S Y N T E Z A A K T U A L N E G O S T A N U

W I E D Z Y D O T . R O Z W O J U

S U S T E N S Y W N E G O I S P Ó J N O Ś C I

T E R Y T O R I A L N E J W P L A N O W A N I U

P R Z E S T R Z E N N Y M

( A N A L I Z A D O K U M E N T Ó W UE, BSR

I P O L S K I C H )

J A C E K Z A U C H A

I n s t i t u t e f o r D e v e l o p m e n t

W o r k i n g P a p e r s n o . 0 0 1 / 2 0 1 2

Instytut Rozwoju

Institute for Development Working Papers

Working Paper no. 001/2012 (005)

ISSN 2082-7318

Editorial Committee:

Jacek Szlachta

Krystyna Gawlikowska-Hueckel

Publisher:

Instytut Rozwoju

ul. A. Mickiewicza 10

81-832 Sopot, Poland

e-mail: office@instytut-rozwoju.org

Working Papers are written by the Staff of the Institute for Development or by experts working in association with them. The views expressed in the Working Paper are the author’s alone and do not necessarily correspond to those of the Institute for Development. Comments and enquiries should be addressed to: Instytut Rozwoju ul. A. Mickiewicza 10 81-832 Sopot, Poland e-mail: office@instytut-rozwoju.org

This paper exists in English only and can be downloaded from the website www.instytut-rozwoju.org.

© Instytut Rozwoju, 2012

SYNTEZA AKTUALNEGO STANU WIEDZY DOT .

ROZWOJU SUSTENSYWNEGO I SPÓJNOŚCI TERYTORIALNEJ W PLANOWANIU PRZESTRZENNYM

(ANALIZA DOKUMENTÓW UE BSR I POLSKICH)

Jacek Zaucha*

Abstrakt Celem niniejszego opracowania jest dokonanie analizy porównawczej rozumienia i praktycznego wykorzystania koncepcji rozwoju sustensywnego oraz spójności terytorialnej w wiodących dokumentach strategicznych na poziomie EU, bałtyckim i krajowym. Zamysłem autora jest ułatwienie planistom regionalnym posługiwanie się tymi koncepcjami w ich codziennej pracy na róŜnych poziomach planowania. Comparative analysis of the meaning and practical application of the two key concepts of territorial cohesion and sustainable development is presented in the paper. The key strategic documents of Poland, Baltic Sea region and EU have been examined to that end. The paper illustrates different approaches to application of the notions of territorial cohesion and sustainable development in programming development at different geographical scales. JEL classification: O10, O21, Q56, Q57, R 58 Keywords: sustainable development, territorial cohesion, Poland’s

Spatial Development Concept, Territorial Agenda of EU, EU Strategy for BSR

*Jacek Zaucha Institute for Development, ul. A. Mickiewicza 10, 81-832 Sopot, Poland j.zaucha@instytut-rozwoju.org Dept. of Macroeconomics, Faculty of Economics, University of Gdansk, ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot, Poland, jacekz@vasab.org.pl

2

SYNTEZA AKTUALNEGO STANU WIEDZY DOT. ROZWOJU

SUSTENSYWNEGO I SPÓJNOŚCI TERYTORIALNEJ W PLANOWANIU PRZESTRZENNYM

(ANALIZA DOKUMENTÓW UE BSR I POLSKICH)

Jacek Zaucha

Celem niniejszego opracowania jest dokonanie analizy porównawczej rozumienia i

praktycznego wykorzystania koncepcji rozwoju sustensywnego oraz spójności terytorialnej w

wiodących dokumentach strategicznych na poziomie EU, bałtyckim i krajowym. Zamysłem

autora jest ułatwienie planistom regionalnym posługiwanie się tymi koncepcjami w ich

codziennej pracy.

Rozwój sustensywny1

Geneza pojęcia rozwoju sustensywnego (sustainable development) najczęściej wiązana jest z

raportem Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju ONZ – „O naszą wspólną przyszłość”

(WCED 1987), zwanym potocznie raportem Bruntland2. Kategoria sustainable development

obejmuje aspekty ekonomiczne, ekologiczne i społeczne oraz wymiar intertemporalny

(przyszłe pokolenia) chociaż w np. w Strategii Lizbońskiej UE można było zaobserwować

powrót do wąsko rozumianych ujęć ekologicznych (zob. Borys 2005, s. 54). Najczęściej

przytaczana jest kierunkowa definicja autorstwa Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju

ONZ z roku 1987 (WCED 1987) w następującym brzmieniu: jest „to taki rozwój, który

zapewniając zaspokojenie teraźniejszych potrzeb, nie zaprzepaszcza szans przyszłych

pokoleń na właściwe zaspokojenie ich potrzeb3”.

Definicja ta precyzuje przede wszystkim istotę tego pojęcia tj. „zdolność do samo

podtrzymującego się rozwoju, który nie degraduje czynników i mechanizmów go

konstytuujących”. Za główne bariery takiego rozwoju uznaje się:

1 Wykorzystano Zaucha 2007

2 Od nazwiska przewodniczącej WCED, pani Gro Bruntland, byłej premier Norwegii.

3 „Sustainable development is development that meets the needs of the present without compromising the

ability of future generations to meet their own needs” (WCED 1987).

3

- wyczerpywalność tzw. zasobów nieodnawialnych, przede wszystkim środowiska

naturalnego,

- niedostateczną reprodukcję zasobów trudno lub wolno odnawialnych, takich jak kapitał

ludzki łącznie z kulturą i systemem wartości, przestrzeń i jej zagospodarowanie,

tj. infrastruktura techniczna, sieć osadnicza i jej rozwój,

- większe niż społecznie akceptowalne napięcia wynikające z nierówności w zaspokojeniu

potrzeb i niezaspokajaniu potrzeb wyższego rzędu w procesie wzrostu gospodarczego

(alienacja społeczna, społeczne wykluczenie etc.).

Constanza, Daly i Bartholomew (1991, s. 8) definiują sustainable development jako relację

między szybko zmieniającymi się systemami gospodarczymi stworzonymi przez człowieka i

wolniej zmieniającymi się, ale posiadającymi większą dynamikę, systemami ekologicznymi.

Relacja ta ma spełnić następujące warunki: życie człowieka jako gatunku powinno przetrwać

w okresie długim (kolejne tysiąc lat), jednostki ludzkie powinny mieć szanse rozwoju (być

szczęśliwe i wolne), podobnie kultura powinna się rozwijać, a działania ludzi nie powinny

naruszać różnorodności i złożoności funkcjonowania ekologicznych systemów wspierania

życia.

W bardziej rygorystycznym języku ekonomicznym sustainable development można

zdefiniować jako „rodzaj transformacji strukturalnej społeczno-ekonomicznej optymizującej

korzyści osiągane obecnie bez zmniejszania prawdopodobieństwa osiągania podobnych

korzyści w przyszłości” (Goodland i Ledec 1987, s. 36). Natomiast Perace i Turner (1990)

uważają, że rozwój tego typu oznacza zachowanie w dłuższym czasie istniejących zasobów,

tak że potencjał do generowania dobrobytu nie ulega erozji.

Na polski grunt koncepcję sustainable development przeszczepiono pod różnymi hasłami.

Zwykle sustainable development tłumaczy się jako rozwój trwały i zrównoważony (celem

odróżnienia od pojęcia „balanced development”)– zob np. Drzazga, Markowski 2005. Używa

się również zamiennie takich nazw jak: ekorozwój, rozwój samopodtrzymywalny,

ewentualnie samopodtrzymujący się (zob. Parteka 1997, s. 22; Toczyski i Zaucha 2000, s. 61 i

63; Toczyski, Lendzion 2003, s. 21–44). Powoduje to spore zamieszanie pojęciowe, gdyż, jak

słusznie zauważa Borys, (2005, s. 38–56) pewne rodzaje trwałego rozwoju (przy założeniu

doskonałej substytucji kapitału przyrodniczego i antropogenicznego) nie muszą prowadzić do

4

równowagi między społecznymi, ekologicznymi i ekonomicznymi wymiarami rozwoju

(realizacji ładu zintegrowanego), a osiągnięcie takiego ładu wcale nie musi oznaczać realizacji

zasady sprawiedliwości pokoleniowej stanowiącej rdzeń koncepcji sustainable development

(zachowania dla przyszłych pokoleń szerokiej palety możliwości wyboru sposobów

zaspokojenia potrzeb). Rozwój typu sustainable czyli samopodtrzymujący sprowadza się

natomiast do zachowania zarówno równowagi przy odtwarzaniu zasobów rozwojowych jak i

zapewnienia trwałości procesu ich reprodukcji. Rozwój ten należałoby więc traktować jako

kategorię zawierającą zarówno aspekt trwałości rozwoju jak i wymóg zachowania równowagi

przy odtwarzaniu różnych rodzajów kapitałów (ograniczona substytucja kapitałów). W tym

kierunku idzie najnowsze opracowanie wspólnej Grupy Zadaniowej ONZ OECD i Eurostatu

(Task Force for Measuring Sustainable). Prace tej grupy (ESA, 2011) wykorzystują podejście

kapitałowe, wskazując na konieczność współdziałania kapitału naturalnego, ludzkiego,

społecznego i ekonomicznego w tworzeniu dobrostanu społecznego (human well-being) w

okresie długim(rys.1) i na znaczenie procesów prowadzących do zachowania i odtwarzania

tych kapitałów w niezbędnych dla długofalowego rozwoju proporcjach (rys.2).

Obecnie coraz częściej używane jest w Polsce pojęcie rozwoju sustensywnego jako polski

odpowiednik angielskiej kategorii sustainable development. Ujęcie to zaproponowane

zostało przez Henryka Drzewieckiego (zob. Janikowski 2004, s. 229), który zauważył, że

angielski termin sustainability literalnie oznacza zdolność podtrzymania, np. sprawy, życia,

utrzymanie kogoś, wytrzymanie, trwanie bez poddawania się itd.

