yiannis orfanides

ΚΥΘΡΕΑ, Ο ΤΟΠΟΣ ΜΟΥ

ISBN 978-9963-592-66-1

© 2010 Περιοδικὸ «Ἀκτή»Τ.Θ. 243971703 Λευκωσία

Στὸ ἐξώφυλλο: Γιάννης καὶ Νίκη Ὀρφανίδου, ἔξω ἀπὸ τὴνἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Ἀνδρονίκου, τὸν Ἰούλιο τοῦ 2003,ὅταν ἄνοιξαν τὰ ὁδοφράγματα.

Γιάννης Ὀρφανίδης

ΚΥΘΡΕΑ, Ο ΤΟΠΟΣ ΜΟΥΟἱ οἰκογένειες, ὁ τόπος, ἡ εἰσβολὴ

καὶ ἄλλα περιστατικὰ

Λευκωσία 2010

ΣΕΙΡΑ: ΕΛΛΗΝΟΜΝΗΜΩΝ 16

Προλογικὸ Σημείωμα: Πέτρος ΠαπαπολυβίουΠρόλογος: Γιῶργος Καζαμίας

Ἀναπληρωτὲς καθηγητὲς στὸ Τμῆμα Ἱστορίαςκαὶ Ἀρχαιολογίας τοῦ Πανεπιστημίου Κύπρου

Εἰσαγωγή - Σχόλια: Νίκος Ὀρφανίδης

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Τὸ βιβλίο τοῦ Γιάννη Ὀρφανίδη «Κυθρέα. Ὁ τό-πος μου» δὲν εἶναι ἁπλῶς ἕνας τόμος ποὺ συμπληρώ-νει τὴ βιβλιογραφία τῆς τοπικῆς ἱστορίας. Ὁ ΓιάννηςὈρφανίδης, στὶς ἀρχὲς τοῦ 2010, κλείνοντας τὰἐνενῆντα του χρόνια (τὰ τελευταῖα τριανταπέντε στὴνπροσφυγιὰ) ἀφηγεῖται τὴν ἱστορία τοῦ τόπου τουστὸν γιό του, Νίκο Ὀρφανίδη, μὲ ἕνα ρέοντα στρωτὸλόγο, ποὺ θυμίζει τὰ παραμύθια τῶν παππούδων μαςκαὶ τὰ «χαρωπὰ τραγούδια» τῶν παιδικῶν μας χρό-νων.

Κορμὸς τῆς ἀφήγησης ἡ «ὀνομάτων ἐπίσκεψις»:Τῶν προγόνων, τῶν συγγενῶν ἐξ αἵματος καὶ ἐξἀγχιστείας, τῶν συγχωριανῶν διδασκάλων καὶ ἐπι-στημόνων, τῶν ἀνθρώπων τοῦ μόχθου. Ἑκατοντάδεςἀνθρωπωνύμια, συγγενικὲς σχέσεις, ἐπαγγέλματα,συνήθειες, χαρὲς καὶ ἀνείπωτες οἰκογενειακὲς τραγω-δίες, ὁ βαρύτατος φόρος τοῦ αἵματος στὴν τουρκικὴεἰσβολή, ἀλλὰ καὶ τὰ νερά, οἱ μύλοι καὶ τὸ Κεφαλό-βρυσο, τὰ παλιὰ ἀρχοντικά, οἱ γειτονιές, τὰ «μεγά-λα κτήματα». Ἡ ἱστορία τῆς «χαρίεσσας Κυθρέας»,ἑνὸς ἀκμάζοντος διοικητικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ κέντρου,ἀπὸ τὸ στόμα ἑνὸς αὐθεντικοῦ λαϊκοῦ συναξαριστῆ. Ὁ

Γιάννης Ὀρφανίδης θυμᾶται μὲ νοσταλγία τὰ παιδι-κά του χρόνια, κατονομάζει ἕναν πρὸς ἕναν τοὺς συμ-μαθητές του στὸ Δημοτικὸ (μετὰ ἀπὸ ὀγδόντα χρό-νια!), καὶ ἐξιστορεῖ τὰ πέτρινα νεανικὰ χρόνια. Τὴνἀφήγηση ὁλοκληρώνει, ἢ μᾶλλον διακόπτει, τὸ κεφά-λαιο «Ἡ τουρκικὴ εἰσβολὴ» καὶ τὰ συγκλονιστικὰὀλιγόλογα μηνύματα τοῦ «Ἐρυθροῦ Σταυροῦ» μὲ τὰὁποῖα ἐπικοινωνοῦσαν οἱ ἐγκλωβισμένοι μὲ τὰ παιδιάτους στὶς ἐλεύθερες περιοχές, μέχρι τὴν ἀπελευθέρω-σή τους, τὸν Νοέμβριο τοῦ 1974.

Ὁ λόγος καταγράφει μὲ λιτότητα, ἀλλὰ ἀπερί-φραστα, τὴν ἀγάπη καὶ τὸν σπαραγμὸ τοῦ πρόσφυγαΚυθρεώτη γιὰ τὴν προγονικὴ γῆ: «Τώρα ὁ Κεφαλό-βρυσος χάθηκε. Ἄφαντο τὸ νερό. Ὕστερα ἀπὸ αἰῶνες.Φρόντισαν οἱ Τοῦρκοι καὶ τὸ ἐξαφάνισαν. Τὰ αὐλάκιαἄδεια, ξερά, καὶ τὰ περιβόλια κατάξερα. Ἕνας γυ-μνὸς τόπος ἡ Κυθρέα.»

Ἕνα σημαντικὸ βιβλίο, σφραγίδα καὶ διακριτικὸκατάλοιπο μιᾶς γενιᾶς ποὺ ἀποσύρεται ἀπὸ ἕνα κό-σμο πού, ἐδῶ καὶ χρόνια, δὲν ἦταν ὁ δικός τους.

ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΠΟΛΥΒΙΟΥἈναπληρωτὴς καθηγητὴς

Τμῆμα Ἱστορίας καὶ ἈρχαιολογίαςΠανεπιστήμιο Κύπρου

8 •ΚΥΘΡΕΑ, Ο ΤΟΠΟΣ ΜΟΥ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στὴν πρόσφατη καὶ παλαιότερη βιβλιογραφίαμας, τὰ ἔργα τοπικῆς ἱστορίας ἔχουν γίνει ἀρκετὰκοινά. Σπανιότερα (συχνὰ συναρπαστικότερα, καθὼςμᾶς ἀφήνουν νὰ προσεγγίσουμε χώρους ποὺ δὲν εἶναισυνήθως προσβάσιμοι) εἶναι τὰ ἔργα βιογραφικοῦ καὶαὐτοβιογραφικοῦ περιεχομένου. Σὲ αὐτὴ τὴν κατη-γορία ἐμπίπτει καὶ ὁ ἀνὰ χεῖρας τόμος.

Τὸ ἔργο καλύπτει διάστημα σχεδὸν δύο αἰώνων,ἀπὸ τὴ σκοπιὰ τῆς οἰκογενειακῆς ἱστορίας καὶ τῶνἀναμνήσεων, ὅπως μεταδόθηκαν προφορικὰ ἀπὸ τὸνπληροφορητή. Ὑποδειγματικὰ ὀργανωμένη, ἡ ἐπε-ξεργασμένη ἀφήγηση καλύπτει μιὰ σειρὰ θεμάτωνποὺ ἐκτείνονται ἀπὸ τὴν καταγωγὴ τοῦ πληροφορητῆκαὶ τὴν περιγραφὴ τῆς ἰδιαίτερης πατρίδας του, τῆςΚυθραίας, μέχρι τὰ τραυματικὰ βιώματα τῆς τουρ-κικῆς εἰσβολῆς. Στὴ διαδρομὴ προσεγγίζεταιπλοῦτος ἄλλων θεμάτων.

Συχνὰ ἡ ἐπιστημονικὴ ἱστορικὴ συζήτηση ἀναφέ-ρεται στὶς ἀδυναμίες τῶν προφορικῶν μαρτυριῶν καὶτὴν ὑπεροχὴ (γιὰ τοὺς κλασσικότερους ἱστορικούς)τῶν γραπτῶν πηγῶν. Τὸ βιβλίο αὐτὸ μᾶς δίνει τὴ δυ-

νατότητα νὰ κρίνουμε ἰδίοις ὄμμασι τὴ βάση τῆς συ-ζήτησης. Τὸ καταληκτικὸ κεφάλαιο (γιὰ τὴν περίοδοτῆς εἰσβολῆς) ἀκολουθοῦν τὰ δελτάρια τοῦ ἘρυθροῦΣταυροῦ μὲ τὰ ὁποῖα ἐπικοινωνοῦσαν οἱ ἐγκλωβισμέ-νοι (μαζί τους καὶ ὁ Γιάννης Ὀρφανίδης) μὲ τοὺςσυγγενεῖς τους. Ἡ σύγκριση τῆς ἄμεσης ἀφήγησήςτου καὶ τῶν γραπτῶν τεκμηρίων ποὺ ὁ ἴδιος συνέταξε,δίνει στὸν καθένα μας μιὰ εὐκαιρία νὰ τοποθετηθεῖπάνω στὸ θέμα τῶν πηγῶν.

Ὁ Νίκος Ὀρφανίδης ὀνομάζει τὸν τόμο (κοινὸ πό-νημα πατέρα καὶ γιοῦ) «προσκλητήριο κεκοιμημέ-νων». Ἡ γνώμη μου εἶναι διαφορετική: μιὰ δουλειὰὅπως αὐτή, μὲ τὸν πλοῦτο τῶν στοιχείων ποὺ παρέχειεἶναι πρόσκληση ἀθανασίας γιὰ τοὺς ἀνθρώπους καὶτὸν τόπο τους. Συγχρόνως εἶναι καὶ πρόκληση πρὸςτοὺς ἐρευνητές, στοὺς ὁποίους δείχνει τὸ δρόμο πρὸςχῶρο καὶ χρόνο πού, ὅπως παρατηρεῖ ὁ συγγραφέας,ἤδη χάνεται.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΖΑΜΙΑΣἈναπληρωτὴς καθηγητής,

Τμῆμα Ἱστορίας καὶ Ἀρχαιολογίας,Πανεπιστήμιο Κύπρου


ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στὸ βιβλίο αὐτὸ ὁ πατέρας μου Γιάννης Ὀρ φα -νίδης ἀφηγεῖται τὸν βίο του. Μᾶς μιλᾶ ἰδιαιτέρως γιὰτὸν τόπο του. Τὴν Κυθρέα. Ὅσα ἀκολουθοῦν, ἀπο τε -λοῦν μιὰ ἐλεύθερη, ἀλλὰ συγχρόνως καὶ πιστὴ ἀπό δο -ση τῆς ἀφήγησης τοῦ βίου του, ἀλλὰ καὶ τῶν ἀναφο -ρῶν στὸν κόσμο τῆς Κυθρέας, στὶς οἰκογένειές της,στοὺς ἀνθρώπους της, στὴν ἱστορία της, στὶς δύσκολεςμέρες τῆς εἰσβολῆς καὶ τῆς αἰχμαλωσίας του ἀπὸ τοὺςΤούρκους. Αὐτά, ἀρχὲς τοῦ 2010, μέσα ἀπὸ σχετικὲςἐρωτήσεις καὶ λόγο ἀφηγηματικό, ὅταν πιὰ ὁ πατέ -ρας μου συμπλήρωνε τὸ ἐνενηκοστὸ ἔτος τῆς ζωῆς του.Τὸν Γενάρη τοῦ 2010.

Μέσα ἀπὸ τὸν ἀφηγηματικό του λόγο καὶ τὶςἀπαντή σεις του, διασώζεται ἕνας ὁλόκληρος κόσμος,βυθισμένος πρὸ πολλοῦ στὴ λήθη, καθὼς ἕνας - ἕνας οἱἄνθρωποι ἀποσύρονται πλέον. Καθὼς ἕνας - ἕνας οἱἄνθρωποι φεύγουν ἀπὸ τὸν κόσμο τοῦτο. Ὁ πατέραςμου μᾶς μιλᾶ γιὰ τοὺς προγόνους του, γιὰ τὶς οἰκο -γένειες τῆς πόλεως τῆς Κυθρέας, ἕνα πληθυσμό, ποὺκαλύπτει σχεδὸν δυὸ αἰῶνες. Εἶναι ἰδιαίτερα ση μαντι -κό, νὰ διασώσουμε τὰ ὀνόματα καὶ τοὺς ἀν θρώπουςἑνὸς τόπου, ποὺ ὑπῆρξε καὶ παραμένει ἑλληνικός, πα-

ρόλη τὴν ἐρημία καὶ τὴν λεηλασία καὶ τὸν ἀφανισμὸτῶν Ἑλλήνων, ποὺ ἡ ἀγριότητα τῆς Ἀνατολίας καὶ ὁδόλος τῶν Δυτικῶν ἐπέβαλαν στὸν τόπο μας.

Προσκλητήριο κεκοιμημένων εἶναι ὁ λόγος τοῦπατέρα μου. Ἕνας ἀτέλειωτος κατάλογος ὀνομάτων,ποὺ βυθίζονται πιά, σιγά-σιγά, στὰ τοπία τῆς λήθης.Ἡ καταγραφὴ ἢ μεταγραφή, ὅσων θέλησε νὰ μᾶς πεῖὁ πατέρας μου, ποὺ παρὰ τὴν ἡλικία του ἔχει μιὰ τε-ράστια μνήμη, εἶναι πολύτιμα. Μέσα ἀπὸ τὰ πρόσω-πα, τὰ ὀνόματα καὶ τὶς οἰκογένειες, διασώ ζεται, μὲἕναν ἄλλο τρόπο, ἡ Κυθρέα, ὡς ἕνας τόπος μέσα στοὺςαἰῶνες ἑλληνικός.

Εἶναι ἐδῶ ἡ ἀνάδειξη τῆς προφορικῆς ἱστορίας καὶπαράδοσης τοῦ τόπου μας. Μιὰ οὐσιώδης καὶ βασικὴπαράμετρος τῆς ἱστοριογραφίας. Καὶ εἶναι, πιστεύω,σημαντικὸ νὰ προσεγγίσουμε καὶ αὐτὴ τὴ δυναμικὴπροοπτικὴ καὶ διάσταση ἱστορικοῦ λόγου. Ἀξιο ποι -ώντας τὴ μνήμη καὶ τὴ μαρτυρία αὐτῶν ποὺ ἔζησαν τὰγεγονότα τῆς ἱστορίας καὶ τὰ ἀπέθεσαν στὴ μνήμη.

Στοιχεῖα γιὰ τὸν βίο τοῦ πατέρα μου, γιὰ τὴν Κυ-θρέα, καθὼς καὶ τὴν προσωπική του ἐμπειρία τῆςτουρκικῆς εἰσβολῆς, συναντοῦμε καὶ στὸ Ἀρχεῖο Προ-φορικῆς Παράδοσης τοῦ Κέντρου ἘπιστημονικῶνἘρευνῶν. Τὴ σχετικὴ προφορική του κατάθεση καὶμαρτυρία ἔδωσε ὁ πατέρας μου στοὺς ἐρευνητὲς τοῦ Κέ-ντρου, νομίζω, στὸ τέλος τῆς δεκαετίας τοῦ ’80 ἢ στὶςἀρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ ’90. Τὸ ἐν λόγῳ Ἀρχεῖο συνι-στᾶ, κατὰ τὴν ἄποψή μου, ἔργο μνημειῶδες καὶ ὑπό-


δειγμα ἐπιστημονικῆς μεθοδολογίας καὶ πληρότητος,καθὼς ἔχει μηχανογραφηθεῖ καὶ ὀργανωθεῖ ψηφιακῶςἕνα τεράστιο πλῆθος πληροφοριῶν καὶ μαρτυριῶν, ποὺκαλύπτει τόσο τὰ κατεχόμενα, ὅσο καὶ τὴν ἐλεύθερηΚύπρο. Ἐκεῖνο ποὺ ἀναμένεται εἶναι ἡ διάνοιξή του καὶἡ διάθεση τῶν στοιχείων του στὴν ἱστορικὴ ἔρευνα.

Γιὰ τὴν Κυθρέα προέκυψε ἐσχάτως πλούσια βι-βλιογραφία, πέραν τῶν παλαιοτέρων δημοσιευμάτωνκαὶ ἀφιερωμάτων. Σημειώνουμε, ἔτσι, μεταξὺ ἄλλων,τὰ βιβλία τῶν: Γιώργου Πετάση, Ἡ κωμόπολη τῆςΚυθρέας, Ἱστορική, Ἀρχαιολογική, Πολιτιστικὴ καὶΛαογραφικὴ ἐπισκόπηση, Λευκωσία 1992, ΣάββαΧρηστίδη, Κυθραία, Ἡ πράσινή μας κοιλάδα, Λευ-κωσία 2003, Γιώργου Ὀρφανίδη, Τόπος Μαρτύρων,Σειρά: Ἑλληνομνήμων 12, Ἀκτή, Λευκωσία 2008καὶ Χρυσούλας Ἐλευθερίου, Διαδρομὴ ζωῆς, Κυθρέα,Λευκωσία 2006. Εἶναι, ἀκόμα, τὰ βιβλία ΚυθρέαΧαρίεσσα, Ἐπιμέλεια - Συναγωγὴ κειμένων: ΝίκοςὈρφανίδης Ἀκτή, Σειρὰ Ἑλληνομνή μων 5, Λευκω-σία 2002 καὶ Ὁ τόπος τῆς Κυθρέας, ἈφιερωματικὸΛεύκωμα, Ἀκτή, 2008, ἐπιμ. Νίκος Ὀρφανίδης.

Τὸ τελευταῖο αὐτὸ βιβλίο τοῦ πατέρα μου ΓιάννηὈρφανίδη, ἂς ἀποτελέσει μιὰν ἀκόμα κατάθεση στὴνἀνάδειξη τοῦ ἀγαπημένου τόπου τῆς Κυθρέας.

ΝΙΚΟΣ ΟΡΦΑΝΙΔΗΣ

ΑΚΤΗ •13


Γιάννης Ὀρφανίδης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΜΟΥΟΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΤΗΣ ΚΥΘΡΕΑΣ

1. ΠΟΙΑ ΗΤΑΝ Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΜΟΥ

Ὀνομάζομαι Γιάννης Ὀρφανίδης.1 Ἀπὸ τὴν Κυ-θρέα. Ὁ παπποῦς μου ἦταν ἀπὸ τὰ Λεύκαρα.2 Ἂνζοῦσε σήμερα, θὰ ἦταν 210 χρονῶν. Εἶχε γεννηθεῖ τὸ1800. Δηλαδή, πρὶν ἀπὸ τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπα νά -σταση τοῦ 1821. Βέβαια. Νὰ σοῦ πῶ. Ὅταν ἔκανετὸν πατέρα μου, ὁ παπποῦς μου ἦταν ἑβδομήντα πέ-ντε χρονῶν, ὁ πατέρας μου ἐμένα μὲ ἔκανε σαράνταπέντε χρονῶν κι εἶμαι κι ἐγώ, σήμερα ποὺ σᾶς μιλῶ,ἐνενήντα. Ὁ παπποῦς μου γεννήθηκε, λοιπόν, στὰ

1. Γιὰ τὸν πατέρα μου Γιάννη Ὀρφανίδη, βλ. καὶ στὸ βιβλίοΓιῶργος Ὀρφανίδης, ὅπ.π. σελ. 21 κ. ἑξ.

2. Γιὰ τὴν καταγωγὴ τοῦ Χατζηγιώρκη Ὀρφανοῦ ἀπὸ τὰ Λεύκα-ρα δὲν ὑπάρχουν γραπτὲς ἢ ἄλλες ἐνδείξεις, πέρα ἀπὸ τὴν ἐπικρατοῦσαθέση καὶ ἄποψη, διάχυτη στὴν οἰκογένεια Ὀρφανοῦ, γιὰ τὴν κατα-γωγὴ τοῦ προγόνου τῆς οἰκογένειας ἀπὸ τὰ Λεύκαρα. Τὸ στοιχεῖοαὐτό, ὅμως, δὲν ἔχει διασταυρωθεῖ καὶ ἐρευνηθεῖ.

1800. Ὀνομαζόταν Χατζηγιώρκης Ὀρφανός.3 Κιἦλθε ἀπὸ τὰ Λεύκαρα, ὀρφανός. Δὲν ξέρω... Ἦτανμήπως ὀρφανὸς καὶ πῆρε τὸ ὄνομα, τὸ ἐπώνυμο Ὀρ -φανός; Στὰ Λεύκαρα, πάλι, εἶναι μιὰ οἰκογένεια, ποὺἔχουν τὸ ἐπίθετο Ὀρφανός. Ποὺ ὀνομάζονται κι αὐτοὶὈρφανοί... Δὲν ξέρω, ἂν ἔχει σχέση ὁ παπποῦς μου ὁΧατζηγιώρκης Ὀρφανὸς μὲ τὴν οἰκογένεια ἐκείνη.Ἂν προέρχεται ἀπὸ αὐτούς.

Ὁ παπποῦς μου, ὁ Χατζηγιώρκης Ὀρφανός, ἔκα-νε μεγάλη περιουσία στὴν Κυθρέα. Πολλὴ περιουσίαἔκανε. Ὀρφανός, ὀρφανός... πῆρε δύο γυναῖκες, ἀπέ-κτησε εἴκοσι τέσσερα παιδιά, ἐγὼ εἶμαι ὁ πιὸ μικρόςτου ἐγγονός. Ἀπέκτησε εἴκοσι τέσσερα παιδιά, τὰὁποῖα, ὅμως, χάθηκαν καθ’ ὁδὸν ἀπὸ ἀρρώστειες καὶἄλλα. Ὑπῆρχε τότε μεγάλη θνησιμότητα καὶ πολλὰἀπὸ τὰ παιδιά του χάθηκαν. Παιδιὰ τοῦ παπποῦ μουστὴν Κυθρέα ἦταν ὁ Πιττάκας,4 ὁ Ττοουλιᾶς, ὁ Ἀτ -τά(μ)πεης,5 ὁ πατέρας μου ὁ Στυλιανός, ―ὁ Στυλ-


3. Θυμᾶμαι σὲ παλιὰ Βιβλία / ἔγγραφα καταβολῆς ΚτηματικοῦΦόρου τὴν ἐκφώνηση / καταχώριση: Γιαννῆς Στυλλῆ ΧατζηγιώρκηὈρφανοῦ. Τὴν ἔνδειξη «Στυλλῆς Χατζηγιώρκη Ὀρφανοῦ», τὴν βρί-σκουμε σὲ παλιοὺς τίτλους ἰδιοκτησίας, ποὺ ἔχουμε στὴν κατοχή μας.

4. Τὸ Πιττάκας εἶναι παρατσούκλι. Τὸ ὄνομά του ἦταν ΣταῦροςὈρφανός.

5. Τὸ Ἀττά(μ)πεης εἶναι παρατσούκλι. Τὸ ὄνομά του ἦταν Κω-στῆς Ὀρφανός. Ψάχνοντας τὸ Βιογραφικὸν Λεξικὸν Κυπρίων 1800- 1920, τοῦ Ἀριστείδη Λ. Κουδουνάρη, συνάντησα τὸ λῆμμα «Attabey Mehmet ; - 1913 Δικαστής, ὑπηρετήσας εἰς διαφόρους πόλεις.Διευθυντὴς τοῦ Ἐβκάφ (1894)», ποὺ μὲ ὁδήγησε στὴν ὑποψία πὼς

λῆς τοῦ Χατζηγιώρκη Ὀρφανοῦ6― ἡ Ἀγγελοῦ καὶ ἡ

Μαρουλλοῦ. Εἶχε, ὅμως κι ἕνα παιδὶ ἀπὸ τὴν πρώτη του γυ-

ναῖκα. Τὸν Φιλιππῆ. Ἡ οἰκογένεια τοῦ Γιωρκῆ τοῦΦιλιππῆ, τοῦ Σαββῆ τοῦ Φιλιππῆ, στὴν Κυθρέα.Στὴν Κυθρέα, λοιπόν, ζοῦσαν ἑπτὰ συνολικὰ παιδιὰἀπὸ τὸν παπποῦ μου.

Πολλὰ παιδιὰ τοῦ παπποῦ μου ἔφυγαν ἀπὸ τὴνΚυθρέα, κάποια πῆγαν στὸν Μαραθόβουνο, πῆγανστὶς Μάνδρες, πῆγαν στὴν Τρυπημένη. Παντρεύτη-καν ἐκεῖ κάτω.7

Ἀπὸ τὴν πρώτη, λοιπόν, γυναῖκα τοῦ παπποῦμου, καὶ τὸν Φιλιππῆ, ἑτεροθαλῆ ἀδελφὸ τοῦ πατέραμου, ἦταν ὁ Γιωρκῆς τοῦ Φιλιππῆ, ὁ Σαββῆς τοῦ Φι-λιππῆ, ἡ Ἑλεγκοῦ, ἡ μητέρα τοῦ Ἀνδρέα τοῦ Κοιλιά-ρη, ποὺ εἶχε λεωφορεῖο στὴν Κυθρέα καὶ ἔμενε στὴ

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΜΟΥ •17

τὸ παρατσούκλι προέρχεται ἀπὸ τὸν ἐπιφανῆ Τοῦρκο τῆς Κύπρου, τῶνχρόνων τοῦ Κωστῆ Ὀρφανοῦ.

6. Ἐπώνυμα τῆς οἰκογένειας εἶναι: Ὀρφανός, Ὀρφανοῦ καὶὈρφανίδης. Ὁ τύπος Ὀρφανίδης εἶναι νεότερος καὶ προέκυψε, πι-στεύω, στὸν εἰκοστὸ αἰῶνα, μετὰ τὴν ἄφιξη στὴν Κύπρο τῶν Μικρα-σιατῶν καὶ μέσα στὸ γενικότερο κλίμα ἀνανέωσης καὶ «ἐκσυγχρονι-σμοῦ».

7. Γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ ὑπάρχουν σχετικὲς πληροφορίες. Ὅπως ὁΓιῶργος Κοῦκος, δισέγγονος ἑνὸς τῶν παιδιῶν τοῦ ΧατζηγιώρκηὈρφανοῦ, τοῦ Ἀττά(μ)πεη, μοῦ ἀνέφερε, στὸ Μαραθόβουνο συνα-ντοῦνται ἀπόγονοι τοῦ Ὀρφανοῦ, ὅπως οἱ ἴδιοι εἶπαν κι ἄκουσαν ἀπὸτοὺς παπποῦδες τους.

γειτονιά μας, στὴν Καμάρα,8 καθὼς καὶ ἡ μάνα τῆςΕὔας, ποὺ ἔμενε πιὸ πάνω ἀπὸ τὸ σπίτι μας. ὉΓιωρκῆς τοῦ Φιλιππῆ ἦταν ὁ πατέρας τοῦ Νικολάτζιητοῦ δασκάλου. Ὁ Σαββῆς τοῦ Φιλιππῆ εἶχε γυιὸ τὸνΓιάννη τὸν δάσκαλο.9

Τὰ σπίτια τοῦ παπποῦ μου τοῦ Ὀρφανοῦ ἦταν ἐκεῖἀκριβῶς, ποὺ μέχρι τὴν εἰσβολὴ ἦταν τὰ σπίτια τοῦΖαχαρία Καλλῆ. Τοῦ Ζάχαρου. Δίπλα ἀπὸ τὸ σπίτιτῆς ἀδελφῆς μου τῆς Ἑλένης καὶ πίσω ἀπὸ τὸ σπίτιτῆς Ἑλλοῦς τῆς Λουκίας, ἀπέναντι ἀπὸ τὸ καφενεῖοτοῦ Ἀνδρέα Ἀποστολίδη, τοῦ Παντρῆ, στὴν Καμάρα.

Ὁ πατέρας μου ἦταν ὁ Στυλλῆς τοῦ Ὀρφανοῦ.Ἦταν βοσκός. Ὁ πατέρας του τὸν ἔκαμε σὲ πολὺ με-γάλη ἡλικία. Τὴ χρονιὰ ποὺ ἦλθαν στὴν Κύπρο οἱἌγγλοι. Τὸ 1878. Δὲν ὑπῆρχαν τότε νόμοι. Καὶ τὸν


8. Καμάρα: Γειτονιὰ τῆς Κυθρέας. Εἶναι ἡ γειτονιά, ὅπου μέναμε.Πῆρε τὸ ὄνομά της ἀπὸ τὸ παλαιότατο Γεφύρι καὶ ὑδραγωγεῖο στὴνπεριοχή, γνωστὸ ὡς «Γεφύρι τῆς Καμάρας», νοτίως τῆς περιοχῆς τοῦἉγίου Δημητριανοῦ, ὅπου ἡ ἀρχαία πόλη τῶν Χύτρων καὶ τὰ ἐρείπιαἐκκλησίας, ἀφιερωμένης στὸν Ἅγιο Δημητριανό, ἐπίσκοπο Χύτρων.

9. Οἱ διδάσκαλοι αὐτοὶ τῆς Κυθρέας, Ἰωάννης Σ. Φιλιππίδης καὶΝικόλαος Γ. Φιλιππίδης, συναντῶνται στοὺς σχετικοὺς καταλόγουςτῶν Ἀποφοίτων τοῦ Διδασκαλείου τοῦ Παγκυπρίου Γυμνασίου. βλ.Παγκύπριον Γυμνάσιον, Ἑκατονταετηρίδα, Ἀναμνηστικὸν Λεύκω-μα, 1893 - 1993, ἐπιμέλεια Γεώργιος Ν. Χατζηκωστῆς, Λευκωσία1993, στὴν ἑνότητα: Παγκύπριον Διδασκαλεῖον, σσ. 279 - 286:«1933 ― Φιλιππίδης Σ. Ἰωάννης. 1934 ― Φιλιππίδης Γ. Νικό-λαος», σελ. 286.

γέλασαν τὸν πατέρα μου τὰ ἀδέλφια του. Πῆρανἐκεῖνοι ὅλη τὴν περιουσία καὶ δὲν τοῦ ἄφησαν τίποτε.Πῆραν ἐκεῖνοι ὅλα τὰ καλὰ χωράφια τῆς Κυθρέας καὶτοῦ ἔδωσαν κάτι παλιοχώραφα στὸν ῞Αγιο Δημητρια-νό. Ἦταν φτωχὸς ὁ πατέρας μου. Γεννήθηκε, ὅπωςσᾶς εἶπα, τὸ 1878. Τὴν ἴδια χρονιὰ μὲ τὸν πεθερό μου,τὸν Κκόλα. Ἦταν συνομήλικοι. Ἡ μητέρα μου, πάλι,καὶ ἡ πεθερά μου Μαρίτσα Περδίου εἶχαν γεννηθεῖ τὸ1886. Ἦταν καὶ ἐκεῖνες συνομήλικες. Ἡ μητέρα μου,ἡ Μαριτσοῦ, πέθανε 58 χρονῶν, τὸ 1944. Ὁ πατέραςμου πέθανε τὸ 1958. Σὲ ἡλικία 80 χρονῶν. Ἦτανβοσκὸς ὁ πατέρας μου. «Ἐγὼ βοσκὸς γεννήθηκα!...»

Τὰ ἀδέλφια μου, μὲ τὴ σειρά, ἦταν ἡ Ἑλένη, ποὺγεννήθηκε τὸ 1910, ὁ Κώστας, τὸ 1914, ποὺ πέθα-νε τὸ 1960, σὲ ἡλικία 46 χρονῶν, ἦταν οἰκοδόμος καὶσκοτώθηκε πέφτοντας ἀπὸ τὴ σκαλωσιά,10 ὁἈνδρέας, ὁ Ραμές, τὸ 1916, ποὺ τὸν σκότωσαν οἱΤοῦρκοι, μαζὶ μὲ τὴ γυναῖκα του Χρυσταλλοῦ καὶ τὴνκόρη του Μηλίτσα, στὸ δεύτερο γύρο τῆς εἰσβολῆς,τὸν Αὔγουστο τοῦ 1974, μετὰ ὁ Γιωρκῆς, τὸ 1918καὶ τέλος ἐγώ, τὸ 1920. Στὶς 5 Μαρτίου.

Ἡ ἀδελφή μου, λοιπόν, ἡ Ἑλένη, ποὺ γεννήθηκετὸ 1910, παντρεύτηκε τὸν Κωστῆ τοῦ Παντελῆ τοῦΣτυλιανίδη, καὶ ἔκανε παιδιὰ τὸν Λάκη, ―τὸν Πα-ντελῆ Στυλιανίδη―, τὸν Στέλιο ―τὸ Πέκκο― καὶτὴ Μαρούλα.


10. Αὐτὸ συνέβη στὶς 18 Ἰουλίου τοῦ 1960, στὴ Λευκωσία.

Ὁ Κώστας, ὁ δεύτερος ἀπὸ τὰ ἀδέλφια μου, πα-ντρεύτηκε τὴ Δώρα Χατζηχριστοδούλου ἀπὸ τὴ Χρυσί-δα κι ἔκανε δύο κόρες. Τὴ Μαρούλα καὶ τὴν Ἀντρούλα.

Ἀπὸ τὴν οἰκογένεια τοῦ ἀδελφοῦ μου τοῦ ἈνδρέαὈρφανίδη, τοῦ Ραμέ, ἔμεινε μόνο ἡ Μαρούλα. Ἐκτὸςτοῦ ὅτι σκοτώθηκαν οἱ τρεῖς, ποὺ σᾶς εἶπα, ὁ ἀδελφόςμου Ἀνδρέας, ἡ νύφη μου Χρυσταλλοῦ, ποὺ ἦταν ἀπὸτὴ Φιλιὰ καὶ ξενοδούλευε μιὰ ζωὴ ἡ καημένη, καὶ ἡκόρη τους ἡ Μηλίτσα, εἶναι καὶ ὁ γυιός τους, ὁ Στέ-λιος, ἀγνοούμενος. Χάθηκε στὸ Πυροβολικό, ἐκεῖ κο-ντὰ στὴ Βώνη. Εἶναι οἱ «τρεῖς φτωχοὶ ἅγιοι τῆς Κυ-θρέας»,11 ὅπως ἔγραψαν γι’ αὐτούς. Ἀκόμα ἡ κόρητους ἡ Μαρούλα γυρεύει τὰ λείψανά τους.

Ἐγὼ παντρεύτηκα τὴ Νίκη Κολιοῦ, κόρη τοῦΚκόλα, καὶ κάναμε τρία παιδιά. Τὸν Νίκο, τὸνΛουκᾶ, ποὺ εἶναι δίδυμοι καὶ γεννήθηκαν στὶς 18Ὀκτωβρίου τοῦ 1949 καὶ τὸν Στέλιο, ποὺ γεννήθη-κε τὸ 1951, στὶς 6 Ἀπριλίου.

῾Η μητέρα μου ἦταν ἡ Μαρίτσα τοῦ Γιαννάτζη τοῦΓιάλλουρου. Εἶχε γεννηθεῖ τὸ 1886. Ὁ Γιαννάτζης ὁΓιάλλουρος ἦταν κτίστης. Πρέπει νὰ γεννήθηκε στὰμέσα τοῦ 19ου αἰῶνος. Ἡ γυναίκα τοῦ παπποῦ μουτοῦ Γιαννάτζη τοῦ Γιάλλουρου ἦταν ἀπὸ τὴν οἰκογέ-


11. Βλ. Πέτρος Στυλιανοῦ, «Οἱ τρεῖς φωχοὶ ἅγιοι τῆς Κυθρέας»,περ. Κυπριακὸς Λόγος, τ. 37, Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 1975, σσ.12 - 24 καὶ στὸν τόμο, Κυθρέα Χαρίεσσα, ὅπ.π. σελ. 26 - 31.

νεια Κούτσουρου. Ἡ γιαγιά μου, λοιπόν, ἡ Ἑλεγκοῦ,ἀπὸ τὴ μητέρα μου, ἦταν κόρη τοῦ Κούτσουρου.Ἀδελφὴ τοῦ Στυλλῆ τοῦ Κούτσουρου. Ὁ Κούτσουροςπῆρε δυὸ γυναῖκες. Παιδιά του ἦταν ὁ Στυλλῆς τοῦΚούτσουρου, ὁ Λιασῆς, ὁ πατέρας τῆς Ζωῆς, ἡ γιαγιάμου ἡ Ἑλεγκοῦ, καὶ ἡ Χατζηευαλλοῦ. Ἡ ἐγγονὴ τῆςΧατζηευαλλοῦς, ἦταν ἐκεῖ στὸ Σεράγιο. Ἡ Εὐαλλοῦ,πού ’χε μπακάλικο ἐκεῖ. Εὐαλλοῦ, ἀπὸ τὸ Εὔα.

Ἡ μητέρα μου εἶχε ἀδέλφια τὴν Εὐανθία ―τὴΒαθθοῦ―, μητέρα τοῦ Ἀνδρέα τοῦ Καμπίτη, τὴ Σο-φία, παν τρεμένη μὲ τὸν Χρῖστο τὸν Ππιριλλᾶ, ποὺ δὲν ἔ κα ναν παιδιά, καὶ τὴν Ἀννικκοῦ, ποὺ εἶχε πέντε γυι-ούς. Τὸν Γιάννη, τὸν Ἀνδρέα, τὸν Κώστα, τὸν Χρίστοκαὶ τὸν Γιῶρκο. Πῆραν τὸ ἐπίθετο Κυθρεώτης. Ὅλοιπῆ γαν στὴν Ἀμμόχωστο. Ὁ μόνος ποὺ γύρισε στὴνΚυθρέα ἦταν ὁ Ἀνδρέας. Εἶχε μοναχοκόρη τὴ Θέκλα,ποὺ παντρεύτηκε τὸν Στυλάκκο, γυιὸ τοῦ Ττοουλιᾶ.Ὁ Χρίστος εἶχε τρεῖς κόρες ἀπ’ ὅτι ἔμαθα. Μιὰ ἀπὸαὐτές, καθηγήτρια, ἦταν συνάδελφος μὲ τὰ παιδιάμου. Ἡ Σούλα.12

Εἶχε καὶ τρεῖς ἀδελφοὺς ἡ μητέρα μου. Καὶ οἱ τρεῖςπῆγαν στὴν Αἴγυπτο.13 Ἦταν πρῶτα ὁ Γιῶρκος,ποὺ πέθανε νέος ἐκεῖ, καὶ εἶχε ἕνα παιδί. Ἕνα γυιό,


12. Ἡ Σούλα Κυθραιώτου - Ζαβοῦ, μέλος τῆς Ἐπιτροπῆς Ἐκ -παιδευτικῆς Ὑπηρεσίας, ἀπὸ τὸ 2004, μαζὶ μὲ τὸν ὑποφαινόμενο.

13. Πολλοὶ Κύπριοι μετανάστευαν ἐκεῖνα τὰ χρόνια στὴν Αἴγυ-πτο, ὅπου ἄνθιζε ἡ Ἑλληνικὴ παροικία.

ποὺ ἦταν φαρμακοποιός, στὸ Κάϊρο. Ἦταν ὕστερα ὁΧρί στος, ποὺ εἶχε δυὸ κόρες, τὴν Ἑλένη, παντρεμένημὲ τὸν Γαλάτη καὶ εἶχαν ἐλαιοτριβεῖο, ἀπέναντι ἀπὸτὸ ἀρχηγεῖο τῆς ἀστυνομίας στὴ Λευκωσία, καὶ μιὰδεύτερη, τὴ Ζαχαρούλα. Ἦταν καὶ ὁ Νικόλας, ποὺπαντρεύτηκε δυὸ καὶ τρεῖς γυναῖκες, ἔκαμε κάμποσαπαιδιά, καὶ δὲν τοὺς ξέρω. Μιὰ ἀπὸ τὶς γυναῖκες τουἦταν ἡ Φρόσω, ποὺ εἶχε κόρη τὴ Σοφία, ἀεροσυνοδό.Ἔμεναν κοντὰ στὸν Ὀλυμπιακό.

Ὁ Στυλλῆς ὁ Κούτσουρος εἶχε παιδιὰ τὸν Χατζη-κώστα, ἐκεῖ στὴ γειτονιά μου, τὸν Μιχάλη, τὸν Σάβ-βα, τὸν Κύπρο, τὸν Γιάγκο, ποὺ ἔγινε δάσκαλος καὶἔζησε στὴν Ἀραδίππου, ―τὸν Γιάγκο Κωνσταντινί-δη―,14 τὴν Ἀνδρονίκη, τὴν Ἀθηνᾶ καὶ τὴ Χρυσταλ-λοῦ, παντρεμένη μὲ τὸν Κλεάνθη τὸν δάσκαλο.15 ΤὸνἈνδρέα καὶ τὸν Ἀντώνη ποὺ πῆγαν στὴν Ἀμερική.Ὅλοι αὐτοὶ ἦταν πρῶτα ξαδέλφια τῆς μητέρας μου.Τοὺς ἀγαποῦσε καὶ μᾶς ἀγαποῦσαν πολύ.

Ὁ Μιχάλης ἦταν γείτονάς μας. Γυναῖκα του ἦτανἡ Ἑλλοῦ τοῦ Ἀδαμίδη. Ὁ Μιχάλης πέθανε σὲ μεγά-λη ἡλικία καὶ ἦταν γιὰ χρόνια κοινοτάρχης τοῦ Ἁγίου


14. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, ΠαγκύπριονΔιδασκαλεῖον, ὅπ.π. «1929 ― Κωνσταντινίδης Σ. Ἰωάννης», σελ.285.

15. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, ΠαγκύπριονΔιδασκαλεῖον, ὅπ.π. «1926 ― Νικολάου Κλεάνθης», σελ. 284.

Ἀνδρονίκου, ἀπὸ τὸ 1960 καὶ μετά. Ἐγὼ ἤμουναἀζᾶς.16

Ὁ Σάββας τοῦ Κούτσουρου, ἔμενε στὴν Καμάρακαὶ ἦταν ἀλετράρης.17 Εἶχε γυιὸ τὸν Πέτρο Στυλια-νοῦ, φιλόλογο, ἀγωνιστὴ τῆς ΕΟΚΑ, βουλευτὴ καὶὑπουργό. Γυναῖκα τοῦ Σάββα ἦταν ἡ Εὐανθία.

Ὁ Κύπρος τοῦ Κούτσουρου, ἦταν γεωργὸς καὶἔμενε στὴ Χρυσίδα. Ἔμεινε κι αὐτὸς ἐγκλωβισμένοςμαζὶ μας στὴ Βώνη.18

Ὁ Γιαννάτζης ὁ Γιάλλουρος, ὁ παπποῦς μου, συν-δέεται μὲ τὴν οἰκογένεια τοῦ Ἀνδρέα Μιχαηλίδη, τοῦἸκκῆ, ποὺ εἶχε λεωφορεῖο στὴν Κυθρέα καὶ ἔμενε ἐκεῖστὸ Σεράγιο.19 Ἡ οἰκογένεια Μιχαηλίδη εἶναι συγ-γενεῖς μου ἀπὸ τὴν πλευρὰ τοῦ παπποῦ μου, τοῦΓιαννάτζη τοῦ Γιάλλουρου. Ἀδελφὸς τοῦ παπποῦ


16. Ἀζᾶς, λεξ. τουρκική, σημαίνει τὸ μέλος κοινοτικοῦ συμβουλίου.17. Ἀλετράρης, ἐπάγγελμα. Σημαίνει τὸν κατασκευαστὴ ἀλε-

τριῶν. Ὁ ἀλετράρης ἔφτειαχνε καὶ ἅμαξες. 18. Στὴ Βώνη στήθηκε στρατόπεδο συγκεντρώσεως, ὅπου οἱ

Τοῦρκοι βιαίως μετέφεραν καὶ συγκέντρωσαν τοὺς Ἕλληνες τῆς Κυ-θρέας καὶ περιχώρων, ποὺ δὲν μπόρεσαν νὰ διαφύγουν. Γιὰ τὸ στρα-τόπεδο αὐτὸ ὑπάρχει ἐκτενὴς βιβλιογραφία, βλ. μεταξὺ ἄλλων, Πέ-τρου Στυλιανοῦ, «Φωνὴ ἀπὸ τὸ πουρκατόριο τῆς Βώνης» ΚυπριακὸςΛόγος, τ. 48, σσ. 371 κ. ἑξ., καὶ Γιώργου Ὀρφανίδη, Τόπος Μαρ-τύρων, ὅπ. π.

