodnje u šumarstvu kako u dijelu proizvoda od drveta tako i u dijelu korišćenja sporednih šumskih proizvoda, zaštitu šuma i druge poslove;

Nastavljena je realizacija projekta “Razvoj šumarstva u Crnoj Gori”, koji se inplementira u saradnji sa Vladom Luksemburga. Najviše je postignuto na polju razvoja sjemensko rasadničarske proizvodnje. Naime instaliran je i pušten u rad šumski rasadnik na Žabljaku i nastavljeno je sa tehničkom adaptacijom šumskog rasadnika u Kolašinu. U okviru ovog projekta definisan je podprojekat “Sertifikacija šuma u Crnoj Gori po FSC metodologiji”, čija je inplementacija nedavno počela. Takođe, u okviru ovog projekta nastavljena je i tehnička pomoć preduzećima šumarstva i drvne industrije.

Dogovorena je saradnja sa Vladom Finske oko realizacije projekta “Uspostavljanje Geografsko- informacionog sistema u šumarstvu u Crnoj Gori”, tako da se u narednom periodu očekuje njegova inplementacija.

Osnovni prioriteti u razvoju drvoprerade u Crnoj Gori su: preduzimanje aktivnosti u cilju prestrukturiranja državnih preduzeća za preradu drveta radi ponovnog pokretanja proizvodnje, kao i podsticanje razvoja malih i srednjih preduzeća u ruralnim oblastima koja se zasnivaju na drugim šumskim proizvodima, osim građe.

Proizvodni kapaciteti drvne industrije:

- rezana gradja 400.000 m 3 - sušena rezana gradja 47.000 m 3 - parena rezana gradja 21.000 m 3 - furnir 5.000 m 3 - lamperija i brodski pod 810.000 m 2 - stolarija 145.000 jedinica - namještaj 25.000 jedinica - montažne kuća 20.000 m 2 - iverica 50.000 m 3 - panel ploče 4.800 m 3 - lamerirane ploče 5.000 m 3 - šper ploče 3.000 m 3 - impregnisani pragovi 20.000 m 3

Prezentirani kapaciteti zahtijevaju rekonstrukciju, privatizaciju i investicije, kako bi se doveli do nivoa profitabilnosti.Tokom 2004. godine nastavljena je realizacija projekta “Sanacija i revitalizacija šumarstva i drvne industrije u Crnoj Gori”, čiji je cilj restruktuiranje i sanacija preduzeća iz tih oblasti, kao i stvaranje uslova za njihovu privatizaciju.

4.6.6. Mala i srednja preduzećaRazvoj i jačanje sektora malih i srednjih preduzeća (MSP) treba da postane vodeća snaga u ekonomskom razvoju, a samim tim i u smanjenju nivoa regionalnih disproporcija, kroz programe koji dovode do osnivanja novih preduzeća i povećanja broja zaposlenih kao jednom od osnovnih generatora privrednog rasta i razvoja. MSP stimulišu privatno vlasništvo i preduzetničke sposobnosti. Ona su fleksibilna i mogu se brzo prilagoditi na promjenu ponude i tražnje na tržištu. Ona stvaraju zaposlenost, promovišu diverzifikaciju ekonomskih aktivnosti, podržavaju održivi rast i daju značajan doprinos izvozu i trgovini.

Shvatajući značaj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva Vlada Republike Crne Gore je usvojila “Politiku Strategije razvoja malih i srednjih preduzeća”.Osnovni strateški pravci razvoja MSP su:

Povećati broj malih i srednjih preduzeća registrovanih u privatnom sektoru, koja zvanično posluju.

35

Postići veću raznolikost i integrisanosti ekonomske aktivnosti, povećavajući učešće malih i srednjih preduzeća koja se baziraju na proizvodnji i ne-trgovačkim uslugama.

Značajno povećati učesće malih i srednjih preduzeća u odnosu na mikro-preduzeća u ukupnoj strukturi preduzeća.

Povećati konkurentne aktivnosti malih i srednjih preduzeća u ekonomskim sektorima u kojima Republika Crna Gora zavisi od uvoznih dobara i usluga i povećati učešće malih i srednjih preduzeća u prihodima od izvoza.

Povećati učešće domaćih malih i srednjih preduzeća u inostranim strateškim savezima i aranžmanima zajedničkih ulaganja (joint ventures).

Povećati učešće malih i srednjih preduzeća u Bruto društvenom proizvodu. Povećati udio malih i srednjih preduzeća u ukupnoj zaposlenosti.

Uspješna realizacija ove strategije zahtijeva zajedničke, koordinirane napore niza subjekata, uključujući Vladu, međunarodne kreditne institucije, inostrane donatore, nevladine organizacije, poslovno-zastupničke organizacije, poslovni konsalting i savjetodavne usluge, kao i mala i srednja preduzeća.

Prioritetni ciljevi u razvoju MSP su:1. promovisanje preduzetništva,2. pružanje poslovnog obrazovanja,3. obezbjedjenje lojalne/fer konkurencije, 4.smanjenje regulative i administrativnih barijera za razvoj poslovanja,5. uprošćavanje sistema poslovnog oporezivanja. 6. ohrabriti formiranje privatnih poslovnih udruženja. 7. poboljšati pristup poslovnim informacijama. 8. Poboljšati pružanje poslovnih usluga. 9. Olakšati pristup raspoloživim finansijskim sredstvima.

Koordinacija primjene strategije razvoja MSP kao i monitoring procesa su primarne odgovornosti Direkcije za razvoj malih i srednjih preduzeća, koja je osnovana u decembru 2000.godine. Da bi se ispunile ove obaveze, Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća će sve više sarađivati sa nastajućim organizacijama koje će zastupati privatni sektor u Crnoj Gori, kako bi se osiguralo razumijevanje potreba za razvoj malih i srednjih preduzeća.

Jedna od prioritetnih programskih aktivnosti Direkcije za razvoj MSP je i organizovanje institucionalne podrške razvoju malih i srednjih preduzeća na lokalnom i regionalnom nivou, tj. FORMIRANJE LOKALNIH / REGIONALNIH BIZNIS CENTARA. Planom aktivnosti Direkcije, predviđeno je osnivanje 7 regionalnih, a u okviru njih, mreže lokalnih biznis centara, čime bi se obezbijedila pokrivenost svih opština u Crnoj Gori.22 Osnivanjem Regionalnih / Lokalnih biznis centara omogućiće građanima da na jednom mjestu dobiju sve neophodne informacije oko formiranja preduzeća, mogućnosti dobijanja kredita, neophodne obuke, i da na tom mjestu dobiju povratne informacije, ostvare svu neophodnu komunikaciju sa svim državnim organima, itd. Euro - Info Centri su specijalizovane institucije EU iz oblasti biznisa koje pomažu MSP da pristupe programima i inicijativama EU. Osnovni korisnici usluga Euro - Info Centara su mala i srednja preduzeća, odnosno preduzetnici. Osnivanje Euro - Info Centra u okviru Direkcije za razvoj malih i srednjih preduzeća je veoma značajna institucionalna podrška malim i srednjim preduzećima. Osim toga, Euro - Info Centar je prva institucija Evropske Unije koja se otvorila u Crnoj Gori (8. maja 2002.g.).Cilj projekta je pružanje podrške preduzećima da se prilagode pravilima EU kroz dobijanje potrebnih informacija, savjeta i pomoći u oblasti biznisa.

Dakle, pri izboru institucionalne mreže prednost imaju one institucije koje u svojoj aktivnosti stavljaju akcenat na definisanje strategije razvoja malih i srednji preduzeća, kao i na osposobljavanje malih i srednjih preduzeća i preduzetnika. Tu se, prije svega, svrstavaju obrazovne, savjetodavne, finansijske i institucije za pružanje informacija.

Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća, u okviru Programa legalizacije postojećih i otvaranja novih radnih mjesta usmjerena je na realizovanje sledećih projekata:

22 Do sada su osnovani Regionalni biznis centri u Podgorici, Bijelom Polju, Baru, Pljevljima, i lokalni u Rožajama i na Cetinju.

36

1) Industrijske zone 6) Razvoj MSP u poljoprivredi2) Agropark 7) Razvoj MSP u turizmu3) Internet park 8) Podsticaj uspješnih4) Povećanje konkurentske sposobnosti 9 )Fond za dijasporu 5) Velika preduzeća stvaraju mala 10) Made in Montenegro

4.6.7. ObrazovanjeCrna Gora je postigla znatan napredak u ostvarenju obrazovnih ciljeva. Međutim, postoje izvjesni nedostaci kada je riječ o obrazovanju ugroženih grupa, Roma, djeca sa seoskog područja siromašnih porodica sa većim brojem djece, djece nezaposlenih roditelja, djece sa posebnim potrebama, kojima treba pružiti veće šanse, i u najvećoj mjeri obezbijediti ravnopravne uslove za pristup obrazovanju. Iako je reforma afirmisala decentralizaciju obrazovnog sistema, zbog ograničenog investiranja, proces još uvijek ne daje očekivane rezultate.

Ovakav sistem obrazovanja ne pruža dovoljno obuke za rad učenicima koji su završili srednju školu. Mnogi učenici završavaju gimnaziju, a zatim se zapošljavaju u javnom sektoru. Nedostaci u obrazovnom sistemu proizvode neprofitabilnu, nedovoljno osposobljenu i nekompetentnu radnu snagu. Najrelevantniji izazovi za Crnu Goru u oblasti obrazovanja su: (i) unapređivnje kvaliteta obrazovnog sistema i (ii) potreba uvođenja standarda znanja i vještina koje se traže na tržištu rada. Pored toga, problem je i u tome što visoko obrazovani ljudi napuštaju zemlju u potrazi za boljim poslom ili dodatnim obrazovanjem.

Pored zastarjelih nastavnih planova i programa, postojeći obrazovni sistem nije efikasan u pružanju usluga obrazovanja po evropskim standardima. To su očigledni problemi, imajući u vidu vrlo slabo učešće djece odgovarajućeg uzrasta u predškolsko obrazovanja, zatim “prebukiranost” kapaciteta gradskih škola, kao i neiskorišteni kapacitaete ruralnih školkih ustanova, smanjen broj djece koja pohađaju osnovnu škou na Sjeveru Republike, neadekvatni uslovi obuke u stručnom obrazovanju i slaba organizovanost obrazovanja odraslih.

4.6.7.1. Reforma sistema obrazovanjaReforma obrazovnog procesa koja je počela sredinom 1999.g. obuhvata sve nivoe obrazovanja. Cilj ove reforme je izgradnja sistema koji će omogućiti kvalitetno obrazovanje velikom broju djece, unapređenje nivoa znanja odraslima, koji će omogućiti bolji život njima i njihovim porodicama.

Reforma obrazovanja se sprovodi na sljedećim principima: decentralizacji postojećeg sistema, jednakim pravima na obrazovanje svim licima bez obzira na pol, socio-kulturno porijeklo, vjeru, fizičke I psihološke karakteristike itd., kao i izbor u skladu sa sopstvenim mogućnostima. Reforma takođe podrazumijeva uvođenje standarda, upotrebu kvalitativnog sistema, razvoj ljudskih resursa, doživotno obrazovanje, fleksibilnost, vertikalni i horizontalni transfer unutar sistema, prilagođavanje programa nivoima obrazovanja, interkulturlizaciju i postepeno uvođenje promjena.

Struktura ciljeva ovih promjena je dvostruka. S jedne strane imamo socijalne, a s druge strane obrazovne ciljeve. Socijalni cijevi uklučuju osposobljavanje stanovništva koje će dati sopstveni doprinos ekonomskom rastu (porast društvenog proizvoda, zaposlenost, poboljšanje životnih standarda itd.), imati odgovorne stavove utemeljene na principima i normama građanskog i demokratskog društva i biti spremni za doživotno sticanje znanja kako bi se prilagodili zahtjevima tržišta rada. Kada govorimo o obrazovnim ciljevima, tu spadaju:

(i) visoki stepen prolaznosti đaka I studenata uz sticanje kvalitetnog znanja,

(ii) povećanje stepena u nastavku školovanja nakon završenog osnovnog obrazovanja;

(iii) povećanje broja đaka i studenata koji će sticati, zadržavti, razumijevati i primjenjivati stečena znanja i vrline i

(iv) zadovoljni i motivisani nastavnici.

U Crnoj Gori je istaknuta potreba većeg nivoa korelacije i kooperacije između politika obrazovanja, tržišta rada i zapošljavanja, kao što je to slučaj u većini zemalja tržišne ekonomije. Akcenat će biti na obrazovanju i stalnom unapređenju odraslih, posebno tehnoloških viškova i nezaposlenih lica. To će se postići razvojem mehanizama socijalnog partnerstva između preduzeća, tržišta rada i obrazovnih institucija uz finansijsku podršku države.

Stimulativnim mjerama neophodno je podstaći djecu da upisuju stručne škole iz oblasti poljoprivrede, turizma i usluga, kao i obezbijediti kvalitativno stručno obrazovanje izgradnjom novih školskih objekata i rekonstrukcijom postojećih što će biti jedan od najbitnijih uslova u prevazilaženju regionalnih disproporcija.

37

Mnoga znanja i vještine koje učenici stiču tokom stručnog obrazovanja i obuke ne odgovaraju zahtjevima tržišta. Realizacija novog koncepta stručnog obrazovanja ide u sljedećim pravcima:

(i) u okviru stručnog obrazovanja treba uvesti određene oblike rada i nastavne metode koji pružaju trajno i primjenjivo znanje;

(ii) dato obrazovanje treba da ponudi znanja i kompetencije koje će omogućiti brzo prilagođavanje promjenama radnih mjesta;

(iii) nastavne programe treba pripremati na modularnim principima; (iv) treba usvojiti legislativu koja omogućava uspostavljanje certifikacionog sistema; (v) uključiti socijlne partnere u proces upravljanja, donošenjao odluka i finansiranje

stručnog obrazovanja (vi) proširiti ekološku edukaciju.

Imajući u vidu veliki broj stručnih škola sa raznovrsnim obrazovnim programima u svim opštinama u Crnoj Gori, investiranje u opremu svih radionica po školama nije racionalno. U tom smislu treba podržati trend otvaranja trening centara u Crnoj Gori. Trening centre treba osnivati na regionalnom nivou i planirati i realizovati obuku u određenim oblastima ekonomije na najvišem tehničkom nivou. Centri će se organizovati tako da pokrivaju najsloženije vidove procesa obuke, za određene pozive koji zahtijevaju najnoviju tehniku i tehnologiju koja će biti locirana po centrima. Sistem stručnog obrazovanja preko trening procesa treba da funkcioniše tako da zadovoljava zahtjeve tržišta rada. Validan program evaluacije stručnog obrazovanja mora odrediti koje su strategije dobre, procjenom istorije zapošljavanja novijih diplomaca.

4.6.8. KulturaU Crnoj Gori izražena je različitost razvoja kulture u pojedinim opštinama i područjima.U tom pogledu, naročito je nepovoljno stanje na sjevernom dijelu Republike, koji u odnosu na srednji i južni dio značajno zaostaje u pogledu zaštite i valorizacije kulturnih dobara i razvoju kulturno – umjetničkog stvaralaštva. Jedan od razloga zaostajanja sjevernog dijela Republike u kulturnom razvoju jeste taj, što na tom prostoru ne postoji ni jedna republička institucija kulture koja bi svojim radom i djelovanjem pospiješila afirmaciju i valorizaciju lokalnih kulturnih potencijala.

4.6.9. InformatikaTelekomunikaciona infrastruktura u Crnoj Gori je relativno dobro razvijena. Treba je posmatrati kao razvojnu šansu, a ne kao ograničavajući faktor razvoja. Posmatrano po regijama postoje samo minorne razlike u razvijenosti telekomunikacione infrastrukture. Uočava se digitalna podjela kako između regija, tako i nejednaka zastupljenost Interenta unutar regija. Evidentirani uzroci digitalne podjele su: neujednačen stepen ekonomskog razvoja, razlika u obrazovnom nivou stanovništva, jezičke barijere (nedovoljno poznavanje engleskog jezika i jezici manjina), nedostatak svijesti o značaju Interneta itd.

38

Mjere koje treba preduzeti da bi se ublažila digitalna podjela:· Obezbijediti opšti pristup Internetu u ruralnim područjima i svim mjestima sa više od 500

stanovnika;· Obezbjediti sredstava za kompletno uređenje lokacija na kojima bi se ponudio javni pristup

Internetu (Public Internet Access Point), kao što su kiosci i mobilni centri, posebno u sredinama koje su manje razvijene i koje nijesu u dovoljnoj mjeri pokrivena telekomunikacionom infrastrukturom. Sredstva za ovu namjenu se mogu obezbjediti iz donacija međunarodnih institucija (ITU, UNDP), a djelimično i iz fonda koji bi se formirao za obezbjeđivanje univerzalnog servisa.