5

Rys. 1. Kapitałowa koncepcja rozwoju sustensywnego

Źródło: ESA 2011, 6

„Łacińskie suspenso/sustineo oznacza podtrzymywanie, utrzymanie, wytrzymanie, żywienie i

trwanie. Stąd przyjmuje się że rozwój sustensywny oznacza oszczędną i troskliwą gospodarkę

naturalnymi i materialnymi zasobami człowieka – rozwój ani intensywny, ani ekstensywny,

ale rozwój w imię przetrwania i, jak mówi definicja sustensywnego rozwoju, dający obecnym

i przyszłym pokoleniom możliwość dalszego godziwego korzystania z odnawialnych

i niezbywalnych zasobów naszej ziemi” (cytowane za Jankowskim 2004, s. 229). Propozycja

Drzewieckiego zyskała szerokie uznanie zarówno wśród teoretyków jak i praktyków

sustainable development (zob. np. Dominiczak 2006, s. 26) i coraz powszechniej toruje sobie

drogę w literaturze przedmiotu (Borys 2005, Drzazga 2006).

6

Rys. 2. Intertemporalna wersja kapitałowej koncepcji rozwoju sustensywnego

Źródło: ESA 2011, 8

Trafnie istotę rozwoju sustensywnego oddaje definicja Toczyskiego i Lendziona (2003, s. 36),

którzy, pod pojęciem tego typu rozwoju, rozumieją rozwój „zharmonizowany, o stabilnej

dynamice, polegający na dążeniu do realizowania (a wcześniej także programowania

i monitorowania…) takich przedsięwzięć, które osiągają jednocześnie cele społeczne,

ekologiczne i ekonomiczne na poziomie społecznie akceptowalnych potrzeb w każdej z tych

sfer, a zarazem nie niszczą podstaw systemów i zasobów ważnych dla podtrzymywania

rozwoju".

Działania, zmierzające do urzeczywistnienia tego typu rozwoju, będą natomiast nazywane

(ciągle niezbyt precyzyjnie) równoważeniem rozwoju, gdyż jak na razie nie spotyka się prób

wprowadzenia w tym zakresie pojęcia wykorzystującego źródłosłów sustensywności.

Kołodziejski (1999, s. 55) uważa paradygmat równoważenia rozwoju za podstawę

metodologiczno-aksjologiczną strategii sustensywnego rozwoju. Definiuje go jako „proces

kształtowania rozwoju w obiektywnie występujących uwarunkowaniach zewnętrznych w

kierunkach umożliwiających stopniowe osiągnięcie ładu zintegrowanego wiążącego

współzależnie ład społeczny, ekonomiczny, ekologiczny i przestrzenny, w ciągłej grze

sprzeczności i konfliktowych interesów o kształt rzeczywistości”.

W świetle cytowanych definicji celem rozwoju sustensywnego jest jak najlepsze zaspokojenie

potrzeb ekonomicznych i społecznych danej społeczności lokalnej przy warunku

7

ograniczającym, jakim jest racjonalne użycie (i zachowanie) zasobów, w tym także tych

nieodnawialnych lub trudno odnawialnych. Takimi zasobami są między innymi: środowisko

naturalne (kapitał naturalny), kapitał ludzki kapitał społeczny i przestrzeń.

Racjonalność użycia zasobów nie ma wymiaru absolutnego i jej rozumienie zależy od

przyjmowanej koncepcji równoważenia rozwoju. Równoważenie słabe przyjmuje za

racjonalne utrzymanie w toku rozwoju na niezmienionym poziomie całkowitego zasobu

kapitałowego, tzn. kapitału wytwarzanego przez człowieka i „danego przez naturę”. W tej

koncepcji współczynnik elastyczności substytucji pomiędzy dwoma wyżej wymienionymi

rodzajami kapitału dąży do nieskończoności (możliwość pełnej substytucji). Natomiast tzw.

równoważenie silne przyjmuje za racjonalne utrzymanie istniejącego zasobu kapitału

„danego przez naturę” (trudno lub nieodnawialnego), co oznacza brak zgody na jego

substytuowanie kapitałem wytworzonym przez człowieka (zob. Ayres, Bergh, Gowdy 2001,

Borys 2005, s. 41–43).

Owa relatywizacja racjonalności pokazuje w jak wielkim stopniu równoważenie rozwoju jest

domeną wyboru publicznego. Po pierwsze, wymaga ono zdefiniowania określonej wiązki

pożądanych przez daną społeczność celów, takich jak wzrost dochodów osobistych, poprawa

stanu zdrowia i wyżywienia, dostęp do zasobów środowiska odpowiedniej jakości, poziom

wykształcenia (Pearce, Barbier, Markandya 1990). Po drugie, konieczny jest mechanizm

arbitrażu temporalnego między obecnym i przyszłymi pokoleniami, definiujący racjonalność

wykorzystania zasobów nieodnawialnych. Po trzecie, potrzebna jest harmonijna realizacja

owych celów w ramach przyjętego typu racjonalności, co często jest trudne do osiągania przy

wykorzystaniu mechanizmów rynkowych. Tak więc wymagane jest prowadzenie polityki

równoważenia rozwoju, która niekoniecznie musi przybierać taką nazwę i często jest

prowadzona jako zespół kilku niezwiązanych ze sobą polityk: np. polityki ekologicznej,

przestrzennej, zatrudnienia, kształcenia.

Stąd trudno się dziwić, że rozwój sustensywny wymaga wsparcia ze sfery wyboru

publicznego. Traktat Amsterdamski z 1997 roku wprowadził zasadę tzw. sustainable

development jako obowiązującą w Unii Europejskiej i wymienioną już jako cel Unii w

preambule dokumentu i stosowaną w strategiach, programach i działaniach instytucji

8

europejskich4. Zasada sustainable development trafiła w 1997 roku do Konstytucji

Rzeczypospolitej Polskiej jako art. 5, który ma zapewnić w naszym kraju „ochronę środowiska

kierującą się zasadą zrównoważonego rozwoju”.

Spójność Terytorialna Spójność terytorialna nierozerwalnie wiąże się z procesem terytorializacji polityk. „Przez

„terytorializację” należy rozumieć taką reorientację polityk publicznych, dzięki której przy

określaniu i realizacji tych polityk bierze się pod uwagę terytorialnie (regionalnie)

sformułowane cele lub terytorialnie identyfikowane oddziaływania (efekty). Tym samym

interwencja publiczna powinna zawsze być poprzedzona i weryfikowana dzięki zastosowaniu

mechanizmów pozwalających na zoptymalizowanie jej efektów w ujęciu

terytorialnym”(Matczak, Mikołajczyk Sobolew 2010). Mocną dominantą dyskusji o

konieczności terytorializacji polityk stał się raport Barca (2009), który wskazuje na potrzebę

dalszego uprzestrzennienia polityki spójności UE. Barca kładzie nacisk na potencjały

endogeniczne (obecne i te, które dane terytorium może wytworzyć czy pozyskać) i

dostosowuje interwencje do kontekstu przestrzennego, tj. do lokalnych czy regionalnych

uwarunkowań i specyfiki (instytucji, wyposażenia w czynniki rozwoju etc.). Jak stwierdza

Barca (2009, s.4) cechą charakterystyczną tego podejścia jest: świadomy nacisk na

”uwarunkowane przestrzennie zasoby naturalne i instytucjonalne oraz na indywidualne

preferencje i doświadczenia (wiedzę), przykładanie znaczenia do materialnych i

niematerialnych powiązań przestrzennych, a w rezultacie dostosowywanie polityki do

specyfiki miejsca, na które skierowana jest interwencja. W 2011 ukazał się raport wskazujący

na praktyczne narzędzia terytorializacji polityki spójności UE i innych polityk wspólnotowych.

Zaproponowano w nim tzw. klucze terytorialne i ich wykorzystanie do inicjowania dyskursu

rozwojowego między siłami Endo i egzogenicznymi wobec danego terytorium (Böhme i inni.

2011).

Jak wskazuje Hübner (2011) proces terytorializacji polityk rozpoczął się jednak znacznie

wcześniej, bo już w latach 90. i wiązał się z opracowaniem Europejskiej Koncepcji Rozwoju

Przestrzennego (European Spatial Developmen Perspective) przyjętej przez ministrów z

krajów UE na ich nieformalnym posiedzeniu w Poczdamie w 1999 roku. W ramach wdrażania

4 Zob. np. II Raport Kohezyjny (European Commission 2001).

9

opcji ESDP dokonana została także ocena wspólnotowych polityk sektorowych (Wspólnej

Polityki Rolnej (CAP), Wspólnej Polityki Transportowej oraz Wspólnej Polityki dotyczącej

Środowiska Naturalnego (CEP) w zakresie ich kompatybilności z ESDP-owską koncepcją

rozwoju przestrzennego terytorium Unii (zob. European Commission 2001b). Kolejnym

etapem było przyjęcie w 2007 roku Agendy Terytorialnej UE (Territorial Agenda of the

European Union) co utorowało drogę do pojawienia się w Traktacie Reformującym

podpisanym 13 grudnia 2007 roku w Lizbonie (Traktat Lizboński) pojęcia spójności

terytorialnej. Artykuł 3 traktatu stanowi, iż „Unia wspiera spójność gospodarczą, społeczną i

terytorialną oraz solidarność miedzy państwami członkowskimi”. Zgodnie z zapisami Traktatu

spójność terytorialna staje się więc trzecim, obok

10

zasobów przestrzennie uwarunkowanych6 (np. interakcje między elementami sieci

osadniczej, dostępność, jakość środowiska przyrodniczego i kulturowego) dla rozwoju

poszczególnych regionów i subregionów. Według Zielonej Księgi (European Commission

2008, s.3) „Spójność terytorialna oznacza zapewnienie harmonijnego rozwoju wszystkich

tych miejsc oraz gwarancje, że ich mieszkańcy będą mogli jak najlepiej wykorzystać

charakterystyczne cechy tych obszarów. Jako taka, spójność ta służy przekształcaniu

różnorodności w korzyści, przyczyniając się do zrównoważonego rozwoju całej Unii”.

