whāia te ao mārama - ministry of health nz...2 whāia te o mārama: te mahere kōkiri hunga hauā...

18
Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

Upload: others

Post on 26-Jun-2020

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

Whāia Te Ao Mārama:Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga2012–2017

Page 2: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

Ingoa Whakahua: Te Manatū Hauora. Whāia Te Ao Mārama:The Māori Disability Action Plan for

Disability Support Services 2012–2017. Te Whanganui-a-Tara, Te Manatū Hauora.

I whakaputaina i Akuhata 2012 e Te Manatū Hauora Pouaka Poutāpeta 5013, Te Whanganui-ā-Tara 6145, Aotearoa

ISBN 978-0-478-39358-3 (print) ISBN 978-0-478-39359-0 (online)

HP 5524

E wātea mai ana tēnei tuhinga i www.health.govt.nz

Page 3: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

iiiWhāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017 Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

Kupu whakatakiKo te tikanga o tēnei ingoa Whāia Te Ao Mārama, ina tātaritia ōna kupu, he whai kia eke ki te tihi o te māramatanga. He ingoa tōtika tonu tēnei mō tēnei tuhinga, e waitohu nei i te ara hei tautoko i te hunga hauā Māori kia noho i roto i te hauora torowhānui, kia paiheretia mai hoki rātou me ō tātou hapori kia tū tahi, kia hāpai ngātahi i ngā mahi kei mua i te aroaro.

He wāhanga tūturu nō te ora o te tangata, tēnei mea te ahurea. Hei whakaata te hora i ēnei momo mahere kōkiri mahi i ngā maunga kē, i ngā moana kē o ngā momo maha o tātou katoa, me ngā ara rerekē e tika ana mō tēnā momo, mō tēnā momo, hei āwhina i ngā momo uauatanga katoa o te hapori hunga hauā Māori.

Kotahi tangata Māori i roto i te tokorima he tangata hauā, ā, he ōrautanga nui tonu tēnei o ō tātou whānau, o ō tātou hapū me ō tātou iwi. Kāore e kore he rerekē ngā tūmanako me ngā hiahia o ēnei whānau mō te hauora me te ora, heoi anō, katoa te tangata whenua ka ōrite pea ngā uara me ngā kupu tuku iho, ā, hei kaupapa ēnei mō ō tātou wawata.

Ka noho tēnei mahere kōkiri hei kaupapa pakari, hei aronga mārama tonu mō te hora i ngā mahi tautoko e tika ana mō te hunga hauā Māori, tae atu ki ō rātou whānau. Kei konei hoki whakatauria ai ētahi o ngā mātāpono matua e tika ana kia whakamanaia e mātou, te hunga mahi i te rāngai tautoko i te hunga hauā. I a mātou e hua ake ana i tēnei mahere kōkiri, te tūmanako kua oti tētahi rauemi pai te whakairo, hei paihere i a tātou me ō tātou hapori, kia noho hei hapori tautoko i te hunga kanorau.

I whakawhanaketia tēnei mahere kōkiri e te hunga hauā Māori, e ō rātou whānau, me te hunga mahi i te rāngai tautoko i te hunga hauā; me te tautoko mai hoki o te Manatū Hauora. Nā runga i tēnei tikanga o te mahi ohu, hei haumi i ngā wāhanga o tēnei mahere, ka kitea te nui, ki ō mātou whakaaro, o te kaupapa whakakotahi i ngā tino rōpū whaipānga, otirā i te hunga noho tahi me te hauātanga, kia mahi tahi, kia whiriwhiri ngātahi ēnei rōpū katoa i ngā rongoā e tika ana,

me ngā whakautu e tika ana.

E ai ki a Helen Keller, i ōna rā, “Kāore te hunga whakaaro pouri nui i tūpono ki ngā kōrero huna mō ngā whetū, kāore rātou i whakatere waka ki ngā whenua hou, kāore i huaki i te kūwaha mō te wairua tangata.” I ahu mai tēnei Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori i te tū i runga i te whakaaro pai – ko tāna he akiaki i a tātou katoa kia māia, kia kaha tonu, kia mahi i ngā mahi me te tū i te tūnga whai mana. Kei roto anō tō mātou kaha i ō mātou whakapapa; i te whakawhanaungatanga; i ā tātou kaupapa, i ā tātou tikanga.

Mā te mōhio ki tō tātou kaha tōpū tātou hei kawe ki Te Ao Mārama, hei mea hoki tēnei e mārama katoa ai tātou ki ngā hiahia o te hunga hauā Māori.

Ko tēnei mea tikanga he mahi i ngā mahi tika, i te wā tika, mō te pūtake tika, ā, koia ēnei te wairua ka tuhia atu nei i tēnei mahere kōkiri.

Tēnā koutou katoa

Hōnore Tariana Turia Minita Tuarua mō Te Hauora

Page 4: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

iv Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

He whakamoemiti

E kore e hekeheke he kakano rangatiraHe mea akiaki te whanaketanga o tēnei tuhinga e Te Minita Tuarua mō Te Hauora e te Hōnore Tariana Turia, he mea ārahi hoki e te Rōpū Ārahi o Te Hunga Hauā Māori.

Neke atu i te 200 ngā tāngata Māori takitahi i whai wāhi ki ngā hui, ki ngā rōpū matapaki, ki ngā uinga, me ngā rōpū pēnei i Te Piringa, i a NASCA, i a NZFDIC me ngā kaiwhakarato DSS i takoha kōrero mai ki tēnei mahere, i roto i te 18 marama o ngā mahi.

