445

taþýnmasýnýn önerildiði dikkati çeker. Bu-nun gerekçesi kazanýn kötü iklimi (“âb uhavâsý sakýl”) ve merkezin köylerine uzak-lýðýydý. Bu talep ertesi yýl da yenilendi. An-cak bu hususta herhangi bir kararýn alýnýpalýnmadýðý tesbit edilememektedir. Ma-hallî rivayetlere göre 1870’te korkunç biryangýn Yenice’nin büyük kýsmýný yakýp yýk-tý. Yangýnýn, Ýskeçeli güçlü toprak sahibiHalil Paþa tarafýndan Yeniceli zengin tü-tün üreticisi Hacý Emin Aða’nýn durumu-nu sarsmak amacýyla çýkarýldýðý ileri sü-rülmüþtü. Bütün bunlarýn etkisiyle 1872’-de vilâyet idaresi Yenice’den Ýskeçe’ye nak-ledildi. Selânik–Ýstanbul demiryolunun vedaha sonra Porto Lago (Türk dönemindekiismi Karaaðaç körfezi) üzerinden geçenÝskeçe–Gümülcine hattýnýn inþasý Yenice-iKarasu’yu tamamen kenarda býraktý veþehir giderek daha da geriledi. Mostras’ýncoðrafya eserinde yer alan ve 1873’ten ön-ceki bir tarihe ait olduðu anlaþýlan bilgiyegöre burada 1000 civarýnda hâne vardý,tütün ticareti de sürüyordu. 1892 tarihliEdirne Vilâyet Salnâmesi’nde Yenice’-de 2600 müslümanýn yaþadýðý (550 hânecivarýnda) ve dört cami bulunduðu zik-redilir. 1899’da Ýskeçe kazasý için toplam33.574 kiþilik bir nüfus verilmiþti (yakla-þýk 1590 öncesi Yenice-i Karasu kazasýylaayný alanda). Bu nüfusun 25.365’i (% 75)müslüman, 3136’sý Rum, 1957’si Bulgar,107’si yahudi, doksaný hýristiyan Çingeneve otuz yedisi Ermeni’ydi. Yenice artýk Ýs-keçe kazasýnýn beþ nahiyesinden birininmerkezi konumuna düþmüþtü. I. Balkanve I. Dünya savaþlarý sýrasýnda Yenice-i Ka-rasu, Bulgarlar’ýn sert iþgal yýllarýna þahitoldu. 1922’de bir Fransýz nüfus istatisti-ðinde Yenice’de sadece 844 müslümanýnve 100 Rum’un (birlikte yaklaþýk 200 hâ-ne) bulunduðu kaydedilir. II. Dünya Sava-þý’nda Batý Trakya’nýn yeniden Bulgar iþ-galine uðramasý esnasýnda kalýntýlarý ya-þayan Osmanlý yapýlarýnýn çoðu tahrip edil-di. Musâhib Mustafa Paþa Camii de yarýyarýya yýkýlmýþtý. Minareler, beþ kubbeli soncemaat mahalli ve büyük merkezî kubbetahrip olmuþ, geride 1,5 m. kalýnlýðýndakidýþ duvarlarla mermer dýþ kapý kalmýþtý.Savaþtan sonra 1958’de Yunan kralý Yeni-ce’nin fakir müslüman cemaatine camiyitamir etmeleri için yardýmda bulundu.Mermer bir levha üzerindeki kitâbe buduruma iþaret eder. Caminin küçük birgömme / iç kubbeli düz, ahþap bir tavanýve ahþap bir son cemaat mahalli vardý.1998’de cami yeniden tamir edildi, bugünsadece bu cami ibadete açýktýr. MusâhibMustafa Paþa Camii’nin yakýnýnda Çarþý