19. Σεράγιο: Ἡ κεντρικὴ πλατεία καὶ τὸ διοικητικὸ κέντρο τῆςΚυθρέας ἀπὸ τὰ χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας. Εἶναι χαρακτηριστικό,πὼς στὴν Κύπρο ἔχουμε πλατεία Σεραγίου στὴν Λευκωσία καὶ πλα-τεία Σεραγίου στὴν Κυθρέα. Ἐνδεικτικό, θὰ ἔλεγα, τῆς διοικητικῆςἰσχύος τῆς Κυθρέας στὰ χρόνια τῆς τουρκοκρατίας.

μου, τοῦ Γιαννάτζη τοῦ Γιάλλουρου, ἦταν ὁ Χατζη-σάββας τοῦ Γιάλλουρου.

Οἱ πιὸ πολλοὶ ἀπὸ τὴν πλευρὰ τοῦ παπποῦ μουμετανάστευσαν. Ἔφυγαν ἀπὸ τὴν Κυθρέα. Μιὰ οἰκο-γένεια, ἀπὸ αὐτὴ τὴν πλευρά, ἔμενε κοντὰ στὸν ἍγιοἈνδρόνικο,20 στὸ στενὸ δεξιά, ὅπως κατεβαίνουμε.Ἔφυγε καὶ πῆγε στὴν Ἀμμόχωστο. Μὲ τὴν οἰκογέ-νεια τῆς γυναίκας τοῦ Ἀνδρέα τοῦ Βύρα,21 ποὺ τὸνσκότωσαν οἱ Τοῦρκοι καὶ βρέθηκαν πρὶν λίγους μῆνεςτὰ λείψανά του στὸ Τζιάδος, εἴμαστε συγγενεῖς. Ἡπεθερά του, ἡ Χατζηνοῦ, ἦταν πρώτη ἐξαδέλφη τῆςμητέρας μου, ἀπὸ τὴν πλευρὰ τοῦ παπποῦ μου. Αὐτοὶἔμεναν στὸ Σεράγιο.

Ξέχασα νὰ πῶ, πὼς ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῆς μητέραςμου θεία της ἦταν ἡ Μαριοῦ τοῦ Κλεάνθη, ἡ Σοφιοῦ,ποὺ πῆγε στὸ Βαρώσι καθὼς καὶ ἄλλοι, ποὺ τοὺς ξέ-χασα τώρα, ἀπὸ ἄλλη γυναῖκα τοῦ Κούτσουρου. Κό-ρη τῆς Μαριοῦς τοῦ Κλεάνθη ἦταν ἡ Βαθθουλλοῦ, ποὺπαντρεύτηκε τὸν Γιωρκάτζη στὸ Παραλίμνι. Ἄλληκόρη της ἦταν ἡ Ἄννα, ποὺ παντρεύτηκε τὸν ΓιῶρκοΠαπαβασιλείου. Αὐτοὶ ἔμεναν στὸ σπίτι ποὺ ἀγόρα-σε μετὰ ὁ Γιαλλούρης στὴν Καμάρα. Εἶχε καὶ ἄλλαδυὸ παιδιά, τὴν Χρυσταλλοῦ καὶ τὸν Κκολῆ, ποὺπῆγαν στὸ ἐξωτερικό.


20. Ἅγιος Ἀνδρόνικος: Μεγαλόπρεπη ἐκκλησία τῆς Κυθρέας.Τώρα καταστρεμμένη, βεβηλωμένη καὶ λεηλατημένη.

21. Ἀνδρέας Βύρας: Θύμα τῆς τουρκικῆς εἰσβολῆς. Τὰ ὀστᾶ τουἀνευρέθησαν, πρόσφατα, σὲ πηγάδι στὸ Τζιάδος, τουρκικὸ χωριὸ τῆςΜεσαορίας.

2. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΜΟΥ Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΝΙΚΟΛΑ ΚΟΛΙΟΥ

Ὁ πεθερός μου Νικόλας Κολιός, ὁ Κκόλας, ἦτανγυιὸς τοῦ Γιαννῆ τοῦ Ττάττη. Ὁ Γιαννῆς ὁ Ττάττηςεἶχε παιδιὰ τὸν Χριστοφάκη Κολιό, τὸν πεθερό μουΝικόλα Κολιό ―τὸν Κκόλα― τὴν Ἰουλία, τὴν Ἑλε -γκοῦ καὶ τὸν Κλεάνθη, ποὺ ἦταν στὸ Βαρώσι καὶ ἦτανπλούσιος πολύ. Ἦταν, ἀκόμα, ὁ Κωνσταντῖνος, ποὺἔμενε στὴ Λευκωσία, κι αὐτὸς πλούσιος. Εἶχε σπίτικοντὰ στὴν ἀρχιεπισκοπή, δίπλα ἀπὸ τὸ βιβλιοπω-λεῖο τοῦ Κανικλίδη.

Τὰ σπίτια τοῦ Γιαννῆ τοῦ Ττάττη ἦταν ἐκεῖ ποὺἦταν τὰ σπίτια τοῦ Κολιοῦ καὶ τοῦ πεθεροῦ μου καὶ τὸδικό μου.

Ὁ πεθερός μου, Νικόλας Κολιός, ὁ Κκόλας, ἦταν ὁδεύτερος ἀπὸ τὰ παιδιὰ τοῦ Γιαννῆ τοῦ Ττάττη καὶ τῆςΜυροφόρας, ἀπὸ τὴν οἰκογένεια τοῦ Σεβέρη. Γεννήθηκετὸ 1878. Ἡ Μυροφόρα, μητέρα τοῦ πεθεροῦ μου τοῦΚκόλα, εἶχε ἀδελφὸ τὸν Σεβέρη, τὸ «Σεβερούϊν»,22


22. βλ. Ἀριστείδης Λ. Κουδουνάρης, Βιογραφικὸν Λεξικὸν Κυ-πρίων, 1800 -1920, Λευκωσία 2001, σελ. 340, «Σεβέρης Χριστό-δουλος τοῦ Χριστοφῆ 1834 - 1900. Πρώην Χριστοφίδης. Ἐγεννήθη


πατέρα τοῦ Δημοσθένη Σεβέρη.23 Ὁ Σεβέρης αὐτὸςζοῦσε στὴν Κυθρέα καὶ ἦταν παπουτσῆς. Τὰ σπίτιατους ἦταν αὐτὰ τοῦ Στυλλῆ τοῦ Κούτσουρου, ὅπου με-τέπειτα ἔμενε ἡ Ἀνδρονίκη τοῦ Κούτσουρου, γυναῖκατοῦ Μιχάλη τοῦ Παυλῆ. Λίγο πιὸ πάνω ἀπὸ τὸ σπί-τι μου, ἀπέναντι ἀπὸ τὸ περιβόλι τοῦ Στυλιανοῦ τοῦἐπόπτη καὶ δίπλα ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ Γιάγκου τοῦΚαττάμη καὶ τοῦ Γιάγκου τοῦ Οἰκονόμου.

Ὁ πεθερός μου, ὁ Νικόλας Κολιός, εἶχε, λοιπόν,πρῶτο ἐξάδελφο τὸν Δημοσθένη Σεβέρη.24 Δὲνγνωρίζω ἄλλα ἀδέλφια τοῦ Σεβέρη καὶ τῆς Μυροφό-ρας, γιαγιᾶς τῆς γυναίκας μου Νίκης. Ὅμως, ξέρωὅτι ὁ Δημοσθένης Σεβέρης εἶχε ἀδελφὴ τὴν Στυλια-

εἰς Κυθραίαν ἐπαρχίας Λευκωσίας. Ἔμπορος εἰς Λευκωσίαν, ὅπουκαὶ ἀπεβίωσεν. Ὑπῆρξεν ἱδρυτικὸν μέλος τοῦ Παγκυπρίου Γυμνασί-ου, ἔφορος Ἑλληνικῶν Ἐκπαιδευτηρίων Λευκωσίας (1893 -1900)δήμαρχος Λευκωσίας (1880 - 1880) κ.ἄ....».

23. Γιὰ τὸν Δημοσθένη Σεβέρη, βλ Ἀριστείδης Λ. Κουδουνάρης,ὅπ.π. σελ. 339, «Σεβέρης Δημοσθένης τοῦ Χριστοδούλου, 1879 -1955. Ἐγεννήθη εἰς Λευκωσίαν. Ἐσπούδασε εἰς τὸ ΠανεπιστήμιονἈθηνῶν νομικά, ὅπου ἀνηγορεύθη διδάκτωρ (1899) Χάριν εὐρυτέρωνσπουδῶν μετέβη εἰς Παρισίους καὶ Λονδῖνον (1900 - 1902)...Ἀνήγειρε τὴν Σεβέρειον Ἀστικὴν Σχολὴν Κυρηνείας (1912). Μέγαςεὐεργέτης τοῦ Παγκυπρίου Γυμνασίου, ὅπου ἐκτὸς τῶν κατὰ καιροὺςἄλλων ποικίλων δωρεῶν προσέφερε μεγάλον ποσὸν διὰ τὴν ἀνέγερσινκτιρίου Βιβλιοθήκης τῆς σχολῆς, ἡ ὁποία, ἐγκαινιασθεῖσα τὸ 1949,ὠνομάσθη πρὸς τιμήν του «Σεβέρειος.»...»

24. Ὁ Δημοσθένης Σεβέρης γεννήθηκε στὴ Λευκωσία τὸ 1879.Ὁ παπποῦς μου Νικόλας Κολιός, πρῶτος ἐξάδελφος, ἐκ μητρός, τοῦΔημοσθένη Σεβέρη, γεννήθηκε στὴν Κυθρέα τὸ 1878.


νή, γιαγιὰ τοῦ Μιχαλάκη Τριανταφυλλίδη.25 Ξα-δέλφια πρῶτα ὅλοι αὐτοὶ τοῦ πεθεροῦ μου. Καὶ μὲτὴν Εὐγενία Θεοδότου ποὺ ἦταν εὐεργέτις στὴ Λευ-κωσία νομίζω πὼς ἦταν συγγενεῖς. Δὲν γνωρίζω γιὰἀδέλφια καὶ ἄλλους τῆς οἰκογένειας τοῦ Γιαννῆ τοῦΤτάττη, πατέρα τοῦ πεθεροῦ μου Νικόλα Κολιοῦ.

Ἐπιστρέφοντας στὸν πεθερό μου Νικόλα Κολιό,τὸν Κκόλα, παιδιά του ἦταν ἡ Μυροφόρα, παντρεμέ-νη μὲ τὸν Νικολάτζιη Κανικλίδη, ποὺ τὸν σκότωσανοἱ Τοῦρκοι, ἔξω ἀπὸ τὸ σπίτι του, ἐν ψυχρῷ, στὴνΚυθρέα. Ἐκεῖ στὴ γειτονιά μας. Ἡ Μυροφόρα, ἡΜυροφοροῦ, ἦταν παντρεμένη μὲ τὸν ΝικολάτζιηΚανικλίδη, ποὺ ἔζησε κάποια χρόνια στὴν Ἀμερική.Εἶχε παιδιὰ τὸν Κώστα Κανικλίδη,26 ποὺ ἦταν βι-βλιοπώλης, ἐκεῖ στὴν Ἀρχιεπισκοπή, τὸν ἈνδρέαΚανικλίδη καὶ τὴ Ρίτσα Ζαμπακίδου. Ἡ Ρίτσα πα-ντρεύτηκε τὸν Χρίστο Ζαμπακίδη, χήρεψε, ὅμως,νωρίς. Ὁ γυιός της, ὁ Νίκος, ἀξιωματικὸς τῆς Σχο -λῆς Εὐελπίδων, σκοτώθηκε τὸ 1993 σὲ στρατιωτικὴἄσκηση.27 Ὁ ἄλλος της γυιός, ὁ Μάριος, εἶναι τώραδημοτικὸς σύμβουλος Κυθρέας.

25. Μιχαλάκης Τριανταφυλλίδης: Ἀναφορὰ στὸν ΜιχαλάκηΤριανταφυλίδη, Γενικὸ Εἰσαγγελλέα

26. Τὸ βιβλιοπωλεῖο Κώστα Ν. Καννικλίδη ἀπὸ τὸ 1958.27. Ὁ Νίκος Ζαμπακίδης σκοτώθηκε τὴν 1η Ἰουνίου τοῦ 1993

σὲ ἄσκηση τῆς Ἐθνικῆς Φρουρᾶς. Ἦταν λοχαγὸς τῆς ἘθνικῆςΦρουρᾶς, ἀπόφοιτος τῆς Σχολῆς Εὐελπίδων.


Μετὰ ἦταν ὁ Παναγιώτης, ποὺ εἶχε γυναῖκα τὴνΧρυσταλλοῦ τοῦ Σαββῆ τοῦ Καλλῆ καὶ τῆς Δεσποι-νοῦς. Παιδιά του ὁ Νίκος, ὁ Σαββάκης, ὁ Τάσος καὶ ἡΔέσπω.

Ἀκολουθοῦσε ὁ Γιάγκος, ποὺ ἔζησε ὅλη τὴ ζωή τουμετανάστης στὴν Παλαιστίνη, στὴν Ἰεριχώ.28 Γυ-ναῖκα του ἦταν ἡ Φαρίτε, ὀρθόδοξη χριστιανή, Πα-λαιστίνια. Παιδιά της ὁ Νικολάκης, ὁ Ἀνδρέας, ὁ Μι-χαλάκης, ἡ Μαρίκα, ἡ Ἥβη καὶ ἡ Γεωργούλα. Οἱκόρες ἔμειναν στὴν Ἰορδανία. Τὰ ἀγόρια γύρισαν ἐδῶστὴν Κύπρο ὅλα. Ὁ Γιάγκος εἶχε δύσκολη ζωὴ στὴνΠαλαιστίνη ἐξαιτίας τῶν πολέμων. Πέθανε τελικὰἐκεῖ.

Μετὰ τὸν Γιάγκο ἀκολουθοῦσε ἡ γυναῖκα μου Νίκη,ποὺ γεννήθηκε τὸ 1917, στὶς 8 Ὀκτωβρίου. Παι διάμας, ὅπως σᾶς εἶπα εἶναι ὁ Νίκος καὶ ὁ Λου κᾶς, φιλό-λογοι, καὶ ὁ Στέλιος, γιατρὸς στὴν Ἀθήνα.

Μετά, ὁ Μιχαλῆς Κολιός, ποὺ παντρεύτηκε τὴΦρόσω Σφήκα, δασκάλα ἀπὸ τὸ Στρόβολο. Ὁ Μι-χαλῆς Κολιὸς ἦταν ἐργολάβος οἰκοδομῶν. Εἶχε κόρεςτὴ Μάρω, τὴν Κοκούλα, τὴν Ἀθηνᾶ, τὴν Εἰρηνούλακαὶ τὴν Ἀνδρούλα. Ὁ Μιχαλῆς ἦταν ἀρχοντάνθρω-πος.

Μετὰ ὁ Κύπρος. Παντρεμένος μὲ τὴ Σωτηροῦ, τὴν

28. Ἐνδιαφέρον νὰ μελετήσει κανεὶς τὸ μεταναστευτικὸ ρεῦμαπρὸς τὴν Παλαιστίνη, πρὶν ἀπὸ τὸν Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο καὶ πρὶνπροκύψει τὸ Παλαιστινιακὸ πρόβλημα.


ἐξαδέλφη μου, κόρη τοῦ Ἀττά(μ)πεη. Ὁ Κύπρος εἶχεγυιοὺς τὸν Νίκο, τὸν Κωστάκη καὶ τὸν Γιαννάκη, καὶκόρες τὴν Εὐδοκούλα, τὴν Ἀνδρούλα, τὴ Μάρω, τὴνἈνάστα καὶ τὴν Χρυστάλλα. Ὁ Κύπρος ζοῦσε πρῶταἐκεῖ στὴ μάντρα τοῦ Ἀττά(μ)πεη, κοντὰ στὸ ΔημοτικὸΣχολεῖο. Ἀργότερα ἀγόρασε τὰ σπίτια, δίπλα ἀπὸ τὸσπίτι τοῦ δασκάλου τοῦ Θεμιστοῦ τοῦ Κανικλίδη, ἕναπαλιὸ ἀρχοντικό. Τὸν Κύπρο τὸν πῆραν ἕνα πρωΐ,μετὰ τὴν εἰσβολή, οἱ Τοῦρκοι. Δὲν γύρισε ποτέ. Ἀπὸτότε εἶναι ἀγνοούμενος. Ἄνθρωπος φτωχός, βασανι-σμένος, ἀλλὰ ἀθῶος καὶ καλοσυνάτος καὶ καλόψυχος.Τὸν ἀγαποῦσε πολὺ ἡ Νίκη, ἡ γυναῖκα μου.

Παρακάτω, μετὰ τὸν Κύπρο, ἀκολουθεῖ ὁ Χριστά-κης, παντρεμένος μὲ τὴν Ἑλλοῦ Περδίου, τοῦ ΝικολῆΠερδίου καὶ τῆς Ἀναστοῦς, καὶ εἶχε παιδιὰ τὴν Τα-σούλα καὶ τὴν Νίκη. Πέθανε κι αὐτὸς σχετικὰ νωρίς.

Ἀκολουθεῖ ἡ Δοξούλα, ― ἡ Εὐδοκία ― παντρεμέ-νη μὲ τὸν Ἀνδρέα, γυιὸ τοῦ Χρίστου τοῦ Κόκκινου, καὶπαι διὰ τὴ Μάρω καὶ τὸν Χριστάκη. Ὁ Ἀνδρέας ἦτανρά φτης.Ἔμεναν καὶ αὐτοὶ κοντά μας, στὴν ἴδια γειτο-νιά, ὅπως καὶ ἡ Μυροφοροῦ, ἡ ἄλλη κόρη τοῦ Κκόλα.

Τέλος, ἡ Ἁγνή, παντρεύτηκε λίγο πρὶν τὴν εἰ σβο -λὴ μὲ τὸν Ἰάκωβο Μαζαράκη, ἀπὸ τὸ Καϊμακλί. ἩἉγνὴ ἔμενε δίπλα ἀπὸ τὸ σπίτι μας. Στὸ παλιὸ σπί-τι τοῦ Κκόλα, ποὺ ἀνακαίνισε. Κτίστης ἦταν ὁ Νικο-λάτζιης, ὁ γαμπρὸς τοῦ Καρπασίτη.

Τὸ σπίτι ἦταν ἕνα ἀρχοντικὸ μὲ καμάρες, μὲ ἡλια-κό, μὲ αὐλὲς καὶ βοηθητικὰ δωμάτια. Σὲ ἕνα μέρος

του κτίσαμε τὸ δικό μας, προσθέτοντας δωμάτια στὸἀνώγι. Τὸ σπίτι τοῦ Κκόλα, ὅπως καὶ τὸ δικό μας,ἦταν στὸ στενό μέσα, ἐκεῖ ποὺ ἀργότερα ἦταν τὸ κα-φενεῖο τοῦ Ἀποστολῆ. Εἴχαμε καὶ περιβόλι μπροστά,μεγάλο, ποὺ ἔφτανε ὥς τὸ δρόμο, ὥς τὸ σπίτι τοῦΓιάγκου τοῦ Κολιοῦ καὶ τῆς Εἰρηνιᾶς.

Τώρα τὸ σπίτι μας τὸ γκρέμισαν οἱ Τοῦρκοι. Δὲνὑπάρχει τίποτε ἐκεῖ, παρὰ μόνο χόρτα. Καὶ τὸ περι-βόλι ξεράθηκε καὶ τὸ ἔκαναν οἰκόπεδο. Τὸ περιβόλι τὸεἶχε φυτέψει ὁ πεθερός μου, ὁ Κκόλας. Εἶχε ἀπ’ ὅλατὰ δέντρα μέσα. Λεμόνια, πορτοκάλια, φράππες, μα-νταρίνια, ἐλιές, μαραπέλλες. Στὴν ἄκρη, στὸ δρόμο,εἶχε συκιές, περνοῦσε καὶ ἔτρωγε ὁ κόσμος. Ἀπέναντιἀπὸ τὸ καφενεῖο τοῦ Ἀποστολῆ, στὸ χωράφι τοῦἈνδρέα τοῦ Πραματευτῆ, ποὺ τὸν σκότωσαν οἱΤοῦρκοι, ἔκτισαν ἕνα ἀπαίσιο μνημεῖο πολέμου οἱΤοῦρκοι. Ἡ γειτονιὰ ἔγινε ἀγνώριστη.

Ὁ Κκόλας ἦταν ἄρχοντας τῆς Κυθρέας. Ἦταν γιὰχρόνια δημοτικὸς σύμβουλος καὶ ἀντιδήμαρχος Κυ-θρέας. Ἐκλεγόταν μαζὶ μὲ τὸν Λεμονοφίδη.29 Νέοςἀσχολήθηκε μὲ τὸ ἐμπόριο ἡμιόνων καὶ πηγαινοερ-χόταν στὴν Αἴγυπτο. Ἀργότερα πῆρε κάμποση γῆ,


29. Γιὰ τοὺς Δημάρχους Κυθρέας, βλ. ἰστοσελίδα τοῦ Δήμου Κυ-θρέας, ὅπου σχετικὸς κατάλογος: «Τὸ Δημαρχεῖο Κυθραίας ἱδρύθηκετὸ 1915 μὲ Δήμαρχο τὸν Νικόλαο Καττάμη. Ἀκολούθησαν οἱ: Κυ-ριάκος Λεμονοφίδης, Χρίστος Καττάμης, Ἀ. Ἀτταλίδης, ΕὐέλθωνἸα κωβίδης, Στυλιανὸς Ἀθανασιάδης, Γεώργιος Κυριακοῦ, ΣάββαςΧρηστίδης, μέχρι τὸ 1974. Τὸ 1998 ἐκλέγηκε δήμαρχος ὁ ΚώσταςΦραγκούδης. Τώρα δήμαρχος εἶναι ὁ Μιχαλάκης Σάββα.»

ἀπὸ τὴν Καμάρα μέχρι τὸ Μπέη - Κιογιου, καὶ φύ-τεψε λιοχώρια. Τὸν ἀγαποῦσε πολὺ ἕνας Τοῦρκος,πολὺ πλούσιος, ὁ Χασάνας, ποὺ τοῦ πούλησε κάμπο-ση γῆ. Εἶχε καὶ δικό του νερὸ ἀπὸ τὸν Κεφαλόβρυσο.Ἔχασε, ὅμως, πολλὴ περιουσία του, λόγῳ τῶν χρεῶνκαὶ τῶν τοκογλύφων, ὅπως ὅλοι. Ἦταν σπλαχνικὸςκαὶ ἐλεήμονας ἄνθρωπος. Ἦταν ἐπίτροπος στὸν ἍγιοἈνδρόνικο καὶ βοηθοῦσε τοὺς φτωχούς. Χῆρες καὶὀρφανά. Πέθανε τὸ 1947, σὲ ἡλικία 69 χρόνων. ὉΚκόλας ἀγαποῦσε πολὺ τὴ γυναῖκα μου τὴ Νίκη, ποὺτοῦ εἶχε κι ἐκείνη μεγάλη ἀδυναμία.



3. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΜΟΥΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΕΘΕΡΑΣ ΜΟΥ

ΜΑΡΙΤΣΑΣ ΠΕΡΔΙΟΥ

Νὰ δοῦμε, τώρα, καὶ τὴν ἄλλη πλευρὰ τῆς οἰκογέ-νειας τῆς γυναίκας μου. Αὐτὴν τῆς πεθερᾶς μου Μα-ρίτσας Περδίου. Ἡ πεθερά μου, Μαρίτσα Περδίου,ἦταν κόρη τοῦ Ττοουλῆ τοῦ Περδίου, ποὺ ἦταν συγ-γενὴς τοῦ ποιητῆ Γιάννη Περδίου. Ὁ Γιάννης Περ-δίος ἦταν σπουδαῖος ἐθνικὸς ποιητὴς τῆς Κύπρου καὶλόγιος. Σπουδασμένος στὴ Γενεύη. ῎Αρχοντας τῆςΛευκωσίας.30

Ὁ Ττοουλῆς ὁ Περδίος εἶχε δυὸ κόρες. Τὴν Μαρί-τσα Περδίου καὶ τὴν Ξενοῦ Περδίου. Γυιοὶ ἦταν ὁ Νι-κολῆς Περδίος, ὁ ἐπιλεγόμενος Πελᾶς, καὶ ὁ Κυπρῆς,

30. βλ. Ἀριστείδης Λ. Κουδουνάρης, ὅπ.π. σελ. 339, «ΠερδίοςἸωάννης τοῦ Παναγιώτου 1882 - 1930. Πρεσβύτερος ἀδελφὸς τῆςΜαρίας Παυλίδου καὶ ἐκ πατρὸς πρῶτος ἐξάδελφος τοῦ ἈντωνίουΚλόκκαρη. Ἐγεννήθη εἰς Λευκωσίαν. Ἐσπούδασεν εἰς Γενεύην νομι-κά, τὰ ὁποῖα ἐγκατέλειψε, ὅπως ἀσχοληθῇ μὲ τὴν ποίησιν, μὲ τὴνὁποία ἔγινε γνωστὸς καὶ πέραν τῶν κυπριακῶν συνόρων χάρις εἰς τὰγαλλόφωνα ποιήματά του...». Βλ. καὶ Λεωνίδας Παυλίδης, Μιὰ πα-ρουσίαση ἀπὸ τὴν Κρήνη Παυλίδου, ἐκ νέου, ἐκδόσεις Γαβριηλίδης,Ἀθήνα 2004.


ποὺ ἔφυγε στὴν Ἀμερική, στὴ Βοστώνη.31 Ὁ Νι-κολῆς ὁ Περδίος ἦταν παντρεμένος μὲ τὴν Ἀναστασίακαὶ ἔμενε στὸ πατρικὸ σπίτι τῆς οἰκογένειας, ἐκεῖ κο-ντὰ στὴν ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, ὅπως μετέ-πειτα καὶ ὁ Χριστάκης, ὁ ἀδελφὸς τῆς γυναίκας μου,ποὺ παντρεύτηκε τὴν Ἑλλοῦ, υἱοθετημένη ἀπὸ τὸνΝικολῆ Περδίο. Ἡ Ξενοῦ ἦταν παντρεμένη στὸ Βουνὸτῆς Κερύνειας μὲ τὸν Ἀλέξανδρο καὶ εἶχε κόρες τὴνΕὐδοκία καὶ τὴ Γιαννούλα, ποὺ ἔμενε στὸν Τράχωνα.

Ἡ πεθερά μου, ἡ Μαριτσοῦ, ἦταν πρώτη ἐξαδέλ-φη, ὅπως σᾶς εἶπα, τοῦ ποιητῆ Ἰωάννη Περδίου. Ἡκαταγωγὴ τοῦ Περδίου ἦταν ἀπὸ τὴν Κυθρέα. ὉΠερδίος, ποὺ ἦταν πλούσιος, ἄρχοντας τῆς Χώρας,ἔμενε κοντὰ στὸ τεῖχος, ποὺ εἶναι τώρα τὸ σωματεῖοὈρφέας, στὴν ἐνορία τοῦ Ἁγίου Κασσιανοῦ. Εἶναι ἕναπαλιὸ ἀρχοντικὸ μὲ φοινικιές. Γιατί, ὅταν ἐρχότανστὴν Κυθρέα.... Ὁ Περδίος εἶχε σχέσεις μὲ τὴν οἰκο-γένεια τῆς πεθερᾶς μου. Παλιὰ ἐρχόντουσαν στὴν Κυ-θρέα. Ἡ γυναῖκα μου Νίκη, μικρή, εἶχε μάθει ἀπ’ ἔξωτὸ ποίημα τοῦ «Νικολῆ τοῦ τυφλοῦ».32 Ὁ Νικολῆς ὁτυφλὸς ἦταν ὑπαρκτὸ πρόσωπο, εἶχε χαρίσει κι ἕνα

31. Ἐγγονὸς τοῦ Κυπρῆ Περδίου, μὲ τὸ ὄνομα Στήβεν Περδίος,ζεῖ στὴ Βοστώνη. Μὲ τὸν Στήβεν Περδίο ὑπῆρξε ἐσχάτως ἠλεκτρο-νικὴ ἐπικοινωνία. Τοῦτο ἐπέτυχε ὁ Μάριος Ζαμπακίδης, δισέγγονοςτῆς γιαγιᾶς μου Μαρίτσας Περδίου.

32. Τὸ ποίημα «Τυφλὸς Ὀρφανός.» Βλ. Ἰωάννης Περδίος, ΝέαΣχολικὴ Μοῦσα, 1931, ἀναστατικὴ ἐπανέκδοση, Εἰσαγωγή: ΝίκοςὈρφανίδης, Ἀκτή, Ἑλληνομνήμων 15, σελ. 33.


μεγάλο ρολόϊ στὴν ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Κασσιανοῦ.Ὑπάρχει ἀκόμα εκεῖ.

Τὸ ξέρω αὐτὸ τὸ ἀρχοντικὸ τοῦ Περδίου. Τὸ 1974,ὅταν τέλειωσε ὁ πόλεμος καὶ ἤλθαμε στὶς ἐλεύθερεςπεριοχές, ἀπὸ δῶ, ὁ φίλος μου ὁ ἀρχιτέκτονας, ὁ Νε-οπτόλεμος ὁ Μιχαηλίδης, μοῦ ζήτησε νὰ φτειάξουμετὰ κεραμίδια ἑνὸς σπιτιοῦ κάποιου δικοῦ του, ἐκεῖστὸν Ἅγιο Κασσιανό, δίπλα ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ Περδί-ου. Εἶχε πέσει ὁ ὅλμος καὶ τὰ κατέστρεψε. Πήγαμεμὲ ἕνα ἄλλο φίλο μου, τὸν Παντελῆ, ἀπὸ τὴ Λύση, νὰτὰ διορθώσουμε. Φοβότανε νὰ ἀνέβει, γιατὶ δίπλαἦταν ὁ Τοῦρκος στρατιώτης, πάνοπλος. Ἀνέβηκα στὴστέγη, τὸν χαιρέτησα. Δὲν μᾶς ἐπείραξε.

Ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῆς μητέρας τῆς πεθερᾶς μου, τῆςΕὐδοκίας, φτάνουμε μέχρι τὸν ἀρχιεπίσκοπο Κυ-πριανό, τὸν ἐθνομάρτυρα τῆς 9ης Ἰουλίου τοῦ 1821.33

Ἦταν λοιπόν, πρῶτα ἡ Εὐδοκοῦ ἀπὸ τὰ Καμπιά, κό-ρη τῆς ρκᾶς Μαριοῦς –τῆς Μαρίας–, ἀ δελ φῆς τοῦἈρ χιεπισκόπου Κυπριανοῦ. Ἡ Εὐδοκοῦ παντρεύτηκεστὴν Κυθρέα, τὸν Ἀντω νῆ τοῦ Κονόμου. Κόρη της

33. Βλ. τὸν τόμο, Ἀρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανός, Ὁ μάρτυ-ρας τῆς Πίστεως καὶ τῆς Πατρίδος, ἔκδ. Ἱερᾶς, Βασιλικῆς καὶ Σταυ-ροπηγιακῆς Μονῆς Μαχαιρᾶ, ὅπου καὶ ἔνθετο διάγραμμα τοῦ γενεα-λογικοῦ δέντρου τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Κυπριανοῦ. Βλ. καὶ ἈριστείδηΛ. Κουδουνάρη, «Οἰκογένεια Ἀντωνιάδη - Οἰκονομίδη», Ἐπετηρὶςτοῦ Κέντρου Ἐπιστημονικῶν Ἐρευνῶν, τόμος XVIII, Λευκωσία1991.


ἦταν ἡ Χατζημαριοῦ, σύζυγος τοῦ Ττοουλλῆ τῆςΦρα γκοῦς, ποὺ ἦταν παπποῦς τῆς πεθερᾶς μου. ὉΤτοουλῆς τῆς Φραγκοῦς εἶχε, λοιπόν, κόρη τὴν Εὐ -δοκία, μητέρα τῆς πεθερᾶς μου. Εἶχε, ἀκόμα, παιδιὰτὸν Χατζηδημήτρη, τὸν Ἀντωνῆ, πεθερὸ τοῦ Χα-τζηδᾶ, τὸν Γιωρκάτζη, πατέρα τῆς Ἀνδρονίκης καὶτὴν Φραγκοῦ, γυναῖκα τοῦ παπα-Μιλιτάδη. Αὐτὸςἦταν ὁ Φραγκομαχαλᾶς. Ἦταν ὅλοι συγγενεῖς. Φρα-γκομαχαλᾶς ἀπὸ τὸ ὄνομα τῆς Φραγκοῦς.

Ὁ Χατζηδημήτρης, γυιὸς τοῦ Ττοουλῆ τῆς Φρα-γκοῦς καὶ θεῖος τῆς πεθερᾶς μου, εἶχε παιδιὰ τὸν Πα-ντέλα, τὸν Φάκη, τὸν Πέτρο, τὴ Φραγκούλα, παντρε-μένη μὲ τὸν Πέτρο τοῦ Παυλῆ Ἐλευθερίου, τὴν Μαρί-τσα, παντρεμένη μὲ τὸν Χαράλαμπο Γεωργιάδη, ποὺεἶχε γυιὸ τὸν Χρίστο, ποὺ ἔγινε καθηγητὴς φυσιογνώ-στης καὶ ἐπιθεωρητὴς στὸ ὑπουργεῖο Παιδείας καὶὕστερα στὴν Ἐπιτροπὴ Ἐκπαιδευτικῆς Ὑπηρεσία.Εἶχε ἀκόμα καὶ τὸν Χριστόδουλο ποὺ ἦταν στὴνἈλεξάνδρεια. Πολὺ μορφωμένος αὐτός.

Ὁ Παντέλας, γυιὸς τοῦ Χατζηδημήτρη, ὁ Παντέ-λας Φραγκούδης, ἦταν σπουδαῖος ψάλτης. Ἔψαλλεδεξιὸς ψάλτης στὸν Ἅγιο Ἀνδρόνικο καὶ εἶχε γλυκύ-τατη φωνή. Παιδιά του ἡ Μάρω, ὁ Ἀνδρέας καὶ ἡἙλένη.

Ὁ Κώστας Φραγκούδης, γυιὸς τοῦ Φάκη Φρα-γκούδη ἦταν μετὰ τὴν εἰσβολὴ δήμαρχος Κυθρέας.

Ὁ Γιωρκάτζης, εἶχε κόρη τὴν Ἀνδρονίκη τοῦΓιωρ κάτζη, ποὺ εἶχε παιδιὰ τὸν Ζαχαρία, τὸν ΓιῶργοΖαχαριάδη καὶ τὴ Μαρούλα. Εἶχε, ἀκόμη, τὴ Μαρί,γυναῖκα τοῦ Γιάγκου τοῦ Ττοουλῆ τοῦ Οἰκονόμου,καὶ τὴ Φραγκούλα, ποὺ πῆγε στὴν Ἀμμόχωστο.

Ἡ Ἀνδρονίκη τοῦ Γιωρκάτζη ἦταν σπουδαία ρά-φταινα. Τὰ παιδιά της ἐπρόκοψαν. Ὁ Ζαχαρίας ἦτανχημικὸς στὸ νοσοκομεῖο καὶ ὁ Γιῶργος ἦταν καθη-γητὴς φυσικὸς καὶ ἐπιθεωρητὴς στὸ Ὑπουργεῖο Παι-δείας.

Ὁ Ἀντωνῆς εἶχε κόρη τὴ Μαρίτσα, παντρεμένη μὲτὸν δάσκαλο τὸν Χαράλαμπο τὸν Χατζηδᾶ, καὶ παιδιὰτὸν Ἀνδρέα τὸν Χατζηδᾶ, μαθηματικό, καὶ τὴν Κλίτσα,δασκάλα. Κι ἀκόμα μιὰ ἄλλη κόρη, τὴν Ἑλένη, πα-ντρεμένη μὲ τὸν Παῦλο τοῦ Κολᾶ. Αὐτοὶ ἔμεναν στὸΣεράγιο, ἀπέναντι ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ γιατροῦ τοῦ Εὐέλ-θοντα τοῦ Ἰακωβίδη, τοῦ Εὐέλθου, κοντὰ στὸν ἀστυνο-μικὸ σταθμό, σὲ κάτι ὡραῖα πετρόκτιστα ἀρχοντικά.Εἶχε ἀκόμα τὸν Νικολάτζιη καὶ τὸν Χριστόδουλο.

Τέλος, ἡ Φραγκοῦ, παντρεμένη μὲ τὸν παπα-Μιλ-τιάδη, εἶχε παιδιὰ τὸν Μέμνονα στὴν Πάφο, τὴ Μαρί-τσα στὸ Βαρώσι, τὸν Χριστόδουλο στὸ Τραχώνι, τὴνΒασιλικὴ τοῦ Κολιοῦ, τὴν Ἐρατὼ τὴ δασκάλα, πα-ντρεμένη μὲ τὸν Σάββα Δημοσθένους καὶ τὸν Ἀνδρέα,ποὺ πῆγε στὸ ἐξωτερικό.



4. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΟΥ ΠΑΠΠΟΥ ΜΟΥΧΑΤΖΗΓΙΩΡΚΗ ΟΡΦΑΝΟΥ

Νὰ πάρουμε, ὅμως, τώρα, ξανά, μιὰ - μιὰ οἰκογέ-νεια ἀπὸ τὰ παιδιὰ τοῦ παπποῦ μου τοῦ Χατζηγιώρ-κη τοῦ Ὀρφανοῦ. Ὁ πιὸ μεγάλος ἀπὸ τὰ παιδιὰ τοῦπαπποῦ μου τοῦ Ὀρφανοῦ, ἀπὸ τὴν δεύτερή του γυ-ναῖκα, ἦταν ὁ Πιττάκας. Τὸ ὄνομά του ἦταν Σταῦρος.Τὰ σπίτια του ἦταν στὴν Καμάρα. Εἶχε τρεῖς γυιοὺςκαὶ ἕξι κόρες. Ἦταν ἡ Μαρίτσα, ἡ Χρυσταλλοῦ, ἡΠηλοῦ, ἡ Δεσποινοῦ, ἡ Μαρουλλοῦ καὶ ἡ Εἰρηνιά.Ἕξι οἱ κόρες. Καὶ οἱ γυιοί του ἦταν ὁ Γιῶρκος, ὁἈνδρέας, ὁ ἐπιλεγόμενος Σιόλοππος, καὶ ὁ Χρίστος,ὁ ἐπιλεγόμενος Καννῆς, ποὺ ἔμενε στὸ Νέο ΧωρίοΚυθρέας, καὶ ποὺ τὸν σκότωσαν οἱ Τοῦρκοι στὸν πό-λεμο, τὸ 1974. Ἀλλὰ καὶ τὸν Ἀνδρέα, τὸν Σιόλοππο,τὸν σκότωσαν κι αὐτὸν οἱ Τοῦρκοι τὸ 1974, ἐκεῖ ἔξωἀπὸ τὸ σπίτι του.

Ὁ Γιῶρκος τοῦ Πιττάκα, ὁ Γεώργιος Ὀρφανός,εἶχε τρεῖς κόρες καὶ δυὸ γυιούς. Τὸν Ἠλία καὶ τὸνΣταῦρο, ποὺ ἦταν ἀστυνομικοί, καὶ τὸν Γιαννακό. Οἱκόρες ἦταν ἡ Μαρούλα καὶ ἡ Ἰουλία.

Ὁ Ἀνδρέας, ὁ Σιόλοππος, γυιὸς κι αὐτὸς τοῦ Πιτ-τάκα, δὲν εἶχε παιδιά. Μεγάλωσε, ὅμως, μιὰ κόρη


τῆς ἀδελφῆς του τῆς Μαρουλλοῦς. Τὸν σκότωσαν,ὅπως εἴπαμε, κι αὐτὸν οἱ Τοῦρκοι τὸ 1974, μαζὶ μὲτὴν γυναῖκα του τὴν Δεσποινοῦ.

Ἡ Μαρουλλοῦ τοῦ Πιττάκα, ποὺ ἔμενε κι αὐτὴστὴν Καμάρα, ἦταν παντρεμένη μὲ τὸν Νικολῆ τὸνΣυσμίσιη, ἀπὸ τὸν Ἅγιο Λουκᾶ Λευκωσίας. Ὁ Νι-κολῆς μιλοῦσε ἀπταίστως τὰ τουρκικά. Νὰ θυμίσωπὼς ὁ ῞Αγιος Λουκᾶς, ἑλληνικὴ συνοικία τῆς Λευκω-σίας, ἀπὸ τὸ 1958, μὲ τοὺς βανδαλισμοὺς καὶ τὶς βι-αιοπραγίες, τὶς λεηλασίες καὶ τοὺς ἐμπρησμοὺς τῶνΤούρκων, ἐκκενώθηκε καὶ οἱ Ἕλληνες κάτοικοι τῆςσυνοικίας ἔφυγαν πρόσφυγες στὸν τόπο τους, ἀπὸ τὸ1958.34 Ἡ Μαρουλλοῦ, λοιπόν, τοῦ Πιττάκα εἶχεγυιὸ τὸν Σταῦρο καὶ τρεῖς κόρες. Τὴν Ἀνδρούλλα, τὴΣόφη καὶ τὴν Λένια.

Καὶ παραδίπλα, ἀπέναντι ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦἈρτάκα, ἔμενε ἡ Μαρίτσα τοῦ Πιττάκα, ποὺ εἶχεἄντρα τὸν Κυριάκο Ἀποστολίδη, τὸν Τζυρκακό, ἀπὸτὸ Ἔξω Μετόχι τῆς Κυθρέας. Εἶχε παιδιὰ τὸν Σταυ -ρῆ, τὸν σιωφέρη, πέθανε κι αὐτός, τὸν Ἀπο στολῆ, τὸν

34. Γιὰ τὸν Ἅγιο Λουκᾶ βλ. Στρατηγοῦ Γεωργίου Γρίβα Δι-γενῆ, Ἀπομνημονεύματα Ἀγῶνος ΕΟΚΑ, 1955 - 1959,Ἀνατύπωσις, Ἀθῆναι 1984, «Περὶ τὸ μεσονύχτιον τῆς 7ης Ἰουνίουμαινόμενος Τουρκικὸς ὄχλος ἐν Λευκωσίᾳ ἐπέδραμεν εἰς τὰςἙλληνικὰς συνοικίας. Ἡ ἐπιδρομὴ αὕτη προπαρεσκευάσθη τῇ δια-ταγῇ τῆς Ἀγκύρας, ὡς εὐλόγως δύναταί τις νὰ εἰκάσῃ....» (σελ. 256)«Τὴν 11ην Ἰουνίου προεκλήθησαν πυρκαϊαὶ εἰς Ἑλληνικὰς περιου-σίας καὶ ἐνεπρήσθη ὁ ἱερὸς ναὸς τοῦ Ἁγ. Λουκᾶ...» (σελ. 260).


Μιχάλη, ποὺ εἶναι ἀγνοούμενος, αὐτὸς ἔμενε στὴΧρυσίδα, ὅπως καὶ ὁ Σταυρῆς, τὴν Ἀνα στασία, ποὺἔμενε στὴν Παλουριώτισσα, καὶ τὴν Χρυσταλλοῦ, ποὺἦταν παντρεμένη μὲ τὸν Ἀλκιβιάδη Ἀραοῦζο ἀπὸ τὴνΤηλλυρία, τὸν Πωμό, νομίζω. Πέθανε κι ὁἈλκιβιάδης, πέθανε κι ἕνας γυιός τους.