He mea tautoko te tukanga whakawhitiwhiti kōrero e Ngā Wāhi Mātauranga o Te Hunga Hauā Puta Noa i Aotearoa. Ko ngā pūrākau takitahi me ngā mahi toi mō Te Tōrino, nā Te Rau Matatini i hōmai.

He mea whakawhanake tēnei tuhinga e te Rōpū Ratonga Tautoko Hauātanga o te Te Pūtahi Hoko Ratonga ā-Motu i raro i te Poari Hauora o te Motu.

Ngā mihi nui ki ngā kaimahi katoa i āwhina i tēnei mahi, huri noa i te Manatū Hauora me Te Puni Kōkiri.

Te Rōpū Arahi i Te Hunga Hauā Maori

Sylvia Ratahi

Rainus Baker

Karen Pointon

Maaka Tibble

Ruth Jones

David Tamatea

Page 5: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

vWhāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017 Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

IhirangiKupu whakataki .............................................. iii

He whakamoemiti ............................................iv

He whakamārama ............................................. 1He aha e huaina ai he mahere kōkiri? ........... 1

Te hunga hauā Māori ......................................2

Ngā wawata o ngāi Māori ...............................2

Ngā whakaritenga a te Kāwanatanga .............2

Te turaki maioro .............................................2

Ngā ratonga tautoko hauātanga .....................3

Ngā raraunga Māori ........................................3

Ngā huringa ā ngā rā e tū mai nei ki ngā ratonga tautoko hauātanga ........................... 4

Te urupare rautaki .............................................5Te ao Māori .................................................... 6

Te rangatira.................................................... 6

Tūhonohono ...................................................7

Te ao hurihuri .................................................7

He arotahinga mō ngā mahi ...........................7

Te mahere kōkiri ...............................................9

Te arotake me te whakaputa pūrongo mō te whakatinana i Whāia Te Ao Mārama ...............10

Tāpiritanga 1: Ētahi atu mahinga mō ngā rā kei te tū mai ......................................................11

Tāpiritanga 2: He kuputaka ............................ 12

Page 6: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take
Page 7: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

1Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017 Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

He Whakamārama

He aha e huaina ai he mahere kōkiri? Arā anō ngā take hei whakatau i ngā putanga mō te hunga hauā Māori me ō rātou whānau. Ko ētahi e hāngai pū ana ki ngā mahi tautoko i a rātou kia whai wāhi ki ngā mahi e tika ana, ahakoa i tō rātou noho i te ao nei, i waenga i ō rātou hapori, i waenganui rānei i ō rātou ahurea ā-iwi. Kei tēnei whāinga wāhi ki ngā mahi e tika ana, te whakatau, i ētahi wā, mō te noho pai me te ora o ēnei hunga, mehemea hoki ka tutuki ō rātou wawata mō ēnei āhuatanga.Ko te whāinga ia o te mahere Whāia Te Ao Mārama: He Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori 2012–2017 he whakaroherohe i ngā kaupapa mahi matua, e tutuki ai ēnei wawata.Hei whakaheke tēnei i ngā maioro aukati i te hunga hauā Māori me ō rātou whānau, kia whiwhi ai rātou i ngā painga teitei atu.

Ko te tikanga o tēnei kupu kōrero, ‘Whāia te ao mārama’, he whai, he whakatinana hoki i te noho pai o te tangata i tōna ao, kia riro hoki māna anō ia e whakahaere, e kōrero, mā ngā pou āwhina i āta whiria. Kei te tōrino, arā, te momo takarangi pūrua, i te mahere i raro iho nei, e whakaahuatia ai ētahi kaupapa e whā e

tika ana kia whai take ai ngā kaupapa tautoko mō te hunga hauā Māori:

> te ao Māori,

> te ao hurihuri,

> te rangatira me

> te tūhonohono.

He mea āta raranga tēnā whenu, tēnā whenu ki roto i ētahi atu, ā, e takoto ana aua whenu kia kotahi. Ko te pūtake o aua whenu he tautoko i te hunga hauā Māori kia whakatairanga i tō rātou mana, kia piki ai hoki te mana motuhake i roto i ō rātou hapū, i ō rātou iwi me ō rātou hapori whānui tonu.

Page 8: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

2 Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

Te hunga hauā MāoriHe take nui te hauātanga ki te iwi Māori. Kotahi te tangata Māori hauā i roto i te tokorima. Nā te taiohi tonu o ngā hapori Māori, nā te kaha o te whiu o te tangata Māori e ngā māuiuitanga whakataumaha i te noho o te tangata i te taikaumātuatanga o te tinana, ka piki ake te hauātanga, e ai ki ngā matapae.

E whakaae ana te hunga whai whakaaro ka haere tahi tonu te ahurea me te hauora. Ko ngā ratonga kāore e aronui ki te pānga o te ahurea ki te aromatawainga me ngā mahi tautoko i te hunga Māori hauā, e kore pea e tino whai take, ka heke iho hoki ngā painga hauora ka puta i aua ratonga.

Ngā wawata o ngāi MāoriE mārama ana te hunga Māori hauā mō ngā mea tērā pea ka puta he painga mō tō rātou noho i te ao nei. Kei te hiahia a ngāi Māori:

> kia noho ko rātou anō ō rātou rangatira, mā rātou anō e whiriwhiri, e whakahaere ngā āhuatanga e pā ana ki a rātou

> kia tautokona rātou i tā rātou tū hei Māori, kia toiora, kia eke ki ngā taumata, kia whai anō rātou i te ara e hiahia ana rātou i tēnei ao

> kia whai wāhi rātou ki roto i te ao Māori

> kia whakamanaia ko ō rātou whānau hei rōpū tautoko tuatahi mō te hunga hauā Māori

> kia ngāwari noa tō rātou tūhonohono ki ngā whatunga tautoko tūtata, tae atu ki ngā hapori Māori, me ngā hapori o te hunga hauā

> kia noho ai he whakaritenga matawhānui mō tō rātou hauātanga, e puta ai ngā tikanga me te whakaaro Māori mō te ora ā-wairua, ā-hinengaro, ā-ngākau, ā-whānau anō hoki.