· podstaći i okuražiti privatni sektor da pronađe svoj interes i vrši donacije u opremi;· u razvoju servisa koje država pruža građanima i biznisu treba ispoštovati lokalne specifičnosti, kao

što je jezik manjina;· šansa mora biti pružena svim članovima društva bez obzira na njihove fizičke mogućnosti;· programi treba da budu tako oblikovani da ih mogu koristiti hendikepirane osobe (audio sadržaji za

slijepe itd.);· omogućiti pristupne tačke Internetu i pomoći građanima da mogu sticati osnovnu digitalnu

pismenost;· uključiti edukacione komponente u e-Government projekte;· nastojati da digitalni sadržaji budu i na jezicima manjina;· pripremati novinske tekstove, radio i TV programe za obuku građana; · posvetiti posebnu pažnju uključivanju žena, starijih osoba i raseljenih lica;· u postupku opremanja osnovnih i srednjih računarima, prioritet treba da imaju nerazvijena

područja.

4.7. Ekologija

39

Deklaracijom o ekološkoj državi iz 1991. godine, i ustavom iz 1992. godine, Republika Crna Gora je očuvanje životne sredine dala je veliki značaj, prepoznajući zdravu životnu sredinu kao predpostavku razvoja i kao pravo svakog čovjeka. Politička i ekonomska kriza devedesetih, raspad bivše jugoslavije i zastoj u tranzicionim procesima su, međutim zaustavili dalju primjenu i operacionalizaciju ovih načela, potiskujući pitanja životne sredine na dno ljestvice društvenih zbivanja.

Crna Gora se danas suočava sa problemima u svim oblastima zaštite životne sredine-počev od problema sa odlaganjem čvrstog otpada, preko problema sa očuvanjem kvaliteta vode, vazduha i zemljišta, do pitanja održivog upravljanja prirodnim resursima i očuvanja biodivirziteta.

Pravo na zdravu životnu sredinu i principi održivog razvoja osnovna su načela na kojima se zasnivaju aktivnosti u oblasti životne sredine i upravljanja prirodnim reursima. Ciljevi Strategije su slijedeći:

i) unaprijediti regulatorni i institucionalni okvir upravljanja životnom sredinom, ii) poboljšati efikasnost sistema upravljanja životnom sredinom, iii) realizovati prioritetne projekte za smanjenje zagađenja i sprečavanje degradacije životne

sredine iiv) jačati politiku i praksu održivog korišćenja prirodnih resursa.

Prioriteti za ostvarivanje prvog cilja uključuju aktivnosti na usaglašavanju sa EU direktivama u oblasti otpada i vazduha, reviziju postojećih propisa o studijama uticaja na životnu sredinu i ekonomskih instrumenata, kao i donošenje novih propisa zaštiti životne sredine u procesu privatizacije. Tu su takođe i mjere za jačanje kapaciteta Ministarstva zaštite životne sredine i uređenja prostora (MZŽSUP) i lokalne administracije, ako i aktivnosti usmjerene na poboljšanje među-ministarske saradnje.

Radi povećanja efikasnosti sistema upravljanja životnom sredinom, preduzeće se slijedeće mjere: i) osnivanje Agencije za životnu sredinu, ii) osnivanje Fonda za životnu sredinu, iii) jačanje mjera i instrumenata politike zaštite životne sredine,iv) podizanje svijesti javnosti o pitanjima održivostiv) uključivanje životne sredine u obrazovne programe, vi) jačanje informacionog i monitoring sistema, vii) reforma sistema prostornog planiranja, viii) priprema strateških dokumenata i akcionih planova, ix) priprema katastra zagadjivača, i x) priprema kategorizacije i inventara opasnog i industrijskog otpada.

Prioritetni projekti za smanjenje zagađenja i sprečavanje degradacije životne sredine uključuju: i) pripremu studije izvodljivosti za sanaciju jalovišta Mojkovac i Gradac. ii) sanaciju degradiranih površina i regulaciju deponija Jagnjilo i Grevo u Pljevljima, iii) rehabilitaciju i dogradnju uređaja za tretman otpadnih voda u Nikšiću i Kolašinu,iv) rehabilitacju postojećih i izgradnju regionalnih deponija za primorske opštine, (Bar, Ulcinj),

nastavlja se kao i za opštine središnjeg i sjevernog subregiona.

4.7.1. Realizovani projekti i projekti u tokuCrna Gora ne raspolaže finansijskim sredstvima za realizaciju svih prioritetnih projekata pa se stoga većina projektata realizuje u saradnji sa Evropskom agencijom za rekonstrukciju i Svetskom bankom.

1. Projekte koje je crnogorska Vlada ralizovala ili će realizovti u saradnji sa Evropskom agencijom za rekonstrukciju kroz donatorski anražman su:

1. Izrada Master plana i fizibiliti studije za prečišćavanje otpadnih voda primorskog regiona;Usvojen u prvoj polovini 2004. godine. Vrijednost: 939.070.- €.

2. Izgradnja kanalizacionog sistema i uredjaja za prečišćavanje otpadnih voda Virpazara; Objekat je pušten u pogon.Vrijednost investicije: 614.180,07 - €.

3. Izrada Master plana i fizibiliti studije za prečišćavanje otpadnih voda sjevernog i centralnog regiona Republike;

40

Realizacija projekta je u toku /Rok: septembar 2003. – jun 2004.g./. Vrijednost: 765.000.- €.

4. Strategija i Master plan upravljanja čvrstim otpadom na Republičkom nivou; Usvojeni krajem 2004. godine. Vrijednost: 1. 263. 978. - €.

5. Nabavka prioritetne opreme za tretman čvrstog otpada;Realizacija projekta je u toku/Dio opreme je već nabavljen/.Vrijednost: 1. 200. 000. - €.

6. Izgradnja kanalizacionog sistema i uredjaja za prečišćavanje otpadnih voda Rijeke Crnojevića; Izgradnja sistema za prečićavanje otpadnih voda je pri kraju. Vrijednost investicije: 700. 000. - €.

Ukupna vrijednost navedenih projekata iznosi: 5.511.228,07 €

2. Aktivnosti Svjetske Banke su implementirane kroz projekte MEIP, MESTAP i Projekat "Integralno upravljanje ekosistemom Skadarskog jezera". Ukupna vrijednost ovih projekata je 8,7 miliona US$.

Projekat hitne opštinske infrastrukture-M.E.I.P. Cilj i svrha projekta je izgradnja privremene, regionalne i sanitarne deponije za područje opština Kotor, Tivat i Budva za period od 3 godine i formiranje međuopštinskog preduzeća za upravljanje deponijom. Finansijski aranžman je u obliku donacije i njegova vrijednost je 1,35 miliona €.Projekat je završen

J.P. Regionalni vodovod ''Crnogorsko primorje'' je od strane Svjetske Banke određen kao implementirajuća agencija za realizaciju projekta i dobio zadatak da pripremi dokumenta potrebna za izgradnju sanitarne deponije i formirnje medjuopštinskog preduzeća za upravljanje pomenutom deponijom.

Projekat zaštite okoline osjetljivih turističkih zona -M.E.S.T.A.P. Projekat će biti fiansiran u obliku IDA kredit-a i njegova vrijednost iznosi 7 miliona €.

U okviru projekta MESTAP planirano je: Izgradnja Regionalne sanitarne deponije za opštine Bar i Ulcinj. Trajno rješenje Regionalne sanitarne deponije za opštine Kotor i Budva. Nabavka i instalacija postrojenja za primarnu reciklažu. Sanacija i rekultivacija postojećih pet nekontrolisanih smetlišta koja su sada u upotrebi. Nabavka opreme za prikupljanje čvrstog otpada za gore pomenute četiri Opštine. Izgradnja deponije demontažno-građevinskog materijala za područje cijelog Crnogorskog primorja. Formiranje Međuopštinskog preduzeća za upravljanje budućom sanitarnom deponijojm za opštine

Bar i Ulcinj, slično proceduri formiranja preduzeća za opštine Kotor i Budva.

Projekat "Integralno upravljanje ekosistemom Skadarskog jezera". Projekat je iniciran tokom pripreme (mart-jun 2002) izvještaja Svjetske banke “Pregled sektora životne sredine za SRJ”, dio za Crnu Goru (koji je i prezentiran u Podgorici 17. decembra 2002.).Visina sredstava za realizaciju projekta je grant od 4,9 miliona dolara.

Faze u realizaciji projekta su: PDF-A- (Project development Faze ‘’A’’) -koncept projekta odobren od strane Savjeta GEF

(Globalni fond za životnu sredinu) krajem jula 2002 i PDF-B- prijedlog projekta odobren od strane Savjeta GEF-a krajem jula 2003.god.

Projekat treba da pomogne Crnoj Gori i Albaniji u očuvanju biodiverziteta i sprečavanju zagadjenja Skadarskog jezera kroz dvije ključne oblasti: prevencija zagadjenja slivnog područja i smanjenje pritiska od eksploatacije prirodnih resursa na samom području.

Za pripremnu fazu izdvojeno je 450.000 dolara, od čega će po 50% dobiti Crna Gora i Albanija. U okviru prve faze izradiće se Studija “Prekogranična analiza saradnje Albanije i Crne Gore na zaštiti Skadarskog jezera” (Transboundary Diagnostic Analyses) i Strateški akcioni plan Akcija (Strategic Action Plan) sa jasnim aktivnostima (projektima) koje treba preduzeti u periodu od 3-5 god. (faze direktne implementacije)

3. Projekat sanacije rudnika olova i cinka “Mojkovac” u Mojkovcu. Vlada Republike Crne Gore cijenila je da medju ekološkim projektima prioritet treba dati sanaciji i rekultivaciji Jalovišta “Mojkovac”, te je za te

41

namjene rebalansom Budžeta za 2003. godinu, obezbijedila sredstva za izradu ovog projekta. Ugovorena cijena projekta je 303. 582 Eura, a rok završetka 8,5 mjeseci, tj. izrada Glavnog projekta sanacije i rekultivacije Jalovišta treba biti završena u septembru tekuće godine.

4.8. Predlog ekonomske politike i mjera za ostvarivanje Strategije regionalnog razvoja4.8.1. Ekonomska politika i mjere za posticanje regionalnog razvoja

1. U narednom srednjoročnom periodu vodiće se ekonomska politika utvrdena Agendom Vlade Crne Gore i drugim razvojnim dokumentima koji su značajni za ukupni regionalni razvoj Republike. Sprovodenje regionalne politike vršiće se primjenom ekonomskih kriterijuma kod realizacije biznis planova i projekata, pri čemu će imati prednost oni iz nerazvijenih područja, ako imaju isti kvalitet kao oni iz razvijenih područja.

2. Završiti izgradnju privrednog i društvenog sistema u Crnoj Gori polazeći od standarda koje primjenjuje Evropska Unija. Sistemska rješenja će se dalje razraditi ekonomskom politikom koja će stimulisati realizaciju Strategije regionalnog i ukupnog razvoja i omogućiti smanjenje razlika u regionalnom razvoju, a posebno brži razvoj nerazvijenih područja.

3. Usaglasiti Strategiju regionalnog razvoja sa Prostornim planom Republike do 2020 godine, kojim će se utvrdi jasna koncepcija organizacije prostora, obaveze jedinica lokalne uprave u donošenju razvojnih prostornih i urbanističkih planova, i na toj osnovi doprinese smanjivanju izražene nerazvijenosti izmedu populacije u gradovima i ruralnim područjima.4. Nastaviće se sa sprovodenjem ekonomske politike po privrednim sektorima koja se sada primjenjuje, sa izvorima sredstava za posticaj razvoja, što daje sigurnost privrednim subjektima da nastave sa izradom i realizacijom biznis planova i privatne inicijative koja se sve više razvija. U tom okviru sprovodiće se politika bržeg razvoja malih srednjih preduzeća koja predstavljaju ekonomsku snagu koja doprinosi vecem zapošljavanju, stvaranju i povećanju dohotka, fleksibiinosti ekonomije , prilagodavanju brzim tehnološkim i tržišnim promjenama, balansiranosti i većoj efikasnosti ekonomskog i regionalnog razvoja Repubiički organi, a prije svega Direkcija za mala srednja preduzeća treba da pruži neophodnu pomoć za razvoj ovih preduzeća koja se odnosi na provjeru preduzetničkih ideja, pripremu biznis planova pripremu zahtjeva potencijalnim kreditorima sagledavanje mogućih izvora i uslova kreditiranja.

5. Rešavanje krupnih problema saobraćajne, tehničke komunalne i druge infrastrukture je bitan uslov regionalnog i ukupnog razvoja, naročito u pojedinim subregionima. To se posebno odnosi na potrebu gradnje regionalnih puteva, lokalnih puteva, sigumost snadbijevanja električnom energijom, rješavanje problema vodosnadbijevanja, otpada i drugog. Nadležna Ministarstva će godišnje predvidjeti svoje obaveze u razvoju infrastrukture, uz predhodno utvrdivanje priorteta u realizaciji gradnje predviđenih projekata za pojedine regione.

6.Ciljevi i prioriteti politike regionalnog razvoja će se podržavati posticanjem razvoja manje razvijenih područja i to posebno:

a) Poreskom politikom će se obezbijediti povoljniji uslovi za razvoj djelatnosti na nerazvijenim područjima. Utvrdiće se oslobadanje od plaćanja poreza za nove privrednike za određeno vrijeme, kao i za novozaposlene radnike, čime će se stimulisati zapošljavanje u nerazvijenim područjima. U saglasnosti sa Ministarstvom finansija, preispitati mogucnost da se dio sredstava ostvarenih prohoda po osnovu PDV ustupi na korišćenje lokalnoj samoupravi na čijoj je teritoriji je prihod ostvaren . Sredstva dobijena po ovom osnovu bila bi korištena kao izvor namijenjen razvoju opština, sa jedne starne,a sa druge kao podsticajana mjera u povećanju efikasnosti naplate poreza po ovom osnovu.

Zakonom o porezu na dobit pravnih lica utvrdjeno je da se novoosnovano pravno lice u privredno nedovoljno razvijenim opštinama, koje obavlja proizvodnu djelatnost oslobadja plaćanja poreza na dobit za prve tri godine od početka obavljanja djelatnosti. Za poreskog obveznika koji ostvaruje dobit u novoosnovanoj poslovnoj jedinici koja obavlja proizvodnu djelatnost u nedovoljno razvijenoj opštini, umanjuje se porez na dobit u trajanju od tri godine srazmjerno učešću tako ostvarene dobiti u ukupnoj dobiti poreskog obveznika.

Na nivou Republike dogovoriće se sa opštinama politika koje će se zajednički sprovoditi kod davanja olakšica za novoformirana preduzeća. Opštine veoma različito postupaju kod utvrdivanja komunalnih i drugih obaveza, pa se često dešava da privrednici, odustanu od otvaranja preduzeća zbog visokih komunalnih dažbina .

42

Da bi se stimulisalo da ostane stanovništvo da živi i radi na selu u nerazvijenim i brdsko-planinskim područjima, treba vratiti praksu oslobadanja plaćanja porez na poljoprivredno zemljište za domaćinstva koja se nalaze iznad 1000 metara nadmorske visine, kao i za porez na zgrade ovog prostora .

b) Kreditno-monetarnom politikom potsticati i pomoći u realizaciji strateških opredjeljenja u razvoju nerazvijenih regiona. Nastaviće se sa programima kontinuiranog stimulisanja zapošljavanja i preduzetništva, naročito u nerazvijenim područjima Crne Gore.

Na realizaciji izvora sredstava za izgradnju krupnih infrastrukturnih projekata cjeline ekonomskog prostora Crne Gore treba da se angažuju republički organi u saradni sa privatnim sektorom.

c) Politika ekonomskih odnosa sa inostranstvom će obezbijedi uključivanje Crne Gore u evropske ekonomske tokove EU. Za regionalni razvoj i ukupni razvoj Republike posebno je značajno uključivanje u WTO i povezivanje sa rneđunarodnim finasijskim organizacijama i na toj osnovi otvaranje tržišta i privlačenje stranog kapitala.

7. Prema sadašnjem stepenu razvijenosti Republike i subregiona utvrditi će se kriterijumi za grupisanje opština u nerazvijena područja ( sagledati da Ii su to: ispd 75% DP/pc Republike veća stopa nezaposlenosti od prosjeka Republike, manje od 11 stanovnika po Km/2. i sI. ).

8. U sprovodenju investicione politike odrediti će se globalni parametar za usmjeravanje dijela sredstava za nerazvijena područja tj. formiranje posebnog Fonda za regionalni razvoj, čiji će rad biti zakonski definisan. Pod potsticanjem razvoja nerazvijenih područja podrazumijevaju se i ulaganja koja će se vršiti za realizaciju sektorskih programa podsticaja razvoja pojedinih privrednih oblasti kao što je poljoprivreda, vodoprivreda, turizam revitalizacija sela itd.

9. Afirmisanje regionalnih razvojnih kriterijuma u realizaciji ukupne i regionalne politike zapošljavanja i ključnih Vladinih programa u ovoj oblasti. Ekonomska politika će se vodi i sa regionalnog aspekta siromaštva, koje je velikim dijelom posljedica redukcije ekonomske aktivnosti, a uzrokovana je političkim i ekonomskim krizama u regionu.