(Kasaba) Camii de hâlâ ayaktadýr. Bu yapýherhangi bir iþlev görmeden uzun sürekalmýþ, özelliði olmayan bir binadýr. Üslûphususiyetleri ve yapý elemanlarý XIX. yüz-yýlýn ikinci yarýsýna iþaret eder. Büyük veâbidevî kitâbesi Musâhib Mustafa PaþaCamii’nde durmaktadýr. Kitâbede inþa ta-rihi 1290 (1873) olarak verilir. Burada ca-minin büyük yangýnda (1870) tamamenyýkýldýðý ve Yeniceliler sayesinde (“ehl-i ve-fâ”) bütünüyle yeniden yapýldýðý kayýtlýdýr.Köyün ucunda Porto Lago’dan Gümülcine’-ye giden yol üzerinde Kaygusuz Sultan’aait Kýrklar Tekkesi’nin metrûk binasý bulu-nur; kitâbesindeki tarih 1055’i (1645) gös-terir. Yenice-i Karasu (Genisea), bugün Ýske-çe iline baðlý Vistonida Belediyesi’nin mer-kezi olup 2001 yýlý verilerine göre burada2576 kiþi yaþamaktaydý.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Bertrandon de la Broquière, Le voyage d’out-remer (ed. Ch. Schefer), Paris 1892, s. 176-178;Evliya Çelebi, Seyahatnâme, VIII, 113-114; A. Vi-quesnel, Voyage dans la Turquie d’Europe, Pa-ris 1868, II, 253-254; Gökbilgin, Edirne ve PaþaLivâsý, s. 441-442, 455; a.mlf., Rumeli’de Yü-rükler, Tatarlar ve Evlâd-ý Fâtihân, Ýstanbul 1957,s. 64-74; H. J. Kissling, Beiträge zur Kenntnis Thra-kiens in 17. Jahrhundert, Wiesbaden 1956, s.92-93; C. Asdracha, La région des Rhodopes auxXIII e et XIVe siècles, étude de géographie histori-que, Athens 1976, tür.yer.; H. Reindl [Kiel], Män-ner um Båyez¢d, Berlin 1983, s. 302-318; Nus-ret Çam, Yunanistan’daki Türk Eserleri, Anka-ra 2000, s. 161-169; Berrin Yapar, Yunanistan’-daki Türk Eserlerinde Kitabeler: Dedeaðaç, Di-metoka, Ýskeçe, Gümülcine, Selânik, Kavala, Ye-nice-Karasu (yüksek lisans tezi, 2007), Mimar Si-nan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü, s. 346-377; Ph. Kotzageorgis, Mikres po-leis tis Ellinikis Chersonesou kata tin proimi ne-oteri epochi, I periptosi tis Xanthis 15os-17os ai.,Xanthi 2008, s. 41-79; a.mlf., “O Kazas Genise-as (Yenice-i Karasu) mésa apó tis Othomaniképigés tou 15ou-16ou ai.”, Peri Thrakis, I, Xanthi2001, s. 69-84; S. Dukata, “Xanthi and Yenice inthe Ottoman Period”, Ottoman Architecture inGreece (ed. E. Brouskari), Athens 2008, s. 312-313; A. Stefanidou, “Mustafa Pasha Mosque”,a.e., s. 314-315; I. M. Bakirtsis, Stoicheía gia tisistoría tis komópolis Geniséas kai tis eparchíastis katá tin Othomaniki periodo, Xanthi 2010; D.Mavridi – G. Tsigara, Geniséa, néa poli tou Nestou,Geniséa 2010; Metin Tuncel, “Batý Trakya’nýnCoðrafyasý”, TK, XIV/159 (1976), s. 133.

ÿMachýel Kýel

– —YENÝCE-i VARDAR

Yunanistan’da tarihî bir kasaba.˜ ™

Günümüzde Giannitsa adýyla anýlýr. Bü-yük Makedonya ovasýnýn (Kampania) kuzeykenarýnda, Paikon daðlarýnýn güney etek-leriyle daha güneyde bulunan ve sýð bir göl

rir. Þehirde bir medrese, üç mektep, ikitekke ve kubbeleri kurþunla kaplý bir ha-mamýn varlýðýný zikreder. Osmanlý mimari-sinin Yenice-i Karasu’daki son büyük eseri1094’te (1683) tamamlandý. IV. Mehmed’inmusâhiblerinden Mustafa Paþa buradagünümüze kadar gelen bir cami yaptýrdý.Ýki minaresi olan bu cami diðer özellikle-riyle de bir çeþit selâtin camii vasfý taþý-yordu. Musâhib Mustafa Paþa, IV. Meh-med’in kýzý Hatice Sultan ile evliydi ve bel-ki de bu camiyi hanýmý adýna inþa ettirdiðiiçin hükümdarlara mahsus bir özellik olaniki minare yaptýrabilmiþti. Yapýnýn kitâbemetni reîsülküttâb ve daha sonra vezîriâ-zam olan Râmi Mehmed Paþa tarafýndanyazýlmýþtýr ve Osmanlý geç klasik dönemþiirinin güzel bir örneðini yansýtýr. Anka-ra’daki Vakýflar Genel Müdürlüðü Arþivi’n-de caminin vakfiyesinin bir nüshasý bulun-maktadýr.

