web viewnə sən, nə mən! biz ər oğlu ərləriz, gücdə, saldırışda həp bərabəriz....
TRANSCRIPT
SƏYAVUŞ
Faciə - 5 pərdə Yazılmışdır: 1932 İlk nəşri: 1934 İlk səhnə quruluşu: 1934
Şərqin böyük dahilərindən Firdovsinin min illiyinə ithaf
ƏŞXAS
Keykavus — Kəyan tacdarı, bir qədər ixtiyar. Südabə — Suriya kralının qızı, Keykavus hərəmi. Rübabə — Südabənin süd anası, ağ saçlı. Səyavuş — Keykavus oğlu, əvvəlki hərəmindən, çox gənc. Rüstəm — məşhur pəhləvan, Zal oğlu. Vəzir Münəccim Münəccimbaşı Tus Bəhram Yavərlər Əfrasiyab — Türk xaqanı, ortayaşlı. Gərşivəz — onun qardaşı. Firəngiz — Əfrasiyab qızı. Piran — Divanbəyi, ixtiyar. Tosun — Gərşivəzin yavəri.
Çin elçisi, rəqqasə, Kosa lələ, pişxidmət, cariyələr, cəngavərlər, köylülər və sairə... Vali, müşavir, Altay, Yalçın, təzə gəlin... nədimələr, saray qızları, yavərlər, əsgərlər və üsyançılar...
BAŞLANĞIC
Zabilistanda təlim meydanı. Səhər erkən... Coşğun musiqi. Sadə qiyafəli, qumral saçlı Səyavuş bir köy dəliqanlısilə qılınc təlimi yaparaq vuruşur. Bir yanda Zal oğlu Rüstəmlə başqa cəngavərlər, bir yanda səmimi çöhrəli, ağsaçlı bir qadınla köylü qızlar da dəliqanlılara tamaşa edirlər. Səyavuş arxadaşına üstün gəlir.
Ümumi alqış...
Rüstəm
Afərin, Səyavuş!
Köylülər
Yaşa, min yaşa!
Səyavuş
Ər gərək ər meydanında çarpışa.
Rüstəm
Kim istərsə, gəlsin!
İkinci dəliqanlı
Mənimdir sıra.
Səyavuş
Sən də gəl, ər istər mənə saldıra.
Qılınclar parlar, vuruşurlar. Səyavuş üstün gəlir. Alqış...
Köylülər
Yaşa!
Səyavuş
Kim gəlirsə gəlsin, çəkinməm.
Rüstəm
Yalnız eşdir ona Zal oğlu Rüstəm.
Səyavuş
Mən səndən öyrəndim qəhrəmanlığı. Yenilsəm də yoxdur peşimanlığı.
Rüstəm
Durmayın, çalın da gurlasın davul.
Səyavuş
Aydın olsun kimdir qəhrəman oğul.
(Çarpışırlar, heç biri yenilməz.)
Rüstəm
Nə sən, nə mən! Biz ər oğlu ərləriz, Gücdə, saldırışda həp bərabəriz.
Ətrafdan əsgəri musiqi eşidilir. Rüstəm əlini alnına qoyub baxar.
Bəhram
Kimdir onlar? İştə önlərində Tus!
Rüstəm
Bəlli, göndərmişdir onu Keykavus.
Tus bir bölük cəngavərlə gəlir, təmənna edir.
Hamı
Salam Zal oğluna Kəyan şahından.
Tus
Salam Səyavuşa!.. Al, iştə fərman!
(Bir məktub verir).
Bu gündən ətmalı köy mühitini, Möhtəşəm saraylar bəkləyir səni!
Səyavuş
(məktubu gözdən keçirir, Rüstəmə)
Azadə dirliyə alışdım artıq. Ağır gəlməzmi ya mənə ayrılıq?
Rüstəm
Madam ki, əmr etmiş bizə şah baban, Çıxmalıyıq yola günəş doğmadan.
Səyavuş
(ağsaçlı, köylü qadına yaxlaşır, əlini öpür)
Sağlıqda, ey böyük, möhtərəm ana! Sən anadan daha yaxınsan mana!
Qadın
(onun alnından öpərək)
Quzum! Er-gec parlar adın cahanda, Diz çökərlər sənə qarşı hər yanda, Zalimlə məzlumu, saqın, bir tutma, Yediyin ətməyi, duzu unutma! Hər ölkəyə varsan, bizi anarsan, Nasırlı əllərə acır, yanarsan.
(Dərindən ah çəkərək.)
Şən saraylar məğrur etməsin səni, Düşün daim yoxsulların dərdini. Uyma evlər yıxan kinli şahlara, Acı köküsləri yaxan ahlara! (səsini yüksəldərək) Biz səni bəslədik, çalış, adil ol! Haydı, yavrum, şanlı yol, uğurlu yol!
Coşğun musiqi... Uzaqlaşırlar.
Rüstəm
Şanlı yol, uğurlu yol!
Köylülər
Şanlı yol, uğurlu yol!
(Deyə onların izilə gedərlər.)
PƏRDƏ
BİRİNCİ PƏRDƏ
I SƏHNƏ
Keykavus sarayında son dərəcə parlaq bir salon... Bağçaya baxan əlvan camlı, ipək pərdəli böyük pəncərələr... Coşğun musiqi ətrafı çınladır. Gənc, əsmər, cazibəli, möhtəris baxışlı Südabə kölələr omuzuna yüklənmiş taxt-rəvan üzərində iki cariyə ilə bərabər gəlir. Açıq pəncərədən dışarıdakı ziyafəti seyr edər. Palabıyıq bir pişxidmət qapı önündə ayaqda durub baxır.
Birinci cariyə
(gənc... bağçanı göstərir)
Nə parlaq ziyafət, nə şanlı bayram! Keykavus sarayı rəqs edir tamam. İkinci cariyə
(daha gənc)
Nazlı məlikəmiz Südabə, əfsus, Hər sevincə qarşı kədərli, məyus.
Südabə
Nəşədən bayılsa bütün kainat, Sevda buludları gülərmi? Heyhat!
Birinci cariyə
İştə, qədəhlər doldu.
İkinci cariyə
Yenə meylər sonuldu.
Musiqi.
Südabə
Səyavuşun sağlığına içdilər. O həm gənc və gözəl, həm də cəngavər.
Birinci cariyə
Əvət, çeviklikdə bənzər qaplana.
İkinci cariyə
Qəhrəmandır, üstün gəlir aslana.
Südabə
Gücsüz tanrıdansa güclü qəhrəman Səcdəyə, hörmətə layiq hər zaman.
Birinci cariyə
Baxsana! Səyavuş gəliyor sana.
Südabə
Siz çəkilin!
(Pişxidməti göstərir).
O da getsin bir yana.
Hər üçü gedir. Qumral saçlı, başı açıq Səyavuş gəlir. Lirik musiqi.
Səyavuş
Südabə!
Südabə
Səyavuş!
Səyavuş
Şah babam məni Göndərdi ki, dəvət eyləyim səni.
Südabə
Söylə, maraqlımı saray həyatı?
Səyavuş
Maraqlı olsa da, köy xatıratı Könlümü daima cəzb edib durur.
Südabə
Səncə o yaşayış daha xoşmudur?
Səyavuş
Çocuqluqdan bəri alışdım köyə, Zal oğlu Rüstəmdən aldım tərbiyə. Dağlarda yaşadım, ceyran ovladım, Böylə şənliklərə mənus olmadım.
Südabə
(onun əllərini yaxalar)
Könül, sən söylədikcə, Anar əski çağları. Canlandı gözlərimdə Həp Suriya dağları.
Səyavuş
(getmək istər)
Babam səni bəkliyor.
Südabə
Bəkləsin, istəməm, dur! Orda bütün gözlər səni süzərkən, Qısqanmağa başlayıram mən həmən. Qəlbim çırpınıyor dodaqlarımda,
Gəl, öpəyim səni...
(Öpərək başını onun köksünə dayar).
Məni bağışla!
Səyavuş
Anam ölmüşsə də, bu gün sən mənə İkinci anasan, isindim sənə.
Südabə
Deyil ana, sən yalnız Mənə Südabə söylə! Unutma, bir yaşdayız, Eş kimiyiz səninlə.
(Bir daha öpmək istər).
Səyavuş
(geri çəkilir)
Burax!..
Südabə
Çəkinmə, ah, dur!
Səyavuş
Mən gedəyim.
(Gedir).
Südabə
Nə məğrur!
Pusquda duran pişxidmət son mənzərəni görür, çəkilir.
Rübabə
(gəlir, təlaş ilə)
Nədir gözlərində coşan fırtına?
Südabə
Dərdim böyük, sorma, Rübabə, sorma!
Rübabə
Sən Suriya kralının yavrusu, Yaraşmayır bu hal sənə doğrusu.
Südabə
Nə söyləyim, gəlməz dilə, Məni üzən fırtınalar. Gəncliyimi gülə-gülə Xırpalayan bir kabus var. Könlümdəki atəşləri Parlatamaz sönük yanğın. Çəlik qollar istərəm ki, Məni didsin, parçalasın.
Rübabə
Söylə, hər nə dərdin olsa aç mənə, Süd anası deyilmiyəm mən sənə?!
Südabə
Qoymadı Səyavuş artıq məndə can.
Rübabə
Keykavus duyarsa çıldırar, inan!
Südabə
Əgər bütün saray yanıb tutuşsa, Vaz keçəməm onun eşqindən əsla!
Musiqi
Rübabə
Çocuqluq yetişir, topla kəndini!
Südabə
Ah, bu sönük tale məhv edir məni. Könlümü zorlayır sevmədiklərim, Sevdiyimdən bilməm nələr bəklərim!?
(Salonu tərk etmək istər).
Keykavus
(qarşı gələrək)
Neçin Səyavuşu qırdın, gəlmədin?
Südabə
Rahatsız kimiyəm...
Keykavus
(onun gözlərini süzərək)
Nə olmuş, neçin O şən yıldızları öpər buludlar? Bilirsən ki, sənsiz nəşələr susar. Nerdə rəqqasələr? Gəlsin, oynasın! Nəşə dalğaları coşub qaynasın.
Pişxidmət digər salona işarə eylər, rəngarəng tüllərə bürünmüş rəqqasələr əllərində birər gül gəlir. Südabənin ayaqlarına ataraq oynarlar. Sonra bir qismi ona qarşı pərəstişkar bir ahəng ilə şərqi söyləyərək rəqsə davam edir. Sonra yenə sözsüz olaraq oynayır və bayğınca bir işvə ilə çəkilirlər. Bu sırada pişxidmət bir məktub gətirir, vəzirə verir.
Keykavus Nə yazmış? Vəzir
Türk ordusu, Keçmiş bizim hüdudu. Atılaraq iləri, Talamışlar köyləri.
Keykavus
(Sarsılaraq qalxıb oturur).
İranda Rüstəm kimi Pəhləvanlar dururkən, Nə cürətdir bilməm ki, Oh, bu azğınlıq nədən!?
Rüstəm
Xeyr, şahim, aldırma, Yersizdir bu iztirab. Rüstəm dursun, onlara Səyavuş verər cavab.
Tus
Səyavuş var olsun, bəla görməsin,
Sayğısız düşmənə aman verməsin.
Birinci cəngavər
Səyavuş bu yurdun fəxri, şanıdır.
İkinci cəngavər
Kəyanın sarsılmaz qəhrəmanıdır.
Səyavuş
Yurdumuzu çeynəyən Sayğısız hər kim olsa. İnan ki, çox sürmədən, Diz çökəcək qarşıda. Bizdə dəmir biləklər, Çəlik qollar az deyil. Saldırıcı hünərlər Mərd oğullar az deyil.
Keykavus
(qızğın bir tövr ilə qalxaraq)
Yox kimsədən qorxumuz, Hazır olsun ordumuz. Həp parlasın qılınclar, Görülsün kimdə güc var.
Münəccim
(gəlir, sola doğru yürür, pişxidmətə)
Gözlərin həp parıldar, Yoxsa bir xəbərmi var?
Pişxidmət
Var yeni bir sevişmə.
Münəccim
Nasıl, anlat, kim-kimə?
Pişxidmət
Südabəni gördüm mən Səyavuşu öpərkən.
Keykavus
Türk ordusu Keçmiş bizim hüdudu. Atılaraq iləri, Talamışlar köyləri.
Münəccim
Şahim! Burax təlaşı! Qulun — münəccimbaşı Yıldızları süzərkən
Keçən gecə duydum mən, Bu səfərdə ən parlaq Zəfər bizimdir ancaq.
Südabə
Təkbaşına Zal oğlu Üstün gələr onlara.
Keykavus
Ya Səyavuş?
Südabə
Xeyr, o, Getməsin bu qovğaya.
Keykavus
Neçin?
Südabə
Çünki əqrəba. Dönüklük etməzmi ya? Anasıdır turanlı...
Keykavus
(əlini köksünə vuraraq)
Babası da iranlı. Cahan xain çıxsa da, Çıxmaz Səyavuş əsla!
(Sağ tərəfdən çıxır).
Münəccim
(pişxidmətə)
Südabəni gördün sən Səyavuşu öpərkən? Gözdən qaçırma, diqqət!
(Bir kisəcik para atar).
Al iştə, sus!
(Gedir).
Pişxidmət
İtaət!
(altunları ovucunda oynadaraq, şən qəhqəhə ilə)
Altun, altun!.. O hər dərdin dərmanı, Altun pəncəsindən qurtulan hanı? Çalış cibin dolsun, cahan sənindir, Ad şahın olsa da, fərman sənindir.
(Kisəni öpərək.)
İştə Yəzdani-pak, iştə Əhrimən! Həp budur ağladan, budur güldürən!.. Bu göstərir divi mələkdən incə, Gündüz bunsuz olar qaranlıq gecə.
Birinci cariyə
(Təlaş ilə gəlir).
Ah, fəlakət!..
Pişxidmət
Nə var, nə olmuş sana?