10.U okviru regionalnog razvoja inteziviraće se realizacija programa integralnog razvoja Durmitorskog područja, područja Bjelasice i Komova i područja Crnogorskih Prokletija, koje su ranije prihvatili organi Republike. Valorizacija Bjelasice ostvarivaće se i realizacijom programa definisanog sa inostranim partnerima.

11. Očuvanje prirodne i zdrave sredine, je poseban zadatak svih faktora društva. U tom okviru izuzetan značaj ima očuvanje prirodne sredine pet nacionalnih parkova Crne Gore kao ekološke države.

12. Reforma lokalne uprave i regionalna politika i priontetne nadležnosti Iokalnih zajednica sa aspekta regionalne politike su donošenje razvojnih programa i urbanističkih planova, podsticanje razvoja MSP i preduzetništva, racionalno gazdovanje prostorom, razvoj komunalnih djelatnosti, izgradnja i održavanje lokalnih puteva, poboljšanje dostupnosti socijalnih zdravtsvenih obrazovnih i kulturnih institucija gradanima.13. Posebnim setom mjera će se stimulisati poželjne promjene u kretanju stanovništva i revitaiizaciju demografski ugroženih područja i sela (npr. Stimulativni krediti za rješavanje stambenih pitanja mladih, visokoobrazovanih kadrova koji se angažuju u manje razvijenim opštinama).

14. U cilju stvaranja uslova za brži razvoj kulture na prostoru sjevera Crne Gore, neophodno je predvidjeti osnivanje bar jedne republičke institucije kulture regionalnog karaktera, sa sjedištem u Bijelom Polju, čiji bi osnovni zadatak bio zaštita i valorizacija kulturne baštine i razvoj stvaralaštva u svim oblastima kulture.

15. Kontinuirane aktivnosti na obezbjedenju veće socijalne i zdravstvene sigurnosti građana, kao i realizacija obrazovne reforme - implementacija Strategije razvoja i redukcija siromaštva u saradnji sa Svjetskom bankom, UNDP (harmonizacija donatorskog programa i izgradnja sistema monitoringa i evaluacije ).

4.8. 2. Zadaci republičkih organa1. Praćenje indikatora razvijenosti opština u Monstat-u – kvalitetna analiza regionalne razvijenosti bazira se na podacima o indikatorima ekonomske razvijenosti opština. Bez adekvatnih podataka, ne mogu se raditi ni analize prethodnog perioda, niti mjeriti progres, niti planirati buduća regionalna razvojna politika. Potrebno je, u okviru

43

dalje reforme zavoda za statistiku, redefinisati sektor koji će se baviti prikupljanjem osnovnih ekonomsko-socijalnih pokazatelja po opštinama.2. NUTS regionalizacija - Za potrebe budućeg praćenja regionalne politike u Crnoj Gori, a u okviru ukupne reforme lokalne uprave pripremiti Predlog usvajanja prilagođene Nomenklature prostornih jedinica za statistiku (The Nomenclature of Territorial Units for Statistics-NUTS)–klasifikacija regiona na bazi institucionalizovanih kriterijuma po evropskim standardima ( u saradnji sa Monstatom).

3. U već postojećim oblicima organizovanja, kadrovski i institucionalno pružati tehničku pomoć, pri izradi i ocjeni ekonomske i finansijske opravdanosti i profitabilnosti projekata koji će biti finansirani od strane domaćih i inostranih izvora, ostvariti tijesnu saradnju sa drugim republičkim institucijama i organizacijama, domaćim i stranim stručnim i konsultantskim organizacijama i ekspertima (USAID, EAR, UNDP, njemačkim partnerima,...). Nosioci regionalne politike su svi akteri koji imaju političku ili ekonomsku moć uticaja na lokalnopolitičke nosioce odluka, s obirom da imaju interes za razvoj regije, odnosno opštine kao dijela ukupnog ekonomskog prostora Crne Gore. To su: Vlada, političke stranke, lokalne organi vlasti, zasebni akteri ( preduzeća, posebna udruženja, organizacije i angažovani preduzetnici), kao i nadnacionalne ekonomske i finansijske organizacije.

4. Potrebno je obavezati sva ministarstva i druge državne organe da u pripremi i izradi svojih izvještaja i informacija obavezno imaju regionalnu dimenziju.

4.8.3. Zadaci lokalnih organa

1. Lokalni organi imaju veliku odgovrnost za razvoj područja Opština, a time i za ostvarivanje Strategije regionalnog razvoja na ovom području. Opštine treba da donesu strateški program razvoja, prije svega opštine koje imaju negativno demografsko kretanje, u kojem će utvrditi koncept mjera iz svoje nadležnosti za razvoj područja i stvaranje uslova da se zaustavi proces depopulacije. Ovim programom treba utvrditi :

a. Koncept rekonstrukcije i izgradnje lokalnih puteva ( radi obezbijedjenja putne mreže ) sa programom

realizacije.b. Izgradnju i održavanje seoskih vodovoda i obezbijedjenje vodosnabdijevanja svih seoskih područja.c. Obezbijedjenje sigurnosti snabdijevanja električnom energijom, kvalitetan televizijski prijem i telekomunikacionih veza i stvaranje drugih uslova bitnih za revitalizaciju naselja i izgradnju seoske infrastrukture.d. Poboljšanje kvaliteta i dostupnosti socijalnih, zdravstvenih, obrazovnih i kulturnih institucija stanovnicima gradskih i seoskih naselja.

2. U prostornim planovima jedinica lokalne samouprave izdvojiti gradjevinsko, poljoporivredno i šumsko zemljište i utvrditi uslove za njihovo uredjenje i korišćenje i zaštitu onih djelova prostora i lokacije u kojima se planira razvoj turizma. Pri tome treba utvrditi zone zaštite prirode,zone za specifične namjene, zone za razvoj turizma, industrijske zone i zone uslužnih djelatnosti.

3. Uskladjivanje razvojne politike izmedju susjednih opština kod zajedničkih programa razvoja iz oblasti infrastrukture, poljoprivrede i turizma i zaštite prirode. U tom cilju, donijeti zajedničke prostorne planove za korišćenje odredjenog prostora od interesa za više lokalnih zajednica.

4. Pojednostaviti i učiniti efikasnijim proces dobijanja dozvola, koncesija, licenci, poreskih i komunalnih i drugih olakšica za podsticaj i razvoj preduzetništva.

44

Z A K L J U Č A K

Strategijom regionalnog razvoja Crne Gore definisaće se dugoročna koncepcija razvoja područja, polazeći od privrednih i drugih resursa sa kojima raspolažu, i od mogućnosti uključivanja u inostrano tržište, korišćenjem savremenog znanja, tehnologije i razvijanja informacionog društva. U okviru ukupnog razvoja Crne Gore regioni imaju odredjene razvojne uslove i mogućnosti koje treba da koriste. Njihove privrede i društveno-ekonomski odnosi prožimaju se samo kroz integracione procese i evropske normative i na toj osnovi mogu se uspješno razvijati i koristiti svoje komparativne prednosti.

Strategija reginalnog razvoja je dugoročni planski dokument, jer se neravnomjernosti u razvoju mogu rješavati samo u dugoročnom periodu, uz stalnu podršku tekuće ekonomske politike. Ona se zasniva na načelima ekonomske racionalnosti u procesu aktiviranja svih regionalnih potencijala za ubrzanje razvoja tih područja. To podrazumijeva čvršće povezivanje nerazvijenih i razvijenih područja u Republici na ekonomskoj osnovi, radi ravnomjernijeg razvoja svih područja.

Sprovodjenje Strategije u praksi realizovaće se kroz dvije faze u zavisnosti od uslova i mogućnosti razvoja. U prvoj fazi Strategija će se realizovati kroz ostvarivanje ekonomskih reformi utvrdjenih u Agendi ekonomskih reformi Vlade Crne Gore. U srednjoročnom planu treba: razviti društveno-ekonomski system u skladu sa principima Evropske Unije, sprovesti tranziciju i stabilizaciju crnogorske privrede i realizaciju znatnog dijela ključnih projekata čija je realizacija u toku ili će se uskoro započeti. Potom treba očekivati stabilniji i ravnomjerniji privredni razvoj svih regiona, sa prestrukturiranjem privrede, sa orijentacijom na dinamičniji razvoj onih privrednih djelatnosti koje imaju komparativne prednosti u domaćim resursima i uspješnom korišćenju savremene tehnologije i dostignuća, uz mogućnost angažovanja inostranog kapitala.

U drugoj fazi, težište će biti na privrednom rastu, na osnovu povoljnijih uslova privredjivanja i dostignutog nivoa razvijenosti za vrijeme perioda tranzicije i ekonomske staiblizacije. Strategija usmjerava aktivnosti na privredni razvoj koji će obezbijediti konkurentnost proizvoda i usluga na unutrašnjem i stranom tržištu, povećanjem učešća djelatnosti sa višim stepenom prerade i većim tehnološkim sadržajem, povećavanjem udjela uslužnosg sektora u ostvarenju bruto domaćeg proizvoda i zaposlenosti. Pri tome je posebno tržište na razvoju prioritetnih djelatnosti koje se naglašavanju u Strategiji – poljoprivreda, turizam, mala i srednja preduzeća, razvoj institucija za usvajanje znanja, savremenih tehnologija i razvoj informatičkog društva koje podrazumijeva na savremen način organizovanje i funkcionisanje svih društvenih djelatnosti i organa uprave. Mjere razvojne i ekonomske politike treba da budu usmjerene ka ostvarivanju povoljnijih uslova privredjivanja i dinamičnog razvoja.

U tom cilju, čini se realnim opredjeljenje za treći scenario, koji je dat u Strategiji – uključivanje u evropske integracione procese.

45

Strategija regionalnog razvoja treba da bude polazište u vodenju ekonomske politike i da njena opredjeljenja budu ukljucena u druge razvojne i sektorske projekte i programe.

AKCIONI PLAN

1. Turizam2. Saobraćaj3. Šumarstvo4. Poljoprivreda 5. Energetika6. Prostorno planiranje i ekologija

46

47

AKCIONI PLANTurizam

Naziv aktivnostiNaziv aktivnosti Nosioci Nosioci AktivnostiAktivnosti

Terminski okvirTerminski okvir2004 g., 2005, 2006,...2004 g., 2005, 2006,...

PotrebnaPotrebnasredstvasredstva

Izvori sredstavaIzvori sredstava(sopstvena i strana)(sopstvena i strana)

Razvoj visokokvalitetnog turističkog kompleksa Razvoj visokokvalitetnog turističkog kompleksa »Velika plaža« - Ulcinj»Velika plaža« - Ulcinj

Ministarstvo turizma i inostrani/domaći Ministarstvo turizma i inostrani/domaći partneripartneri

2006.- 2008.2006.- 2008. 1,2 mlrd €1,2 mlrd € 20% (sopstvena): 80% (strana )20% (sopstvena): 80% (strana )

Turistička valorizacija »Ade – Bojane« - UlcinjTuristička valorizacija »Ade – Bojane« - Ulcinj Ministarstvo turizma i Ministarstvo turizma i Inostrani/domaći partneri Inostrani/domaći partneri

2006.2006. 120 mil. €120 mil. € 20% : 80%20% : 80%

Izgradnja turističkog kompleksa u Boki Kotorskoj – Izgradnja turističkog kompleksa u Boki Kotorskoj – Tivat Tivat

Ministarstvo turizma iMinistarstvo turizma iinostrani/domaći partneriinostrani/domaći partneri

2006. – 2008.2006. – 2008. 300 mil. €300 mil. € 20% : 80%20% : 80%

Ubrzanje privatizacije i modernizacija turističkih Ubrzanje privatizacije i modernizacija turističkih kapacitetakapaciteta

Ministarstvo turizma, Savjet za Ministarstvo turizma, Savjet za privatizaciju, ino i domaći investitoriprivatizaciju, ino i domaći investitori

2005. – 2006.2005. – 2006. 100 mil. €100 mil. € 30% : 70%30% : 70%

Unapređenje vodosnabdijevanja i tretman otpadnih Unapređenje vodosnabdijevanja i tretman otpadnih voda na Primorju i u Opštini Cetinjevoda na Primorju i u Opštini Cetinje

Međuopštinsko preduzeće Međuopštinsko preduzeće »Vodacom«, državni i organi lokalne »Vodacom«, državni i organi lokalne uprave, ino parneriuprave, ino parneri

2005. – 2006.2005. – 2006. mil. €mil. €

Snabdijevanje električnom energijomSnabdijevanje električnom energijom Elektroprivreda, Ministarstvo Elektroprivreda, Ministarstvo ekonomije, turistička privreda, ekonomije, turistička privreda, Ministarstvo turizmaMinistarstvo turizma

2005. – 2006.2005. – 2006. mil. €mil. €

Unapređenje saobraćajne infrastrukture i opštih Unapređenje saobraćajne infrastrukture i opštih uslova saobraćajauslova saobraćaja

Ministarstvo saobraćaja i pomorstva, Ministarstvo saobraćaja i pomorstva, JP Aerodromi, JP CrnaGoraput, JP Aerodromi, JP CrnaGoraput, Željeznica Crne Gore, Mont-air, MUP, Željeznica Crne Gore, Mont-air, MUP, Luke, Min. turizmaLuke, Min. turizma

2005.- 2006.2005.- 2006. mil. €mil. €

Modernizacija graničkih prelazaModernizacija graničkih prelaza Ministarstvo saobraćaja i pomorstva, Ministarstvo saobraćaja i pomorstva, MUP; Uprava carina, Minist. turizma, MUP; Uprava carina, Minist. turizma, ino partneri / donatoriino partneri / donatori

2005. – 2006..2005. – 2006.. mil. €mil. €

Projekat »Neka bude čisto« - tretman čvrstog otpadaProjekat »Neka bude čisto« - tretman čvrstog otpada i uređenja prostorai uređenja prostora

Ministarstvo zaštite životne sredine i Ministarstvo zaštite životne sredine i uređ. prostora, Ministarstvo saobraćajauređ. prostora, Ministarstvo saobraćaja i pomorstva, Ministarstvo prosvjete, i pomorstva, Ministarstvo prosvjete, Minist. turizma, MUP, »Crnagoraput«, Minist. turizma, MUP, »Crnagoraput«, komunalna preduzeća, inspekcijske komunalna preduzeća, inspekcijske službe, NVO, mediji službe, NVO, mediji

2005. -2005. - mil.€mil.€

Zaštita od bukeZaštita od buke Minis. zdravlja, MUP, Minis. turizma,. Minis. zdravlja, MUP, Minis. turizma,. Ministarstvo pravde, Sekretarijat za Ministarstvo pravde, Sekretarijat za zakonodavstvozakonodavstvo

2005. -2005. - mil. €mil. €

Podsticaj razvoja SME u turizmuPodsticaj razvoja SME u turizmu Ministarstvo turizma, NASME, banke, Ministarstvo turizma, NASME, banke, Zavod za zapošljavanje, lokalne Zavod za zapošljavanje, lokalne uprave, strani partneriuprave, strani partneri

2005. - 2005. - mil. €mil. €

Projekat obalske stražeProjekat obalske straže Koordinaciono tijelo »Obalske straže«,Koordinaciono tijelo »Obalske straže«, Ministarstvo saobraćaja i pomorstvaMinistarstvo saobraćaja i pomorstva

2005. - 2005. -

Turistička signalizacijaTuristička signalizacija Ministatrstvo turizma, Ministarstvo Ministatrstvo turizma, Ministarstvo pomorstava i saobraćaja, lokalna pomorstava i saobraćaja, lokalna upravauprava

2005. - 2005. -

Podizanje nivoa kvalitata plaža / kampanja »Plava Podizanje nivoa kvalitata plaža / kampanja »Plava zastavica«zastavica«

JP »Morsko dobro«, zakupci plaža, JP »Morsko dobro«, zakupci plaža, komunalna preduzeća, Minist. turizma,komunalna preduzeća, Minist. turizma, Crveni krst CGCrveni krst CG

2005. - 2005. -

Razvoj nautičkog turizmaRazvoj nautičkog turizma Minist, pomorstva i saobraćaja, Minist, pomorstva i saobraćaja, Ministarstvo turizma, Ministarstvo Ministarstvo turizma, Ministarstvo uređenja prostora, Morsko dobro, uređenja prostora, Morsko dobro, GTZ, lokalna upravaGTZ, lokalna uprava

2005. -

Kategorizacija i rekategorizacijaKategorizacija i rekategorizacija Ministarstvo turizma, turistička Ministarstvo turizma, turistička inspekcija, turistička privredainspekcija, turistička privreda

2004. -2004. -

Razvoj planinskog turizmaRazvoj planinskog turizma Ministarstvo turizma, Ministarstvo Ministarstvo turizma, Ministarstvo zaštite životne sredine i uređenja zaštite životne sredine i uređenja prostora, Međunarodni institut za prostora, Međunarodni institut za turizam, turistička privredaturizam, turistička privreda

2004. -2004. -

Projekat integralnog upravljanja morskim dobromProjekat integralnog upravljanja morskim dobrom JP »Morsko dobro«, Ministartsvo za JP »Morsko dobro«, Ministartsvo za zaštitu životne sredine i uređenja zaštitu životne sredine i uređenja prostora, Ministarstvo pomorstva i prostora, Ministarstvo pomorstva i saobraćaja, Ministrastvo turizma, GTZ,saobraćaja, Ministrastvo turizma, GTZ, lokalna upravalokalna uprava

2004. -2004. -

Povezivanje turističke privrede i poljoprivrednih Povezivanje turističke privrede i poljoprivrednih proizvođačaproizvođača

Ministarstvo turizma, Ministarstvo Ministarstvo turizma, Ministarstvo poljoprivrede, turistička privreda, poljoprivrede, turistička privreda, poljoprivredni proizvođačipoljoprivredni proizvođači

2005.2005.