Ἡ Χρυσταλλοῦ τοῦ Πιττάκα ἦταν παντρεμένη μὲτὸν Κωστῆ τὸν Χαλλουμούσιη, ἔμεναν στὴν Χρυσίδα κιεἶχαν πολλὰ παιδιά, κόρες καὶ γυιούς. Μιὰ ἀπὸ τὶςκόρες της, ἡ Γιαννούλα, ἕνα καιρὸ κατοικοῦσε δίπλαἀπὸ τὸ σπίτι μας. Ὕστερα πῆγε ἔξω ἀπὸ τὴν Κυθρέα,στὰ σπίτια τοῦ Σιαηλῆ, λίγο πιὸ μακριὰ ἀπὸ τοὺς λό-φους τοῦ Ἁγίου Δημητριανοῦ, κοντὰ στὸ γεφύρι τῆςΚαμάρας, δίπλα ἀπὸ τὸ λιοχώρι τοῦ Κλινῆ. Ὁ ἄντραςτης, ὁ Ἀντρέας Ἀγγελῆ ἀπὸ τὴ Συρκανιά, βο σκός,πήγαινε κάθε πρωὶ στὸν ῞Αγιο Βασίλειο,35 ψη λὰ στὸβουνό, μὲ ἰαματικὸ νερό, ὅπου εἶχε τὸ κοπάδι του.

Παιδιὰ τῆς Χρυσταλλοῦς τοῦ Χαλλουμούσιη ἦταν ὁΦανῆς, αὐτὸν θυμοῦμαι, καὶ ἄλλοι, καὶ πολλὲς κόρες.

Ἡ Πηλοῦ, ἡ Πηνελόπη, ἦταν παντρεμένη μὲ τὸνΚωνσταντῆ τὸν Τρυπηνιώτη. Ἀπὸ τὴν Τρυπημένη.Ἔμενε στὴν Καμάρα. Ἀπεναντί της ἡ ἀδελφή της ἡΕἰρηνιά, ἡ Ἀθηναία. Εἶχε νομίζω δυὸ κόρες. Τὴ Σο-φούλα, ποὺ παντρεύτηκε μὲ τὸν Φανῆ, ποὺ ἡ οἰκογέ-νειά του ἔμενε ἐκεῖ δίπλα ἀπὸ τὴν ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου

35. Ἅγιος Βασίλειος: Τοποθεσία Β.Α. τῆς Κυθρέας, στὸν Πε-νταδάκτυλο.


Ἀνδρονίκου καὶ ἦταν ἐλαιοχρωματιστής, καὶ μιὰἄλλη, ποὺ δὲν θυμᾶμαι τὸ ὄνομά της.

Ἡ Δεσποινοῦ, παντρεμένη μὲ τὸν Νίκο, ἔμενε ἐκεῖκοντὰ στὸν Ἅγιο Ἀνδρόνικο, δίπλα ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦΠαναγιώτη τοῦ Παπαγιώργη τοῦ δασκάλου. Ὁ Νί-κος ἦταν ἀδελφὸς τοῦ δασκάλου τοῦ Παπαγιώργη.Δὲν εἶχε παιδιά.

Ἡ Εἰρηνιά, γνωστὴ στὴν Κυθρέα ὡς ἡ Ἀθηναία,ἦταν παντρεμένη μὲ τὸν Ἀνδρέα τοῦ Κωστῆ τοῦ Χα-τζημιχαήλη καὶ κατοικοῦσε στὴν Καμάρα. Εἶχε δυὸκόρες, ποὺ παντρεύτηκαν καὶ πῆγαν στὴν Ἀμερική.Πῆρε τὸ ὄνομα Ἀθηναία, γιατὶ ἔζησε μικρὴ στὴνἈθήνα.

Ἄλλος ἀδελφὸς τοῦ πατέρα μου, γυιὸς τοῦ Χατζη-γιώρκη Ὀρφανοῦ, ἦταν ὁ Ττοουλιᾶς. Αὐτὸς ἦτανμετὰ τὶς δυὸ κόρες, τὴν Ἀγγελοῦ καὶ τὴ Μαρουλλοῦ.Εἶχε δυὸ κόρες καὶ τρεῖς γυιούς. Οἱ γυιοὶ τοῦ Ττοου-λιᾶ ἦταν ὁ Στυλάκκος κι ὁ Γιῶρκος. Ὁ Στυλάκκοςἔμενε στὴ Χρυσίδα καὶ εἶχε παντρευτεῖ τὴν Θέκλα,πρώτη μου ξαδέλφη ἀπὸ τὴ μεριὰ τῆς μητέρας μου.Εἶχαν γυιὸ τὸν Παῦλο.

Ὁ Γιῶρκος τοῦ Ττοουλιᾶ, παντρεμένος μὲ τὴνἸφιγένεια ―Φιγενοῦ― εἶχε παιδιὰ τὸν Τάκη καὶΠαναγιώτη Ὀρφανίδη, τὴ Λουλλοῦ καὶ τὴν Ἑλ -λίτσα.

Κόρες τοῦ Ττουλιᾶ ἦταν ἡ Μαρίτσα, ἡ γειτόνισσά


μας, ἡ Ἀνδρονίκη καὶ ἡ Ἀννούκκα. Ἡ Μαρίτσα, ποὺχήρεψε νωρίς, εἶχε παιδιὰ τὸν Κώστα Ζαμπακίδη, τὸνδάσκαλο, τὸν Χρῆστο, παντρεμένο μὲ τὴ Ρίτσα Κανι-κλίδου, ποὺ πέθανε νέος, τὸν Ἀνδρέα, ποὺ ἔμενε στὴΧρυσίδα καὶ πῆγε ὕστερα γιὰ χρόνια στὴ ΝότιαἈφρική, κι ἔχει δυὸ παιδιὰ γιατρούς, καὶ τὴν Πανα-γιώτα ―Πέπα― ποὺ ἔμεναν δίπλα ἀκριβῶς ἀπὸ τὸσπίτι μας, παντρεμένη μὲ τὸν δάσκαλο Νίκο Μάντηκαὶ μὲ παιδιὰ τὸν Τάκη καὶ τὸν Κωστάκη Μάντη.

Στὴ γειτονιά μας, πιὸ κάτω, ἦταν ἡ Ἀνδρονίκη τοῦΤτοουλιᾶ. Παντρεμένη μὲ τὸν Ἀντώνη Βαφειάδη,ἀπὸ τὴ Θεοτόκου τῆς Κυθρέας. Εἶχαν καφενεῖο στὴνπλατεῖα Σεραγίου. Παιδιά της ἦταν ἡ Ἀννίτσα, ποὺἐργαζόταν στὸ Ὑπουργεῖο Παιδείας, ἡ Χρυστάλλα,―ἡ Λάλλα― τῆς ὁποίας ὁ σύζυγος, ὁ ἈντωνάκηςΚορέλλης, ἦταν ἀνάμεσα στοὺς πέντε ἀγνοουμένουςτῆς Κυθρέας στὸ Τζιάδος, ποὺ τὰ λείψανά τους ἀνα-γνωρίστηκαν πρὶν λίγους μῆνες,36 καὶ ὁ Ἀνδρίκκος ὁΒαφειάδης, ἀγωνιστὴς καὶ καταζητούμενος στὰ χρό-νια τῆς ΕΟΚΑ, μετέπειτα ἠλεκτρολόγος καθηγητὴςστὴν Τεχνικὴ Σχολή. Πέθανε κι αὐτὸς νωρίς.

Ἡ Ἀννούκκα ἔμενε στὸ Σεράγιο καὶ εἶχε ἕνα γυιὸ

36. Ἀντώνης Κορέλλης. Ἕνας ἀπὸ τοὺς πέντε ἀγνοουμένους τῆςσυγκλονιστικῆς ἐκείνης φωτογραφίας στὸ Τζάδος. Γιὰ τὸ ὅλο θέμαδεκάδες ὑπῆρξαν τὰ πρόσφατα σχετικὰ δημοσιεύματα. Βλ. μεταξὺἄλλων, Νίκος Ὀρφανίδης, «"Ἔνοχος δὲν ὑπάρχει, καπνός", Μνήμητῶν πέντε ἀγνοουμένων τῆς Κυθρέας», Ἀκτή, τ. 81, σσ. 93 - 94 καὶἐφ. «Ὁ Φιλελεύθερος» καὶ «Σημερινή».


ἠλεκτρολόγο, ποὺ ἔμενε στὸ Νέο Χωρίο Κυθρέας καὶδυὸ ἢ τρεῖς κόρες, ποὺ παντρεύτηκαν στὴ Βώνη καὶστὸ Νέο Χωρίο. Δὲν θυμᾶμαι...

Καλύψαμε, μέχρι τώρα, τὸν Πιττάκα, τὸν Ττοου-λιᾶ. Νὰ πάρουμε, τώρα, τὸν Ἀττά(μ)πεη. Τὸ ὄνομάτου ἦταν Κωστῆς. Εἶχε πέντε κόρες. Ἦταν πρῶτα ἡἙλένη, ἡ γυναῖκα τοῦ Στυλλῆ τοῦ Σαλαφόρη, ποὺκαταγόταν ἀπὸ τὴν Καρπασία, ἀπὸ ἕνα χωριὸ κοντὰστὸν Ἅγιο Ἠλία, ποὺ εἶχε δυὸ κόρες δασκάλες. ΤὴνΕὐθυμούλα, ποὺ μένει στὴ Λεμεσό, καὶ τὴν Εὐαγγε-λία, παντρεμένη στὸν Στρόβολο, μὲ τὸν πατέραΚωνσταντῖνο Κοῦκο. Εἶχε ἀκόμα τὴν Εὐδοκούλα,ποὺ πέθανε σχετικὰ νέα, καὶ μιὰ ἄλλη κόρη, Μαρί-τσα, νομίζω, τὴν ἔλεγαν, ποὺ ἔμενε ἐκεῖ κοντὰ στὸΔημοτικὸ Σχολεῖο, παντρεμένη μὲ τὸν Ττοφῆ ἀπὸτὴ Συρκανιά. Ἡ Ἑλένη τοῦ Σαλαφόρη, κόρη τοῦἈττά(μ)πεη, εἶχε καὶ τρεῖς γυιούς. Τὸν Χριστάκη,ποὺ ἦταν παντρεμένος στὴ Χαρδακιώτισσα, τὸν Πα-να(γ)ῆ καὶ τὸν Ἀνδρέα τοῦ Σαλαφόρη, ποὺ ἔμενεστὸν Κουτσοβέντη.

Δίπλα ἀκριβῶς, πίσω ἀπὸ τὶς μάντρες τοῦἈττά(μ)πεη, ἦταν τὰ σπίτια τῆς Σωτηροῦς. Ἡ Σω-τηροῦ ἦταν παντρεμένη μὲ τὸν Κύπρο, ἀδελφὸ τῆς γυ-ναίκας μου, τῆς Νίκης, καὶ εἶχε ἑπτὰ παιδιά. Τὸν Κύ-προ τὸν πῆραν ἕνα πρωί, μετὰ τὴν δεύτερη εἰσβολή, οἱΤοῦρκοι καὶ ἀπὸ τότε εἶναι ἀγνοούμενος.

Καὶ δίπλα ἀκριβῶς, ψηλὰ στοὺς λόφους, πίσω ἀπὸ


τὸ Δημοτικὸ Σχολεῖο, ἦταν ἡ ἄλλη κόρη τοῦἈττά(μ)πεη, ἡ Ἀννοῦ, παντρεμένη μὲ τὸν Δασκαλῆ.Τὸν Ἀνδρέα Πανταζῆ. Μᾶς ἀγαποῦσε πολὺ ὁ Δα-σκαλῆς, ὁ Πανταζῆς. Ἦταν κτίστης. Μὲ ἕνα γυιό,τὸν Κωστῆ, ποὺ παντρεύτηκε τὴν κόρη τοῦ Ἀποστόληκαὶ ἔμενε ἀπέναντι ἀπὸ τὴν ἐκκλησία τοῦ ἉγίουἈνδρονίκου, δίπλα ἀπὸ τὸν ποταμό. Ἕνα μόνο παι-δί, ἕνα γυιὸ εἶχε ὁ Δασκαλῆς.

Δυὸ κόρες τοῦ Ἀττά(μ)πεη εἶχαν παντρευτεῖ στὴΓύψου. Ἡ Χρυσταλλοῦ καὶ ἡ Μαρίτσα. Ἕνας γυιὸςτῆς ξαδέλφης μου τῆς Χρυσταλλοῦς εἶναι δημοσιογρά-φος στὸν «Φιλελεύθερο». Ὁ Παναγιώτης Τίτας.Ἕνας ἄλλος της γυιός, ὁ Ἀντρέας, παντρεύτηκε στὴνΚυθρέα, μὲ τὴν κόρη τοῦ Ἐργολάβου καὶ ἦταν ἐλαιο-χρωματιστής. Τῆς Χρυσταλλοῦς τῆς ἐξαδέλφης μουπαιδιὰ αὐτοί. Ἀπὸ τὴ Γύψου. Δὲν ξέρω γιὰ τὴν οἰκογέ-νεια τῆς ἄλλης κόρης τοῦ Ἀττά(μ)πεη, τῆς Μαρίτσας.

Τώρα καλύψαμε καὶ τὴν οἰκογένεια τοῦ ἀδελφοῦτοῦ πατέρα μου τοῦ Ἀττά(μ)πεη. Ἀττά(μ)πεης, εἶναιτούρκικη λέξη. Ἐπειδὴ ἦταν πλούσιος. Ἀττά καὶμπέης. Τὸ πραγματικό του, τὸ χριστιανικό του ὄνο-μα, ἦταν Κωστῆς. Εἶχε πολλὰ χωράφια καὶ τὸν ὀνό-μασαν Ἀττά(μ)πεη. Εἶχε πολὺ δυνατὴ φωνή. Πολλὰχωράφια του ἦταν ψηλὰ στὸν Κατσουρκᾶ.37 Τὴν

37. Κατσουρκᾶς: Τοπωνύμιο τῆς Κυθρέας. Κατὰ μία ἐκδοχή, ἡἀρχαία ἀκρόπολη τῶν Χύτρων. Βρίσκεται ψηλά, βόρεια τῆς περιοχῆςτοῦ Ἁγίου Δημητριανοῦ.


ἀρχαία ἀκρόπολη τῶν Χύτρων. Ὅλος ὁ Κατσουρκᾶςἦταν δικός του. Τὰ πιὸ πολλὰ χωράφια του, ὅμως,ἦταν κάτω. Πολλὰ λιοχώρια. Ὅμως τὰ πούλησε.Χρεώθηκε καὶ ὑποχρεώθηκε νὰ τὰ πουλήσει. Τὰ ἀγό-ρασε ἡ οἰκογένεια τοῦ Κουδέλλα. Ἧταν ἐκεῖ στὸ γε-φύρι τῆς Καμάρας, στὸ σπίτι τοῦ Σιαηλῆ, πρὸς τὰπάνω. Πάρα πολλὰ χωράφια.

Ἄλλη ἀδελφὴ τοῦ πατέρα μου, κόρη τοῦ Χατζη-γιώρκη Ὀρφανοῦ, ἦταν ἡ Μαρουλλοῦ τοῦ Θεοκλῆ.Τὸ σπίτι της ἦταν στὴν Καμάρα, πιὸ κάτω ἀπὸ τὸσπίτι τοῦ Σάββα τοῦ Κούτσουρου, ἑκατὸν μέτρα νο-τιότερα. Τὸ σπίτι τοῦ πατέρα τοῦ Πέτρου Στυλιανοῦ.Ἐκεῖ ποὺ ἔμενε ὁ Βάσος τῆς Λουκίας, τῆς γειτόνισσάςμας. Ἦταν γιαγιὰ τῆς γυναίκας τοῦ Βάσου, τῆς Μα-ρούλας. Πρῶτα ἔμενε στὰ σπίτια, ποὺ ἀργότερα ἦτανὁ καφενὲς τοῦ Ἀνδρέα Ἀποστολίδη, τοῦ Παντρῆ.Ἀλλὰ ὕστερα τὰ ἔδωσε στὴν κόρη της, ποὺ εἶχε πα-ντρευτεῖ τὸν Νικολῆ τοῦ Πούπα, τὸν σιωφέρη. Ἡ κό-ρη της, ἡ ἐξαδέλφη μου, πέθανε ἀπὸ φθίση τὸ 1939,ὅπως καὶ ἡ γυναῖκα τοῦ Ζαχαρία Καλλῆ, τοῦ Ζάχα-ρου, μὲ τὴν ὁποία ἦταν ξαδέλφες.

Ἡ πρώτη γυναῖκα τοῦ Ζάχαρου ἦταν κόρη τῆς θεί-ας μου τῆς Ἀγγελοῦς. Ἡ Ἀγγελοῦ ἦταν γιαγιὰ τοῦΓεώργιου Καλλῆ, τοῦ βιομήχανου. Τῆς Ἀγγελοῦς τὰσπίτια ἦταν κάτω στὸ δρόμο, ποὺ ὁδηγοῦσε στὸΜπέη - Κιογιου, κοντὰ στὸ σπίτι τοῦ δασκάλου τοῦΕὐγένιου Ἀνδρονίκου. Ἦταν ἐκεῖ κάμποσες κόρεςἀπὸ τὴν οἰκογένεια τῆς θείας μου τῆς Ἀγγελοῦς.

Πολλὰ παιδιὰ τῆς θείας μου τῆς Ἀγγελοῦς ξενιτεύτη-καν. Οὔτε τοὺς ξέρω. Οὔτε τοὺς θυμᾶμαι. Τὶς δυὸ κό-ρες τὶς θυμᾶμαι. Τὴ γυναῖκα τοῦ Ζάχαρου, ποὺ λεγό-ταν Μαρίτσα, καὶ τὴν Συντζεροῦ. Τὰ παιδιὰ τῆς ἐξα-δέλφης μου τῆς Μαρίτσας τοῦ Ζάχαρου πρόκοψαν.Ἦταν τρεῖς κόρες καὶ τρεῖς γυιοί. Ὁ Γιῶρκος ὁ Καλ-λῆς, ὁ ἐργοστασιάρχης, ὁ Νίκος, ὁ Ἀνδρέας, ἡἈγγελική, ἡ Χρυστάλλα καὶ ἡ Γιαννούλα. Οἱ περισ-σότεροι ἔμεναν στὴν Ἀγλαντζιά. Πῆγε πρῶτα ἡἈγγελική, ἡ μεγάλη, καὶ μετὰ τοὺς πῆρε ὅλους. Ἡἄλλη κόρη, ἡ Συντζεροῦ, εἶχε πάρα πολλὲς κόρες.

Ἀπὸ τὴν πλευρὰ τοῦ πατέρα μου, ἀπὸ τὴ μητέρατου, νομίζω, ἦταν κι ἕνας σπουδαῖος ἀξιωματικὸς τοῦἙλληνικοῦ Στρατοῦ, ἥρωας τῶν Βαλκανικῶν Πολέ-μων καὶ τῆς ἐκστρατείας στὴ Μικρασία. Ὁ ΦώτιοςΠανταζῆς. Ἡ οἰκογένειά του ζοῦσε στὴ Θεοτόκου.Εἶχε ἀδελφὸ τὸν Χάτζιο, ἕνα μεγαλόσωμο καὶ πανύ-ψηλο ἄνδρα, ποὺ μεγάλωσε τὴν Ἄδα. Ὅταν ἦλθε τὸ1925 μὲ 1926 στὴν Κυθρέα, τοῦ ἔγινε ὑποδοχὴἥρωα. Ἔγιναν δοξολογίες καὶ τὸν ὑποδεχτήκαμε στὰσπίτια μας καὶ τὸν φιλοξενήσαμε. Φεύγοντας γιὰ τὴνἈθήνα, πῆρε μαζί του τὴν ἐξαδέλφη μου Εἰρηνιὰ τοῦΠιττάκα, πιὸ μεγάλη ἀπὸ μένα, ἤτανε δώδεκαχρονῶν νομίζω, ποὺ ἔζησε κάποια χρόνια ἐκεῖ. Γι’αὐτὸ καὶ ἦταν γνωστή, ὅπως εἴπαμε, ὡς Ἀθηναίαστὴν Κυθρέα. Ὅταν πέθανε ὁ Πανταζῆς, ὁ Πιττάκαςπῆγε στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν ἔφερε πίσω. Ὥς τὸ τέλοςτῆς ζωῆς της ἡ Ἀθηναία μιλοῦσε μὲ ἀθηναϊκὴ προφο-ρά.



5. Η ΥΠΟΛΟΙΠΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΟΥ ΤΤΑΤΤΗ ΚΟΛΙΟΥ

Ἐπιστρέφουμε, τώρα, στὴν οἰκογένεια τοῦ Κο-λιοῦ. Στὰ παιδιὰ τοῦ Γιαννῆ τοῦ Ττάττη. Στὰ ἀδέλ-φια τοῦ πεθεροῦ μου τοῦ Κκόλα. Ξεκινοῦμε πρῶταἀπὸ τὸν Χριστοφάκη Κολιό, ποὺ ἦταν γιὰ χρόνια κοι-νοτάρχης στὴν ἐνορία Ἁγίου Ἀνδρο νί κου Κυθρέας. ὉΧριστοφάκης Κολιός, ὁ πιὸ μεγάλος ἀπὸ τὰ ἀδέλφιατοῦ πεθεροῦ μου, εἶχε ἐννέα παιδιά. Τὸ πιὸ μεγάλοτου παιδὶ ἦταν ἡ Ἐλπινίκη, παντρεμένη μὲ τὸνἈντώνη τὸν Βαφειάδη, ποὺ εἶχε μπακάλικο, ἐκεῖ στὸσπίτι τους, στὸ Σεράγιο, ποὺ παλιά, στὰ χρόνια τῆςτουρκοκρατίας καὶ ἀγγλοκρατίας, ἦταν καὶ χάνι.Εἶχε κόρες τὴν Ἑλενίτσα καὶ τὴν Μαρούλα.

Δεύτερη κόρη τοῦ Χριστοφάκη Κολιοῦ ἦταν ἡ Μυ-ροφόρα, ἡ ὁποία ἔμενε στὸν Φραγκομαχαλᾶ, παντρε-μένη μὲ τὸν Παῦλο Ζαχαριάδη καὶ εἶχε παιδιὰ τὸνἈνδρέα Ζαχαριάδη καὶ τὸν Φάκη, ποὺ ἦταν ὁδηγὸςλεωφορείου, καὶ τὴν Ἀννίτσα.

Ἡ τρίτη κόρη τοῦ Κολιοῦ ἦταν ἡ Χρυσταλλοῦ, ποὺἦταν παντρεμένη μὲ τὸν Γιάγκο Καττάμη, πολὺπλού σιο τῆς Κυθρέας. Ἀπὸ τὴ μεγάλη καὶ πλούσιαοἰκογένεια Καττάμη.


Ἄλλη κόρη του ἦταν ἡ Φοίβη, τὸ σπίτι της ἕνα πε-τρόκτιστο, ἦταν στὴν εἴσοδο τῆς Κυθρέας. Τώρα εἶναιἀπλησίαστο, γιατὶ εἶναι χῶρος τοῦ μεγάλου στρατο-πέδου τῶν Τούρκων, ποὺ ξεκινᾶ ἀπὸ τὸ Νέο ΧωρίοΚυθρέας καὶ φτάνει ὥς τὸν Κεφαλόβρυσο. Ἦταν πα-ντρεμένη μὲ τὸν Βάσο Νικολαϊδη καὶ εἶχε παιδιὰ τὴνἙλενίτσα καὶ τὸν Γιῶργο.

Ὁ μεγάλος ἀπὸ τοὺς γυιοὺς τοῦ Κολιοῦ ἦταν ὁΧατζηκώστας. Γυναῖκα του ἦταν ἡ Βασιλική, κόρητοῦ παπα - Μιλτιάδη, ξαδέλφη τῆς γυναίκας μου τῆςΝίκης, ἀπὸ τὴ μεριὰ τῆς μητέρας της. Παιδιά τηςἦταν ὁ Μιλτιάδης, ὁ Φάκης καὶ ὁ Ἀνδρέας.

Μετὰ τὸν Χατζηκώστα ἦταν ὁ Πέτρος, παντρεμέ-νος μὲ τὴν Χρυσταλλένη Ταλιαδώρου, ἀπὸ τὴ Χρυσί-δα. Ἡ Χρυσταλλένη ἦταν συγγενὴς μὲ τὸν Λέλλο Δη-μητριάδη, ποὺ ἦταν δήμαρχος Λευκωσίας.38 Κόρεςτους ἦταν ἡ Ἑλενίτσα, ἡ Μαρί καὶ ἡ Νίκη. Ὁ Πέτροςεἶχε ζήσει στὴν Αἴγυπτο, γι’ αὐτὸ καὶ μιλοῦσε ἀπταί-στως τὰ Ἀραβικά.

Μετὰ ἦταν ὁ Γιάγκος, ἦταν κουρέας, ἐκεῖ στὸ Σε-ράγιο, καὶ πέθανε σχετικὰ νέος. Ἦταν παντρεμένοςμὲ τὴν Εἰρηνιὰ τοῦ Ἀνθούλλη. Εἶχε παιδιὰ τὸν Χρί-στο τὸν Κολιό, τὸν φιλόλογο καὶ ἐπιθεωρητή, τὴΛούλλα, παντρεμένη μὲ τὸν Στέλιο Πατρίκιο καὶ τὸνΣτέλιο.

38. Λέλλος Δημητριάδης: Βουλευτὴς τοῦ Πατριωτικοῦ Μετώ-που, δήμαρχος Λευκωσίας γιὰ πολλὰ χρόνια.


Μετὰ τὸν Γιάγκο ἦταν ὁ Κλέανθης Κολιός, ὁ Κλι-νής, μαχητικὸς ἀγωνιστὴς στὰ χρόνια τῆς ΕΟΚΑ,ἀλλὰ καὶ μέχρι τὸ τέλος τῆς ζωῆς του, τὸ 1970, τὴνἡμέρα τῶν βουλευτικῶν ἐκλογῶν. Ἦταν παντρεμένοςμὲ τὴν Μαρίτσα Καλογήρου ἀπὸ τὴ Συρκανιά. ἩΜαρίτσα εἶχε συγγενεῖς τὴ γυναῖκα τοῦ ΣωκράτηἨλιάδη καὶ τὴ γυναῖκα τοῦ γιατροῦ τοῦ Ταλιαδώρουστὴ Λευκωσία. Μέναμε δίπλα. Στὴν ἴδια σχεδὸναὐλή. Δίπλα ἀπὸ τὰ σπίτια τοῦ πεθεροῦ μου τοῦ Κκό-λα. Παιδιά του ἦταν ὁ Φάκης, ὁ Κυριάκος καὶ ἡ Χα-ριτίνη. Ἦταν ἡ γειτονιά μας αὐτή.

Οἱ γυιοὶ τοῦ Κολιοῦ ἔμεναν σχεδὸν ὅλοι δίπλα μας,ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Γιῶρκο, ποὺ ἔμενε στὴ Θεοτόκου. ὉΓιῶρκος ἦταν παντρεμένος μὲ τὴ Στέλλα τὴ δασκάλα,κόρη τῆς Ἀθηνᾶς τοῦ Κολλίτση, ἀπὸ τὴν οἰκογένειαΚούτσουρου, καὶ εἶχε κόρη τὴν Μαρία. Γιατρό.

Τέλος, πρὶν ἀπὸ τὸν Γιῶρκο, ἦταν ὁ Βενιζέλος,ποὺ ἔφυγε μετανάστης, πρῶτα στὴν Παλαιστίνη,μαζὶ μὲ τὸν Γιάγκο, ἀδελφὸ τῆς γυναίκας μου, κιἔπειτα στὴν Ἀμερική.

Μετὰ τὸν πεθερό μου Νικόλα Κολιό, παιδιὰ τοῦΓιαννῆ τοῦ Ττάττη ἦταν ὁ Κλεάνθης, παντρεμένος μὲτὴν Εἰρήνη, ἀδελφὴ τοῦ Δημοσθένη Μυρμίγκη.Ἔκανε ἕνα μόνο γυιό. Κι αὐτὸν τὸν ὀνόμασαν Κλεάν-θη, γιατὶ ὁ πατέρας πέθανε, πρὶν γεννηθεῖ ὁ γυιός του,ὅταν ἡ γυναῖκα του, ἡ Εἰρήνη, ἦταν ἔγκυος. Γι’ αὐτὸκαὶ τὸ παιδὶ τὸ ὀνόμασαν Κλεάνθη. Ὁ Κλεάνθης, ἐξά-


δελφος τῆς γυναίκας μου, παντρεύτηκε γυναῖκα ἀπὸτὴν οἰκογένεια Γαλανοῦ. Στὸ Βαρώσι. Παιδιὰ τοῦΚλεάνθη εἶναι ἡ Εἰρένα Ἰωαννίδου καὶ ὁ Πάνος.

Ἀκολουθεῖ ἡ Ἰουλία, παντρεμένη μὲ τὸν Κωστῆτὸν Φραγκούδη. Ἔκανε ὀκτὼ γυιοὺς καὶ μιὰ κόρη.Τὸν Ἀντώνη, τὸν Γιῶρκο, τὸν ἐπιλεγόμενο Τυρίμο,τὸν Μελῆ, τὸν Κλεάνθη, τὸν Γιάγκο, τὸν Χαρίλαο,τὸν Πλάτωνα-Πλουτάκη, τὸν Ἀντρίκκο καὶ κόρη τὴνἈγάθη.

Παιδιὰ τῆς Ἰουλίας ἦταν, λοιπόν, μὲ τὴ σειρά,πρῶτα ὁ Ἀντώνης ὁ Καλοφωνάρης. Παντρεμένος μὲτὴν Παναγιώτα τοῦ Γιαννῆ τοῦ Καρπασίτη, ἀδελφὴτῆς γειτόνισσάς μας, τῆς Ὄλγας, τῆς Χατζηνοῦς,ποὺ ἦταν παντρεμένη μὲ τὸν Νικολάτζιη τὸν κτίστηἀπὸ τὴ Λάπηθο. Εἶχε παιδιὰ τὴν Γιαννούλα, τὸνἈντρίκκο και τὴ Λένια.

Ὁ Κλεάνθης τῆς Ἰουλίας, εἶχε παιδιὰ τὴν Μαρού-λα καὶ τὸν Ἀνδρέα-Τρέζιο. Ἦταν παντρεμένος μὲ τὴνΕἰρηνιὰ τοῦ Φραγκίδη.

Μετὰ ἦταν ὁ Μελῆς, ποὺ ἔμενε στὴν Καμάρα, δί-πλα ἀπὸ τὸ καφενεῖο τοῦ Παντρῆ, παντρεμένος μὲ τὴνΔεσποινοῦ. Δὲν εἶχε παιδιά. Ο Μελῆς ἦταν γείτονάςμας. Μὲ καταπληκτικὸ χιούμορ, θυμοσοφία καὶκαλὸς στὸ θέατρο.

Ὁ Γιῶρκος Φραγκούδης, ὁ Τυρίμος, παντρεμένοςμὲ τὴ Θέκλα τοῦ Σαββῆ τοῦ Φιλιππῆ, εἶχε παιδιὰ


τὸν Κωστάκη τὸν Φραγκούδη, ποὺ πέθανε τελευταῖα,τὸν Σάββα καὶ τὴ Λένια, ποὺ παντρεύτηκε ὁ Κοκλῆςτοῦ Νικολῆ τοῦ Πούπα.

Μετὰ ἦταν ὁ Γιάγκος, ποὺ ἔμενε ἀπέναντι ἀπὸ τὸσπίτι τοῦ δασκάλου τοῦ Θεμιστοῦ, δίπλα ἀπὸ τὸν πο-ταμό, καὶ εἶχε κόρη τὴν Ἰουλία.

Μετὰ ἦταν ὁ Χαρίλαος, ὁ Χαριλῆς, παντρεμένοςστὴ Λευκωσία, καὶ ὁ Πλουτάκης μὲ τὸν Ἀντρίκκο.

Ὁ Πλουτάκης παντρεύτηκε τὴν Ὀρθοδοξία τοῦΠαυλῆ τοῦ Γεωρκάτζιη καὶ εἶχε δύο κόρες καὶ γυιούς.Ὁ Ἀντρίκος παντρεύτηκε τὴν Ἀμαλία, κόρη τοῦΓιώρκου τοῦ Νηστικοῦ καὶ εἶχε γυιούς. Αὐτοὶ εἶχανραφεῖο στὸν Φραγκομαχαλᾶ.

Τελευταία, ἡ κόρη ἡ Ἀγάθη, ποὺ δὲν παντρεύτηκε.

Ὁ Κωνσταντῖνος, ὅπως εἶπα καὶ πρίν, ἀδελφὸς τοῦπεθεροῦ μου, ἦταν μπακάλης καὶ ἔμενε στὴ Λευκω-σία, κοντὰ στὴν ἀρχιεπισκοπή. Εἶχε γυναῖκα τὴ Μα-ρί, θεία τοῦ Νίκου Σαμψών. Εἶχε καὶ ἕνα γυιό, τὸνἈνδρέα, ποὺ ἔμενε στὴ Λεμεσό. Οἱ δυὸ κόρες τους πέ-θαναν νέες. Ἡ Γιαννούλα καὶ ἡ Ἠλέκτρα.

Πᾶμε, τέλος, στὴν τελευταία ἀδελφὴ τοῦ πεθεροῦμου, τὴν Ἑλεγκοῦ, ποὺ ἔμενε στὴ Χρυσίδα. Ἦταν πα-ντρεμένη μὲ τὸν Σταυράκη. Εἶχε πολλὰ παιδιά. Εἶχετὸν Κύπρο, τὸν Θεοχάρη, τὸν Γιάγκο, τὸν Χριστόδου-λο καὶ τέσσερεις κόρες. Ἦταν, μὲ τὴ σειρά, ἡ Μυροφό-


ρα τοῦ Φωτῆ τοῦ Ἀδαμίδη, ἡ Χρυσταλλοῦ τοῦ Κυπρα-γόρα τοῦ δασκάλου,39 ποὺ εἶχε κόρη τὴ φιλόλογο τὴνἈνδρούλα, ἡ Ἀγάθη τοῦ Ππασιᾶ, μὲ γυιὸ τὸν Σπύροκαὶ ἡ Μαρίτσα, ποὺ παντρεύτηκε στὴν Ἄσσια.

Παιδιὰ τοῦ Κύπρου τοῦ Σταυράκη εἶναι ὁΓιῶργος, Γυμνασιάρχης, ἡ Σταυρούλα, ποὺ παντρεύ-τηκε τὸν καθηγητὴ Χρίστο Ζάχο ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα καὶἡ Μελανθώ.

Ὁ Σταυράκης, ἄνδρας τῆς Ἑλεγκοῦς τοῦ Ττάττη,ἀδελφῆς τοῦ Κκόλα, εἶχε πρόγονο τὸν Πελλόπαπα,40

ἀπὸ τὴ Βώνη. Ἔστεκαν ἀκόμα «οἱ ἐλιές του», ἕναχωράφι στὸ δρόμο πρὸς τὴ Βώνη, πίσω ἀπὸ τοῦΕὐγένιου. Αὐτὸς ἦταν προύχοντας καὶ ἄρχοντας τῆςΚυθρέας. Πλούσιος πολύ. Ὅταν διαφώνησε μὲ τὴ βα-ριὰ φορολογία τῶν Τούρκων, κατέφυγε στὴν ὙψηλὴΠύλη, στὸν σουλτάνο, προσωπικῶς, πῆγε ὁ ἴδιοςστὴν Πόλη καὶ δικαιώθηκε μὲ σουλτανικὰ φιρμάνια.Ἄκουσα πὼς τὸ φιρμάνι τὸ εἶχε ὁ Κύπρος ὁ Σταυρά-κης. Ἀργότερα τὸν σκότωσαν οἱ Τοῦρκοι. Λέγαν πὼς

39. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, ΠαγκύπριονΔιδασκαλεῖον, ὅπ.π. «1912 ― Κυπραγόρας Μ. Σταῦρος», σελ.281.

40. Γιὰ τὸν Πελλόπαπα Βλ. Κώστας Π. Κύρρης, «Ἡ Κυθρέα.Ἱστορικὸ Διάγραμμα», καὶ στὸν τόμο Κυθρέα Χαρίεσσα, ὅπ. π. σελ.113 - 114. Πρόκειται «γιὰ τὸν ἱερέα Χατζη-ΠαπαχριστόδουλοΧατζη-Παπαγιάννη ἀπὸ τὴ Βώνη.... Στὴν παράδοση ἔμεινε γνω-στὸς ὡς Πελλόπαπας. Πολλὰ τοπωνύμια τῆς περιοχῆς φέρουν τὸὄνομά του.»


ὅταν θέριζε τὰ ἀπέραντα κτήματα του, ἔβαζε κάποιοννὰ παίζει βιολί, γιὰ νὰ ξεκουράζει, ἔτσι, τοὺς θεριστά-δες. Μεγάλη μορφὴ τῆς Τουρκοκρατίας.

Ὁ Κκόλας εἶχε καὶ ἀρκετὰ ξαδέλφια. Ἦταν ἡοἰκογένεια τοῦ Πελεκάνου. Μεγάλες οἰκογένειες.Πολυάνθρωπες. Πολλὰ παιδιά, ἐγγόνια καὶ δισέγ-γονα. Αὐτός, ἀπὸ τὴν πρώτη του γυναῖκα, εἶχε παι-διὰ τὸν Ζαμπᾶ, τὸν Παντελῆ, τὸν Ττόφα, στὸ Βαρώ-σι, καὶ τὴ γυναῖκα τοῦ Ττοουλιᾶ, τὴν Παναγιωτοῦ.Αὐτοὶ ὅλοι ἦταν πρῶτα ξαδέλφια τοῦ Κκόλα.

Ἦταν, ἀκόμα, ἀπὸ ἄλλη γυναῖκα τοῦ Πελεκάνου,πρῶτα ξαδέλφια τοῦ Κκόλα, ἡ Τταλλαροῦ, ὁ Κλεάν-θης, παπποῦς τοῦ Ἀνδρέα Παπαβασιλείου, ὁ Ἀνδρέαςκαὶ ὁ Κυριάκος, ποὺ πῆγαν στὴν Αἴγυπτο. Παιδιὰτῆς Τταλλαροῦς ἦταν ἡ Ἀγάθη, ἡ γυναῖκα τοῦ Ἀνδρέατοῦ Κοιλιάρη, ἡ Ἑρμιόνη, ὁ Ἀνδρίκκος ὁ δάσκαλος,ποὺ ἔμενε στὴ Λάρνακα καὶ ἄλλοι.

Ἦταν ἀκόμα συγγενὴς μὲ τὴν οἰκογένεια τοῦ Χα-τζηγιάγκου. Ὁ Κκόλας καὶ ὁ Χατζηγιάγκος ἦτανπρῶτα ξαδέλφια. Ὁ Χατζηγιάγκος εἶχε πολλὰ παι-διά. Τὸν Ἀντωνῆ, τὸν Σάββα, τὸν Κυριάκο, τὸν Κώ-τσιο, τὸν Λουκᾶ, τὸν Χαράλαμπο καὶ τὴν Χρυσταλ-λοῦ.

Ἦταν ἀκόμα συγγενὴς μὲ τὴν οἰκογένεια τοῦ Πα-τουνᾶ. Ποὺ εἶχε γυιὸ τὸν Πετρουλλῆ. Ἦταν αὐτοὶδεύτερα ξαδέλφια μὲ τὴ γυναῖκα μου.


Μιὰ ἄλλη οἰκογένεια, ποὺ ἦταν ἐξάδελφοι τοῦΚκόλα, ἔμενε στὴν Ἀθηαίνου. Ὁ γνωστὸς Ἀθηαινίτηςἦταν γυιὸς ἐξαδέλφης τοῦ Κκόλα. Συγγενεῖς, ξαδέλ-φια, εἶχε ὁ Κκόλας καὶ στὸ Γαϊδουρᾶ.

Αὐτὴ εἶναι ἡ οἰκογένειά μου, καθὼς καὶ ἡ οἰκογέ-νεια τῆς γυναίκας μου Νίκης τοῦ Νικόλα Κολιοῦ, τοῦΚκόλα. Κλείσαμε, τώρα, μὲ ὅλα αὐτά, μὲ τὴν οἰκογέ-νεια τοῦ Νικολάτζιη Κολιοῦ, τοῦ Κκόλα, τοῦ πεθεροῦμου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΚΑΙ ΝΕΑΝΙΚΑΜΟΥ ΧΡΟΝΙΑ

Τὰ παιδικά μου χρόνια στὴν Κυθρέα δὲν ἦτανεὔκολα. Δημοτικὸ πῆγα στὴν Κυθρέα. Γυμνάσιο δὲνπῆγα. Πῆγα, λοιπόν, στὸ Δημοτικὸ Σχολεῖο, αὐτὸτὸ μεγάλο, στὴν Κυθρέα. Τὶς πρῶτες τάξεις εἴμαστεσὲ δυὸ αἴθουσες, στὴν αὐλὴ τῆς ἐκκλησίας τοῦ ἉγίουἈνδρονίκου. Ὑπῆρχαν, ὥς τὴν εἰσβολή, ἐκεῖ, στὴναὐλή. Τὶς ἄλλες τάξεις πῆγα ψηλὰ στὴν Τούμπα, στὸμεγάλο ἐκεῖνο Δημοτικὸ Σχολεῖο, μὲ τὶς κολόνες. Τὸσχολεῖο ἐκεῖνο εἶχε τελειώσει λίγα χρόνια πρὶν πάωἐγὼ Δημοτικό. Ἄρχισε νὰ κτίζεται τὸ 1923. Νομίζωτέλειωσε τὸ 1925. Ἐργολάβος ἦταν ἕνας σπουδαῖοςτεχνίτης ἀπὸ τὴ Χρυσίδα. Δὲν θυμᾶμαι τὸ ὄνομά του.

Τὶς πρῶτες δυὸ τάξεις πῆγα ἐκεῖ στὸν ἍγιοἈνδρόνικο. Διευθυντὴς τοῦ σχολείου ἦταν ὁ Πασικρά-της ἀπὸ τὴν Πιτσιλιά.41 Ἀπὸ τὸν Ἀσκᾶ. Ὁ Πασικρά-της καταγόταν ἀπὸ τὸν Ἀσκᾶ, εἶχε, ὅμως, παντρευτεῖ

41. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1906 ― Πασικράτης Γ. Ἰωάννης», σελ. 280.


καὶ ἔμενε στὴ Λάρνακα. Ὁ Πασικράτης ἦταν συγ-γενὴς μὲ τὴν οἰκογένεια τῆς Σοφίας, τῆς γυναίκας τοῦἐγγονοῦ μου τοῦ Γιώργου, ποὺ εἶναι ἀπὸ τὸν Ἀσκᾶ.

Τὸν Πασικράτη, τότε, κάποιοι τὸν κατηγόρησαν,πὼς ἦταν κομμουνιστής. Ἦταν, δὲν ἦταν, δὲν ξέρω.Δὲν νομίζω. Αὐτὸ τὸν ἔκανε νὰ θυμώσει πολύ. Ἔτσι,μιὰ μέρα, μᾶς εἶχε πεῖ νὰ πᾶμε ὅλοι οἱ μαθητὲς στὴνἐκκλησία τὴν Κυριακή. Κι ἔβαλε κι ἕνα μαθητή, νὰσημειώσει ποιοί πῆγαν καὶ ποιοί δὲν ἐπῆγαν ἐκκλη-σία. Σὲ κάθε ἐκκλησία τῆς Κυθρέας. Σηκώθηκα τὸπρωί, τὴν Κυριακή, λέω στὸν πατέρα μου: «Πρέπει νὰπάω ἐκκλησιά.» «Ὄχι. Δὲν θὰ πάεις. Νὰ πάεις στὸκοπάδι, μαζί μου.» Αὐτὰ ὁ πατέρας μου. Δὲν μὲ ἄφη-σε νὰ πάω ἐκκλησία. Πάω τὴ Δευτέρα στὸ σχολεῖο,εἶπαν: «Ἔλειπε ὁ τάδε, ἔλειπε ὁ τάδε, ὁ τάδε, ὁ τά-δε...» Μεταξὺ αὐτῶν κι ἐγώ. Ἄνοιξα τὸ χέρι μου, καὶμᾶς ἔδωσε ξύλο, ξύλο.... ὁ Πασικράτης. Γιατὶ τὸν κα-τηγόρησαν, μᾶς ἔδειρε, ἐπειδὴ δὲν πήγαμε ἐκκλησία.