Zielona Księga wyróżnia cztery wymiary spójności terytorialnej:

1. Koncentracja – pokonanie negatywnych konsekwencji zróżnicowań w zagęszczeniu funkcji

gospodarczych

2. Powiązanie terytoriów – pokonanie dystansu

3. Współpraca – pokonanie podziałów

4. Regiony o specyficznych cechach geograficznych oraz regiony o szczególnych wyzwaniach

rozwojowych

W kontekście europejskim najczęściej wskazuje się, że kategoria ta nie oznacza prostego

wyrównywania różnic społecznych i ekonomicznych w przestrzeni, lecz raczej spójny rozwój

Europy jako jednego organizmu (megaregionu) (EU Ministerial Conference on Territorial

Development 2004, s. 16–17). Nacisk kładzie się na wyrównywanie szans rozwojowych

w przestrzeni (w zakresie dostępności transportowej i komunikacyjnej, dostępności do

infrastruktury badawczej i wyników badań naukowych). Spójność terytorialna oznacza więc:

• koordynację polityk sektorowych w ich wymiarze przestrzennym oraz koordynowanie

rozwoju przestrzennego w wymiarze pionowym. (EU working group on Spatial and

Urban Development 2003, s. 32),

• sposób planowania i rozwoju uwzględniający kapitał (potencjał) terytorialny, sieć

osadnicza, regiony i ich powiązania

W projekcie ESPON-u 3.3 (ESPON 2005, część 2, s. 77) wyróżnione są następujące

komponenty spójności terytorialnej (rys. 3.): jakości przestrzeni (jakość środowiska pracy i

6 Zwanych czasami kapitałem terytorialnym, zob. np. EU Ministerial Conference on Territorial Development,

(2004, s. 11).

11

zamieszkania, dostępność do usług, do wiedzy), wydajność przestrzeni (efektywność

wykorzystania zasobów naturalnych, energetycznych i ziemi, efektywność tkanki

gospodarczej i atrakcyjność lokalnej przestrzeni dla działalności gospodarczej, dostępność)

oraz tożsamość terytorialna (obecność kapitału społecznego, zdolność do tworzenia wizji

rozwojowych, lokalne know-how, przewagi konkurencyjne i specyficzne predyspozycje

produkcyjne).

Rys. 3. Spójność terytorialna –schemat ideowy

Źródło; ESPON 2005, część 2, s. 78

Na polskim gruncie pogłębioną koncepcję rozumienia roli i sposobu funkcjonowania

spójności terytorialnej zaproponował Markowski (2011). Punktem wyjścia w tym

rozumowaniu jest potrzeba zintegrowanego programowania rozwoju obejmującego

zagadnienia społeczne, gospodarcze i przestrzenne, w którym planowanie przestrzenne jest

instrumentem koordynacji terytorialnego wymiaru i oddziaływania funkcji (aktywności).

Potrzeba ta wynika z wielu przesłanek, a wśród najważniejszych z nich Markowski (2011)

wymienia:

• niedopasowanie systemu instytucjonalnego i praktyki planistycznej wobec

narastających sprzeczności między dynamiką funkcji a petryfikacją

zagospodarowania,

• pogłębianie się niesprawności rynku (market failure) i pogłębianiu się ułomności

funkcjonowania władzy (governmental failure),

12

• zbyt powolne zmiany w lokalnych (terytorialnych) społecznych systemach wartości,

rozchwianie systemów wartości przez cykle koniunkturalne i inne zakłócenia a

charakterze społecznym, środowiskowym.

Markowski (2011), za Europejską Radą Planistów (ECTP–CEU),przyjmuje, iż „spójna

terytorialnie Europa to taki stan połączeń i powiązań systemów ekonomicznych, społecznych

i przestrzennych, który wzmacnia ogólno-społeczną efektywność na ścieżce innowacyjnego

sustensywnego rozwoju7 (J. Vogelij 2010 s. 3). Tak rozumiana „Spójność terytorialna” staje

się jego zdaniem „uniwersalnym - celem (środkiem), a nawet swoistym paradygmatem

nowocześnie rozumianej polityki rozwoju, a terytoria, w ramach tej polityki, są traktowane,

jako kategorie zmienne w czasie, których wielkość określana jest w wyniku uzgodnionej

decyzji planistyczno – politycznej”. W tej koncepcji spójności terytorialnej staje się

syntetycznym (makro) celem polityki rozwoju

13

Źródło: Markowski 2011.

Konsekwencją przyjęcia spójności terytorialnej, jako wiodącego paradygmatu polityki

rozwoju, jest potrzeba stosowania podejścia funkcjonalno – terytorialnego, a to z kolei

oznacza, „iż należy szukać nowych form zarządzania (i regulacji) tak, aby rzeczywiście

zdyskontować teoretyczne szanse na realizację celów rozwoju w wymiarze terytorialnym.

Terytorialna organizacja kraju, lokalne ambicje, interesy polityczne, istniejący system

kompetencji i form finansowania działalności samorządowej stoją bardzo często w

sprzeczności z funkcjonalno - obszarowym (terytorialnym) podejściem do rozwoju”

(Markowski 2011).

Na marginesie tych rozważań trzeba zauważyć, iż pojęcie spójności terytorialnej może rodzić

nieprawidłowe i mylące konotacje. Istotą tej kategorii nie jest bowiem zapewnienie

równomiernego wzrostu w przestrzeni EU, jak to mogłoby się zdawać na pierwszy rzut oka.

Źródłosłów pochodzi od nazwy polityki spójności, która jest de facto polityką rozwoju, a ma

ambicje stać się polityką rozwoju zintegrowanego. Istotą koncepcji spójności terytorialnej

jest więc integrowanie działań rozwojowych w przestrzeni i wprzęganie czynników

terytorialnych (korzyści aglomeracji, lokalne przestrzennie uwarunkowane aktywa np. kapitał

społeczny) w proces rozwoju.

Agenda Terytorialna UE Jak już wspomniano, pierwsza Agenda Terytorialna UE została przyjęta w Poczdamie w 2007,

a jej zaktualizowana wersja (Agenda Terytorialna Unii Europejskiej 2020. W kierunku

sprzyjającej społecznemu włączeniu, inteligentnej i zrównoważonej Europy zróżnicowanych

regionów) 19 maja 2011 w Gödöllő, na nieformalnym spotkaniu ministrów odpowiedzialnych

w krajach UE za planowanie przestrzenne i rozwój terytorialny. Najważniejsza częścią obu

dokumentów są uzgodnione terytorialne priorytety rozwoju Unii Europejskiej (Tab.1).

14

Tab.1 Priorytety Agendy Terytorialnej UE z 2007 i 2011 roku

Priorytety 2007 Priorytety 2011

Wzmocnienie poziomu policentryczności i innowacji poprzez współpracę miast i regionów

miejskich.

Wspieranie policentryczności i zrównoważonego (balanced) rozwoju terytoriów

Nowe formy partnerstwa i zarządzania terytorialnego między obszarami miejskimi i

wiejskimi

Wspieranie zintegrowanego rozwoju miast, obszarów wiejskich i regionów o określonych charakterystykach

(Art. 174)

Międzynarodowe regionalne klastry konkurencji i innowacji

Zapewnienie globalnej konkurencyjności regionów wykorzystując silne lokalne gospodarki

Wzmocnienie i rozszerzenie sieci transeuropejskich

Poprawa powiązań w przestrzeni ludzi, przedsiębiorstw i gmin

Transeuropejske zarządzanie ryzykiem, w tym skutkami zmian klimatycznych

Wzmocnienie struktur ekologicznych i zasobów kulturowych w ramach nowego podejścia do

rozwoju

Zarządzanie i wiązanie wartości kulturowych krajobrazowych i ekologicznych

Integracja terytorialna w transgranicznych i ponadnarodowych regionach funkcjonalnych

Źródło: opracowanie własne na podstawie oby Agend Terytorialnych UE (angielska wersja językowa)

Dokument uchwalony w 2011 roku stanowi ramy dla polityk ukierunkowanych na wsparcie

spójności terytorialnej w Europie(szerzej zob. Zaucha, Salamin 2011). Jego celem jest

„zapewnienie strategicznych wytycznych rozwoju terytorialnego, wsparcie włączania

wymiaru terytorialnego do polityki w różnych dziedzinach i na wszystkich szczeblach rządów

jej wdrażania oraz zagwarantowanie realizacji strategii „Europa 2020” zgodnie z zasadami

spójności terytorialnej”. Podstawą agendy jest raport o stanie terytoriów UE (Damsgaard i

inni 2011). Agenda wskazuje na potrzebę terytorializacji polityki rozwoju, co ilustruje

poniższy cytat: „realizacja określonych w strategii „Europa 2020” celów inteligentnego,

zrównoważonego wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu możliwa jest wyłącznie pod

warunkiem uwzględnienia terytorialnego wymiaru strategii, ponieważ szanse rozwojowe

poszczególnych regionów różnią się”. Terytorializacja ta jest rozumiana w dwóch wymiarach:

po pierwsze, koordynacji i różnicowania polityk w przestrzeni (o czym mówił powyższy cytat)

a po drugie, przez wykorzystywanie kapitału terytorialnego w procesach rozwoju, co

unaocznia się np. w postulacie, by odpowiedzialni za opracowywanie i wdrażanie polityk

15

sektorowych brali pod uwagę zasady i cele Agendy. Koordynacja polityk ma służyć rozwojowi

suspensywnemu, konkurencyjności i spójności społecznej. W kontekście kapitału

terytorialnego, Agenda kładzie nacisk, zresztą za wskazaniami nowej geografii ekonomicznej,

na terytorialnie uwarunkowane niemobilne czynniki rozwoju, których znaczenie wzrasta

wraz z rosnącą globalizacją i zanikaniem bariery dostępności. Celem jest wyzwolenie

potencjału terytorialnego za pomocą strategii rozwojowych, opartych na lokalnej i

regionalnej znajomości potrzeb oraz wykorzystywaniu konkretnych atutów i czynników

zwiększających konkurencyjność obszarów. Obszary mogą wykorzystywać swój kapitał

terytorialny do wdrażania optymalnych rozwiązań w zakresie rozwoju długofalowego i w ten

sposób przyczyniać się do realizacji celów strategii „Europa 2020”.