Birinci cariyə
Şahın çılğınlığı varmışdır sona. Südabə getdi də, o fürsət buldu,
Həmən bizim odamıza soxuldu. Pəncəsində qaldı kiçik cariyə, Qızcığazı sürükləyir heçliyə.
Pişxidmət
(alayçı gülüşlə)
Yox, canım, şahımız öylə səfilmi?
(qolundan tutaraq)
Sarsaq! Bütün qızlar onun deyilmi?
Birinci cariyə
(geri çəkilir, kinli)
Yerə batsın tacı, gülməsin üzü!
(İç qapıya baxar)
İştə o! parlayır canavar gözü, Qurtar məni, aman, gəldi...
Pişxidmət (Yan pərdəni göstərir) Gir, saxlan!
(Gizlənir).
Kim vaz keçər sənin kimi maraldan?
Keykavus
(Sərxoş addımlarla ikinci cariyəni izləyərək gəlir).
Getmə, dur, qaçma, gəl!
(pişxidmətə)
Saqın, buraxma!
Pişxidmət
(qızın önünə keçib yaxalar)
Şaşırma!
Keykavus
Bax, böylə!
İkinci cariyə
(şaha qarşı diz çökərək)
Qüsura baxma! Bir çocuğam, hənuz yetişmədim mən... Keykavus
Könül həp zövq alır tazə qönçədən. Unutma ki, hər gün nazlı bir sona, Yavru bir göyərçin qismətdir mana.
(Qolları arasına alır).
İkinci cariyə
(əlində çırpınır)
İstəməm, istəməm, öldürün məni, Lakin toxunmayın!
Keykavus
Yaxşı, gəl, səni İncitməm, sevərək öpüb oxşaram.
İkinci cariyə
İstəməm...
Keykavus
Sözümdən çıxsan, doğraram.
(İçəriyə doğru sürüklər)
Pişxidmət
(soyuq gülüşlə)
Gözəl töhfə! Budur nəsibin ancaq! Qurtuluş yox sənə...
Birinci cariyə
(pərdə arxasından çıxır, Keykavusun getdiyi tərəfə)
Şərəfsiz, alçaq!
Pişxidmət
Ağzını yum, bu söz çəkilməz artıq, Şaha qarşı nədir bu sayğısızlıq!?
Birinci cariyə
Yetər, o həris bir canavar kibi Hər gün parçalayıb durur bir qəlbi. Beş gün əvvəl, ah! O qanlı hökmdar Mənimlə də etdi bu dürlü rəftar. İsmətimi aldı ayaq altına, Yalvardım, çıxmadı səsim bir yana.
Pişxidmət
Qurtuluş yolu yox deyildir sənə.
Birinci cariyə
Söylə, hankı yoldur o, göstər mənə!
Pişxidmət
(mənasız gülüşlə)
Şah keyfini sürdü, bu gündən sonra
(əli köksündə)
Onun kölgəsinə gəlmişdir sıra.
Birinci cariyə
Anlamadım...
Pişxidmət
Ondan artan yosmalar, Mənim yatağımda nəşəyə dalar. Fəqət çox sürmədən keçər fırtına, O qız varır şanlı bir komandana.
Birinci cariyə
(fəna halda sarsılır)
Yetər, sus, yetər, ah, duyğusuz kölgə! Mən istəməm ləkə üstündən ləkə.
(Getmək istər).
Pişxidmət
Getmə, dur!
Birinci cariyə
Toxunma, yetər, rəzalət! Göylərəmi uçdu haq və ədalət?
Bu sırada Səyavuş belində qılınc, başında yarımtac olaraq onları görüncə heyrətlə dinlər.
Pişxidmət
(qıza yaxlaşır)
Haq və ədalətmi?!.. O bir quş olsa, Şahın sarayında yapamaz yuva.
(alayçı qəhqəhə ilə)
Haq və ədalət!.. Nə gülünc əfsanə! Bu lafdan xoşlanır ancaq divanə. Çocuqluq yetişir, gəl bu axşam da, Vaxtını xoş keçir mənim odamda.
(Qızın qolundan tutaraq)
Unutma ki, sənin kimi yüzlərcə, İsmətlər pozulur burda hər gecə.
Birinci cariyə
Burax, demək sən də Keykavus kibi, Heçliyəmi gömdün vicdanı, qəlbi?
Pişxidmət
Söylənmə, gəl bəri!
Birinci cariyə
(geri çəkilir)
Yetər quduzluq.
Pişxidmət
(qucaqlar)
Sən bir oyuncaqsan, mən də bir çocuq.
Səyavuş
(sərt və kinli)
O bir quzu, sən bir quduz canavar.
(Hər biri şaşqın addımlarla bir tərəfə gedir).
Ah, nə qədər çirkin, vəhşi duyğular!.. Heç yalan deyilmiş anamın sözü, Başqa imiş sarayların iç üzü. O da bu çirkablar içində sönmüş, Gənc yaşında ömrü sərabə dönmüş. Sarmış da hər yanı bayquşlar səsi, İştə gülünc faciələr səhnəsi!
Südabə
(gəlir. Darğın baxışla ona yanaşır)
Səyavuş! Səyavuş! Küskünəm sana.
Səyavuş
Kəyan şahı nerdə? Sözüm var ona.
Südabə
Nə söz?
Səyavuş
Hərbə aid..
Südabə
Şaşırdınmı sən? Neçin qovğa sözü düşməz dilindən? Cəlladmısan, səndə könül yoxmudur?
Səyavuş
Məndəmi?
Südabə
Öylə ya...
Səyavuş
Neçin? Südabə
(əli köksündə)
Aman, dur! Səbr edəməm qovğa sözü gəlincə.
Səyavuş
Uca ruhlu ana, qəlbin nə incə!
Südabə
Bir yaşdayıq, insaf edib baxsana, Ana deyil, yalnız vurğunam sana.
(birdən-birə sarılır)
Səyavuş
(şaşqın bir halda geri çəkilir)
Sən xəstəsən...
Südabə
Söylə, təbibim hanı?
Səyavuş
Səndə vardır azğın bir əqrəb qanı, Ehtiras alovu yaxmasın səni.
Südabə Söndür o atəşi, sevindir məni! Yoxsa... o atəşdə özün yanarsan, Məhv olurkən bu xoş günü anarsan.
Səyavuş
Ölümdən qorxmayır Keykavus oğlu, Xəyanət ləkəsi daha qorxulu!..
Südabə
(diz çökərək)
Bir busə ver mənə.
Səyavuş
(qolundan tutub qaldırır)
Yetər bu zillət!
Südabə
Sənin, həp varlığım sənin...
Səyavuş
Rəzalət!
Südabə
Gözəlliyə qarşı kordur gözlərin. Bax, eyi bax!.. (sinəsini açar)
Səyavuş
Əvət, gözəl hər yerin, Lakin, əfsus, mənim gözümdə çirkin!..
Südabə
Təhqir etsən belə buraxmam səni.
(sarılır)
Səyavuş
(itələyir)
Çəkil, ehtirasın qara yelkəni! Sən nəsən? Bir heç, bir şərəf xırsızı, Vəhşi Suriyanın uğursuz qızı!
Pişxidmət bu lövhəni görür, çəkilir.
Südabə
(incə ipək köynəyini yırtıb paralar, köksü tamamilə dışarı çıxar)
Gözəlliyə qarşı kordur gözlərin.
(çılğınca bir ahəng ilə bağırır)
Sən xainsən, əvət, duyğusuz xain! Ax, yetişin, məni məhv etdi xain!
Keykavus
(səsə çıxır)
Kimdir xain?
Südabə
Oğlun!
Keykavus
Nə kirli təhqir!
Südabə
“Babam nerdə?”-deyə gəlib söz atdı, Mənə xəyanət əlini uzatdı. Bax, iştə köynəyim!..
Keykavus
Əvət, bəllidir.
Südabə
Bu çirkin ləkədən xilas et məni!
(Hönkürtü ilə ağlayaraq pərdə arxasına keçir).
Keykavus
(səsə gələn pişxidmətə)
Çağır münəccimi!
Səyavuş! Səni Yolundan sapdıran hankı duyğudur?
Səyavuş
Oğlun nə sapqındır, nə də suçludur.
Keykavus
Bir həqiqət yoxmu bu sözdə?
Səyavuş
Əsla! Ləkəm varsa təmizlərim qanımla.
Münəccim
Nə olmuş?
Pişxidmət
Südabə etdi iftira.
Münəccim
Şahim! Əmr ediniz!
Keykavus Var bir macəra, Acı bir sirr!.. Onu kəşf et sən bizə!
Münəccim
(qafasını sallayaraq)
Təlaş verir gözəl bir qadın sizə.
Keykavus
Səyavuş nasıldır, o suçsuzmu, ya?
Münəccim
Yox bir düşüncəsi qovğadan başqa.
Keykavus
Çarə bul, seçilsin doğru əyridən.
Münəccim
Əmr ediniz atəş yaxılsın həmən; Keçsinlər üstündən, diqqət eyləriz, Yanan suçlu olar, yanmayan təmiz.
Keykavus
Yanan suçlu olar, yanmayan təmiz.
(qızğın)
Atəş, atəş!.. Çapuq atəş yaxılsın!
PƏRDƏ
II SƏHNƏ
Atəş ətrafında oxuyaraq Zərdüşt ayini icra edirlər.
Möbidlər
Əmr etmiş yaradan, Bir sınaqdır iştə! Günahsız bir insan Yanmaz bu atəşdə.
Qızlar rəqs edirlər.
Keykavus
Nerdədir məlikə?
Birinci cariyə
O imdi bayğın!..
Keykavus
Bayılsa ayılsın, ölsə dirilsin!
Cariyə gedir.
Münəccim
İştə, atəş!
Keykavus
Burax Südabə gəlsin.
Möbidlər
Müqəddəs alovdan Keçənlər qurtular. Əyri yollar gedən Həp yanar, kül olar.
Qızlar təkrar edirlər. Münəccim Səyavuşun tacını və qılıncını alır və uzun bir köynək geyindirir. Südabə saçları dağınıq, bənizi uçmuş olduğu halda cariyələri ilə gəlir.
Keykavus
Yaxın gəl!
Südabə
Əmriniz?
Keykavus
Girin atəşə!
Səyavuş
Mən hazıram.
Südabə
Yazıqdır Səyavuşə.
Keykavus
Öncə sən girərsən.
Südabə
Bu xoşdur mana, Könlümdə yanğın var, başda fırtına.
(acı gülüşlə)
Təsir edərmi heç atəş atəşə? Vuruldum yanaraq mən Səyavuşə...
Keykavus
(əl çalaraq)
Cəllad!..
(Südabəni kinli baxışla süzərək)
Nə sayğısız, nə düşgün qadın.
(İki təbərdar ilə cəllad gəlir).
Alın bu azğını, həmən asılsın! Hər kəs ibrət alsın cənazəsindən.
Südabə (acı və şaqraq qəhqəhə ilə) Nə dəhşətli qərar!?. Gözəl düşünsən, Sevgisiz yaşayan canlı bir məzar! Sevərkən ölənlər daha bəxtiyar.
(İki-üç addım uzaqlaşaraq dönər).
Səyavuş, Səyavuş! Sənin bir busən Dəyərlidir Kəyan tacından...
Səyavuş
Ah, sən!..
Südabə
Əlvida, əlvida... eşsiz qəhrəman!
Gedirlər.
Keykavus
Oh, ipəkli ilan, sevimli qaplan!
Səyavuş
Lütf ediniz!
Keykavus
Söylə!
Səyavuş
Neçin asılsın?
Keykavus
Ya nə olsun?
Səyavuş
Məhbəslərə atılsın. Bəlkə Yəzdani-pak edər mərhəmət, Tutduğundan peşiman olur...
Vəzir
Əvət, Oğlunuz heç yanılmayır, əfəndim! Bu gözəl tədbiri mən də bəyəndim.
Keykavus
Xayır, bu mümkünmü?
Vəzir
Neçin olmasın?
Keykavus
Neçinmi? Neçinmi? İştə, o sapğın Çirkin bir ləkədir Kəyan tacına.
Səyavuş Şaşırmış qadındır, acıyın ona! Vəzir
Baş hərəmdir, əvət, edam etsəniz, Müztərib olacaq bundan ölkəmiz.
Keykavus
Get, söylə, o vəhşi dağlar pərisi, Duymamalı artıq bir insan səsi.
Rüstəm
Şah sağ olsun, iştə ordumuz hazır, Bütün qəhrəmanlar əmrə muntazır.
Keykavus
(münəccimlər çıxırlar, oğluna)
Səyavuş! Qalmadı bir şübhəm sana, Vuruldum səndəki parlaq vicdana. Bir ləkə var bəlkə ayda, günəşdə, İncə bir iz belə yox Səyavuşdə. Əvət, südün təmiz, açıqdır alnın, Sapdıramaz səni hər oynaq qadın. Haydı, yavrum! Gözü yollarda ordun, Get, zəfər tanrısı yardımçın olsun!
Keykavus əli ilə işarə edir, Rüstəm, Səyavuş, Tus, Bəhram və cəngavərlər gedir.
PƏRDƏ
İKİNCİ PƏRDƏ
I SƏHNƏ
Yaxında bir köy, uzaqda Bəlx qələsi görünür, səhnədə İran köylüləri daş, çamur daşıyaraq yeni qələ yapmaqla məşğuldur. İçlərində qız və qadınlar da çalışır. Ətrafda iki çadır qurulmuş. Pərdə musiqi ilə açılır. İki zəbtiyyə məmuru ağır yürüyən işçiləri qırmancla vurub, sürətli hərəkətə məcbur edir. İki bənna divar üstündə türkü söyləyərək çalışır.
Birinci bənna
Gəl, quzum, tez ol da gəl! Gözüm qaldı yolda, gəl! Çamur gətir, daş gətir! Durma, arxadaş, gətir!
İkinci bənna
Haydı, quzum, kərpic at,
Kirəc gətir, az su qat! Gecikmə, gəl, durma, gəl! İşə zərbə vurma, gəl!