Ὁ δάσκαλός μας, ὁ Γιάννης Πασικράτης εἶχε δυὸγυιούς. Ὁ ἕνας ἦταν συμμαθητής μου. Ὁ Φίλιος.Ἦταν μετὰ γιὰ χρόνια διευθυντὴς στὰ αὐτοκίνητα, τὰ... Δὲν θυμᾶμαι τώρα.

Θυμᾶμαι ὅλους τοὺς συμμαθητές μου. Καὶ τὸν τε-λευταῖο. Ἦταν πρῶτα ὁ Γιῶρκος τοῦ Κολιοῦ. Ἐγώ,δύο. Ὁ Ἀνδρέας ὁ Χαρτζιώτης, ὁ γυιὸς τοῦ Φλουρῆ,ἀδελφὸς τῆς Ὀλβίας, γυναίκας τοῦ Κώστα τοῦ Τα-λιαδώρου, τρεῖς. Μετὰ ὁ Γεώργιος Χαρτζιώτης.Ἐξάδελφός του. Κι αὐτοῦ ἦταν ἐκεῖ τὸ σπίτι του, δί-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΚΑΙ ΝΕΑΝΙΚΑ ΜΟΥ ΧΡΟΝΙΑ •57

πλα ἀπὸ τοῦ ξαδέλφου του, ἐκεῖ ποὺ ἔμενε ἡ Ὀλβία.Μετὰ ὁ Γιωρκουλλῆς τοῦ Λόρτου. Ἀδελφὸς τῆς γυ-ναίκας τοῦ Νικολῆ τοῦ Πούπα. Αὐτὸς ἔγινε ράφτηςστὴ Λευκωσία. Τὰ ἄλλα ἀδέλφια του πῆγαν Γυμνά-σιο. Αὐτὸς ὄχι. Ὕστερα, ὁ Ἀνδρέας ὁ Φιλιππίδης,ἀδελφὸς τοῦ Νικολάτζιη τοῦ δασκάλου. Αὐτὸς πα-ντρεύτηκε τὴν κόρη τοῦ Ἀθανασιάδη τοῦ ἐπόπτη καὶζοῦσε μετὰ στὴν Παλουριώτισσα, ἀπέναντι ἀπὸ τὸΔημοτικὸ Σχολεῖο. Ἦταν διευθυντὴς σὲ τράπεζα.Μετὰ ὁ Τηλέμαχος. Τὸ σπίτι του ἦταν μὲς στὸ Σερά-γιο, ἀλλὰ παντρεύτηκε στὸ Νέο Χωρίο. Μετὰ συμμα-θητής μου ἦταν ὁ Ἀνδρέας Παλαικυθρίτης, ἀπὸ τὴνΘεοτόκου. Ὕστερα ἦταν ὁ Θεωρῆς τοῦ Παντελῆ, ξυ-λουργός. Πελεκάνος. Αὐτὸς παντρεύτηκε τελευταίως,λίγο πρὶν τὴν εἰσβολή. Μετὰ ἦταν ὁ Γιῶρκος ὁΜαῦρος, ἀδελφὸς τοῦ Βασίλη τοῦ Παπᾶ, τοῦ Βασι-λειάδη. Αὐτὸς πέθανε νωρὶς καὶ ἄφησε κόρες ὀρφανές.Μετὰ ἦταν ὁ Φανῆς Χατζηβασιλείου. Αὐτὸς ἔμενε δί-πλα ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ Νικόλα τοῦ Περδίου, τὸ σπίτιτοῦ Χριστάκη Κολιοῦ. Ἦταν, ἔπειτα, ὁ Τάκης Μου-ξιούρης. Ἀδελφὸς τῆς Μαρούλας. Αὐτὸς παντρεύτηκεστὸ Στρόβολο. Ἔπειτα, ὁ Φίλιος, ὁ γυιὸς τοῦ Πασι-κράτη, τοῦ δασκάλου μου, ὅπως εἶπα. Ὁ γυιὸς τοῦἼττου, ἀπὸ τὴ Χαρδακιώτισσα. Γιαννῆς Ἴττος.Αὐτὸς πέθανε νεαρός, 27 χρονῶν, ἀπὸ φθίση. Πα-ντρεύτηκα ἐγὼ Κυριακή, καὶ Πέμπτη πέθανε ἐκεῖνος.Ἦταν, ἀκόμα, ὁ Πατσαλῆς, ποὺ ἦταν καὶ βοσκός.Ἦταν, τέλος, ὁ ἀδελφὸς τοῦ Παυλῆ τοῦ Χόπλαρου,τοῦ κτίστη, ἀπὸ τὴ Συρκανιά, ὁ Μιλτῆς.


Μὲ τὴ σειρά, λοιπόν, συμμαθητὲς εἴμαστε: Γεώρ-γιος Κολιός, Ἰωάννης Ὀρφανίδης, Ἀνδρέας Χαρ-τζιώτης, Γεώργιος Χαρτζιώτης, Γεώργιος Λόρδος,Ἀνδρέας Φιλιππίδης, Τηλέμαχος Ἀδαμίδης,Ἀνδρέας Παλαικυθρίτης, Θεόδωρος Παντελῆ, Γεώρ-γιος Βασιλειάδης, Φανῆς Χατζηβασιλείου, ΤάκηςΜουξιούρης, Φίλιος Πασικράτης, Ἰωάννης Ἴττος,Γιάννης Πατσαλῆς, Μιλτιάδης Χόπλαρος. Εἴμαστεὅλοι συνολικὰ δεκαέξι. Δεκαέξι ἀγόρια.

Δὲν εἶχε κορίτσια μαζί μας. Ἦταν ἀρρεναγωγεῖοτὸ σχολεῖο μας. Τὰ κορίτσια ἦταν χωριστά. Φοι-τοῦσαν στὸ παρθεναγωγεῖο, ποὺ στεγαζόταν στὴνἐκκλησία τῆς Ἁγίας Μαρίνας.

Ἐγὼ πῆγα στὸ δημοτικὸ τὸ 1926. Τὸ 1932ἀποφοιτήσαμε. Ἀπὸ τοὺς δεκαέξι αὐτοὺς συμμαθητέςμου πολλοὶ πῆγαν στὸ Γυμνάσιο. Ἐγὼ δὲν πῆγα.Ἐρ χόταν καὶ ὁ Γιῶρκος τοῦ Κολιοῦ, ὁ συμμαθητήςμου, κι ἔλεγε στὸν πατέρα μου: «Θεῖε Στέλιο, ἄφησετὸν Γιαννῆ νὰ πάει Γυμνάσιο, μαζί μας. Ὁ πιὸ καλὸςμαθητής. Εἶναι ὁ πιὸ καλὸς μαθητής! Νὰ τὸν ἀφήσεις,νὰ πάει μαζί μας στὸ Γυμνάσιο.» «Ὄχι. Ὄχι.Ὄχι.». Ἔλεγε, πὼς δῆθεν δὲν εἶχε χρήματα. Ψέ-ματα! Τὰ φύλαγε, γιὰ νὰ ἀγοράσει χωράφια, νὰ τὰδώσει στὴν ἀδελφή μου. Τσιγγούνης ἦταν.

Οὔτε ἐκδρομὴ μὲ ἄφησε νὰ πάω, ὅταν εἴμαστε μα-θητές. Θὰ πηγαίναμε, μιὰ φορά, μὲ τὸ σχολεῖο, στὸἀεροδρόμιο Λευκωσίας. Νὰ δοῦμε τὰ ἀεροπλάνα. Δὲνμὲ ἄφησε. Δὲν μοῦ ἔδωσε μισὸ σελίνι, νὰ πάω κι ἐγώ.


Οὔτε καὶ τὸ ἀπολυτήριο τοῦ Δημοτικοῦ μοῦ ἔδωσε ἕναγρόσι, γιὰ νὰ τὸ πάρω.

Ἀπὸ τοὺς δεκαέξι συμμαθητές μου πῆγαν πέντεΚυθρεῶτες στὸ Γυμνάσιο. Μεγάλος ἀριθμὸς γιὰ τὴνἐποχή. Πῆγε ὁ Γιῶρκος τοῦ Κολιοῦ. Ἐπῆγε ὁ Γεώρ-γιος Χαρτζιώτης, ὁ Ἀνδρέας ὁ Χαρτζιώτης, ὁ Ἀνδρέαςὁ Φιλιππίδης, ὁ Τάκης ὁ Μουξιούρης. Αὐτοί. Κι ὁΦίλιος ὁ Πασικράτης ἕξι.

Ἦταν δάσκαλοί μας στὸ Δημοτικὸ Σχολεῖο Κυ-θρέας ὁ Χρίστος Λογγῖνος,42 ὁ Νικηταρᾶς43 ἀπὸ τὴνΕὐ ρύχου κι ἕνας ἀπὸ τὸ Καϊμακλί, Γαβριὴλ Ζάρκοςλεγόταν. Ἀλλὰ καὶ ὁ Σιακαλλῆς,44 ἀπὸ τὸ Καϊμα-κλί. Ὁ ἀγαπημένος μου δάσκαλος. Αὐτὸς μὲ ἀγα-ποῦσε πολύ. Ἔμενε στὸ σπίτι τῆς Κωνστάντας. Κά-θε πρωῒ ξεκινοῦσε, περπατοῦσε μέχρι τὶς Καννοῦρες,στὴν Καμάρα. Ἐπιστρέφοντας, περνοῦσε ἀπὸ τὸ σπί-τι μας καὶ ἀγόραζε αὐγὰ καὶ γάλα. Ἡ γυναίκα του, ἡἈναστασία, ἦταν συγγενὴς τῆς Ἀνάστας τοῦ Χατζητ-τοουλιᾶ ἀπὸ τὸ Καϊμακλί.

Ὁ Χρίστος Λογγῖνος παντρεύτηκε στὴν Κυθρέα,

42. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1924 ― Λογγῖνος Χρῖστος», σελ. 284. Γιὰ τὸνΧρίστο Λογγῖνο, βλ. Ἀριστείδης Λ. Κουδουνάρης, ὅπ.π. σελ. 189.

43. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1907 ― Νικηταρᾶς Κ. Νικόλαος», σελ. 280.

44. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1910 ― Ποιμενίδης - Σιακαλλῆς Νικόλαος»,σελ. 281, καὶ «1915 ― Ζάρκος Γαβριήλ» σελ. 282.


μὲ τὴν Μαρί, ἦταν ἀργότερα διευθυντὴς στὸ ΔημοτικὸΣχολεῖο Κυθρέας καὶ δάσκαλος τῶν παιδιῶν μου. Τὸσπίτι του ἦταν δίπλα ἀπὸ τὴν ἐκκλησία τῆς ἉγίαςΜαρίνας. Ἦταν ἀγωνιστὴς τῆς ΕΟΚΑ καὶ ψάλτης.

Ἐκτὸς ἀπὸ τὸ Δημοτικὸ Σχολεῖο Κυθρέας λειτουρ-γοῦσε σχολεῖο μονοδιδάσκαλο στὴ Χρυσίδα, καθὼς καὶστὴ Χαρδακιώτισσα, παρθεναγωγεῖο, μόνο γιὰ τὶςτέσσερεις πρῶτες τάξεις. Μετὰ οἱ μαθήτριες ἔρχοντανκι αὐτὲς στὸ μεγάλο Δημοτικό, στὴν Τούμπα. Εἴχα-με, τότε, καὶ μεγάλο σχολικὸ κῆπο. Ὁ σχολικὸςκῆπος ἦταν στὸν Φραγκομαχαλᾶ, ἐκεῖ ποὺ κτίστηκεἀργότερα τὸ σπίτι τοῦ Χαράλαμπου Γεωργιάδη.

Ἐγὼ τέλειωσα, λοιπόν, τὸ Δημοτικὸ καὶ πῆρα τὸδρόμο, νὰ μάθω τέχνη. Νὰ γίνω τεχνίτης. Πῆγαπρῶ τα στὸν Ἀντρεῆ τοῦ Κωνστάντινου ―τὸν ἈνδρέαΝικολαΐδη― ἐκεῖ στὴ γειτονιά μας, στὴν Κυθρέα, νὰγίνω πελεκάνος. Ξυλουργός. Μαθητευόμενος. Δὲν μὲπλήρωνε. Ἔτσι γινόταν τότε. Μοῦ λέει ὁ πατέραςμου: «Νὰ φύγεις, νὰ πᾶς στὸ Βαρώσι. Νὰ πᾶς στὸνΚώστα, τὸν ἀδελφό σου.» Ὁ ἀδελφός μου ὁ Κώστας,πιὸ μεγάλος ἀπὸ μένα, ἦταν ἤδη μαθητὴς στὸ Βαρώ-σι, γιὰ νὰ μάθει τέχνη. Κτίστης. Πῆγαν τότε μαζί τουκαὶ ἄλλοι ἀπὸ τὴν Κυθρέα. Πῆγε κι ὁ Τοουλάκης τοῦΘεοκλῆ κι ὁ Κώστας. Πήγαιναν γιὰ λίγο, δούλευαν,γύριζαν πίσω. Δὲν εὕρισκαν πάντα δουλειά.

Ἐπῆγα ἕνα μῆνα σὲ ἕνα Νιοχωρίτη ἐργολάβο, ποὺἦταν στὸ Βαρώσι. Μοῦ ἔδινε μεροκάματο μισὸ σελίνι.Μετὰ ἦλθε ἡ μάνα μου καὶ τὸν βρῆκε. «Δὲν πληρώνω


πιὸ πολλά», τῆς εἶπε. «Ἂν θέλει, ἂς μείνει κοντά μου.Νὰ ἔλθει καὶ νὰ μένει σπίτι μου.» Τοὺς δυὸ πρώτουςμῆνες αὐτοὺς ἔμενα μὲ τὸν ἀδελφό μου τὸν Κώστα.

Πῆγα. Δὲν μοῦ ἔβαζε δουλειὲς τοῦ σπιτιοῦ. Ἀλλὰμὲ ἄφηνε νηστικό. Ἔμεινα κανένα χρόνο ἐκεῖ. ΣτὸΒαρώσι ἔκανα συνολικὰ δύο χρόνια. Μ’ ἔβαζαν καὶκοιμόμουνα σὲ ἕνα τσιμέντο. Ἕνα τσιμέντο τῆς γούρ-νας, ποὺ ἔπλεναν τὰ ροῦχα. Σήκωσαν τὴ γούρνα καὶξαπλώναμε ἐκεῖ, μαζὶ μὲ ἕνα ἄλλο παιδί. Ἕνα βράδυἔπεσε πάνω μας, στὸ στρῶμα, τὸ λάδι κι ἐγὼ γέμισαφθεῖρες ἀπὸ ἐκείνη ὅλη τὴ βρωμιά. Φθεῖρες πολλές.

Ἔκανα κοντά του δυὸ χρόνια. Δὲν μὲ ἔβαλε ἐκεῖνοςὁ ἄνθρωπος νὰ κτίσω ἕνα τοῦβλο. Κουβαλοῦσα μόνοπηλό. Λάσπη. Ἔκανα τὸν ἐργάτη. Μιὰ μέρα τοῦλέω: «Μάστρε, θὰ φύγω.» «Ποῦ θὰ πᾶς;» μοῦ λέει.«Θὰ πάω στὴ Χώρα.» Μοῦ λέει: «Γιατί;» «Θὰπάω νὰ μάθω τέχνη», τοῦ λέω. «Ἐργάτης ἔμαθα.»

Μοῦ ἔδωσε ἑνάμιση σελίνι κι ἔφυγα κι ἦλθα στὸσπίτι μου, στὴν Κυθρέα. Πρωί-πρωί, πῆγα μὲ τὸνἄλλο ἀδελφό μου, τὸν Γιωρκῆ, στὴ Χώρα. Αὐτός, πιὸμεγάλος, δούλευε πιὰ μεροκάματο. Κτίστης. Ἤτανεμάστρος πιά. Πήγαμε σὲ μιὰ δουλειά, ἕνα σπίτι, κο-ντὰ στὴν πλατεῖα Ἐλευθερίας. Ἐργολάβος ἦταν ὁΣιαφτακόλας ἀπὸ τὸ Καϊμακλί, συνέταιρος τότε μὲτὸν μετέπειτα μάστρο μου, τὸν Μουσιούττα.45 «Ἄτε,μάστρε», τοῦ λέει ὁ Γιωρκῆς. «Νὰ τὸν φέρουμε κι

45. Ὁ Μιχαὴλ Μουσιούττας, ἐργολάβος ἀπὸ τὸ Καϊμακλί.


αὐτὸν στὴ δουλειά; Νὰ τὸν βάλουμε νὰ δουλέψει;»«Ὄχι. Δὲν ἔχω δουλειά.»

Τὸ μεσημέρι ὁ ἀδελφός μου μὲ ἔβαλε πάνω στὸποδήλατο καὶ πήγαμε σὲ ἕνα σπίτι, πίσω ἀπὸ τὶςφυλακές. Εἶχε μιὰ δουλειὰ ὁ Μουσιούττας ἐκεῖ.Ἐπῆγα, πιάσαν δουλειὰ οἱ μαστόροι, σηκώθηκα κιἐγὼ καὶ μὲ ἕνα μάστρο, ἕναν τεχνίτη καλό, ἀπὸ τὸΚαϊμακλί, Μιχαλάκη τὸν ἔλεγαν, νά ’ναι καλά, πο -λὺ καλὸς τεχνίτης, μάστρος αὐτός, μοῦ λέει: «Νὰ πῶστὸν Μουσιούττα, νὰ σὲ πιάσει τσιράκι. Νὰ μάθειςτέχνη. Δὲν γίνεται νὰ μάθεις τέχνη, ἀπὸ δῶ κι ἀπὸκεῖ.» Ἡ ἀλήθεια εἶναι, ὅτι εἶχα μεγαλώσει. Ἤμουνδεκαέξι χρονῶν. Καθόμουνα ἐκεῖ, τοῦ ἔδινα κανένατοῦβλο, νὰ κτίζει, κι ἔκτιζε, τοῦ ἔδινα καὶ πηλὸ τοῦμάστρου ἐκεῖ.

Ἦλθε ὁ Μουσιούττας. Λέει: «Ποιό εἶναι αὐτὸ τὸπαιδί;» «Εἶναι ἀδελφὸς τοῦ Γιωρκουδιοῦ. ΤοῦΓιωρκῆ. Μάστρε, νὰ πάρεις τσιράκι αὐτὸ τὸ παιδί.Νὰ τὸ μάθεις τέχνη.» «Ὄχι. Δὲν θέλω τσιράκι»,τοῦ λέει, «τώρα. Δὲν θέλω τσιράκι.» ―Δὲν εἶχε,ὅμως, τότε τσι ράκι.― Ἐγώ, πάλι, συνέχιζα καὶβοηθοῦσα ἐκεῖ. Μοῦ λέει ὁ Μουσιούττας: «Σταμάτα,τί δουλέυεις;» «Γιατί, τί πειράζει; Δὲν πειράζει...Ἀφοῦ ἦλ θα...» Ὕστερα ἀπὸ λίγο τὸ ἴδιο. «Νὰ στα-ματήσεις. Μὴ δουλεύεις.» Ἐγὼ πάλι συνέχιζα νὰδουλεύω. Λέει ἀπὸ μέσα του: «Αὐτὸς εἶναι ἐργατι-κός...» Καὶ μοῦ λέει: «Νὰ πᾶς τώρα καὶ θὰ σὲ ἀνα-λάβω τσιράκι μου.»


Μὲ πῆγε στὸ σπίτι του. Ἔπρεπε νὰ μένω ἐκεῖ, στὸσπίτι του. Αὐτὸ σήμαινε τσιράκι τότε. Τὸ ἀπόγευμαπῆρα τὰ ροῦχα μου. Τὸ σπίτι ἦταν στὸ Καϊμακλί.Ἦταν ἕνα παλιὸ μαγειρεῖο, μιὰ κουζίνα στὸ σπίτιτου, ξάπλωσα ἐκεῖ, ἦταν καὶ κρεβάτι ἐκεῖ. Ἡ γυναῖκατου: «Ξέρεις καὶ πλένεις πιάτα;» «Ὄχι», λέω.«Θὰ μάθεις...» Μὲ ἀγαποῦσε πολὺ ἡ γυναῖκα του, ἡἘλπινίκη. Ἔπλενα πιάτα, σφουγγάριζα κιόλας.

Στὸ σπίτι τοῦ Μουσιούττα τρώγαμε, ὅμως, καλά.Πρωί-πρωί προγευμάτιζα, ἔπαιρνα τὴ τσάντα μουκαὶ πήγαινα δουλειά. Μὲ ἑτοίμαζε ἡ γυναίκα του,ὅπως ἑτοίμαζε τὰ παιδιά της, γιὰ τὸ σχολεῖο. Στὴδουλειὰ πήγαινα μὲ τὰ πόδια. Ἡ δουλειά, τότε, ἦτανπίσω ἀπὸ τὶς Φυλακές. Ξεκινοῦσα ἀπὸ τὸ Καϊμακλί,ἔφτανα στὴν Πόρτα τῆς Κερύνειας,46 ἐκεῖ στὰ τσιγά-ρα Παπαδοπούλου, τοῦ Πούλια47 τὰ τσιγάρα, κι ἀπὸκεῖ εἶχε μονοπάτι καὶ ἔβγαινε πίσω ἀπὸ τὴ Φυλα-κή.48 Ὁλόϊσια. Μισὴ ὥρα δρόμος.

Τὸ ἀπόγευμα, εἶχε ἁμάξια ὁ Μουσιούττας, ποὺμετέφεραν ὑλικά, μόλις ἔφερνε ὁ ἁμαξάρης τὸ τελευ-

46. Πόρτα τῆς Κερύνειας. Μιὰ ἀπὸ τὶς τρεῖς Πύλες τοῦ ἑνετικοῦτείχους. Οἱ ἄλλες δυὸ εἶναι ἡ Πύλη Ἀμμοχώστου καὶ ἡ Πύλη Πάφου.Ἡ Πόρτα τῆς Κερύνειας βρίσκεται στὴν κατεχόμενη Λευκωσία.

47. «Τσιγάρα Παπαδοπούλου, τσιγάρα Πούλια»: Γνωστὲς κα-πνοβιομηχανίες τῆς ἐποχῆς. Στὸ ἀναπαλαιωμένο ἀρχοντικὸ Πούλιαστεγάζεται τώρα μέρος τοῦ Ἀνωτάτου Δικαστηρίου.

48. «Πίσω ἀπὸ τὴ Φυλακή»: Οἱ Κεντρικὲς Φυλακὲς. Βρίσκονταιμέχρι σήμερα Βορειοδυτικὰ τῆς Λευκωσίας.


ταῖο δρομολόγιο, «Ἄντε, Γιαννῆ, πήγαινε κι ἐσὺ μὲτὸ ἁμάξι, νὰ μὴν πᾶς περπατητός.» Ἐπήγαινα μὲ τ’ἁμάξι.

Στὸ σπίτι τοῦ Μουσιούττα ἔζησα δυὸ χρόνια. Μέ-χρι τὰ δεκαοκτώ μου. Μὲ τὴν οἰκογένειά του εἴμαστεμέχρι τώρα συνδεδεμένοι. Τοὺς ἔνοιωθα σὰν οἰκογέ-νειά μου. Τὸν Ντίνο, ποὺ ἦταν χρόνια στὴν Ἀμερικὴκαὶ ἔγινε πρέσβης, τὸν Νίκο, ἀγωνιστὴ τῆς ΕΟΚΑκαὶ ὕστερα βουλευτή, ποὺ πέθαναν καὶ οἱ δυὸ τώρα. ὉΝίκος ἔγινε ἐργολάβος καὶ δουλεύαμε μαζί, μέχρι ποὺπῆρα σύνταξη. Τὴν Γκλόρια, ποὺ βάφτισε τὸν γυιόμου τὸν Στέλιο, τὴ Θέλμα, τὸν Ἀνδρέα, ποὺ ἔγινεὑπουργός. Τέλος, τὸν Φοῖβο. Καλόψυχοι ὅλοι τους.

Ὕστερα ἔγινα τεχνίτης καὶ δούλευα μεροκάματο.Ἔμενα πιὰ στὴν Κυθρέα, στὸ σπίτι τῆς μάνας μου.Τὸ πατρικό μου. Ἦταν καὶ τὰ ἀδέλφια μου ἐκεῖ. Τὸ1938 γύρισα, λοιπόν, στὴν Κυθρέα.

Συνέχισα νὰ ἐργάζομαι στὸν Μουσιούττα. Δὲνἔφυγα ἀπὸ κοντά του ποτέ. Ἔκτιζα πολὺ ὡραῖα. Μὲπλήρωνε ὁ μάστρος μου ἑνάμιση σελίνι τὴν ἡμέρα.Μιὰ μέρα, ἔκτιζα ἐκεῖ ψηλά, ἕνας Δικωμίτης τεχνί-της, μακάρι νά ’ναι καλά, ὁ Θεὸς νὰ τὸν μακαρίσει,«Μάστρε, Μουσιούττα, νὰ σοῦ πῶ», τοῦ λέει. «Πό-σα δίνεις σὲ κεῖνον ἐκεῖ τὸν κτίστη;» «Δύο σελίνια τὴνἡμέρα.» «Τοῦ ἄλλου;» «Εἴκοσι μπακίρες, εἴκοσιγρόσια.» Τοῦ ’δινε δύο ριάλια παραπάνω. «Σ’ αὐτὸντὸν μικρό, πόσα τοῦ δίνεις;» Τοῦ λέει: «Ἑνάμιση σε-


λίνι.» «Δὲν ντρέπεσαι», τοῦ λέει. «Γιατί;» «Γιατὶδουλεύει καλύτερα. Πιὸ πολὺ καὶ πιὸ καλὰ ἀπὸ ὅλους.Καὶ τοῦ δίνεις μόνο ἑνάμιση σελίνι;». Μοῦ ’δωσεαὔξηση ἀκόμα δυὸ μπακίρες τὴν ἡμέρα.

Ἐκεῖνα τὰ χρόνια, λοιπόν, ἔμενα στὴ μητέρα μου.Μαζὶ μὲ τὰ ἀδέλφια μου. Ἡ μητέρα μου πέθανε 24Ἀπριλίου τοῦ 1944, ἀπὸ ἐγκεφαλικό. Ἦταν χοντρὴγυναῖκα, παχύσαρκη. Πιστεύετε στὰ μηνύματα τῆςκουκουβάγιας; Ἐγὼ τὰ πιστεύω. Γιὰ ἕνα ὁλόκληρομῆνα, πρὶν πεθάνει ἡ μάνα μου, καθὼς ἐμεῖς πηγαί-ναμε μὲ τὸ ποδήλατο στὴν Κυθρέα, ἀπὸ τὴ Λευκωσία,ἔξω ἀπὸ τὴ Μιὰ Μηλιά, ἐκεῖ στὸ γεφύρι, κάθε νύχταποὺ περνοῦσα ἀπὸ κεῖ, βούττημαν ἥλιου καὶ μετὰ,ἔκλαιε μιὰ κουκουβάγια. Συνέχεια, συνέχεια, συνέ-χεια. Πάνω στὸ γεφύρι. Ἔκλαιε καὶ ἔφευγε. Αὐτὸ τὸἔκανε κάθε νύχτα, κάθε νύχτα, κάθε νύχτα! Μέχρι ποὺπέθανε ἡ μάνα μου! Μόλις πέθανε ἡ μάνα μου, στα-μάτησε. Ἔπαψε νὰ ἔρχεται.

Ἀπὸ τὴν Κυθρέα στὴ Λευκωσία καὶ ἀντίστροφαπηγαίναμε, τότε, μὲ τὰ ποδήλατα. Δὲν εἶχε λεωφο-ρεῖα γιὰ τοὺς ἐργάτες. Τὰ λεωφορεῖα ξεκίνησαν τὸ1946. Μετὰ τὸν πόλεμο. Πρῶτος ὁδηγὸς λεωφορεί-ου ἦταν ὁ Νικολῆς τοῦ Πούπα. Τὸ λεωφορεῖο ἦτανἰδιοκτησία τοῦ Χρηστίδη. Ἦταν καὶ παλιὰ ὁ Συκαλ-λίδης, ἀλλὰ αὐτὸς μετέφερε κόσμο ἄλλες ὧρες. Δὲνἔπαιρνε αὐτὸς ἐργάτες. Ἔπαιρνε ἐπιβάτες γιὰ ψώνιαστὴ Χώρα. Ἐμεῖς, λοιπόν, πηγαίναμε, τότε, μὲ τὰποδήλατα. Ὀκτὼ μίλια μέχρι τὴ Λευκωσία. Στὴν


ἐπιστροφή, μὲ τοὺς λόφους καὶ τὶς ἀνηφόρες, ἦταν δύ-σκολο πολύ. Ἦταν ψηλὰ ἡ Κυθρέα.

Φίλοι μου στὴν Κυθρέα, ὅταν ἤμουν νέος, ἦταν ὁΜάντης. Ὁ Σιηρίκκος. Ὁ Ἀνδρέας Μάντης. Πέθανετώρα. Ἦταν κι ὁ ἀδελφός του, ὁ Πίτσιαλος. Ὁ Μι-χάλης Μάντης. Ὁ ἄντρας τῆς Ἀντρίκης. Ἦταν πολὺκαλὰ παιδιά. Προκομμένοι ἄνθρωποι. Ὁ Πίτσιαλοςἦταν συνομήλικός μου. Δὲν ἦταν συμμαθητής μου,γιατὶ ἄργησε νὰ πάει σχολεῖο. Κι ἄλλοι ἦταν φίλοιμου. Φίλος μου ἦταν ὁ Σῶζος. Πολὺ φίλος μου. Προ-κομμένος ἄνθρωπος. Πολὺ καλός. Τότε, ποὺ εἴμαστενέοι, ἀστειευόμαστε. Μοῦ ’λεγε καὶ σύγγαμπρε. ὉΣῶζος ἀρραβωνιάστηκε στὸ Παλαίκυθρο. Πήγαμε,νὰ τὸν χαιρετήσουμε, στοὺς ἀρραβῶνες. Ἡ κοπέλλαἦταν συγγενής μου. Ἀπὸ τὴν οἰκογένεια τῆς Χατζη-ευαλλοῦς. Ἡ Χατζηευαλλοῦ εἶχε κόρη στὴ Θεοτόκου,τὴν πεθερὰ τοῦ Ἀντωνῆ τοῦ Χατζηγιάγκου. Τὴν Μα-ρουλλοῦ. Ἡ Μαρουλλοῦ ἔκανε τὴν Ἀνδρονίκη. Ἡὁποία παντρεύτηκε στὸ Παλαίκυθρο. Ὁ Σῶζος πῆρεκόρη τῆς Ἀνδρονίκης. Μόλις ἀνέβηκα πάνω: «Καλῶςτὸν σύγγαμπρο.» Ἡ ἀρραβωνιαστικιά του ἐκεῖ. Μό-λις τὸ εἶπε, τοῦ ξέφυγε, ντροπιάστηκε.

Ὁ ἀδελφός μου ὁ Γιωρκῆς εἶχε φίλους τὸν Βασίλητοῦ Παπᾶ καὶ τὸν Νίκο τοῦ Κουκουμᾶ. Ἦταν ἀχώρι-στοι. Γιὰ νὰ πᾶνε δουλειὰ περνοῦσε πρῶτα ὁ ἀδελφόςμου νὰ πάρει τὸν Νίκο τοῦ Κουκουμᾶ κι ὕστερα τὸνΒασίλη. Νὰ πᾶνε κι οἱ τρεῖς μαζὶ στὴ Χώρα. Μὲ τὰποδήλατα. Ὁ Νίκος τοῦ Κουκουμᾶ ἦταν συγγενής

μου. Ἀπὸ τὴν οἰκογένεια Κούτσουρου. Ὁ πατέραςτου, ὁ Δημήτρης ὁ Κουκουμᾶς, ἦταν ἀδελφὸς τῆς για-γιᾶς μου τῆς Ἑλεγκοῦς τοῦ Κούτσουρου. Ἦταν ὁ Νί-κος, ὁ Κωστῆς καὶ ὁ Ἀνδρέας τοῦ Κουκουμᾶ. ὉἈνδρέας ἦταν στὴν Αὐστραλία. Ὁ Βασίλης τοῦ παπᾶἦταν ἐγγονὸς τοῦ παπα-Γεώργιου, ἱερέα τοῦ ἉγίουἈνδρονίκου. Αὐτὸς τοὺς μεγάλωσε, ὅταν ὀρφάνεψαν.Τὸν παπὰ αὐτὸν τὸν ἔφερε ἀπὸ τὸν Ἀστρομερίτη ὁπεθερός μου ὁ Κκόλας, ἐπίτροπος τοῦ ἉγίουἈνδρονίκου. Πῆγε ὁ ἴδιος καὶ τὸν ἔφερε στὴν Κυθρέα.

Κάθε πρωί, νὰ βρεθοῦν καὶ οἱ τρεῖς, γιὰ νὰ πᾶνεστὴ Χώρα. Ἐγὼ πήγαινα παρέα, μὲ ὅποιον εὕρισκα.Τὸ ποδήλατό μου, ἕνα παλιοποδήλατο, ἔστεκε ἀκόμαστὴν αὐλή, μέχρι τὴν εἰσβολή.


ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄

ΚΥΘΡΕΑ: Ο ΚΕΦΑΛΟΒΡΥΣΟΣ,ΟΙ ΜΥΛΟΙ ΚΑΙ ΤΑ ΝΕΡΑ ΤΗΣ

Τὸ νερὸ τοῦ Κεφαλοβρύσου τῆς Κυθρέας, ὅπωςἔφευγε ἀπὸ τὴν μεγάλη ἐκείνη πηγή, διέσχιζε τὴΣυρκανιά, τὴ Χαρδακιώτισσα, μιὰ καταπράσινη κοι-λάδα μὲ πλούσια καὶ ἀπέραντα περιβόλια, καὶ ἔφτανεκάτω, πρὸς τὶς κάτω ἐνορίες τῆς Κυθρέας καὶ πρὸς τὰπερίχωρα τῆς Κυθρέας. Μέχρι τὸ Νέο Χωρίο, τὸ Τρα-χώνι, τὸ Παλαίκυθρο, τὸ Τσιφλικούδι. Ἀλλὰ καὶ τὴΒώνη, τὸ Μπέη-Κιογιου καὶ τὸ Ἔξω Μετόχι.49

Ὅπως ἔβγαινε ἀπὸ τὴν πηγὴ ἐκεῖνος ὁ τεράστιοςὄγκος τοῦ νεροῦ, δὲν πήγαινε ὅλος μαζί, «μονότο-πα». Μοιραζόταν ἀμέσως στὰ δυό. Ἕνα μέρος πή-γαινε ἀπὸ πάνω, περνοῦσε ἀπὸ ἐκεῖ ποὺ εἶναι ὁ ἍγιοςΓεώργιος τοὺς Μάντουρους,50 κι ἀπὸ ἐκεῖ ἔπεφτε κά-τω κι ἑνωνόταν μὲ τὸν ἄλλο ποταμό, ποὺ ἐρχόταν ἀπὸ

49. «Νέο Χωρίο, Τραχώνι, Παλαίκυθρο, Τσιφλικούδι, Βώνη,Μπέη -Κιογου, Ἔξω Μετόχι»: Περίχωρα τῆς Κυθρέας. Τὰ χωριὰαὐτὰ ἔπαιρναν νερὸ γιὰ ἄρδευση ―ὄχι μόνο ὕδρευση― ἀπὸ τὸν Κεφα-λόβρυσο τῆς Κυθρέας.

50. Ἅγιος Γεώργιος τοὺς Μάντουρους: Ξωκκλήσι στὴν Κυθρέα,πάνω ἀπὸ τὸν Κεφαλόβρυσο.


τὸ δρόμο, παράλληλα, κάτω ἀπὸ τὴν ἐκκλησία τοῦἉγίου Ἀντω νίου, τῶν Μαρωνιτῶν.51 Ἀμέσως, δηλα-δή, πιὸ κάτω ἀπὸ τὸν μύλο τοῦ Χρηστίδη,52 ποὺ ἦτανδίπλα ἀπὸ τὴν πηγή. Ἔσμιγαν, λοιπόν, τὰ δυὸ νερὰμετὰ τὴν ἐκκλησία τῶν Μαρωνιτῶν τοῦ ἉγίουἈντωνίου καὶ προχωροῦσαν.

Ὅλος αὐτὸς ὁ ὄγκος τοῦ νεροῦ ἔφτανε, μετὰ τὴΧαρδακιώτισσα, στὸ μύλο ποὺ εἶναι γνωστὸς ὡς ὁΓιατρὸς ἢ τὸ Τραππερκόν.53 Στὸ μεγάλο ἐλαιοπιε-στήριο, τὸ ἐλαιοτριβεῖο τῆς Κυθρέας.54 Ὁ τόποςἐκεῖνος, ὅπως εἶπα, λεγόταν «Τραππερκὸν» ἢ Για-

51. Ἅγιος Ἀντώνιος Μαρωνιτῶν. Βλ. Κώστας Π. Κύρρης, «ἩΚυθρέα. Ἱστορικὸ Διάγραμμα», καὶ στὸν τόμο Κυθρέα Χαρίεσσα, ὅπ.π. σελ. 108 - 109. «Στὸ 1776 μιὰ ἔκθεση ἀναφέρει 78 Μαρωνίτεςμὲ ἱερέα στὴν Κυθρέα, ἀλλὰ χωρὶς ἐκκλησία, πήγαιναν στὴν ἐκκλησίατοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου, μιὰ ὥρα δρόμο, ὅπου οἱ Μαρωνίτες ἦταν 7, ἄραεἶχαν ἀνακτήσει τὸν Ἅγιο Ἀντώνιο.»

52. Γιὰ τοὺς νερόμυλους τῆς Κυθρέας, βλ. Σάββας Χρηστίδης,Κυθραία, Ἡ πράσινή μας κοιλάδα, Λευκωσία 2003. Στὴν ἀφήγησητοῦ πατέρα μου ἀναφέρονται μύλοι, ποὺ λειτουργοῦσαν σχεδὸν ὅλοι, ὥςτὰ χρόνια μας. Οἱ μύλοι Τραππερκόν, Μύλος Καττάμη, Μύλος Κο-ρόνα, Καρᾶ- Μεμμέτης ἢ Μύλος τοῦ Νουσκᾶ, Μαρμαρέτης, ΜαρρῆςΣτέφανος, Χάβρικα, Πετονάτζιην, Μύλος Μαχαιρᾶ ἢ Βοῦππος, Μύ-λος Ξιλεβρίτικος, Τριάλης. Ἀγνοῶ ἀπὸ ποῦ πῆρε ὁ καθένας τὸ ὄνομάτου. Τὰ ὀνόματα κάποιων ἀνάγονται στὴ Φραγκοκρατία, ἄλλων στὴνἙνετοκρατία καὶ ἄλλων στὴν Τουρκοκρατία. Κάποιοι ἔχουν τὸ ὄνομανεότερων ἰδιοκτητῶν. Γιὰ τὸν μύλο Τριάλη, βλ. Αἰκατερίνη Ἀρι -στείδου, «Οἱ νερόμυλοι τῆς Κυθρέας στὰ Ἑνετικὰ ἔγγραφα», Κυθρέαχαρίεσσα, ὅπ.π. σσ. 117 - 123

53. Γιατρὸς ἢ Τραππερκόν: Τοπωνύμιο. Ἀγνοεῖται, ἀπὸ μέρουςμου, ἡ προέλευση τῆς σχετικῆς ὀνομασίας.

54. Τὸ ἐλαιοτριβεῖο τῆς Κυθρέας λειτουργοῦσε μέχρι τὸ 1974.

Ο ΚΕΦΑΛΟΒΡΥΣΟΣ, ΟΙ ΜΥΛΟΙ ΚΑΙ ΤΑ ΝΕΡΑ ΤΗΣ •71

τρός. Ἐκεῖ τὸ νερὸ χώριζε καὶ πάλι στὰ δυό. Τὸ μισὸπροχωροῦσε ἀπὸ τὸν Ἅγιο Γεώργιο, τὸν Συρκαλέ,55

γιὰ Νέο Χωρίο, Τραχώνι καὶ Παλαίκυθρο, καὶ τὸ ἄλλοσυνέχιζε πρὸς τὰ κάτω.

Πήγαινε, λοιπόν, τὸ Νιοχωρίτικο, Παλαικυθρίτι-κο κλπ., ἀπὸ τὴν ἐνορία τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, ἀπὸτὴν μηχανή, τὸν μεγάλο, δηλαδή, μύλο τοῦ Καττά-μη, κατέβαινε ἀπὸ τὰ σπίτια τοῦ Καττάμη, περνοῦσεδίπλα ἀπὸ τὸν Ἅγιο Γεώργιο τὸν Ποταμίτη,56 τὸπαρεκκλήσι ἐκεῖνο, κοντὰ στὸν ῞Αγιο Ἀνδρόνικο,μετὰ ἀπὸ τὰ σπίτια τοῦ Μαλαοῦ κι ἔπεφτε στὸ μύλοΚαρᾶ - Μεμμέτης, δίπλα ἀπὸ τὴν Ἁγία Μαρίνα. Τὸμύλο τοῦ Νουσκᾶ, ὅπως λεγόταν ἀργότερα. Κατέβαι-νε μετὰ ὅλο αὐτὸ τὸ νερὸ ἀπὸ τὸν μύλο τοῦ Μαρμαρέ-τη καὶ τὸ μύλο τοῦ Μαρρῆ καὶ ἔφτανε στὸν ἄλλο μύ-λο, γνωστὸ ὡς Στέφανο. Ὁ μύλος Στέφανος ἦτανπρὶν ἰδιοκτησία τοῦ Ττοουλιᾶ. Ἀργότερα, ἦταν στὶςμέρες μας γνωστὸς καὶ ὡς μύλος τοῦ Ποντίκα. Λίγοπρὶν τὸ Σεράγιο.

Αὐτὸς ὁ ποταμὸς κινοῦσε, μεταξὺ ἄλλων, ὅπωςεἴπαμε, τοὺς μύλους τοῦ Καττάμη, τοῦ Νουσκᾶ, τοῦΜαρμαρέτη, τοῦ Μαρρῆ, τοῦ Στέφανου. Ὅμως, ὅλοαὐτὸ τὸ νερὸ δὲν εἶχε «Χαράγια». Δὲν χώριζε. Πή-γαινε κατευθεῖαν στὸ Νέο Χωρίο, ὅπου καὶ χώριζε.

55. Συρκαλές: Γειτονιὰ τῆς Κυθρέας. Ἡ ἐνορία τοῦ Ἁγίου Γεωργί-ου. Ἀγνοεῖται, ἀπὸ μέρους μου, ἡ προέλευση τῆς σχετικῆς ὀνομασίας.

56. Ὁ Ἅγιος Γεώργιος ὁ Ποταμίτης: Παρεκκλήσι, κοντὰ στὸνἍγιο Ἀνδρόνικο. Κτισμένος δίπλα στὸ ποτάμι.


Ἔπιανε ἐκεῖ «Χαραγή».57 Τὰ νερὰ αὐτὰ ἦταν τὸΝιοχωρίτικο, πρῶτα, μετὰ τὸ Τσιφλικώτικο, τὸΤραχωνίτικο, τὸ Ἐξωμετοχιανό, καὶ τέλος, ὅ,τι ἔμε-νε, τὸ Παλαικυθρίτικο. Μέχρι νὰ φτάσει ἐκεῖ, κινοῦσεκαὶ ἄλλους μύλους, ἐκεῖ στὸ Σεράγιο. Ἦταν πιὸ κά-τω ὁ μύλος τοῦ Ἀντωνάτζιη, ἡ Χάβρικα ἢ Φάβρικα,ὅπως λεγόταν, καὶ πιὸ κάτω ὁ μύλος γνωστὸς ὡς«Πετονάτζιν». Πιὸ πρίν, πάλι, μετὰ τὸ μύλο τοῦΚαττάμη, θυμᾶμαι πὼς ἦταν ὁ μύλος Κορόνα. Αὐτὸςεἶχε ἐρημώσει. Ἦταν ἀπὸ χρόνια ἐγκαταλελειμμέ-νος. Βρισκόταν ἀπέναντι ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ Ἀνδρέα τοῦΤτοουλῆ, ἐκεῖ στὰ καφενεῖα, στὸν Φραγκομαχαλᾶ.