1700 yýlý civarýnda tütün ekiminin baþ-lamasýyla Yenice-i Karasu kazasýnýn ekono-misi deðiþmeye baþladý; tütün daha son-ra bu yöre ekonomisinin ana metaý hali-ne geldi. XIX. yüzyýlda þehir, bütün Av-rupa’da çok beðenilen Trakya tütünününtoplandýðý ve ticaretinin yapýldýðý yer ola-rak þöhret buldu. Almanya’nýn Dresdenþehrindeki muazzam “Yenice” tütün fab-rikasý Memlük tarzý büyük kubbesiyle, týp-ký Ýskeçe ve yine Yenice’deki XIX. yüzyýlaait büyük tütün depolarý gibi bir zaman-larýn bu önemli ürününün þöhretini hâlâcanlý bir þekilde yansýtýr. Nisan 1829’da ya-kýndaki Ýskeçe þehri depremle tamamenyýkýldý ve Yenice de büyük zarar gördü.Zengin Rum tütün tâcirlerinin bir kýsmýYenice’ye yerleþti. Yenice’ye yeni gelenRumlar Epirus vilâyetinden (eyâlet-i Yan-ya) Rum yerleþimcilerin geliþiyle daha dagüçlendiler. 1847’de Fransýz araþtýrmacýsýViquesnel o zamanki “Iénidjé i Kara Sou”-nun Drama livâsýnda bir kaza merkezi ol-duðunu, 700 ile 800 arasýnda bir hâne-si bulunduðunu, büyük oranda Türkler’lemeskûn olup bunlarýn tütün yetiþtirdikle-rini kaydeder. Þehirde çok sayýda mescid,geniþ hanlar ve güzel çeþmeler vardýr. Vi-quesnel ayrýca yaz aylarýnda þehrin hementamamen terkedildiðini, Osmanlý vilâyetyöneticilerinin ve nüfusun büyük bir kýs-mýnýn ovadaki aþýrý yaz sýcaðýnýn yol açtýðýhastalýklardan kaçmak için Ýskeçe’ye veköylerine gittiklerini söyler.

Selânik eyaleti valisine hitaben yazýlanve Yenice kazasýnda önde gelen yirmi ki-þi tarafýndan imzalanan bir arzuhalde (17Cemâziyelevvel 1277 / 1 Aralýk 1860) ma-hallî idare merkezinin Yenice’den Ýskeçe’ye

YENÝCE-i VARDAR

446

YENÝCE-i VARDAR

nin de yer aldýðý dikkati çeker. Bunlardanbedesten, han ve dükkânlar kasabanýn gü-ney tarafýnda, mescid (daha sonra cami),medrese ve tek hamam ise kuzeybatý ta-rafýnda bulunur. Þemseddin Ahmed Beyayrýca çocuklarýný eðitmek için Nakþibendîþeyhi meþhur âlim Abdullah-ý Ýlâhî’yi Yeni-ce’ye davet etmiþtir. Medresenin özellik-le Þeyh (Molla) Ýlâhî için inþa edildiði anla-þýlmaktadýr. Kasabanýn kuzey tarafýnda birvadide kurulan medrese kasabanýn batý-sýndaki tepede yer alan Ahmed Bey Mes-cidi’nin aþaðýsýndadýr. XX. yüzyýlýn erkendönemlerine ait posta kartlarý medrese-nin on (ya da on iki) öðrenci hücresiyle çev-rili, sütunlu avlusu bulunan büyük bir yapýolduðunu gösterir. Abdullah-ý Ýlâhî 896’da(1491) Yenice’de vefat etmiþ, mescidin ar-kasýndaki bir türbede bulunan kabri da-ha sonra Büyük Tekke adýyla bilinecek olanyapýya dönüþmüþtür. Burasý Nakþibendîtarikatýnýn Balkanlar’a yayýlmasýný saðla-yan büyük bir ziyaret yeri özelliði taþýr. Ah-med Bey vakfýnýn giderleri kazadaki dörtköyün vergi gelirleriyle karþýlanmaktaydý(müslüman Hisarbeyli köyü, hýristiyan Bul-gar ve Eflak köyleri, karýþýk Obroc köyü).Bunlarýn dýþýnda vakýf Karaferye kazasýn-daki Agostos (Náousa) köyü de vakfa aitti.Bu köy, Arabitsa nehrinin yukarýsýnda engüzel yerde Abdullah-ý Ýlâhî için inþa edi-

len tekke civarýnda ortaya çýkmýþtý. Bura-ya imtiyazlý bir statü verilmiþ, vergi muafi-yeti saðlanmýþtý. 925’te (1519) 372 hýristi-yan ve on bir müslüman hânesinden olu-þan nüfusu vardý (BA, TD, nr. 70). Ýmtiyazlýkonumuyla Agostos köyü XX. yüzyýlýn baþ-larýnda büyük bir merkez haline gelmiþtir.5650 kiþilik nüfusunun 650’sini müslü-manlar teþkil ediyordu. Vakfýn kurucusu“Koca” Ahmed Bey 1502 veya 1503’te ölün-ce Abdullah-ý Ýlâhî’nin yanýna gömüldü.