Agenda nie definiuje spójności terytorialnej. Wskazuje jednak na jej istotne aspekty:

• spójność terytorialna to zbiór zasad harmonijnego, wyważonego, efektywnego i

sustensywnego rozwoju terytorialnego,

• Spójność terytorialna jako wzmocnienie zasady solidarności w celu wspierania

konwergencji między gospodarkami terytoriów wiodących i słabiej rozwiniętych oraz

zapewnienia równych szanse obywatelom i przedsiębiorstwom, bez względu na ich

miejsce zamieszkania lub siedzibę,

• spójność terytorialna jako imperatyw jak najpełniejszego wykorzystania potencjału

terytorialnego,

• spójność terytorialna jako płaszczyzna sieciowania regionów w czasach gdy coraz

większego znaczenie nabierają współzależności regionalne, co wymaga ciągłego

budowania sieci, współpracy i integracji między różnymi regionami UE na wszystkich

właściwych szczeblach terytorialnych,

• spójność terytorialna jako emanacja rozwoju ukierunkowanego terytorialnie (place

based) –dostosowanie możliwości rozwojowych do uwarunkowań danego obszaru.

Dokument wskazuje także na najważniejsze instrumenty realizacji koncepcji spójności

terytorialnej na poziomie UE, krajów członkowskich i w wymiarze transgranicznym. Są to

między innymi:

16

• pionowa i pozioma koordynacja między organami decyzyjnymi na różnych szczeblach

i w ramach polityki w różnych sektorach,

• uwzględnienie skutków terytorialnych przy opracowywaniu polityki – podejmowane

działania powinny być dostosowane do danego rodzaju terytorium, a w planowaniu

należy stosować podejście terytorialne,

• pogłębienie wymiaru terytorialnego polityki spójności na wszystkich jej etapach tj. w

ramach strategicznego programowania, oceny i monitorowania,

• wsparcie koordynacji terytorialnej za pomocą takich instrumentów jak ocena

oddziaływań terytorialnych, koordynacja mechanizmów planowania i monitorowanie

pod kątem terytoriów,

• opracowywanie i wdrożenie koncepcji i instrumentów zintegrowanego rozwoju

lokalnego i regionalnego,

• lepsze odzwierciedlenie wymiaru terytorialnego oraz uwzględnienie zróżnicowanej

sytuacji wyjściowej i szczególnych uwarunkowań krajowych, regionalnych i lokalnych

w procesie wdrażania i monitorowania strategii „Europa 2020”,

• wypracowanie na szczeblu UE lepszych metod monitorowania i oceny rozwoju

terytorialnego i skuteczności działań na rzecz spójności terytorialnej,

• przeprowadzanie zintegrowanej oceny skutków wszystkich istotnych polityk i

programów UE,

• zapewnienie właściwego wsparcia metodologicznego oraz kompletnego fundamentu

wiedzy terytorialnej wspierającej spójność terytorialną (m.in. rola ESPON),

gromadzenia danych regionalnych i miejskich mających istotne znaczenie dla rozwoju

terytorialnego i spójności terytorialnej,

• ukierunkowanie inicjatyw współpracy terytorialnej na rzecz długofalowych celów

spójności terytorialnej, intensyfikacja wymiany dobrych praktyk i rozwój planowania

przestrzennego obszarów morskich

• zmiana sposobu prowadzenia polityki miejskiej na bardziej zintegrowana i

uwzględniająca wpływ miast na rozwój ich otoczenia tak jak to postuluje Karta Lipska.

17

W Agendzie wielokrotnie jest przywoływane pojęcie wzrostu sustensywnego, inteligentnego i

włączającego (smart, sustainable and inclusive growth), ale brak refleksji dotyczącej istoty

tych kategorii. Implicite przyjmowane jest założenie, iż rozwój prowadzony zgodnie z

paradygmatem spójności terytorialnej, musi być rozwojem sustensywnym. Analiza kontekstu,

w jakim to ostatnie pojęcie jest używane, wskazuje na równorzędne traktowanie

ekonomicznego, społecznego, terytorialnego i ekologicznego wymiaru tej kategorii. Wydaje

się, iż w Agendzie udało się uniknąć błędu strategii Europa 2020, sprowadzającej rozwój

sustensywny do wymiaru ekologicznego głównie w kontekście zmian klimatycznych. Brakuje

jednak w Agendzie spójnych wskazań, jak realizować koncepcję równoważenia rozwoju w

wymiarze przestrzennym.

Można wiec stwierdzić, że chociaż Agenda Terytorialna stanowi główny dokument

programowy, wskazujący sposoby wdrażania koncepcji spójności terytorialnej w kontekście

rozwoju sustensywnego, inteligentnego i włączającego, to jednak jej praktyczne znaczenie w

tym zakresie jest ograniczone. Wynika to z nieostrych i rozmytych sformułowań, akceptacji

różnorodnych prób odczytywania koncepcji spójności terytorialnej (od wątków

solidarnościowych po kwestie efektywności zarządzania), dużej ilości ogólników, co wynikało

głównie z niechęci ministrów odpowiedzialnych za planowanie przestrzenne i rozwój, do

ingerowania w sferę kompetencji innych resortów odpowiedzialnych za polityki, nawet o

istotnym wymiarze terytorialnym. Dlatego też powstało, wspomniane już, uszczegółowienie

części wdrożeniowej Agendy w postaci raportu dot. praktycznych sposobów terytorializacji

polityki rozwoju (Böhme i inni. 2011) oraz dokument

18

na spory zakres proponowanych zmian, nawet w dokumencie rządowym, Koncepcja została

przyjęta przez rząd dopiero 13 grudnia 2011, tj. po wielu miesiącach oczekiwań środowiska

planistów przestrzennych. Od powstania wersji eksperckiej minęło ponad 3 lata . To i tak

znacznie krócej, niżeli w przypadku poprzedniego dokumentu (Koncepcji polityki

przestrzennego zagospodarowania kraju, przygotowanej pod kierunkiem prof.

Kołodziejskiego), który czekał na akceptacje ponad 5 lat. Koncepcja stanowi dobry przykład

terytorializacji polityki rozwoju w Polsce (Zaucha 2011). KPZK przedstawia innowacyjne

odczytanie koncepcji spójności terytorialnej i rozwoju sustensywnego. Poniżej

zaprezentowano wybrane elementy wartości dodanej w tym zakresie.

1. Koncepcja metropolii sieciowej

KPZK, w stosunku do poprzednich dokumentów strategicznych, zakłada istotną zmianę

akcentów, to jest odejście od koncepcji polskiego terytorium, jako zwornika między

Wschodem i Zachodem Europy, na rzecz silniejszego akcentowania znaczenia uwarunkowań

przestrzennych dla wykorzystania endogenicznych potencjałów i czynników rozwoju.

Dostępność, szczególnie z zagranicy, nie jest warunkiem wystarczającym dla procesów

modernizacyjnych. Wymagają one przede wszystkim odpowiedniej masy krytycznej kapitału

ludzkiego i społecznego, dobrze zorganizowanej przestrzeni lokalnej (rynki pracy, brak

kongestii, wysoki poziom życia) i sprzyjającej rozwojowi tkanki instytucjonalnej (prawo,

administracja). Potwierdza to chociażby lekcja niemiecka wskazująca na ograniczoną rolę

inwestycji infrastrukturalnych, jako koła zamachowego rozwoju obszarów zacofanych i

peryferyjnych.

W wielu dokumentach europejskich, polska przestrzeń, jak na razie, była postrzegana jako

mało atrakcyjna, to jest niezdolna do generowania samoistnych bodźców rozwojowych.

Wyrazem tych poglądów były mapy poszerzenia stref intensywnego rozwoju Europy

omijających Polskę, począwszy od studium CPMR z 2002 r., a kończąc na opublikowanych w

roku 2007 scenariuszach rozwoju przestrzennego Europy, zorientowanych na konkurencję

(projekt ESPON 3.2- ESPON 2007), w których strefa koncentracji przepływów i działań

okrążała Polskę od północy (Region Sundu) i południa (do Budapesztu). Nawet w scenariuszu

kohezyjnym zakładano rozszerzanie się bodźców rozwojowych z europejskiego pięciokąta

wzdłuż korytarzy transportowych, co w efekcie lokowało Warszawę w innej strefie

rozwojowej niż Wrocław.

19

Zaproponowana w KPZK koncepcja metropolii sieciowej zmienia tego typu optykę. W Polsce

powstaje ośrodek sieciowy powiązanych ze sobą obszarów funkcjonalnych wielkich

miast/aglomeracji o znaczącym w skali Europy potencjale demograficznym, intelektualnym i

wytwórczym. Ośrodek ten jest wystarczająco silny dla generowania samoistnych bodźców na

otaczająca go przestrzeń. Polska przestrzeń staje się jedną z europejskich stref integracji

globalnej (GIZ) wchodzącą w interakcje gospodarcze i społeczne z innymi tego typu strefami.

Koncepcja metropolii sieciowej odczytuje spójność terytorialną jako element wzmacniania, a

nie osłabiania konkurencyjności. Metropolia sieciowa łączy ekonomię miejsc i przepływów8,

wzmacnia kapitał terytorialny i, w naturalny sposób, integruje różne polityki wobec

zagadnienia tworzenia metropolii sieciowej. Metropolia taka nie powstanie bez integrowania

polityki edukacyjnej, innowacyjnej, miejskiej, transportowej, ekologicznej i wielu innych.

Powstanie metropolii sieciowej wyznacza też nowe standardy rozwoju sustensywnego w

przestrzeni. Rozwój przestaje się rozlewać wzdłuż szlaków komunikacyjnych, a koncentruje

się w węzłach metropolii.

2. Standard dostępności do usługi pożytku publicznego jako wymiar solidarnościowy

spójności terytorialnej

Aglomeracja nie zawsze przyśpiesza rozwój społeczno-gospodarczy i nie powinno

przyjmować się za pewnik założeń o liniowej zależności między koncentracją i wzrostem

(OECD 2009a, s. 8). Swoje wnioski OECD opiera na wynikach własnych badań. Z 78 regionów

metropolitalnych OECD, tylko 45% notowało w pierwszej dekadzie XXI wieku wzrost PKB na

mieszkańca szybszy, niżeli średnia krajowa. 2/3 PKB w OECD powstaje poza regionami

centralnymi. Badacze OECD interpretują ten fenomen jako szanse wzrostu we wszystkich

typach regionów i konstatują, iż polityki koncentrujące się na wspieraniu aglomeracji poprzez

inwestycje infrastrukturalne, nie muszą automatycznie przyśpieszać wzrostu gospodarczego

(OECD 2009b, s. 3). Na to nakłada się problem różnego funkcjonowania kategorii

konkurencyjności i spójności przestrzennej, w zależności od poziomu przestrzennego analizy.