Edukacija i usavršavanje turističkih kadrovaEdukacija i usavršavanje turističkih kadrova Ministarstvo turizma, Ministarstvo Ministarstvo turizma, Ministarstvo prosvjete i nauke, Fakultet za turizam iprosvjete i nauke, Fakultet za turizam i ugostiteljstvo, turistička privredaugostiteljstvo, turistička privreda

2004. -2004. -

Promotivne aktivnosti u zemlji i inostranstvuPromotivne aktivnosti u zemlji i inostranstvu Turistička organizacija Crne Gore, Turistička organizacija Crne Gore, Ministarstvo turizmaMinistarstvo turizma

2004. - 2004. -

Saobraćaj Naziv aktivnosti Nosioc aktivnosti Terminski okvir-godina Potrebna

sredstvaKrediti Vlastiti

prihodi

49

Iz BudžetaAktivnosti preuzete po zakonskim

obavezama

Održavanje državnih puteva Ministarstvo pomorstva i saobraćaja 8.000.000,00

Održavanje, rekonstrukc. i modernuzac. željezn. infrastrukture

Ministarstvo pomorstva i saobraćaja 10.800.000,00

Održavanje pomorske infrastrukture Ministarstvo pomorstva i saobraćaja 1.600.000,00

Regulisanje drumskog saobraćaja Ministarstvo pomorstva i saobraćaja 200.000,00

Međunarodne preuzete obaveze

Kredit »VOLVO« Ministarstvo pomorstva i saobraćaja 685.365,00

Kredit EBRDRehabil. Puta Mioska Crkvine i Obzovica

Ministarstvo pomorstva i saobraćaja 600.000,00 11.500.000,00

Kredit EIB za željeznicu Ministarstvo pomorstva isaobraćaja 250.000,00 15.000.000,00

Tunel »Vrmac«-tender u toku Ministarstvo pomorstva i saobraćaja

2.500.000,00 Potrebna sredstva za ovaj tunel iznose 6.000.000 eura. Dio će biti obezbijeđen od kredita EIB, a nedostjući dio treba da obezbijedi Vlada RCG

Ugovorene obaveze Rekonstr. i modernizacija region. i magistral.puteva

Ministarstvo pomorstva i saobraćaja 1.900.000,00

Razvojni projektiIzgradnja državnih puteva Ministarstvo pomorstva i

saobraćaja 10.786.965,72Revitalizacija pomorske privrede Ministarstvo pomorstva i

saobraćaja 8.269.171,00Nacionalna obalska straža Ministarstvo pomorstva i

saobraćaja 606.990,72Ostale palnirane aktivnosti po prioritetu

50

Rehabilitacija M2 Podgorica-Kolašin Ministarstvo pomorstva i saobraćaja 10.000.000,00

Modernizacija aerodroma Podgorica-Tivat Ministarstvo pomorstva i saobraćaja 30.000.000,00

12.000.00011.000.000 7.000.000,00

ŠumarstvoNaziv aktivnostiNaziv aktivnosti Nosioci aktivnostiNosioci aktivnosti Terminski okvirTerminski okvir

2004 g., 2005, 2006,...2004 g., 2005, 2006,...Potrebna sredstva (Eur)Potrebna sredstva (Eur) Izvori sredstavaIzvori sredstava

(sopstvena i strana)(sopstvena i strana)Razvoj šumarstva u Crnoj GoriRazvoj šumarstva u Crnoj Gori Ministarstvo poljoprivrede, šumarstvaMinistarstvo poljoprivrede, šumarstva

i vodoprivrede i Fodemo projekati vodoprivrede i Fodemo projekat2003-20052003-2005 3.150.0003.150.000

Donacija Vlade Luksemburga i Donacija Vlade Luksemburga i Budžetska sredstva Vlade RCGBudžetska sredstva Vlade RCG

Sertifikacija šuma u Crnoj Gori Sertifikacija šuma u Crnoj Gori po FSC metodologijipo FSC metodologiji

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstvaMinistarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede i Rainforest Alliancei vodoprivrede i Rainforest Alliance

2004-20052004-2005 150.000150.000

Donacija Vlade Luksemburga i Donacija Vlade Luksemburga i Budžetska sredstva Vlade RCGBudžetska sredstva Vlade RCG

Uspostavljanje Geografsko- Uspostavljanje Geografsko- informacionog sistema u informacionog sistema u šumarstvu u Crnoj Gorišumarstvu u Crnoj Gori

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstvaMinistarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede i Vlada Finskei vodoprivrede i Vlada Finske

2005-20082005-2008 --

Donacija Vlade Finske i Budžetska Donacija Vlade Finske i Budžetska sredstva Vlade RCGsredstva Vlade RCG

Nacionalna šumska inventuraNacionalna šumska inventura Ministarstvo poljoprivrede, šumarstvaMinistarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede i NGF iz Norveškei vodoprivrede i NGF iz Norveške

20052005 --

Donacija Vlade Finske i Budžetska Donacija Vlade Finske i Budžetska sredstva Vlade RCGsredstva Vlade RCG

Sanacija i revitalizacija Sanacija i revitalizacija šumarstva i drvne industrije u šumarstva i drvne industrije u Crnoj GoriCrnoj Gori

Vlada Republike Crne GoreVlada Republike Crne Gore

2004 -----2004 ----- --

Budžetska sredstva Vlade RCGBudžetska sredstva Vlade RCG

PoljoprivredaPRIKAZ AGROBUDŽETA ZA 2004. GODINU PO OBLASTIMA I BUDŽETSKIM LINIJAMA - PROGRAMIMA23

23 Za sektor poljoprivrede dajemo prikaz agrobudžeta iz 2004. godine sa čijom realizacijom će se nastaviti I u naredne tri godine, prema informacijama iz resornog ministarstva.

51

R.br. NAZIV PROJEKTA IZNOS, EUR UČEŠĆE, % Indeks04/03 2003, EUR

Stočarstvo 1520000 16,52 105 14420001 Rad Laboratorije za mljekarstvo 42000 0,46 100 42000

2 Rad Službe za selekciju stoke 160000 1,74 107 150000

3 Održavanje regionalnih izložbi priplodne stoke 40000 0,43 100 40000

4 Premije za odgajivanje kvalitetnih priplodnih grla -bikova i junica, pastuva 140000 1,52 100 140000

5 Razvoj govedarstva u manje povoljnim područjima -van zone otkupa mlijeka 280000 3,04 127 220000

6 Podsticaj robne proizvodnje u zoni otkupa mlijeka 60000 0,65 100 60000

7 Razvoj ekstenzivnog ovčarstva i kozarstva 418000 4,54 105 398000

8 Podsticaj tova junadi 48000 0,52 80 60000

9 Vještačko osjemenjivanje plotkinja (krava i krmača) 312000 3,39 100 312000

10 Očuvanje genetskih resursa u stocarstvu 20000 0,22 100 20000Veterina 914325 9,94 116 788175

11 Praćenje epizootiologije i dijagnostička ispitivanja kod oboljenja i uginuća životinja sumnjivih na zarazne bolesti

365000,40

78 46500

12 Suzbijanje i iskorjenjivanje tuberkuloze kod životinja 174980 1,90 127 138070

13 Suzbijanje i iskorjenjivanje bruceloze goveda, ovaca i koza 159050 1,73 120 132450

14 Suzbijanje i iskorjenjivanje enzootske leukoze goveda 31250 0,34 181 17250

15 Dijagnostičko ispitivanje mastitisa krava 22300 0,24 45 50000

16 Preveniranje i suzbijanje klasične kuge svinja 126090 1,37 123 10235017 Preveniranje i suzbijanje bjesnila pasa i mačaka, a u zavisnosti od epizoot. situacije i ostalih

domaćih životinja i suzbijanje ehinokokoze pasa 202455 2,20 146 138905

18 Preveniranje i suzbijanje antraksa, šuštavca i parašuštavca 8170 0,09 67 12230

19 Preveniranje i suzbijanje enzootskog pobačaja ovaca 4380 0,05 86 5100

20 Preveniranje i suzbijanje enterotoksemije ovaca i dizenterije jagnjadi 1980 0,02 73 2700

21 Preveniranje i suzbijanje atipične kuge živine (New Castle Disease) 12600 0,14 100 12600

22 Dijagnostika bolesti pčela i naknada pri suzbijanju 34570 0,38 115 30020

52

23 Učešće u izgradnji veterinarske laboratorije 100000 1,09 100 100000Pčelarstvo 57000 0,62 111 51500

24 Stručno osposobljavanje pčelara 14000 0,15 100 14000

25 Proizvodnja selekcionisanih matica 18000 0,20 180 10000

26 Proizvodnja savremenih tipova košnica 9000 0,10 90 10000

27 Proizvodnja varozno-higijenskih rešetkastih podnjača i T-A podesta 16000 0,17 91 17500Ribarstvo 96800 1,05 102 95100

28 Poribljavanje vodotoka, akumulacija i jezera 20000 0,22 100 20000

29 Izrada Ribarske osnove za sliv Lima i Plavskog jezera 10700 0,12 113 9500

30Procjena stokova srdele i inćuna u teritorijalnim i međunarodnim vodama šelfa Crnogorskog primorja

370000,40

100 37000

31 Kontrola demersalnih naselja na šelfu Crnogorskog primorja 7000 0,08 108 650032 Formiranje reprocentara za proizvodnju mlađi autohtonih salmonidnih vrsta riba 12100 0,13 100 12100

33 Podrška NVO u zaštiti ribljeg fonda 10000 0,11 100 10000Biljna proizvodnja 855000 9,29 158 540000

34 Rad Savjetodavne službe za biljnu proizvodnju 150000 1,63 300 50000

35 Program korišćenja obradivog zemljišta u u brdsko-planinskom području Crne Gore 105000 1,14 233 45000

36 Unapređivanje kvaliteta sjemenskog krompira 85000 0,92 243 3500037 Unapređivanje proizvodnje duvana 150000 1,63 167 90000

38 Očuvanje autohtonih sorti vinove loze 35000 0,38 175 20000

39 Razvoj malinarstva 145000 1,58 97 150000

40 Kontrola proizvodnje sadnog materijala višegodišnjih kultura 15000 0,16

41 Intenziviranje uzgoja smokve 15000 0,16

42 Razvoj maslinarstva 30000 0,33 200 15000

43 Prognoza pojave i zaštita masline od muve masline 50000 0,54 83 60000

44 Izvještajno -prognozna služba 15000 0,16 100 15000

45 Sprečavanje najezde biljnih stetocina 15000 0,16 100 15000

46 Meteorološki parametri za potrebe poljoprivrede 10000 0,11 100 10000

53

47 Kontrola plodnosti zemljišta 25000 0,27 100 25000

48 Formiranje kolekcionih zasada kontinentalnih i mediteranskih voćnih vrsta 10000 0,11 100 10000

Programi opšteg značaja 5756875 62,57 98 584822549 Učešće u realizaciji programa inostrane podrške poljoprivrede CG 200000 2,17 100 200000

50 Izgradnja seoske infrastrukture 700000 7,61 96 730000

51 Poboljšanje tržišne pozicije proizvoda crnogorske poljoprivrede 1800000 19,57 90 2010000

52 Razvoj organske poljoprivrede 120000 1,30 100 120000

53 Reforma zadrugarstva i podsticaj drugih vidova udruživanja poljoprivrednih proizvođača 60000 0,65 100 60000

54 Izrada studija i projekata i angažovanje eksperata 60000 0,65 120 50000

55 Podrška kadrovskom potencijalu 100000 1,09 100 100000

56 Opremanje inspekcijskih službi 20000 0,22 100 20000

57 Staračke naknade za poljoprivrednike 2300000 25,00 106 2180000

58 Program Mladi farmeri 150000 1,63 100 150000

59 Opremanje srednjih poljoprivrednih škola i laboratorija Instituta 30000 0,33 100 30000

60 Rad Crnogorskog mikološkog centra 15000 0,16 100 15000

61 Informacioni sistem u poljoprivredi i izrada katastra 50000 0,54 100 50000

62 Izdavaštvo, mediji, odnosi sa javnošću, prezentacije, nabavka literature 50000 0,54 100 50000

63 Pomoć i nadoknade štete u poljoprivredi 75000 0,82 125 60000

64 Rezerva za nepredviđene budžetske rashode 26875 0,29 116 23225

54

EnergetikaNaziv aktivnostiNaziv aktivnosti Nosioci aktivnostiNosioci aktivnosti Terminski okvirTerminski okvir

2004 g., 2005, 2006,...2004 g., 2005, 2006,...Potrebna sredstva Potrebna sredstva Izvori sredstavaIzvori sredstava

(sopstvena i strana)(sopstvena i strana)Energetska efikasnostEnergetska efikasnost Ministarstvo ekonomijeMinistarstvo ekonomije stalnostalno 1.000.000€ u 2005. godini1.000.000€ u 2005. godini Budžet i donacijeBudžet i donacijePilot projekat elektrane na vjetar Pilot projekat elektrane na vjetar 500kW500kW

Elektroprivreda Crne Gore A DElektroprivreda Crne Gore A D NikšićNikšić

očekuje se puštanje elektrane uočekuje se puštanje elektrane u radrad

690.670€690.670€ Donacija Vlade Holandije, Donacija Vlade Holandije, MEZON EPCG, MEZON EPCG, Main Wind, Main Wind, larivelarive

Pilot projekat za mjerenje Pilot projekat za mjerenje elektrišne energije u elektrišne energije u distribucijama I sistem distribucijama I sistem finansijskog upravljanja(FMS) finansijskog upravljanja(FMS) preko poslovnog informacionog preko poslovnog informacionog sistema EPCGsistema EPCG

Elektroprivreda Crne Gore A DElektroprivreda Crne Gore A D NikšićNikšić

Realizacija u toku završetak jeRealizacija u toku završetak je planiran do kraja 2006. godineplaniran do kraja 2006. godine

7.000.000$7.000.000$ Kredit Svjetske banke i Kredit Svjetske banke i sopstveno učešćesopstveno učešće

Rehabilitacija HE “Perućica, Rehabilitacija HE “Perućica, HE “Piva I prenos mreže”HE “Piva I prenos mreže”

Elektroprivreda Crne Gore A DElektroprivreda Crne Gore A D NikšićNikšić

Realizacija u toku završetak jeRealizacija u toku završetak je planiran do kraja 2005. godineplaniran do kraja 2005. godine

12.700.000€12.700.000€ Kredit Evropske investicione Kredit Evropske investicione banke i sopstveno učešćebanke i sopstveno učešće

Rehabilitacija HE “Perućica, Rehabilitacija HE “Perućica, montaža elektro opreme za montaža elektro opreme za agregate 40MVA, br. 1-4 kućne agregate 40MVA, br. 1-4 kućne

Elektroprivreda Crne Gore A DElektroprivreda Crne Gore A D NikšićNikšić

Realizacija u toku završetak jeRealizacija u toku završetak je planiran za početak 2006. godineplaniran za početak 2006. godine

8.965.000€8.965.000€ Donacija, kredit Vlade Njemačke Donacija, kredit Vlade Njemačke i sopstveno učešće i sopstveno učešće

55

aggregate aggregate I 1MVA, konsultantske uslugeI 1MVA, konsultantske uslugeIzgradnja dionice DV 40 kV Izgradnja dionice DV 40 kV Podgorica – Tirana na Podgorica – Tirana na crnogorskoj teritorijicrnogorskoj teritoriji

Elektroprivreda Crne Gore A DElektroprivreda Crne Gore A D NikšićNikšić

10.382.000 €10.382.000 € Kredit Vlade Njemačke i Kredit Vlade Njemačke i sopstveno učešće EPCGsopstveno učešće EPCG

Rekonstrukcija ili izgradnja TS Rekonstrukcija ili izgradnja TS 110/10 kV Podgorica 3, TS 35/6 110/10 kV Podgorica 3, TS 35/6 kV, Buljarica, Braza, Bistrica I kV, Buljarica, Braza, Bistrica I Humci TS 35/6 kV PodgorHumci TS 35/6 kV PodgorIsporuka konpletnih ts 10/0,4 kv, Isporuka konpletnih ts 10/0,4 kv, 630 kVa i 1.000 odgovarajućih 630 kVa i 1.000 odgovarajućih SN i NN kablovaSN i NN kablova