H. Lowry ve Ý. Erünsal tarafýndan yapý-lan Evrenos ailesiyle ilgili bir araþtýrmayagöre (bk. bibl.) XVI. yüzyýlýn ilk yýllarýndaKoca Ahmed Bey’in kardeþi Hüseyin’in Ga-zi Evrenos vakfýnýn mütevellisi olan oðluÝskender Bey dedesinin yýkýlan camisininyerine daha büyük bir bina inþa ettirmiþti.Binanýn yapým þekli inþasýnýn II. Bayezidzamanýnda (1481-1512) gerçekleþtiðineiþaret eder. Yapýnýn, biraz daha eski olanÝstanbul’daki Þeyh Vefa Camii ile de ben-zerliði olduðu düþünülür. Daha önce ka-bul edildiði gibi binadaki kubbe ya da ah-þap kaplamalý portiko, 2005 yýlýnda Mav-rokefalidou tarafýndan basýlan çok sayýda-ki eski posta kartlarýnýn da gösterdiði gibihiç var olmamýþtýr. Söz konusu yapý BüyükCami ya da Ýskender Bey Camii adýyla ta-nýnmýþtýr. Evliya Çelebi camiyi 1668’de tas-vir etmiþ ve inþa tarihini 916 (1510-11)olarak vermiþtir. Dubrovnik kayýtlarýnda Ýs-kender Bey (Schenderbegh Aurenosovich) 1517ve 1518’de Hersek sancak beyi olarak gös-terilir. Þecereye göre 27 Safer 925’te (28Þubat 1519) Ýskenderiye (Kuzey Arnavut-luk’taki Ýþkodra) sancak beyi iken vefat et-miþtir.

Yenice-i Vardar’ýn bugüne ulaþan en es-ki tahrir defteri 925 (1519) yýlýna ait olupbuna göre kasabada 793 hâne ve 284 mü-cerretten (bekâr erkek) meydana gelenmüslüman nüfusu (4000 dolayýnda), yir-mi beþ hâne hýristiyan ve yirmi beþ hâne deyahudi bulunmaktaydý (BA, MAD, nr. 170).

olan Yenice gölü (bugün kýsmen kurutul-muþtur) arasýnda yer alýr. Burasý Gazi Ev-renos Bey tarafýndan XIV. yüzyýlýn sonla-rýnda kurulmuþtur. Kuzey Yunanistan’ýnönemli ulaþým eksenlerinden Selânik-Vodi-na yolu kasabadan geçer. Evliya Çelebi’-nin (1668) efsanevî hikâyesine göre Yeni-ce fetihten sonra yýkýlan iki küçük Bizanskalesi arasýnda ortaya çýkmýþtýr. EvrenosBey ovanýn yüksek tarafýna cami, kervan-saray, imaret, medrese, hamam ve su yol-larý inþa ettirmiþ, Serez’de kendisine bað-lý kiþileri ve ailelerini bu yeni þehre yerleþ-tirmiþtir. Yer altýndan ve taþ kemerlerle10 kilometreden daha uzak mesafedekiPaikon daðlarýndan þehre içme suyu getirt-miþtir. Yeni kasabanýn civarýndaki geniþovalarda akýncý birliklerinin atlarýný otlat-mak için uygun yerler vardý. Evrenos Bey’inoðullarýyla halefleri, özellikle Ýki Yürekli AliBey (ö. 864/1460) ve Îsâ Bey (ö. 1470) dö-neminde bu yeni kasaba önemli bir Osman-lý kültür merkezi haline gelmiþ, yeni camive mekteplerle süslenmiþtir. Gazi EvrenosBey, Þevval 820’de (Kasým 1417) Yenice-iVardar’da ölünce Selçuklu tarzýnda inþaedilen büyük bir türbeye defnedilmiþtir.Onun vakýflarýna Makedonya’daki pek çokköy tahsis edilmiþtir. 925 (1519) yýlýna aitTahrir Defteri’nde yarýsýndan fazlasýnýnTürkçe, diðerlerinin Slavca ve Yunanca ad-lar taþýyan elli dokuz köy kayýtlýdýr (BA, TD,nr. 70).