Ngā whakaritenga a te KāwanatangaKei te pukapuka a Te Manatū Hauora, e kīa nei te Disability Support Services Strategic Plan 2010–2014 te rautaki hoko ratonga, me ngā mahi ka whāia hei hora i ngā ratonga hunga hauā, mō te hunga o Aotearoa e āhei ana kia whiwhi i aua ratonga. Hei kawe whakamua

tēnei i te ahunga kua totoka kē a te Manatū kia haere āna hokonga ratonga mō te hunga hauā i runga i ngā hiahia, i runga hoki i ngā putanga mā taua hunga.

Ka hora a Whāia Te Ao Mārama i te ahunga whakamua mō ngā tau e rima kei mua i te aroaro hei whakatutuki hoki i ngā hiahia me ngā kaupapa matua, ki tā te hunga hauā Māori titiro. I whakaritea mai hoki i runga i ngā whakawhitiwhitinga kōrero a ngā hapori me te hunga whai pānga, ki tētahi Rōpū Ārahi mō te Hunga Hauā Māori. Kei roto i taua rōpū te hunga hauā Māori mai i te katoa o te rāngai hauā, nā rātou i ārahi, i arotake hoki i runga i te mātau ki te kaupapa, te whanaketanga o te mahere.

Ko ngā pou o Whāia Te Ao Mārama ko ētahi mātāpono e toru o Te Tiriti o Waitangi: Ko te whāinga wāhi o te iwi Māori i ngā taumata katoa, te hīkoi kōtui i roto i te hora ratonga, me te tiaki, te whakapiki hoki o te hauora o te iwi Māori. Ka whakaata hoki a Whāia Te Ao Mārama i ngā here o Aotearoa, hei kaiwaitohu i te Tauākī o Ngā Whenua o Te Ao mō ngā Motika o te Hunga Whai Hauātanga (2007), hei whenua hoki kua whakapuakina tāna kupu tautoko i te Tauākī o Ngā Whenua o Te Ao mō ngā Motika o Ngā Iwi Taketake (2010).

E hāngai tata ana te mahere mō te rima tau ki:

> te Mahere Hauātanga o Aotearoa (2001)

> Ngā kōkiri hou o Ngā Ratonga Tautoko i Te Hunga Hauā, he mea āta whakarite hei tautoko i te hunga hauā me ō rātou whānau

> ngā kōkiri whakawhiti-Manatū, pēnei i uia Tonutia: Te Rārangi Kaupapa Rangahau i Te Hauātanga me Iwi Māori

> ngā kōkiri whakawhiti rāngai, ā, ko ērā e pā ana ki te kaupapa Whānau Ora a te Kāwanatanga tētahi aronga nui.

Te turaki maioroKa puta ngā mahi whakahāwea me ngā maioro nunui ki mua i te hunga hauā Māori, ahakoa i tō rātou noho ia rā, ahakoa i ngā mahi rapu ratonga hauora, hauātanga, me ērā atu momo ratonga. Nā runga i ō rātou wheako i roto i te hauātanga, e kī ana te hunga Māori kua āhua motukia atu rātou i ō rātou whānau, i ō rātou hapori matua, i tō rātou ahurea, ki ō rātou whakaaro.

Page 9: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

3Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

Ko tētahi o ngā pīkauranga rautaki nunui mō te tautoko i te hunga hauā Māori kia piki ake te āhua o tō rātou noho, he whakaheke i ngā maioro aukati i te whiwhinga o ngā pārongo hauātanga, ngā rauemi me ngā ratonga ki te hunga hauā Māori me ō rātou whānau.

Ngā ratonga tautoko hauātangaE rere ana ngā kōrero i waenganui i ō tātou whānau Māori, ko rātou tonu kei te manaaki kei te tiaki i ō rātou whanaunga hauā, kāore e tino whātoro atu te ringa ki ngā tautoko o Ngā Ratonga Hauātanga. He ratonga tēnei e whāngaia ana ki te pūtea e te Manatū Hauora. E ai ki te titiro a te nuinga he tino wāhanga matua te hora ratonga hauātanga whaitake hei whakapiki i ngā putanga pai mō te hauātanga i waenganui i te iwi Māori, ā, ko te whakaaro, ka tino aro atu ēnei ratonga ki ngā hiahia me ngā mahi whāinga matua a ngāi Māori. Ko tētahi o ngā taki rautaki he whakawātea rawa i ngā ratonga tautoko hauātanga e hāngai ana ā-taupori, ā-tangata takitahi hoki, ki te iwi Māori.

Mā te tautoko i ngā tangata hauā o Aotearoa kia tino whiwhi i ngā tautoko hauātanga pai ake, e tutuki ai tētahi wāhi o te hiahia o te Manatū ki te whakatairanga, ki te tiaki i te hauora me te tū tangata o tātou katoa o Aotearoa.