To co wzmacnia spójność w wymiarze europejskim, może oznaczać spadek spójności w

wymiarze krajowym. Dodatkowo ważnym jest wymiar czasu. W KPZK przedstawiono krajowy

punkt widzenia na tę kwestię. Zaproponowano koncepcje równoważenia procesów

8 Na temat przestrzennych powiązań funkcjonalnych zobacz szerzej Zaucha 2011a

20

aglomeracji (paradygmat konkurencyjności) i procesów wspierania rozwoju regionów

słabszych9, przy wykorzystaniu koncepcji (zresztą postulowanej przez VASAB) łączenia i

wzmacniania istniejących potencjałów gospodarczych, przyrodniczych i społecznych (przy

jasnym określeniu skali związanych z tym konfliktów). Istotą prezentowanej koncepcji jest

postulat skierowania polityki przestrzennej na uruchomienia samoistnych sprzężeń

zwrotnych (prowadzących do pożądanych efektów przestrzennych), czy to w sferze

gospodarczej, społecznej, czy też w przyrodniczej. W efekcie interwencja w przestrzeń może

być, po osiągnięciu planowanej trajektorii rozwoju, ograniczana, ustępując miejsca

mechanizmom wzmacniania konkurencyjności. W KPZK został wyraźnie określony poziom

miast powiatowych, jako ten, zapewniający spójność przestrzenną kraju. Na tym poziomie

powinny zostać zdefiniowane powszechne standardy dostępu do usług edukacyjnych,

opiekuńczych czy zdrowotnych. Wskazano także na obszary wymagające szczególnej troski,

to jest tam, gdzie ośrodki powiatowe doświadczają szczególnych barier rozwojowych np. w

zakresie dostępności do dużych ośrodków miejskich. Spójności i konkurencyjności

przestrzennej służy także postulat tworzenia wokół miast (do poziomu powiatu) dobrze

skomunikowanych obszarów rynków pracy. Praktycznie oznacza to próbę zachowania

policentrycznej lokalnej sieci osadniczej, zmniejszenie skali niekontrolowanego rozlewania

się wielkich miast, przy warunku koniecznym efektywnego wykorzystania zasobów pracy

(kolejny ważny aktyw rozwojowy w kraju) i tworzenia masy krytycznej niezbędnej dla

rozwoju na poziomie powiatowym. W świetle wyższych rozważań, można przyjąć, iż według

KPZK, spójny przestrzennie kraj czy region stanowił siatkę powiązanych ze sobą obszarów

funkcjonalnych o różnej skali przestrzennej, zapewniających mieszkańcom dostęp do pracy i

usług społecznych, niezbędnych dla rozwoju i zachowania kapitału ludzkiego i społecznego

(Szlachta, Zaucha 2010).

9 Niedawno pojawił się pogląd, iŜ obie koncepcję są kompatybilne (np. według jednego z projektów ESPON

spójność przestrzenna obejmuje jakość przestrzeni, toŜsamość terytorialną i wydajność przestrzenną w tym efektywność tkanki gospodarczej i atrakcyjność przestrzeni dla działalności gospodarczej). PrzewaŜa jednak przekonanie, iŜ procesy gospodarcze prowadzą do koncentracji i polaryzacji przestrzennej (przynajmniej w skali kraju), a ośrodki słabsze są z reguły gorzej wyposaŜone w instrumenty absorpcji szoków podaŜowych (struktura monocentryczna gospodarki). Zachowanie policentryczne relacje sieciowe w obszarze całego kraju i wyrównywanie szans rozwojowych (obecność kapitału społecznego, lokalnego know-how rozwojowego, dostępności do usług i wiedzy na terytorium całego kraju) jest więc moŜliwe jedynie kosztem niŜszego tempa wzrostu najbardziej konkurencyjnych ośrodków.

21

Koncepcja łączenia potencjałów wskazuje także na zdolność polskiej przestrzeni do rozwoju

sustensywnego i stwarza przeciwwagę dla międzynarodowej percepcji polskiej przestrzeni,

jako areny różnorodnych konfliktów. W wymiarze indykatywno-sprawczym koncepcja ta

ułatwi łączenie polskiej przestrzeni ekologicznej, z przestrzenią krajów sąsiednich. Koncepcja

ta może także przyczynić się do pojawienia się międzynarodowych powiązań społecznych i

gospodarczych miast małych i średnich, wykorzystujących odpowiednie nisze rozwoju,

śladem ich skandynawskich odpowiedników. W funkcji politycznej będzie stanowiła istotny

wkład do europejskiej debaty o przyszłości Polityki Spójności, a jej doświadczenia pokażą, czy

w okresie dłuższym celowe jest zachowanie obecnych proporcji podziału na cele związane z

konkurencyjnością i spójnością w budżecie europejskim.

3. Polityka zintegrowanego rozwoju miast (Urban Policy)

Miasta stanowią istotny wyznacznik konkurencyjności przestrzennej. Są one miejscami

skupiania się powiązań gospodarczych i społecznych o charakterze międzynarodowym,

krajowym i regionalnym. Jakość miast decyduje o tempie rozwoju gospodarczego w skali

ponad lokalnej, wywiera istotny wpływ na sferę społeczną, stan środowiska naturalnego i

stanowi ważną składową poziomu życia w kraju. Pomimo ponadlokalnej, a nierzadko

międzynarodowej roli miast, procesy decyzyjne, definiujące ich rozwój, mają charakter

lokalny. Są zwykle prowadzone z punktu widzenia mieszkańców danego miasta, bez

uwzględniania efektów zewnętrznych w skali regionu, kraju czy kontynentu. Sprzyja temu

mechanizm demokracji i lokalna odpowiedzialność za podejmowane decyzje. W wielu

krajach, w tym w Polsce, polityka zintegrowanego rozwoju miast pozostaję wciąż jedynie

przedmiotem rozważań akademickich.

Problem ten został podniesiony w tzw. karcie Lipskiej przyjętej na Nieformalnym Spotkaniu

Ministrów Państw Członkowskich UE ds. Spójności Terytorialnej i Rozwoju Miast 24 maja

2007. "KARTA LIPSKA nt. Zrównoważonych Miast Europejskich" jest dokumentem krajów

członkowskich UE. Mając na uwadze wyzwania i szanse, jak również różne aspekty

historyczne, gospodarcze, społeczne i ekologiczne europejskich miast, Ministrowie państw

członkowskich, odpowiedzialni za rozwój miast, zgodzili się na wspólne zasady i strategie

dotyczące polityki rozwoju miejskiego. Zwrócili oni uwagę m.in. na potrzebę polityki rozwoju

miejskiego na poziomie krajowym oraz na potrzebę koordynacji rozwoju miast na poziomie

lokalnym, a także regionalnym. Ma to prowadzić do osiągnięcia partnerstwa pomiędzy

22

miastami, a obszarami wiejskimi oraz pomiędzy małymi i średnimi miastami, a dużymi

miastami w regionach miejskich i metropolitarnych. Sprzyjać temu powinno m.in.

planowanie transportowe i zarządzanie ruchem nakierowane na obniżenie negatywnych

skutków transportu na środowisko oraz lepszą integrację miejskich regionów funkcjonalnych.

W Karcie Lipskiej znajduje się wezwanie do zaprzestania rozważań zagadnień i decyzji

związanych z polityką rozwoju miast, na poziomie każdego miasta osobno. Miasta powinny

być głównymi ośrodkami rozwoju regionalnego i brać odpowiedzialność za spójność

terytorialną kraju.

Rola i prawne usytuowanie KPZK nie stwarzają warunków do kompleksowego sformułowania

w jej ramach polityki zintegrowanego rozwoju miast. Jednakże w KPZK szczególną uwagę

zwrócono na kwestie miejską, wychodząc z założenia, iż ład zagospodarowania

przestrzennego rozstrzyga się na poziomie lokalnym, natomiast determinuje

konkurencyjność polskiej przestrzeni na poziomie makro. Do rangi problemu polityki

przestrzennego zagospodarowania kraju podniesiony został brak ładu przestrzennego,

skutkujący wzrostem kosztów transakcyjnych w rozwoju miast, a jednym z najważniejszych

celów tej polityki, stało się przewrócenie owego ładu. Wśród działań operacyjnych temu

służących wskazano m.in. potrzebę opracowywania planów obszarów funkcjonalnych miast

powyżej 100 tys. mieszkańców, wprowadzenia zintegrowanych systemów transportu

pasażerskiego w miejskich obszarach funkcjonalnych, a przede wszystkim potrzebę

wprowadzenia do praktyki planistycznej odpowiednich standardów urbanistycznych,

zapewniających ład przestrzenny w regionach miejskich. Przyjęto miejskie regiony

funkcjonalne, jako właściwe odniesienie przestrzenne dla formułowania szeregu celów

rozwoju krajowej przestrzeni. Za niezwykle ważną kwestię uznano uporządkowanie struktury

i ustroju funkcjonalnego obszaru metropolitalnego Warszawy, GOP-u i Trójmiasta. W ten

sposób w KPZK stworzono podwaliny do dalszego rozwijania polityki zintegrowanego

rozwoju miast.