Selânik’in Osmanlýlar tarafýndan fethiüzerine (833/1430) II. Murad, Yenice’den Se-lânik’e nüfus nakilleri yapmýþtý. Buna rað-men Yenice geliþmesini sürdürdü. XV. yüz-yýlýn son çeyreðinde Îsâ Bey’in oðlu Þem-seddin Ahmed Bey bir dizi bina yaptýrdý.Günümüze ulaþan Arapça vakfiyesinde bi-nalar arasýnda bir mescid, bir medrese, birçifte hamam, bir tek hamam, bir imaret,dört tarafýndaki dükkânlarýyla birlikte birbedesten, yine dükkânlarýyla birlikte birhan ve yeniden imar edilmiþ su kemeri-

Yenice-i

Vardar’daki

Osmanlý camisi,

Evrenosoðullarý

türbeleri

ve Saat Kulesi’ni

gösteren

1916 tarihli

kartpostal(Nezih

Baþgelenkoleksiyonu)

XVI. yüzyýl

baþlarýna ait

Yenice-i

Vardar’daki

Evrenosoðlu

Ýskender

Bey Camii’ni

gösteren

eski bir

kartpostal(NezihBaþgelenkoleksiyonu)

447

de altý kubbeli, demirle kaplanmýþ, dört ka-pýsý olan bir bedesten yer alýyordu. Pazarkesiminde 740 dükkân vardý. Evliya Çele-bi, Yenice’deki insanlarýn nasýl giyindiðinide ayrýntýlý biçimde anlatýr ve Âþýk Meh-med gibi kasabanýn ve civar ahalisinin yazaylarýnda taþýndýklarý Yenice yaylasýný daanar. Evliya Çelebi’nin ziyaretinden hemensonra Ýskender Bey Camii’nin büyük kub-besi yýkýldý, fakat tekrar inþa edilmedi. An-cak vakfýn mütevellisi Evrenosoðlu Süley-man Bey tarafýndan 1081’de (1670) cami-nin kubbesi yerine ahþap bir çatý yapýldý.Ayný yýllarda IV. Mehmed Yenice’yi ziyaretetti ve Süleyman Bey’in evinde kaldý.

1167’de (1754) Evrenosoðlu Þerif Ah-med kasabaya yüksek bir saat kulesi in-þa ettirdi. Bu yapý fazla tanýnmayan þairFerîd’in yazdýðý kitâbesiyle günümüzde hâ-lâ ayaktadýr. 1805’te William Martin Lea-ke, Yenice’yi daha önceki önemine dikkatçekercesine pek çok cami harabesinin bu-lunduðu bir kasaba olarak tasvir eder.1831 nüfus sayýmýnda Yenice-i Vardar ka-zasýnýn kadýn ve erkek toplam 13.622 ki-þilik müslüman nüfusu ve 8570 kiþi civa-rýnda hýristiyan nüfusu vardý. 1848 Eylü-lünde Ýngiliz sanatçýsý Edmund Lear kasa-banýn ayrýntýlý bir panaromasýný çizdi; onagöre burada yüksek minareleri bulunandördü kubbeli altý cami mevcuttu. En çokdikkat çekeni ise Büyük Evrenosoðlu Ýs-kender Bey Camii idi. 1303’te (1885-86)Gazi Evrenos vakfýnýn mütevellisi MehmedÞefik Paþa, günümüzde mevcut olmayanuzun tamirat kitâbesinde de aktarýldýðý gi-bi (Lowry – Erünsal, s. 36, 91-95) eski Ev-renos türbesini XIX. yüzyýlýn Avrupa üslû-

bunda yeniden inþa ettirmiþtir. Türbeninön giriþinin üzerinde yer alan kitâbeye gö-re bina 1910 yýlýnda tekrar onarýlmýþtýr.

Kåmûsü’l-a‘lâm’da Yenice-i Vardar8281 kiþilik nüfusu, on camisi, iki medre-sesi, bir rüþdiyesi, altý ibtidâî mektebi, ay-rýca Yunan ve Bulgarlar’a ait mektepleriolan bir kasaba þeklinde tanýmlanýr. Ka-sabada 520 dükkân, otuz beþ han, üç ha-mam, iki imaret ve büyük bir kýþla bulu-nur. Yenice-i Vardar’ýn eskiden daha mü-reffeh bir yer olduðu, kasabada yetiþmiþpek çok âlim ve þairin varlýðý da zikredilir.Karacaâbâd nahiyesiyle birlikte Yenice ka-zasýnýn seksen dokuz köyü ve çoðunluðu-nu müslüman Türkler’in, diðerlerini Yu-nanlýlar ile Bulgarlar’ýn teþkil ettiði 40.394kiþilik bir nüfusu mevcuttur. Kasaba civa-rýndaki verimli geniþ ovada buðday, çav-dar, yulaf, arpa, darý, mýsýr, pirinç, pamuk,tütün ve diðer ürünler yetiþtirilir. Yöredeipek böcekçiliði yapýlýr, yýllýk 100.000 okka(128.000 kg.) ipek kozasý elde edilir. An-cak 1900 yýlýnda Vasil Kançov’un ayrýntýlýistatistiði bunlardan farklý sayýlar verir.Buna göre 5100 Türk, 4000 Bulgar-hýris-tiyan, 300 Çingene, doksan yahudi, yirmibeþ Yunanlý ve yirmi dört Eflaklý (Ulah) nü-fusu bulunmaktadýr. Yenice-i Vardar kaza-sý doksan bir köye sahiptir. Kazada 9485’iTürkçe, 12.170’i Bulgarca konuþan müs-lüman Pomak, 24.789 Bulgar hýristiyan,274 hýristiyan Eflak, yirmi dört Yunanlýve 900 civarýnda müslüman Çingene’denmeydana gelen toplam 48.760 kiþilik birnüfus vardýr. Bu nüfusun 26.234’ü hýris-tiyan ve 22.555’i (% 46) müslümandýr. Kå-mûsü’l-a‘lâm’da müslümanlarýn sayýsýyüksek gösterilirken Kançov, Bulgarlar’ýnsayýsýný yüksek gösterir. Bununla birlikte1831-1900 yýllarý arasýndaki yetmiþ yýl bo-yunca sayýmlar, Slavlar’la Yunanlýlar tara-fýndan uygulanan stratejiler doðrultusun-da Osmanlý Balkaný’nýn çoðu yerinde göz-lenen bir durum olarak hýristiyanlarýn müs-