Tēnei te Manatū te whakauru haere i ētahi tikanga hou hei tautoko i ngā kiritaki o ngā ratonga tautoko hauātanga. Kei ēnei kōkiri kua whakaae ko te hunga hauā tonu, me ō rātou whānau, te tino hunga whiriwhiri tikanga, whakatau hoki i ngā āhuatanga mō tō rātou noho i te ao nei, ko rātou hoki te hunga kia whakarite whāinga e tutuki ai ō rātou hiahia. Kei te whakarite kōkiri hou hoki te Manatū hei whakaata i ngā hiahia me ngā nawe matahuhua o ngāi Māori, ā, mā te Manatū e kawe tētahi wāhi nui hei tautoko i ngā kiritaki Māori, kia tino eke ngā putanga i ngā ratonga tautoko hauātanga. E hāngai ana hoki tēnei nekenga nui, kia noho ko te hunga hauā te hunga whai mana whiriwhiri, whakatau, ki ngā kōrero a ngā hapori Māori mō te pūnaha tautoko hauātanga a te Manatū.

Ngā raraunga MāoriI tangohia ētahi o ngā pārongo e whai ake nei i te pātengi raraunga o Te Manatū Hauora mō Ngā Ratonga Tautoko Hauātanga.

E ai ki ngā kitenga i te Tirohanga ki te Hauātanga i ngā Kāinga o Aotearoa 2006, he take tino nui te hauātanga mā te iwi Māori, ā, kotahi tangata Māori i roto i te tokorima (āwhiwhiwhi ki te 96,700) i tuku kōrero mai he hauātanga tō rātou.

Ka eke ki te 5,400 (16%) te tokomaha o te iwi Māori i waenganui i te hunga toro atu ki

Page 10: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

4 Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

Ngā Ratonga Hauātanga. He ratonga tēnei e whāngaia ana ki te pūtea e te Manatū Hauora. He taiohi tonu te hunga hauā Māori hei rōpū, ā, neke atu i te kotahi hautoru (37.8%) kei raro i te 15 tau te pakeke, ā, 49% kei raro iho i te 25 tau. Ko te nuinga o ngā hauātanga o te iwi Māori he hauātanga ā-hinengaro (50.9%), he hauātanga ā-tinana rānei (32.2%), ā, ko ētahi o te hunga hauā Māori kia tino tiketike ngā mahi āwhina, ā, 23% kei runga rawa atu ō rātou hiahia manaakitanga.

Ko te nuinga kei te noho i ngā rohe o Tāmaki-makau-rau (26.4%), o Waikato (12.3%) me Te Tai Tokerau (10.6%). Ko te nuinga o te hunga hauā Māori kei ngā tāone e noho ana (89%), ko te itinga iho kei te wā kāinga (11%). Ko te nuinga o te hunga kei te wā kāinga e noho ana, kei Te Tai Tokerau (45.2%), kei Te Moana a Toi (24.1%) me Tūranga-nui-a-Kiwa (25.6%).

Nō te marama o Hune 2011, tata ki te rua hautoru (64%) o ngā pūtea mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga mai i te Manatū Hauora i tohaina ki ngā mahi manaaki i te kāinga, tuarua ki te tautoko ā-kāinga (19.7%) tuatoru ki ngā hōtaka mō ngā haora o te rā (5.2%).

Ngā huringa ā ngā rā e tū mai nei ki ngā ratonga tautoko hauātangaI muri i te kōrero tahi ki te hunga hauā, ki ō rātou whānau, ki ngā kaihora me te rāngai hauātanga whānui tonu, kua whakawhanaketia, kei te whakamātauria hoki tētahi Tauira Hou mō te Tautoko i Te Hunga Hauā. Ko te whāinga o te tauira hou kia eke te pai o te noho a te hunga hauā me ō rātou whānau ki runga tonu, ia rā, ia rā. Mā te tauira hou nei e piki ake ai te mana whakahaere me te mana whiriwhiri a tēnā tangata, a tēnā tangata, e wātea ake hoki ngā pārongo me ngā tautoko katoa e tika ana i roto i ō rātou hapori.

Kei roto i te tauira hou ētahi mahi hei whakapūmau i te tikanga Whāngai Pūtea ki te Takitahi, Mana Whiriwhiri Takitahi, i roto i te Noho Hapori. Ko te āhua o tō nāianei tauira ratonga tautoko, he whakaū kē i te mana o te hunga kē ki te whiriwhiri ko ēhea ngā tautoko, āhea hoki ka tukua, ki te hunga hauā.

E tino whakahau ana a Whāia Te Ao Mārama kia whai wāhi te hunga hauā Māori me ō rātou whānau ki ngā mahi whakamahere, whakatinana hoki i ngā hōtaka o nāianei, o ngā rā hoki e tū mai nei, hei whakapiki i te pūnaha tautoko hauātanga.

Page 11: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

5Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017 Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

Te urupare rautakiKo tā Whāia Te Ao Mārama he urupare ki te hiahia nā te hunga hauā Māori i whakaputa, me ō rātou whānau, kia eke te pai o tā rātou noho ki runga tonu, kia whai wāhi hoki rātou ki te ao Māori, me ō rātou hapori, rite tonu ki ērā atu tāngata katoa o Aotearoa. Kāore he kupu kotahi, he whakaahuatanga kotahi o tēnei mea te ‘disability’ i te reo Māori. He auau tonu te whakaahua o ngā kupu o te reo Māori i te āhei o te tangata kia puāwai, kia tū tangata rānei, i a ia e mahi ana mō tōna ora, mō te ora ranei o te tangata kē.

I tāreia te moemoeā, te kaupapa, ngā mātāpono arataki me te rārangi mahi matua o Whāia Te Ao Mārama i runga anō i te mahi kōtui ki te hunga hauā Māori, ki te hunga tino

whai pānga, me te Rōpū Ārahi o Te Hunga Hauā Māori (tirohia a Ripanga 1).