Birinci məmur
(axsayan bir qulu itələyir)
Çapuq yürü, axsama, Çox qalmadı axşama.
İkinci məmur (ixtiyar köylünü vurur)
Haydı, şaşqın ixtiyar! Tənbəllərə qırmanc var.
İxtiyar
Vurma, sönmüş qüvvətim, Yoxdur daha taqətim.
İkinci məmur
Başqa laf istəməm, sus! Əmr eyləmiş Keykavus: Bu qələ hər nə olsa Bitməlidir bir aya.
Birinci məmur
Hər kim boyun qaçırsa, Ölümdür ən son cəza.
İkinci məmur
Əvət, bu möhkəm qələ Yüksələcək göylərə.
(Uzaqdakı Bəlx qələsini göstərir).
Bəlxə qarşı daima Olacaq hökmfərma.
Birinci bənna
Gəl, quzum, tez ol da gəl! Gözüm qaldı yolda, gəl! Çamur gətir, daş gətir! Durma, arxadaş, gətir!
İkinci bənna
Haydı, quzum, kərpic at, Kirəc gətir, az su qat! Gecikmə, gəl, durma, gəl, İşə zərbə vurma, gəl!
Bir işçi qız
(Əlində boş çamur tabağı, təlaş ilə gəlir).
Gəldilər, ah, gəldilər.
Birinci məmur
Kimlər?
İşçi qız
Bir xeyli əsgər.
Birinci məmur
Bəlli, şah nəfərləri.
İkinci məmur
(baxır)
Əvət, durma, gəl bəri!
Gedirlər. Çalışan köylülər bir yerə toplanır. Altay
Qızmış demək yenə saray qurdları, Çeynəyəcək həp keçdiyi yurdları.
İxtiyar
Altay, Altay, coşma, saqın, duyarlar, Üsyançı, qaçaqçı deyə qıyarlar.
Altay
Bütün ölkə inləyirkən aclıqdan, Bu vicdansızların qidası həp qan.
İxtiyar
Bitmədi də xalqı üzən qılınclar, Parlayacaq imdi oxlar, qırmanclar.
İşçi qız
Şah da bərabərmi?
İxtiyar
Kim bilir!
İşçi qız (çocuqca bir sadəliklə)
Baba! Şah da bizim kimi bir insanmı ya?
İxtiyar
Əvət, o da bir növ insan sayılır.
Altay
Yalnız onun iki buynuzu vardır.
İşçi qız
(İxtiyara)
Mən heç buynuzlu şah eşitməmişdim, Bu söz doğrumu ya?
İxtiyar
Doğrudur, cicim!
Birinci bənna
Keykavusun olmasaydı buynuzu, Baş hərəm saymazdı bir uğursuzu.
İxtiyar
Əvət, sanmayın ki, o çox şanlıdır.
Birinci bənna
Qulağının dibi zəfəranlıdır.
İşçi qız
Bu heç olan şeymi?
İxtiyar
Yavrum, ən düzü, Bütün sarayların budur iç üzü. O sapqın böcəklər föhşə mənusdur. Həya, namus ancaq bizə məxsusdur.
Birinci məmur
(arxadaşı ilə bərabər geri dönür)
Nə var yenə, yoxsa fürsət buldunuz? Haydı, iş başına!
(axsağa bir qırmanc ilişdirir).
Biçimsiz donuz!
Birinci bənna
Çamur gətir, daş gətir! Durma, arxadaş, gətir!
İkinci bənna
Haydı, babam kərpic at, Kirəc gətir, az su qat!
Birinci məmur
(düşünüb duran ixtiyar köylünü şiddətlə vuraraq)
Haydı, baxıb durma, bunaq ixtiyar!
İxtiyar
Ah!
Dəliqanlı
(qolundan tutub qaldırır, məmura)
Vicdansız!..
Birinci məmur
(Dəliqanlıya bir sillə vurur).
Aşma həddini, murdar!
Dəliqanlı
Bir də vur!
Birinci məmur
(Bir daha vurur).
İştə, al!
Dəliqanlı
(onu yaxalar, dizi altına alaraq) Şımardın, yetər! Bax, adamı böylə rəzil edərlər.
İkinci məmur
(çalışan köylülərin içindən fırlayaraq)
Burax!
Köylülər
(ona hücum ilə)
Saqın, coşma!
(Məmuru yaxalayırlar).
Birinci məmur
(boğuq səslə)
Burax!
Dəliqanlı
(birinci məmuru ayağı ilə itələyərək)
Sus, alçaq! Yetər, biz deyiliz sizə oyuncaq. Bu ilk ibrət olsun, unutma əsla, Azğınlara qarşı yox deyil cəza!
Şaşqın bir sükut... Bu sırada əsgəri musiqi ortalığı çınladır. Tus ilə bərabər İran cəngavərləri ətrafı sarır.
Bir köylü
(təlaş ilə gəlir, çalışanlara)
Zavallılar! Burda siz Qan-tərlərə batarkən, Köydəki hər qülbəniz Batmış yasa içindən.
Tus
Nə olmuş?
Köylü
Axınçılar, Həp var-yoxu aldılar.
İşçi qız
(Tusun əsgərlərinə)
Yardım edin bizlərə, Ümid ancaq sizlərə!
Tus
Haydı, çapuq getməli, Həpsini dəf etməli!
Əsgərlər
Durmayın, arş iləri! Çevirəlim həp geri.
Əsgərlərin bir qismi, məmurlar və köylülər gedər, musiqi...
Tus
(başqa tərəfə baxır)
Baxın, bu yoldan keçən Adamlar hankı eldən?
Birinci cəngavər
Bəhey, yolçu! Getmə, dur!
Tus
Yabançıya bənziyor.
Kübar qiyafətli bir çinli onlara yaxınlaşır.
Birinci cəngavər
Gəl bəri!
Tus
Siz kimsiniz?
Elçi
Çindən gələn elçiyiz, Gətirmişiz xaqandan Keykavusa ərmağan.
Tus
Yoldaşların nerəli?
Elçi
Bəlli, bizim ölkəli.
Birinci cəngavər
Kim bilir, bəlkə casus!?
Tus
Yetər, sus!
Bir əsgər (gəlir, təmənna edir)
Qəhrəman Tus! Çox uzaqda, yoldan bir toz yüksəldi.
Tus
Görünür Rüstəmlə Səyavuş gəldi.
(İki-üç əsgərlə uzaqlaşır.)
Birinci cəngavər (elçiyə, gəldiyi tərəfi göstərir)
Dəmin orda incə bir qız da gördüm... Bir əsgər
Qız demə, bir nazdır etmiş təcəssüm.
Elçi
Çin xaqanı onu göndərmiş şaha.
Birinci cəngavər
Gətir mənə!
İkinci əsgər
Burax, Səyavuş duysa, Nə azğınlıq!? - deyə həmən saldırar, Babamızı məzarından qaldırar.
Birinci əsgər
(alayçı gülüşlə)
Gözəllərə baxmaq könül qidası, Sən heç təlaş etmə, çıxmaz qovğası.
Bir əsgər
(Çinli rəqqasəni gətirir. Arıq, çirkin və üzü bürüşük bir kosa da onları izlər).
İştə, yad ellərin incə töhfəsi!
Birinci cəngavər
Bəhey! Sən nəçisən?
Kosa
(qızı göstərir)
Onun kölgəsi!
Birinci cəngavər
(elçi ilə kosaya)
Siz gedin, çadırda bəkləyin bir az. Haydı!
Elçi gedir.
Rəqqasə
(həyəcan ilə)
Ah!
Kosa
Mən, xayır.
Birinci cəngavər
Xayırmı... haylaz!
(Ayağını hiddətlə yerə vurur).
Kosa
Nasıl ayrılayım yosma qızımdan?
Birinci cəngavər
Bu mümkünmü?! O bir mələk, sən şeytan!
Kosa
Ən parlaq gündüzlər gecədən doğar.
Birinci cəngavər
Sus!
Kosa
Lələyəm ona, əməklərim var.
Köyə yardıma gedən məmurlar və əsgərlər əllərində piyalələr, şərab dəstiləri və talan edilmiş şeylər gəlirlər.
Birinci cəngavər
Nə tez?
İkinci cəngavər
Sovuşmuşlar, yoxdu bir nəfər.
Birinci cəngavər (dəstiləri göstərir)
Bunlar nə?
İkinci cəngavər
Ən nəfis, içimli şeylər!
(Çirtik çalar).
Ortaq olduq köylü vətəndaşlara, Böylə gözəl şərab görmədim əsla.
Birinci cəngavər
Bu mümkün...
(rəqqasəyə)
Haydı, sən bizə şərab ver!
Kosa
Mən verəyim, o çox gözəl rəqs edər.
İkinci cəngavər
Onun sonduğu mey daha nuş olar.
Kosa
Siz nə dilərsiniz əlbət xoş olar.
Qız şərab paylar, ağır ahəng ilə musiqi çalınır. Kosa dürlü hərəkətlər və hoppalıqlara oynar. Birinci cəngavər
(ikinciyə rəqqasəni göstərir)
İştə Çin ahusu, görmədinsə gör! Nur gələr gözünə ona baxsa kor.
İkinci cəngavər
(Kosanın qolundan tutub kənara fırladır).
Qız oynasın, sən də şərab ver bizə!
Kosa
Yaxşı, baş üstünə, can qurban sizə.
Musiqi dəyişir, qız rəqs edir. Kosa qoynundan kağıza bükülü bir qədər bəng çıxarır, dəstiyə tökür. Sonra piyalələri doldurur. İçərlər. Özü də dodaq altından zümzümə eylər
Bəngi qatdım şərabə, Dəniz döndü sərabə. İçərlər, həp içərlər, Qayğıdan vaz keçərlər.
Nəşələndir həyatı, Qalındır yerin qatı; Çəkər səni kamına, Ağu qatar camına. Varkən əlində fürsət, Qoyma könüldə həsrət. Ömrün hər sevincindən Bir busə al da əylən!
Hamı
Ömrün hər sevincindən Bir busə al da əylən!
Növbətçi
(ətrafa baxır, təlaş ilə)
Bəhey, orda bir qaraltı var.
Birinci cəngavər
Şübhəsiz, axınçılar!
İkinci cəngavər
Əvət, burax gəlsinlər, Gücümüzü bilsinlər.
Birinci cəngavər
Haydı, saxlanalım gizli bir yerdə.
İkinci cəngavər
Şərablar nə olsun?
Birinci cəngavər
Qoy içsinlər də, Sərxoş ikən qollarını bağlarız.
(Kosaya)
Al bu qızı, rədd ol! Unutma yalnız, Ağzınızdan bir söz belə çıxarsa, Batacaqdır evdə ananız yasa.
Kosa
Xayır, xayır, bizim ağzımız bütün.
(Rəqqasə ilə bərabər gedirlər).
Birinci cəngavər
(arxadaşlarına)
Haydı, qorxunc olur hücumu türkün.
İkinci cəngavər
Saqın, heç şaşırma, hankı düşmana
Saldırsa ordumuz, dönər dovşana.
Birinci cəngavər
Gurlama, düşmanı kiçik görənlər, Kiçik göstərənlər çox sürməz inlər. Dikbaşlar ansızın həp diz çökərlər, Qaliblərə qarşı boyun bükərlər.
İkinci cəngavər
(alayçı gülüşlə)
Gəl, canım, görünür çocuqkən anan Yıldırmış gözünü yabançılardan.
Çəkilirlər, musiqi... Türk pişdarlarından beş-altı nəfər gəlir. Dəstiləri yoxlar, qədəhlərdəki içkiləri içərlər.
Birinci dəliqanlı
Dəstilər doludur, amma kimsə yox.
İkinci dəliqanlı
Qorxub sovuşmuşlar.
Üçüncü dəliqanlı
Öyünməyin çox.
Birinci dəliqanlı
Az içəlim...
İkinci dəliqanlı
Gözəl şərab, baxsana!
Üçüncü dəliqanlı
Umulmaz bir nəşə verir insana.
Təkrar doldurub içərək, coşğun bir ahənglə türkü söylərlər.
Birinci dəliqanlı
Qılınclar parlasın, yer-göy çınlasın.
Hamı Çınlasın, çınlasın, ho, çınlasın, çınlasın.
Birinci dəliqanlı
Dost, ya düşman bizim gücü anlasın.
Hamı
Anlasın, anlasın, ho, anlasın, anlasın.
Birinci dəliqanlı
Ox atmayız qorxub qaçan dovşana.
Hamı
Dovşana, dovşana, ho, dovşana, dovşana.
Birinci dəliqanlı
Nerdə qəhrəmanlar? Çıxsın meydana! Meydana, meydana, ho, meydana, meydana!
Birinci dəliqanlı (qılıncını çəkərək)
Arş iləri, hücum, hücum! İkinci dəliqanlı
Burax məni, sərxoş oldum.
Birinci cəngavər
(Arxadaşları ilə bərabər siyirməqılınc pusqudan çıxır).
Bəhey, qoçaq, siz kimsiniz?
Birinci dəliqanlı
Qorxu bilməz igidləriz.
Birinci cəngavər
Öylə isə gəl baxalım.
Birinci dəliqanlı
Haydı, haydı çarpışalım.
Hər iki tərəf sərxoşca hərəkətlərlə çarpışırlar. Bir qismi yaralanıb, digər qismi səndələr. Bu sırada bir yandan Gərşivəz, bir yandan Bəhram və Tus kəndi əsgərləri ilə onlara qarışır, qovğa daha qızışır. Ən sonra Rüstəmlə Səyavuş gələr.
Rüstəm
(məğrur və amiranə bir səslə bağırır)
Bəhey! Durun, sayğısızlıq yetər!
Səyavuş
Axan qanlar artıq yetər. İkinci cəngavər
Mən ayıldım, şərab verin!
Birinci dəliqanlı
Yay gətirin, ox gətirin!
(Əlindəki yaya ox qoyur).
Səyavuş
(düşən yaralıları göstərər)
Bunca xalqı əzib bitirmək neçin?