Bu rakamlar 4000’i biraz geçen bir nüfusmiktarýný verir. Nüfusun % 94’ü müslü-manlardan oluþmaktaydý. Daha sonrakitahrirler (936 [1530], 957 [1550] ve 1568)nüfusta belirgin bir düþüþe iþaret eder;1540’tan sonra bu düþüþün hýzýný kestiðianlaþýlmaktadýr. Âni düþüþe, Belgrad-Si-rem ve Slavonya’nýn kuzeyinde yeni fethe-dilen ve elveriþli topraklarý bulunan bölge-lere yapýlan göçlerin yol açtýðý düþünülebi-lir. 1521’den sonraki on yýllarda düþüþ yada duraðan nüfus olayý Balkanlar’daki pekçok þehirde görülmektedir. Ýkinci bir ihti-mal, Kanûnî Sultan Süleyman’ýn ilk yýllarýn-daki sürgün veya 1520’lerdeki korkunç birsalgýn ya da bu üç faktörün bir arada bu-lunmasýdýr. 994 (1586) yazýnda Yenice-iVardar’ý ziyaret eden Âþýk Mehmed þehrisuru olmayan; camileri, hamamlarý, pekçok pazar yeri ve bir bedesteni bulunanaçýk bir yerleþim birimi diye tanýmlar. Ayrý-ca Gazi Evrenos Bey ve Abdullah-ý Ýlâhî’nintürbesinin yanýnda yolculara yemek verilenEvrenos oðlu Îsâ Bey’in bir imaretindensöz eder. Âþýk Mehmed kasabadaki birkaçmedresenin varlýðýný haber verir; kasabaahalisinin zeki insanlar olduðunu, pek çokulemâ ve muallimin bulunduðunu söyler.Daha sonra 1668’de þehri gören Evliya Çe-lebi burasý hakkýnda geniþ bilgi verir. Onagöre 1500 evi, on yedi mahallesi vardýr. Ev-ler bahçelidir ve taþtan yapýlmýþtýr. San-cak beyleri ve ileri gelenler tarafýndan in-þa ettirilen, en büyüðü Ýskender Bey’e aiton yedi camisi bulunur. Yedi mektebin ya-nýnda kasabada üç imaret mevcuttur (Ab-dullah-ý Ýlâhî’nin medresesindeki imaret, RecebÇelebi’nin imareti, ve Gazi Evrenos Türbesi ima-reti). Kasabanýn üç hamamý bulunuyordu(bunlarýn ilki Gazi Evrenos tarafýndan Çarþý böl-gesinde, daha küçüðü ise Abdullah-ý Ýlâhî Tek-kesi’nin aþaðýsýndaki vadide Evrenosoðlu AhmedBey tarafýndan inþa ettirilmiþti). Pazar yerin-

YENÝCE-i VARDAR

Yenice-i

Vardar

Saat Kulesi’nin

restorasyondan

önceki

durumu(Heath Lowry

fotoðrafarþivi)

Gazi Evrenos Bey’in türbesi – Yenice-i Vardar / Yunanistan

Ahmed Bey Camii harabesi (Heath Lowry fotoðraf arþivi)

448

YENÝCE-i VARDAR

adlandýrýlan yerde tarihî bir þadýrvanýn ka-lýntýlarýndan olan ince bir mermer yalakhâlâ ayakta idi. II. Dünya Savaþý’ndan ön-ce burada Þadýrvanönü Han’ý mevcuttu veyakýnlarýnda altý kubbeli olan büyük Evre-nosoðlu Ahmed Bey Bedesteni’nin kalýn-týlarý vardý. Her iki binayý da Yenice’nin es-ki sakinleri çok iyi hatýrlar. 1988’de Ýsken-der Bey Camii’nin yakýnýnda bir apartma-nýn temelini atmak için yapýlan kazýda bü-yük bir hanýn alt katmanlarý ortaya çýktý.Bu kalýntýlar sessizce ortadan kaldýrýldý.Yunan ordusuna ait bir askerî kampýn için-de bulunan Ahmed Bey Camii topçu atýþ-larý için hedef olarak kullanýldý. Portikonunyarýsý, kubbenin büyük bir bölümü yýkýldý.2009’da burasý hâlâ ayný biçimdeydi.