He kaupapa i takea mai i te ngā tikanga Māori, hei tautoko i te hunga hauā Māori me ō rātou whānau mā ngā Ratonga Tautoko ka āwhinatia e ngā pūtea o Te Manatū Hauora. I ahu mai tēnei kaupapa i te whakaaro Māori, me te mōhio anō, ko te hunga hauā Māori te hunga tino mōhio ki ngā kaupapa whaitake ki a rātou.

Pikitia 1: Whāia Te Ao Mārama: Kia whāia te noho pai i tēnei ao, me ngā tautoko i āta whakaarotia

Page 12: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

6 Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

Ka whakaata a Whāia te Ao Mārama i ngā kaupapa e whā e tika ana kia whai take ai ngā kaupapa tautoko mō te hunga hauā MāoriHe mea tino nui kia noho whanaunga tonu te hunga hauā Māori, ō rātou whānau, ō rātou hapū, iwi, hapori hoki, me te Manatū, kia puta ai he tino painga mō te hunga hauā MāoriKei ngā wae matua e matapakina ana i raro iho nei ētahi tīpokatanga o ngā kauwhau whaiaro o ētahi tāngata hauā Māori, nā rātou i tohutohu, i āta paihere ō rātou wheako ki roto i tēnei mahere kōkiri, i runga i te ngākau atawhai.

Te ao MāoriHei whakaahua ngā āputa i waenganui i ngā tōrino, kei te Whakaahua 1, i te ao Māori. Hei tohu tēnei āputa i te rangatiratanga o tēnā tangata, o tēnā tangata, e whai wāhi ai ia ki tōna whānau, ki tōna hapū me tōna iwi, hei tangata Māori anō hoki, nō Aotearoa. Ka whai wāhi mai te tangata, ka tautokona tonutia hoki, ka whai wāhi tonu ki te whānau. ki te iwi Māori, mā roto i te reo, mā roto i te whakapapa, mā roto i te whanaungatanga, te manaaki me te wairua.

‘Ina koa, ka whakaaro pea a Ngāti Kāpō he taonga nui te rangatiratanga ki te whiriwhiri tikanga, kia noho hei Māori, kia wātea mai hoki ngā taonga o te ao Māori ki a rātou. ‘Ko te tūtika – ko te whāi wāhi te mea nui. Kore rawa pea taku whaea me taku pāpā i pēnei ka noho au hei kaihautū i roto i ngā mahi hauora, ngā mahi hoki mō te hunga hauā i Te Tairāwhiti, ā, kāore

hoki pea rāua i mōhio ka noho ko au tētahi māngai mō ngā āhuatanga me ngā take tangata whenua ki te ao whānui!’

‘Ko au pea tētahi kua kata i mua, heoi anō, ko te moemoeā tētahi mea nui, koirā te pūtake. Ka pū te ruha, ka hao te rangatahi; mate atu he tetekura, ara ake he tētēkura – te ātaahua hoki. Koirā ngā tohutohu a ō tātou kaumātua.’ Maaka, Ngāti Porou me Te Whānau ā Apanui

Te rangatiraHei tohu te tōrino rangatira mō te hunga hauā Māori e noho ana i tō rātou ao, he tangata i whakamanaia kia hīkoi i ōna ara e tika ana, e hiahia ana i roto i ō rātou whānau, i roto i te ao Māori, otirā i te ao whānui tonu, ko rātou anō ō rātou rangatira.

‘Ko tētahi o ngā ariā nui i te ao Māori – he mea tino nui hoki, kia eke te tino rangatiranga, kia taea e au te noho hei kaiwhakahaere mō taku whai i ōku ara me te wāhi e haere atu nei au. Koirā te hiahia o tātou katoa – ko te tikanga nui o tō tātou noho i te ao nei ko ngā takoha me ngā taonga ka tukua iho e tātou ki ō tatou uri. He mea nui kia riro mā te tangata anō ia e kōrero. Ko te whakaaro nei he kī, ka taea e mātau, ahakoa te aha, ka taea tonu e mātau’. Ko tētahi anō ia, ‘mehemea kei te kōrero koe mōku, māku anō au

Page 13: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

7Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

hei kōrero’, mehemea e pā ana ki a mātou, taihoa koe e kōrero, kia noho rā anō ki te kōrerorero ki a mātou i te tuatahi. He mātāpono ēnei ka mārama ki te Māori, kua oti te whakamāori kia Māori ngā kupu.’ Maaka, Ngāti Porou me Te Whānau ā Apanui

TūhonohonoKoinei ngā hononga mārō i waenganui i ngā tōrino, hei tohu mō ngā ira i te ora o te tangata me tūhono ngā tōrino me te āputa i waenganui, kia tūhono ai, hei hoatu i te tūtika me te toiora. He mea tino nui ēnei peka tūhono, ā, hei tohu mō ngā ara i haerea e te tangata i tōna huarahi, hei tohu hoki mō te whanaungatanga o te hunga hauā Māori ki ō rātou whānau, ki ō rātou hapū, iwi, ki ngā kaimanaaki i a rātou, rātou hoki e tautokona ana mā roto i ngā Ratonga Tautoko Hauātanga, me ētahi atu ratonga.