Τώρα, τὸ ἄλλο μισὸ νερὸ τοῦ Κεφαλόβρυσου, μετὰτὸν μύλο τοῦ Γιατροῦ, ἐκεῖ στὸ ἐλαιοπιεστήριο, τὸἐλαιοτριβεῖο τῆς Κυθρέας, ἔπαιρνε ἄλλη πορεία, ἄλλοδρομολόγιο, μὲ πολλὲς «Χαραγές». Περνοῦσε πρῶταἀπὸ ἕνα ἄλλο μύλο, ἀπὸ τὸν μύλο Μαχαιρᾶ, πάνωἀπὸ τὸν «Βοῦππο», ὅπου χώριζε τὸ νερὸ αὐτό. Χώ-ριζε ἐκεῖ πρῶτα τὸ νερὸ «Ττοψιοῦ».58 Πιὸ κάτω, ἐκεῖστὸ δημαρχεῖο, χώριζε τὸ λεγόμενο νερὸ «Ξιλεβρίτι-κο» καὶ ἔπαιρνε πορεία, στὴ γειτονιὰ τοῦ Συρκαλέ.

Μετὰ τὸν μύλο Ξιλέβρικο, ἀπέναντι ἀπὸ τὸ Δη-μαρχεῖο, ὅπου κατέβαινε τὸ νερό, προχωροῦσε ὕστερα

57. Χαρα(γ)ή: Πλακόστρωτος τόπος / σημεῖο διαχωρισμοῦ τῶννερῶν. Ἀγνοεῖται, ἀπὸ μέρους μου, ἡ προέλευση τῆς σχετικῆς ὀνομασίας.

58. Ττοψιοῦ: Νερὸ τῆς Κυθρέας. Ἄλλα νερὰ ἦταν: Ξιλεβρίτικο,Βωνιάτικο, (Ἐ)μίρ - Χαραή, Παλαικυθρίτικο κ. ἄ. Ἀγνοῶ ἀπὸ ποῦπῆραν τὸ ὄνομά τους.


πρὸς τὰ κάτω. Ἔφτανε ἀπέναντι ἀπὸ τὸ καφενεῖο τοῦΓληόρη, στὸν μύλο Τριάλη. Καὶ ἀκολούθως τὸ νερὸαὐτὸ προχωροῦσε, εὐθεῖα πρὸς τὰ κάτω, ἀπὸ τὰ σπί-τια τοῦ Λεμονοφίδη, στὴ μεγάλη «Χαραγή», ποὺ λε-γόταν «Ἐμίρ-Χαραή». Ἐκεῖ τὸ μισὸ πήγαινε ἀρι-στερά, κι ἀποτελοῦσε τὸ νερὸ Βωνιάτικο καὶ τὸ ἄλλομισὸ ἔσμιγε μὲ τὸ ἄλλο νερό, πρὶν τὸν μύλο Στέφανο,καὶ συνέχιζε πρὸς τὰ κεῖ.

Τὸ Βωνιάτικο, τώρα, διέσχιζε τὴ γειτονιὰ τῆς Κα-μάρας. Τὴ χώριζε στὰ δυό. Περνοῦσε δίπλα ἀπὸ τὸπεριβόλι μας, μπροστὰ ἀπὸ τὰ καφενεῖα τοῦ Ἰάκωβουτοῦ Μυρμίγκη καὶ τοῦ Ἀνδρέα Ἀποστολίδη, τοῦ Πα-ντρῆ, καὶ ποτίζαν ἀπὸ αὐτὸ καὶ οἱ Κυθρεῶτες, ὅτανσυνέχιζε πρὸς τὰ κάτω, καὶ οἱ Βωνιάτες, ὅταν κατη-φόριζε πρὸς ἄλλη διαδρομή, περνώντας, ἀκριβῶς κά-τω ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ Γιαλλούρη, τὸν «Λούρουππα.»

Τὸ νερὸ «Ττοψιοῦ» ἔφευγε ἀπὸ τὸν Βοῦππο, τὸνμύλο Μαχαιρᾶ, καὶ προχωροῦσε βόρεια καὶ ἀνατο-λικὰ πρὸς τὰ κάτω. Πήγαινε μέχρι τὰ χωράφια τοῦΧατζηαδάμου κι ἀπὸ κεῖ πρὸς τὴν Καμάρα. Τὸ μεγά-λο γεφύρι. Ἐπήγαινε κι αὐτὸ στὴ Βώνη.

Ὁλόκληρη ἐπιστήμη αἰώνων ἡ διαχείριση καὶ ὁδιαχωρισμὸς αὐτοῦ τοῦ ὄγκου τοῦ νεροῦ τῆς Κυθρέας.Τώρα ἀπομένουν τὰ τσιμεντένια αὐλάκια, ἐνδεικτικὰτοῦ πολύπλοκου ἀρδευτικοῦ συστήματος τῆς Κυθρέ-ας, καθὼς καὶ οἱ πετρόκτιστες «Χαραγές», κατάξε-ρες πιά. Τὰ νερὰ αὐτὰ ἦταν ἰδιοκτησία. Ἰδιοκτῆτεςἦσαν κυρίως οἱ ἐκκλησίες, ἀλλὰ καὶ λίγοι πλούσιοι


τῆς Κυθρέας. Ὁ Ἅγιος Ἀνδρόνικος εἶχε πολλά.Ἦταν ἡ πλουσιότερη ἐκκλησία τῆς Κυθρέας. Εἶχενερὰ πολλά.

Καὶ εἶχε κι ἡ ἐκκλησία τῆς Παναγίας τῆς Φανερω-μένης, τῆς Λευκωσίας, πολλὰ νερὰ στὴν Κυθρέα.Ἦταν καὶ στὴ γειτονιά μας ἕνα τεράστιο κτῆμα.Ἕνα περιβόλι. Τὸ εἶχε ἀγοράσει ἡ Φανερωμένη ἀπὸτὴν οἰκογένεια τοῦ γείτονά μας, τοῦ Παρτακέλα, ποὺἐπτώχευσε, ὕστερα ἀπὸ χρέη. Τοῦ τὸ πῆρε ἡ ἐκκλη-σία τῆς Φανερωμένης. Ἀργότερα, τὸ ἀγόρασε, τὸπῆρε ἀπὸ τὴν ἐκκλησία τῆς Φανερωμένης ὁ Στέλιοςτοῦ Ζαμπᾶ, πλούσιος τῆς Κυθρέας. Σὲ ἐκεῖνο τὸ πε-ριβόλι δὲν ἔλειπε κανένα φροῦτο. Ἦταν ἕνα ἀπὸ τὰμεγαλύτερα καὶ ὡραιότερα περιβόλια, ἡ «Φανερω-μένη».

Τὸ Πάσχα, κάθε Λαμπρή, ἐνοικίαζαν καὶ τὰ χω-ράφια, ἐνοικίαζαν καὶ τὰ νερὰ τῆς Κυθρέας. Μὲ πλει-στηριασμό.

Νερά, ὅπως εἴπαμε, ἦταν μεταξὺ ἄλλων, τὸ «Ττο-ψιοῦ», τὸ Βωνιάτικο, τὸ Ξιλεβρίτικο, τὸ Παλαικυ-θρίτικο κλπ. Ἕνα νερό, ἡ ἰδιοκτησία του καὶ τὸ δι-καίωμα χρήσης του, ἦταν γιὰ δώδεκα ὧρες. Ὅτανἔλεγαν, «Ἔχω ἕνα νερὸ Ττοψιοῦ», σήμαινε πὼςεἶχαν νερὸ «Ττοψιοῦ» γιὰ δώδεκα ὧρες. «Ἔχω ἕνανερὸ Βωνιάτικο», σήμαινε πὼς εἶχαν νερὸ Βωνιάτικογιὰ δώδεκα ὧρες. «Ἔχω μισὸ νερὸ Βωνιάτικο», σή-μαινε πὼς εἶχαν νερὸ Βωνιάτικο ἴσο μὲ ἕξι ὧρες.Ὕστερα οἱ ἄνθρωποι πλήθυναν, μοίραζαν, κληρονο-


μοῦσαν, δηλαδή, τὸ νερὸ στὰ παιδιά τους. Ἔτσι τὸἔδιναν ὧρες - ὧρες. Δὲν ἔμειναν πιά, μήτε σωστὰ μή-τε μισὰ νερά. Ἔδιναν, γιὰ παράδειγμα, δύο ὧρεςστὸν ἕνα, δύο ὧρες στὸν ἄλλο κ.ο.κ. καὶ πότιζαν τὰχωράφια τους.

Κάθε νερὸ εἶχε τὸν τόπο ποὺ ξεκινοῦσε. Τὸ ἀφετη-ριακὸ σημεῖο ἐκκίνησης καὶ ὑπολογισμοῦ τοῦ χρόνουτου. Οἱ χρόνοι ὁρίζονταν Γέννημαν ἥλιου καὶ Δύση ἥλι-ου. Τὸ Ττοψιοῦ εἶχε ἀφετηρία ὑπολογισμοῦ τοῦ χρόνουκαὶ τῶν ἀρδευτικῶν δικαιωμάτων τὸ σημεῖο στὸνἈρχάγγελο, στὴν Τζιουμαγιά. Ὅπου εὕρισκες τὸ νε-ρό, ὑπολόγιζες ἀνάλογα, τὸν ὀφειλόμενο χρόνο, τὴν«ποκατεβή.» Τὸ Βωνιάτικο ξεκινοῦσε ἀπὸ τὸ καφενεῖοτοῦ Παντρῆ. Τὸ σημεῖο ἐκεῖνο ἦταν ὁ χρόνος ὑπολογι-σμοῦ του. Τὸ Ἐμὶρ Χαραὴ ξεκινοῦσε ἀπὸ τοῦ Μαλαοῦ.Τὸ Ξιλεβρίτικο ἀπὸ τὴ μηχανὴ τοῦ Καττάμη.

Γιὰ τὸ νερὸ εἶχαν οἱ Κυθρεῶτες μεγάλη ἔγνοια καὶφροντίδα. Πότε θὰ τὸ κόψει ὁ καθένας, νὰ τὸ πάρει στὸχωράφι του. Ὁ πεθερός μου ὁ Κκόλας, γιὰ παρά-δειγμα, κάθε φορὰ ποὺ εἶχε νερό, ἔπαιρνε τὴν καρέκλατου, ἔβγαινε στὸ δρόμο, ἐκεῖ στὸ καφενεῖο, καὶ ὅλο τὸβράδυ πρόσεχε τὸ νερό, νὰ μὴν τὸ χάσει. Μήπως καὶτοῦ τὸ κλέψει κανένας.

Ἐγώ, γιὰ τὰ χωράφια ποὺ εἶχα, νοίκιαζα, κάθεχρόνο, ἀπὸ τὸν Ἅγιο Ἀνδρόνικο νερὸ «Τοψιοῦ», μιά-μιση μὲ δύο ὧρες, κάθε δύο βδομάδες. Σάββατο νύ-χτα. Ἔτσι ἔμεινα καὶ στὴν Κυθρέα τὸ Σάββατο, πρὶν


τὴ δεύτερη εἰσβολή, γιὰ νὰ ποτίσω. Ἦταν ἡ τελευ-ταία φορά, ποὺ πότισα τὰ χωράφια μου στὴν Κυθρέα.Τώρα ὅλα ἔχουν ξεραθεῖ. Μεῖναν μόνο οἱ κορμοὶ τῶνδέντρων.

Ἔπρεπε, λοιπόν, νὰ σηκωθεῖς, νύχτα ἢ μέρα, νὰπάεις στὴν ὥρα σου, νὰ κόψεις τὸ νερό. Ἂν δὲν τὸ ἔκο-βες στὴν ὥρα σου, τὸ ἔχανες. Βέβαια. Τὸ ἔπαιρνε ὁἄλλος.

Τώρα ποὺ τὰ θυμᾶμαι αὐτά, σκέφτομαι πὼς ἕναςπολὺ καλὸς ἄνθρωπος, ποὺ ποτίζαμε γιὰ χρόνια μα-ζί, ὁ ἕνας μετὰ τὸν ἄλλο, ἦταν ὁ Πέτρος τοῦ Χατζηδη-μήτρη, ὁ ἀδελφὸς τοῦ Παντέλα. Ἦταν πολὺ τίμιος.Πολὺ καλὸς ἄνθρωπος. Εἴχαμε μαζὶ νερὸ «Ττο-ψιοῦ», Σάββατο νύχτα. Θὰ ἔκοβα τὸ νερό, μετὰ ἀπὸἐκεῖνον. Ἀπὸ ἐκεῖ ποὺ εἶναι ἡ Καμαροῦ, κοντὰ στὸΔημοτικὸ Σχολεῖο, πιὸ κάτω ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ Φα-ναρτζιῆ. Ἐρχόταν καὶ μοῦ φώναζε ὁ ἴδιος: «Ἔ, Γιαν-νῆ, κόψε τὸ νερό!» Μὲ τὸ φανάρι αὐτός. Νύχτα. «Ἔ,Γιαννῆ, κόψε τὸ νερό! Ἄργησες, νὰ τὸ κόψεις!» Τόσοτίμιος ἦταν!

Ἦταν μεγάλη, λοιπόν, περιουσία τὰ νερὰ στὴνΚυθρέα. Ἦταν ἄφθονο τὸ νερό. Τότε ποτίζαμε τὶςἐλιές, σὲ λεκάνες. Ἦταν ἀδύνατο νὰ ποτίσουμε πλημ-μαντά.

Αὐλάκια τσιμεντένια δὲν ὑπῆρχαν. Ἁπλῶς πλάκεςμόνο πέτρινες στὶς «Χαραγές.» Τσιμεντένια αὐλάκιαἀποκτήσαμε μετὰ τὸ 1960, ἀπὸ τὸν Κεφαλόβρυσο,ὥς τὸ τελευταῖο χωριὸ καὶ τὸ τελευταῖο χωράφι. Τε-

ράστιο ἔργο τὸ ἀρδευτικὸ τῆς Κυθρέας.59 Πολυδάπα-νο. Στοίχισε πάρα πολλά. Δὲν τὸ χαρήκαμε, ὅμως,πολλὰ χρόνια. Τὸ ἀρδευτικὸ αὐτό, μὲ τὰ τσιμεντένιααὐλάκια, μᾶς οἰκονόμησε πολὺ νερό. Ὅμως χάθηκαν,μετὰ ἀπὸ αὐτό, κάμποσα ποὺ βρίσκαμε στοὺς ποτα-μούς. Καβούρια, χέλια. Καὶ πάπιες. Κι ἀκόμα φυτά,ποὺ βρίσκαμε στὶς ὄχθες τῶν ποταμῶν τῆς Κυθρέας.Τὰ παλιὰ ἐκεῖνα ποτάμια ἦταν ἕνας βιότοπος. Μὲπολλοὺς καλαμιῶνες, μὲ δέντρα στὶς ὄχθες. Μὲ που-λιά.

Τώρα ὁ Κεφαλόβρυσος χάθηκε. Ἄφαντο τὸ νερό.Ὕστερα ἀπὸ αἰῶνες. Φρόντισαν οἱ Τοῦρκοι καὶ τὸἐξαφάνισαν. Τὰ αὐλάκια ἄδεια, ξερά, καὶ τὰ περιβό-λια κατάξερα. Ἕνας γυμνὸς τόπος ἡ Κυθρέα.60


59. Εἶναι ἰδιαίτερα ἐνδιαφέρον, νὰ μελετήσει κανεὶς τὸ ἀρδευτικὸ σύ-στημα τῆς Κυθρέας, ὅπου ἀποκαλύπτεται μιὰ τεράστια ὀργάνωση καὶτάξη στὴ διαχείριση αὐτοῦ τοῦ ὄγκου τοῦ νεροῦ καὶ συνακόλουθα αὐτῆςτῆς τεράστιας κληρονομιᾶς καὶ πλούτου.

60. Ἡ περιβαλλοντικὴ καταστροφή, ὕστερα ἀπὸ τὴν ἀπώλεια ἢ ὅ,τιἄλλο συνέβη τοῦ νεροῦ τῆς Κυθρέας, εἶναι τεράστια καὶ ἀξίζει ἰδιαίτερηςπροβολῆς καὶ μελέτης.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄

ΤΑ ΠΑΛΙΑ ΑΡΧΟΝΤΙΚΑ

Ἡ Κυθρέα ἦταν πάντα τόπος πλούσιος. Εἶχε τὸνερὸ καὶ τοὺς μύλους. Καὶ τὰ περιβόλια καὶ τοὺςἐλαιῶνες. Ἦταν ἡ Κυθρέα ἀπὸ τὴν Τουρκοκρατία,ἀλ λὰ καὶ πρίν, διοικητικὸ κέντρο. Τόπος μὲ πολλὰἀρχοντικά, ποὺ δὲν βρίσκαμε σὲ ἄλλα χωριά. Πλού-σια, μεγάλα σπίτια. Μὲ ἀνώγεια καὶ κατώγεια καὶαὐλὲς καὶ νερά.

Ἦταν ἐκεῖ, πρῶτα, στὴν πλατεῖα Σεραγίου, τὰδικαστήρια. Εἶχε δικαστήρια ἡ Κυθρέα. Ἀλλὰ καὶ δι-οικητήριο. Καὶ ἀρχοντικά. Στὴν πλατεῖα Σεραγίουἦταν τὸ παλιὸ διοικητήριο τῆς Τουρκοκρατίας. Τὰσπίτια αὐτὰ ἔστεκαν μέχρι τὶς μέρες μας. Μὲ τὴ χα-ρακτηριστικὴ «καμάρα.» Ἐκεῖ γίνονταν οἱ συγκε-ντρώσεις καὶ ἐκδηλώσεις τῶν Κυθρεωτῶν. Στὴν πλα-τεῖα Σεραγίου. Καὶ τώρα, ἀκόμα, στέκουν συντηρη-μένα καὶ ἀναπαλαιωμένα. Εἶναι τὰ σπίτια τοῦ Γιαν-νακοῦ τοῦ Ἀνδρονίκου. Ἀπὸ ποῦ τὰ ἀγόρασε δὲν ξέρω.Αὐτὰ τὰ σπίτια ἦταν, ὅπως σᾶς εἶπα, παλιὰ τὸ διοι-κητήριο τῆς Κυθρέας καὶ τὰ δικαστήρια, ἀπὸ τὰ χρό-νια τῆς Τουρκοκρατίας.


Ἐκεῖ κατοικοῦσε μετὰ ὁ Ἀνδρέας Ἐλευθερίου. Ἡγυναῖκα του ἦταν κόρη τοῦ Γιαννακοῦ τοῦ Ἀν δρο -νίκου. Προέκτασή του ἦταν καὶ τὸ οἴκημα τοῦΠΑΟΚ61 Κυθρέας, στὰ χρόνια τοῦ ’60 καὶ ’70, μὲ τὴχαρακτηριστικὴ κληματαριὰ καὶ τὰ νερὰ ποὺ κυ-λοῦσαν ἀπὸ κάτω. Ἐκεῖ στὴ στροφή, ποὺ ὁδηγοῦσεστὴ γειτονιὰ τῆς Καμάρας.

Τῆς ἴδιας ἐποχῆς, πίσω ἀκριβῶς ἀπὸ αὐτὸ τὸ ἀρ -χο ντικό, τὸ λεγόμενο διοικητήριο καὶ δικαστήριο,ἦταν ἀκόμα, μέχρι τὶς μέρες μας, ὥς τὰ σήμερα, τὰσπίτια τοῦ δραγομάνου Χατζηγεωργάκι Κορνέσι-ου.62 Παλιὸ κι αὐτὸ ἀρχοντικό, μὲ σκάλες καὶ δωμά-τια πολλά.

Στὴν πλατεῖα Σεραγίου ἦταν, ἀκόμα, ἕνα τερά-στιο ἀρχοντικὸ ἐκείνων τῶν χρόνων, πανύψηλο, μὲἀνώγι καὶ ὑπόγειο. Ἀκριβῶς, δυτικά, στὴν εἴσοδο τῆςπλατείας. Σὲ ἐκεῖνο ἔμενε, μέχρι τὸ ’60, στὸ ὑπόγειο,ἕνας Τοῦρκος πεταλωτής. Καλλικᾶς. Γέρος. Πέθανε

61. «Τὸ οἴκημα τοῦ ΠΑΟΚ»: Ὁ ΠΑΟΚ, ὁ Πνευματικὸς Ἀθλη -τικὸς Ὅμιλος Κυθρέας, ποὺ ἱδρύθηκε τὸ 1962, στέγαζε τὰ «Ἐθνι -κόφρονα Σωματεῖα» καὶ τὴν ΑΤΕ ΠΕΚ Κυθρέας.

62. Γιὰ τὸν δραγομάνο Χατζηγεωργάκι Κορνέσιο, ποὺ σκότωσαν οἱΤοῦρκοι τὸ 1809, ὑπάρχει ἐκτενὴς βιβλιογραφία. Βλ. μεταξὺ ἄλλων,Κωνσταντίνου Ἰ. Μυριανθοπούλου, Χατζηγεωργάκις Κορνέσιος, ὁ διερ-μηνεὺς τῆς Κύπρου, 1779-1809: ἤτοι Συμβολαὶ εἰς τὴν ἱστορίαν τῆςΚύπρου ἐπὶ Τουρκοκρατίας (1570-1878). Ἦταν φυσικό, ὁ παντοδύ-ναμος διαχειριστὴς τῆς ζωῆς τῶν δούλων ἐκεῖνα τὰ χρόνια, νὰ ἔχει σπίτιαστὸ κατ’ ἐξοχὴν διοικητικὸ κέντρο τῆς Κύπρου μετὰ τὴν πρωτεύουσα, τὴνΚυθρέα.

ΤΑ ΠΑΛΙΑ ΑΡΧΟΝΤΙΚΑ •81

ἐκεῖ. Αὐτὰ τὰ σπίτια, στὰ ὁποῖα στεγαζόντουσανκατὰ καιροὺς οἱ Λαϊκὲς Ὀργανώσεις Κυθρέας,63 ἡΑΕΚ64 καὶ ἡ ΟΧΕΝ65 Κυθρέας, ἀνῆκαν σὲ ἕναἈρμένη. Τὸν Ἀρτίν-μπέη. Πολὺ πλούσιο. Μεγάλοἀρχοντικὸ αὐτό. Τελευταῖα ἀγοράστηκαν ἀπὸ πλού-σιους Κυθρεῶτες. Τὰ πῆρε ὁ γυιὸς τῆς Φροσοῦς. Τώ-ρα τὸ κτίριο αὐτὸ κατεδαφίστηκε. Ἦταν κτίριο πανύ-ψηλο, μὲ μεγάλη θέα. Πολὺ ὡραία θέα.

Παλιὰ ἀρχοντικά, ἀπὸ τὴν τουρκοκρατία, συνα-ντούσαμε ψηλὰ στὴν Τούμπα. Ἦταν τὰ ἀρχοντικὰτοῦ Αἰμιλιανίδη.66 Πίσω, ἀκριβῶς, ἀπὸ τὸ ἐκκλησά-κι τοῦ Ἀρχαγγέλου Μιχαήλ.67 Ἔστεκαν μέχρι τὴν

63. Οἱ Λαϊκὲς Ὀργανώσεις, στέγαζαν τὴν ΠΕΟ καὶ παλαιότερατὴν ΑΟΝ Κυθρέας καὶ τὴν «Ἀναγέννηση». Στεγάζονταν παλαιότεραστὸ μεγάλο ἀρχοντικὸ στὴν πλατεῖα Σεραγίου.

64. ΑΕΚ: Ἀθλητικὴ Ἕνωση Κυθρέας. Ἱδρύθηκε γύρω στὰ 1950.Στεγαζόταν πρῶτα στὸ μεγάλο ἀρχοντικὸ στὴν πλατεῖα Σεραγίου καὶὕστερα δίπλα ἀπὸ τὸ καφενεῖο τοῦ Βαφειάδη, στὸ Σεράγιο.

65. Ἡ ΟΧΕΝ στεγαζόταν στὴν ἀρχὴ στὴν Ἁγία Μαρίνα, ἐκεῖ ποὺἦταν παλιὰ τὸ παρθεναγωγεῖο Κυθρέας. Ἀργότερα μετακινήθηκε στὸμεγάλο ἀρχοντικὸ στὴν πλατεῖα Σεραγίου καὶ ὕστερα σὲ νέο κτίριο, ἀπέ-ναντι ἀπὸ τὸ καφενεῖο Ἀνθούλλη, πάλι στὸ Σεράγιο.

66. Πρόκειται γιὰ τὴν οἰκογένεια τοῦ λόγιου καὶ νομικοῦ ἈχιλλέαΑἰμιλιανίδη. Βλ. Ἀριστείδης Λ. Κουδουνάρης, ὅπ.π. σελ. 19, «Αἰμι-λιανίδης Ἀχιλλεὺς τοῦ Κωνσταντίνου, 1903 - 1978.» Ἦταν γυιὸς τοῦἐκ Κυθραίας ἰατροῦ Κωνσταντίνου Αἰμιλιανίδη. Τὸ ἔργο του Παλαιὰ Κύ-προς, Ἱστορικὰ διηγήματα, Ἀθῆναι 1933, ἀναφέρεται, μεταξὺ ἄλλων,καὶ στὴν Κυθρέα.

67. Γιὰ τὸν Ἀρχάγγελο Μιχαὴλ, βλ. Ἱ. Κ. Περιστιάνης, ΓενικὴἹστορία τῆς Νήσου Κύπρου, Ἐν Λευκωσίᾳ 1910, καὶ Κυθρέα Χαρίεσ-σα, ὅπ.π. σσ. 87 -88 καὶ Κώστας Π. Κύρρης, «Ἡ Κυθρέα. ἹστορικὸΔιάγραμμα», Κυθρέα Χαρίεσσα, ὅπ.π. σσ. 105 -106. Βλ. καὶ τὸ σχε-


εἰσβολή. Μεγάλα σπίτια, μὲ ἀνώγι καὶ αὐλές. Αὐτὰἦταν τῆς οἰκογένειας τοῦ Δημοσθένη τοῦ Μυρμίγκη,ποὺ ἡ γυναῖκα του ἦταν ἐξαδέλφη μὲ τὸν ἈχιλλέαΑἰμιλιανίδη. Ὅπως καὶ ἡ ἀδελφή της, ἡ γυναῖκα τοῦΚουδέλλα. Πολὺ παλιὸ σπίτι αὐτό.

Πιὸ κάτω ἦταν στὰ σπίτια τοῦ Σπύρου. Μὲ τὸ κα-φενεῖο. Ἦταν τοῦ Κλεόπα τὰ σπίτια αὐτά. Τοῦ πεθε-ροῦ του. Παλιὰ σπίτια αὐτὰ καὶ μεγάλα. Ἀρχοντικὰσπίτια. Ἀπέναντι ἀπὸ τὸ Δημαρχεῖο Κυθρέας, ποὺεἶναι κτίριο νεότερο. Τοῦ 20οῦ αἰώνα.

Ἀρχοντικό, πάλι, ἦταν αὐτὸ τοῦ Περδίου στὴν ἐνο-ρία τοῦ ῾Αγίου Γεωργίου. Τεράστιο σπίτι. Μὲ πολλὰἐπίπεδα. Ἀνισόπεδο. Ἔπιανε δυὸ δρόμους καὶ ἀπὸμέσα περνοῦσε καὶ τὸ νερό, ποὺ ἐρχόταν ἀπὸ ψηλά, κιἔφτανε κι ἔπεφτε στὴν τρύπα τοῦ μύλου τοῦ Καττάμη.Περνοῦσε αὐλάκι μὲ νερὸ μέσα ἀπὸ τὶς αὐλὲς αὐτοῦτοῦ ἀρχοντικοῦ. Αὐτὰ τὰ σπίτια ἦταν τῆς Εὐδοκίας,τῆς γιαγιᾶς τῆς γυναίκας μου.

Ἦταν ἀκόμα τὸ ἀρχοντικὸ τοῦ Χατζημιχαὴλ τοῦΟἰκονόμου. Πολὺ μεγάλο καὶ παλιὸ ἀρχοντικό. ὉΟἰκονόμος ἦταν ὁ πιὸ πλούσιος τῆς Κυθρέας, στὰχρόνια τῆς Τουρκοκρατίας. Παιδιά του ἦταν ὁ Ττο-ουλῆς τοῦ Οἰκονόμου, ὁ Χατζημιχαὴλ τοῦ Οἰκονόμουκαὶ ὁ Γιάννης τοῦ Οἰκονόμου.

τικὸ ἀφήγημα τοῦ Ἀχιλλέα Αἰμιλιανίδη στὸ ἔργο του Παλαιὰ Κύπρος,Ἱστορικὰ διηγήματα, Ἀθῆναι 1933, καὶ Κυθρέα Χαρίεσσα, ὅπ.π. σσ.20 - 25, ὅπου ἀναφορὰ στὸ ἐξωκκλήσι τοῦ Ἀρχαγγέλου Μιχαήλ.


Ἕνας ἀπὸ αὐτούς, ὁ Χατζημιχαὴλ τοῦ Οἰκονόμουπῆγε καὶ παντρεύτηκε στὸ Παλαίκυθρο. Ὅριζε ὅλοτὸ Παλαίκυθρο. Ἦταν ὁ πιὸ πλούσιος τοῦ Παλαικύ-θρου. Εἶχε χωράφια πολλὰ στὴν Κυθρέα.

Ὅταν περνοῦσε ἀπὸ τὴν αὐλή μας, νὰ πάει στὰχωράφια του, καθισμένος πάνω στὸ ἄλογό του ὁ Χα-τζημιχαὴλ τοῦ Οἰκονόμου, καθόταν πάνω σὲ εἰδικὸχαλί. Τόσο πλούσιος ἦταν.

Ὁ Ττοουλῆς τοῦ Οἰκονόμου ἦταν πεθερὸς τοῦ Θε-μιστοῦ τοῦ δασκάλου. Τὰ σπίτια, δίπλα ἀπὸ τὸ σπί-τι τοῦ Θεμιστοῦ Κανικλίδη, τοῦ δασκάλου, τὰ ἀγό-ρασε ὁ Κύπρος Κολιός, γύρω στὰ 1964.

Τῆς οἰκογένειας αὐτῆς τοῦ Οἰκονόμου ἦταν ἡ γυ-ναῖκα τοῦ παπα-Κώστα, τοῦ ἱερέα τοῦ ἉγίουἈνδρονίκου.68 Ὁ πεθερὸς τοῦ παπα - Κώστα ἦτανἀδελφός τους. Κι ἡ γυναῖκα τοῦ Μουξιούρη τὸ ἴδιο.Ἀπὸ τὴν ἴδια οἰκογένεια. Ὅλη ἡ γειτονιὰ ἐκεῖ γύρω.Τῆς ἴδιας οἰκογένειας στὴν γειτονιά μας ἦταν ὁ Γιά-γκος τοῦ Ττοουλῆ τοῦ Οἰκονόμου. Ἦταν ἀδελφὸς τῆςγυναίκας τοῦ Παναγιώτη τοῦ Λεμονοφίδη. Ἀρι -στοκρατικὴ οἰκογένεια. Πολὺ πλούσια. Μὲ πολλὰχωράφια. Ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ Σιαηλῆ, μέχρι τὸ Σχο-λεῖο, ὅλα τὰ χωράφια ἦταν δικά τους. Ἐκεῖ ἦταν καὶτὰ χωράφια τοῦ παπᾶ. Ὅλα ἐκεῖνα ἦταν τοῦ Οἰκονό-μου.

68. παπα - Κώστας: Ὁ παπα - Κώστας Γεωργιάδης, ἀπὸ τὸ ΝέοΧωρίο Κυθρέας, ἱερέας τοῦ Ἁγίου Ἀνδρονίκου, εἶχε πάρει μέρος στοὺςΒαλκανικοὺς πολέμους, τὸ 1912-1913.


Ἀπὸ τὰ χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ἦταν, ἀκόμα,στὴ Χαρδακιώτισσα τὰ σπίτια τοῦ Ἀτταλίδη,69 πολὺπλούσιου τῆς Κυθρέας. Αὐτὸς εἶχε πολὺ ὡραῖα σπί-τια. Κοντὰ στὰ σπίτια τοῦ Γιάλουκα, ἀριστερά, ἐκεῖστὸν ποταμό. Μεγάλα καὶ παλιὰ ἀρχοντικά. Οἱ πρό-γονοί τους κατάγονταν ἀπὸ τὸν Χατζηαττάλαν, τῆς9ης Ἰουλίου. Ἀπὸ αὐτὴ τὴν οἰκογένεια. Ὁ Ἀτταλίδηςἦταν δήμαρχος Κυθρέας.

Παλιὸ ἀρχοντικὸ τῆς Τουρκοκρατίας, ἦταν καὶαὐτὸ τοῦ Στυλλῆ τοῦ Κούτσουρου, ποὺ τὸ ἀγόρασεἀπὸ τὸν Σεβέρη. Σπίτι διακόσιων χρονῶν καὶ παρα-πάνω. Λίγο πιὸ πάνω ἀπὸ τὸ σπίτι μας, κοντὰ στῆςΚανικλίδαινας.

Παλιὸ ἦταν, ὅ,τι ἀπόμεινε ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦὈρφανοῦ. Στὴν Καμάρα. Ἔπιανε ἀπὸ τὰ σπίτια τοῦΖάχαρου, ὥς μπροστὰ στὸ δρόμο, ἀπέναντι ἀπὸ τὸκαφενεῖο τοῦ Παντρῆ. Μεγάλα σπίτια αὐτά.

Ἀλλὰ καὶ τὰ σπίτια τοῦ Γιαννῆ τοῦ Ττάττη, ποὺτὰ μοιράστηκαν ὁ Κκόλας καὶ ὁ Κολιός.

Νεότερα σπίτια, στὰ χρόνια πιὰ τῆς Ἀγγλο κρα -τίας, εἶναι τὰ πετρόκτιστα ἀρχοντικά, ποὺ συναντοῦ -με, τόσο στὴν εἴσοδο τῆς Κυθρέας, ὅσο καὶ στὸν Φρα-

69. Ἡ οἰκογένεια Ἀτταλίδη φτάνει ὥς τὶς σφαγὲς τῆς 9ης Ἰουλίου.Ὁ Χατζηαττάλας ἦτο ἕνας τῶν φονευθέντων προυχόντων τῆς Κυθρέας.Βλ. Βενέδικτος Ἐγγλεζάκης, «Τὸ τελευταῖον γνωστὸν ἔγγραφον τοῦἀρχιεπισκόπου Κυπριανοῦ», Μνήμη Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου Κυπρια-νοῦ, Ἑλληνομνήμων 13, Ἀκτή, Λευκωσία 2008, σελ. 15.

γκομαχαλᾶ. Χαρακτηριστικά, στὴ εἴσοδο συναντοῦμετὸ σπίτι τοῦ γιατροῦ τοῦ Ευέλθου. Θυμᾶμαι ποὺ τὸἔκτιζαν τὸ 1925. Ἀλλὰ καὶ τὰ σπίτια τοῦ Χατζηδᾶ.Χαρακτηριστικὰ ἀρχοντικὰ τῆς Κυθρέας. Κτισμένα μὲπέτρα. Σπίτια αὐτὰ καὶ ἀρχοντικὰ τοῦ 20οῦ αἰώνα.

Στὴν πλατεῖα, δίπλα ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ γιατροῦ τοῦΕὐέλθου, ἦταν ἀνώγεια σπίτια, αὐτὰ τοῦ Κανικλίδη,μὲ καφενεῖα, ποὺ κτίστηκαν τὸ 1935 μὲ 1940. Τὰσπίτια αὐτὰ τὰ ἔκτισε κάποιος Νικόλας, ἀδελφὸς τῆςΕὔας, ποὺ παντρεύτηκε ἀδελφὴ τοῦ Θεμιστοῦ τοῦΚανικλίδη. Αὐτὸς ποὺ τὰ ἔκτισε ἔλειπε στὸ ἐξωτερι-κό. Δὲν ἦλθε ποτὲ νὰ τὰ δεῖ. Τὰ χρησιμοποιοῦσαν καὶτὰ ἐκμεταλλεύονταν οἱ συγγενεῖς του. Ἡ οἰκογένειαΚανικλίδη. Ἐκεῖ μπροστὰ σταματοῦσαν τὰ λεωφο-ρεῖα. Ἐκεῖ στεκόταν καὶ μοίραζε τὶς ἐφημερίδες ὁ Νι-κολῆς ὁ Σαββίδης, ὁ κουρέας καὶ ἐφημεριδοπώλης τῆςΚυθρέας. Ἐκεῖ ἦταν καὶ ἕνας λόχος διαβιβάσεων,ὅταν ἦταν ἡ Ἑλληνικὴ μεραρχία στὴν Κύπρο.

Πιὸ πάνω, πρὸς τὴν Ἁγία Μαρίνα, ἦταν τὸ σπίτιτοῦ Ποντίκα. Ἀλλὰ καὶ μετὰ τὸν Ἅγιο Ἀνδρόνικοἦταν τὰ σπίτια τοῦ Καττάμη. Τῆς δεκαετίας πιὰ τοῦ’40. Αὐτὸ ἐκεῖ ἦταν τοῦ Θεολῆ, ποὺ εἶχε γυναῖκα τὴνΣτυλιανή. Ἡ Στυλιανὴ εἶχε παιδιὰ τὴν Θεοπίστη,τὴν Κωστάντα καὶ τὴν Ὀλβία. Αὐτὰ ἦταν, πρὶν κτι-στεῖ τὸ σπίτι τοῦ Καττάμη, τῆς Στυλιανῆς, γυναίκαςτοῦ Θεολῆ. Τοῦ Θεόδουλου. Δίπλα ἀπὸ τὴν ἐκκλησίατοῦ Ἁγίου Ἀνδρονίκου, ἀπέναντι ἀπὸ τὸν ποταμό. ὉΖήνωνας ὁ Καττάμης παντρεύτηκε κόρη τοῦ Θεολῆ.


Ὁ Χρίστος Καττάμης ἦταν σύγγαμπρος μὲ τὸν Ἀθα -να σιάδη, τὸν ἐπόπτη. Τὸ σπίτι ἐκεῖνο τὸ ἔκτισε ὁ Χρί -στος Καττάμης. Ἔριξαν τὰ παλιὰ σπίτια τοῦ Θεολῆκαὶ ἔκτισαν τὸ μεγάλο ἀρχοντικό, ποὺ στέκει μέχρισήμερα.

Κατεβαίνοντας ἀπὸ τὸ καφενεῖο τοῦ Γληόρη, πρὸςτὰ κάτω, ἦταν τὰ σπίτια, μεγάλα αὐτά, τοῦ Λεμονο-φίδη. Νεότερα ὅμως, σὲ σχέση μὲ τὰ ἄλλα τῆς τουρ-κοκρατίας.

Αὐτά, ἦταν τὰ ἀρχοντικὰ τῆς Κυθρέας, ὅπως ἐγὼτὰ θυμᾶμαι. Τέλος θυμᾶμαι πὼς στὴν εἴσοδο τῆς Κυ-θρέας ἦταν ἕνα ὡραῖο πετρόκτιστο σπίτι, αὐτὸ τῆςΦοίβης. Ὡραῖο, πετρόκτιστο σπίτι ἦταν καὶ αὐτὸστὴν ἔξοδο τῆς Κυθρέας. Αὐτὸ τοῦ Εὐγένιου. Μὲ πε-ριβόλια γύρω.


ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε΄

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣΤΗΣ ΚΥΘΡΕΑΣ

Νὰ μιλήσουμε, τώρα, γιὰ τὶς γειτονιὲς τῆς Κυθρέ-ας. Γιὰ τὶς οἰκογένειες, ποὺ κατοικοῦσαν σ’ αὐτές.Πῶς λέγονταν. Ποιοί ἦταν αὐτοὶ οἱ παλιοὶ ἄνθρωποι,ποὺ ἔζησαν καὶ κατοίκησαν πρὶν ἀπὸ μᾶς. Ἀλλὰ καὶοἱ συνομήλικοί μου.

Νὰ ἀρχίσουμε ἀπὸ κάτω. Ἀπὸ τὴν εἴσοδο τῆς Κυ-θρέας. Στὴν εἴσοδο τῆς Κυθρέας ἦταν τὸ σπίτι τοῦ δα-σκάλου τοῦ Μιχαλάκη τοῦ Πασιαρδῆ,70 καθὼς καὶ τὸσπίτι τῆς Φοίβης. Ἕνα σπίτι πετρόκτιστο. Ἦτανἕνας δρόμος μὲ κυπαρίσσια καὶ στὶς δυό του πλευρές.Τὰ φύτεψαν, νομίζω, τὰ χρόνια ποὺ ἦταν δήμαρχος ὁἈτταλίδης. Δὲν εἶμαι σίγουρος. Αὐτὴ ἡ γειτονιὰ εἶναιτώρα στρατόπεδο τῶν Τούρκων. Λέγεται πὼς ἐκεῖἦταν ἀρχαῖο Ρωμαϊκὸ νεκροταφεῖο, μὲ ἀρχαῖα. Ἀλλὰἡ περιοχὴ αὐτὴ ἀνῆκε σὲ Ἀρμένη. Πιὸ κάτω ἦταν ὁἀστυνομικὸς σταθμὸς τῆς Κυθρέας.

70. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1926 ―Πασιαρδῆς Μιχαήλ», σελ. 284.


Ἀριστερά, μετὰ τὸν ἀστυνομικὸ σταθμό, ξεκινοῦσεἡ γειτονιὰ τῆς Θεοτόκου. Πῆρε αὐτὸ τὸ ὄνομα ἀπὸ τὸμοναστήρι τῆς Παναγίας τῆς Θεοτόκου. Ἐκεῖ ἦταν ἕ -να μοναστήρι, μεσαιωνικό, ἀφιερωμένο στὴ Θεοτόκο.Ἦταν ἕνα πολὺ παλιὸ μοναστήρι. Κάποτε τὸ διεκ - δικοῦσαν οἱ Μαρωνίτες. Τελικὰ τὸ κράτησαν οἱ ὀρθό-δοξοι καὶ στοὺς Μαρωνίτες δόθηκε ἡ ἐκκλησία τοῦ῾Αγίου Ἀντωνίου, ψηλά, στὴ Συρκανιά, κάτω ἀπὸ τὸνΚεφαλόβρυσο. Εἶχε παλιὲς καὶ σπουδαῖες εἰκόνες τὸμοναστήρι αὐτὸ τῆς Θεοτόκου.71

Στὴ γειτονιὰ αὐτὴ ἔμεναν παλιὲς οἰκογένειες τῆςΚυθρέας. Ἦταν πρῶτα ἡ οἰκογένεια Παπαγεώργη.Ὁ Κώστας Παπαγεώργης. Ἡ οἰκογένεια Πετρωνᾶ.Πρὸς τὸ Σεράγιο, κοντὰ στὴν ἀστυνομία, ὁ Χρηστί-δης. Στὸν περίβολο τοῦ μοναστηριοῦ τῆς Θεοτόκουἔμενε ἡ κόρη τοῦ Παυλάττου. Δίπλα ἔμενε ὁ δάσκαλοςὁ Ζωγράφος.72 Σὲ ἕνα μεγάλο σπίτι μὲ ἀνώγεια.Στὴν Θεοτόκου ἦταν ἡ οἰκογένεια τοῦ Παναγῆ τοῦΚανικλίδη, καθὼς καὶ τῆς ῎Αδας τῆς ράφταινας. ἩἌδα ἦταν ὀνομαστὴ μαστόρισσα, μὲ πολλὲς μαθήτριεςκαὶ πελατεία ἀπὸ τὴ Χώρα. Ἡ Ἄδα ἔχασε παιδὶ στὴνεἰσβολή. Τὸν Χριστάκη. Νὰ πῶ ἐδῶ, πὼς ἐκεῖνος ποὺμεγάλωσε τὴ Στυλλοῦ, τὴν μάνα τῆς ῎Αδας, ποὺ ἦτανἀπὸ τὴ Μιὰ Μηλιά, ἦταν συγγενής μου. Ἦταν ἕνας

71. βλ. Κώστας Π. Κύρρης, «Ἡ Κυθρέα. Ἱστορικὸ Διάγραμμα»,Κυθρέα Χαρίεσσα, ὅπ. π. σσ. 108 -110.

72. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1928 ― Ζωγράφος Π. Χρίστος », σελ. 285.

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ ΤΗΣ ΚΥΘΡΕΑΣ •89

πανύψηλος. Παλληκάρι. Ὁ Χάτζιος ποὺ σᾶς εἶπαπρίν. Παλιοὶ κάτοικοι τῆς Θεοτόκου ἦταν ἡ πεθερὰτοῦ Ἀντώνη τοῦ Χατζηγιάγκου, ἡ Μαρουλλοῦ, μιλή-σαμε γι’ αὐτούς, κι ἡ οἰκογένεια τοῦ Κώστα τοῦ Γιαν-νάτζιη. Στὴ Θεοτόκου ἦταν καὶ ὁ Πετράτζιης. Μεγά-λη κι αὐτὴ οἰκογένεια. Ὁ Πέτρος Λουκαΐδης. Δίπλαἀπὸ τὸν ἀστυνομικὸ σταθμὸ Κυθρέας. Ὁ Πετράτζιηςἦταν ἀπὸ τοὺς πιὸ πλούσιους τῆς Κυθρέας.

Νεότεροι κάτοικοι στὴ Θεοτόκου ἦταν ὁ Γιάννης ὁΦιλιππίδης, ὁ δάσκαλος, καὶ ὁ Γεώργιος Κολιός.Ἀκόμα, ἐκεῖ κατοίκησε καὶ ὁ ἀδελφός μου ΚώσταςὈρφανίδης, μὲ τὴ γυναῖκα του τὴ Δώρα.

Μπαίνοντας στὴν Κυθρέα, μετὰ τὴ Θεοτόκου,ἀμέσως μετὰ τὸν Ἀστυνομικὸ Σταθμό, κτίσμα τῶνἌγγλων, ἦταν τὸ Σεράγιο. Ἐκεῖ ἦταν τὰ ἀρχοντικὰτῆς Κυθρέας. Πλούσια σπίτια. Γι’ αὐτὰ μιλήσαμεπρίν. Αὐτὰ ἀνῆκαν στὴν ἐνορία τῆς Ἁγίας Μαρίνας.Ἦταν, ἐκτὸς τῶν ἄλλων σπιτιῶν, αὐτῶν τοῦ γιατροῦτοῦ Εὐἐλθου καὶ τοῦ δασκάλου τοῦ Χατζηδᾶ,73 γιὰ τὰὁποῖα ἤδη μιλήσαμε, τὰ σπίτια τοῦ Ἀνθούλλη, στὴνπλατεῖα, μὲ τὰ καφενεῖα ἐκεῖ. Ἐκεῖ ἔτρεχαν νερά.Κόσμος καὶ κόσμος μαζευόταν ἐκεῖ.

Παλιὰ οἰκογένεια στὸ Σεράγιο ἦταν αὐτὴ τοῦΓιαννακοῦ τοῦ Ἀνδρονίκου. Στὸ Σεράγιο ἦταν κι ἡοἰκογένεια τοῦ Μιχαήλη τοῦ Σίμου. Ἡ γυναῖκα του

73. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1920 ― Χατζηδᾶς Χαράλαμπος», σελ. 283.


ἦταν ἀδελφὴ τοῦ Χρίστου τῆς Ἄννας. Αὐτοὶ ἔμενανστὴν Καμάρα, πίσω ἀπὸ τὸ καφενεῖο τοῦ ἈνδρέαἈπο στολίδη, τοῦ Παντρῆ. Ἀπὸ τὴν οἰκογένεια αὐτὴτοῦ Χρίστου τῆς Ἄννας ἦταν ὁ Κωνσταντῖνος ὁ σωφέ-ρης. Μεγάλη οἰκογένεια. Ὁ Μιχαήλης τοῦ Σίμουεἶχε κάμποσα παιδιὰ ἐκεῖνος. Ἐκεῖ ἦταν καὶ τὸ σπίτιτοῦ Ἀνδρέα τοῦ Μιχαηλίδη, τοῦ Ἰκκῆ, ὅπως καὶἄλλοι τῆς οἰκογένειάς του. Ἦταν τὸ σπίτι, ἀκόμα,καὶ τοῦ Ἀντώνη τοῦ Βαφειάδη. Τῆς Ἐλπινίκης τοῦΚολιοῦ. Ἡ Χατζηευαλλοῦ, συγγενής μου ἀπὸ τὸνπαπποῦ μου, ἔμενε ψηλά, πρὸς τὸν μύλο τὸν Στέφα-νο, μέσα στὸ σπίτι τοῦ Ἰγνάτιου.

Πιὸ κάτω, στὸ Σεράγιο, παίρνοντας τὸ δρόμο πρὸςτὸ σινεμὰ τῆς Κυθρέας, πρὸς τὸ σπίτι καὶ τὸ κέντρο τοῦΛουκᾶ τοῦ Ἀδαμίδη, ἔμενε ὁ Συμιὸς ὁ Συμεωνίδης,ποὺ εἶχε μπακάλικο, ὁ Μισιέλλης ὁ Πετρίδης, ὁ Λεβέ-ντης, ὁ Μαλαός, ἡ οἰκογένεια Ἀρ τεμίου, τοῦ Πέτσακαὶ πιὸ κάτω ἔμενε ὁ Παναγιώτης ὁ Συμεωνίδης, ἡοἰκογένεια τῆς Ἀναστασίας τῆς Ζωῆς καὶ τὸ σπίτι τοῦδασκάλου τοῦ Κλεάνθη. Πιὸ κάτω ἦταν στρατόπεδο,σὲ ἕνα παλιὸ σπίτι ποὺ ἀνῆκε στὴν οἰκογένεια τοῦ Πα-ναγιώτη, τοῦ Ἀντώνη τοῦ Κολᾶ, ποὺ κατοικοῦσε στὸΚαϊμακλί. Τὸ πατρικό του ἦταν στὴν Καμάρα. Καὶπιὸ κάτω τὸ σπίτι τοῦ Εὐγένιου, τοῦ δασκάλου.

Κοντὰ στὴν ἐκκλησία τῆς Ἁγίας Μαρίνας ἦτανμιὰ ἄλλη ὁμάδα σπιτιῶν τῆς Κυθρέας. Μιὰ ἄλλη, θὰἔλεγα, γειτονιά. Ἦταν τὰ σπίτια τοῦ Παντελῆ τοῦΠελεκάνου... Κάμποσα σπίτια ἐκεῖ... Ἦταν τὸ σπί-


τι τοῦ Γιώρκου τῆς Χατζηνοῦς. Αὐτὸς παλιός, πιὸμεγάλος ἀπὸ τὸν πατέρα μου. Ὁ Γιῶρκος τῆς Χα-τζηνοῦς εἶχε παιδιὰ τὸν Βάσο, τὸν Νίκο καὶ τὸν Λοϊ-ζο Νικολαΐδη. Καὶ τὴ γυναῖκα τοῦ Ἀδαμίδη τοῦ δα-σκάλου, τὴν Σταυροῦ. Τὴ γυναῖκα τοῦ Εὐγένιου, τὴνἌννα, τὴ γυναίκα τοῦ Μιχάλη τοῦ Κλείτα, τοῦ Μι-χάλη Συμεωνίδη, τοῦ δα σκάλου,74 τὴν Χρίστα καὶ τὴγυναῖκα τοῦ Ἀνδρέα τοῦ Καλογήρου, τὴν Μαρία.Πολὺ παλιὰ καὶ πλούσια οἰκογένεια τῆς Κυθρέας. ὉΓιῶρκος τῆς Χατζηνοῦς ἦταν ἀδελφὸς τῆς Κουκουμί-νας, τῆς γυναίκας τοῦ Δημητροῦ τοῦ Κουκουμᾶ καὶἀδελφὸς τῆς μητέρας τοῦ Νικολάτζιη Κανικλίδη, γιὰτὸν ὁποῖο μιλήσαμε. Μεγάλη καὶ ἡ οἰκογένεια τοῦΝικολάτζιη τοῦ Κανικλίδη.

Κοντὰ στὸ κρεοπωλεῖο τῆς Κυθρέας, ποὺ βρισκό-ταν στὴν Ἁγία Μαρίνα, μὲ παλιὰ κτίσματα καὶ μα-γαζιὰ καὶ ποταμούς, ἦταν καὶ τὰ σπίτια τοῦ Σάββατοῦ Πετρουλλῆ. Γυιός του ὁ Μιχαλάκης Σάββα, ὁδήμαρχος Κυθρέας. Ἀπ’ τὴν ἄλλη μεριὰ ἦταν τὸ σπί-τι καὶ τὰ περιβόλια τῆς Ἀθηνᾶς τῆς δασκάλας ποὺἦταν συγγενὴς μὲ τὴν πεθερά μου. Ἐκεῖ, δίπλα στὸνποταμό, ἦταν τὰ σπίτια τῆς Ἀθηνᾶς τοῦ Κολλίτση.Καὶ τοῦ Σκίτσα, πιὸ πίσω. Ἦταν ἡ Μαρίτσα, ἀδελ-φὴ τοῦ Νικολάτζιη τοῦ Κανικλίδη καὶ ξαδέλφες τουἐκεῖ. Πίσω, μέσα στοὺς ποταμούς, ἦταν καὶ οἱ Παϊκ-κοῦδες. Τρεῖς ἀδελφὲς μόνες, ἀνύπαντρες, μεγάλες

74. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1933 ― Συμεωνίδης Μιχαήλ», σελ. 286.


πιά, ποὺ πουλοῦσαν ὑφάσματα. Καὶ δίπλα ὁ Ττόφαςἀπὸ τὴ Γύψου, ποὺ εἶχε γυναῖκα τὴν Κατσελλαροῦ,ὅπως τὴ λέγαμε. Τυφλή. Τὰ παιδιά του ἔφυγαν με-τανάστες στὴν Ἀφρική.

Γιὰ ἄλλα σπίτια ἐκεῖ, κοντὰ στὴν Ἁγία Μαρίνα,ὅπως τὸ σπίτι τοῦ Λογγίνου, μιλήσαμε πρίν.Ἔμεναν καὶ ἄλλοι ἐκεῖ, ὅπως Χρίστος ὁ Μολέσκης...

Ἡ πιὸ μεγάλη γειτονιὰ τῆς Κυθρέας ἦταν ἡ Καμά-ρα. Ἅμα πιάσεις ἀπὸ τὸ σπίτι, ἀπὸ τὸ ἀρχοντικὸ τοῦἈθανασιάδη τοῦ ἐπόπτη75 καὶ σπίτι μετέπειτα τοῦγαμπροῦ του τοῦ Σάββα Χρηστίδη, δημάρχου τῆςΚυθρέας, ποὺ παντρεύτηκε τὴ Χρίστα, καὶ νὰ πᾶς ὥςτοῦ Πιττάκα, ἦταν τεράστια γειτονιά. Ἀπὸ τὶς πιὸ με-γάλες. Εἶχε ἡ γειτονιὰ ὀγδόντα, μὲ ὀγδόντα πέντεσπίτια, σχεδὸν τετρακόσιοι κάτοικοι καὶ παραπάνω.Κι ἦταν ὅλοι στὴν Καμάρα μὲ παιδιὰ πολλά. Ἦτανστὴν Καμάρα ἡ μεγάλη οἰκογένεια Κολιοῦ. Ἀλλὰ καὶἡ οἰκογένεια τοῦ παπποῦ μου τοῦ Ὀρφανοῦ. Παιδιά,ἐγγόνια, δισέγγονα.

Οἱ κάτοικοι στὴν Καμάρα ἦταν γεωργοί. Εἶχε καὶπολλοὺς βοσκοὺς ἡ Καμάρα παλιά. Αὐτοὶ ὥς τὰ μέσατοῦ εἰκοστοῦ αἰῶνα. Ὕστερα χάθηκαν ὅλοι. Ὁ Κκό-λας, εἶχε πρόβατα. Μεγάλο κοπάδι. Εἶχε δίπλα μαςκι ὁ Χρίστος Ζαμπακίδης, ὁ ἄντρας τῆς Μαρίτσας τοῦ

75. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1905 ―Ἀθανασιάδης Στυλιανός», σελ. 280.


Ττοουλιᾶ. Κι ὁ Χατζηγιάγκος. Ὁ Πιττάκας. ὉΣταυρῆς ὁ Πιττάκας. Πρόβατα εἶχε ὁ Τζυρκακός. Κιὁ Σαββῆς, ὁ χασάπης, ὁ ἀδελφός του, πατέρας τοῦΠαντρῆ. Αὐτά, ὥς τὴ δεκαετία τοῦ ’40. Ὕστεραἐγκατέλειψαν οἱ ἄνθρωποι τὴν κτηνοτροφία. Τὰ παι-διά τους ἔγιναν τεχνίτες ἢ γεωργοί.

Ὁ Φραγκομαχαλᾶς ἦταν ἀριστοκράτες. Πῆραν,νομίζω, τὸ ὄνομα ἀπὸ τὴ Φραγκοῦ. Ὁ Ττοουλῆς τῆςΦραγκοῦς ἦταν παπποῦς τῆς πεθερᾶς μου, τῆς Μα - ριτσοῦς. Ἡ Φραγκοῦ ἦταν Φράγκικης, Γαλλικῆςδηλαδὴ καταγωγῆς. Ἐκεῖ ἦταν τὰ σπίτια τῆς οἰκο-γένειας τῆς Ἰου λίας, ἀδελφῆς τοῦ Κκόλα, εἶχαν ὅλοιαὐτοὶ τὸ ἐπίθετο Φραγκούδης. Ἦταν τὸ σπίτι τοῦΧαράλαμπου Γεωρ γιάδη, πετρόκτιστο, τοῦ Καττά-μη, τῆς Ἀνδρο νίκης τοῦ Γιωρκάτζη καὶ τῆς Μυροφό-ρας τοῦ Κολιοῦ. Τοῦ Ζαχαριάδη. Ὅλοι αὐτοὶ ἦτανμεταξύ τους συγγενεῖς. Καὶ συγγενεῖς μὲ τὴν οἰκο-γένεια τῆς γυναίκας μου τῆς Νίκης. Στὴ γειτονιὰαὐτὴ ἦταν καὶ τὸ σπίτι τῆς Ἐρατῶς τῆς δασκάλας,κόρης τοῦ παπα - Μιλτιάδη, καὶ τὸ καφενεῖο τοῦ συ-ζύγου της, τοῦ Σάββα Δημοσθένους, ποὺ ἦταν ἀπὸτὸ Στρογγυλό.

Πιὸ κάτω, κατεβαίνοντας ἀπὸ τὸν Φραγκομαχαλᾶπρὸς τὴν Καμάρα, ἦταν τὰ σπίτια τῆς Ὀρθοδοξίας τοῦΜουξιούρη, ἐξαδέλφης τῆς πεθερᾶς μου. Ἀπὸ αὐτὴ τὴνοἰκογένεια εἶναι ἡ οἰκογένεια Σταυρίδη στὴ Λάρνακα.Ἦταν, ἀκόμα, τὰ σπίτια ποὺ εἴπαμε πρίν. Τὰ σπίτιατοῦ Θεμιστοῦ τοῦ δασκάλου, τὸ σπίτι τοῦ Γιάγκου τῆς


Ἰουλίας, τοῦ Γιάγκου Φραγκούδη, ἀπέναντι, ἀλλὰ καὶτοῦ παπα-Κώστα καὶ τὰ σπίτια τοῦ Λεμονοφίδη.

Ὁ Κυριάκος Λεμονοφίδης, ὡς δήμαρχος, ἐκλεγό-ταν μὲ τὴ δεξιά. Στὴν παράταξή του ἦταν ὁ πεθερόςμου ὁ Κκόλας, ποὺ ἐκλεγόταν δημοτικὸς σύμβουλοςΚυθρέας. Ἦταν πολὺ φίλοι. Ὁ Κυριάκος Λεμονοφί-δης εἶχε ἀδελφὸ τὸν Παναγιώτη Λεμονοφίδη. Αὐτοὶἦταν ἀπὸ τὴ Θεοτόκου καὶ παντρεύτηκαν πάνω, στὸνΦραγκομαχαλᾶ.

Ἀπὸ τὴν οἰκογένειά τους ἦταν κι ἕνας σπουδαῖοςμαραγκὸς στὴ Λευκωσία. Ὁ Ἀντωνάκης. Ποὺ σκο-τώθηκε σὲ δυστύχημα, ἐκεῖ στὸ Δημοτικὸ τοῦ ἉγίουἈντωνίου. Ἀπὸ τοὺς πιὸ σπουδαίους ἐπιπλοποιοὺςτῆς Λευκωσίας. Ὅταν ἔγινε αὐτό, ἐγὼ ἤμουνα μι-κρός.

Ἦταν, ἀκόμα, πιὸ κάτω, τὸ σπίτι τοῦ Σάββα τοῦΚαλλῆ, καθὼς καὶ τοῦ Πετρῆ, τοῦ Χατζηδημήτρη,τοῦ Γιώρκου τοῦ Χρηστίδη ποὺ εἶχε τὸν μύλο, πλού-σιος πολύ, μὲ περιβόλια. Κάποτε ἡ οἰκογένεια τοῦΧρηστίδη ἔκανε καὶ γκαζόζες καὶ τὶς πουλοῦσαν. Πρὶνἔλθουν τὰ ξένα ἀναψυκτικὰ αὐτές. Δίπλα ἦταν τὰ σπί-τια τῆς Μαρίας τῆς Φροσοῦς, τῆς Περσοῦς, τοῦἈντρεῆ Νικολαΐδη, τοῦ Τουμάζου, τοῦ Δήμου τοῦΚωνστάντινου. Αὐτὴ ἡ γειτονιὰ ἔφτανε ὥς τὸ σπίτιτοῦ Χρηστίδη καὶ τῆς Κωνστάντας. Τοῦ Χριστάκη τοῦΣτυλιανόπουλου.

Ἐπιστρέφοντας πίσω, στὸν Φραγκομαχαλᾶ καὶπάλι, ἦταν, ἀνηφορίζοντας πρὸς τὰ πάνω, δυὸ γειτο-


νιές. Ὁ Συρκαλές, γύρω καὶ κοντὰ στὴν ἐκκλησία τοῦ῾Αγίου Γεωργίου, καὶ ἡ Τζουμαγιά.76 Ἡ Τούμπα,ὅπως λεγόταν, μὲ τὸ μεγάλο νεοκλασικὸ ΔημοτικὸΣχολεῖο. Λαϊκὲς γειτονιὲς αὐτές. Φτωχολογιά, θὰἔλεγα. Φτωχογειτονιὲς τῆς Κυθρέας ἐκεῖνες. Ἂνἐξαιρέσεις τὸν Νικολῆ τὸν Περδίο, τὸν Πελᾶ, ὅλοι οἱἄλλοι ἦταν φτωχοί. Πάμπτωχοι.

Στὸν Ἅγιο Γεώργιο, ὅμως, κοντὰ στὸ σπίτι καὶτὸν μύλο τοῦ Καττάμη ἦταν καὶ ἡ Ἐλπινίκη Παπα-δοπούλου, ἡ δασκάλα καὶ ἡ ἀδελφή της. Πλούσιες πο-λύ. Ἦταν συγγενεῖς μὲ τὸν Δημοσθένη Μυρμίγκηἐκεῖνοι. Μὲ τὴ γυναῖκα του. Τὸ σπίτι τους ἦταν μέσαστὰ νερά, ποὺ ἔτρεχαν ἀπὸ παντοῦ. Μές στοὺς ποτα-μούς. Εἶχαν καὶ δυὸ ἀδέλφια δασκάλους, ποὺ πέθα-ναν. Γιὰ ἕνα ἀπὸ τοὺς δυό, δάσκαλο, τὸν Γιῶργο, ποὺπέθανε νέος ἡ Ἐλπινίκη ἔγραψε καὶ ποίημα. Τὸθυμᾶμαι. Ἔλεγε: «Σήκου νὰ δεῖς τοὺς μαθητές, ποὺπᾶνε στὸ σχολεῖο / καὶ σὺ κοιμᾶσαι, Γιῶργο μου, μέςστὸ νεκροταφεῖο.»

76. Τζουμαγιά: Γειτονιὰ τῆς Κυθρέας στὸ ὕψωμα τῆς Τούμπας, ἐκεῖποὺ ἦταν τὸ Δημοτικὸ Σχολεῖο. Ἡ λέξη τζουμαγιά, εἶναι τουρκική, καὶπαραπέμπει στὴ συγκέντρωση σὲ τζαμί, τὴν ἡμέρα τῆς Παρασκευῆς.Πιθανὸν νὰ παραπέμπει στὴν ἀπὸ μέρους τῶν μουσουλμάνων διεκδίκησητοῦ παρεκκλησίου τοῦ Ἀρχαγγέλου Μιχαήλ, στὴν πιὸ πάνω περιοχή,καθὼς καὶ σὲ ὅσα ἡ παράδοση ἀναφέρει, στὸ πῶς οἱ Ἕλληνες ὀρθόδοξοικάτοικοι τῆς Κυθρέας διέσωσαν τὸν τόπο ὡς ἑλληνικὸ καὶ χριστιανικό.Ἀναζητώντας τὴν προέλευση αὐτοῦ τοῦ ὀνόματος βρῆκα τὴν Τζουμαγιὰνὰ εἶναι πολίχνη τῶν Σερρῶν, θέατρο πολλῶν μαχῶν στοὺς ΒαλκανικοὺςΠολέμους.


Στὸν Ἅγιο Γεώργιο κατοίκησε ὁ ἀδελφός μου ὁΓιωρκῆς. Ἀπὸ τὸν Ἅγιο Γεώργιο, τὸν Συρκαλέ, θυ -μᾶμαι τὶς οἰκογένειες Καρεκλᾶ, σπουδαῖος τεχνίτηςἦταν ὁ παπποῦς τοῦ Πέτρου τοῦ Καρεκλᾶ, ἀλλὰ καὶ ὁπατέρας του, ὁ Μιχαλάκης. Ἦταν οἱ οἰκογένειες τοῦΜαυράκη, τοῦ Καρταμπῆ καὶ ἄλλοι. Προκομμένοιἄνθρωποι. Ἐκεῖ στοῦ Σπύρου, ἦταν τὸ σπίτι τοῦ Βά-σου, μὲ προκομμένα παιδιά. Ἔχασαν ἕνα γυιὸ στὴνεἰσβολή. Πιὸ κάτω ἦταν τὸ σπίτι τοῦ Κώστα τοῦ πρό-σφυγα. Ὁ Κώστας ὁ πρόσφυγας ἦταν Μικρασιάτης.Τὰ παιδιά του ἦταν συμμαθητὲς μὲ τὰ παιδιά μου. ἩἈνδρούλα, ὁ Μιχαλάκης, ἡ Πόπη καὶ ἡ Λουκία.

Πρὸς τὰ πάνω, τώρα, ἀνηφορίζοντας, ἦταν ἡ Χαρ-δακιώτισσα, πρῶτα, καὶ ἡ Συρκανιά, ἔπειτα, ὥς τὸνΚεφαλόβρυσο. Μακρινὲς ἀποστάσεις καὶ ἀνηφορικές.Ἀπὸ τὴν εἴσοδο τῆς Κυθρέας, κάτω καὶ δυτικά, ὥς τὸνΚεφαλόβρυσο, ἡ ἀπόσταση ἦταν σχεδὸν πέντε μίλια.Πιὸ εὔκολα πήγαινες στὴ Χώρα, παρὰ στὸν Κεφαλό-βρυσο, ἀπὸ τὴ γειτονιά μας στὴν Κυθρέα. Παρόλααὐτά, τοὺς ἤξερα. Ἤξερα κάμποσους.

Πάνω ἦταν πολλοὶ μύλοι. Ὅσοι μύλοι ἦταν κάτω,ἦταν καὶ πάνω. Ἦταν, πρῶτα, ὅπως εἴπαμε, ὁ μύλοςτοῦ Κεφαλοβρύσου. Ἦταν καὶ ὁ μύλος τῆς Συκαμιᾶςκαὶ ὁ μύλος τῆς Τερατσιᾶς. Καὶ ἄλλοι πολλοί.

Στὴ Συρκανιὰ ἦταν ἡ οἰκογένεια τοῦ Χρυσανθῆ κιἡ οἰκογένεια Καλογήρου. Μεγάλες καὶ πολυπληθεῖςοἰκογένειες τῆς Κυθρέας. Τῆς Συρκανιᾶς. Κοντὰ στὴνἉγία Ἄννα. Ὁ γυιὸς τοῦ Χρυσανθῆ ἦταν κοινοτάρχης


στὴν ἐνορία αὐτή. Ἀπὸ τὴν οἰκογένεια Καλογήρουἦταν ὁ Γιάννης τοῦ Καλογήρου. Ἀπὸ τὴ Συρκανιὰἦταν καὶ ἡ οἰκογένεια τοῦ Γαβριὴλ Μηνᾶ, τοῦ Γυμνα-σιάρχη, ποὺ ἦταν συγγενὴς μὲ τὸν γείτονά μαςἸάκωβο Μυρμίγκη.

Στὴ Χαρδακιώτισσα ἦταν ὁ Ἀτταλίδης. Ἐπίσης ὁΘάσος ὁ Σοφοκλέους. Ἡ οἰκογένεια τῆς Ἀρετῆς τοῦΠετάση.

Μεγάλη οἰκογένεια αὐτὴ τοῦ Καλλῆ. Τοῦ Ζαχα-ρία Καλλῆ, τοῦ Ζάχαρου, τοῦ Νικολῆ τοῦ Καλλῆ...Ἦταν καὶ ἡ οἰκογένεια τοῦ Μακρῆ, μὲ τὰ ἀσβεστο-ποιεῖα. Ὁ Γιαννῆς τοῦ Μακρῆ, γυιὸς τοῦ Γιώρκου τοῦΜακρῆ κλπ. Τὸ σπίτι τους ἦταν ἐκεῖ στὸ ἀνήφορο,ποὺ τέλειωνε ἡ Χαρδακιώτισσα, τὰ καφενεῖα, μόλιςἀνέβαινες. Ἐκεῖ. Ἦταν ἐκεῖ κι ἕνα σπίτι, ποὺ εἶχεδωμάτιο μὲ καμάρα, πάνω ἀπὸ τὸ δρόμο. Τὰ αὐτοκί-νητα περνοῦσαν ἀπὸ κάτω. Δυὸ ἦταν αὐτὰ τὰ σπίτιαστὴν Κυθρέα. Τὸ ἕνα μετὰ τὴ Χαρδακιώτισσα. Καὶ τὸἄλλο σπίτι ἦταν αὐτὸ τοῦ Κλεόπα, πρὶν τὸ Δημαρ-χεῖο.

Ἐπιστρέφοντας, τώρα, στὸ νότο, ἦταν μιὰ ξεχωρι-στὴ γειτονιά, ἡ Χρυσίδα. Οἱ κάτοικοί της ἦταν γνω-στοὶ ταλιαδῶροι. Σκαλιστὲς ξύλου. Σκαλιστὲς ἐπί-πλων. Μεγάλοι τεχνίτες. Ὁ πιὸ σπουδαῖος ἀπὸ ὅλουςἦταν ὁ Γεώργιος Κυριακοῦ, ὁ Γιατράκκας, δήμαρχοςμετέπειτα Κυθρέας. Ἀπὸ τοὺς τελευταίους δημάρχουςτῆς Ἀγγλοκρατίας. Μετὰ ἀπὸ αὐτὸν ἦταν ὁ Σάββαςὁ Χρηστίδης. Πρὶν ἀπὸ τὸν Γεώργιο Κυριακοῦ ἦταν ὁ


Κυριάκος ὁ Λεμονοφίδης, πλούσιος πολύ, ὅπως εἴπα-με πρίν.

Ὁ Γεώργιος Κυριακοῦ, σὲ μεγάλη ἡλικία, ἐγκα-τέλειψε τὴν Κυθρέα καὶ τὸ ἐπάγγελμα τοῦ ταλιαδώ-ρου, ἔφυγε καὶ σπούδασε γιατρὸς στὴν Ἑλλάδα. Στὰχρόνια τοῦ 1920. Ὅμως, ὅταν γύρισε, δὲν ἄσκησετὴν ἰατρική. Ξυλόγλυπτα ἔργα του σώζονται καὶστὴν Ἑλλάδα, ὅταν σπούδαζε καὶ ἔμενε ἐκεῖ. Ὁ Για-τράκκας ἦταν ὁ καλύτερος σκαλιστὴς τῆς Κύπρου.Ἄφησε ἐποχή. Ἦταν κάποτε συνεταῖρος μὲ τὸν πα-τέρα τῆς Ὀποῦς ἀπὸ τὸ Καϊμακλί. Μαζὶ ἔκαναν τὰξυλόγλυπτα στὸ μοναστήρι τοῦ Μαχαιρᾶ. Ἔφυγεμετὰ ἀπὸ τὴν Κυθρέα, ὅπως εἴπαμε. Ἔζησε κάμπο-σα χρόνια στὴν Ἑλλάδα καὶ γύρισε γιατρός.

Ἡ Χρυσίδα, λοιπόν, εἶχε σπουδαίους ταλιαδώρους.Στὴν Κυθρεα ἦταν κι ὁ Κώστας ὁ Ταλιαδῶρος, ἀδελφὸςτῆς νύφης μου, τῆς Δώρας τοῦ Χατζηχριστόδουλου.

Εἶχε ἡ Κυθρέα καὶ πολὺ καλοὺς γεωργούς. Ἦτανὁ Πέτσας καλὸς γεωργός. Ὁ πατέρας τοῦ δασκάλουτοῦ Πέτσα. Εἶχε χωράφια πολλὰ καὶ περιβόλια.

Ὀνομαστὸς τεχνίτης ἦταν ὁ Κώστας ὁ Βλάμης.Στὴ γειτονιά μας. Σπουδαῖος μαραγκὸς αὐτός. Πε-ρίφημος. Μαραγκὸς ἦταν καὶ ὁ Ἀντρεῆς τοῦ Κωνστά-ντινου. Δὲν ἔφτανε, ὅμως, τὸν Βλάμη. Ὁ Βλάμηςἦταν τὸ κάτι ἄλλο. Ἦταν ἀπὸ τὴ Βώνη καὶ παντρεύ-τηκε στὴν Κυθρέα. Πῆρε τὴν Θεανώ, κόρη τοῦ Χρι-στόφορου.

Ἐκεῖνος ποὺ φρόντισε νὰ μπεῖ τὸ νερὸ μὲ σωλῆνες

στὴν Κυθρέα ἦταν ἀδελφὸς τῆς Θεανῶς τοῦ Βλάμη.Ξέχασα τ’ ὄνομά του. Παλιὰ οἱ ἄνθρωποι ἔπαιρναννερὸ ἀπὸ τὸν ποταμό. Τὰ αὐλάκια, ποὺ διέσχιζαν τὶςγειτονιὲς τῆς Κυθρέας. Δὲν ὑπῆρχαν βρύσες στὴν Κυ-θρέα. Βρύσες ἀπέκτησε ἡ Κυθρέα τὸ 1932. Ξόδεψεἐκεῖνος καὶ γινόταν παροχὴ τοῦ νεροῦ μὲ σωλῆνες.Πλήρωσε αὐτός. Ἔκανε δωρεά. Ἦταν πολὺ πλού-σιος. Αὐτὸς εἶχε ἀποκτήσει τεράστια περιουσία στὴνΑἴγυπτο. Ἐκεῖ ἐμενε. Ἀρκετοὶ Κυθρεῶτες εἶχαν πά-ει κοντά του, στὴν Αἴγυπτο καὶ ἔπιασαν δουλειά.Ἔβγαλαν πολλὰ χρήματα.

Σὲ κάθε γειτονιά, κάθε πεντακόσια, περίπου, μέ-τρα, ὑπῆρχε καὶ μιὰ βρύση. Σὲ ὅλη τὴν Κυθρέα.Προηγουμένως πίναμε ἀπὸ τὸν ποταμό. Σηκωνόμα-στε πολὺ πρωί, χαράματα, μὲ τὴν αὐγή, γιὰ νὰ πά-ρουμε καθαρὸ νερό. Μὲ ἔστελλε ἐμένα ἡ μάνα μου ἀπὸτὴν Καμάρα στὴ Χαραή, ἐκεῖ στὴ Φανερωμένη, πρωί,νὰ πάρω καθαρὸ νερό. Ἦταν, ὅμως, καθαρό; Τέλοςπάντων...

Στὴ Θεοτόκου ἦταν κι ἕνας σπουδαῖος ἀγγειο-πλάστης. Ὁ Κυριλλᾶς. Πίσω ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ ἀδελ-φοῦ μου τοῦ Κώστα.


ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ΄

ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΚΤΗΜΑΤΑΤΗΣ ΚΥΘΡΕΑΣ

Νὰ μιλήσουμε, τώρα, γιὰ τὰ μεγάλα κτήματα τῆςΚυθρέας, ὅπως τὰ ξέρω. Κι ὅπως τὰ θυμᾶμαι ἀπὸ τὰπαιδικά μου χρόνια καὶ ὅπως ἄκουσα γι’ αὐτά. Κιὅπως τὰ εἶδα, μεγάλος πιά. Ἡ Κυθρέα ἦταν ἕνας ἰδι-αίτερα πλούσιος τόπος. Μὲ μεγάλα κτήματα, περι-βόλια, ἐλαιῶνες, νερά. Ἀμέσως μετὰ τὴν Τουρκοκρα-τία, οἱ Κυθρεῶτες πῆραν πίσω ἀλλὰ καὶ ἀπέκτησαννέα κτήματα. Πέρασαν, ἔτσι, πολλὰ κτήματα στὰ χέ-ρια τους, ἀλλὰ καὶ ἄλλα χωράφια τὰ ἔκαμαν οἱ Κυ-θρεῶτες, μὲ τὴν ἐργατικότητά τους.Ἔφτειαξαν, ἔτσι,νέους ἐλαιῶνες καὶ περιβόλια καὶ πρόκοψαν.

Ἕνα ἀπὸ τὰ μεγαλύτερα κτήματα καὶ περιβόλια,μετὰ τὴ Φανερωμένη, γιὰ τὴν ὁποία μιλήσαμε, ἦταντὸ κτῆμα τοῦ Καφατάρη. Ὁ Καφατάρης, πολὺ πλού-σιος τῆς Κυθρέας, ἦλθε ἀπὸ τὸν Ἅγιο Ἠλία Λευκονοί-κου καὶ παντρεύτηκε στὴν Κυθρέα, μὲ τὴν Εὐδοκία. ἩΕὐδοκία καὶ ὁ Καφατάρης εἶχαν παιδιὰ τὸν γιατρὸ τὸνΕὐέλθοντα Ἰακωβίδη, τὴν Ἀρτεμισία, γυναῖκα τοῦΣτυλιανοῦ τοῦ ἐπόπτη καὶ τὴν Χρυσταλλοῦ τοῦ Χρί-


στου τοῦ Καττάμη. Ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνα, μὲ τὸ τέλοςτῆς Τουρκοκρατίας, ὁ Καφατάρης ἀγόρασε ἕνα τερά-στιο κτῆμα, ἰδιοκτησία ἑνὸς πλούσιου Τούρκου, τοῦΧασάνα. Πολὺ μεγάλο κτῆμα. Ἀπέραντο. Δὲν εἶχε τε-λειωμό. Τότε δοκίμασαν καὶ ἄλλοι, νὰ τὸ ἀγοράσουν.Ὅμως ἡ ἀξία του ἦταν ἀνεκτίμητη. Τεράστια. Κάποι-οι, ποὺ σκέφτηκαν, τοὺς λέχθηκε πὼς δὲν ἔφταναν τὰχρήματα ποὺ εἶχαν οὔτε γιὰ τὰ μεταβιβαστικά. Τόσοἀκριβὰ ἐκτιμήθηκε καὶ πωλήθηκε τὸ κτῆμα αὐτό.

Ὁ Καφατάρης μοίρασε τὸ κτῆμα στὰ τρία παιδιάτου. Ἀπὸ τοὺς τρεῖς, ὁ γιατρὸς πῆρε τὸ μικρότερο με-ρίδιο, γιατὶ ὁ πατέρας του τὸν εἶχε σπουδάσει. Ὁγιατρὸς εἶχε κάνει σπουδὲς στὴν Ἑλλάδα καὶ μετὰστὴ Γερμανία. Πολὺ σπουδαῖος γιατρός. Ἔκανε ἄρι-στη διάγνωση καὶ ἦταν ἀπὸ τοὺς σπουδαίους τῆςἐποχῆς του. Κι ἕνας ἄλλος Κυθρεώτης εἶχε κάνεισπουδὲς στὸ Βερολίνο, γιατρός, ὁ γυιὸς τοῦ Λεμονο-φίδη. Αὐτὸς πέθανε σχετικὰ νέος στὴν Πάφο.

Ὅμως, αὐτὸ τὸ κτῆμα εἶχε μιὰ ἑνότητα. Ξεκι-νοῦσε ἀπὸ τὴ γειτονιά μας, τὴν Καμάρα, ἀπὸ τὸ σπί-τι τοῦ Ζαμπᾶ, ἐκεῖ ποὺ ἦταν ἀργότερα τὸ σπίτι τοῦΓιώρκου τοῦ Κανικλίδη, τοῦ Τσιοπάνη. Ἔπαιρνε τὸδρόμο καὶ προχωροῦσε βόρεια, πρὸς τὰ πάνω. Τὰὅριά του ἀκολουθοῦσαν τὸ δρόμο. Ἔστριβε, ἔτσι, ἀπὸτὸ σπίτι τῆς Κωνστάντας καὶ προχωροῦσε, σύμφωναμὲ τὸ δρόμο μετὰ δυτικά, ἔφτανε στὰ σπίτια τοῦ Δή-μου τοῦ Κωνστάντινου. Ἀπὸ κεῖ ἔπαιρνε τὸ μονοπάτι,ἀνέβαινε πάνω καὶ ἔστριβε καὶ ἔφτανε τὸ μονοπάτι

ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΚΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΥΘΡΕΑΣ •103

αὐτὸ μέχρι τὴν Ἐμὶρ Χαραή. Ἀπὸ κεῖ προχωροῦσε νό-τια, μέχρι τὸ μύλο τοῦ Μαρμαρέτη, μετὰ γύριζε ξανὰἀνατολικά, μέσα ἀπὸ τὰ σπίτια ποὺ ἔμεναν οἱ Παϊκ-κοῦδες, περνοῦσε ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ Χατζηπαναγῆ καὶἔφτανε ξανὰ ἀπὸ κεῖ ποὺ ξεκινήσαμε. Στοῦ Ζαμπᾶ.

Τὸ κτῆμα αὐτὸ εἶχε, ὅ,τι δέντρο φανταστεῖς.Ἐλιές, κυρίως, ἀλλὰ καὶ ὅλα τὰ ἑσπεριδοειδῆ, καρυ-διές, δαμασκηνιές, χρυσομηλιές, συκιές, κυδωνιέςκλπ. Λεμονιὲς καὶ ἄλλα ἑσπεριδοειδῆ φύτεψε ὁ Ἀθα -νασιάδης, ὁ ἐπόπτης.

Ὁ Καφατάρης ἦταν στενὸς φίλος τοῦ Κκόλα. Κου-μπάρος του. Συνηθιζόταν τότε, οἱ δύο κουμπάροι τοῦγάμου νὰ βαφτίζουν ἐναλλὰξ τὰ παιδιὰ τοῦ ζευγαριοῦ,ποὺ πάντρευαν. Ἔτσι ὁ Καφατάρης ἐβάφτισε τὴνΜυροφοροῦ, τὴν πρώτη κόρη τοῦ Κκόλα, ἡ παπαδιά,ἡ γυναῖκα τοῦ παπα - Μιλτιάδη, βάφτισε τὸν δεύτε-ρο, τὸν Παναγιώτη. Ὁ Καφατάρης ἐβάφτισε τὸν Γιά-γκο καὶ ἡ παπαδιὰ τὴν Νίκη, τὴ γυναῖκα μου. ΤὸνΜιχαλῆ, μετά, ὁ Καφατάρης καὶ τὸν ἑπόμενο ἡ πα-παδιά. Ἐναλλάξ. Ἕνα μὲ ἕνα παιδί. Ὥς τὸ τέλος.Ἔτσι γινόταν πρωτύτερα. Ἔβαζαν δύο κουμπάρους.Κουμπάρο καὶ κουμέρα. Τὸ πρῶτο παιδὶ τὸ βάφτιζε ὁκουμπάρος καὶ μετὰ τὸ δεύτερο ἡ κουμέρα.

Ἕνας ἄλλος Τοῦρκος κι αὐτὸς Χασάνας, ἀγαποῦσεπολὺ τὸν πεθερό μου τὸν Κκόλα. Τοῦ ἔδωσε, τοῦ πού-λησε, ἀπέραντα κτήματα. Οἱ Τοῦρκοι αὐτοὶ οἱ βαθύ-πλουτοι, πρέπει νὰ ἔφυγαν ἢ νὰ πέθαναν καὶ νὰ χάθη-καν στὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνα. Τὸ 1910 μὲ 1915.


Ἕνα ἄλλο, μεγάλο κτῆμα, γιὰ τὸ ὁποῖο μιλήσα-με πρίν, ἦταν αὐτὸ τοῦ Ττοουλῆ τοῦ Οἰκονόμου, ποὺξεκινοῦσε ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ Σιαηλῆ, ἐκεῖ στὸ γεφύριτῆς Καμάρας, καὶ ἔφτανε στὸ ἁλώνι τοῦ Λεμονοφίδη,κάτω ἀπὸ τὸ Δημοτικὸ Σχολεῖο. Ἦταν τεράστια ἡἔκταση, ποὺ ὅριζε ὁ Ττοουλῆς τοῦ Οἰκονόμου καὶ τὴμοίρασε στὰ παιδιά του. Στὴ γυναῖκα τοῦ Παναγιώ-τη τοῦ Λεμονοφίδη, στὸν Γιάγκο τοῦ Ττοουλῆ τοῦΟἰκονόμου, καὶ σὲ μιὰ ἄλλη κόρη, ποὺ παντρεύτηκεστὸ Τσέρι. Νομίζω τὴν ἔλεγαν Μαρίτσα. Τὰ χωράφιααὐτὰ τὰ ἔσπερναν σιτάρι καὶ ὕστερα φύτεψαν ἐλιές.Μεγάλους ἐλαιῶνες.

Μιὰ τεράστια ἔκταση μὲ ἐλαιῶνες ἦταν τὰ χωράφιατοῦ Κκόλα, ἀπὸ τὴν Καμάρα σχεδόν, ὥς τὸ Μπέη Κιο-γιου, ποὺ ἀργότερα κι αὐτὸς μοίρασε στὰ παιδιά του.Ἦταν τρία μεγάλα κομμάτια στὴν περιοχὴ αὐτή. Τὸκάθε ἕνα ἦταν 29 ὁλόκληρες σκάλες. Τεράστιες ἐκτά-σεις. Αὐτὰ ἦταν τοῦ Τούρκου τοῦ Χασάνα, τοῦ φίλου τοῦΚκόλα, ποὺ τὰ πούλησε στὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνα.