Zaproponowanie w KPZK zrębów polityki zintegrowanego rozwoju miast w wymiarze

inspirująco – informacyjnym przyczyni się do podniesienia rangi polskich miast w

międzynarodowej świadomości. Już samo prezentowanie informacji dla obszaru

funkcjonalnego Trójmiasta (1 milion mieszkańców), zamiast odrębnie dla Gdynia, Gdańska i

Sopotu, wystarczy, aby ugruntować w międzynarodowej świadomości fakt istnienia dużej

23

polskiej aglomeracji nad środkowym Bałtykiem, większej pod względem potencjału

ludnościowego od np. Rygi czy Wilna. W wymiarze indykatywno – sprawczym polityka

zintegrowanego rozwoju miast, zrealizowana nawet w ograniczonym zakresie, jak to

zostało zaprezentowane w KPZK, umożliwi poprawę pozycji polskich miast w rankingach

poziomu życia i atrakcyjności dla inwestorów, co stworzy dodatkowe bodźce

prorozwojowe. Zostanie lepiej wykorzystany kapitał terytorialny polskich miast, co jest

istotnym postulatem spójności terytorialnej. W wymiarze politycznym Polska przetestuje

własny, oryginalny wkład do europejskiego dyskursu, jak wprzęgać władze lokalne w

procesy kształtowania spójności terytorialnej w zakresie koordynowania polityk wobec

terytoriów funkcjonalnych.

4. Włączenie obszarów morskich w krajowy system planowania przestrzennego.

Przestrzeń morska w większości krajów europejskich funkcjonowała do niedawna poza

krajowym systemem planistycznym. Nie podlegała ona bardziej złożonym procesom presji

gospodarczej. Debata o przestrzeni morskiej koncentrowała się na nadmiernym

wykorzystaniu zasobów żywych i degradacji środowiska naturalnego. Nie dało się jednak

zauważyć konkurencji o przestrzeń morską. Percepcja przestrzeni morskiej, jako relatywnie

obfitej i nie obarczonej stygmatem konfliktów przestrzennych, powoli się zmienia.

Spowodowane to jest wzrostem intensywności żeglugi, pojawianiem się nowych typów

wykorzystania przestrzeni morskiej (akwakultury, energetyka wiatrowa i z prądów

morskich) oraz bardziej holistycznym podejściem (ekosystemowym) do kwestii środowiska

naturalnego.

W Polsce przestrzeń morska nie była ujmowana w strategicznych dokumentach

dotyczących zagospodarowania przestrzennego kraju, a jej wykorzystanie oparte było na

systemie pozwoleń i koncesji, bez wspólnego mianownika wynikającego z wykorzystania tej

samej przestrzeni. Zaczęły się pojawiać pierwsze konflikty m.in. między energetyką

wiatrową a koniecznością ochrony brzegów czy turystyką. Powstała potrzeba

zintegrowanego podejścia do przestrzeni morskiej przy wykorzystaniu doświadczeń

planowania przestrzennego, szczególnie w obliczu podejmowania podobnych działań przez

kraje sąsiednie, w szczególności Niemcy i Szwecję.

W KPZK podkreślono potrzebę włączenia przestrzeni morskiej w system planowania

przestrzennego kraju (tzw. nested approach) i stworzono ku temu niezbędne warunki w

24

ramach istniejącego stanu prawnego. Przede wszystkim wskazano cel wiodący planowania

przestrzennego obszarów morskich, cele operacyjne tj. priorytety wykorzystania przestrzeni

morskiej, określono potencjały rozwojowe o znaczeniu krajowym i możliwe konflikty oraz

zaproponowano inwestycje krajowe niezbędne dla sustensywnego wykorzystania przestrzeni

morskiej. Zapisy KPZK otworzyły możliwość konstruowania planów morskich spójnych z

celami i priorytetami przestrzennego zagospodarowania kraju. KPZK stał się elementem

integracji różnych polityk wobec przestrzeni morskiej, realizując przez to najważniejsze

postulaty spójności terytorialnej.

Zaproponowana w KPZK koncepcja włączenie obszarów morskich w krajowy system

planowania przestrzennego w wymiarze inspirująco- informacyjnym wyśle czytelny sygnał

do społeczności międzynarodowej, iż Polska jest przygotowana do sprawowania władztwa

nad przestrzenią morską, wykorzystując aparat zintegrowanego planowania i zarządzania.

W wymiarze indykatywno- sprawczym KPZK ułatwi realizacje wspólnych inwestycji z

krajami sąsiednimi niezbędnych dla intensyfikacji wykorzystania polskiej przestrzeni

morskiej zgodnie z wymogami rozwoju sustensywnego. W wymiarze politycznym, przez

zdefiniowanie krajowych priorytetów wobec przestrzeni morskiej, KPZK pozwoli na

aktywną rolę Polski w kształtowaniu bałtyckich i europejskich rozwiązań planistycznych na

morzu.

Strategia UE dla Regionu Morza Bałtyckiego

Region Morza Bałtyckiego jest jednym z globalnych liderów konkurencyjności oraz

europejskim „prymusem” w zakresie realizacji celów Strategii Lizbońskiej. Pomimo

globalnego spowolnienia, gospodarki krajów regionu Morza Bałtyckiego (licząc łącznie)

notują od 6 lat wyższe tempo wzrostu niż przeciętne tempo wzrostu w całej UE. Poza tym

poziom innowacyjności Regionu powoduje, że jest on liderem wśród makroregionów

europejskich, co zawdzięcza głównie osiągnięciom takich krajów, jak Szwecja, Finlandia,

Dania czy Niemcy.

Jednocześnie region Morza Bałtyckiego pozostaje jednym z najbardziej zróżnicowanych

społecznie i gospodarczo obszarów Europy, gdzie sąsiadują jedne z najbogatszych i

najbiedniejszych krajów i regionów europejskich, a także, gdzie występuje „trudna” granica

zewnętrzna UE, która nie ułatwia procesów integracyjnych.

25

Zatwierdzona w 2009 roku przez Radę Europejską Strategia dla regionu Morza Bałtyckiego

jest pierwszą tego typu strategią adresowaną do wyodrębnionego terytorialnie

makroregionu UE (Zaucha 2010). Została ona przygotowana przez Komisję Europejską we

współdziałaniu z krajami członkowskimi jako wyraz nowych koncepcji zarządzania

regionalnego10. Kręgosłupem strategii są cztery filary, w ramach których pogrupowane są

działania – każdy filar odnosi się do szerokiej gamy działań politycznych i będzie miał wpływ

na pozostałe. Filary te, które można utożsamiać z celami rozwojowymi, zostały

zidentyfikowane w następujący sposób:

• region zrównoważony ekologicznie,

• region dobrobytu,

• region dostępny i atrakcyjny,

• region bezpieczny.

Osobno zgrupowane są kwestie horyzontalne o charakterze przekrojowym (obejmujące

różne filary), jak np. planowanie obszarów morskich czy rozwój struktur zintegrowanej

gospodarki morskiej. Podstawą Strategii jest 15 priorytetów po 3-5 na filar (tab. 2). Każdy

priorytet obejmuje działania, które podzielone zostały na te o strategicznym charakterze,

inicjatywy pogłębionej współpracy (działania oparte na współpracy) i projekty flagowe .

Tab.2. Filary, priorytety i działania horyzontalne Strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego

Obszar Priorytetowy Filar

1. Zredukowanie ładunków związków odżywczych w morzu (użyźniających) do dopuszczalnego poziomu.

2. Zachowanie naturalnych stref oraz różnorodności biologicznej, w tym odnośnie rybołówstwa.

3. Ograniczenie stosowania i oddziaływania substancji niebezpiecznych.

4. Stworzenie wzorcowych warunków ekologicznej żeglugi w regionie.

5. Łagodzenie skutków zmiany klimatu i dostosowywanie się do niej.

Przekształcenie regionu Morza Bałtyckiego w obszar zrównoważony środowiskowo – Region zrównoważony

6. Usuwanie utrudnień dla tworzenia wspólnego rynku wewnętrznego w tym poprawa współpracy w dziedzinie ceł i podatków.

7. Wykorzystanie potencjału całego regionu w dziedzinie badań naukowych i innowacji.

8. Wdrażanie „Karty małych przedsiębiorstw”: wspieranie przedsiębiorczości, wzmacnianie MŚP i zwiększenie efektywnego wykorzystywania zasobów ludzkich.

9. Wzmocnienie sustensywnego rozwoju rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa.

Przekształcenie regionu Morza Bałtyckiego w obszar dobrobytu – Region dobrobytu

10. Poprawa dostępu do rynków energii, ich wydajności i bezpieczeństwa.

11. Poprawa wewnętrznych i zewnętrznych powiązań transportowych.

12. Utrzymanie i zwiększenie atrakcyjności regionu Morza Bałtyckiego, zwłaszcza dzięki edukacji młodzieży, turystyce, kulturze i zdrowiu.

Przekształcenie regionu Morza Bałtyckiego w miejsce dostępne i atrakcyjne – Region dostępny

10 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów dotyczący Strategii Unii Europejskiej dla regionu Morza Bałtyckiego, COM(2009) 248/3, s. 2.

26

13. Osiągnięcie przez region czołowej pozycji w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony na morzu.

14. Zwiększenie zdolności do reagowania na wypadki na morzu i ochrony przed poważnymi sytuacjami nadzwyczajnymi.

15. Zmniejszenie skali przestępczości transgranicznej i jej skutków.

Przekształcenie regionu Morza Bałtyckiego w obszar bezpieczny i chroniony – Region bezpieczny

Dostosowanie dostępnego finansowania do priorytetów i działań strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego.

Współpraca przy transponowaniu dyrektyw UE.

Stworzenie zintegrowanych struktur gospodarki morskiej w regionie Morza Bałtyckiego.

Uzyskanie statusu projektu pilotażowego we wdrażaniu dyrektywy ramowej w sprawie strategii morskiej.

Zachęcenie do stosowania planowania przestrzennego obszarów morskich we wszystkich państwach członkowskich położonych nad Morzem Bałtyckim i stworzenie wspólnego podejścia dotyczącego współpracy transgranicznej.

Stworzenie i ukończenie lądowego planowania przestrzennego.

Wzmocnienie wielopoziomowego systemu rządzenia, planowania przestrzennego ukierunkowanego na konkretne obszary i zrównoważonego rozwoju.

Przekształcenie udanych projektów pilotażowych i demonstracyjnych w działania na pełną skalę.

Stosowanie badań, jako podstawy decyzji politycznych.

Zapewnienie szybkiej łączności szerokopasmowej na obszarach wiejskich.

Określenie i wdrożenie komponentu dotyczącego basenu Morza Bałtyckiego w ramach Europejskiej Sieci Informacji i Obserwacji Środowiska Morskiego (EMODNET) oraz ulepszenie danych społeczno-ekonomicznych.