‘Kei te whakamahi tonu tātou i ngā whakahaere i whakamahia mai rā anō. He aha tātou i kore ai e huri ki te whakatikatika i ngā wāhanga kei te noho ngē, kāore e tino pai ana, kia tutuki ai ō tātou wawata? Kāore e pai ana te pūnaha i kawea mai i tāwāhi mō tō tātou iwi; me kimi anō ngā rongoa taketake nō Aotearoa, ākuanei pea ka puta he painga i reira.’ Gary, Ngāti Porou

‘Heoi anō ngā whare ka peka atu mātou ko ērā he whai ara tōtika mō mātou. Ka noho rawa rānei i waho – i ētahi wā he noho i te ua me te pupuri i te hamarara te mahi, waihoki i ngā rā tīkākā nei te wera. Heoi anō, ka raruraru katoa ō mahi torotoro tangata i te whānau, i te hapori, ngā mea e hiahia ana koe ki te mahi me te whānau. Ka ngaro haere te mahanatanga o te noho. Koia i ruarua ai ngā haerenga ki te marae, ki te tūtakitaki ki te whānau nui tonu. He maha ō mātou tangi i ngā rā nei. Ki te haere au, me noho rawa a Tyler i waho. Nā reira e kore e taea, e kore e taea te kitekite ngā whanaunga, ērā mea katoa . . .’ Andrea rāua ko Tyler, Ngāti Mutunga me Moriori)

Te ao hurihuriKo te tōrino tēnei huri noa i te tangata hauā. Hei tohu tēnei tōrino mō ngā ratonga, me ngā ia o ao tōrangapū, ao ōhanga, ao pāpori, ao taiao e tautoko nei, e awe nei, e pā nei ki te hunga hauā Māori.

I ētahi wā, ka utaina he ingoa ki runga i a au, kore tonu au e pai. Ko taku hiahia kia rite tonu te kōrero, ngā āhuatanga ka mahia mai māku ki ngā tāngata katoa. Kia kaua au e uia mai, ‘He aha koe i puta mai ai ki konei, he tangata kaha kore hoki koe ?’ Kāo, he tangata tonu au, pēnei tonu i a koe nā. Hei aha māku te mōhio he tangata hauā au. He tangata tonu au, he tangata ngākau aroha pēnei i a koe, me awhi mai koe i tēnei āhua.’ (Rainus, Ngāti Awa)

‘E ai ki a Sylvia kua wātea ia ki te whakapuaki i ana hiahia ki ngā ratonga hauora, kua ea hoki ana hiahia. Engari, ki ana kōrero, kāore tonu ētahi tāngata hauā i āhei kia pērā. Kāore rātou e tū ki te inoi i ngā mea e hiahia ana rātou, nā te mea kāore rātou e mōhio me pēwhea. Me huri ngā kaimahi kia kaha ake ō rātou pūmanawa whakarongo, āta kōrero hoki kia akina ai te hunga hauā ki te whakaputa kōrero. Kua tāmia rātou, kua tangohia tō rātou tika ki te kōrero, kua ‘aukatingia’ rānei. I ētahi wā, nā te whakamau, nā te harawene ki tētahi tangata, ki tētahi ratonga rānei, i pērā ai.’ Sylvia, Whakatohea

He arotahinga mō ngā mahiKei te ripanga tuatahi i raro iho nei ngā āhuatanga matua o te mahere, i huaina ai i roto i ngā kōrerorerotanga whānui tonu. Hei wāhi o ēnei ko te Moemoeā mō te hunga hauā Māori me ō rātou whānau, te Kaupapa, me Ngā Mātāpono Ārataki ka noho hei kaupapa mō te Moemoeā, tae atu ki te rārangi mahi matua e waitohu nei i te pēheatanga o te whakatinana i aua wāhanga.

Page 14: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

8 Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

Ripanga 1: Te Hunga Hauā Māori me ō rātou whānau

He moemoeā mō te Hunga hauā Māori me ō rātou whānau

> Kia eke te pai o te noho me te ora ki runga tonu i te taumata pai > Kia whai wāhi, kia takoha nui hoki ki te ao Māori > Kia whai wāhi ki ō rātou hapori pēnei i ngā tāngata katoa o Aotearoa

Te Kaupapa

Ka eke te pai o te noho o te hunga hauā Māori ki runga tonu i te taumata pai, mā te tautoko mai o te whānau, me ngā ratonga tautoko hauātanga whai take.

Ngā mātāpono arataki

Te whakamana i te hunga hauā Māori > Kia noho te rangatiratanga ki

ia tangata, tae atu ki te mana whiriwhiri tikanga, me te mana whakahaere, mō ngā tautoko hauātanga ka whāia

> Kia whakamanaia te noho kanorau a te Māori me ōna wheako hauātanga

> Kia whakamanaia ngā tikanga me ngā whakaaro Māori

> He tūranga motuhake tō te hunga Māori i ō rātou whānau, i ō rātou hapori matua

Te whakanui i te whānau > Kia whakanuia te whānau hei rōpū

tautoko matua mō te tini o te hunga hauā Māori

> Kia āwhinatia te whānau kia tautoko i ngā whanaunga hauā

Te whakamana i te hapori > Kia tōtika tonu te hīkoi kōtui me te whānau, te hapū, te iwi

me ngā hapori Māori > Kia tino whai wāhi a ngāi Māori ki ngā mahi whakamahere,

hora hoki i ngā ratonga tautoko hauātanga > Kia hurihia ngā waiaro o ngā whānau, o ngā hapū, o ngā iwi

me ngā hapori kia tautoko i te moemoeā mō te hunga hauā Māori

Te hora i ngā ratonga tautoko hauātanga whaitake, kia tiketike hoki te kounga > He ratonga tautoko hauātanga haumaru ki te Māori,

tapatahi hoki te wairua > Kia whakatairangatia te whāinga kia piki ngā putanga mō te

hunga hauā Māori > Kia piki te mōhiotanga o ngāi Māori mō ngā ratonga tautoko

hauātanga, me ngā huarahi hei whai > Kia ōrite te tohanga rawa ki ngā ratonga tautoko hauātanga

e aronui ana ki te iwi Māori > Kia whakapikia te oranga ā-pāpori, ā-ōhanga hoki mō te

hunga hauā Māori

Te rārangi mahi matua

1.1

Me here ngā kaiwhakarato kia āta whakarite, kia tika ā-ahurea ngā mahere whaiaro mō tēnā tangata, mō tēnā tangata, kia tautuhi, kia whakatutuki hoki aua mahere i ngā hiahia ā-ahurea motuhake o tēnā, o tēnā (2012–17)