Hər tərəfdən çəlik qollar seçilsin. Çarpışsın igitlər həp birər-birər, Kim üstün gəlirsə, ondadır hünər.
Rüstəm
Əfrasiyab hanı? Çıxsın meydana! Büksün qollarımı, ər deyim ona.
Gərşivəz
O yoxsa da, qarşındadır Gərşivəz.
Rüstəm
Rüstəm hər qəhrəman ilə döyüşməz.
Gərşivəz
Öyünmə çox, ağlar öncə gülənlər.
Səyavuş
(Bəhrama)
Umulmaz bir təhqir, bunu kim dinlər!?
Rüstəm
Unutma ki, o, yılmaz bir qəhrəman!
Səyavuş
Ər deyilim ona verirsəm aman.
Gərşivəz
(alayçı gülüşlə)
Çocuqlarmı çıxmaq istər qarşıma?!
Səyavuş
Nə cürət!.. Çocuqmu söylədin mana? Ucuz oturmaz bu gülünc söz sana.
Gərşivəz
Bir düşün ananı, yazıq deyilmi?
Səyavuş Boş öyünməkdənsə vuruşmaq eyi. Qılınclar parlar, bir qədər vuruşurlar.
Rüstəm
İran güvəndikcə böylə aslana, Gülünc olmaz heç bir dosta, düşmana.
Gərşivəz
(qalxar, yenə hücuma başlar)
Böylə boş yaralar vız gəlir bizə.
Səyavuş
Mən hazıram.
Piran
(xızlı addımlarla gəlir, hayqırır)
Durun! Nə olmuş sizə?
Rüstəm
(Tusa, xüsusi)
Kimdir bu ixtiyar, hansı qəhrəman?
Tus
İştə Əfrasiyab vəziri Piran! Piran
Bu dəhşətlər neçin, bu qan neçindir?
Rüstəm
Onu sərdarınız Gərşivəz bilir.
Gərşivəz
Mənsiz alovlanmış bu kinli qovğa.
Rüstəm
(türk əsgərlərini göstərir)
Bunları coşduran hankı qasırğa?
Gərşivəz
Mən göndərdim doğru xəbər bilsinlər, Gərginlik sirrini duyub gəlsinlər, Sonra baxdım ki, parlayır qılınclar.
Piran
Fəqət neçin? Bəlli ki, bir səbəb var.
Rüstəm
(cibindən çıxardığı kağızı ona uzadır)
İştə məktub, oxu!
Piran
(oxuyur)
Bu bir fitnədir.
Rüstəm
Ya o talanlar, o basqınlar nədir?
Piran
Basqınmı?! Hər zaman bildiyin oyun... Sizinkilər çalar qaramal, qoyun, Bizimkilər ərzaq üçün saldırır. Məsulmu ya buna hökumət?.. Xayır!
Coşğun musiqi... Bu sırada yarımçılpaq və yaralı bir yığın erkək köylü gəlir. Köylülər əllərindəki dəyənək, yaba, oraq və baltaları sallayaraq üsyançı bir ahəng ilə.
İxtiyar
İştə onlar, iştə onlar! Tüğyan edən bu azğınlar! Həp əzildik, həp soyulduq, Xain əllərdə məhv olduq.
Rüstəm
Göstər, hanı o xainlər? Cəza görsün birər-birər.
Altay
(Həyəcan içində həm uzaqları, həm də İran əsgərlərini göstərir).
Bir yandan Turanın qaçaq elləri. Bir yandan İranın azğın əsgəri. Qanımızı içib-içib doydular, Qız-gəlini soyub çılpaq qoydular.
İxtiyar
Üzlər soluq, gözlərdə fər qalmamış, Çökmüş köküslərdə ciyər qalmamış.
Rüstəm
(ətrafındakılara)
Ar olsun sizlərə, ar olsun, əvət! Əsla ummadığım alçaq xəyanət. Sizdən uğurludur taun, qasırğa, Xayır, yol verilməz bu azğınlığa.
Piran
İştə, ən silinməz qara bir ləkə, Heç də yaraşmayır bu əsgərliyə.
Altay
Lənət bu varlığa, yetər, usandıq, Kəndi yaxdığımız atəşdə yandıq.
İxtiyar (köylüləri göstərir)
Baxın bunlara, bir baxın bunlara! Nifrət sizə, sizdəki qanunlara!
Altay
Taun da, vəba da uğurlu sizdən, Ölüm belə qaçar işgəncənizdən.
Səyavuş
(sarsılır, qızğın və coşğun)
Ötər keçdiyiniz yerdə bayquşlar, Qəhrəman cildinə girən sərxoşlar! Məzlumlara qarşı duyğusuz qalan Bir insandan daha şərəfli qaplan!.. Bir gəldik ki, çeynənməsin yurdumuz, Məgərsə çeynəyən kəndi ordumuz. Qıtlıq, aclıq, tufan, ölüm, fırtına... Cümləsi bir yana, sizlər bir yana.
Altay
And olsun vicdana, bu gündən sonra, Hər kim yan baxarsa bu yoxsullara, Yıldırımlar patlayacaq başında, Adı yazılacaq məzar daşında.
PƏRDƏ
II SƏHNƏ
Keykavus sarayında başqa bir salon... Südabə taxt üzərində yaslanmış, cariyələr ətrafını sarmış. Rəqqasə - çinli qız incə və lirik musiqi ilə həmahəng olaraq şərqi söyləyib oynar.
Rəqqasə
Qayğısız baharın ilıq busəsi Tellərimə qondu zülmət uçarkən. Sərxoş bülbüllərin o bayğın səsi Oxşadı ruhumu güllər açarkən. Yasəmən, nilufər, sünbül, bənəfşə Mey sondular mana almas jalədən. Günəş üryan vücudumu əmdikcə, Bir tülə büründüm sanki lalədən.
(Salonu tərk edər).
Südabə
(qalxıb oturur, coşğun baxışlar və şən qəhqəhələrlə)
Pək tühaf! Səyavuş öylə sandı ki, Zindan olur məzarım. Zülmətləri yaran böcəklər kimi Sönmək için parlarım.
Birinci cariyə
Halbuki bir quldur sana Keykavus.
Südabə
Çox da məni öymə, sus!
İkinci cariyə
Sənsiz bütün cahan məhbəsdir ona.
Südabə
Xayr, inanmam buna.
İkinci cariyə
İnan, səhər yıldızına and olsun!
Birinci cariyə
Suriyənin şən qızına and olsun!
Südabə
(həzin bir ah ilə)
Qarşımda diz çöksə bütün yer üzü, Yenə Səyavuşda könlümün gözü. Məhbəsdə inlərkən düşündüm onu, Eşqimin həp odur əvvəli, sonu.
Rübabə
(gəlir, son cümlələri dinlər)
Yazıq!.. Bunca zəif bilməzdim səni, Öpsün zəfər dalğaları çöhrəni.
Südabə
Xayır!.. bu gün mənim halım başqadır. Könlümdəki çarpıntılar pək ağır. Bir diləyim varsa, onun visalı, Gözlərimdə yalnız onun xəyalı. Səyavuşun o dik, o məğrur başı Əyilməz olursa sevgimə qarşı; Onu al qanlarda görmək istərim, Saçlarından çələng örmək istərim.
Musiqi.
Keykavus
(gəlir, Südabəni məhzun görüncə)
Neçin dalmış yenə bahar günəşi?
Rübabə
Anarkən sıxıldı mənhus keçmişi.
Keykavus
Keçmişdən nə çıxar, yarın xoş olsun.
Rübabə
Lütfünüzə qarşı Südabə məmnun.
Pişxidmət
(gəlir, əyilir)
Çin elçisi!
Keykavus
Gəlsin! (Südabəyə)
Səninlə sonra!..
(Onlar çıxır, elçi gəlir. Ona yanında yer göstərir).
Buyur!
Elçi
(oturur)
Son görüşçün gəldim hüzura.
Keykavus
Əfrasiyab haqqında fikriniz nə?
Elçi
O bir təhlükəbir İrana, Çinə, Gündən-günə aşıb durur həddini, Həm sizə, həm bizə qarşı var kini.
Keykavus
Qorxutamaz bizi öylə fırtına,
Məndən səlam edin Çin xaqanına! Dostluğumuz sağlam, təməlli olsa, Altay üfüqləri batar həp yasa.
Elçi
Əlbir olsaq, əvət, onlar tez susar.
Südabə
(Rəqqasə və kosa ilə bərabər gəlir. Keykavusa)
Rəqqasənin sizə bir ricası var.
Keykavus
Nədir?
Südabə
Diyor: lələm Çinə getməsin, Çocuqluqdan bəri alışmış ona, Ayrılıq yük olur incə ruhuna.
Keykavus
Qalsın.
Kosa
(əyilərək)
Təşəkkürlər!..
Keykavus
(elçiyə)
Həp gətirdiyin Töhfələr bir yana, bu qız bir yana.
Südabə
O çox sevimli bir munisdir mana, Parlaq bir incidir, misli yox onun.
Keykavus
Çox gözəl, adı qoy Dürdanə olsun.
Südabə
Qurnaz ixtiyar da zərif bir insan!
(Digər salona keçərlər).
Keykavus
Pək tühafdır, əvət.
Pişxidmət
(gəlir, təmənna edər)
Rüstəm pəhləvan!
Keykavus
Çağır gəlsin.
Elçi
Mən gedəyim.
(Təmənna edib çıxar).
Keykavus
İzzətlə!...
(ətrafa)
Nə tez? Neçin geri dönsün o böylə?!
Rüstəm
(Bəhramla girər, əsgərcə təmənna edərək)
Salam!..
Keykavus
Nə yapdınız? Nə oldu qovğa?
Rüstəm
Ordular vuruşdu qarşı-qarşıya.
Keykavus
Sonra?
Rüstəm
Birər-birər başlandı döyüş, Gərşivəzə üstün gəldi Səyavuş.
Keykavus
(məğrur və məmnun)
Halal olsun ona qəhrəman adı.
Rüstəm
Dostlar deyil, duşman da alqışladı.
Keykavus
Sonra?
Rüstəm
Piran gəldi, xəbər verdi ki, Onlarda olmamış qovğa istəyi.
Keykavus
(sinirli)
Ya kimlərdir basqın yapan alçaqlar?
Rüstəm
Bir yığın ac, başıpozuq qaçaqlar.
Keykavus
Sonra?
Rüstəm
Haqsız qanlar axmasın deyə, Səyavuşla Piran gəldi bir rəyə.
Keykavus
Nasıl?
Rüstəm
Barışdılar.
Keykavus
(qızğın)
Barışdılarmı?!
Rüstəm
Yersiz vuruşmanın mənası varmı?
Keykavus
Xəyanət! Xəyanət!.. Alçaq xəyanət! Əfrasiyabdandır bu hiylə əlbət.
Rüstəm
Heç də öylə deyil, basqın yapanlar; Həpsi yol vuranlar, yoldan sapanlar. Yalnız onlarmı ya, bizimkilər də Dirlik qoymadılar qonşu köylərdə.
Keykavus
Köylər dağılsa da ağrıtmaz məni, Ancaq Əfrasiyab bilsin həddini.
Rüstəm
Bir səbəb yox ikən, məncə bu qovğa. Ağır bir zərbədir qəhrəmanlığa.
Keykavus
(acı və alayçı qəhqəhə ilə)
İştə, hər ikiniz qorxaq və miskin! Səyavuş da xain, Rüstəm də xain!..
Rüstəm
(sərt və kinli)
Qorxaqmı, xainmi?! Çirkin iftira! Dayanmaz insan bu təhqirə əsla!
Keykavus
(bağırır)
Rüstəm!
Rüstəm
(eyni ahənglə)
Həddini bil, nə sandın məni?
Keykavus
Sus! Şöhrətin məğrur etməsin səni.
Rüstəm
Saqın, güvənmə çox təxtü tacına!
Keykavus
(sinirli addımlarla gəzinərək)
Səyavuş da söz yox, uymuşdur sana. Hər ikiniz asi! Azğın bir asi! Layiq sizə ancaq ölüm cəzasi!..
(Salonu tərk edər.)
Rüstəm
(sarsılır, Bəhrama)
Eşitdinmi böhtanları? Eşitdinmi həzyanları?! İştə quduz bir canavar, Başda ölüm xülyası var.
Bəhram
Çıldırsa da fərqi yoxdur, Sənin gücün daha çoxdur.
Rüstəm
Artıq mənə oldu əyan Cənnət imiş Zabilistan. Dönməliyəm əski yurda, Namus, şərəf həpsi orda!..
(Südabə pərdə arxasında görünür və geri çəkilir).
Bəhram
Ya Səyavuş!
Rüstəm
Heçdir sonu, Çapuq, yoldan çevir onu! Gördüyünü söylə, həmən Uzaqlaşsın bu ölkədən. Gedərsiniz sən də, o da Əfrasiyab hüzuruna. Dayısıdır, heç olmazsa Orda qıyan olmaz ona.
(sinirli və qızğın)
Burax, burda Südabənin Zövci dalsın da işrətə. Ədalət və qanun desin Hər zülmə, hər cinayətə. Gəl gedəlim, nifrət olsun Bu yaldızlı vəhşətlərə! Artıq yetər, lənət olsun Ölüm qoxan şəhvətlərə!..
Gedərlər.
Südabə
(pərdə arxasından çıxar, acı qəhqəhə ilə)
Get, Südabə çox inlətdi Sənin kimi arslanları.
Önümdə çox sönüb getdi Dəhşət, zəfər vulkanları.
(vurğun baxışla, uzaqlara)
Ya Səyavuş!? Həp könüldə Çınlar durur onun səsi.
(son dərəcə kinli)
Məndən qaçsa belə, əldə Gəlməlidir cənazəsi!..
PƏRDƏ
ÜÇÜNCÜ PƏRDƏ
I SƏHNƏ
Ətrafda yalçın qayalar və yaşıl ovalar... Uzaqda çoban düdüyü çalınır.
Səyavuş
(Bəhramla bərabər gəlir. Başında tunc dəbilqə var).