Son yýllarda ayakta kalan Osmanlý bina-larý Yunan arkeolojik hizmetlerinin koru-masýna alýndý. Bunlar Gazi Evrenos ve to-runlarýnýn türbeleri, yakýnlardaki saat ku-lesi, Gazi Evrenos Hamamý, yýkýk durum-daki Ahmed Bey Camii, Abdullah-ý ÝlâhîHamamý, daha önce Evrenosoðlu AhmedBey’in mezarý olduðu söylenen XV. yüzyýl-dan kalma bir kubbeli mektep, ÝskenderBey Camii’nin harabesi ve 1949’dan itiba-ren Saint Paraskevi Kilisesi’ne dönüþtürü-len, daha önceki Þehreküstü mahallesin-de yer aldýðý bilinen bir türbeden ibaret-tir. 1916’da çekilen fotoðraflar çatýyla kap-lý bir camiyle yanýnda bir türbenin varlýðý-ný göstermektedir. 2005-2006’da uzun birsüre pamuk fabrikasýnýn deposu olan GaziEvrenos Türbesi, Yunan arkeoloji hizmet-lerince restore edilmiþtir. Çalýþmalar esna-sýnda Evrenos’un mezarý açýlmýþ, kemik-leri (ve bulunan tesbihi) Selânik’e götürül-müþtür. Kýsa bir müddet sonra saat ku-lesi tamir edilmiþtir. Ayný restorasyon pla-ný ayakta kalan diðer Osmanlý binalarý içinde yürütülmüþ, ancak Yunan Devleti’ninkarþýlaþtýðý ekonomik kriz sebebiyle bu fa-aliyetler sekteye uðramýþtýr.

Yenice-i Vardar aralarýnda þairler, ya-zarlar ve tasavvuf erbabýnýn da bulundu-

ðu birçok kiþinin memleketidir. Bu çizgiXV. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda Þeyh Abdul-lah-ý Ýlâhî ve Haydarî þeyhi Baba Ali Mest-iAcemî ile baþlar, bütün XVI. yüzyýl boyun-ca devam eder. Þair Nesîmî tarzýnda ya-zan Usûlî, Hurûfî þiirleri kaleme alan De-rûnî, bütün Doðu dillerinde þiir yazan Yû-suf Sîneçâk, talebesi Hasan Sunahî ve kar-deþi Hayretî, tarihçi ve þair Âgehî MansûrÇelebi, divan þairi ve Mevlevî derviþi Garî-bî, büyük þair Hayâlî Bey yanýnda ulemâ-dan Hâfýz Mahmud Vardârî, Vardârî Þeyh-zâde Mehmed Efendi ve Abdülkadir Var-dârî zikredilebilir.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Evliya Çelebi, Seyahatnâme, VIII, 170-176; Gibb,HOP, II, 373-375; III, 45-46, 58-69; A. Struck,“Die Makedonischen Niederlande”, Zur Kundeder Balkanhalbinsels, Sarajevo 1908, VII, 67-68;L. Schulze-Jena, Makedonien, Landschafts-undKulturbilder, Jena 1927, s. 128-129; M. KemalÖzergin, “Rumeli Kadýlýklarý’nda 1078 Düzenle-mesi”, Ýsmail Hakký Uzunçarþýlý’ya Armaðan,Ankara 1976, s. 251-309; A. Stojanovski, Grado-vite na Makedonija od krajot na XIV do XVIIvek, Skopje 1981, s. 27, 36-37, 67-72, 92-95; V.Kravari, Villes et villages de Macédoine occiden-tale, Paris 1989, tür.yer.; M. Kiel, “Yenice-i Var-dar (Vardar Yenicesi-Giannitsa): A Forgotten Tur-kish Cultural Centre in Macedonia of the 15th and16th Century”, Studies on the Ottoman Architec-ture of the Balkans, Aldershot 1990, IV. Makale;E. I. Kanetaki, Othomanika Loutra ston EllinikoHoro, Athens 2004, s. 168-171; E. Mavrokefali-dou, Giannitsa: Historical Photographic Album,Giannitsa 2007; F. Karagianni, “Giannitsa in theOttoman Period”, Ottoman Architecture in Gre-ece (ed. Ersi Brouskari), Athens 2008, s. 290-295; H. W. Lowry, The Shaping of the OttomanBalkans: 1350-1550, Istanbul 2008, s. 58-64;a.mlf., In the Footsteps of the Ottomans: A Se-arch for Sacred Spaces and Architectural Mo-numents in Northern Greece, Istanbul 2009, s.79-81; a.mlf. – Ýsmail E. Erünsal, The EvrenosDynasty of Yenice-i Vardar: Notes and Docu-ments, Istanbul 2010; Mehmed Çavuþoðlu, “Hay-retî’nin Yenice Þehr-engîzi”, GDAAD, sy. 4-5(1976), s. 81-100; V. Demetriades, “The Tomb ofGâzi Evrenos Bey at Yenitsa and its Inscription”,BSOAS, XXXIX (1976), s. 328-332; a.mlf., “Prob-lems of Landowning and Population in the Areaof Gazi Evrenos Beð’s Vakf”, Makedonika, XXIII,Thessaloniki 1981, s. 43-57; Kåmûsü’l-a‘lâm, VI,4803-4804; Semavi Eyice, “Gazi Evrenosoðlu Ca-mii ve Türbesi”, DÝA, XIII, 449-450.