1.2

Me hoatu i te tōnuitanga o ngā huarahi tautoko hou mō te hunga hauā, kia tino hāngai katoa aua huarahi ki te hunga hauā Māori me ō rātou whānau, kia wātea hoki rātou me ō rātou whānau ki te whiriwhiri, ki te whakahaere hoki i ngā tautoko ka whakamahia e rātou (2013–14)

2.1

Me whakapakari ngā mahi whakangungu i ngā kaimanaaki kia taea ai e te whānau te toro atu ki ngā mahi whakangungu tika ā-ahurea, hei whakatutuki i ngā hiahia o te hunga hauā Māori (2013–17)

2.2

Me whakawhanake te Tauira Hou mō te Tautoko i te Hunga Hauā kia urupare ki ngā hiahia me ngā whakaritenga mahi a ngā whānau (2012–13)

3.1

Me whakapiki i te papai, i te tōmau, i te pai hoki o te whakatairite, o ngā pārongo ā-motu mō ngā āhuatanga taupori o te hunga haua Māori, me ngā tautoko hauātanga ka horaina ki a rātou (2012–17).

3.2

Me whakapiki i te papai o ngā huarahi whakahihiri i te hapori mō te iwi Māori, otirā mō te hapū, mō te iwi, mō ngā kaihautū me ngā rōpū o te hapori (2012–17)

4.1

Me whakapakari ngā pūmanawa ā-ahurea o ngā kaimahi i te rāngai hauātanga mā te whakawhanake me te hora i te whakangungu hāngai ki ngā tikanga Māori (2012–17)

4.2

Me tautoko i te kāhui kaimahi hauātanga Māori kia pakari ake ōna pūkenga hautū tikanga, kia wātea hoki ngā huarahi i te ao mahi mō rātou (2012–17)

Page 15: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

9Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017 Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

Te mahere kōkiri

He mea whakarite te rārangi mahi matua mō Whāia Te Ao Mārama i runga i: > ngā raraunga hauātanga Māori, hiahia Māori hoki e wātea ana

> ngā urupare mai i ngā kiritaki Māori me ngā hui ā-whānau

> ngā kupu tohutohu a te Rōpū Ārahi o Te Hunga Hauā Māori

> ngā whakawhitiwhiti kōrero ki Te Piringa, te Whatunga Kaiwhakarato ki te Hunga Hauā Māori

> ngā rōpū arotahi motuhake me ētahi awheawhe kohi wheako hauātanga Māori i te tau 2011

> ngā āhuatanga ā-ōhanga tūpuhi tonu o nāianei; tōna tikanga e kore e nui atu ngā pūtea, ka whāngaia ngā mahi katoa i raro i ngā taumata pūtea e mana ana i tēnei wā.

Mahi Matua 1: Kia piki te ora mō te hunga hauā Māori

1.1

Me here ngā kaiwhakarato kia āta whakarite, kia tika ā-ahurea ngā mahere whaiaro mō tēnā tangata, mō tēnā tangata, kia tautuhi, kia whakatutuki hoki aua mahere i ngā hiahia ā-ahurea motuhake o tēnā, o tēnā.

1.2

Me hoatu i te tōnuitanga o ngā huarahi tautoko hou mō te tautoko i te hunga hauā, kia tino hāngai katoa aua huarahi ki te hunga hauā Māori me ō rātou whānau, kia wātea hoki rātou me ō rātou whānau ki te whiriwhiri, ki te whakahaere hoki i ngā tautoko ka whakamahia e rātou (2013-14)

Mahi Matua 2: Kia pai ake te tautoko mā ngā whānau

2.1

Me whakapakari ngā mahi whakangungu i ngā kaimanaaki kia taea ai e te whānau te toro atu ki ngā mahi whakangungu tika ā-ahurea, hei whakatutuki i ngā hiahia o te hunga hauā Māori (2013–17)

2.2Me whakawhanake te Tauira Hou mō te Tautoko i te Hunga Hauā kia urupare ki ngā hiahia me ngā whakaritenga mahi a ngā whānau (2012-13)

Mahi Matua 3: Kia pai ngā mahi kotui ki te iwi Māori

3.1

Me whakapiki i te papai, i te tōmau, i te pai hoki o te whakatairite, o ngā pārongo ā-motu mō ngā āhuatanga taupori o te hunga haua Māori, me ngā tautoko hauātanga ka horaina ki a rātou.

3.2Me whakapiki i te papai o ngā huarahi whakahihiri i te hapori mō te iwi Māori, otirā mō te hapū, mō te iwi, mō ngā kaihautū me ngā rōpū o te hapori (2012-17)

Mahi Matua 4: Kia noho he ratonga hauātanga whakatutuki i ngā hiahia o te Māori

4.1Me whakapakari ngā pūmanawa ā-ahurea o ngā kaimahi i te rāngai hauātanga mā te whakawhanake me te hora i te whakangungu hāngai ki ngā tikanga Māori (2012-17)

4.2Me tautoko i te kāhui kaimahi hauātanga Māori kia pakari ake ōna pūkenga hautū tikanga, kia wātea hoki ngā huarahi i te ao mahi mō rātou (2012-17)

Page 16: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

10 Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

Te arotake me te whakaputa pūrongo mō te whakatinana i Whāia Te Ao MāramaKua oti ngā mahinga taumata tiketike i roto i Whāia Te Ao Mārama te tautoko ki tētahi mahere kōkiri matatini nā te Manatū Hauora, kei reira nei ngā takohanga, ngā wātaka me ngā inenga putanga.