İştə ana yurdu, Turan ovası! Yalçın qayalarda qartal yuvası!
Bəhram
Böylə mənzərələr İranda azmı? Daha üstün desəm, doğru olmazmı?
Səyavuş
Lakin Südabənin vəhşi ədası, Kinli bir babanın ölüm cəzası, Qaçaq kimi etdi bizi dərbədər.
Bəhram
Unut, nə olmuşsa, həp keçər, gedər.
(cibindən bir kağız çıxarır).
Heç aldırma, Əfrasiyab var olsun, Məktubunu oxu, nasıl da məmnun! O da saray, bu da!.. Nə fərqi varmış, Gözlər səni burda həp sevgi, alqış.
Səyavuş
Saray aləminə məndə yox həvəs, Həpsi qanlı məhbəs, parlaq bir qəfəs. Dayım gömdürsə də bizi altuna, Qoltuğa sığınmaq ağırdır mana.
Bu sırada kənardan qızların türküsü eşidilir.
Qızlar
Bəyaz, pənbə, nazlı bir quş
Yalçın qayalıqda durmuş, Boynunu, bax nasıl burmuş?! Kimi gözlər göyərçinim? Mənim dilbər göyərçinim!
Bəhram
(heyrətlə göstərir)
İştə, gözəl, yosma qızlar! Yayları var, oxları var.
Səyavuş
Həpsi ava çıxmış bəlli, Bir az yoldan çəkilməli...
Bəhram
Nə gözəldir qadın səsi, Könül açar şən nəğməsi!
Səyavuş
(mənalı ahəng ilə)
Əvət, qadın incə xilqət, Alçalırsa, heçdir fəqət.
Əfrasiyabın qızı Firəngiz və nədimələr türkü söyləyərək gəlirlər.
Qızlar
Göyərçinim qanad açar, Yüksək bulutlara uçar. Rəqs edərək uçar, uçar, Qayğı bilməz göyərçinim, Enib gəlməz göyərçinim.
Zaman olur atar məni, Bir gülüşə satar məni, Birdən gözü tutar məni, Həmən qoşar göyərçinim, Ruhu oxşar göyərçinim.
Birinci nədimə
Firəngiz! Diyorlar Səyavuş gəlir.
İkinci nədimə
Mən də eşitmişəm, fəqət kim bilir?
Firəngiz
Diyorlar yenilməz qəhrəman imiş, Adı-sanı dillərdə dastan imiş.
Birinci nədimə
Diyorlar Südabə vurulmuş ona.
Firəngiz
Demək, ana aşiq olmuş oğluna.
Birinci nədimə
(ətrafa baxır)
Dur, o nə? Baxsana, maral yavrusu!
İkinci nədimə
(nişan alır)
Ürkütmüşdür onu ölüm qorxusu.
Firəngiz
(yayına ox qoyaraq)
Durun, diri tutmalıyam mən onu.
(Gedər).
Şaşırdı, bax, dəyişdirdi yolunu.
Xızlı addımlarla gedərlər.
Səyavuş
(Bəhramla çıxaraq)
Həpsi bir-birindən sevimli dilbər!..
Bəhram
Şübhə yox, saraya məxsus pərilər...
Səyavuş
O incə səslərin dalğalı şeri Xatırlatdı mana anam Xubçöhri. Burda rast gəlib də ovçular ona, Ərməğan götürmüş İran şahına.
Tosun
(Yaylı, oxlu bir dəliqanlı, əlində dovşan ölüsü gəlir).
Gün aydın!
Səyavuş
Xoş gördük, sənin adın nə?
Tosun
Tosun...
Səyavuş
Əfrasiyab payi-təxtinə Yol çox uzaqmıdır?
Tosun
Xayır, pək yaxın.
(yana baxaraq, maraqla)
O nə? Çevrəsini sarmışlar ovun...
(İrəlilər).
Səyavuş
Dur, baxayım, gülərmi tale mana?
(Yayına ox qoyaraq qaya dibinə çəkilir, görünməz olur).
Tosun
(Bəhrama bağırır)
Afərin, afərin!
Bəhram
Nə var?
Tosun
Baxsana! Yoldaşın devirdi ovu bir oxla.
Bəhram
(İrəlilər).
O bir məharətmi?
Tosun
Deyilmi?
Bəhram
Əsla!
Səyavuş
Ah!..
(Səsi eşidilir).
Bəhram
(qoşar)
O kimdir?
Tosun
Arxadaşın vuruldu.
Bəhram
(gəlməkdə olan Səyavuşun qoluna baxaraq)
Yaranmı var? Ver baxayım, nə oldu?
Səyavuş
Oxla vurdu ovçu qızlardan biri.
Bəhram
Hankı?
Səyavuş
(nədimələr ilə gələn Firəngizi göstərir)
Öndə gələn bu oynaq pəri!
Firəngiz
(yaxlaşır, əlindəki vurulmuş maralı Səyavuşa uzadır)
Al, bu sənin!.. Mən ki, qıymazdım ona.
Səyavuş
İştə, əl verir bu mükafat mana.
Firəngiz
(təlaş ilə nədimələrə)
Sarğı verin, çapuq!
Səyavuş
Bir şey deyildir.
Tosun
(verir)
Al!
Firəngiz
Gətir sarıyım...
Səyavuş
İstəməz.
Firəngiz
Gətir!
(Dərman qoyub yaranı sarar).
Tosun
(yardım edər, mənalı ahəng ilə)
Həm yaralar bizim qızlar, həm sarar.
Səyavuş
Onda cürət də var, mərhəmət də var.
Firəngiz
(süzgün baxışla)
Ovcugazı diri tutmaq istərkən Buraxmadın...
Səyavuş
Suçum çoxdur gücümdən.
Bəhram
(bir az sərt, Firəngizə)
Qarşılıq görərdin qız olmasaydın.
Səyavuş
Bəhram! Zəifliyin sözündən aydın.
Firəngiz (gülümsər)
Zəiflər daima gücdən bəhs edər.
Səyavuş
(Bəhrama)
Bu ən kəskin cavab! Düşünsən, yetər.
Tosun
İştə, Əfrasiyab da çıxmış ova, Kimsə qalmamışdır bu gün sarayda.
Firəngiz
Ov üçün yararmı öylə dəbdəbə? Qarşı çıxmış onlar həp Səyavuşə.
Birinci nədimə
Əvət, doğru...
İkinci nədimə
İştə, gəldi Piran da.
Firəngiz
Haydı, seyr edəlim biz də bir yanda.
(Çəkilmək istərlər).
Piran
(Gəlir).
Səyavuş? Sənmisən? Xoş gəldin, oğlum!
(Qucaqlar öpər, Bəhrama əl verər).
Firəngiz
(heyrətlə)
Səyavuşmu?!
Piran
(sarğıya baxar)
O nə?
Səyavuş
Cızılmış qolum.
Tosun
Həm yaralar bizim qızlar, həm sarar.
Bəhram
Öylə bir şey deyil, keçər...
Piran
(gələnləri Səyavuşa göstərir)
Baxsana! İştə, bütün saray çıxmış qarşına.
Səyavuş
Təşəkkür!.. Az deyil lütfünüz mana, Bilməm ki, layiqmi Səyavuş buna?
Piran
Hər könüldə sənə hörmət bəslənir, Adın Altay dağlarında səslənir.
(Əfrasiyab hökumət ərkanı ilə gəlir).
Piran
(Səyavuşa)
Dayın Əfrasiyab, o şanlı xaqan!
(Əfrasiyaba)
Oğlumuz Səyavuş, adlı qəhrəman!
Əfrasiyab
(Səyavuşu qucaqlar, öpər).
Xoş gəldin, bu yurda gətirdin səfa,
Qəhrəman Səyavuş!
Hamı
Var ol, min yaşa!
Əfrasiyab
(ətrafındakılara)
İştə, həmşirəmin şahin yavrusu! Parlar gözlərində zəfər duyğusu.
Səyavuş
Çocuq babasından qaçarsa, bəlli Ana qucağında bulur təsəlli.
Əfrasiyab
Əvət, İran sənə baba ocağı, Bu yurdda bulursan ana qucağı. Şübhəsiz, xor baxsa baba oğluna, Ana köksü daim açıqdır ona.
Gərşivəz
Bu ölkənin qorxu bilməz elləri, Kişnəyən atları, coşğun selləri, Qartal yavruları səni gözləyir, Həp səninçin şanlı günlər özləyir.
PƏRDƏ
II SƏHNƏ
Əfrasiyab sarayında türk zövqünə uyğun bir salon.
Əfrasiyab
Afərin Səyavuşa, dün vuruldum mən ona, Vaqif imiş gerçəkdən bütün hərb üsuluna.
Piran
Bəsləmiş qucağında onu sənin həmşirən, Sonra almış tərbiyə Rüstəm kimi igiddən.
Əfrasiyab
Çalış, mümkün olduqca, al da onun könlünü, Unutsun keçənləri, xoş keçirsin beş günü.
Piran
Məncə Səyavuş qızın Firəngizlə birləşsə, Birləşir iki ölkə...
Gərşivəz
(son sözləri dinlər, alayçı tərz ilə)
Əvət, gözəl vəsvəsə!..
Əfrasiyab
Firəngizlə Səyavuş görüşdülərmi?
Piran
(əli ilə rədd edər)
Əsla!
Əfrasiyab
O halda sən onların fikrini sor da, anla!
Gərşivəz
(acı və alayçı gülümsəyişlə)
Tezdir daha, bəkləyin, çocuq sanmayın onu, Bir siyasət olmasa, atmaz baba yurdunu.
Əfrasiyab
Yersiz şübhə!.. Bu səndə ikinci bir təbiət...
Piran
Səyavuşdan uzaqdır, hər hiylə, hər siyasət.
Əfrasiyabla Piran çıxar.
Gərşivəz
Gör məndən daha əvvəl kimlər vəliəhd olur? Xayır, yaşatmam onu, umulmaz cəza bulur.
(Çıxır).
Firəngiz nədimələrlə girir.
Birinci nədimə
Firəngiz, Firəngiz! Nə olmuş sana? Söylə, səni üzən hankı fırtına?
İkinci nədimə
Bayğın gözlərində acı bir hal var, Səyavuşdanmıdır bu iztirablar?
Firəngiz
O bir yıldız kimi axdı könlümə, Atəşli bir çiçək taxdı könlümə. Əlimdən aldı səbrimi, uyqumu, Alov dalğaları sardı ruhumu. Çırpınan qəlbimə yardım eyləyin! Dərdimi siz açın, ona söyləyin!.. İstəməm, istəməm, açmayın, xayır, Bəlkə onun könlü başqasındadır?!
Birinci nədimə
Xayır, sənsən onun dilək pərisi.
İkinci nədimə
(qapıya baxar, arxadaşına)
Biz gedəlim, gəldi iştə kəndisi!
Birinci nədimə
(Firəngizə)
Əmin ol ki, ələ düşməz bu fürsət.
Firəngiz
Bilməm nə söyləyim?
İkinci nədimə
Haydı, cəsarət!..
(Pərdə arxasına çəkilirlər.)
Firəngiz
(əli alnında, şaşqın)
Uf, yadımdan çıxdı bütün sözlərim.
Səyavuş
(gəlir, vurğun bir ahəng ilə)
Sənmisən?.. Nəhayət, güldü gözlərim.
Firəngiz
Yaran nə haldadır?
Səyavuş
Həp sağalmamış.
Firəngiz
(qoluna baxır, şübhəli gülümsəyişlə)
Hanı? Ondan bir iz belə qalmamış...
Səyavuş
Qəlbimdədir izi, görünməz gözə, Sızlar, durur, gəlincə biz üz-üzə. Bir kərrəcik səni ovlaqda gördüm, Sonra gözlərimdən iraqda gördüm. Bütün qızlar mənə yaxın olduqca, Sən ürküb qaçırsan, səbəbsizmi ya?
Firəngiz (süzgün baxışla)
Qaçmaq da yaxlaşmaq üçün bir yoldur.
Səyavuş
Səyavuş o halda bəxtiyar olur.
Firəngiz
Bəxtiyarmı!?
Səyavuş
Əvət, bir anlat mana, Sənin də nisbətin varmı xaqana?
Firəngiz
Mən bir müsafirim bu aşiyanda, Köçmək üzrəyim ən yaxın zamanda.
Səyavuş
Hankı bir diyara?
Firəngiz
Kəndim də bilməm!
Səyavuş
Tühaf bilməcədir! Almaz düşüncəm. Hankı səyahətə çıxsa bir durna, Bir göyərçin uçub qaçsa hər yana, Yenə axşam üstü bulur bir yuva...
Firəngiz (gülümsər, mənalı bir tövr ilə)
Şübhəlidir mənim için o məva.
Səyavuş
Sözlərin başqadır, gözlərin başqa...
(Əllərini yaxalamaq istər.)
Firəngiz (pərdə arxasına keçər) Dur, gələn var, görüş qalsın sonraya.
Səyavuş
(gözləri ilə onu izlər, həyəcan içində)
Mən uymadım hər dilbərin kamına, Uğradım çoxunun intiqamına. Bilmədim ki, bir gün bənd olur könül O şahin gözlərin ehtişamına. Yürürkən sanki naz edər göylərə, Səcdə etməyimmi xoş xuramına?
Əfrasiyab, Piran, Gərşivəz və Tosun girir. Bir göyərçin əsir etdi qartalı Gözəllik namına, sevgi namına.
Əfrasiyab
Nədir bu dalğınlıq, nə olmuş, oğlum?
Səyavuş
Saray həyatından artıq yoruldum.
Piran
Dayın həp şən görmək istəyir səni, Burdan evləndirmək istəyir səni.
Səyavuş
Hər nəyə əmr etsə xaqan haqlıdır, Lakin Səyavuşun qəlbinə, xayır...
Gərşivəz
Bəlkə İranda var başqa sevdiyi.
Səyavuş
Əsla!..
Əfrasiyab
(Tosuna)
Firəngizi çağırsan eyi, Uzlaşsalar, düyün başlanır yarın.