Zbudowanie tożsamości regionalnej.

Wspieranie zrównoważonego rozwoju na obszarach rybackich.

Działania horyzontalne

Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów Komisji Europejskiej SEC(2009) 712/2

Jak wynika z powyższej charakterystyki, SUERMB jest strategią wielosektorową i

wielowymiarową. Dominuje w niej wymiar ekologiczny, ale ważne są także zagadnienia

ekonomiczne i społeczne. Dodatkowo pojawia się wątek polityczny (Wymiar Północny). Nie

można wyróżnić w Strategii jednego tematu wiodącego, a jej tematyka jest bardzo szeroka –

dotyczy ekologii, dobrobytu, bezpieczeństwa i dostępności. Strategia nie przewiduje

istotnych preferencji przestrzennych, chociaż daje się zauważyć szczególna troska o granice

zewnętrzne UE w priorytetach dot. bezpieczeństwa. Wyraźnie jednak sformułowane są

preferencje branżowe. W nazwach priorytetów pojawia się rolnictwo, leśnictwo,

rybołówstwo, transport, energetyka, turystyka, zdrowie, kultura oraz sektor ochrony

środowiska. Projekty horyzontalne dotyczą m.in. planowania przestrzennego. Rozwój

sustensywny pojawia się w strategii (w planie działania) głównie w kontekście rybołówstwa i

kwestii ekologicznych natomiast spójność terytorialna pojawia się tylko trzy razy w jednym

paragrafie dotyczącym działań horyzontalnych. De facto jest ona zmarginalizowana w tym

dokumencie.

27

Strategia stanowi przykład jak łatwo jest w praktyce przechodzić do porządku dziennego nad

wiodącymi celami rozwoju UE zapisanymi w Traktacie Reformującym (Traktacie o

funkcjonowaniu UE). Chociaż zbudowana w odpowiedzi na potrzeby konkretnego

terytorium, a więc w zgodzie z koncepcją rozwoju ukierunkowanego terytorialnie (place

based), de facto mogłaby znaleźć zastosowanie do dowolnego morskiego terytorium Europy,

a więc nie podejmuje ona próby odczytania i uruchomienia kapitału terytorialnego Regionu

Bałtyckiego. Spójność terytorialną pozastawia w rękach planistów przestrzennych

zapominając, iż mogą oni być jedynie elementem tego procesu (odpowiadać za spójność

przestrzenną według koncepcji Markowskiego 2011). Strategia nie wykazuje zrozumienia dla

spójności terytorialnej jako koncepcji prowadzenia rozwoju łączącej przestrzeń ze sferą

ekologiczną i społeczno-gospodarczą.

Wprawdzie wszystkie wymiary rozwoju sustensywnego są w strategii ujęte (wymiar

społeczny, gospodarczy, przestrzenny i ekologiczny tj. kapitał przyrodniczo-kulturowy),to są

one promowane w odrębnych priorytetach i nie ma bodźców do ich łącznego ujmowania w

ramach działań wdrożeniowych. Strategia zapomina też o potrzebie łączenia priorytetów

rozwojowych i dostosowania zintegrowanego podejścia. Wyjątkiem są działania

proinnowacyjne mające charakter zintegrowany łączące wymiar społeczny i ekonomiczny.

Zmiana paradygmatu w okresie kryzysu Celem niniejszego opracowania jest dokonanie analizy porównawczej rozumienia i

praktycznego wykorzystania koncepcji rozwoju sustensywnego oraz spójności terytorialnej w

wiodących dokumentach strategicznych na poziomie EU, bałtyckim i krajowym. Koniecznym

jest jednak również przynajmniej zasygnalizowanie zmian zachodzących obecnie w Europie w

terytorialnie uwarunkowanych paradygmatach rozwoju. Dotychczasowe kierunki ewolucji

tych koncepcji można byłoby scharakteryzować takimi kategoriami jak: terytorializacja

polityk, zintegrowane podejście, znaczenie powiązań funkcjonalnych, łączenie działań

twardych i miękkich, łączenie potencjałów, wykorzystywanie potencjałów endogenicznych i

wieloszczeblowe współzarządzanie (Multi-level governance) (tab.3).

Tab.3. Porównanie nowego i starego paradygmatów rozwoju Wyszczególnienie Stary paradygmat Nowy paradygmat Cele okresowa kompensacja

niekorzyści lokalizacyjnych w zacofanych regionach

wykorzystanie nie w pełni zagospodarowanego potencjału we wszystkich regionach służące wzrostowi konkurencyjności regionalnej

Jednostki interwencji jednostki administracyjne funkcjonalne obszary gospodarcze

28

Strategie podejście sektorowe zintegrowane projekty rozwojowe

Narzędzia subsydia i pomoc publiczna mix miękkiego i trwałego kapitału (środki trwałe, rynek pracy, środowisko biznesowe, kapitał społeczny i sieci)

Aktorzy rząd centralny administracja publiczna na różnych poziomach

Źródło: OECD 2009c, s. 36. Obecnie pojawiają się w literaturze przedmiotu nowe koncepcje rozwojowe będące

odpowiedzią na nasilające się negatywne szoki rozwojowe o charakterze globalnym.

Koncepcje te akcentują zdolność jednostek terytorialnych do pozostawania na właściwej

trajektorii rozwoju. Jedną z tego typu koncepcji opracowało konsorcjum pod kierownictwem

Austriackiego Instytutu Planowania Przestrzennego (Österreichisches Institut für

Raumplanung), a dotyczy ona zmniejszania podatności (vulnerability) na szoki zewnętrzne tj.

zarządzania tą podatnością (Rys.5). Podatność ta jest funkcją: narażenia na szoki (exposure)

np. mierzonej stopniem otwartości gospodarki regionu, wrażliwości na szoki (sensitivity) np.

mierzonej znaczeniem dla gospodarki regionu branży dotkniętej problemami strukturalnymi

oraz zdolności do reakcji (adaptive capacity) np. będącej funkcja jakości kapitału społecznego

czy ludzkiego czy też tkanki instytucjonalnej.

29

Rys. 5. Podatności (vulnerability) na szoki zewnętrzne

Źródło: OIR 2011,s.10

W podobnym kierunku zmierza koncepcja odporności ewolucyjnej (evolutionary resilience).

Oznacza ona zdolność regionu do zapewnienia dobrostanu społecznego (rozwoju) w okresie

długim w zgodzie z paradygmatem rozwoju zrównoważonego, czyli poprzez zachowanie

odpowiednich proporcji kapitału naturalnego, społecznego, ludzkiego i ekonomicznego. Ta

koncepcja kładzie nacisk nie tylko na proporcje kapitałów, ale przede wszystkim na procesy

instytucjonalne (zdolność uczenia się, zdolność przewidywania). Oznacza ona w odniesieniu

do systemów społeczno-ekologiczno-gospodarczych zdolności adaptacyjne, zarządzania

zmianami i dokonywania transformacji w odpowiedzi na szoki zewnętrzne(Davoudi, 2012a).

W ten sposób systemy te nabierają cech złożoności, samoorganizacji i są w stanie

funkcjonować w sytuacji niepewności i braku ciągłości (kontynuacji) rozwoju (Berkes, Folke

1998, 12). Ich trajektoria rozwoju traci znamiona liniowości i pojawiają się na niej istotne

punkty zwrotne.

Koncepcja odporności ewolucyjnej pozwala analizować dynamiczne współzależności trwania,

przystosowywania się i zmian strukturalnych przy wykorzystaniu różnych skal przestrzennych

i czasowych(Davoudi, 2012a; Holling and Gunderson, 2002; Walker i inni, 2004; Folke i inni,

2010). Koncepcja odporności ewolucyjnej neguje deterministyczną koncepcję rozwoju,

istnienie unikalnego stanu równowagi, do którego dążą systemy gospodarcze i wskazuje, że

Natura złożonych systemów społeczno-ekologiczno-gopodarczych ulega zmianom w czasie,

nawet przy braku silnych bodźców zewnętrznych (Scheffer, 2009). Jak wskazuje Davoudi,

(2012b), przyjęcie tego paradygmatu pozwala na uwzględnienie w debacie o rozwoju

30

regionów koncepcji chaosu, złożoności (skomplikowania), niepewności i

nieprzewidywalności. Pozwala także na uwzględnienie tzw. dzikich kart (niespodzianki) i

nowatorstwa (Davoudi, 2012a, 9). Wydaje się, że w najbliższych latach będzie postępowało

reinterpretowanie koncepcji wzrostu sustensywnego w kierunku uwzględnienia wątków

ewolucyjnych i zdolności do generowania zmian. Jest to zgodne z wnioskami nowej geografii

ekonomicznej na temat wielości możliwych stanów równowagi (Zaucha 2007) oraz wynika z

doświadczeń obecnego kryzysu globalnego.

Literatura

Ayres R.U., J. C. J. M. van den Bergh, J. M. Gowdy, 2001, Strong versus Weak Sustainability Economics, Natural Science and ‘Consilience’, „Environmental Ethics”, vol. 23, nr 1, s. 155–168

Barca F., 2009, An agenda for a reformed Cohesion Policy. A place-based approach to meeting European Union challenges and expectations Independent Report prepared at the request of Danuta Hübner, Commissioner for Regional Policy

Berkes, F. and Folke C. (red.),1998, Linking Social and Ecological Systems: Management Practices and Social Mechanisms for Building Resilience. Cambridge, UK, Cambridge University Press.