Ka haere ngā arotakenga me ngā pūrongo whakaroto mō te whakatinanatanga o Whāia Te Ao Mārama ia toru marama, i te taha o ngā pūrongo o ia whā marama a ngā Ratonga Tautoko Hauātanga mō te whakatinanatanga o tōna mahere ratonga ā-tau.

Ka huihui Te Rōpū Arotake, Tohutohu hoki a Whāia te Ao Mārama – he rōpū whakawaho hou o te hunga hauā Māori, ia ono marama, – ki te arotake i te ahunga whakamua o te mahi whakatinana, ki te hora hoki i āna whakamaherehere e tika ana, ki te Manatū.

Page 17: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

11Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017 Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

Tāpiritanga 1: Ētahi atu mahinga mō ngā rā kei te tū maiI tautuhitia ngā mahinga e whai ake nei e te Rōpū Ārahi mō te Hunga Hauā Māori, engari kāore i whakaurua ki roto i Whāia Te Ao Mārama. Ka noho ēnei hei kaupapa āwhina i ngā mahi whakamahere mō te hunga haua Māori ā ngā rā e tū mai nei.

Mahi Matua 1: Kia piki te ora mō te hunga hauā Māori

> Me whakawhanake ngā mahi whakangungu, whakawhanake mō te ako,me te hautū, mā te hunga hauā Māori, tae atu ki ngā tamariki, me ngā taiohi.

Mahi Matua 2: Kia pai ake te tautoko mā te whānau

> Me whakawhanake he tūtohu hei ine i ngā hua ki ngā whānau

> Me tautoko ngā mātua whai tamariki hauā, otirā me tino tautoko rātou ki te tautoko whanonga, me ngā kaimanaaki kairīwhi mā ngā whānau

> Me mahi nui kia whai wāhi te whānau ki te mahi whakatō pūtea, whakamahere hoki i ngā ratonga hauātanga, tae atu ki te whakawhanake i ngā whakatāhuhutanga ratonga

> Me whakapiki ngā pūmanawa o ngā kaiwhakarato Māori, me ō rātou pūkenga, kia whai wāhi ki te Whānau Ora, rā roto i Te Piringa

Mahi Matua 3: Kia pai ngā mahi kotui ki te iwi Māori

> Kua oti ngā mahi e tika ana te tautuhi, kia whai wāhi ai a ngāi Māori, kia urutomo hoki ki te whakarārangitanga, ki ngā mahi whakatāhuhu, i ngā ratonga hauātanga, me te whakaohonga i te iwi

> Kua whakawhanaunga atu ki ngā whānau, ki ngā hapū me ngā iwi kia oho katoa ai ki ngā āhuatanga o te hauātanga, me ngā tautoko, mā ngā mahere hauora ā-iwi, me ngā huarahi tautoko mā ngā whānau i runga i ngā marae

Mahi Matua 4: Kia noho he ratonga hauātanga whakatutuki i ngā hiahia o te Māori

> Me arotake te Anga Putanga Whakaū i Te Kounga mō te Hunga Hauā Māori, hei arataki i ngā mahi mō te hunga Māori ka whiwhi i ngā tautoko hauātanga

> Me whakamahi ngā rangahau hauātanga Māori hei āwhina i te whakanaketanga ratonga mā te hunga Māori hauā, tae atu ki ngā rangahau o Uia Tonutia: Te Rārangi Kaupapa Rangahau i Te Hauātanga

Page 18: Whāia Te Ao Mārama - Ministry of Health NZ...2 Whāia Te o Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 20122017 Te hunga hauā Māori He take

12 Whāia Te Ao Mārama: Te Mahere Kōkiri Hunga Hauā Māori mō ngā Ratonga Tautoko Hauātanga 2012–2017

Tāpiritanga 2: He KuputakaHapū Māori sub-tribe, clan or kinship group

Iwi Māori tribe or clan

Mana Spiritual power, authority, integrity, prestige or group

Manaaki To support

Marae Central area of a village and its buildings

Māramatanga Understanding

Pūkenga Skills

Rangatira Leadership

Rangatiratanga Influence and control over life

Taiohi Adolescent

Tamariki Child

Tangata whenua Maori as indigenous people to this land

Te ao hurihuri Contemporary society, including Disability Support Services and other services and factors that affect the individual

Te ao Māori The Māori world in which the individual has a role within whānau and hapū, and is able to draw on the support and opportunities of whānau and also take up their role within whānau

Te rangatira Disabled individual Māori living life and taking up their various roles within whānau, te ao Māori, and society as a whole

Te reo Māori language

Tikanga Customs, practices and protocols that reflect Māori knowledge and traditions

Tinana Physical; bodily

Tūhonohono Connectedness and relationships that Māori disabled have with their whānau, hapū, iwi and caregivers which provide balance and harmony in their lives

Wairua Spirituality or spiritual health, which encompasses dignity and respect, cultural identity, personal contentment, and non-physical spirituality

Whakamā Shame; embarrassment; sense of stupidity

Whakapapa Genealogical connections over many generations; ancestral origins; cultural identity

Whanaungatanga Importance of interpersonal connections

Whānau Family and extended family

Whānau ora Family wellbeing