ÿMachýel Kýel

– —YENÝCE-i ZAÐRA

Bulgaristan’da tarihî bir kasaba.˜ ™

Bugün Nova Zagora, Osmanlý kaynakla-rýnda Zaðra-i Cedîd / Zaðra Yenicesi adýy-la anýlýr. Bulgaristan’ýn orta kesimlerindeyer alan ve Orta Balkanlar adý verilen daðsýrasýnýn güney eteklerindeki verimli Eski

lümanlardan çok daha hýzlý biçimde arttý-ðýna iþaret eder. 1900 yýlý dolayýnda Ma-kedonya topraklarýyla ilgili geniþ bir araþ-týrma yapan Adolf Struck, Yenice’yi 2000evi olan, 6000’i Türk, 3000’i Slav, 700’ü Yu-nanlý ve Eflak’tan (Aromun) oluþan top-lam 9700 kiþilik nüfusa sahip bir yer diyetanýtýr. Struck sadece yedi caminin varlý-ðýndan söz eder. Kasabada bulunan pekçok harabenin eskiden buranýn ne kadarçok önem taþýdýðýna iþaret ettiðini belirtir.XIX. yüzyýlda kasabada korkunç bir vebasalgýný çýkar; bu sebeple ahalinin çoðun-luðu kasabayý terketmiþ, nüfusu da hýzlýbir düþüþe geçmiþtir. Struck, Evrenosoð-lu Ahmed Bey ve Abdullah-ý Ýlâhî Türbe-si’ni görmüþtür. Her ikisine karþý müslü-man ahali derin bir saygý duymaktadýr. Ga-zi Evrenos’un ve Ahmed Bey’in büyük sukemeri ayaktadýr ve hâlâ kasabanýn su ih-tiyacýný karþýlamaktadýr.

I. Balkan Savaþý’nda Osmanlý ve Yunanordularý arasýndaki Yannitsa savaþý esna-sýnda (11 Kasým 1912) Yenice-i Vardar’ýnbüyük bölümü yakýlmýþ ve tahribata uð-ramýþtýr. Lozan Antlaþmasý’nýn ardýndanMakedonya Türkleri ile Anadolu’daki Yu-nanlýlar mübadele edildi. Yakýnlardaki Mog-lena bölgesinin müslüman Ulahlarý gibi ka-saba ve civarýndaki yerlerde kendilerinimüslüman ve Türk olarak tanýmlayan veBulgarca konuþan Pomaklar bölgeyi ter-ke zorlandý. Yunan ordusunun Makedon-ya’yý ele geçirmesi sýrasýnda Bulgar pisko-posluðuna baðlý kalmayý tercih eden Bul-gar hýristiyanlarý kuzeye kaçtýlar. Daha ön-ce Yunan kilisesine baðlý kalanlar ise za-manla Grekleþti. II. Dünya Savaþý esnasýn-da 1944 Eylülünde kasaba yeniden tahri-bata uðradý. Savaþ sýrasýnda vadideki Ev-renosoðlu Ahmed Bey Camii ile Abdullah-ýÝlâhî Türbesi’nin aþaðýsýnda yer alan çokkubbeli medresenin de aralarýnda bulun-duðu harabe halindeki Osmanlý binalarý-nýn çoðu yýkýldý. 1967’de kasabanýn en aþa-ðý kýsmýnda Paleo Pazarou (Eskipazar) diye

Yenice-i

Vardar’daki

Evrenosoðlu

Ahmed Bey

Medresesi’nin

avlusunu

gösteren

bir kartpostal(NezihBaþgelenkoleksiyonu)