Piran
Firəngiz gözüdür bütün qızların.
Səyavuş
Kimsəyə mən könül vermədim daha, Yalnız bir ovçu qız gördüm ovlaqda, Həmən könlümü bir baxışda çaldı, Yadigarı iştə qolumda qaldı.
Əfrasiyab
Bütün qızlar gəlsin!
Piran
(işarə eylər)
Olur, çox əla.
Gərşivəz
(ətrafa)
Ah, sevdiyi birdən Firəngiz olsa!? Dəhşət daha kəskin olar şübhəsiz.
Qızlar gəlir.
Əfrasiyab
(Səyavuşa)
Hankısıdır?
Səyavuş
İştə!..
(Firəngizi göstərir).
Əfrasiyab
(məmnun)
Qızım, Firəngiz!
Səyavuş
Mən müsafir sandım onu sarayda.
Əfrasiyab
Yanlış da bir naxış!..
Piran
Əvət, öylə ya, Həyat səhnəsində həp müsafiriz.
Əfrasiyab
(Firəngizə)
Sən də könlünü aç!
Firəngiz
Siz vəkilsiniz.
Əfrasiyab
Afərin, çox gözəl cavab, afərin!
(Qolları arasına alır. Sonra vəzirə)
Piran! Uğurludur sənin əllərin, Dəyişdir bunların bazubəndini, İcra olunsun da nişan ayini.
Piran
(Səyavuşun bazubəndini Firəngizin qoluna, onunkunu da Səyavuşun qoluna taxır).
İştə, ruhlardakı duman sovuşdu, İki yıldız bir-birinə qovuşdu.
Gərşivəz
(Tosuna, kinli)
Xayır, xayır, mümkün deyil bu əsla, Gərək dağılsın bu uğursuz yuva!..
Tosun
Fikrin nədir?
Gərşivəz
Onu göstərir zaman.
Piran
İştə alqışlara layiq bir nişan!
Əfrasiyab
Səyavuşa tac və xələt verilsin.
Səyavuş
İstəməm, sadəlik xoşdur mənimçin. İranda da vardı tacım, xələtim, Həp buraxdım, həzz etmədi xislətim.
Əfrasiyab
Neçin buraxdın? Pək uğursuz şeymi?
Səyavuş
Sıxdı məni altun bir zəncir kimi.
Əfrasiyab
Haydı, məndən böyük bir rütbə istə!
Səyavuş
Gözüm yoxdur mənim heç bir rütbədə.
Piran
Cəngavərlik daha xoş gəlir ona.
Əfrasiyab
Göndərəyim səni Çin hüduduna; Böyük bir vilayət üsyan içində Həp çırpınıb durur al qan içində.
Səyavuş
Al qan içindəmi? Səbəbsizmi ya?!
Əfrasiyab
Yasamızı kimsə almayır saya.
Səyavuş
(məğrur)
Bir ay belə sürməz o qanlı dalğa.
Gərşivəz
(ətrafa)
Cənazən gömülər orda torpağa.
Piran
(əlini Səyavuşun umuzuna qoyaraq)
Səyavuş söndürür onu şübhəsiz.
Əfrasiyab
(qızını süzərək)
Etiraz etməzmi buna Firəngiz?
Firəngiz
İki könül birsə, diləklər də bir.
Əfrasiyab
Gedin, birlik sizə səadət verir.
Gedirlər.
Birinci vəzir
Fikrin nədir?
İkinci vəzir
Onu göstərər zaman.
Gərşivəz
İştə alqışlara layiq bir nişan. Xayır, xayır, mümkün deyil bu əsla, Dağılsın gərək bu uğursuz yuva.
PƏRDƏ
DÖRDÜNCÜ PƏRDƏ
I SƏHNƏ
Çin hüdudunda türk və çin zövqü ilə süslənmiş vali qonağı...
Vali
(Qalın bığlarını eşir. Barmaqlarını gur saqqalı içində daldırıb düşünür. İçəri girən qurd baxışlı müşavirə)
Nə var, nə yox?
Müşavir
Vali sağ olsun, bütün Ölkədə bir sevinc izi var bu gün.
Vali
Afərin, səndəki zəka bəllidir, Yoxdur sənin kimi qurnaz müşavir.
Müşavir
Xayır, sanma bizə uymuş cəmaət. Hər kəs Səyavuşa edər itaət. Qaçaq Altay belə fürsət bulub da Xain asilərə edər komanda. Bütün qaçaqları taxmış ardına, Atar bizim məmurları zindana.
Vali
Bilməm bu haqqı kim vermişdir ona?
Müşavir
Bəlli, arxalanmış xaqan oğluna. Onu Səyavuşmu şımartdı, yoxsa Bu cürətlə atılmazdı ortaya.
Üsyan yatırmağa gələn bu sərsəm, Meydan oxur bizə, nədənsə bilməm!
Vali
Gəlsin, onu dadlı dilə basmalı, Bir səbəb bulub da həmən asmalı!..
Müşavir
Xayır, asmaq doğru deyil, bir gecə Yataqda məhv etməlidir gizlicə.
Bu sırada silahlı zəbtiyyə məmurları üstü, başı yırtıq üsyançı köylüləri gətirirlər. İçlərində iki qadın da bulunur. Yalnız önlərincə gələn və kinli baxışla bir tərəfdə duran gənc Yalçın təmiz geyinmişdir.
Məmur
Gəlin, haydı!
(Yalçının yaxasından tutub çəkər).
Sən də!..
Yalçın
(qızğın)
Burax!..
Zəbtiyyə məmuru
Azğınlar!
Üsyançılar
Azğın biz deyilik.
Məmur
Ya kimdir?
Üsyançılar
(məmurları göstərir)
Onlar!
Vali
(qadınlara işarətlə)
Bunlardamı üsyançıdır?
Yalçın
Şübhəsiz, Taun, vəba qarşısında həp biriz.
Vali
Taunmu?
Yalçın
Siz taundan da uğursuz, Ölümdən də zalım və qorxuncsunuz.
Vali
Bu kim?
Məmur
Yalçın! Tazə gəlinin əri!..
Vali
Zəncirsiz dururmu böylə sərsəri!
Yalçın
Deyil mana, zəncir yaraşır sana!
Vali
Söylətməyin, haydı, atın zindana!
Yalçın
Vicdansız canavar!
Vali
Susdurun!
Məmur
Sonra?
Vali
Həpsi birər-birər çəkilsin dara.
Yalçın
Alçaq!
(Valiyə)
Yarın sən də izlərsən bizi.
Zəbtiyyə məmuru
(qırmancla vurur)
Haydı!
(Onları aparır).
Vali
Öncə onun silinsin izi!
(Müşavirə)
Nə var? Gözlərinə bir qayğı doldu, Yalçının gəlini əcəb nə oldu?
Müşavir
(yana baxaraq)
İştə... Baxışları olduqca kəskin!
Vali
(Ona yaxlaşır).
Nədir gözlərində bu hiddət, bu kin? Düşün, təslim olmadıqca sən mana, Həsrət qalacaqdır nişanlın sana.
Gəlin
Mənim duvağımı sən deyil, ancaq Yalçın açmalıdır.
Vali
(qolundan tutar)
Yaxın gəl!
Gəlin
(geri çəkilir, nifrətlə)
Burax!
Müşavir
Yavrum, hər gəlin ki, yeni köçərsə, Bikri ancaq nəsib olur rəisə. Şərəfdir bu sana, düşünsən bir az, Valinin diləyi heçə sayılmaz.
Vali
Bu bir qanun! Hər kim boyun qaçırsa, Eli, əqrabası batar həp yasa. Qatlandım nazına bütün bir gecə, Qırma məni, yaman olur nəticə.
Gəlin
Mənim könlüm hər qülbəyə, Nəşə sərpən atəş deyil. Mənim eşqim hər kölgəyə Gülümsəyən günəş deyil. Gülünc taleyimdən mana Bu gün sönük bir ah qaldı. Qopdu zalım bir fırtına, Gənc ömrümü həsrət aldı.
(Ağlar).
Vali
İstər gül, istər ağla, Mana ram olmadıqca, Qurtulamazsan, saqın! Nə sən, nə də nişanlın.
Gəlin
(sərt)
Mümkün deyil bu əsla;
Namus deyil paçavra!
Vali
(bağırır)
Tərbiyəsizlik yetər!
(Müşavirə)
Bu pərdəni aç, göstər! Bəlkə bir az uslansın.
Müşavir pərdəni açır. Uzaqda dəniz və yelkən gəmisi, bir tərəfdə dağlar, ən yaxında isə dar ağacında üzü arxaya ağ kömləkli bir cənazə görünür.
Gəlin
(onu nişanlısı zənn edərək)
Ah, o Yalçınmı!? Yalçın! Aman, nədir bu dəhşət!? Sənsiz həyata nifrət!..
(Hıçqırıqlar içində bayılıb düşür).
Məmur
Xayır, o Yalçın deyil,
Sənin nişanlın deyil. O, məhbəsdə inləyir, Heçlikləri dinləyir.
Vali
Zavallı!.. İştə bitdi, Bir anda söndü, getdi.
Cənazənin üzərinə bir örtü çəkirlər. Dışarıda qorxunc və gurultulu səslər eşidilir.
Səslər
Hanı xırsızdar bəyi? Yetər tüğyan etdiyi. Nerdə, göstərin onu, Gəlmiş ömrünün sonu.
Vali
Kimdir onlar?
Müşavir
Səfillər! Səndən öc almaq dilər.
Vali
Bu azğınlıq yararmı? Yoxsa çıldırdılarmı?!
Türk və çinli qiyafəsində bir yığın üsyançı xalq gurultu ilə içəri soxulur. Sadə geyimli Səyavuşla Bəhram da bir tərəfdə durur. Qarayağız Altay isə qabağa gəlir.
Altay
İştə, o xain burda!
Üsyançılar
O düşməndir bu yurda.
Altay
Həmən cəza bulmalı!
Üsyançılar
Bir anda məhv olmalı!
Vali
Azğın! Şaşırdınmı sən!?
Müşavir
İştə o pək sərsəri.
Vali
Bu sayğısızlıq nədən!?
Müşavir
O, bunların rəhbəri.
Altay
Artıq yetər, səbrimiz həp tükəndi.
Üsyançılar
Səbrimiz həp tükəndi.
Altay
Hüququmuz, namusumuz çeynəndi.
Üsyançılar
Namusumuz çeynəndi.
Vali
Mən ayrılmam ədalətdən, qanundan.
Üsyançılar
Yalan!.. Çəkilməz yalan!
Altay (əlilə göstərir)
İştə, ədalətin dar ağacları! Boğazlatdın acları. Quraqlıq bir yandan, sən də bir yandan, Xalqa uddurdunuz qan. Ölkə viran oldu, çıraqlar söndü, Evlər məzarə döndü. Vergi deyə hər gün bizi soydunuz, Yaman günə qoydunuz.
Vali
Gəlirsiz hökumət təməldən bitər. Üsyançılar
Bitsin, yox olsun, yetər! Bir nəfər çinli Yetər, sandınız bu xalqı oyuncaq, Xalqı xırpalayır hökumət ancaq.
Yalçın
İştə mən!..
Vali
Səni kim buraxdı?
Yalçın
(Üsyançıları göstərir).
Şaşqın!
Səncə əyləncəmi bu qorxmaz axın?
Vali
Sus, bu, hökumətə qarşı üsyandır!
Yalçın
Sənin azğınlığın bizə əyandır.
Altay (önünə keçər, qızğın)
Yetər çıldırdınız hökumət! - deyə, Evləri yıxdınız, ədalət! - deyə. Məzlumlar qanından badə sondunuz, Qarğa-quzğun kimi leşə qondunuz. Qanun deyə doğruluqdan caydınız, Xalqın namusunu heçə saydınız. Aldıqları nəfəs - zəhərli ahlar, Qidasız çocuqlar ot yeyib yaşar. Söylə, öyündüyün ədalət bumu? Hökumət dediyin rəzalət bumu?
Vali
Kimsə böylə təhqir etməmiş məni, Sən nəçisən, kimsən? Aşma həddini!
Altay
Zülmətləri yaran bir şimşəyəm mən, Doğdum məzlumların diləklərindən.
Vali
(qafasını sallar, acı gülüşlə)
Bildim ki, Altaysan, bəlli şöhrətin, Şübhəsiz böyükdür, gücün, qüdrətin.
(Camaatı göstərir).
Əfsus, güvəndiyin bu sərsəmlərin Cümləsi üsyançı, cümləsi xain.
Səyavuş
Bu adlar yaraşır ancaq Valiyə.
Vali
Mən kimlərə üsyan etidm?
Səyavuş
Hər şeyə; Haqqa, ədalətə, insaniyyətə, Namusa, vicdana və heysiyyətə.
Vali
Demək, sən də uyub bu xırsızlara,
Qıymaq istəyirsən böyük sərdara. Türk və moğol dursun, çinlilər belə Şımardı da əlbir oldu səninlə. O çinlilər ki, dün bizə əsirdi, Qarşımızda bu gün dodaq gəmirdi.
Altay
Həpsi məzlum, ya türk olsun, ya çinli.
Səyavuş
(acı gülüşlə)
Tülkü baxışların nasıl da kinli!?
Vali (sinirli) Qəhrəmanlıq səni məğrur etməsin, Qorxunc olar cəzan...
Səyavuş
Söylənmə, miskin!
(üsyançılara)
Bağlayın qolunu, susdurun onu!
Üsyançılar Yalçınla arxadaşının yarıbağlı qolunun zəncirini açıb, Vali ilə Müşavirin qolunu bağlayırlar.
Çinli
İştə haq bağıran haqsızın sonu!
Yalçın
(Valiyə dar ağacını göstərir).
Çox alçaldın, imdi sənindir sıra, Bir az yüksələrsən, çəksələr dara.
Səyavuş
Xayır, saqın! Onu asmış olsalar, Zəhərlənər leşə qonan qarğalar. Məncə layiq ona bir dəmir qəfəs, İbrət alsın, görüb keçdikcə hər kəs.