Elektroprivreda Crne Gore A DElektroprivreda Crne Gore A D NikšićNikšić

10.359.000€10.359.000€Kredit Vlade FrancuskeKredit Vlade Francuske

Izrada master plana za male Izrada master plana za male hidroelektranehidroelektrane

Elektroprivreda Crne Gore Elektroprivreda Crne Gore A D NikšićA D Nikšić

3.000.000€3.000.000€ Donacija Vlade norveške i Donacija Vlade norveške i soopstvena sredstva EPCGsoopstvena sredstva EPCG

Izgradnja HE Koštanica, 552 Izgradnja HE Koštanica, 552 MWMW

Elektroprivreda Crne Gore Elektroprivreda Crne Gore A D NikšićA D Nikšić

5-6 godina5-6 godina 330.000.000$330.000.000$ BOT aranžman, kreditBOT aranžman, kredit

Izgradnja HE Andrijevo, 2x63 Izgradnja HE Andrijevo, 2x63 MW (3x63 MW sa prevođenjem)MW (3x63 MW sa prevođenjem)

Elektroprivreda Crne Gore Elektroprivreda Crne Gore A D NikšićA D Nikšić

5-6 godina5-6 godina 210.000.000$210.000.000$ BOT aranžman, kreditBOT aranžman, kredit

Izgradnja HE Raslovići, 2x18.5 Izgradnja HE Raslovići, 2x18.5 MW (3x18.5 MW sa MW (3x18.5 MW sa prevođenjem)prevođenjem)

Elektroprivreda Crne Gore Elektroprivreda Crne Gore A D NikšićA D Nikšić

5-6 godina5-6 godina 79.000.000$79.000.000$ BOT aranžman, kreditBOT aranžman, kredit

Izgradnja HE Milunovići, 2x18,5 Izgradnja HE Milunovići, 2x18,5 MW (3x18.5 MW sa MW (3x18.5 MW sa prevođenjem)prevođenjem)

Elektroprivreda Crne Gore Elektroprivreda Crne Gore A D NikšićA D Nikšić

5-6 godina5-6 godina 79.000.000$79.000.000$ BOT aranžman, kreditBOT aranžman, kredit

Izgradnja HE Zlatica, 2x18,5 MWIzgradnja HE Zlatica, 2x18,5 MW (3x18,5 MW sa prevođenjem)(3x18,5 MW sa prevođenjem)

Elektroprivreda Crne Gore Elektroprivreda Crne Gore A D NikšićA D Nikšić

5-6 godina5-6 godina 90.000.000$90.000.000$ BOT aranžman, kreditBOT aranžman, kredit

Izgradnja HE Komarnica 168Izgradnja HE Komarnica 168 MW MW

Elektroprivreda Crne Gore Elektroprivreda Crne Gore A D NikšićA D Nikšić

7-godina7-godina 114.000.000$114.000.000$ BOT aranžman, kreditBOT aranžman, kredit

Izgradnja MHE Otilovići 2,961Izgradnja MHE Otilovići 2,961 MW MW

Elektroprivreda Crne Gore Elektroprivreda Crne Gore A D NikšićA D Nikšić

2-godine2-godine 2.300.000$2.300.000$ BOT aranžman, kreditBOT aranžman, kredit

Izgradnja drugog bloka TE Izgradnja drugog bloka TE Pljevlja 210 MWPljevlja 210 MW

Elektroprivreda Crne Gore Elektroprivreda Crne Gore A D NikšićA D Nikšić

4,5-godine4,5-godine 96.800.000$96.800.000$ BOT aranžman, kreditBOT aranžman, kredit

Izgradnja objekata za Izgradnja objekata za elektrifikaciju, Izgradnja elektrifikaciju, Izgradnja energetskih objekta za napajanjeenergetskih objekta za napajanje višenaponskih rtepetitora, višenaponskih rtepetitora, nabavka osnovnih sredstavanabavka osnovnih sredstava

Elektroprivreda Crne Gore Elektroprivreda Crne Gore A D NikšićA D Nikšić

3.193. 526€3.193. 526€ EPCGEPCG

56

Prostorno planiranje i ekologijaNaziv aktivnostiNaziv aktivnosti Nosioci aktivnostiNosioci aktivnosti Terminski okvirTerminski okvir

2004 g., 2005, 2006,...2004 g., 2005, 2006,...Potrebna sredstva Potrebna sredstva Izvori sredstavaIzvori sredstava

(sopstvena i strana)(sopstvena i strana)Izrada Master plana i fizibiliti studije za prečišćavanje otpadnih voda primorskog regiona

MZŽSUPMZŽSUP Realizacija projekta je u toku939.070 € Vlada Crne Gore, Evropska

agencija za rekonstrukciju

Izgradnja kanalizacionog sistema i uredjaja za prečišćavanje otpadnih voda Virpazara

MZŽSUPMZŽSUP Objekat je u fazi tehničkog prijema

614.180€ Vlada Crne Gore, Evropska agencija za rekonstrukciju

Izrada Master plana i fizibiliti studije za prečišćavanje otpadnih voda sjevernog i centralnog regiona Republike

MZŽSUPMZŽSUP Realizacija projekta je u toku 765.000€ Vlada Crne Gore, Evropska agencija za rekonstrukciju

Strategija i Master plan upravljanja čvrstim otpadom na Republičkom nivou

MZŽSUPMZŽSUP Realizacija projekta je u toku, završetak je planiran za kraj 2005. godine.

1. 263. 978€ Vlada Crne Gore, Evropska agencija za rekonstrukciju

Nabavka prioritetne opreme za tretman čvrstog otpada

MZŽSUPMZŽSUP Realizacija projekta je u toku 1. 200. 000€ Vlada Crne Gore, Evropska agencija za rekonstrukciju

Izgradnja kanalizacionog sistema i uredjaja za prečišćavanje otpadnih voda Rijeke Crnojevića

MZŽSUPMZŽSUP Realizacija projekta je u toku 700. 000€ Vlada Crne Gore, Evropska agencija za rekonstrukciju

Projekat hitne opštinske infrastrukture-M.E.I.P

MZŽSUPMZŽSUP 3-godine3-godine 1.350.0001.350.000$ Vlada Crne Gore, Svetska Banka

Projekat zaštite okoline osjetljivih turističkih zona -M.E.S.T.A.P.

MZŽSUPMZŽSUP 3-godine3-godine 700.000$ Vlada Crne Gore, Svetska Banka

Projekat "Integralno upravljanje ekosistemom Skadarskog jezera".

MZŽSUPMZŽSUP 3-godine3-godine 4.900.0004.900.000$ Vlada Crne Gore, Svetska Banka

Projekat sanacije rudnika olova i cinka “Mojkovac” u Mojkovcu

MZŽSUPMZŽSUP Realizacija projekta je u toku. Završetak je planiran do srdine

2005.

303. 528303. 528€ Vlada Crne GoreVlada Crne Gore

57

AKTIVNOSTI MEDJUNARODNIH ORGANIZACIJA U CRNOJ GORI

58

TABELARNI PRIKAZ ZAPOCETIH I PLANIRANIH AKTIVNOSTIORGANIZACIJA: Ujedinjene Nacije Program za Razvoj (UNDP), kancelarija u Podgorici

A. Projekat: Lokalni Ekonomski Odrzivi Razvoj u jugozapdnoj Srbiji i sjevernoj Crnoj Gori – CG Komponenta(Project : Local Economic Sustainable Development in Southwest Serbia and Northern Montenegro – MN component)Naziv aktivnostiNaziv aktivnosti Nosioc aktivnostiNosioc aktivnosti Vremenski okvirVremenski okvir Potrebna sredstavaPotrebna sredstava Izvor sredstavaIzvor sredstavaLokalni Ekonomski Odrzivi Razvoj u Lokalni Ekonomski Odrzivi Razvoj u jugozapdnoj Srbiji i sjevernoj Crnoj Gori jugozapdnoj Srbiji i sjevernoj Crnoj Gori – CG Komponenta– CG Komponenta

UNDP,UNDP,Opstina RozajeOpstina Rozaje

Jan 2004-Sept 2005Jan 2004-Sept 2005 230,000 USD (odobrena)230,000 USD (odobrena)

UNDPUNDPOpstina RozajeOpstina Rozaje

B. Projekat: Program za održivi razoj u Crnoj Gori, prva faza(Project: The Montenegro sustainable development programme, Phase I)Naziv aktivnostiNaziv aktivnosti Nosioc aktivnostiNosioc aktivnosti Vremenski okvirVremenski okvir Potrebna sredstavaPotrebna sredstava Izvor sredstavaIzvor sredstavaStrateški okvir za razvoj održivog Strateški okvir za razvoj održivog turizma u sjevernom i centralnom dijelu turizma u sjevernom i centralnom dijelu Crne GoreCrne Gore

UNDPUNDP a) 2003 – 2004 (izrada a) 2003 – 2004 (izrada Strateškog okvira)Strateškog okvira)b) 2003 – 2004 (follow – up b) 2003 – 2004 (follow – up Strateškog okvira)Strateškog okvira)

a) 54.000 USD za izradu Strateškog a) 54.000 USD za izradu Strateškog okviraokvirab) Bice naknadno odredjena za follow – b) Bice naknadno odredjena za follow – up Strateškog okviraup Strateškog okvira

a) Rockefeller Brothers Fund za izradu a) Rockefeller Brothers Fund za izradu Strateškog okviraStrateškog okvirab) UNDP za follow – up Strateškog okvirab) UNDP za follow – up Strateškog okvira

Implementacija Geografskog Implementacija Geografskog Informacionog Sistema (GIS) za životnu Informacionog Sistema (GIS) za životnu sredinusredinu

UNDPUNDP 20052005 200.000 EUR200.000 EUR Finska VladaFinska Vlada

Pomoć pri izradi (faza I) i implementaciji Pomoć pri izradi (faza I) i implementaciji (faza II) Zakona o planiranju i uređenju (faza II) Zakona o planiranju i uređenju prostora (izabrane opštineprostora (izabrane opštine2424 i NVO) i NVO)

UNDPUNDP 2004-20052004-2005 758.893 USD758.893 USD SIDA – Švedska agencija za razvoj i SIDA – Švedska agencija za razvoj i saradnjusaradnju

USAID – CRDA projektiUSAID –CRDA projects

Datum izvještajaDatum izvještajaReport date: 22-Nov-2004Report date: 22-Nov-2004

Na zahtjev : Na zahtjev : Upon request of: Vladan Upon request of: Vladan RaznatovicRaznatovic

24 Uključene su sve opštine sa sjevera Crne Gore

59

Grupisano po vrstii nazivu projekta Razvrstano po opš.,grup. Po vr.pr.Grupisano po vrstii nazivu projekta Razvrstano po opš.,grup. Po vr.pr.Grouped by projtypename , Sorted by Municipality Grouped by ProjectGrouped by projtypename , Sorted by Municipality Grouped by Project

TypeType DonatorDonator

CRDA GranteeCRDA GranteeCHF, IRDCHF, IRD RepublicRepublicMontenegroMontenegroOblastOblast

DistrictDistrictSve Sve AllAll

opštinaopštinaMunicipalityMunicipality

Sve Sve AllAll

Opština Opština MunicipalityMunicipality

Donator Donator GranteeGrantee

Br.projektaBr.projektaNo. ofNo. of

projectsprojects

Br.korisnikaBr.korisnikaNo. ofNo. of

BeneficiariesBeneficiaries

Troškovi projekta Troškovi projekta Project CostProject Cost

Ukupni troškovi Ukupni troškovi Total CostTotal Cost

% učešća % učešća % of Counterpart% of Counterpart

ContributionContributionAkcije CRD-aAkcije CRD-aCRDA ShareCRDA Share

Ukupni doprinos Ukupni doprinos Community ContributionCommunity Contribution

Ostalo Ostalo OtherOther

Edukacija odraslih Edukacija odraslih Adult EducationAdult Education

BarBar IRDIRD 11 2525 $962,99 $962,99 $4.639,00 $4.639,00 $4.434,05 $4.434,05 $10.036,04 $10.036,04 90%90%PljevljaPljevlja CHFCHF 33 6060 $3.652,29 $3.652,29 $9.933,23 $9.933,23 $2.191,38 $2.191,38 $15.776,89 $15.776,89 77%77%Uk.edukacija odraslihUk.edukacija odraslihTotal - Adult EducationTotal - Adult Education 44 8585 $4.615,28 $4.615,28 $14.572,23 $14.572,23 $6.625,43 $6.625,43 $25.812,93 $25.812,93 82%82%

Poljoprivreda Poljoprivreda AgricultureAgriculture

AndrijevicaAndrijevica CHFCHF 33 4.7834.783 $45.967,19 $45.967,19 $54.544,14 $54.544,14 $7.149,93 $7.149,93 $107.661,25 $107.661,25 57%57%BarBar IRDIRD 88 857857 $88.379,63 $88.379,63 $119.809,82 $119.809,82 $4.027,00 $4.027,00 $212.216,45 $212.216,45 58%58%BeraneBerane CHFCHF 33 20.27820.278 $53.515,20 $53.515,20 $80.837,40 $80.837,40 $27.825,98 $27.825,98 $162.178,58 $162.178,58 67%67%CetinjeCetinje IRDIRD 55 169169 $17.366,00 $17.366,00 $3.911,00 $3.911,00 $3.737,50 $3.737,50 $25.014,50 $25.014,50 31%31%DanilovgradDanilovgrad CHFCHF 22 2.7562.756 $79.837,58 $79.837,58 $104.210,27 $104.210,27 $8.103,20 $8.103,20 $192.151,05 $192.151,05 58%58%Herceg NoviHerceg Novi IRDIRD 33 1616 $9.706,00 $9.706,00 $0,00 $0,00 $2.430,00 $2.430,00 $12.136,00 $12.136,00 20%20%KolasinKolasin CHFCHF 11 434434 $30.521,51 $30.521,51 $74.250,65 $74.250,65 $3.448,13 $3.448,13 $108.220,29 $108.220,29 72%72%KotorKotor IRDIRD 55 2222 $14.346,00 $14.346,00 $0,00 $0,00 $3.585,00 $3.585,00 $17.931,00 $17.931,00 20%20%MojkovacMojkovac CHFCHF 11 1.3071.307 $73.074,77 $73.074,77 $836,45 $836,45 $38.970,33 $38.970,33 $112.881,55 $112.881,55 35%35%NiksicNiksic CHFCHF 55 9.9779.977 $183.371,24 $183.371,24 $232.139,29 $232.139,29 $43.528,79 $43.528,79 $459.039,33 $459.039,33 60%60%PlavPlav CHFCHF 11 9.3549.354 $24.341,97 $24.341,97 $243,49 $243,49 $23.269,58 $23.269,58 $47.855,04 $47.855,04 49%49%PljevljaPljevlja CHFCHF 44 17.90717.907 $63.614,16 $63.614,16 $4.754,98 $4.754,98 $42.626,34 $42.626,34 $110.995,47 $110.995,47 43%43%PodgoricaPodgorica IRDIRD 66 5.4555.455 $231.114,00 $231.114,00 $55.283,00 $55.283,00 $165.275,00 $165.275,00 $451.672,00 $451.672,00 49%49%RozajeRozaje CHFCHF 11 23.98623.986 $24.348,54 $24.348,54 $0,00 $0,00 $107.829,35 $107.829,35 $132.177,89 $132.177,89 82%82%SavnikSavnik CHFCHF 11 160160 $24.774,64 $24.774,64 $608,71 $608,71 $11.471,82 $11.471,82 $36.855,17 $36.855,17 33%33%TivatTivat IRDIRD 11 44 $3.018,00 $3.018,00 $0,00 $0,00 $766,00 $766,00 $3.784,00 $3.784,00 20%20%UlcinjUlcinj IRDIRD 1010 350350 $39.416,00 $39.416,00 $2.570,00 $2.570,00 $7.981,00 $7.981,00 $49.967,00 $49.967,00 21%21%ZabljakZabljak CHFCHF 11 4.9144.914 $24.245,34 $24.245,34 $1.461,40 $1.461,40 $15.508,33 $15.508,33 $41.215,07 $41.215,07 41%41%

60

Ukupna poljoprivredaUkupna poljoprivredaTotal - AgricultureTotal - Agriculture 6161 102.729102.729 $1.030.957,77 $1.030.957,77 $735.460,60 $735.460,60 $517.533,27 $517.533,27 $2.283.951,64 $2.283.951,64 55%55%

Ambulante Ambulante AmbulantaAmbulanta

BarBar IRDIRD 22 43.16043.160 $44.792,93 $44.792,93 $24.121,07 $24.121,07 $283,79 $283,79 $69.197,79 $69.197,79 35%35%BudvaBudva IRDIRD 11 5.0005.000 $34.438,34 $34.438,34 $10.000,00 $10.000,00 $0,00 $0,00 $44.438,34 $44.438,34 23%23%Ukupno ambulanteUkupno ambulanteTotal - AmbulantaTotal - Ambulanta 33 48.16048.160 $79.231,27 $79.231,27 $34.121,07 $34.121,07 $283,79 $283,79 $113.636,13 $113.636,13 30%30%