Ἦταν πρῶτα ἕνα μεγάλο κομμάτι, ἀπὸ 29 σκά-λες. Αὐτὸ τὸ πῆρε ὁ Ττοουλιᾶς. Ξεκινοῦσε ἀπὸ τὸ γε-φύρι τῆς Καμάρας καὶ ἔφτανε κάτω, ὥς τὸ χωράφι,αὐτὸ ποὺ ἀγόρασε ὁ Ττόουλος ἀπὸ τὸν παπᾶ. Τερά-στια ἔκταση.

Μετὰ ἦταν τὸ δεύτερο κομμάτι, ἀπὸ 29 σκάλες,πάλι ἀπὸ τὸν Χασάνα τὸν Τοῦρκο. Αὐτὸ ἀμέσως πιὸκάτω. Ξεκινοῦσε ἀπὸ τὸ χωράφι ποὺ εἶχαν οἱΤοῦρκοι, τὸ χωράφι τοῦ Γιώρκου τοῦ Πιττάκα, ποὺ


ἀγόρασε ἀπὸ τὴν Λιασίνα, προχωροῦσε κάτω ἐκεῖ,ποὺ ἦταν ἡ φοινικιὰ τοῦ Κουτσοῦ τοῦ Χατζῆ, κι ἔφτα-νε ὥς τὸ χωράφι τοῦ Χατζηδημήτρη. Αὐτὸ ἦταν τὸδεύτερο μεγάλο κομμάτι.

Ἀμέσως πιὸ κάτω ξεκινοῦσε τὸ τρίτο μεγάλο κομ-μάτι ἀπὸ τὰ κτήματα τοῦ Χασάνα. Ἦταν αὐτὸ ποὺπῆρε ὁ Κκόλας. Αὐτὸ ἔφτανε μέχρι τὸ Μπέη -Κιογι-ου. Στὸ Μπέη - Κιογιου ὁ Κκόλας εἶχε σπίτι καὶἁλώνι. Μονοκόμματο κτῆμα. Τεράστιο. Μὲ ἐλαιῶ -νες, ποὺ φύτεψε ὁ Κκόλας μετά. Μεγάλη ὑπόθεση.Καὶ πολλοὶ κόποι.

Ὁ Χασάνας τοῦ τὰ εἶχε προσφέρει καὶ τὰ τρίααὐτὰ τοῦ Κκόλα, μὰ δὲν τὰ πῆρε. Πῆρε μόνο τὸ ἕναἀπὸ 29 σκάλες. Αὐτὰ τὰ κτήματα πέρασαν ὕστεραστὰ παιδιά του. Δυὸ ἐλαιῶνες ἀπὸ αὐτὸ τὸ κτῆμαεἴχαμε κι ἐμεῖς.

Ὅπως κατεβαίναμε τὸν χωματόδρομο, γιὰ τὸΜπέη - Κιογιου, μετὰ τὸ γεφύρι τῆς Καμάρας, ὁδρόμος χώριζε στὰ δύο. Ὁ ἕνας χωματόδρομος, ἴσια,πήγαινε στὸ Μπέη - Κιογιου καὶ ὁ ἄλλος, λοξὰ δεξιά,πήγαινε στὴ Βώνη. Ἦταν ἡ λεγόμενη «καμηλό-στρατα». Ἀνάμεσά τους ἐκεῖ ἦταν ἕνα μεγάλο περι-βόλι, ποὺ τὸ ὅριζαν οἱ Κούτσουροι. Ἦταν τῆς οἰκογέ-νειας τοῦ Κούτσουρου. Καὶ τοῦ Χατζηγιάγκου. Αὐτῆςτῆς οἰκογένειας.

Ὁ Ἀντωνῆς τοῦ Χατζηγιάγκου εἶχε κι ἕνα ἄλλομεγάλο περιβόλι, κάτω ἀπὸ τὰ σπίτια τοῦ παπποῦμου τοῦ Ὀρφανοῦ, κοντὰ στὸ καφενεῖο τοῦ Παντρῆ,


στὸ μονοπάτι ἀπέναντι ἀπὸ τὸ σπίτι τῆς ἀδελφῆς μουτῆς Ἑλένης. Πίσω ἀπὸ τῆς Ἀνδρονίκης τοῦ Ττοουλιᾶ.Τοῦ τὸ εἶχε δώσει ὁ πατέρας του, ὁ Χατζηγιάγκος. ὉΧατζηγιάγκος εἶχε πολλὰ χωράφια. Ἦταν ὁ μεγα-λύτερος, ὁ πιὸ πλούσιος κτηματίας τῆς Κυθρέας.Ἀλλὰ χρεώθηκε καὶ τὰ πούλησε καὶ χάθηκαν. Τὰἔχασε τὰ πολλὰ κτήματα ποὺ εἶχε.

Ἕνα μεγάλο περιβόλι ἦταν στὴ γειτονιὰ τῆς Κα-μάρας, ἀπέναντι ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ Ζάχαρου, ὥς τὸσπίτια τοῦ Ἀρτάκα. Τὸ εἶχαν ἀγοράσει ἀπὸ τὴ Φανε-ρωμένη ὁ Πετράτζιης μὲ τὸν Λεμονοφίδη. Ἦτανἁπλῶς ἕνα χωράφι χωρὶς δέντρα. Αὐτοὶ ὕστερα τὸπούλησαν στὸν Ἀνδρέα τοῦ Κούτσουρου, γυιὸ τοῦΣτυλλῆ τοῦ Κούτσουρου. Αὐτὸς φύτεψε λεμονιὲς καὶπορτοκαλιές. Ὡραῖο καὶ μεγάλο περιβόλι. Ὄχι ὅμωςτόσο μεγάλο, ὅπως τὰ ἄλλα.

Ἕνα μεγάλο περιβόλι τοῦ Γιάννη τοῦ Φιτιρίκουἦταν πάνω ἀπὸ τὰ σπίτια ποὺ ἔμενε ἡ Συντζεροῦ, κο-ντὰ στὸ σπίτι τοῦ Εὐγένιου. Πολὺ μεγάλο περιβόλιαὐτό. Τεράστιο. Ἐκεῖ ἔμενε καὶ ἕνα ζευγάρι Τούρκων,ἦταν γέροι αὐτοί, σὲ ἕνα σπιτάκι, καὶ τὸ φύλαγαν.Ἦταν καὶ ἄλλα καλὰ κομμάτια ἐκεῖ τοῦ Θεοκλῆ, τοῦΚυπραγόρα, τοῦ Γιάγκου τοῦ Θεμιστό. Δύο κομμά-τια μεγάλα, τῆς Ἄδας, τοῦ Παναῆ τοῦ Σαουρῆ κι ἀπὸκεῖ τοῦ Κώστα τοῦ Χατζη - Μιχαήλη, τοῦ Γιωρκῆτοῦ Φιλιππῆ. Μεγάλα κτήματα. Μὲ ἐλιὲς καὶ λεμο-νόδεντρα καὶ πορτοκαλιές.

Μεγάλο κτῆμα, μεγάλα περιβόλια ἦταν αὐτὰ τοῦ


Εὐγένιου, δίπλα στὸ σπίτι του. Μεγάλο κτῆμα εἶχε καὶὁ Κύπρος ὁ μουχτάρης. Ἕνα μεγάλο περιβόλι, ποὺ τὸφύλαγε ὁ πατέρας μου, ὅταν γέρασε. Κάτω, ἀκόμα, με-γάλα κομμάτια γῆς εἶχε ὁ μουχτάρης ὁ Γιαννακὸς τοῦἈνδρόνικου, ἀδελφὸς τοῦ Εὐγένιου. Τὰ χωράφια τουξεκινοῦσαν ἀπὸ κεῖ καὶ ἔφταναν ὥς τὰ σπίτια τῆς Χρυ-σίδας. Ἐκεῖ φύτευε κραμπιά. Καὶ στὸ Τσιφλικούδι, στὸΠετονάτζιην, ὁ Χαράλαμπος Γεωργιάδης, ποὺ τὰ ἀγό-ρασε νόμιζω, ἀπὸ τὸν Ἀρτίν-μπεη.

Κατεβαίνοντας ἀπὸ τὸ Δημοτικὸ Σχολεῖο, τὴνΤούμπα, πρὸς τὰ κάτω, μεγάλα περιβόλια ἦταν αὐτὰτοῦ Χρηστίδη. Ἀλλὰ καὶ πιὸ κάτω ἦταν ὡραῖα περι-βόλια, αὐτὰ τῆς Κωνστάντας, καὶ πιὸ κάτω, πρὸς τὰσπίτια μας, ἦταν τὰ περιβόλια καὶ τὰ χωράφια τῆςἈνδρονίκης τοῦ Κούτσουρου.

Χωράφια εἶχε, λοιπόν, καλὰ ἡ οἰκογένεια Χρηστί-δη. Αὐτοί, καὶ τὰ τρία ἀδέλφια, παντρεύτηκαν στὶς κά-τω ἐνορίες τῆς Κυθρέας. Ὁ Γιῶρκος παντρεύτηκε τὴνκόρη τοῦ Στρουθκιᾶ, ὁ Σάββας τὴν Χρίστα τοῦἈθανασιάδη καὶ ὁ Χρίστος, ποὺ τὸν σκότωσαν οἱΤοῦρκοι, παντρεύτηκε τὴν κόρη τοῦ Πετράτζιη. ὉΠετράτζιης ἦταν ὁ πιὸ πλούσιος τῆς Κυθρέας. Εἶχεπολλὰ χωράφια καὶ καλά.

Ἐκεῖ στὴ γειτονιά μας, κάτω ἀπὸ τὰ σπίτια τῆςΚανικλίδαινας, ἦταν πολλὰ χωράφια τῆς οἰκογένειαςτοῦ Κούτσουρου, ποὺ τὰ φρόντιζε ἡ Ἀνδρονίκη. Ἦταντῶν δυὸ ἀδελφῶν της, τοῦ Ἀνδρέα καὶ τοῦ Ἀντώνη,ποὺ πῆγαν στὴν Ἀμερική. Ὁ Ἀντώνης δὲν παντρεύ-τηκε καὶ ἀγόραζε χωράφια στὴν Κυθρέα. Τὰ χωράφια


τοῦ Χατζηγιάγκου, ποὺ ἦταν τόσα πολλά, τὰ πῆρε ὁἈντώνης τοῦ Κούτσουρου. Κι ὁ Μιχάλης κι ἡ Χρυ-σταλλοῦ καὶ ὁ Κύπρος τοῦ Κούτσουρου καλλιεργοῦσαναὐτὰ τὰ χωράφια τοῦ Ἀντωνῆ τοῦ ἀδελφοῦ τους.

Στὶς πάνω γειτονιές, Χαρδακιώτισσα καὶ Συρκανιά,δὲν εἴχαμε μεγάλα χωράφια. Ἦταν ὁ χῶρος, ἡ κοιλάδαἐκείνη στενή, λόφοι, καὶ δὲν μποροῦσαν νὰ ἁπλωθοῦνμεγάλα περιβόλια. Ἦταν μικρά - μικρὰ κομμάτια.Μεγάλες ἐκτάσεις εἶχαν οἱ κάτω ἐνορίες τῆς Κυθρέας.Ἕνα μονάχα μεγάλο κομμάτι θυμᾶμαι, αὐτὸ τοῦ Γιαν-νῆ τοῦ Μακρῆ, ποὺ ξεκινοῦσε, ὅπως πηγαίναμε στὸνΚεφαλόβρυσο ἀριστερά. Πρὶν φτάσεις στοῦ Χρυσανθῆ.

Καθὼς τελειώνουμε μὲ τὰ χωράφια τῆς Κυθρέας,θὰ ἤθελα νὰ ποῦμε καὶ γιὰ τὰ τοπωνύμιά της. Ὅσαξέρω καὶ θυμοῦμαι. Ἀρχίζοντας ἀπὸ τὰ βορειοανατο-λικά, ὅπως φεύγουμε ἀπὸ τὴν πηγὴ τοῦ Κεφαλοβρύ-σου, εἶναι οἱ «Κκουνιάδες.» Ἐκεῖ λόφοι καὶ χωράφιακαλλεργήσιμα. Ἦταν τοῦ Κκουνιᾶ. Ὁ Κκουνιᾶς ἦτανὁ ἰδιοκτήτης τῆς περιοχῆς. Δὲν ξέρω πότε.

Πιὸ κάτω, ἀνατολικὰ καὶ νότια, ἦταν ὁ «ἍγιοςΔημητριανός.» Πρὶν φτάσουμε ὅμως, στὸν «ἍγιοΔημητριανό», κάτω ἀπὸ τοὺς «Κκουνιάδες», ἦτανἐκεῖ ὁ «Κατσουρκᾶς». Ἡ ἀκρόπολη τῶν Χύτρων.Ἴσως γιατὶ ὁ τόπος ἦταν ἀκαλλιέργητος. Κατσούρης.

Πολὺ πιὸ πάνω, βόρεια καὶ ἀνατολικά, ἦταν ὁ«Ἅης Βασίλης». Ἐκεῖ ὑπῆρχε μικρὴ πηγὴ νεροῦ.Ἔπαιρναν ἀπὸ κεῖ νερό, γιατὶ ἐθεωρεῖτο ἐλαφρὺ νερὸκαὶ ἰαματικό. Πέρα, μακριὰ ἀπὸ τοὺς «Κκουνιάδες.»


Χαμηλά, μετὰ τὸν Ἅγιο Δημητριανό, ἦταν τὸ«Γεφύρι τῆς Καμάρας». Καὶ μετὰ οἱ «Καννοῦρες.»Καὶ ὁ χωματόδρομος, ποὺ ὁδηγοῦσε στὸ Δέκα Μίλι,πρὸς τὴν Πέτρα τοῦ Διγενῆ. Νότια τῆς Καμάρας ξεκι-νοῦσε ἡ «Καμηλόστρατα», ποὺ ὁδηγοῦσε στὴ Βώνη.

Χείμαρροι, βορειοανατολικὰ ἦταν ὁ «Ἀσπροπό τα -μος» καὶ ἡ «Βίκλα.» Ἑνώνονταν αὐτοὶ οἱ δύο χείμαρ-ροι στὸν Ἅγιο Δημητριανὸ καὶ πήγαιναν στὸ ΔέκαΜίλι, ὅπου στὴ συνέχεια ἔσμιγαν μὲ τὸν Πεδιαῖο. Δυ-τικότερα, πάλι στὴν περιοχὴ τοῦ Ἁγίου Δημητριανοῦ,ἦταν ὁ «Καταρράκτης» καὶ ὁ «Ποταμὸς τοῦ Σχολεί-ου.» Αὐτοὶ ἑνώνονταν στὴν Καμάρα καὶ πήγαιναν στὴΒώνη. Ὅλοι οἱ χείμαρροι κατέληγαν στὸν Πεδιαῖο.

Βόρεια καὶ δυτικὰ τοῦ Ἁγίου Δημητριανοῦ ἦταν ἡ«Τούμπα.» Οἱ λόφοι, ὅπου ἦταν κτισμένο τὸ Δημο-τικο Σχολεῖο. Καὶ χαμηλότερα τὰ «Ἁλωνούθκια» ἢτὰ «Ἁλώνια τοῦ Χατζημιχαήλη.»

Βορειοδυτικὰ τῆς Κυθρέας, ψηλὰ στὸν Πενταδά-κτυλο, δυτικὰ τοῦ Κεφαλοβρύσου, εἶναι τὸ «Φιλλέρι.»Δὲν ξέρω πόθεν προέρχεται ἡ ὀνομασία. Στὴ δουλειάμου εἴχαμε κάτι ξύλα, ποὺ τὰ λέγαμε φιλλέρκα. Δὲνξέρω ἂν τὸ Φιλλέρι ἔχει σχέση μὲ αὐτὰ τὰ ξύλα.

Δυτικά, κατεβαίνοντας ἀπὸ τὸ Φιλλέρι, εἶναι ἡ«Μάντρα τοῦ Κάττου.» Ἐκεῖ εἶχε χωράφια ὁ Χρι-στάκης Κολιός. Ἦταν ἐκεῖ καὶ ὁ χείμαρρος, ποὺ λε-γόταν «Ὁ Ποταμὸς τοῦ Κάττου.»

Νότια ἦταν ἡ περιοχὴ «Σγαφτόν.» Πρὸς τὸ δρό-


μο Κυθρέας - Λευκωσίας. Βγαίνοντας ἀπὸ τὴν Κυ-θρέα, πρὸς τὴ Λευκωσία, ἦταν τὸ «Σγαφτόν.» Ἐκεῖποὺ ἦταν κάποτε τὸ παλιὸ γήπεδο. Πρὶν τὸ ἙφτὰΜίλι. Ἀπὸ κεῖ ἔπαιρναν χῶμα, γιὰ νὰ κάνουν πηλό,γι’ αὐτὸ ἡ περιοχὴ ὀνομάστηκε «Σγαφτόν.»

Πιὸ πάνω ἦταν ὁ «Τταπαχαλᾶς.» Ἐκεῖ ἐπεξερ-γαζόντουσαν δέρματα.77 Ἐκεῖ κοντά, ποὺ μετὰ ἀπὸχρόνια κτίστηκε τὸ Γυμνάσιο Κυθρέας.

Ἡ περιοχὴ δυτικά, στὴν εἴσοδο τῆς Κυθρέας, εἶχετὸ ὄνομα τὸ «Σπίτιν τοῦ Ἀρμένη.» Αὐτὸς ὁἈρμένης, γιὰ τὸν ὁποῖο μιλήσαμε πρίν, ὁ Ἀρτίν-μπεης, ἦταν βαθύπλουτος. Εἶχε πολλὰ χωράφια καὶστὸ Τραχώνι, στὸ Παλαίκυθρο, στὸ Τσιφλικούδι ἀλλὰκαὶ στὸ Φιλλέρι, ποὺ τὰ πῆρε τὰ ἀγόρασε ἡ οἰκογέ-νεια Λεωνίδα Κυριακίδη. Νότια τῆς Κυθρέας, ἦταν τὸ«Τσιφλικούδι» καὶ τὸ «Πετονάτζιν.»

Στὴ γειτονιά μας ἦταν «Ἡ δεισιὰ τοῦ Κλεοβού-λου». Ἦταν ἕνα σημεῖο ποὺ κόβαμε τὸ νερό. Καὶ τὸπαίρναμε εἴτε κάτω πρὸς τὴν γειτονιά μας εἴτε πρὸςτὸ Γεφύρι τῆς Καμάρας.

77. Γιὰ ὕπαρξη βυρσοδεψείου, βλ. 71. βλ. Κώστας Π. Κύρρης, «ἩΚυθρέα. Ἱστορικὸ Διάγραμμα», Κυθρέα Χαρίεσσα, ὅπ. π. σελ. 110.«Κοντὰ στὴ Θεοτόκου ὑπῆρχε βυρσοδεψεῖο τῶν Χαννήδων.» Βλ. ἀκόμα,Euphrosyne Rizopoulou Egoumenidou, Tanning in Cyprus fromthe 16th to the 20th Century, From traditional tanneries to modernindustries, Publications of the Cyprus Research Centre, Nicosia2009, σσ. 37-38 καὶ 90, ὅπου σχετικὲς ἀναφορές: “The toponymname ttapakis is recorded twice in Kato Deftera, near Nicosia,and ttapachanas in three cases, one in Episkopi (LimassolDistrict) one in Kythrea and one in Pedoulas...”

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ΄

ΔΑΣΚΑΛΟΙ, ΓΙΑΤΡΟΙ ΚΑΙ ΑΛΛΑ

ΟΙ ΔΑΣΚΑΛΟΙ

Στὴν Κυθρέα ἐργάστηκαν πολλοὶ καὶ σπουδαῖοιδάσκαλοι. Ἀλλὰ καὶ πάρα πολλοὶ δάσκαλοι ἦταν ἀπὸτὴν Κυθρέα. Ἡ Κυθρέα ἦταν, κάποτε, τὸ χωριὸ τῶνδασκάλων.

Θυμᾶμαι τὸν πρῶτο δάσκαλο, τὸν πρῶτο διευθυ-ντὴ τοῦ σχολείου, ὅταν ἤμουν μαθητής, τὸν Ζαννετίδηἀπὸ τὴν Ἀθηαίνου.78 Αὐτὸς ἔγινε μετὰ ἐπιθεωρητής.Εἶχε θέση μεγάλη. Ἦταν ὁ Πασικράτης κι ὁ Νικη-ταρᾶς, ἀπὸ τὴν Εὐρύχου καὶ ὁ Γαβριὴλ καὶ ὁ Σια-καλλῆς, ἀπὸ τὸ Καϊμακλί, γιὰ τοὺς ὁποίους μιλήσα-με. Ὅλοι αὐτοὶ οἱ δάσκαλοι ἦταν ἀπόφοιτοι τοῦ Δι-δασκαλείου τοῦ Παγκυπρίου Γυμνασίου. Ἐκεῖ οἱ κα-θηγητές τους τοὺς ἔδιναν αὐτὰ τὰ ὀνόματα τὰ ἀρχαι-οελληνικά: Πασικράτης, Νικηταρᾶς καὶ ἄλλα. ἈντὶΓεωργίου καὶ Ἰωάννου, ποὺ εἶχαν στὴνἈγγλοκρατία. Ἔπαιρναν ὀνόματα, σὰν αὐτὰ ποὺ

78. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1911 ― Ζαννετίδης Ν. Μιχαήλ», σελ. 281.


εἴπαμε. Ὅπως ὁ Σταῦρος ὁ Κυπραγόρας, ὁ δάσκα-λος, ἀπὸ τὴν Κυθρέα, πῆρε αὐτὸ τὸ ἐπίθετο ἀπὸ τὸΠαγκύπριο Γυμνάσιο. Δὲν ἦταν αὐτὸ τὸ οἰκογενειακότου ἐπώνυμο. Τοῦ τὸ ἔδωσε ὁ καθηγητής του. Ἕναςσπουδαῖος φιλόλογος τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ἀπὸ τὴνἙλλάδα. Τότε μεγάλοι καὶ σπουδαῖοι καθηγητὲς τοῦΠαγκυπρίου Γυμνασίου ἔρχονταν ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα.

Παλιὸς δάσκαλος, ἀρχίζοντας ἀπὸ τὴν Τούμπα,ἦταν Ἀριστόδημος ὁ Σπανός.79 Ἀπὸ τὸ Λευκόνοικο,ποὺ παντρεύτηκε στὴν Κυθρέα. Ἦταν ἕνας ἄλλος δά-σκαλος, ὁ Καλλῆς Κλόκκαρης. Ἀδελφὸς τοῦ Κωστῆτοῦ Καλλῆ. Πιὸ κάτω, στὸν Φραγκομαχαλᾶ, ἦτανπαλιά, πολὺ παλιά, ὁ παπα - Μιλτιάδης, ποὺ ἦτανκαὶ δάσκαλος. Δίδασκε στὰ σχολεῖα. Βεβαίως. Κι ἡἘρατώ, ἡ κόρη του. Δασκάλα σπουδαία αὐτή. Συγ-γενὴς τῆς γυναίκας μου. Πιὸ μεγάλη ἀπὸ μένα. Πέ-θανε τώρα. Κι ὁ Φραγκίδης, πατέρας τοῦ Γιάγκουκαὶ τοῦ Σοφοκλῆ τοῦ Φραγκίδη, στὴν ἴδια γειτονιά,τὸν Φραγκομαχαλᾶ.

Πιὸ κάτω, στὸν Ἅγιο Ἀνδρόνικο ἦταν ὁ Παναγιώ-της ὁ Παπαγιώργης80 καὶ ὁ Στέλιος ὁ Στυλιανίδης.81

Νεότεροι δάσκαλοι αὐτοί, μέσα τῆς δεκαετίας τοῦ ’20.

79. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1916 ― Σπανὸς Β. Ἀριστόδημος », σελ. 282.

80. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1924 ―Παπαγιώργης Παναγιώτης», σελ. 285.

81. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1923 ― Στυλιανίδης Π. Στυλιανός», σελ. 283.

ΔΑΣΚΑΛΟΙ, ΓΙΑΤΡΟΙ ΚΑΙ ΑΛΛΑ •113

Μετά, δίπλα ἀπὸ τὴν Ἁγία Μαρίνα, ὁ Λογγῖνος,γιὰ τὸν ὁποῖο εἴπαμε πρίν, ποὺ παντρεύτηκε στὴνΚυθρέα. Ἡ γυναῖκα του ἦταν ἡ Μαρί, κι αὐτὴ δασκά-λα, κι ἡ ἀδελφή της ἡ Εὐανθία, ποὺ ἦταν διευθύντριασχολείων στὴ Λευκωσία. Κι ὁ ἄντρας της, διευθυντὴςκι αὐτός, ὁ Μιχάλης τοῦ Ἀνδρονίκου.82 Ἀδελφός τηςἦταν ὁ Βατάκης83 ὁ δάσκαλος.

Στὴ γειτονιὰ τῆς Θεοτόκου ἦταν ὁ δάσκαλος ὁΖωγράφος. Κι ὁ Μιλτιάδης ὁ Κολλίτσης. Μετά, πα-λιὸς δάσκαλος ἦταν ὁ Χαράλαμπος Χατζηδᾶς. Ὁ Μι-χαλάκης ὁ Πασιαρδῆς. Ὁ Γεώργιος Κορέλλης, ποὺζοῦσε στὸ Νέο Χωρίο. Ὁ Χρίστος Ἀνθούλλης ἀπὸ τὸΣεράγιο. Κι ὁ Ἀνδρέας Ἀδαμίδης.84 Ὁ Κώστας Ζα-μπακίδης, νεότερος αὐτὸς ἀπὸ τοὺς ἄλλους ἩἈθηνούλα ἡ δασκάλα. Ὁ Μιχάλης καὶ ὁ ΠαναγιώτηςΣυμεωνίδης.85 Ὁ Χρίστος ὁ Πέτσας.86 Ἕνας ἄλλοςἀδελφός του, Πέτσας κι αὐτός, ποὺ ζοῦσε στὴ Λευκω-σία. Ὁ Κλεάνθης, ἄντρας τῆς Χρυσταλλοῦς τοῦ Κού-τσουρου. Στὴ Χρυσίδα, ὁ Στέλιος Ροδούλης. Κι ὁ

82. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1910 ―Ἀνδρόνικος Α. Μιχαήλ», σελ. 281.

83. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1927 ― Βατάκης Μ. Χρίστος», σελ. 285.

84. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1922―Ἀδαμίδης Α. Ἀνδρέας», σελ. 283.

85. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1934 ― Συμεωνίδης Παναγιώτης», σελ. 286.

86. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1935 ―Πέτσας Χριστόδουλος », σελ. 286.


Τσιγώνης. Αὐτὸς ἦταν ἀδελφὸς τῆς Εὐανθίας τοῦΣάββα τοῦ Κούτσουρου. Κι ὁ Γεώργιος Κοκῆς, νεό-τερος αὐτός. Συγγενὴς τοῦ Γιατράκκα. Ἦταν, ἀκό-μα, ὁ Ἀνδρέας Παπαδόπουλος, τῆς Τταλλαροῦς ὁγυιός, ποὺ μετὰ ἦταν καὶ στὴν Ἐπιτροπὴ Ἐκπαι -δευτικῆς Ὑπηρεσίας. Πολὺ καλός. Κι ὁ Κωστάκης ὁΓερούδης. Πολὺ παλιὸς ὁ Εὐγένιος Ἀνδρονίκου.87

Πιὸ πάνω, στὴ γειτονιά μας, παλιὸς δάσκαλος,ἀπὸ τοὺς πρώτους, ἦταν ὁ Στυλιανὸς ὁ Ἀθανασιάδης,ὁ ἐπόπτης. Καὶ δίπλα ὁ Χριστάκης Στυλιανόπου-λος,88 ὁ ἄντρας τῆς Κωνστάντας, ποὺ πέθανε νέος καὶἄφησε τρεῖς κόρες ὀρφανές. Τὴ Μαρία, τὴ Στέλλακαὶ τὴν Ἀνδρούλα. Προκομμένη οἰκογένεια, τῆςἐκκλησίας. Δίπλα ἀπὸ τὸ σπίτι μας ὁ Νίκος ὁ Μά-ντης. Κι ὁ ἀδελφός του ὁ Γιωρκαλλᾶς, ὁ ΓεώργιοςΜάντης. Καὶ ὁ Γιάννης ὁ Φιλιππίδης. Ὁ Νικολά-τζιης ὁ Φιλιππίδης στὴ γειτονιά μας. Ἐκεῖ στὸΦραγκομαχαλᾶ κοντά, ὁ Θεμιστὸς Κανικλίδης. Τῆςἴδιας γενιᾶς αὐτοί. Συνομήλικοι μου, λίγο μεγαλύ-τεροι.

Ἀπὸ τὴ Χαρδακιώτισσα καὶ τὴ Συρκανιὰ ἦταν πά-λι πολλοὶ δάσκαλοι. Τώρα δὲν τοὺς θυμᾶμαι αὐτούς.Μοῦ ’ρχεται μόνο στὸ νοῦ ὁ Τσιάρτας.

87. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1920 ―Ἀνδρονίκου Εὐγένιος», σελ. 283.

88. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1928 ―Στυλιανόπουλος Σ. Χρίστος», σελ. 285.


Δασκάλα παλιὰ ἦταν ἡ Ἐλπινίκη. Κι ὁ Τρύφω-νας,89 ποὺ ζοῦσε στη Λευκωσία. Διευθυντής. Κι ὁ Στέ-λιος ὁ Συκαλλίδης. Ἐπιθεωρητής. Σπουδαῖοι αὐτοί.

Παλιοὶ λόγιοι ἀπὸ τὴν Κυθρέα ἦταν ὁ ἸωάννηςΠερδίος κι ὁ Ἀχιλλέας Αἰμιλιανίδης. Δὲν ἦταν δά-σκαλοι αὐτοί. Ὅμως τίμησαν τὴν Κυθρέα. Σπουδαῖοςἦταν καὶ ὁ Χαρίλαος Ἰ. Παπαϊωάννου, θεολόγος.Ὅπως ἀργότερα καὶ ὁ Πέτρος Στυλιανοῦ.

ΟΙ ΓΙΑΤΡΟΙ

Ἦταν παλιοὶ γιατροὶ στὴν Κυθρέα ὁ Κολλίτσης―ὁ Κώστας Κυριακίδης― καὶ ὁ Εὐέλθος. Ὁ Εὐέλ-θων Ἰακωβίδης. Αὐτοὶ ἦταν χρόνια γιατροὶ στὴν Κυ-θρέα καὶ γύριζαν στὰ σπίτια καὶ φρόντιζαν τοὺς ἀρρώ-στους. Στὴν Κυθρέα καὶ στὰ περίχωρα. Μὲ τὸ αὐτο-κίνητο. Τοὺς εἰδοποιούσαμε καὶ ἔρχονταν. Ὕστεραἦλθε κι ὁ Γιατράκκας, ὅπως εἴπαμε. Ὅμως δὲνἀσχολήθηκε μὲ τὴν ἰατρική. Γιατρὸς ἦταν κι ὁ γυιὸςτοῦ Λεμονοφίδη, ποὺ πῆγε στὴν Πάφο. Παντρεύτηκεἐκεῖ. Πέθανε νέος. Παλιὸς γιατρὸς στὴ Λευκωσία,ἀπὸ τὴν Κυθρέα ἦταν ὁ Γιάννης Πολυδωρίδης.

Στὴν Κυθρέα εἴχαμε τριάντα μὲ τριάντα πέντεγιατρούς, ἂν σταθοῦμε καὶ στοὺς νεότερους. Μόνο ἀπὸτὶς κάτω γειτονιές τῆς Κυθρέας, ποὺ τοὺς ξέρω.

89. βλ. Ἀναμνηστικὸν Λεύκωμα, 1893 - 1993, Παγκύπριον Δι-δασκαλεῖον, ὅπ.π. «1930 ― Γεωργαλλίδης Κ. Τρύφων», σελ. 285.


Δύο γιατροὺς γυιοὺς εἶχε ὁ Εὐέλθος. Τὸν ΡένοἸακωβίδη στοῦ Μόρφου καὶ τὸν Γλαῦκο, ὀδοντίατρο,στὴν Κυθρέα.

Νὰ ξεκινήσουμε, ὅμως, ἀπὸ τὴ γειτονιά μας, τὴνΚαμάρα. Μὲ τὴ σειρά. Καὶ νὰ πηγαίνουμε πάνω. Δύοἐγγόνια γιατροὺς ἔχει ἡ Ἀννοῦ τοῦ Βασίλη. Τὰ παι-διὰ τοῦ Μαϊμάρη. Στὴ γειτονιά μας, τὴν Καμάρα,αὐτοί. Ἀπὸ ἐκεῖ κατάγονταν. Ὁ γυιός μου ὁ Στέλιος,ὀρθοπεδικὸς στὴν Ἀθήνα. Γυιὸ γιατρό, μεγάλο καὶσπουδαῖο, ἔχει ὁ Χατζηπαναγῆς. Στὴν Ἀμερική.Γιατρὸς εἶναι στὴ Λευκωσία ὁ ἐγγονὸς τοῦ Χατζηα-δάμου, ἀπὸ τὴν ἴδια γειτονιά, ὁ Μέντζης. Πιὸ πάνωἦταν ὁ Μίκης ὁ Ἀθανασιάδης, γυιὸς τοῦ Στυλιανοῦτοῦ ἐπόπτη καὶ τῆς Ἀρτεμισίας, ἀνεψιὸς τοῦ γιατροῦτοῦ Εὐέλθου, γυναικολόγος. Σπούδασε στὴν Ἀμε -ρική. Πέθανε τώρα. Αὐτὸς εἶχε σώσει καὶ τὴ γυναῖκαμου τὴ Νίκη, τὸ 1958.

Γιατρὸς εἶναι, πιὸ πάνω, στὸν Φραγκομαχαλᾶ, ὁΠανίκος, ὁ γυιὸς τοῦ Θεμιστοῦ τοῦ Κανικλίδη. Συνο-μήλικος καὶ φίλος τῶν παιδιῶν μου. Καὶ δίπλα ὁγυιὸς τὴς Μαρούλας τοῦ Μουξιούρη, ὁ Ἀνδρέας Θεο-χαρίδης. Ὁ πατέρας του ὁ Νίκος πέθανε νωρίς.

Παλιοὶ γιατροί, ἀπὸ τὸν Φραγκομαχαλᾶ, ἦταν οἱδύο γυιοὶ τοῦ Φραγκίδη. Ὁ Σοφοκλῆς Φραγκίδηςκαὶ ὁ Γιάγκος Φραγκίδης. Εἶναι πολὺ μεγάλος καὶσπουδαῖος γιατρός, καθηγητὴς στὸ Πανεπιστήμιοστὴν Ἀθήνα ὁ Χρίστος Καττάμης. Ὁ Χρίστος Καττά-


μης ἔχει γυιὸ ἐπίσης γιατρό. Κι ὁ Θάσος Σοφοκλέουςγυιὸ σπουδαῖο στὴν Ἀμερική, ἐρευνητή. Τὸν Κώστα.Κι ἡ Καίτη Χρυσοστόμου, ἡ κόρη του ΧαράλαμπουΓεωργιάδη, ὀδοντίατρος. Στὸ Συρκαλέ, γιάτραινακόρη ἔχει ὁ Μανώλης. Γιατρὸς εἶναι καὶ μιὰ κόρη τοῦΒάσου. Κι ὁ Γιῶργος ὁ Ζαχαριάδης ἔχει νομίζω δυὸπαιδιὰ γιατρούς.

Πιὸ κάτω, στὸν Ἅγιο Ἀνδρόνικο, εἶναι ὁ γυιὸς τοῦΒασίλη τοῦ παπᾶ, ὁ Ζαχαρίας Βασιλειάδης. Ὁ Πα-ντελῆς ὁ Στυλιανίδης, γυιὸς τοῦ Στέλιου τοῦ Στυλια-νίδη, τοῦ δασκάλου. Κι ὁ ἐγγονὸς τοῦ παπα - Χρί-στου, γυιὸς τοῦ Χριστάκη, ποὺ σκοτώθηκε τὴν πρώτημέρα τῆς εἰσβολῆς. Εἶναι ὁ Παντελῆς ὁ Νικολάϊδης,πιὸ κάτω, στὴν Ἁγία Μαρίνα. Κι ὁ γυιὸς τοῦ Κυριά-κου τοῦ ἀστυνομικοῦ, ποὺ εἶναι ἀγνοούμενος. ὉΓιαννάκης Ἰωαννίδης.

Στὴ Θεοτόκου εἶναι ἡ Μαρία Κολιοῦ, κόρη τοῦΓιώρκου τοῦ Κολιοῦ. Καὶ δίπλα, μιὰ ἄλλη γιατρός,κόρη τῆς Μαρούλας τοῦ Ἀντώνη τοῦ Κολλίτση. Ἦτανπαλιὸς γιατρὸς ὁ Νίκος ὁ Κολλίτσης. Στὴ Λευκωσία.Εἶχε κλινικὴ δική του. Κι ὁ Σαββάκης ὁ γυιὸς τοῦδημάρχου Μιχαλάκη Σάββα. Παλιά, γιατρὸς σπου-δαῖος ἦταν ὁ Ἀνδρέας Ἀρτεμίου, ποὺ σκοτώθηκε σὲδυστύχημα. Γιατρὸς εἶναι κι ὁ Ἀνδρέας Δημητριάδης.Ἔμεινε κοντὰ στὸ Σεράγιο. Κι ἕνας γυιὸς τῆςἙρμιόνης. Ὁ Ἀνδρέας Πολυδωρίδης.

Στὴν Ἀμερική, σπουδαῖος, εἶναι ὁ Νίνος Χριστο-δουλίδης, γυιὸς τοῦ Ποντίκα, ποὺ εἶχε τὸ λεωφορεῖο.


Ὁ Γεώργιος Κορέλλης εἶχε γυιὸ γιατρό, τὸνἈχιλλέα. Ὁ Ἀνδρέας ὁ Παπαδόπουλος εἶχε κόρη για-τρό. Γιατρὸς εἶναι ὁ Νίκος ὁ Σκορδῆς, πρὸς τὴν Κα-μάρα. Καὶ δίπλα ὁ γυιὸς τοῦ Κωστάκη τοῦ Ζαμπακί-δη, τοῦ δασκάλου, ὁ Χριστάκης, ποὺ εἶναι στὴν Ἀθήνα.Γιατρὸς εἶναι καὶ ὁ γυιὸς τοῦ Παναγιώτη Συμεωνίδη,ὁ Γιῶργος, στὴ Ρόδο. Κι ὁ Ἄκης ὁ Ροδούλης.

Αὐτοὶ μόνο στὶς κάτω γειτονιὲς τῆς Κυθρέας.Ὅσους θυμᾶμαι καὶ ξέρω. Ἂν ξέχασα κανέναν, νὰ μὲσυγχωρήσει. Ἀπὸ τὴν πάνω Κυθρέα ξέρω μόνο μιὰνέα γιατρό, τὴ Σωτηρούλα Χρίστου, ποὺ εἶναι στὴΜεσογειακὴ Ἀναιμία. Καὶ τὸν Χρυσούλη Χριστοφῆ.Ὅλοι αὐτοὶ ποὺ ἀνέφερα φτάνουν καὶ ξεπερνοῦν τοὺςτριάντα πέντε.

ΘΑΝΑΤΟΙ ΣΤΗΝ ΚΥΘΡΕΑ

Τὸ 1947 ἦταν μιὰ μαύρη χρονιὰ γιὰ τὴν Κυ-θρέα. Περίεργη. Ἐκείνη τὴ χρονιὰ πέθαναν πάραπολλοὶ Κυθρεῶτες. Ἡ Κυθρέα μαυροφόρεσε. Εἶχε ἡΚυθρέα πολλοὺς θανάτους. Πάρα πολλούς, ἐκείνητὴ χρονιά.

Πέθανε πρῶτα ὁ Κκόλας, ὁ πεθερός μου. Πέθανε,ὕστερα, ὁ Χριστοφάκης Κολιός. Πέθανε ἕνας ἀπὸ τὴΘεοτόκου, Παυλαττῆς. Πέθανε ἕνας νεαρὸς διάκος,ἀπὸ τὸν Ἅγιο Νικόλαο Λευκονοίκου. Ἦταν διάκοςστὴν Ἁγία Μαρίνα. Πολὺ καλὸ παιδί. Νέος.


Πέθανεν ἡ Θεανώ, ἡ γυναίκα τοῦ Γιάγκου τῆςἸουλίας. Πρὶν νὰ πάρει τὴ δεύτερή του γυναῖκα, ἀπὸτὴ Συρκανιά, ἦταν παντρεμένος μὲ τὴν Θεανώ, ἡὁποία ἦταν ἀδελφὴ τοῦ Ἀντρεῆ. Καὶ ἄφησε τὴνἸουλία, μικρή. Πόσοι! Πόσοι!

Ἐπέθανεν ὁ γυιὸς τοῦ Μιχαήλη τοῦ Σίμου, νέοςαὐτός, 22 χρονῶν. Ἀρρώστησε ξαφνικά, ὅταν πῆγεἕνα βράδυ μὲ φίλους του στὴ Χώρα, νὰ διασκεδάσει.Σὲ τρεῖς μέρες πέθανε. 22 χρονῶν.

Τὴν ἴδια χρονιὰ πέθανε ὁ Χρίστος Κανικλίδης, ὁΤσιοπάνης. Ἀδελφὸς τοῦ Νικολάτζιη, ἄντρας τῆςἈναστασίας τῆς Ζωῆς. Νέος. Πολὺ νέος. Πῆγε νὰ κά-νει ἐγχείριση στὰ πόδια, στὶς φλέβες, καὶ πέθανε.Ἄφησε τὴν κόρη τὴ Χρίστα, ποὺ τῆς ἔδωσαν τὸ ὄνομάτου. Ἄφησε καὶ ἄλλα ὀρφανά.

Πολλοὶ πέθαναν τὸ 1947. Πολλοί. Δύσκολη χρο-νιὰ τὸ 1947 γιὰ τὴν Κυθρέα.

ΕΝΑ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ ΠΟΥ ΑΚΟΥΣΑΑΠΟ ΤΗ ΜΑΝΑ ΜΟΥ

Τὸ 1920, τὴ χρονιὰ ποὺ γεννήθηκα, ὁ πατέραςμου εἶχε τὸ κοπάδι ἔξω. Μιὰ προβατίνα του γέννησεμέσα στὸ καλοκαίρι καὶ τὴν ἔφερε στὸ σπίτι καὶ τὴνπρόσεχε. Τῆς ἔβαλε χόρτο, νὰ τρώει, γιὰ νὰ μεγαλώ-σει τὸ ἀρνί. Ἕνα βράδυ, ἦλθε ἕνας κλέφτης, νὰ πάρειτὸ ἀρνάκι. Ἡ μητέρα μου ἦταν ξύπνια. Ἦταν, ὅμως,


καὶ παλληκάρι. Δὲν φοβόταν κανένα. Ἄκουσε τὸ θό-ρυβο, ἔκλαψε ἡ προβατίνα, σηκώνεται, βλέπει τὸνκλέφτη: «Ἄφησε τὸ ἀρνὶ ἀμέσως κάτω, ἐκεῖ ποὺεἶναι. Ἄσε το κάτω!», τοῦ φώναξε. Αὐτὸς τὸ ἄφησεκαὶ ἔφυγε. Τὸν ἀναγνώρισε ἡ μάνα μου, τὸν κατάγ-γειλε στὴν ἀστυνομία, παρουσιάστηκε στὸ δικαστή-ριο, ἔγινε δίκη καὶ τὸ δικαστήριο τὸν ἀθώωσε. Ἡ δι-καιολογία ἦταν πὼς ἦταν νύχτα, σκοτάδι καὶ ἦτανδύσκολο νὰ τὸν ἀναγνωρίσει.