Çinli
Altay! Sən bu yurda yeni can verdin, Zülmün qaba heykəlini devirdin.
Yalçın
Alqış sənə, alqış doğduğun soya! Alqış bəslədiyin böyük duyğuya!
Altay
Siz çox inlədiniz zəncir altında;
(Valiyə işarətlə)
O zövqü dadmalı bizim şaşqın da. Bu qayğısız ovalara, dağlara Xəyanət uğramaz bu gündən sonra. Susdu hər bucağa qonan bayquşlar, Bir də çeynəməz bu yurdu sərxoşlar. Zülmə qarşı dikbaş və məğrur olun! Hürriyyət uğrunda çox cəsur olun! Səadət pərisi gülməz qullara, Munis olar ancaq dəmir qollara.
PƏRDƏ
II SƏHNƏ
Keçən səhnə... Axşamüstü... Qarşıdakı pərdələr qalxmış, dar ağacı üzərinə iri fanar qoyulmuş, dışarıda gözəl geyinmiş türk, moğol, çin qızları və dəliqanlıları coşğun bir sevinclə rəqs edirlər. Firəngiz nədimələri ilə bərabər iri, açıq pəncərədən onlara tamaşa eləyir.
Səyavuş
(Gəlir).
Gözün aydın!
Firəngiz
Nə var?
Səyavuş
İştə əmcəniz!
Firəngiz
Gərşivəzmi?
(qapıya doğru irəlilər, içəri girən Gərşivəzə)
Xoş gəldiniz!
Gərşivəz
(Qucaqlayıb alnından öpər).
Firəngiz!
Firəngiz
Babam neçin bizi anıb gəlmədi?
Gərşivəz
Bu gün bayram olduğunu bilmədi. Zərər yox, o gəlməz, siz gedərsiniz.
(ətrafı süzər)
Nə xoş mənzərələr, nə parlaq dəniz!?
Səyavuş
Dənizsiz bir ölkə çıxılmaz qəfəs,
Havasız bir məhbəs, alınmaz nəfəs.
Gərşivəz
İştə həp erkəklər, yosma gəlinlər Daşğın sevinc ilə rəqs edib gülər.
Səyavuş
Əvət, şanlı bir gün, uğurlu bayram.
Firəngiz
Xalq üçün qurtuluş günü - bu bayram.
Bəhram
Bir il əvvəl üsyan qopardı burda, Səyavuş tazə ruh verdi bu yurda.
Gərşivəz
Duydum şöhrətini bütün ellərdə, Zəfər dastanların gəzər dillərdə. Mümkünsə, dinləmək istərdim əlan Olub keçənləri sənin ağzından.
Səyavuş
Mən bu yurda yeni vardığım zaman, Sarmışdı hər yeri aclıq və üsyan. Xain məmurlara cəza verildi, Qarğaşalıq bitdi, köylər dirildi. Bunu görən qonşu çinlilər belə, Yığın-yığın əlbir oldu bizimlə.
Gərşivəz
Eşq olsun, əzizim, böyük məharət! Var ol, min yaşa, ən gözəl siyasət!
(əlini sıxar, şübhəli baxışla)
Çin xalqına çox da inanmaq olmaz, Onlar siyasətdə olduqca qurnaz.
Səyavuş
Xayır, həpsi Çin xaqanıncan qaçan, Yoxsul əkinçilər...
Gərşivəz
Hiylədir, inan!
Onlar yabançıdır bizə, unutma! Hər azğını türkə bərabər tutma!
Səyavuş
(sərt və kəskin)
Mən bu düşüncəyə qarşıyam...
Gərşivəz
Saqın! Er-gec qıyar sənə o məzlum axın.
Qızlar yemək və şərab gətirir. Bu sırada dışarıdan gurultulu səslər eşidilir.
Yalçın
Yetər, verilsin cəza, O vicdansız xırsıza!
Altay
Xain qaçsa hər yana, Qurtuluş yoxdur ona.
Altay və Yalçın camaatla bərabər yaxaladıqları Vali və Müşaviri gətirirlər.
Səyavuş
Nə olmuş?
Altay
Bu alçaq həriflər dəmin Qaçmaq istəyirmiş...
Yalçın
(Valini üstdən aşağı süzərək)
Zavallı miskin!
Səyavuş
Durun!
Altay
Bu xainlər asılsın gərək!
Camaat
Asılsın, asılsın!
Altay
(Valiyə)
Oh, quduz köpək!
Vali
(Səyavuşun ayaqlarına qapanır).
Bir il cəza kafi deyilmi?
Səyavuş
Əsla!
Gərşivəz
Səyavuş! Onları mənə bağışla.
Səyavuş
Zalim bağışlansa daha çox azar, Məzlum üçün qazar ən dərin məzar.
Gərşivəz (Səyavuşa)
Onun cəzasını burax bizlərə!
Firəngiz
Əmcəmin sözünü salmayın yerə!
Səyavuş
Düşün, yaralanmış kinli bir ilan Sağ qalarsa...
Yalçın
Xayır, buna yox imkan.
Altay (Yalçına)
Bağlayın qolunu bu azğınların! Gərşivəz
Xaqan hüzuruna gedərlər yarın. Qanun qarşısında rəzil olarlar, Umulmaz, amansız cəza bularlar.
Altay
Xayır, inanmayın!
Firəngiz
(Səyavuşa)
Susdur Altayı!
Səyavuş
Haydı!
Yalçın
Gəl, xaqan da bunların tayı.
Altay
Səyavuş da şah nəsli, xaqan nəsli. Onun hər kəslə var başqa bir dili.
Gedirlər.
Gərşivəz
(Səyavuşun əlini sıxaraq)
Var ol, xalq içində qırmadın məni, Sağ buraxmam inan öylə xaini.
Nədimələr qədəhləri doldurur.
Firəngiz
(Özü doldurduğu böyük qədəhi Gərşivəzə verir).
Yorğunsunuz, gözəl şərabdan için!
Səyavuş
(nədiməyə)
Çin elçisi nerdə, çağır da gəlsin.
Birinci nədimə
(qapıya doğru baxır)
Gəldilər.
Səyavuş
Buyurun!
Eyicə geyinmiş Kosa Bəhramla bərabər gəlir, otururlar.
Firəngiz
(Gərşivəzi Kosaya tanıdaraq) İştə əmcəmiz.
Kosa
(Gərşivəzə)
Məmnun etdi bizi böylə gəlməniz.
Səyavuş
(qədəhi qaldırır)
Var olsun Gərşivəz!..
Bəhram
(içərək)
Yaşa, min yaşa!
Gərşivəz
Çox təşəkkür!..
Rəqqasə girir.
O kim?
Firəngiz (gülümsəyərək)
Canlı bir əda! Kosa
O, Çin sarayında eşsiz bir inci, Həm oynamaqda, həm səsdə birinci!
Gərşivəz
(Firəngizə baxaraq)
Nəşəmizə yeni bir nəşə qatsın.
Firəngiz
(rəqqasəyə)
Şaqraq səsin duyğuları oynatsın.
Gərşivəz bir də içər.
Rəqqasə
(həm şərqi söylər, həm də rəqs eylər)
Doğurdu anam məni matəmli bir düyündə, İblis ilə tanrının öpüşdüyü bir gündə. Gözlərimdə o gündən məstanə cilvələr var, Ağlasam üzüm gülər, gülərsəm ruhum ağlar. Mən istərəm hər könül mənim eşqimlə dolsun, Kimsə mənə yar deyil, ancaq əsirim olsun.
Rəqqasə çəkilir, Gərşivəz dərin ah çəkir.
Səyavuş
“Ah” neçindir?
Gərşivəz
Bunu o cəllada sor!
(Əlini şiddətlə masaya vurub qalxır).
Xayır, bu heç vicdanıma sığmıyor.
Səyavuş
Nə oldu?
Gərşivəz
Heç!..
Səyavuş
Kimə qarşıdır bu kin?
Firəngiz
Vali içinmidir?
Gərşivəz
Sormayın!
Səyavuş
Neçin? Gərşivəz
Çünki Vali onun yanında bir heç!
Səyavuş
O kim? Daha qorxunc insanmı?
Gərşivəz
Vaz keç! Alov dalğaları yaxar beynimi, Heç bir qüvvət susduramaz kinimi.
Səyavuş
Yorğunsunuz, bir az yatın, dincəlin.
(Yan odaya götürür).
Gərşivəz
(qolunu Səyavuşun boynuna keçirir)
Bilinmədi əfsus qiymətin sənin.
Firəngiz (Bəhrama)
Daim onda böylə gülünc hallar var, Bir qədəh içdimi, qiyamət qopar.
Bəhram
Xayır, bu coşğunluq səbəbsiz deyil.
Həpsi çıxır. Kosa ilə rəqqasə qalır.
Kosa
(təlaş ilə qıza yaxlaşır)
Tam fürsətdir! Hanı o zəhri-qatil?
Rəqqasə
Yolda düşürmüşəm...
Kosa
Yalan söyləmə!
Rəqqasə
(Ciblərini göstərir)
Yoxdur inan!
Kosa
Çıxar, həzyan eyləmə!
(Ciblərini arar və boğazını yaxalar, bu sırada Firəngiz qapı arasından görünür, dinləyir).
Rəqqasə
(Bükülü bir kağız çıxarır).
Buyur! Südabənin bu hiyləsində Sən də məhv olarsan, inan ki, mən də.
Kosa
(kağızı açır, gülərək)
Bu bir zəhər ki, ilk öncə güldürür, Güldürür, güldürür, sonra öldürür. Səyavuşa məxsus qədəh iştə bu! Bizdən ona dadlı, sürəkli uyğu!..
Rəqqasə
(həyəcanlı)
Həp o, həp Südabə!..
Kosa
(Dalıb gedən rəqqasənin qolundan tutar, odadan çıxarmaq istər).
Gəl, yetər sükut!
Rəqqasə
(zəhərli qədəhi alıb yerə çırpar)
Parçalanmalıdır bu qanlı tabut...
Kosa
(kinli)
Səyavuşa səndəmi aşiq oldun?
Rəqqasə
Sən nəsən? İştə bir duyğusuz odun!
Kosa
(Cibindən kiçik bir xəncər çıxarır).
Bax, bu xəncər daha zəhərli, kəskin!
Rəqqasə
(əlindən xəncəri qaparaq)
Sən canavar südüyləmi bəsləndin!?
Kosa
Xəncəri ver mənə!..
Rəqqasə
(ətrafa)
Zavallı şaşqın! Öylə qəhrəmana qıyılmaz, saqın!
Kosa
Ver deyirəm...
(Xəncəri almaq istər.)
Rəqqasə
Xayır!
(Xəncəri arxaya atır.)
Kosa
(qızı yaxalar, boğar)
Ver!
Rəqqasə
(acı fəryad ilə)
Burax, burax!
Kosa
Xəncəri ver, yoxsa...
Firəngiz
(Xəncəri yerdən alıb Kosanın böyrünə saplar).
Al, iştə, alçaq!
Kosa
(yıxılaraq)
Ah, mən... ölsəm belə... sizə... aman yox...
Firəngiz
Sus! Səyavuş
(içəridəkilərlə bərabər gəlir)
Nə olmuş?
Firəngiz
Bunda əsla vicdan yox. Hərif Çindən gələn elçi deyilmiş.
Rəqqasə
Südabə göndərmiş, səninçin gəlmiş.
Səyavuş
Heç şübhə yox ki, var gizli bir səbəb.
Rəqqasə (göstərir)
Qədəh də, xəncər də zəhərlidir həp. Firəngiz
Pozmaq istəyirkən şən həyatını, Firəngizdən aldı mükafatını.
Səyavuş
(rəqqasəni süzərək)
Bu qız da şıbhəsiz yoldaşdır ona.
Rəqqasə
Fəqət yoldaşlığım varmadı sona, Biz səni öldürməkçin gəlmişkən, Nədənsə həp fikrim dəyişdi birdən.
Səyavuş
Söylə, neçin dəyişdi?
Rəqqasə
Heç sormayın! Çırpınan qəlbimə yara vurmayın! Mən çocuqkən saraylara satıldım, Ruzgar kimi eldən-elə atıldım. Öc izlərkən, birdən sənə tuş oldum,
Fəqət məzlumlara yardımçı buldum.
(cənazəyə baxar, kinli)
Qıymaq istəyirkən bu miskin sənə, Mane oldum iştə!..
Bəhram
Afərin sənə!
Firəngiz
Qız məhv olmuşdu mən yetişməsəydim.
(Rəqqasəni qucaqlar, öpər.)
İnan, səni bütün ruhumla sevdim.
(Nədimələrə)
Alın, rahatlansın, o çox üzüldü, Sisli taleyimiz onunla güldü. Rəqqasəni yan odaya aparırlar.
Səyavuş
(yanındakılara)
Alın cənazəni!.. Qaldırırlar. Nə dəhşət!? Əgər Cahandakı bütün kinlər, fitnələr, Bütün ehtiraslar olsa həp gəbə, Bir afət doğardı, o da Südabə!
Gərşivəz
(dərin ah çəkir)
Doğrusu, çox uğursuzmuş talein. Bilməm nə gündə sən cahana gəldin? Zülmətlə nur qarışdığı andamı? Xeyir ilə şər barışdığı andamı? Sanma bir Südabə azmışdır yolu, Əfrasiyab ondan daha qorxulu!
Səyavuş
Mən nə etdim ona? Tühaf müəmma!?
Gərşivəz
Deyir ki, göz tikmiş taxtü-tacıma.
Firəngiz
Səyavuşmu?
Gərşivəz
Əvət!
Səyavuş
Çirkin iftira!
Gərşivəz
Deyir: “Qarşı durur o qanunlara”!
Səyavuş
Hanki qanunlara?
Gərşivəz
Kim bilir!?
Firəngiz
Əsla!.. Sapdığımız yoxdur qanunsuz yola.
Gərşivəz
Xayır, bu şübhələr sıxmasın sizi, Yoxdur Səyavuşda xəyanət izi. (Digər odaya keçir).