Mostovci Mostovci BridgesBridges

AndrijevicaAndrijevica CHFCHF 33 1.1321.132 $88.738,40 $88.738,40 $27.494,24 $27.494,24 $11.792,32 $11.792,32 $128.024,97 $128.024,97 31%31%KolasinKolasin CHFCHF 11 1.0001.000 $14.668,91 $14.668,91 $8.588,33 $8.588,33 $0,00 $0,00 $23.257,23 $23.257,23 37%37%MojkovacMojkovac CHFCHF 22 1.1321.132 $72.122,64 $72.122,64 $2.417,64 $2.417,64 $15.605,57 $15.605,57 $90.145,85 $90.145,85 20%20%PlavPlav CHFCHF 22 7.3427.342 $106.931,87 $106.931,87 $72.319,33 $72.319,33 $30.529,53 $30.529,53 $209.780,73 $209.780,73 49%49%PljevljaPljevlja CHFCHF 22 5.1305.130 $49.895,77 $49.895,77 $5.671,84 $5.671,84 $26.781,83 $26.781,83 $82.349,44 $82.349,44 39%39%RozajeRozaje CHFCHF 11 3.0003.000 $34.334,26 $34.334,26 $973,63 $973,63 $9.125,43 $9.125,43 $44.433,31 $44.433,31 23%23%Ukupno mostoviUkupno mostoviTotal - BridgesTotal - Bridges 1111 18.73618.736 $366.691,85 $366.691,85 $117.465,02 $117.465,02 $93.834,68 $93.834,68 $577.991,54 $577.991,54 37%37%

Poslovni razvoj Poslovni razvoj Business DevelopmentBusiness Development

AndrijevicaAndrijevica CHFCHF 33 104104 $15.410,43 $15.410,43 $849,76 $849,76 $5.985,72 $5.985,72 $22.245,92 $22.245,92 31%31%BarBar IRDIRD 88 729729 $30.876,10 $30.876,10 $0,00 $0,00 $17.719,30 $17.719,30 $48.595,40 $48.595,40 36%36%BeraneBerane CHFCHF 1010 372372 $26.406,83 $26.406,83 $4.085,21 $4.085,21 $25.367,84 $25.367,84 $55.859,88 $55.859,88 53%53%Bijelo PoljeBijelo Polje CHFCHF 66 312312 $23.345,98 $23.345,98 $15.681,04 $15.681,04 $19.527,75 $19.527,75 $58.554,77 $58.554,77 60%60%BudvaBudva IRDIRD 1616 4.6594.659 $37.634,00 $37.634,00 $0,00 $0,00 $17.916,00 $17.916,00 $55.550,00 $55.550,00 32%32%CetinjeCetinje IRDIRD 1010 192192 $48.262,00 $48.262,00 $5.670,00 $5.670,00 $8.043,00 $8.043,00 $61.975,00 $61.975,00 22%22%DanilovgradDanilovgrad CHFCHF 44 115115 $13.003,28 $13.003,28 $3.057,61 $3.057,61 $2.030,60 $2.030,60 $18.091,49 $18.091,49 28%28%Herceg NoviHerceg Novi IRDIRD 44 1.0831.083 $70.601,78 $70.601,78 $14.268,00 $14.268,00 $22.079,80 $22.079,80 $106.949,58 $106.949,58 34%34%KolasinKolasin CHFCHF 33 8989 $19.741,78 $19.741,78 $1.188,82 $1.188,82 $2.963,83 $2.963,83 $23.894,43 $23.894,43 17%17%KotorKotor IRDIRD 66 2.2162.216 $24.872,00 $24.872,00 $0,00 $0,00 $27.322,00 $27.322,00 $52.194,00 $52.194,00 52%52%MojkovacMojkovac CHFCHF 11 5252 $3.530,54 $3.530,54 $1.110,29 $1.110,29 $3.210,05 $3.210,05 $7.850,88 $7.850,88 55%55%NiksicNiksic CHFCHF 1111 300300 $32.659,74 $32.659,74 $8.376,65 $8.376,65 $10.756,58 $10.756,58 $51.792,97 $51.792,97 37%37%PlavPlav CHFCHF 55 12.41212.412 $159.555,84 $159.555,84 $2.937,12 $2.937,12 $127.631,66 $127.631,66 $290.124,62 $290.124,62 45%45%PljevljaPljevlja CHFCHF 66 265265 $23.320,84 $23.320,84 $3.301,13 $3.301,13 $41.901,18 $41.901,18 $68.523,15 $68.523,15 66%66%PluzinePluzine CHFCHF 33 620620 $9.678,18 $9.678,18 $2.709,38 $2.709,38 $995,79 $995,79 $13.383,35 $13.383,35 28%28%PodgoricaPodgorica IRDIRD 1616 1.7921.792 $159.075,63 $159.075,63 $10.009,00 $10.009,00 $311.993,64 $311.993,64 $481.078,27 $481.078,27 67%67%RozajeRozaje CHFCHF 55 253253 $18.420,21 $18.420,21 $1.837,73 $1.837,73 $19.699,59 $19.699,59 $39.957,53 $39.957,53 54%54%SavnikSavnik CHFCHF 33 8282 $9.508,81 $9.508,81 $1.905,28 $1.905,28 $3.829,74 $3.829,74 $15.243,83 $15.243,83 38%38%

61

TivatTivat IRDIRD 22 33 $6.165,00 $6.165,00 $0,00 $0,00 $1.850,00 $1.850,00 $8.015,00 $8.015,00 23%23%UlcinjUlcinj IRDIRD 88 732732 $27.566,00 $27.566,00 $0,00 $0,00 $15.253,00 $15.253,00 $42.819,00 $42.819,00 36%36%ZabljakZabljak CHFCHF 33 231231 $11.187,84 $11.187,84 $2.190,14 $2.190,14 $13.021,68 $13.021,68 $26.399,67 $26.399,67 58%58%Ukupan posl.razvoj Ukupan posl.razvoj Total - Business DevelopmentTotal - Business Development 133133 26.61326.613 $770.822,82 $770.822,82 $79.177,16 $79.177,16 $699.098,75 $699.098,75 $1.549.098,73 $1.549.098,73 50%50%

Prečišćavanje vazduha Prečišćavanje vazduha Clean upClean up

BeraneBerane CHFCHF 44 2.0002.000 $3.408,80 $3.408,80 $0,00 $0,00 $4.902,84 $4.902,84 $8.311,64 $8.311,64 59%59%BudvaBudva IRDIRD 11 3.3003.300 $5.824,50 $5.824,50 $0,00 $0,00 $3.077,90 $3.077,90 $8.902,40 $8.902,40 35%35%KotorKotor IRDIRD 22 2.9492.949 $8.982,18 $8.982,18 $3.625,87 $3.625,87 $0,00 $0,00 $12.608,05 $12.608,05 29%29%PodgoricaPodgorica IRDIRD 11 600600 $5.276,50 $5.276,50 $0,00 $0,00 $2.797,00 $2.797,00 $8.073,50 $8.073,50 35%35%UlcinjUlcinj IRDIRD 11 1.0001.000 $700,00 $700,00 $0,00 $0,00 $2.700,00 $2.700,00 $3.400,00 $3.400,00 79%79%ZabljakZabljak CHFCHF 11 512512 $3.839,28 $3.839,28 $2.853,89 $2.853,89 $1.760,40 $1.760,40 $8.453,57 $8.453,57 55%55%Ukupno pr. vazduhaUkupno pr. vazduhaTotal - Clean upTotal - Clean up 1010 10.36110.361 $28.031,26 $28.031,26 $6.479,76 $6.479,76 $15.238,14 $15.238,14 $49.749,16 $49.749,16 44%44%

Opštinski centri Opštinski centri Community CentersCommunity Centers

AndrijevicaAndrijevica CHFCHF 11 265265 $13.663,31 $13.663,31 $4.064,76 $4.064,76 $1.807,31 $1.807,31 $19.535,37 $19.535,37 30%30%BarBar IRDIRD 33 3.4703.470 $12.152,34 $12.152,34 $7.523,80 $7.523,80 $5.733,64 $5.733,64 $25.409,78 $25.409,78 52%52%BeraneBerane CHFCHF 55 8.2318.231 $179.040,68 $179.040,68 $43.647,10 $43.647,10 $21.122,07 $21.122,07 $243.809,85 $243.809,85 27%27%Bijelo PoljeBijelo Polje CHFCHF 55 7.2437.243 $270.092,17 $270.092,17 $25.156,55 $25.156,55 $119.892,69 $119.892,69 $415.141,41 $415.141,41 35%35%BudvaBudva IRDIRD 11 4848 $6.671,06 $6.671,06 $0,00 $0,00 $6.269,57 $6.269,57 $12.940,63 $12.940,63 48%48%CetinjeCetinje IRDIRD 22 208208 $14.126,00 $14.126,00 $7.682,00 $7.682,00 $1.991,00 $1.991,00 $23.799,00 $23.799,00 41%41%DanilovgradDanilovgrad CHFCHF 11 5.4005.400 $38.820,82 $38.820,82 $11.798,36 $11.798,36 $0,00 $0,00 $50.619,19 $50.619,19 23%23%Herceg NoviHerceg Novi IRDIRD 44 2.1752.175 $10.918,46 $10.918,46 $2.594,47 $2.594,47 $2.820,54 $2.820,54 $16.333,47 $16.333,47 33%33%KolasinKolasin CHFCHF 11 6.7856.785 $143.834,13 $143.834,13 $2.434,85 $2.434,85 $79.988,60 $79.988,60 $226.257,58 $226.257,58 36%36%KotorKotor IRDIRD 33 4.5294.529 $46.082,19 $46.082,19 $17.606,71 $17.606,71 $2.526,00 $2.526,00 $66.214,90 $66.214,90 30%30%NiksicNiksic CHFCHF 22 1.4861.486 $136.294,37 $136.294,37 $60.413,37 $60.413,37 $25.299,21 $25.299,21 $222.006,94 $222.006,94 39%39%PlavPlav CHFCHF 22 900900 $33.928,08 $33.928,08 $902,74 $902,74 $83.478,60 $83.478,60 $118.309,41 $118.309,41 71%71%PodgoricaPodgorica IRDIRD 44 1.5361.536 $78.713,30 $78.713,30 $5.774,00 $5.774,00 $132.609,09 $132.609,09 $217.096,39 $217.096,39 64%64%SavnikSavnik CHFCHF 11 300300 $9.298,03 $9.298,03 $4.422,40 $4.422,40 $0,00 $0,00 $13.720,43 $13.720,43 32%32%TivatTivat IRDIRD 33 4.2784.278 $54.637,24 $54.637,24 $24.517,49 $24.517,49 $17.634,92 $17.634,92 $96.789,65 $96.789,65 44%44%UlcinjUlcinj IRDIRD 11 135135 $5.764,00 $5.764,00 $0,00 $0,00 $2.526,00 $2.526,00 $8.290,00 $8.290,00 30%30%Ukupni pr. Centri Ukupni pr. Centri Total - Community CentersTotal - Community Centers 3939 46.98946.989 $1.054.036,17$1.054.036,17 $218.538,60$218.538,60 $503.699,23$503.699,23 $1.776.274,00$1.776.274,00 41%41%

Raniji projekti Raniji projekti Elderly ProgramsElderly Programs

PodgoricaPodgorica IRDIRD 11 500500 $588,97 $588,97 $247,61 $247,61 $0,00 $0,00 $836,58 $836,58 30%30%

62

Uk. Raniji projektiUk. Raniji projektiTotal - Elderly ProgramsTotal - Elderly Programs 11 500500 $588,97 $588,97 $247,61 $247,61 $0,00 $0,00 $836,58 $836,58 30%30%

Elektrodistribucija Elektrodistribucija Electric DistributionElectric Distribution

BarBar IRDIRD 11 200200 $53.786,45 $53.786,45 $10.000,00 $10.000,00 $26.035,93 $26.035,93 $89.822,38 $89.822,38 40%40%BeraneBerane CHFCHF 11 4.7644.764 $98.466,81 $98.466,81 $16.555,91 $16.555,91 $84.696,08 $84.696,08 $199.718,80 $199.718,80 51%51%Bijelo PoljeBijelo Polje CHFCHF 22 14.65114.651 $79.503,80 $79.503,80 $18.686,06 $18.686,06 $46.462,55 $46.462,55 $144.652,41 $144.652,41 45%45%BudvaBudva IRDIRD 22 1.5911.591 $40.473,93 $40.473,93 $12.690,47 $12.690,47 $7.891,60 $7.891,60 $61.056,00 $61.056,00 34%34%CetinjeCetinje IRDIRD 22 605605 $68.572,44 $68.572,44 $12.841,69 $12.841,69 $24.980,15 $24.980,15 $106.394,28 $106.394,28 36%36%DanilovgradDanilovgrad CHFCHF 11 2.5622.562 $60.670,47 $60.670,47 $2.556,60 $2.556,60 $35.110,11 $35.110,11 $98.337,18 $98.337,18 38%38%Herceg NoviHerceg Novi IRDIRD 11 130130 $33.018,93 $33.018,93 $26.404,00 $26.404,00 $0,00 $0,00 $59.422,93 $59.422,93 44%44%KotorKotor IRDIRD 11 350350 $39.378,14 $39.378,14 $1.317,00 $1.317,00 $29.390,00 $29.390,00 $70.085,14 $70.085,14 44%44%PodgoricaPodgorica IRDIRD 1010 3.7053.705 $364.610,29 $364.610,29 $70.275,29 $70.275,29 $127.793,86 $127.793,86 $562.679,44 $562.679,44 35%35%Uk.el.deistribucija Uk.el.deistribucija Total - Electric DistributionTotal - Electric Distribution 2121 28.55828.558 $838.481,27$838.481,27 $171.327,02$171.327,02 $382.360,28$382.360,28 $1.392.168,57$1.392.168,57 40%40%

Značaj okruženja-svijstiZnačaj okruženja-svijstiEnvironmental AwarenessEnvironmental Awareness

All 13 MunicipalitiesAll 13 Municipalities CHFCHF 11 44 $1.681,27 $1.681,27 $0,00 $0,00 $0,00 $0,00 $1.681,27 $1.681,27 0%0%AndrijevicaAndrijevica CHFCHF 11 6.2616.261 $4.597,14 $4.597,14 $778,61 $778,61 $789,73 $789,73 $6.165,48 $6.165,48 25%25%BarBar IRDIRD 22 5.2805.280 $14.283,54 $14.283,54 $8.127,73 $8.127,73 $120,76 $120,76 $22.532,03 $22.532,03 37%37%Bijelo PoljeBijelo Polje CHFCHF 1717 12.00612.006 $25.398,84 $25.398,84 $1.823,02 $1.823,02 $5.323,65 $5.323,65 $32.545,51 $32.545,51 22%22%DanilovgradDanilovgrad CHFCHF 11 3.9503.950 $4.279,26 $4.279,26 $1.154,85 $1.154,85 $384,95 $384,95 $5.819,06 $5.819,06 26%26%Herceg NoviHerceg Novi IRDIRD 44 13.22213.222 $29.189,78 $29.189,78 $18.300,90 $18.300,90 $1.288,61 $1.288,61 $48.779,29 $48.779,29 40%40%KolasinKolasin CHFCHF 66 4.9164.916 $8.273,39 $8.273,39 $243,49 $243,49 $7.546,84 $7.546,84 $16.063,72 $16.063,72 48%48%KotorKotor IRDIRD 11 3.4533.453 $4.295,53 $4.295,53 $306,82 $306,82 $1.227,29 $1.227,29 $5.829,64 $5.829,64 26%26%MojkovacMojkovac CHFCHF 33 196196 $4.557,56 $4.557,56 $0,00 $0,00 $0,00 $0,00 $4.557,56 $4.557,56 0%0%Pljevlja CHF 1 5.729 $2.433,39 $243,49 $1.458,48 $4.135,36 41%Podgorica IRD 4 3.616 $19.805,05 $9.048,17 $6.558,26 $35.411,48 44%Savnik CHF 1 3.690 $4.195,65 $8.876,15 $1.001,07 $14.072,88 70%Uk.značaj okruženjaTotal - Environmental Awareness

42 62.323 $122.990,40 $48.903,23 $25.699,64 $197.593,27 38%

Sajmovi I festivaliFairs & Festivals

Bar IRD 1 3.000 $3.603,79 $1.989,02 $4.390,09 $9.982,90 64%Berane CHF 1 200 $1.320,91 $243,49 $6.197,92 $7.762,31 83%Bijelo Polje CHF 2 772 $2.213,20 $1.417,82 $1.065,89 $4.696,91 53%

63

Cetinje IRD 1 500 $1.799,00 $1.640,00 $0,00 $3.439,00 48%Kotor IRD 2 1.150 $46.008,14 $0,00 $44.714,05 $90.722,19 49%Niksic CHF 1 290 $1.220,85 $611,02 $2.081,54 $3.913,41 69%Pljevlja CHF 1 2.000 $1.580,28 $2.031,93 $231,31 $3.843,53 59%Zabljak CHF 1 8.227 $3.668,11 $260,53 $9.155,05 $13.083,69 72%Uk.sajmovi I festivaliTotal - Fairs & Festivals 10 16.139 $61.414,28 $8.193,81 $67.835,85 $137.443,94 55%