Böhme K., P. Doucet, T. Komornicki, J. Zaucha, D. Świątek, 2011, How to strengthen the territorial dimension of ‘Europe 2020’ and EU Cohesion Policy. Ministry of Regional Development Warsaw

Borys T. (red.), 2005, Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, Ekonomia i Środowisko, Warszawa-Białystok

Constanza R., H. E. Daly, J. A. Bartholomew, 1991, Goals, Agenda, and Policy Recommendations for Ecological Economics, w: Robert Constanza (red.) “Ecological Economics: The Science and Management of Sustainability”, Columbia University Press, New York, s. 1–20

Damsgaard O.P. Doucet, Z. Drahos, L. Gere, I. Illés, M. Jetmar , T. Komornicki , I.Lopez, M. Péti , R. Prokai , Á. Radvánszki , J. Ricz , G. Salamin , V.Schmidt-Seiwert, P. Schön , Á. Somfai, A. Sütő, K. Tomay , L. Vanautgaerden, J. Zaucha, 2011, The Territorial State and Perspectives of the European Union. Background document for the Territorial Agenda of the European Union 2020. Hungarian Ministry of National Development and VÁTI Nonprofit Ltd., Budapest

Davoudi, S. ,2012a, Resilience; a bridging concept or a dead end? “Planning Theory and Practice”, Interface, w druku

Davoudi, S., 2012b, The legacy of positivism and the emergence of interpretive tradition in spatial planning, “Regional Studies”, w druku

Dominiczak J., 2006, Stare drzewo na rynku. O potrzebie lokalnej kultury przestrzennej, w: J. Szomburg (red.), „Czy kultura może być dźwignią rozwoju Pomorza”, IBnGR, Gdańsk, s. 20–28

Drzazga D., 2006, Planowanie przestrzenne jako instrument wdrażania zrównoważonego rozwoju w Polsce – próba oceny, referat wygłoszony 29-30.06.06, Ogólnopolska konferencja naukowa „Zrównoważony rozwój w teorii ekonomii i praktyce”, Akademia Ekonomiczna Wrocław

ESA, 2011, Summary of the report on measuring sustainable development.United Nations, Economic and Social Council, Economic Commission for Europe, dostepna na http://unstats.un.org/unsd/envaccounting/ceea/meetings/UNCEEA-6-14.pdf on November 3, 2011 dostęp 29.11.2011

31

ESPON, 2004, Part C: New tools and instruments for European spatial Analysis, ESPON Project 3.1. “Integrated Tools for European Spatial Development”, Luksemburg

ESPON, 2005, Final Report Revisited, ESPON Project 3.3 “Territorial Dimension of the Lisbon-Gothenburg strategy”, Luksemburg

ESPON, 2006, Final Report. ESPON Project 3.2 “Spatial scenarios in relation to the ESDP and EU Cohesion Policy”, Luksemburg

EU Ministerial Conference on Territorial Development, 2004, Draft Conference Report

EU working group on Spatial and Urban Development, 2003, Managing the territorial dimension of EU policies after enlargement. Expert Document, dostępne na (http://www.bth.se/tks/ctup.nsf/(WebFiles) /2836F1D1B9B3F5A7C1256F4A0055C89B/$FILE/esdpenlargement.pdf)(dostęp maj 2007)

European Commission, 2001b, Spatial Impacts of Community Polices and Costs of non-Co-ordination, ERDF Contract 99.00.27.156

European Commission, 2008,Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Committee of the Regions and the European Economic And Social Committee Green Paper on Territorial Cohesion Turning territorial diversity into strength COM(2008) 616 final Bruksela, 6.10.2008

European Commission, 2001, Unity, solidarity, diversity for Europe, its people and its territory. Second report on Economic and Social Cohesion, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg

European Commission, 2004, A new partnership for cohesion. Convergence competitiveness cooperation.Third report on economic and social cohesion, Office for the Official Publications of the European Communities, Luxembourg

Folke, C., Carpenter S., Walker B., Scheffer M., Chapin T. and Rockstrom J. ,2010, Resilience thinking: Integrating resilience, adaptability and transformability, “Ecology and Society”, vol. 15, nr 4, s. 20-28.

Gilbert C. (red.), 2008, State of the Coast of the South East Baltic: an indicator based approach to evaluating sustainable development in the coastal zone of the South East Baltic Sea, WL Publishers, Gdańsk

Goodland R., G. Ledec, 1987, Neoclassical Economics and Principles of Sustainable Development, “Ecological Modelling”, vol. 38, nr 1–2, s. 19–46

Holling, C. S. and Gunderson L.H.,2002, Resilience and adaptive cycles. w: Gunderson L.H. and Holling C.S., “Panarchy: Understanding transformations in human and natural systems”. Washington, DC, Island Press, 25–62.

Hübner D.,2011, Origin of territorial cohesion : w: J. Zaucha (red), “Territorial Cohesion - Baltic Sea Region examples. Baltic contribution to the Revised Territorial Agenda of EU” „Ecoregion Perspectives”, Baltic 21 Series No. 2/2011 January s. 6-7

Janikowski R., 2004, Rozwój zrównoważony czy stały, „Ekonomia i Środowisko”, nr 2 (26), s. 224–230

Kołodziejski J., 1999, Proces metropolizacji polskiej przestrzeni. Aglomeracja Trójmiasta – polska metropolia bałtycka In statu nascendi. Studium diagnostyczno- koncepcyjne, w: Kołodziejski J. (red.), „Transformacja polskiej przestrzeni w perspektywie integracji europejskiej”, Biuletyn Komitetu Przestrzennego zagospodarowania Kraju PAN, z. 189, Warszawa, s. 45–247

Korcelli P., M. Degórski, D.Drzazga, T. Komornicki, T. Matkowski, J. Szlachta., G. Wecławowicz, J.Zalewski, J. Zaucha, 2010, Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego zagospodarowania Kraju

32

do roku 2033, Polska Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania, Studia, tom CXXVIII, Warszawa

Matczak R., A. Mikołajczyk, M. Sobolew,2010, Kierunki „terytorializacji” polityk publicznych w ramach procesu wdrażania Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego. Gdańsk (dostępne także w tej monografii)

Markowski T.,2011, Terytorialny wymiar zintegrowanej polityki rozwoju – oczekiwania i wyzwania wobec planowania i systemu instytucjonalnego prezentacja na posiedzeniu plenarnum KPZK w Warszawie w dniu 13.09.2011

OECD (2009a), Investing or Growth: Building Innovative Regions Background Report. Meeting of the Territorial Development Policy Committee (TDPC) at Ministerial Level 31 March 2009 Organisation for Economic Cooperation and Development, Paris

OECD (2009b), How Regions Grow, Organisation for Economic Cooperation and Development, Paris

OECD (2009c), Regions Matter: Economic Recovery, Innovation and Sustainable Growth. Organisation for Economic Cooperation and Development, Paris

OIR, 2011, Regional Challenges in the Perspective of 2020 – phase 2: Deepening and broadening the analysis. Österreichisches Institut für Raumplanung, Wienna

OIR, 2011, Regional Challenges in the Perspective of 2020 – Phase 2: Deepening and broadening the Analysis, available at http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/studies/pdf/region2020_phase2/challenge2020_annex.pdf , access on 27 October 20111

Parteka T., 1997, Planowanie Strategiczne Rozwoju Zrównoważonego, Uniwersytet Gdański, Gdańsk

Perace D., K. Turner, 1990, Economies of Natural Resources and the Environment, Harvester Whetsheaf, London

Pearce D., E. B. Barbier, A. Markandya, 1990, Sustainable Development. Economics and Environment in the Third World, Earthscan Publications Limited, London

Scheffer M.,2009, Critical transitions in nature and society. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Szlachta J., J. Zaucha,2010, A New paradigm of the EU region al development in the context of the Poland’s National Spatial Development Concepts, w: Churski P. i Ratajczak W. (red.) „Regional Development and Regional Policy In Poland: First Experiences and New Challenges of the European Union Membership”, Part 1, Polish Academy of Science, Committee for Spatial Economy and Regional Planning, Warsaw, s.153-171

Szlachta J., 2004, Wnioski dla Polski wynikające z raportu kohezyjnego Komisji Europejskiej "Nowe partnerstwo dla spójności. Konwergencja, konkurencyjność, współpraca. Trzeci raport na temat spójności gospodarczej i społecznej", Luksemburg 2004, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa, ekspertyza

Toczyski W., J. Zaucha, 2000, Profile rozwoju zrównoważonego w: "Teoria ekonomii", nr 5/6(21/22), Uniwersytet Gdański, Gdańsk, s. 61–74

Toczyski W., J.Lendzion (red.), 2003, System monitoringu rozwoju zrównoważonego Polski Północnej w Regionie Bałtyckim, Bałtycki Instytut Spraw Europejskich i Regionalnych, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk

Vogelij J., 2010 Spatial Planning at the Heart of Territorial Cohesion.Refrat wygłoszony na Konferencji ECTP-CEU/RTPI/ESPON “How Can European Spatial Planners Assess Territorial Cohesion?” w dniu 21/05/2010 dostępny na http://www.rtpi.org.uk/item/3553, dostęp w dniu 24.12.2011

33

Walker, B., C. S. Holling, Carpenter S. and Kinzig A.,2004, Resilience, adaptability and transformability in social-ecological systems, “Ecology and Society” vol. 9, issue 2. dostępne http://www.ecologyandsociety.org/vol9/iss2/art5/, dostęp w dniu 26.12.2011

WCED- World Commission on Environment and Development, 1987, Our Common Future, Oxford University Press, Oxford,

Zaucha J.,2007, Rola przestrzeni w kształtowaniu relacji gospodarczych – ekonomiczne fundamenty planowania przestrzennego w Europie Bałtyckiej, Uniwersytet Gdański, Gdańsk

Zaucha J.,2010, Od strategii VASAB do strategii Unii Europejskiej dla Regionu Bałtyckiego, Zeszyty Naukowe nr 589 Ekonomiczne Problemy Usług nr 49, Uniwersytet Szczeciński , s. 115-137

Zaucha J.,2011, Territorialisation of the Polish national development policy, w: Zaucha J., (Ed), “Territorial Cohesion … op.cit s. 38-41

Zaucha J.,2011a, Spatial functional linkages according to the economist, w: Komornicki T. i Siłka P. (red) „Functional Linkages Between Polish Metropolises”, Polish Academy of Science, Committee for Spatial Economy and Regional Planning, Warsaw 2011, vol. 29, s.130-147

Zaucha J., G.Salamin, 2011, The revised Territorial Agenda of the European Union, w: Zaucha J., (Ed), “Territorial Cohesion …” op.cit. s. 16-18

Institute for Development

Ul. A. Mickiewicza 10 | 81-832 Sopot

e-mail: office@instytut-rozwoju.org

www.instytut-rozwoju.org