Səyavuş
Gedib görmədikcə Əfrasiyabı, Qalxmaz ortadan bu fitnə dolabı.
Firəngiz
Saqın, getmə, ona bir şübhə gəlsə, Yalnız sənə deyil, qıyar hər kəsə.
Səyavuş Yox, dayanılmaz bu çirkin böhtana, Ən kiçik bir ləkə ölümdür mana.
(sinirli və coşğun)
Kimə inanmalı!? İştə hər diyar Mənə qarşı kin və intiqam duyar. İran xəyanət və hiylə ocağı Turan iftira və dəhşət qucağı!.. Çinə getsəm, onlar daha amansız! Saray böcəkləri yaşarmı qansız? Lənət olsun, uymam bu gündən sonra Almasla parlayan qanlı taclara!
PƏRDƏ
BEŞİNCİ PƏRDƏ
Dağ ətəyində bir ova... İki-üç çadır qurulmuş, ikindi çağı, buludlu hava, ətraf qayalıqdır. Çadır önündə Vali, Müşavir və Tosun əsgəri qiyafədə olaraq qonuşurlar. Əsgərlərdən kimi növbət bəkləyir, kimi ətrafı süzərək dolaşır.
Vali
(Kinli addımlarla gəzinir).
Oh, Səyavuş, Səyavuş! Bilməm nə sandın məni? Bir gün didib parçalar dəmir biləklər səni.
Müşavir
Gərşivəz olmasaydı, hər ikimiz bitmişdik, Gedər-gəlməz diyarə ziyarətə getmişdik.
Vali
İnan ki, sağ qaldıqca böylə vətən xaini, Sönməz Əfrasiyabın alov püskürən kini.
Müşavir
Deyirlər ki, qorxudan Çinə qaçmış...
Tosun
Həp yalan.
Vali
Xayır, o qorxaq deyil.
Müşavir
Fəqət, xain bir insan.
Tosun
(ətrafa)
Bütün bu uydurmalar Gərşivəzin hiyləsi!
(onlara)
Xain deyil Səyavuş...
Muşavir
Sus bə, şeytan köləsi!
Vali
(ətrafdakı əsgərlərə)
Haydı, baxın yollara, o sapqın nerdə olsa, Burdan keçər şübhəsiz, həmən alın ortaya!
Müşavir
Buludlara uçsa da, qurtuluş yoxdur ona.
(Üç-dörd nəfərlə uzaqlaşır).
Tosun
(ətrafa)
Maraqlıdır tülkülər saldırırsa aslana. Bu sırada göy gurlar, şimşək çaxar.
Vali
Kişnər də yıldırımlar, qılınc çəkər buludlar, Göylər səltənətində qovğamı, şənlikmi var!?
Rübabə
(Qiyafətini dəyişdirmiş olduğu halda, tacir qiyafətli pişxidmətlə gəlir. Acı fəryad ilə)
Ah, aman!
Tosun
Dur, nə olmuş?
Rübabə
Dəhşət aldı cahanı. Şaşırmış bir yolçuyuq, yoxdur səfər imkanı.
Pişxidmət
Biz nerdəyik? Bu yollar çıxır hankı bir yana?
Tosun
O yol Çinə, bax bu da Əfrasiyab yurduna. Boru çalınır, Gərşivəz bir neçə cəngavərlə gəlir.
Rübabə
Gələn kimdir?
Tosun
Gərşivəz!
(arxadaşlarına)
Hazır olun, salam.. dur!
(Təzim için qılınc çəkərlər)
Pişxidmət
(təmənna edər, Rübabəni Gərşivəzə təqdim ilə)
Əfəndim! Qadıncığaz sizi görmək istəyir.
Gərşivəz
Nerdənsiniz, kimsiniz?
Rübabə
Keykavusdan elçiyiz, İştə məktubumuz var.
Gərşivəz
Öyləmi? Xoş gəldiniz.
(Bir tərəfə çəkilib məktubu oxur.)
“Ey könlümün sevinci, çəlik qollu Səyavuş! Tam fürsətdir, hazır ol, hər tədarük görülmüş. Sən bir yandan hücum et, Çin xaqanı bir yandan, Tus ilə Zal oğlu da qaldıracaq İrandan. Alt-üst edin Turanı, orduları əzilsin, Əfrasiyab hüzura qolları bağlı gəlsin.
İmza: baban Keykavus”.
(iblis qəhqəhəsilə)
Bax, bunu çox bəyəndim. (Tosuna)
İkram edin bunlara!
Tosun
(soyuq)
Buyursunlar, əfəndim!
(Hər ikisini çadıra aparır, ətrafda boru çalınır).
Əfrasiyab
(Piranla bərabər gəlir).
Bu çadırlar burda neçin qurulmuş?
Piran
Yol çox uzaq, bəlli, əsgər yorulmuş.
Əfrasiyab
Saqın, fürsət bulub Səyavuş qaçar, Sonra başımıza fəlakət açar.
Gərşivəz
Hər tərəfdən iştə tutulmuş yolu, Yoxdur ona əsla qurtuluş yolu.
Əfrasiyab
Hər kim o sapqını əsir edərsə, Mükafat alacaq hər nə istərsə.
Piran
Səyavuşa sapqın demək doğrumu?
(Çin yoluna baxır, heyrətlə)
O kim, Səyavuşmu? Gerçəkdən omu?
Əfrasiyab
Tam özüdür, iştə! Rəzil, ədəbsiz!
Gərşivəz
Sağ-solunda Bəhram ilə Firəngiz!
Əfrasiyab
Haydı, bir az rahatlansın çadırda, Xainləri bəklər ən ağır cəza.
Piran
Heç bir zaman, Zaval yoxdur doğruya.
Gedirlər.
Gərşivəz
(alayçı gülüşlə, ətrafa) Er-gec sərab olar o dadlı röya. Sevin, sevin!.. Əvət, uzaq deyildir, O başbuq olacaq, sən də baş vəzir.
Əfrasiyab
Məncə, suçlu deyil o şanlı əsgər.
Gərşivəz
Aldatmasın səni gözəl nəğmələr. Hələ dağlardakı üsyan sönməmiş, Altay da əzmindən hələ dönməmiş. Ətraf kəndlər hər gün ona qoşulur, Gün-gündən ordusu həp qüvvət bulur. Səyavuşun əli çatsa Altaya, Salar bizi daha qorxunc qovğaya. İştə Keykavusun əli var hələ, İstər Səyavuşla versin əl-ələ.
Əfrasiyab
Xayır, Səyavuşda heç bir hiylə yox.
Gərşivəz (kinayəli)
Sazın tellərində əfsanələr çox!
Əfrasiyab
Yetər, yetər, artıq usandıq, yetər!
Gərşivəz
Hər halda ot kökü üstündə bitər.
Əfrasiyab
İnanmam, o xain deyildir, xayır.
Gərşivəz
(məktubu verir)
İştə oxu! Bu hər sirri anladır.
Əfrasiyab
(oxuyaraq sarsılır)
“... Çəlik qollu Səyavuş Sən bir yandan hücum et, ... Hər tədarük görülmüş. Çin xaqanı bir yandan, Tus ilə Zal oğlu da Saldıracaq İrandan. Alt-üst edin Turanı,
Orduları əzilsin. Əfrasiyab hüzura Qolları bağlı gəlsin!” Nə dəhşət?!
Gərşivəz
Nə cəsarət!
Əfrasiyab
Çəkilməz bu xəyanət!
(Tosuna)
Çağır gəlsin, o sapqın cavab versin.
Tosun
İtaət!
(Çadıra girir).
Əfrasiyab
(Gərşivəzə)
Bir az suçlu çıxdımı? Həbsə alınsın həmən, Bir bəhanə bulub da üz başını cəsəddən.
(Məktubu əlində bürüşdürür).
İlk görüşdə mən sənin haqq sözünə baxmadım, Səyavuşun bir casus olduğunu çaqmadım.
Səyavuşu gətirirlər.
Firəngiz
Ah, sevgili babaciyim!
Əfrasiyab
Yaxlaşma!
(sərt və kəskin tövr ilə ona və Səyavuşa)
Sən də, o da düşmənsiniz tacıma.
Firəngiz
Bizmi!?
Əfrasiyab
Əvət, yapdığınız haqsızlıq, Qanunsuzluq deyildir əfvə layıq. Gəl, yaxın gəl!
Səyavuş Əmriniz?
Əfrasiyab
İştə məktub var sana, Baban çağırmış səni, yenə əski yurduna.
Səyavuş
Xayır, istəməm, xayır, İran bir cənnət olsa, O yurda sanma bir də Səyavuş ayaq basa. Hind ormanlarındakı qaplanlara qoşulsam, Himalayın başında qartallara eş olsam, Nildəki timsahların atılsam qucağına. Mümkün... Amma tutulmam hörümçəklər ağına. Südabələr bəsləyən uğursuz bir ölkənin, Uğramam hüduduna, bundan əmin ol, əmin!
Əfrasiyab
Öylə isə ən güclü ordu verəyim sana, Alt-üst edib İranı saldır Kəyan şahına!
Səyavuş
Xayır, o alçalsa da, mən alçalmaq istəməm, Axıtsa da qanımı, mən öc almaq istəməm.
Əfrasiyab
(istehzalı gülüşlə)
Aranızda, şübhəsiz, qırılmayan tellər var, Bu məktubu al oxu, bax gör nələr sayıqlar!?
(Məktubu Səyavuşa verir, Səyavuş gözdən keçirir).
Gərşivəz (Əfrasiyaba yanaşır, kinayə ilə)
Bizim şanlı qəhrəman siyasətdən də anlar, Həmən cavab bulur da işin içindən çıxar.
Səyavuş (həyəcanlı)
İştə mənim için ölüm fitvası! Südabənin yeni bir iftirası!
Əfrasiyab
Yazan Südabəmi?
Səyavuş
Xayır, Keykavus.
Gərşivəz
Gizli tədbirlərin heç oldu, əfsus!
Səyavuş
(sinirli)
Gərşivəz! Səndəmi dil açdın mana? Səndəmi, səndəmi küsdün vicdana?
Əfrasiyab
Sus, mənim qardaşım təhqir edilməz! Gərşivəz iftira, dəsisə bilməz.
Səyavuş
Haqlısınız, əvət, anladım işi, Sadəlik də abdallığın bir eşi.
(Gərşivəzə)
Düşün, əgər xain olsaydım, əsla, Silahsız, ordusuz çıxmazdım yola. Dadlı dillərinə uyub gəldim mən, Əsirgəmə, hər nə gəlsə əlindən.
Əfrasiyab
Yetər, çox şımardı, həmən susdurun! Bağlayın qolunu!
Firəngiz
(babası önündə diz çökərək)
Mərhəmət!
Səyavuş
(onu yaxalamaq istəyənlərə)
Durun!
Firəngiz
Lütf edin, acıyın, o xain deyil!
Səyavuş
Üzülmə, yalvarma!
Əfrasiyab (qızının qolundan tutub itələr)
Çəkil!
Səyavuş
Oh, səfil! Lənət o günə ki, sığındım sana, Nifrət güvəndiyim qanlı xaqana! Mən atıb da gəldim Kəyan tacını,
(Firəngizi göstərir)
Şərəf bildim onun izdivacını. Düşünmədim, babam kimi sənin də, Əqrəblər yaparmış yuva beynində. Bu bir suçmu, söylə, yalnız qəhr olan Ölkələri xilas etdim aclıqdan.
(Vali ilə Müşaviri göstərir)
Haqq tanımaz zalımlardan öc aldım, Bilmədim ki, buna qızarmış dayım. Əvət, bilmədim ki, dumanlı başlar Haqqı deyil, haqsızlığı alqışlar. Səncə xoşmu xalqın acı fəryadı?
(həyəcanla)
Ah, babam da, sən də məzlum cəlladı!..
Əfrasiyab
Dəf edin, görməsin onu gözlərim.
Səyavuş
Bu siz, bu mən!.. Bitdi artıq sözlərim.
(Səyavuşu əsgərlər aparırlar).
Firəngiz
(babasına)
Ah, səndə mərhəmət, vicdan yoxmudur? Səyavuş, Səyavuş!.. Aman, getmə, dur!
Gedirlər.
Bəhram
İştə boynum, iştə qılınc, xaqanım! Qurtar onu, sənə halaldır qanım.
Əfrasiyab
Xainin cəzası ölümdür ancaq!
Piran
Saqın, öylə şanlı bir gəncə qıymaq Qəlbindən yaralar bütün dünyanı, Anıldıqca ağlar qoyar Turanı.
Dəliqanlı
(Təlaş ilə gəlir).
Dəhşət!.. O kimsəyi saya almayır.
Əfrasiyab
Səyavuşmu?
Dəliqanlı
Əvət, təslim olmayır.
Gərşivəz
İştə, o dönmüş bir dəli qaplana, Saldırır da sağa-sola, hər yana.
Coşğun musiqi... Çarpışma və gurultu səsi... Səyavuş sıyırma qılınc gəlir. Önündə qaçan Valiyə, Müşavirə hücum edir, başqa cəngavərlər onun ətrafını sarar, qılınc-nizə şaqırtısı ortadığı çınladır. Bəhram da silah çəkib Səyavuşa yardım edir.
Əfrasiyab
Acımayın, vurun, həmən susdurun!
Səyavuş
Al, bu sənin!
(Valini yaralar)
Gərşivəz
(ətrafdakılara)
Hücum!
Piran
Ah, aman, durun!
Gərşivəz
Bax böylə!
(Arxadan vurur.)
Səyavuş
(Yıxılır).
Uğursuz, alçaq!
Əfrasiyab
Xainlərin budur cəzası ancaq!
Gərşivəz
Nəhayət, qırıldı zəfər şəhpəri!
Səyavuş
Səndən şərəflidir ov köpəkləri!..
Əfrasiyab
Yazıq!.. Keykavusa etmədin imdad!
Səyavuş
Keykavus bir cəllad, sən də bir cəllad!..
(Susur, qolları yanına düşür).
PƏRDƏ
SON