Kontrola izliva voda/drenažaFlood Control/Drainage

Berane CHF 1 1.300 $29.883,36 $2.486,25 $10.280,14 $42.649,75 30%Mojkovac CHF 2 2.004 $16.819,31 $730,46 $9.963,57 $27.513,34 39%Plav CHF 2 11.421 $132.378,73 $11.728,47 $59.012,18 $203.119,38 35%

Uk.kontrola izl.voda/drenažaTotal - Flood Control/Drainage 5 14.725 $179.081,40 $14.945,17 $79.255,89 $273.282,46 34%

Programi za hendikepiraneHandicapped Programs

Bar IRD 1 1.105 $15.256,10 $60,43 $33.839,66 $49.156,19 69%Cetinje IRD 2 35 $10.257,59 $0,00 $9.322,03 $19.579,62 48%Herceg Novi IRD 1 37 $1.062,71 $185,96 $676,26 $1.924,93 45%Kotor IRD 3 4.660 $5.104,13 $1.481,54 $1.363,67 $7.949,34 36%Podgorica IRD 2 229 $16.373,55 $1.860,03 $8.399,29 $26.632,87 39%Ulcinj IRD 1 120 $5.616,00 $2.440,00 $4.348,00 $12.404,00 55%Uk.pr.za hendikepiraneTotal - Handicapped Programs 10 6.186 $53.670,08 $6.027,96 $57.948,91 $117.646,95 54%

Zdravstveni centarHealth Center

Berane CHF 3 115.308 $418.826,42 $0,00 $64.864,51 $483.690,93 13%Budva IRD 2 18.095 $73.232,53 $48.716,14 $6.439,02 $128.387,69 43%Podgorica IRD 1 840 $19.923,08 $3.125,00 $13.625,00 $36.673,08 46%Tivat IRD 1 3.812 $29.651,11 $4.980,00 $0,00 $34.631,11 14%Uk.zdravstveni centarTotal - Health Center 7 138.055 $541.633,14 $56.821,14 $84.928,53 $683.382,81 21%

Medicinske usluge I treningHealth Services & Training

Bar IRD 1 5 $1.143,45 $0,00 $508,20 $1.651,65 31%Berane CHF 5 104 $37.196,17 $0,00 $2.744,02 $39.940,18 7%Cetinje IRD 1 1.180 $2.439,02 $0,00 $657,32 $3.096,34 21%Kotor IRD 1 2.400 $652,65 $235,13 $393,40 $1.281,18 49%

64

Regional IRD 1 22.074 $45.186,00 $29.297,00 $14.156,00 $88.639,00 49%Uk.med.usluge i treningTotal - Health Services & Training 9 25.763 $86.617,29 $29.532,13 $18.458,94 $134.608,35 36%

BolnicaHospital

Cetinje IRD 1 1.000 $52.994,37 $1.800,00 $45.000,00 $99.794,37 47%Kotor IRD 2 4.960 $8.969,43 $2.058,19 $8.355,85 $19.383,47 54%Pluzine CHF 1 5.233 $37.432,47 $2.069,63 $27.563,68 $67.065,78 44%Podgorica IRD 1 200 $2.432,03 $0,00 $5.129,14 $7.561,17 68%Uk. bolnicaTotal - Hospital 5 11.393 $101.828,30 $5.927,82 $86.048,67 $193.804,79 47%

Vrtić Kindergarten

Bar IRD 6 799 $18.960,79 $5.466,45 $2.023,52 $26.450,76 28%Berane CHF 1 807 $24.756,38 $14.713,46 $12.886,46 $52.356,30 53%Budva IRD 3 1.246 $1.518,83 $488,00 $858,06 $2.864,89 47%Kolasin CHF 2 1.096 $63.192,46 $8.800,11 $7.719,22 $79.711,79 21%Kotor IRD 2 210 $41.017,70 $19.143,42 $0,00 $60.161,12 32%Niksic CHF 1 110 $34.340,01 $6.956,96 $1.712,51 $43.009,48 20%Podgorica IRD 1 100 $51.818,41 $3.104,14 $113.000,00 $167.922,55 69%Tivat IRD 3 355 $38.516,77 $14.450,03 $183,52 $53.150,32 28%Ulcinj IRD 2 420 $14.280,79 $6.705,44 $1.811,40 $22.797,63 37%Uk.vrtić Total - Kindergarten 21 5.143 $288.402,13 $79.828,01 $140.194,69 $508.424,83 43%

Ostalo Other

All 13 Municipalities CHF 2 41 $12.246,31 $0,00 $0,00 $12.246,31 0%Andrijevica CHF 4 1.361 $1.572,47 $2.346,61 $0,00 $3.919,08 60%Berane CHF 12 15.117 $10.653,06 $14.560,77 $0,00 $25.213,83 58%Bijelo Polje CHF 8 12.596 $6.198,51 $28.658,71 $654,38 $35.511,60 83%Budva IRD 1 120 $29.106,86 $12.014,00 $0,00 $41.120,86 29%Cetinje IRD 2 1.982 $8.076,51 $673,00 $856,66 $9.606,17 16%Danilovgrad CHF 1 260 $1.212,92 $1.362,30 $852,20 $3.427,42 65%Herceg Novi IRD 1 141 $10.869,51 $0,00 $4.755,64 $15.625,15 30%Kolasin CHF 5 1.567 $50.895,51 $1.742,95 $359,76 $52.998,22 4%Mojkovac CHF 8 1.895 $10.033,43 $5.283,29 $7.801,34 $23.118,06 57%Niksic CHF 9 13.908 $12.108,35 $4.296,52 $10.334,86 $26.739,73 55%

65

Plav CHF 4 5.084 $2.422,67 $2.977,14 $122,09 $5.521,90 56%Pljevlja CHF 6 2.315 $7.672,33 $8.789,25 $6.351,40 $22.812,98 66%Pluzine CHF 1 2.379 $1.368,39 $486,97 $0,00 $1.855,36 26%Podgorica IRD 12 11.696 $132.397,62 $65.583,94 $2.862,23 $200.843,79 34%Rozaje CHF 6 21.360 $2.305,19 $6.452,74 $478,39 $9.236,32 75%Savnik CHF 3 4.823 $2.548,07 $3.285,23 $0,00 $5.833,30 56%Tivat IRD 1 13.991 $24.369,51 $3.385,09 $10.869,24 $38.623,84 37%Ulcinj IRD 3 5.527 $71.838,68 $49.062,83 $13.948,17 $134.849,68 47%Zabljak CHF 1 20 $732,51 $1.871,75 $546,95 $3.151,21 77%Uk. Ostalo Total - Other 90 116.183 $398.628,40 $212.833,10 $60.793,31 $672.254,81 41%

Parkovi Parks

Herceg Novi IRD 1 1.000 $586,65 $903,23 $0,00 $1.489,88 61%Niksic CHF 1 42.067 $137.356,88 $2.434,85 $174.964,23 $314.755,96 56%Uk.parkovi Total - Parks 2 43.067 $137.943,53 $3.338,08 $174.964,23 $316.245,84 56%

Igralište Playgrounds

Bar IRD 1 4.000 $4.708,54 $413,50 $4.935,63 $10.057,67 53%Berane CHF 1 226 $1.135,78 $1.037,12 $333,15 $2.506,05 55%Budva IRD 2 3.064 $8.518,23 $1.017,94 $5.550,89 $15.087,06 44%Cetinje IRD 1 120 $5.917,27 $0,00 $1.690,04 $7.607,31 22%Herceg Novi IRD 7 8.230 $35.016,12 $14.774,13 $1.173,72 $50.963,97 31%Kotor IRD 1 270 $8.717,09 $2.290,10 $0,00 $11.007,19 21%Niksic CHF 1 1.125 $23.746,48 $9.835,91 $12.160,69 $45.743,09 48%Podgorica IRD 11 8.610 $126.102,92 $7.397,66 $22.131,36 $155.631,94 19%Tivat IRD 2 659 $11.754,56 $2.645,56 $1.020,73 $15.420,85 24%Ulcinj IRD 1 124 $5.763,94 $1.846,05 $0,00 $7.609,99 24%Uk.igrališteTotal - Playgrounds 28 26.428 $231.380,93 $41.257,97 $48.996,21 $321.635,12 28%

Osnovna školaPrimary School

Bar IRD 14 8.259 $176.586,54 $41.793,37 $33.163,04 $251.542,95 30%Berane CHF 5 1.182 $88.611,36 $13.177,87 $30.643,87 $132.433,10 33%Bijelo Polje CHF 5 1.118 $111.865,48 $6.046,71 $28.485,04 $146.397,23 24%Budva IRD 4 4.336 $74.851,30 $18.438,84 $46.250,00 $139.540,14 46%Cetinje IRD 7 2.081 $66.070,05 $11.633,00 $7.531,12 $85.234,17 22%

66

Danilovgrad CHF 3 185 $33.223,43 $9.650,12 $3.188,61 $46.062,15 28%Herceg Novi IRD 6 1.486 $8.702,06 $6.028,52 $193,22 $14.923,80 42%Kolasin CHF 4 491 $58.165,37 $7.294,20 $32.316,13 $97.775,71 41%Kotor IRD 10 4.427 $138.989,55 $17.312,23 $124.526,63 $280.828,41 51%Mojkovac CHF 3 943 $126.914,25 $7.548,92 $72.889,59 $207.352,76 39%Niksic CHF 9 15.702 $383.457,56 $47.280,23 $409.449,61 $840.187,40 54%Plav CHF 2 951 $86.215,11 $17.174,79 $48.351,29 $151.741,19 43%Pljevlja CHF 2 2.161 $51.982,43 $7.507,34 $23.784,31 $83.274,08 38%Podgorica IRD 36 25.546 $321.042,83 $40.349,89 $162.144,54 $523.537,26 39%Rozaje CHF 4 562 $122.290,01 $36.789,76 $37.773,24 $196.853,01 38%Tivat IRD 4 2.149 $16.840,64 $9.879,16 $1.581,70 $28.301,50 40%Ulcinj IRD 8 1.650 $48.604,51 $31.217,51 $2.071,45 $81.893,47 41%Zabljak CHF 3 3.113 $125.077,52 $6.404,74 $42.055,14 $173.537,40 28%Uk. Osn. školaTotal - Primary School 129 76.342 $2.039.489,99 $335.527,21 $1.106.398,52 $3.481.415,72 41%

Radio Radio

Andrijevica CHF 1 6.465 $59.842,62 $806,79 $24.082,53 $84.731,95 29%Herceg Novi IRD 1 35.000 $20.308,54 $0,00 $5.175,97 $25.484,51 20%Kotor IRD 1 23.481 $2.282,77 $1.865,49 $0,00 $4.148,26 45%Uk. Radio Total - Radio 3 64.946 $82.433,93 $2.672,28 $29.258,50 $114.364,72 28%

Putevi-asfaltirani Roads-Paved

Bar IRD 1 200 $65.588,16 $2.161,55 $39.800,20 $107.549,91 39%Berane CHF 1 14.120 $166.701,62 $0,00 $101.936,51 $268.638,13 38%Bijelo Polje CHF 2 5.807 $169.938,21 $20.029,37 $185.679,35 $375.646,93 55%Budva IRD 2 327 $64.390,37 $17.898,72 $5.886,64 $88.175,73 27%Cetinje IRD 3 690 $151.134,55 $83.028,90 $13.689,87 $247.853,32 39%Herceg Novi IRD 3 1.480 $92.762,17 $7.335,94 $38.571,79 $138.669,90 33%Mojkovac CHF 1 10.276 $73.336,59 $1.826,14 $87.233,69 $162.396,42 55%Niksic CHF 2 3.893 $117.397,53 $33.502,84 $11.356,82 $162.257,19 28%Pljevlja CHF 3 4.874 $232.061,48 $20.053,33 $191.141,40 $443.256,21 48%Podgorica IRD 3 2.666 $142.613,87 $21.109,00 $119.749,41 $283.472,28 50%Rozaje CHF 1 26.310 $100.370,77 $1.005,90 $282.506,47 $383.883,14 74%Savnik CHF 1 250 $45.692,18 $11.292,46 $0,00 $56.984,64 20%

67

Ulcinj IRD 8 4.105 $356.090,56 $190.065,55 $17.093,86 $563.249,97 37%Uk.asfaltirani puteviTotal - Roads-Paved 31 74.998 $1.778.078,06 $409.309,69 $1.094.646,02 $3.282.033,78 46%

Putevi neasfaltirani Roads-Unpaved

Plav CHF 1 1.788 $59.959,13 $6.605,15 $24.920,30 $91.484,59 34%Rozaje CHF 1 835 $141.446,74 $32.732,76 $119.509,29 $293.688,79 52%Uk.neasfalt.puteviTotal - Roads-Unpaved 2 2.623 $201.405,87 $39.337,91 $144.429,59 $385.173,38 48%

Srednja škola Secondary School

Bar IRD 1 100 $427,83 $223,60 $0,00 $651,43 34%Cetinje IRD 1 800 $35.083,40 $22.281,00 $0,00 $57.364,40 39%Herceg Novi IRD 1 1.458 $1.219,51 $1.325,48 $483,05 $3.028,04 60%Kolasin CHF 1 1.438 $61.606,68 $2.191,37 $19.676,97 $83.475,02 26%Kotor IRD 1 350 $31.030,07 $0,00 $15.156,61 $46.186,68 33%Mojkovac CHF 1 1.079 $59.585,75 $2.428,40 $99.990,32 $162.004,47 63%Pluzine CHF 1 500 $16.452,08 $2.390,95 $2.310,46 $21.153,49 22%Podgorica IRD 1 585 $2.073,17 $0,00 $2.498,91 $4.572,08 55%Ulcinj IRD 2 2.900 $61.639,32 $6.121,71 $22.160,70 $89.921,73 31%Zabljak CHF 1 2.873 $61.127,97 $5.231,09 $21.465,02 $87.824,08 30%Uk. Srednja škola Total - Secondary School 11 12.083 $330.245,78 $42.193,60 $183.742,04 $556.181,42 41%

Prikupljanje čvrstog otpadaSolid Waste Collection

Andrijevica CHF 1 6.261 $57.412,23 $19.465,25 $0,00 $76.877,48 25%Bijelo Polje CHF 1 12.945 $60.871,35 $3.043,57 $111.951,14 $175.866,06 65%Budva IRD 1 7 $5.400,00 $2.856,00 $0,00 $8.256,00 35%Danilovgrad CHF 1 3.950 $113.758,26 $7.950,83 $50.693,07 $172.402,16 34%Kolasin CHF 1 4.768 $32.256,70 $567,27 $13.814,77 $46.638,74 31%Kotor IRD 1 6.000 $28.469,00 $14.349,00 $0,00 $42.818,00 34%Mojkovac CHF 1 2.500 $7.755,05 $3.850,08 $0,00 $11.605,14 33%Niksic CHF 1 2.500 $10.499,31 $9.852,68 $0,00 $20.351,99 48%Pljevlja CHF 2 15.699 $112.115,93 $3.121,05 $103.329,90 $218.566,88 49%Podgorica IRD 2 4.090 $50.744,13 $0,00 $15.587,00 $66.331,13 23%Savnik CHF 1 4.500 $96.286,25 $1.668,45 $46.107,06 $144.061,76 33%Uk.prikup. čvrstog otp.Total - Solid Waste Collection 13 63.220 $575.568,20 $66.724,19 $341.482,94 $983.775,34 41%

Deponovanje čvrstog otpada

68

Solid Waste DisposalPodgorica IRD 1 1.304 $1.501,22 $0,00 $2.347,33 $3.848,55 61%Uk.dep.čvrstog otpadaTotal - Solid Waste Disposal 1 1.304 $1.501,22 $0,00 $2.347,33 $3.848,55 61%

Oprema za specijalno obrazovanjeSpecial Education Facility

Kotor IRD 1 357 $5.240,18 $5.788,80 $0,00 $11.028,98 52%Uk.oprema za spec.obr.Total - Special Education Facility 1 357 $5.240,18 $5.788,80 $0,00 $11.028,98 52%

Sportska oprema Sports Facilities

Bar IRD 2 1.200 $5.443,62 $682,31 $235,65 $6.361,58 14%Budva IRD 1 150 $3.681,88 $1.227,29 $2.008,59 $6.917,76 47%Cetinje IRD 1 54 $617,51 $0,00 $270,40 $887,91 30%Kotor IRD 4 1.900 $103.741,60 $36.966,55 $5.389,20 $146.097,35 29%Niksic CHF 1 2.400 $51.803,28 $3.043,57 $24.657,46 $79.504,31 35%Plav CHF 3 23.983 $148.441,03 $26.524,25 $58.952,00 $233.917,28 37%Podgorica IRD 3 435 $3.930,13 $362,37 $1.101,44 $5.393,94 27%Tivat IRD 1 60 $445,65 $422,58 $0,00 $868,23 49%Ulcinj IRD 3 345 $4.260,43 $10.062,09 $0,00 $14.322,52 70%Zabljak CHF 1 500 $43.014,89 $1.882,08 $31.754,36 $76.651,33 44%Uk.sportska oprema Total - Sports Facilities 20 31.027 $365.380,03 $81.173,09 $124.369,10 $570.922,21 36%

Televizija Television

Niksic CHF 1 39.107 $51.855,43 $4.849,63 $12.964,86 $69.669,91 26%Savnik CHF 1 1.721 $41.806,50 $3.652,28 $14.927,36 $60.386,14 31%Ulcinj IRD 1 10.000 $5.522,68 $13.671,70 $0,00 $19.194,38 71%Uk. Televizija Total - Television 3 50.828 $99.184,61 $22.173,61 $27.892,22 $149.250,43 34%

Pozorišta, muzeji, bibliotekeTheatres, Museums, Libraries

Cetinje IRD 1 20.000 $63.304,98 $0,00 $67.800,00 $131.104,98 52%Herceg Novi IRD 1 460 $44.250,13 $12.170,00 $0,00 $56.420,13 22%Kotor IRD 1 1.450 $3.420,73 $1.939,02 $1.481,70 $6.841,45 50%Podgorica IRD 1 800 $6.097,56 $164,72 $7.958,71 $14.220,99 57%Ulcinj IRD 1 5.000 $483,44 $435,46 $0,00 $918,90 47%

69

Uk.poz.muz.i bibliotekeTotal - Theatres, Museums, Libraries 5 27.710 $117.556,84 $14.709,20 $77.240,41 $209.506,45 44%

Turizam Tourism

Andrijevica CHF 1 8.698 $134.712,80 $1.361,94 $126.633,46 $262.708,20 49%Bar IRD 1 1.130 $22.235,11 $0,00 $6.704,00 $28.939,11 23%Budva IRD 3 14.260 $76.562,37 $14.551,00 $14.017,00 $105.130,37 27%Herceg Novi IRD 2 2.260 $34.632,37 $0,00 $11.887,00 $46.519,37 26%Kotor IRD 3 6.310 $86.970,32 $0,00 $29.181,00 $116.151,32 25%Mojkovac CHF 1 3.729 $14.760,65 $0,00 $53.483,86 $68.244,51 78%Pluzine CHF 1 1.080 $18.161,58 $1.217,43 $8.193,27 $27.572,28 34%Ulcinj IRD 2 9.530 $66.354,18 $66.565,00 $5.183,00 $138.102,18 52%Ukupno turizam Total - Tourism 14 46.997 $454.389,38 $83.695,37 $255.282,59 $793.367,34 43%

Bezbjednost o saobraćaju Traffic Safety

Andrijevica CHF 2 11.958 $106.577,07 $3.336,90 $92.259,78 $202.173,75 47%Bar IRD 1 4.000 $50.773,33 $7.520,00 $0,00 $58.293,33 13%Berane CHF 1 11.208 $60.792,22 $8.326,10 $12.198,62 $81.316,94 25%Bijelo Polje CHF 1 21.940 $146.030,98 $2.854,68 $215.282,30 $364.167,96 60%Herceg Novi IRD 8 12.670 $357.244,35 $68.909,46 $73.947,17 $500.100,98 29%Kolasin CHF 3 12.413 $227.883,31 $6.205,62 $176.219,69 $410.308,62 44%Kotor IRD 2 1.148 $52.962,01 $14.750,85 $0,00 $67.712,86 22%Niksic CHF 3 8.676 $90.129,78 $35.845,90 $15.768,11 $141.743,80 36%Pljevlja CHF 4 14.732 $167.133,48 $5.886,83 $136.859,46 $309.879,77 46%Pluzine CHF 1 5.500 $119.984,91 $556,15 $41.089,12 $161.630,18 26%Podgorica IRD 2 10.400 $65.382,34 $8.621,00 $21.664,31 $95.667,65 32%Rozaje CHF 2 9.745 $146.156,22 $10.426,70 $69.282,48 $225.865,40 35%Tivat IRD 1 900 $19.466,31 $0,00 $5.144,00 $24.610,31 21%Zabljak CHF 1 6.773 $94.308,58 $889,84 $121.469,80 $216.668,22 56%Uk.bezb.u saobraćajuTotal - Traffic Safety 32 132.063 $1.704.824,90 $174.130,04 $981.184,84 $2.860.139,78 40%

Stručno obrazovanjeVocational Education

Berane CHF 1 1.042 $34.274,52 $0,00 $13.931,56 $48.206,08 29%Kotor IRD 1 320 $57.012,00 $21.587,00 $21.950,00 $100.549,00 43%Niksic CHF 2 1.770 $131.629,63 $2.350,07 $43.758,99 $177.738,69 26%

70

Pljevlja CHF 1 473 $28.413,70 $556,15 $10.656,95 $39.626,80 28%Uk.stručno obrazovanjeTotal - Vocational Education 5 3.605 $251.329,85 $24.493,22 $90.297,50 $366.120,57 31%

rikupljanje otpadnih vodaWastewater Collection

Berane CHF 1 450 $62.091,92 $30.399,16 $11.501,18 $103.992,26 40%Kotor IRD 1 6.500 $3.816,21 $0,00 $18.843,59 $22.659,80 83%Podgorica IRD 6 4.798 $243.982,48 $45.128,15 $206.433,66 $495.544,29 51%Uk.prikup.otp.vodaTotal - Wastewater Collection 8 11.748 $309.890,61 $75.527,31 $236.778,43 $622.196,35 50%

System otpadnih vodaWastewater System

Pljevlja CHF 1 22.169 $117.481,13 $2.224,60 $85.945,33 $205.651,06 43%Uk.sistem otp.vodaTotal - Wastewater System 1 22.169 $117.481,13 $2.224,60 $85.945,33 $205.651,06 43%

Vodosnabdijevanje Water Distribution

Bar IRD 3 4.750 $94.801,41 $28.544,20 $56.932,50 $180.278,11 47%Berane CHF 2 2.374 $79.688,80 $54.540,94 $1.995,89 $136.225,62 42%Bijelo Polje CHF 1 3.500 $31.235,13 $8.872,17 $1.181,22 $41.288,52 24%Podgorica IRD 5 4.207 $159.966,98 $73.551,00 $56.700,00 $290.217,98 45%Ulcinj IRD 2 568 $102.296,99 $76.962,12 $4.440,78 $183.699,89 44%Uk.vodosnabdijevanjeTotal - Water Distribution 13 15.399 $467.989,31 $242.470,43 $121.250,39 $831.710,12 44%

Napajanje vodom Water Supply

Bar IRD 1 23.000 $480.000,00 $0,00 $375.000,00 $855.000,00 44%Berane CHF 2 4.298 $137.368,40 $54.876,94 $116.582,42 $308.827,76 56%Bijelo Polje CHF 1 620 $60.494,12 $182.220,04 $90.884,04 $333.598,20 82%Cetinje IRD 1 18.000 $212.000,00 $0,00 $70.000,00 $282.000,00 25%Danilovgrad CHF 2 1.493 $112.389,61 $33.434,63 $33.534,73 $179.358,96 37%Herceg Novi IRD 1 33.600 $240.000,00 $0,00 $80.000,00 $320.000,00 25%Plav CHF 1 7.611 $123.482,49 $11.345,13 $138.434,63 $273.262,24 55%Pljevlja CHF 1 650 $63.353,38 $1.112,30 $26.238,60 $90.704,28 30%Pluzine CHF 1 372 $57.119,68 $1.990,03 $17.063,92 $76.173,63 25%Rozaje CHF 3 13.354 $105.444,26 $130.795,07 $103.980,46 $340.219,78 69%Tivat IRD 1 10.300 $262.500,00 $0,00 $396.250,00 $658.750,00 60%Uk. Napajanje vodomTotal - Water Supply 15 113.298 $1.854.151,94 $415.774,13 $1.447.968,80 $3.717.894,87 50%

71

Sistem vodovodaWater System

Bar IRD 3 975 $135.494,19 $68.718,00 $46.000,00 $250.212,19 46%Berane CHF 3 2.028 $70.789,42 $61.085,16 $1.445,99 $133.320,57 47%Bijelo Polje CHF 1 432 $62.600,10 $52.176,00 $49.085,62 $163.861,72 62%Cetinje IRD 2 6.920 $47.108,07 $11.830,00 $0,00 $58.938,07 20%Kotor IRD 1 150 $37.291,70 $1.678,52 $15.564,10 $54.534,32 32%Niksic CHF 1 720 $133.458,70 $28.864,19 $19.687,71 $182.010,60 27%Pljevlja CHF 2 2.400 $58.218,01 $1.516,64 $28.403,55 $88.138,20 34%Podgorica IRD 5 11.860 $198.511,23 $44.726,17 $85.113,89 $328.351,29 40%Uk.system vodovodaTotal - Water System 18 25.485 $743.471,42 $270.594,68 $245.300,86 $1.259.366,96 41%

Prečišćavanje vode Water Treatment

Pljevlja CHF 1 22.329 $146.037,54 $2.288,37 $104.524,26 $252.850,18 42%Uk.prečišćavanje vodeTotal - Water Treatment 1 22.329 $146.037,54 $2.288,37 $104.524,26 $252.850,18 42% Ukupan zbirGrand Total 838 1.546.667 $18.022.697,31 $4.195.805,20 $9.764.138,12 $31.982.640,64 44%

72

Evropska Agencija za rekonstrukcijuEvropska Agencija za rekonstrukciju

Dio projekata za 2005. godinu:Dio projekata za 2005. godinu:

Ulaganja u infrastrukturu:Ulaganja u infrastrukturu:

PuteviPutevi:: 9.9. Saniranje infrastrukture puta prema studiji REBISA (oko €2.2M). U preliminarnimSaniranje infrastrukture puta prema studiji REBISA (oko €2.2M). U preliminarnim

razgovorima sa Ministarstvom ukazano je na prioritet puta od Herceg Novog do Bara.razgovorima sa Ministarstvom ukazano je na prioritet puta od Herceg Novog do Bara.

10.10. Moguc projekat sanacije novog poslovnog objekta za potrebe ministarstva saobracajaMoguc projekat sanacije novog poslovnog objekta za potrebe ministarstva saobracaja (oko €0.5 miliona)(oko €0.5 miliona)

11.11. Zivotna sredinaZivotna sredina::12.12. Gradnja kanalizacije i postrojenja za preciscavanje otpadnih voda (oko €0.8M). OvdjeGradnja kanalizacije i postrojenja za preciscavanje otpadnih voda (oko €0.8M). Ovdje

se podrazumijeva i vodjenje kampanje za ciscenje mjesta koja prestavljaju 'crnese podrazumijeva i vodjenje kampanje za ciscenje mjesta koja prestavljaju 'crne tacke' u nasoj zivotnoj sredini.tacke' u nasoj zivotnoj sredini.

13.13. Pravda & Unutrasnji posloviPravda & Unutrasnji poslovi:: 14.14. Saniranje i opremanje KP Doma i njihove sale za obuku zatvorenika(priblizno €Saniranje i opremanje KP Doma i njihove sale za obuku zatvorenika(priblizno €

1.8M).1.8M).

15.15. Tehnicka pomoc vezana sa razvoj infrastruktureTehnicka pomoc vezana sa razvoj infrastrukture

16.16. --Pomoc Ministarstvu saobracaja (priblizno €0.7M- moguca );Pomoc Ministarstvu saobracaja (priblizno €0.7M- moguca );17.17. razvoj startegije za izgradnju puteva; uspostavljanje Direktorata za puteve; podrskarazvoj startegije za izgradnju puteva; uspostavljanje Direktorata za puteve; podrska

Agenciji za implementaciju projekata.Agenciji za implementaciju projekata.

18.18. Pomoc ZeljezniciPomoc Zeljeznici (priblizno €0.6M(priblizno €0.6M ); razvoj startegija za biznis i marketing; podrska); razvoj startegija za biznis i marketing; podrska Agenciji za implementaciju projekataAgenciji za implementaciju projekata..

19.19. Pomoc Ministarstvu zivotne sredine ( pribliznono € 1.2M); institucionalna reformaPomoc Ministarstvu zivotne sredine ( pribliznono € 1.2M); institucionalna reforma izmedju ostalog uspostavljanje Agencije za zivotnu zastitu i (PIU); uskladjivanjeizmedju ostalog uspostavljanje Agencije za zivotnu zastitu i (PIU); uskladjivanje pravnih okvira i kreiranje podzakonskih akata.pravnih okvira i kreiranje podzakonskih akata.

20.20. Dio projekata za 2004. godinu:Dio projekata za 2004. godinu:

21.21. Infrastrukturna ulaganja :Infrastrukturna ulaganja :

22.22. Ulaganja u opstine:Ulaganja u opstine:23.23. Vatrogasna zgrada - (II)druga faza (priblizno € 1.2 M od kojih je Evropska agencijaVatrogasna zgrada - (II)druga faza (priblizno € 1.2 M od kojih je Evropska agencija

za rekonstrukciju ulozila €0.6M )za rekonstrukciju ulozila €0.6M )24.24. Ulicno osvjetljenje, Ulcinj (priblizno €200.000)Ulicno osvjetljenje, Ulcinj (priblizno €200.000)25.25. Infrastruktura Zabljaka (priblizno €700.000) zgrada vrtica + pijaca + drugoInfrastruktura Zabljaka (priblizno €700.000) zgrada vrtica + pijaca + drugo

26.26. Gradnja granicnih prelaza Gradnja granicnih prelaza 27.27. Objekti na Debelom Brijegu & Scepan Polju (priblizno €3.000.000)Objekti na Debelom Brijegu & Scepan Polju (priblizno €3.000.000)

28.28. Drumski saobracajDrumski saobracaj::29.29. Bakovica galerija (priblizno € 900.000) na putu kolasin-MojkovacBakovica galerija (priblizno € 900.000) na putu kolasin-Mojkovac

VET/HR razvojVET/HR razvoj- Izgradnja objekata za smjestaj Agencija za ljudske resurse i Centra za obuku sudija- Izgradnja objekata za smjestaj Agencija za ljudske resurse i Centra za obuku sudija (priblizno € 1.700.000)(priblizno € 1.700.000)- Sanacija Srednjih strucnih (gradjevinska i hemijska) skola u Podgorici (priblizno € 700.000)- Sanacija Srednjih strucnih (gradjevinska i hemijska) skola u Podgorici (priblizno € 700.000)

- Sanacija Srednje strucne skole u Baru (priblizno € 200.000)- Sanacija Srednje strucne skole u Baru (priblizno € 200.000)

Tehnicka pomoc vezana za razvoj infrastruktureTehnicka pomoc vezana za razvoj infrastrukture

- - Pomoc Ministarstvu saobracaja (priblizno € 500.000), podrska PIUPomoc Ministarstvu saobracaja (priblizno € 500.000), podrska PIU- Pomoc Zeljeznici Crne Gore (priblizno € 500.000), podrska Agenciji za implementaciju- Pomoc Zeljeznici Crne Gore (priblizno € 500.000), podrska Agenciji za implementaciju projekataprojekata- Izgradnja granicnih prelaza (priblizno € 400.000), provizija timu za nadzor izgradnje za DB- Izgradnja granicnih prelaza (priblizno € 400.000), provizija timu za nadzor izgradnje za DB & SB.& SB.- Aerodrumi (priblizno € 500.000), provizija timu za nadzor izgradnje za sanaciju aerodruma- Aerodrumi (priblizno € 500.000), provizija timu za nadzor izgradnje za sanaciju aerodruma koju finansira EIBkoju finansira EIB- Podrska lokalnoj Vladi (priblizno € 500.000), podrska Agenciji za implementaciju projekata- Podrska lokalnoj Vladi (priblizno € 500.000), podrska Agenciji za implementaciju projekata u cilju razvoja opstinske infrastrukture finansirana od strane Medjunarodnih finansijskihu cilju razvoja opstinske infrastrukture finansirana od strane Medjunarodnih finansijskih institucija.institucija.

Ekonomski razvojEkonomski razvoj

1.1. Privatizacija «Velimir Jakic”, Gornji Ibar i Pljevlja, RozajePrivatizacija «Velimir Jakic”, Gornji Ibar i Pljevlja, Rozaje2.2. Podrska procesu privatizacije Rudnika i Tvornice PljevljaPodrska procesu privatizacije Rudnika i Tvornice Pljevlja3.3. Razvoj strategije za ucesce privatnog sektora u energetskom sektoruRazvoj strategije za ucesce privatnog sektora u energetskom sektoru4.4. Podrska razvoju i implementaciji projekata za potrosnju elektricne energijePodrska razvoju i implementaciji projekata za potrosnju elektricne energije5.5. TAM/BAS projekti za razvoj preduzeca iz privatnog sektoraTAM/BAS projekti za razvoj preduzeca iz privatnog sektora6.6. Promocija razvoja turizma kroz privlacenje stranih investicijaPromocija razvoja turizma kroz privlacenje stranih investicija