Μετὰ ἀπὸ λίγες μέρες ἢ βδομάδες ὁ κλέφτηςαὐτός, μαζὶ μὲ ἄλλους, 20 περίπου, ἔκαμαν μιὰ με-γάλη ληστεία στὰ Κνώδαρα. Πῆγαν νὰ ληστέψουν ἕναπλούσιο Τοῦρκο. Νὰ τοῦ πάρουν τὰ χρήματα. Τοῦζητοῦσαν τὸ κλειδὶ τῆς κάσας μὲ τὰ χρήματα. Δὲν τὸἔδινε. Δὲν τὰ κατάφεραν. Τὸν κτύπησαν ἄγρια καὶ ὁΤοῦρκος πέθανε. Τοὺς δίκασαν καὶ ὁ κλέφτης αὐτὸςμπῆκε 15 μὲ 20 χρόνια φυλακή. Ἂν δὲν ἀθωωνόταντότε, θὰ γλίτωνε. Γλίτωσε ἀπὸ τὴν κλοπὴ καὶ κατα-δικάστηκε γιὰ φόνο!

Στὴν ἴδια ὑπόθεση νὰ σᾶς πῶ, πόσο ἔξυπνα δού-λευε ἡ ἀστυνομία. Ἕνας ἀπὸ τοὺς κλέφτες ξέχασε τὸμπαστούνι του στὸν τόπο τοῦ ἐγκλήματος. Στὸν τόποτῆς ληστείας. Τὸ βρῆκε ἡ ἀστυνομία.

Πῆγε στὸ σπίτι του ἡ ἀστυνομία, ἄφησε ἀθόρυβαστὴ γωνιὰ τὸ μπαστούνι καὶ τὴν ὥρα ποὺ ἔφευγαν τὸπῆραν ἐπιδεικτικά. «Ποῦ πᾶτε τὸ μπαστούνι αὐτό;»φώναξε ἡ γυναῖκα του. «Εἶναι τοῦ ἀνδρός μου.»Ἔτσι τὸν συνέλαβαν καὶ τὸν καταδίκασαν! Μπῆκε 15χρόνια φυλακή, γιὰ τὸ μπαστούνι!

Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΜΑΣ

Ἐγὼ παντρεύτηκα τὸ 1948, στὶς 5 Σεπτεμβρίου,στὴν ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Ἀνδρονίκου.90 Στὴν Κυ-θρέα. Ἀρραβωνιάστηκα τὸ 1946, 25 Ἀπριλίου τὴΝίκη Ν. Κολιοῦ. Τὸ βαφτιστικό της εἶναι Ἀγάθη.Ἀπὸ μικρὴ δὲν τὸ ἤθελε αὐτὸ τὸ ὄνομα. Γι’ αὐτὸ καὶτὸ ἄλλαξε. Διάλεξε τὸ Νίκη. Ἔτσι τὴν ξέρουν ὅλοι,ἀπὸ μικρή.

Τὸ ἴδιο ἔκανε καὶ ἡ μικρή της ἀδελφή. Ἡ Ἁγνή.Εἶναι βαφτισμένη Φραγκούλα. Δὲν τὸ ἤθελε, γι’ αὐτὸκαὶ τὸ ἄλλαξε μόνη της καὶ ἀπὸ Φραγκούλα τὸ ἔκανεἉγνή. Ἀπὸ τότε γράφεται καὶ λέγεται Ἁγνή.

25 Ἀπριλίου τοῦ 1946, ἀρραβωνιάστηκα, λοιπόν,τὴ Νίκη. Ἡ Νίκη μὲ ἀγαποῦσε πολύ. Ὅταν περ-νοῦσα ἀπὸ τὸ δρόμο, τὴ χαιρετοῦσα καὶ μοῦ ἀπα-ντοῦσε ὅλο χαρά. Μὲ τὸ κέφι της. Μὲ τὴν ὄρεξή της.Λέω: «Θὰ τὴν πάρω. Θὰ τὴν πάρω αὐτὴ τὴν κοπέ-λα.» Καὶ τὴν πῆρα.

Καλὸς γείτονάς μας ἦταν ὁ Νικολάτζιης. Πολὺκαλός. Τὸ ἴδιο καὶ ἡ γυναῖκα του, ἡ Χατζηνοῦ. Ὄλγαἦταν βαφτισμένη. Αὐτὴ βάφτισε τὸν γυιό μου τὸν


90. Ἐντελῶς ἀπρόσμενα μοῦ ἀποστάληκε πρόσφατα ἀπὸ τὴ συνά-δελφο κα Στέλλα Σπύρου, ἀπόκομμα τῆς ἐφημερίδας «Ἐλευθερία», μὲἡμερομηνία 4 Σεπτεμβρίου 1948, μὲ τὴν πρόσκληση γάμου τῶν γονέ-ων μου. Τὸ ἀντιγράφω: «Ὁ κ. Ἰωάννης Σ. Ὀρφανίδης και ἡ δ. Νίκη Ν.Κολιοῦ ἀμφότεροι ἐκ Κυθραίας τελοῦν τοὺς γάμους των αὔριον Κυριακὴν5)8)48 ὥρα 5 μ.μ. ἐν τῷ ἱ. ναῷ Ἁγ. Ἀνδρονίκου Κυθραίας καὶ προσκα-λοῦν τοὺς συγγενεῖς καὶ φίλους των ὅπως παραστοῦν.»

Λουκᾶ. Καὶ τὰ παιδιά τους καλά. Ἡ Ἀντρούλα, ἡἙλένη, ἡ Μαρούλα, ὁ Γιάγκος. Καλοὶ γείτονες. Πε-ράσαμε πολὺ καλά μαζί τους. Καὶ ὁ Στέλιος τῆς Μα-ρικκοῦς, ποὺ παντρεύτηκε τὴν Ἀνδρούλα τῆς Χατζη-νοῦς. Ἥσυχος ἄνθρωπος. Περάσαμε μαζί τους σὰνἀδέλφια.

Γείτονές μας ἦταν στὴν Κυθρέα ὁ Καραβός, ἡ οἰκο-γένεια τοῦ Ἀνδρέα τοῦ Πραματευτῆ, ἡ Μυροῦ, ἡμαμμοῦ, μὲ τὸν κυρ-Κώστα. Καὶ ὁ Νίκος ὁ Μάντης.Κι ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ ὁ Κλινῆς καὶ ὁ Πέτρος τοῦ Κο-λιοῦ, ὁ Χρίστος ὁ Κόκκινος καὶ ἡ Βασιλοῦ. Χάθηκε ἡγειτονιά μας.


ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η΄

Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΕΙΣΒΟΛΗ

Νὰ μιλήσουμε, τώρα, γιὰ τὴν Τουρκικὴ εἰσβο-λή.91 Γιὰ τὶς μέρες ἐκεῖνες τοῦ πολέμου. Πῶς μείνα-με στὴ Κυθρέα, πῶς πέσαμε αἰχμάλωτοι στὰ χέριατῶν Τούρκων. Στὴν Κυθρέα ἔμειναν, δὲν μπόρεσαν νὰφύγουν, ἐξαιτίας τῆς γρήγορης προέλασης τῶν Τούρ-κων καὶ ὅσων συνέβαιναν, γύρω στὰ 600 ἄτομα. Γυ-ναῖκες, παιδιά, ἄνδρες, γέροι καὶ γριές. Ἔμειναν καὶκάμποσοι στρατιῶτες, ποὺ ἀποκόπηκαν, ὅταν ἔσπα-σε ἡ γραμμή. Αὐτοὶ παραδόθηκαν στοὺς Τούρκους,ἄλλοι ἐπέζησαν, ἄλλους τοὺς σκότωσαν, ἄλλοι εἶναιἀγνοούμενοι. Στὴ Βώνη, ποὺ μᾶς μετέφεραν, ἦτανσυνολικὰ 812 ἄτομα. Μόνο ἀπὸ τὴν Κυθρέα εἴμαστε600 ἄτομα. Ἦταν ἄνθρωποι ἀπὸ ὅλες τὶς ἐνορίες τῆς

91. Τὸ θέμα τῆς ἐμπειρίας τοῦ πατέρα μου ἀπὸ τὴν τουρκικὴεἰσβολὴ τὸ προσεγγίζει ἀναλυτικὰ στὸ βιβλίο του, Τόπος Μαρτύρων,Σειρά: Ἑλληνομνήμων 12, Ἀκτή, Λευκωσία 2008, ὁ ΓιῶργοςὈρφανίδης, ἀξιοποιώντας τὸ Ἀρχεῖο τοῦ Κέντρου ἘπιστημονικῶνἘρευνῶν καὶ μιὰ δεύτερη συνέντευξη, ποὺ εἶχε ἀπὸ τὸν παπποῦ του.Ἐδῶ ἔχουμε μιὰ τρίτη μαρτυρία ἀπὸ τὸ ἴδιο πρόσωπο, τὸν πατέρα μου.Θὰ ἦταν ἐνδιαφέρουσα μιὰ συγκριτικὴ ἀνάγνωση τῶν πιὸ πάνω τριῶν,σὲ διαδοχικοὺς χρόνους, μαρτυριῶν.


Κυθρέας, ποὺ δὲν πρόλαβαν νὰ φύγουν. Οἱ ἄλλοι ἦτανἀπὸ τὰ γειτονικὰ χωριά, Παλαίκυθρο, Τραχώνι,Ἔξω Μετόχι, Νέο Χωρίο.

Ἐγὼ μὲ τὴ γυναῖκα μου δὲν μπορέσαμε νὰ φύγου-με. Δοκιμάσαμε, πήγαμε νὰ φύγουμε, βγήκαμε ἔξω,καὶ τότε φάνηκαν κάτι στρατιῶτες, ποὺ μᾶς εἶπανπὼς ἤδη οἱ Τοῦρκοι εἶχαν φθάσει στὸ Σεράγιο, στὴνπλατεῖα, καὶ πὼς ἡ Κυθρέα ἤδη εἶχε καταληφθεῖ ἀπὸτοὺς Τούρκους. Αὐτὸ στὶς 8 τὸ πρωί. «Μὴ φύγετε»,μᾶς εἶπαν. Εἶχε ἤδη σπάσει ἡ γραμμὴ τῆς Μιᾶς Μη-λιᾶς καὶ οἱ Τοῦρκοι κατέβηκαν στὴν Κυθρέα, στὴνπλατεῖα. Ἐμεῖς γυρίσαμε ἀμέσως πίσω, πήγαμεστοὺς ἐλαιῶνες, μακριὰ ἀπὸ τὸ σπίτι μας, καθίσαμεσὲ ἕνα ὄχτο, μαζὶ μὲ πολλοὺς ἄλλους γείτονες. Καθί-σαμε ἐκεῖ ὅλη μέρα. Ἐκεῖ στὸν ἐλαιῶνα τῆς Μαρίαςτῆς Φροσοῦς. Οἱ Τοῦρκοι δὲν εἶχαν φανεῖ, ἀκόμα.

Τὴ νύχτα, μιὰ καὶ δὲν φάνηκαν οἱ Τοῦρκοι, νὰμπαίνουν στὴν Κυθρέα, γυρίσαμε στὸ σπίτι μας.Ἐκεῖ στὸ στενό, στὸ ἀδιέξοδο, ἡ αὐλή μας ἦταν γεμά-τη στρατιῶτες κρυμμένους, ποὺ δὲν ἤξεραν, τί νὰ κά-νουν. Ἦταν γύρω στὰ εἴκοσι ἄτομα. Οἱ πιὸ πολλοί,σχεδὸν ὅλοι, ἦταν ἀπὸ τὸ Δάλι, τὸ Πέρα Χωρίο Νή-σου, τὸν Λυθροδόντα. Τοὺς φροντίσαμε, τοὺς δώσαμεφαγητό, ψωμί, χαλλούμι, ἐλιές, ὅ,τι εἴχαμε τέλοςπάντων, καὶ ὅλοι κοιμήθηκαν στὸ σπίτι μας. Ἄλλοικοιμήθηκαν ἔξω, στὴν αὐλή. Ἐμεῖς πήγαμε στὸ γει-τονικὸ σπίτι, αὐτὸ τοῦ Καραβοῦ, πρὸς τὸ δρόμο, μὲἄλλους συγγενεῖς μας. Τὴν Ἁγνή, τὸν Μαζαράκη καὶ

Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΕΙΣΒΟΛΗ •125

ἄλλους. Γιὰ νὰ βλέπουμε, τί γίνεται. Ἐκεῖ εἶχαν ἔλθεικαὶ ὁ Γιάγκος καὶ ὁ Κύπρος, ἀδέλφια τῆς γυναίκαςμου, μὲ τὴν οἰκογένειά τους.

Τὸ πρωί, στὶς 15 Αὐγούστου, σηκωθήκαμε, ἑτοι-μάσαμε φαγητὸ στὰ παιδιά, στοὺς στρατιῶτες. Οἱκαημένοι ρωτοῦσαν: «Ποῦ θὰ πᾶμε, τώρα, θεῖε;»«Νὰ πᾶτε, γυιέ μου, σὲ κεῖνο τὸ σπίτι, τὸ μεγάλο,ἀπέναντι», τὸ σπίτι τοῦ Στέλιου τοῦ Ζαμπᾶ, «νὰ βά-λετε ἕνα ἄσπρο σεντόνι καὶ νὰ παραδοθεῖτε. Γιατί, ἂνσᾶς δοῦν, νὰ κυκλοφορεῖτε, θὰ σᾶς σκοτώσουν οἱΤοῦρκοι.» ―Καλὰ δὲν τοὺς εἶπα;― Πῆγαν, ὅπωςτοὺς εἶπα, καὶ παραδόθηκαν.92

Τὴν Τετάρτη, λοιπόν, δὲν φάνηκαν οἱ Τοῦρκοι. ΤὴνΠέμπτη, στὶς 15 Αὐγούστου, κάναν τὴν ἐμφάνισήτους, πυροβολοῦσαν στὸν αέρα, γιὰ νὰ δείξουν, ὅτι κα-τέλαβαν τὴν Κυθρέα. Οἱ πυροβολισμοὶ ἦταν σημάδιπὼς ἔκαναν κατοχὴ τὴν Κυθρέα. Ἐμεῖς περιμέναμε.

Τὰ τουρκικὰ στρατεύματα πέρασαν ἀπὸ τὴν Κυ-θρέα τὴν Πέμπτη 15 Αὐγούστου. Ὧρες ἀτέλειωτες.Ἔρχονταν ἀπὸ πάνω, ἀπὸ τὴν Κερύνεια, ἀπὸ τὸν Κε-φαλόβρυσο, κατέβαιναν κάτω καὶ πήγαιναν στὸ Τζιά -δος. Στρατὸς ἀτέλειωτος. Χιλιάδες. Οἱ στρατιῶτεςἦταν μέσα σὲ αὐτοκίνητα. Τάνκς, κανόνια, φορτηγά.

92. Εἶναι ἐνδιαφέρον, πιστεύω, νὰ ἀναζητηθεῖ, κάποτε, ἡ τύχηαὐτῶν τῶν νέων, ποὺ παραδόθηκαν στὶς 15 Αὐγούστου τοῦ 1974, στοὺςΤούρκους, ἐκεῖ στὴ γειτιονιά μου, καὶ ποὺ οἱ γονεῖς μου φρόντισαν γιὰλίγο.


Μείναμε καὶ τὴ νύχτα τῆς Πέμπτης 15η Αὐγού-στου στὸ σπίτι τοῦ Καραβοῦ, μαζὶ μὲ τοὺς ἄλλους.

Τὴν ἄλλη μέρα, τὴν Παρασκευή, ἐγὼ κάθε λίγοἄκουα τὰ βήματα τῶν Τούρκων, ποὺ ἀνέβαιναν τὴν ξύ -λινη σκάλα τοῦ σπιτιοῦ μας. Στὸ ἀνώγι. Ἀνέβαινανπάνω στὸ σπίτι μας οἱ Τοῦρκοι. Τάκ... τάκ... τάκ...τὰ βήματά τους. «Τί συμβαίνει», εἶπα στὴ γυναῖκαμου, «καὶ ὅλη μέρα πᾶνε κι ἔρχονται; Τάκ... τάκ...τάκ...»

Ἦλθε, μετά, κοντά μας, ὁ Νικολάτζιης ὁ Κανικλί-δης, γαμπρὸς τῆς γυναίκας μου, ἀπὸ τὸ δικό του τὸσπίτι, καὶ μᾶς λέει: «Τί κάθεστε ἐδῶ; Πηγαίνετε στὸσπίτι σας. Δὲν πειράζουν κανένα οἱ Τοῦρκοι. Ἐμέναμὲ βλέπουν ὅλη μέρα καὶ δὲν μοῦ κάνουν τίποτε.»Ξεθαρρέψαμε, τότε, καὶ γυρίσαμε στὸ σπίτι μας.Κάναμε καφέ, δὲν προλάβαμε νὰ πιοῦμε μιὰ γουλιά,οὔτε τὰ παπούτσια της δὲν ἔβγαλε ἡ γυναῖκα μου, καὶἔφθασαν οἱ Τοῦρκοι. Φωνές, κακό. «Ἔπ, ἔπ!» Μᾶςγύρισαν τὰ ὅπλα ἐπάνω μας. «Ἔξω!», λέει. Μᾶςπῆραν πρὸς τὸ δρόμο, ἐκεῖ πίσω ἀπὸ τὸ καφενεῖο τοῦἈποστολῆ, ἐκεῖ ποὺ φύλαγε τὰ γκάζια, στὴ βεράντα,πίσω, στὸ τσιμέντο ἐκεῖ, καὶ μᾶς σημάδευαν. Μᾶςσημάδευαν καὶ τοὺς δυό, νὰ μᾶς σκοτώσουν.

Ἔβαλε τὶς φωνὲς ἡ γυναῖκα μου, ἐκείνη τὴν ἔστει-λαν πίσω στὸ σπίτι καὶ μένα μὲ ἀνέβασαν σὲ ἕναστρατιωτικὸ αὐτοκίνητο καὶ μὲ πῆραν ἀπὸ τὸ δρόμοτῆς Καμάρας, ἀπὸ τὶς Καννοῦρες, ἀπὸ τὸ χωματό-δρομο, μέσα ἀπὸ τὸ «Δέκα Μίλι», στὸ Τζιάδος. Ὁ


Τοῦρκος, ποὺ ἦταν μαζί μου στὸ αὐτοκίνητο, μοῦ ἔλε-γε: «Μὴ φοβᾶσαι! Ἔχω λόγο. Ἔχω ἀνθρωπιὰ ἐγώ.Σοῦ ὑποσχέθηκα, νὰ μὴ σοῦ κάνω τίποτα.» Αὐτὰ στὰτούρκικα. Ὅμως ἐγὼ τὰ καταλάβαινα ὅλα. «Δὲν θὰσοῦ κάνω κανένα κακό», ἔλεγε. «Εἶμαι ἄνθρωποςἐγώ.» Λοιπόν.

Πήγαμε στὸ Τζιάδος, σὲ ἕνα ἐκεῖ στρατηγό, ἐκεῖἦταν τὸ ἀρχηγεῖο. Στρατὸς ἐκεῖ, στρατὸς πολύς, χι-λιάδες. Χιλιάδες κανόνια, τάνκς... Μοῦ λέει ὁ στρατη-γός: «Εἶσαι γιατρός;» «Ὄχι», τοῦ λέω. «Εἴδαμεστὸ σπίτι σου ἰατρικὰ ἐργαλεῖα», μοῦ λέει. Τοῦ λέω:«Εἶναι ὁ γυιός μου γιατρός. Σπουδάζει στὴνἈγγλία.» ―Δὲν τοῦ εἶπα ὅτι σπούδαζε στὴνἙλλάδα.― «Σπουδάζει στὴν Ἀγγλία», τοῦ λέω,«καὶ ἦλθε νὰ μᾶς δεῖ.» «Ἐντάξει», μοῦ λέει. «Πάρ-τε τον πίσω», λέει στοὺς στρατιῶτες του. ―Δὲν μὲσκότωσαν! Πρώτη φορὰ ἔγινε στὸ Τζιάδος νὰ μὴνσκοτώσουν πλάσμα!

Ἐκεῖνος, ποὺ μὲ πῆγε στὸ Τζιάδος, δὲν μὲ ἔφερεπίσω. Πίσω στὴν Κυθρέα μὲ ἔφερε ἕνας ἄλλος Τοῦρκοςστρατιώτης. Μοῦ λέει: «Νὰ σὲ πάρω πρῶτα στὸ σπί-τι σου, νὰ σὲ δεῖ ἡ γυναῖκα σου, ὅτι εἶσαι καλά.» Πη-γαίναμε... Ἐκεῖ στὴ διασταύρωση, ποὺ ἦταν τὸ σπίτιτοῦ Εὐγένιου Ἀνδρονίκου, τοῦ λέω: «Πᾶμε ἀπὸ δῶμέ σα.» Ἦταν ὅλο ἐλαιῶνες, δὲν φαίνονταν σπίτια, φο-βήθηκε ὁ Τοῦρκος. «Ὄχι, μοῦ λέει. «Ἔχει καλαμα-ράδες.» ―Καλαμαράδες ἔλεγαν τοὺς Ἕλληνες στρα-τιῶτες― «Ἔχει στρατιῶτες ἐδῶ.» Μὲ πῆγε στὴν


πλατεῖα Σεραγίου. Ἐκεῖ μὲ κατέβασαν. Λέει: «Πάρ-τε τον, ἐκεῖ ποὺ εἶναι καὶ οἱ ἄλλοι.» Οἱ ἄλλοι ἦσαν μέ-σα στὴν ἐκκλησία τοῦ Νέου Χωρίου Κυθρέας. ΣτὸνἍγιο Χαράλαμπο. Ἐπήγαμε. Τοῦ λέω στὸ δρόμο τοῦΤούρκου: «Πᾶμε ἀπὸ δῶ μέσα, ρέ!» «Ὄχι. Ἀπὸδῶ.» «Πᾶμε ἀπὸ δῶ μέσα, ἀπὸ κοντά.» «Ὄχι. Ἀπὸδῶ.» Φοβόντουσαν.

Πήγαμε στὸ Νέο Χωρίο. Μοῦ λέει ὁ Τοῦρκος ὁἀξιωματικός... ―Εἴχαμε ἀργήσει νὰ πᾶμε, πῆγε 2-3 τὸ μεσημέρι. Αὐτὰ τὴν Παρασκευή, 16 Αὐγού-στου.― Μοῦ λέει: «Γιατί ἀργήσετε, νὰ ἔλθετε;»«Τώρα μὲ ἔφεραν.» Μοῦ λέει: «Δὲν ἀκούσατε; Ἐμεῖςφωνάξαμε ἀπὸ τὸ πρωί, νὰ ἔλθετε.» Τοῦ λέω: «Ἐγὼδὲν ἄκουσα.» «Ἐντάξει», λέει. «Φέρτε τον μέσα.»

Ἐκεῖ ἦταν καὶ ὁ Ἰσμέτης.93 Μὲ εἶδε μέσα στὴνἐκκλησιά. «Γειά σου, Γιαννῆ!» «Γειά σου», τοῦ λέω.Ὕστερα λέει ὁ Τοῦρκος ἀξιωματικός: «Νὰ φύγετε, νὰπᾶτε στὰ σπίτια σας, καὶ νὰ μὴ φοβᾶστε τίποτε. Μό-νο νὰ μὴ βάζετε καλαμαράδες στὸ σπίτι σας.»

Πήραμε τὴ στράτα, ἤμουν ἐγώ, ὁ Πέτρος τοῦ Χα-τζηαδάμου καὶ ὁ Ἀνδρέας ὁ Ἀντωνιάδης. ΤὸνἈντωνιάδη ἀργότερα τὸν σκότωσαν οἱ Τοῦρκοι. Πή-ραμε τὴ στράτα, περάσαμε μέσα ἀπὸ τὰ περβόλια,

93. Ὁ Ἰσμέτης ὑπῆρξε κεντρικὴ μορφὴ τῶν γεγονότων. Κυκλοφο-ροῦσε γιὰ χρόνια στὴν Κυθρέα, εἶχε φίλους Ἕλληνες, ἀνάμεσά τους καὶτὸν πατέρα μου καὶ μιλοῦσε ἀπταίστως τὰ Ἑλληνικά. Ἀπεδείχθη, τελι-κά, ἀρχηγὸς τῆς ΤΜΤ στὴν περιοχή.


φάγαμε καὶ δυὸ - τρία σύκα, φτάσαμε ἐκεῖ στὸ σπίτιτῆς Φοίβης, νὰ πᾶμε σπίτι μας. Μόλις φτάσαμε στὸσπίτι τῆς Φοίβης, στὴν εἴσοδο τῆς Κυθρέας, φωνές.«Ἔπ, ἔπ... Ἐλᾶτε!» «Μᾶς εἶπε ὁ ἀξιωματικός, νὰπᾶμε σπίτι μας.» «Ὄχι! Ἐλᾶτε. Γρήγορα!» Μᾶςφόρτωσαν στὰ φορτηγά. Μόλις ἑτοιμαζόμουν, νὰ ἀνέ-βω στὸ φορτηγό, ἦλθε ὁ γυιὸς τοῦ Ἰσμέτη, ὁ ἀστυνο-μικός, καὶ μοῦ λέει: «Τί κάνεις, κύριε Γιαννῆ; Ἀνέβαἐπάνω καὶ μὴ φοβᾶσαι», μοῦ λέει τὸ παιδάκι.Μπῆκα μέσα στὸ φορτηγό, ἄρχισαν ξύλο οἱ στρα-τιῶτες οἱ Τοῦρκοι. Ξύλο... Τάκ... τάκ... τάκ...Τάκ... τάκ... τάκ... Ἐμένα δὲν μὲ ἄγγιξαν. Τοὺς εἶχεπεῖ τὸ παιδὶ ἐκεῖνο, νὰ μὴ μὲ πειράξουν.

Μᾶς ἐπῆραν στὸ Μπογάζι τῆς Κερύνειας. Μᾶςκατέβασαν σὲ κάτι μάντρες. Μείναμε ἐκεῖ τὸ βράδυ.«Δὲν ἔχει φαγητό, ἀπόψε.» Μᾶς ἔδωσε ἕνα τσιγάροὁ Τοῦρκος. Μᾶς ἔδωσε ἕνα τσιγάρο! Ἦταν Παρα-σκευὴ ἀπόγευμα, 16 Αὐγούστου. Ξαπλώσαμε ἐκεῖτὴ νύχτα. Μοῦ λέει ὁ Ἀνδρέας τοῦ Κουδέλλα, ἐκεῖνοςἦταν κτυπημένος, ὅλος αἵματα. Μοῦ λέει: «Ἔχω σε-ντόνι, εἶναι ἡ γυναῖκα μου ἐδῶ, μαζί μας, μοῦ ἔφερεἕνα σεντόνι, νὰ μὴ ξαπλώσεις πάνω στὰ χόρτα, ἔλα νὰξαπλώσεις πάνω στὸ σεντόνι.» Ἦταν καὶ ἡ γυναῖκατου αἰχμάλωτη. Εἶχαν συλλάβει καὶ γυναῖκες καὶἄντρες! Ὅλους! Ξαπλώσαμε, ὁ Ἀνδρέας ὅλος αἵματα,γέμισε καὶ τὸ δικό μου πουκάμισο αἵματα. Τὸ πρωὶμᾶς ἔδωσαν ψωμὶ καὶ χαλλούμι καὶ φάγαμε.

Ὅσοι ἦταν στρατιῶτες... ἐμένα μοῦ πέταξαν μόνο


τὰ παπούτσια, ὅταν διασχίζαμε τὴ Χώρα, μοῦ ἔβγα-λαν τὰ παπούτσια καὶ τὰ πέταξαν ἀπὸ τὸ φορτηγό...Ἦταν ὁ Νουσκᾶς μέσα, ξύλο τοῦ Νουσκᾶ, ξύλο τοῦἈνδρέα τοῦ Κουδέλλα, ξύλο... ξύλο... Τοὺς τρέλαναν.Ἐμένα δὲν μὲ ἄγγιξαν. Τὴ νύχτα στὸ Μπογάζι, ὁγυιὸς τοῦ Ἰσμέτη πάλι βρέθηκε ἐκεῖ... «Εἶσαι καλά,κύριε Γιαννῆ;» «Ναί, ρέ, ἐντάξει.»

Τὸ πρωὶ μᾶς μετέφεραν στὸ γκαρὰζ Παυλίδη.Ὅλους. Γυναῖκες καὶ ἄντρες. Λέει: «Θὰ ἐλευθερω-θεῖτε, νὰ πᾶτε ἀπὸ κεῖ, στοὺς τόπους σας» ―Στὶςἐλεύθερες περιοχές.― «Ἐντάξει.» «Ἐμένα ἡ γυ-ναῖκα μου», λέω, εἶναι ἀπὸ δῶ, ἀπὸ αὐτὴ τὴν πλευρά,στὴν Κυθρέα. Ἔγραψε τὸ ὄνομά της. «Θὰ προσπα-θήσω, νὰ τὴν φέρω», μοῦ λέει. Μόλις μᾶς εἶδε, ὅμως,γεμάτους αἵματα, λέει: «Ὄχι. Νὰ πᾶτε σπίτι σας.»Τοὺς ὑπόλοιπους τοὺς ἔδιωξαν γιὰ τὶς ἐλεύθερες πε-ριοχές. Ἐγὼ ἔμεινα στὰ κατεχόμενα.

Πήγαμε ἀπὸ τὸ Δίκωμο, περάσαμε τὴ Μιὰ Μη-λιά, μᾶς κατέβασαν στὴν Κυθρέα, ἐκεῖ στοῦ Ἀδάμουτοῦ κτίστη τὸ σπίτι. Λέει: «Πηγαίνετε στὰ σπίτιασας καὶ μὴ φοβᾶστε.» Σκεφτόμουνα. Οἱ ἄλλοι δὲνἔφευγαν. Ἔμεναν ἐκεῖ. Ἔμειναν, ἀλλὰ τοὺς ἔσπασανστὸ ξύλο τὴν ἄλλη μέρα. Τοὺς ἔδερναν. Ἐγὼ λέω,«Νὰ πάω στὴ Νίκη μου.» Πῆρα τὸ δρόμο, ἀπὸ τὸκρεοπωλεῖο, ἀπὸ τὸ περιβόλι, τὴ Φανερωμένη, ἀπὸτὴ Χαραή, ἔφθασα ἐκεῖ στὸ σπίτι τοῦ Μιχάλη τοῦΚούτσουρου. Μόλις ἔφτασα ἐκεῖ, κοιτάζω, σκοτωμέ-νος ὁ Νικολάτζιης ὁ Κανικλίδης. Σάββατο, 17Αὐγούστου. Μπροστὰ στὸ σπίτι του, ἐκεῖ ποὺ ἦταν τὸ


γιασεμί. Πάω πιὸ κεῖ, σκοτωμένος ὁ Πραματευτής.Πάνω στὰ σκαλιά, πάνω στὴ βεράντα του. Πῆγε νὰκατεβεῖ κάτω, ἐκεῖ, τὸν πυροβόλησαν καὶ τὸν σκότω-σαν. Μόλις πῆγα σπίτι, κόντευα νὰ σπάσω ἀπὸ τὸμαράζι μου, λέω: «Θὰ τοὺς βρῶ ὅλους σκοτωμένους.Ἤδη βρῆκα δυὸ σκοτωμένους.» Πῆγα, ἦταν ὅλοι κα-λά. Δὲν ἤξεραν, ὅτι εἶχαν σκοτώσει τὸν Νικολάτζιη.Τοὺς τὸ εἶπα ἐγώ.

Μοῦ ἔκανε καφὲ ἡ γυναῖκα μου, ἔφαγα. Τὴν ἄλλημέρα, Κυριακή, ἦλθαν οἱ νεαροὶ Τοῦρκοι ἀπὸ τὸ Μπέη- Κιογιου. «Θεῖε Γιαννῆ, μᾶς ἔστειλε ἡ μάνα μας.Θέλεις κάτι, νὰ σοῦ φέρουμε;» «Θέλω ψωμί, ρέ.»Πῆγαν καὶ μοῦ ἔφεραν ψωμὶ ζεστό. Ἦταν τὰ παιδιὰτοῦ... Δὲν θυμᾶμαι τώρα. Εἴμαστε ἀκόμα στὸ Σάβ-βατο 17 Αὐγούστου.

Τὸν Νικολάτζιη τὸν ἔθαψαν Κυριακὴ τὸ πρωί. Λέωστὸν Τοῦρκο, τὸν στρατιώτη: «Θὰ πάω κι ἐγώ.»«Ποῦ θὰ πάεις; Ὄχι. Κάτσε ἐκεῖ ποὺ εἶσαι», μοῦ λέ-ει. «Βρωμεῖ. Ἂς τὸν θάψουν», μοῦ λέει.94 Ὕστεραμᾶς ἔφεραν, ἐμένα καὶ στὴ γυναῖκα μου, φαγητὸ οἱΤουρκάλες ἀπὸ τὸ Μπέη - Κιογιού.

Τὴν ἄλλη μέρα, Δευτέρα 19 Αὐγούστου ἦλθαν καὶπῆραν, ἀπὸ τὸ σπίτι ἐκεῖ τοῦ Καραβοῦ, ὅπου εἴχαμεμαζευτεῖ, τὸν Κύπρο τὸν Κολιό, ἀδελφὸ τῆς γυναίκας

94. Τὰ λείψανα τοῦ Νικολάτζιη Κανικλίδη καὶ τοῦ Ἀνδρέα Πραμα-τευτῆ, βρέθηκαν πρόσφατα, ἐκεῖ ποὺ εἶχαν ταφεῖ, στὴ γειτονιά μας, στὶς18 Αὐγούστου 1974.


μου. Γιὰ νὰ τοὺς δείξει τὰ μπακάλικα, δῆθεν. Δὲν ξέ-ρω ἂν ἦταν Τουρκοκύπριοι ἢ Τοῦρκοι στρατιῶτες. Δὲνἦταν, πάντως, ἀπὸ τὸ Μπέη - Κιογιου. Δὲν γύρισεπίσω ποτέ. Νομίζω πὼς εἶναι ἀπὸ τότε σκοτωμένος.

Δευτέρα, 19 Αὐγούστου, ἦλθε ἕνας ἀξιωματικός.Τοῦρκος. Εἶδε τὰ βιβλία τῶν παιδιῶν μου. Μοῦ λέει:«Ἔχεις παιδιὰ ἱστορικούς;» Τοῦ λέω: «Ναί.» «Εἶ -μαι κι ἐγώ», λέει, «Ἕλληνας.»95 Μιλοῦσε ἑλληνικά.«Εἶμαι Ἕλληνας», μοῦ λέει. «Εἶμαι στὴν Τουρκία.»Κάθε μέρα ἐρχόταν καὶ μοῦ ἔφερνε τσιγάρα. Κάθε μέ-ρα, κάθε μέρα, κάθε μέρα. Κάθε μέρα, κάθε μέρα, κά-θε μέρα! «Παρασκευή», λέει, «ἑτοιμαστεῖτε.»

Ὅλη τὴν ἑβδομάδα εἴμαστε στὸ σπίτι μας.Ἐρχόταν ὁ Τοῦρκος καὶ ἔφερνε τὰ τσιγαράκια του,ἔπαιρνε τὰ βιβλία καὶ διάβαζε. Τὰ βιβλία τῶν παι-διῶν μου. «Τὴν Παρασκευή», λέει, «ἑτοιμαστεῖτε.Θὰ σᾶς πάρουν κάπου. Ἑτοιμάστε, πάρτε λίγαροῦχα μαζί σας...» Πῆρε ἡ γυναῖκα μου ροῦχα δικάτης, ροῦχα δικά μου, λίγα χρήματα, ποὺ εἴχαμε, τὰἔκρυψε, καὶ βγήκαμε ἔξω στὸ δρόμο. Στὸ στενό. Πε-ριμέναμε κάμποση ὥρα, ἐκεῖ στὸ καφενεῖο τοῦἈποστολῆ, ὕστερα ἦλθαν αὐτοκίνητα στρατιωτικά,μᾶς πῆραν καὶ μᾶς πῆγαν στὸ Σεράγιο. Μᾶς κατέ-βασαν στὸ κέντρο τοῦ Λουκᾶ τοῦ Ἀδαμίδη, δίπλα ἀπὸτὸ σινεμά. Μᾶς ἄφησαν ἐκεῖ.

Ξαφνικὰ ἄρχισε νὰ βρέχει δυνατά. Βροχὴ δυνατή.

95. Ἰδιαίτερης σημασίας καὶ βαρύτητας ἡ πληροφορία αὐτή.


Νερὰ πολλά. Μέσα στὸ Καλοκαίρι, 23 Αὐγούστου.Ἀπὸ κεῖ μᾶς ἔβαλαν στὴ σειρά, γιὰ τὴ Βώνη. Μπρο-στὰ οἱ γυναῖκες, πίσω οἱ ἄνδρες. Χωριστὰ οἱ γυναῖκεςἀπὸ τοὺς ἄνδρες. Τὴ γιαγιά, τὴ μητέρα τῆς γυναίκαςμου, τὴν πεθερά μου τὴ Μαριτσοῦ Περδίου, τυφλή,88 χρονῶν, γριά, τυφλή, τὴν ὁδήγησαν, περπατητὴκαὶ αὐτή, στὴ Βώνη. Μᾶς πῆραν, λοιπόν, στὴ Βώνη.Πήγαμε περπατητοὶ στὴ Βώνη! Σχεδὸν τρία μίλιαδρόμο. Μέρα Παρασκευή. Εἶχε σταματήσει, ἐν τῷμεταξύ, ἡ βροχή.

Πήγαμε στὴ Βώνη. Μᾶς ἔβαλαν ἐμᾶς τοὺς ἄντρεςστὴν ἐκκλησιὰ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου. Τὶς γυναῖκες στὸσχολεῖο. Ἦταν καὶ ἄλλοι πολλοὶ ἐκεῖ. Ἡ ἐκκλησιὰγεμάτη! Μᾶς φώναζαν ἕνα - ἕνα. «Ἔλα σύ», μοῦ λέ-ει, «μέσα». Στὸ ἱερό! Ὅσους ἔμπαιναν μέσα, τοὺςἔδερναν. Μέσα στὸ ἱερὸ τῆς ἐκκλησίας τοῦ Ἁγίου Γε-ωργίου τῆς Βώνης. Μοῦ λέει: «Αὔριο, νὰ μᾶς δείξειςτὰ φαρμακεῖα τῆς Κυθρέας.»! Δὲν μὲ κτύπησαν.

Τὴ νύχτα πήγαμε νὰ πέσουμε, νὰ κοιμηθοῦμε, μᾶςλέει ἕνας Παλαικυθρίτης: «Ψὲς σκότωσαν ἕξι. Δὲν ξέ-ρω ἀπόψε, πόσους θὰ σκοτώσουν. Σκότωσαν ἕξι τὴνπροηγούμενη νύχτα!» Ἀνάμεσα σὲ κείνους ποὺ σκό-τωσαν ἦταν καὶ ὁ Σωτήρης, ἕνας φίλος μου ἀπὸ τὴΒώνη, ποὺ εἶχε παιδιὰ ποὺ σπούδαζαν στὴν Ἀθήνα,μαζὶ μὲ τὰ παιδιά μου.

Μείναμε ἐκεῖ τρεῖς ὁλόκληρους μῆνες. Ἀρχίσαμεπιὰ τὶς ἀγγαρεῖες. Νὰ ἐπιδιορθώνουμε σπίτια. ὉἸσμέτης: «Γιαννῆ, νὰ πᾶτε αὔριο στὴν Ἐπιχώ. Νὰ


ἐπιδιορθώσετε τὸ σχολεῖο. Πάρε ὅσους ἐργάτες θέλεις.Ἐκείνους ποὺ θέλεις.» Στὴν ἀρχή, μᾶς μετέφεραν οἱἴδιοι. Μᾶς πρόσεχαν ὅλη μέρα. Ὕστερα μοῦ λέει ὁἸσμέτης: «Νὰ πηγαίνεις μόνος σου, μὲ κείνους ποὺθέλεις. Δὲν θὰ σᾶς παίρνει κανένας. Θὰ πηγαίνετε καὶθὰ ἔρχεστε πίσω μόνοι σας.» Πηγαίναμε μὲ τὰ πό-δια. Περπατητοί. Δὲν ἦταν μακριά. Ἡ Βώνη ἦτανπολὺ κοντὰ στὴν Ἐπιχώ. Ἀπὸ τὴ Βώνη, στὴνἘπιχώ, στὸ σχολεῖο, οὔτε δέκα λεπτά. Τοὺς καθοδη-γοῦσα ἐγώ. Ὕστερα μᾶς πῆραν στὸ Μπέη -Κιογιου,διορθώσαμε κάποια σπίτια.

Μετὰ μᾶς πῆγαν στὴν Κυθρέα, νὰ κάνουμε τὸἄγαλμα τοῦ Ἀττατούρκ! Τὴν προτομή του. Πήγαμεἔξω ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ Παστοῦ, ἦταν κάμποσες πέ-τρες. «Ἐδῶ!», μᾶς λέει, ὁ Τοῦρκος ὁ ἀξιωματικός.Φώ ναξε κάποιους, νὰ τοὺς δείξει, πῶς νὰ τὸ φτειά-ξουν. Μαζί μας ἦταν κάτι νεαροὶ Τοῦρκοι κτίστες.«Ρέ, πηγαίνετε», τοὺς λέω. «Ἐσεῖς ποὺ ξέρετε τὴγλῶσσα. Νὰ δοῦμε, τί θέλει.» Δὲν τολμοῦσαν νὰπλησιάσουν, νὰ πᾶνε ἐκεῖ. Δεν ἤξεραν, τί θὰ τοὺς πεῖ.«Θὰ πάω» λέω, «ἐγώ. Τί θὰ μᾶς κάνει; Θὰ μᾶςφάει;»

Ὁ Τοῦρκος ὁ ἀξιωματικὸς ἦταν καὶ ἀρχιτέκτονας.Πῆρε μιὰ κιμωλία καὶ μοῦ σχεδίασε στὸ τσιμέντο.«Θέλω αὐτὸ κι αὐτό», μοῦ λέει. «Νὰ τοῦ κάνεις μιὰβάση καὶ μὲς στὴ μέση μιὰ κολόνα, πελεκητή. Πλα-τειὰ στὴν ἀρχή, ὕστερα στενὴ καὶ μετὰ πλατειά.»«Ἐντάξει», τοῦ λέω. «Κατάλαβα.» Ἄρχισα, ἔκαναδυὸ τρεῖς πέτρες. Ἦλθε, μὲ κτύπησε εὐχαριστημένος


στὴν πλάτη. «Καλά. Καλά. Πολὺ καλά!» Στὰ τούρ-κικα. Ὕστερα μοῦ λέει: «Νὰ σὲ πάρω μαζί μου στὴνΤουρκία, νὰ δουλεύουμε μαζί. Δὲν θὰ εἶσαι πιὰαἰχμάλωτος. Νὰ πᾶμε, νὰ πιάσουμε δουλειά, νὰ δου-λεύουμε μαζί», μοῦ λέει.

Μιὰ Κυριακή, μᾶς σήκωσαν ἀπὸ τὴ Βώνη, μᾶςμετέφεραν τοὺς ἄνδρες στὴ Χώρα, στὸ Γκαρὰζ Παυλί-δη, νὰ διαλέξουν ἀπὸ μᾶς, νὰ μᾶς μεταφέρουν στὴνΤουρκία, αἰχμάλωτους. Ὅσους ἦταν κάτω ἀπὸ πενή-ντα χρονῶν. Μᾶς μετέφεραν ὅλους. Ἦταν κι ὁἸσμέτης μαζί. Μοῦ λέει ὁ Τοῦρκος ὁ ἀξιωματικός:«Ἐσὺ εἶσαι κάτω ἀπὸ πενήντα.» «Εἶμαι πενήνταπέντε χρονῶν», τοῦ λέω. «Ὄχι! Πενήντα.» Τοῦ λέειὁ Ἰσμέτης: «Εἶναι πενήντα πέντε, πράγματι. ὉΓιαννῆς πενήντα πέντε.» Ἐκατέβηκα κάτω. Τοὺςἄλλους τοὺς πῆγαν στὴν Τουρκία.

Γυρίσαμε πίσω, φτάσαμε ἐκεῖ στὸ Μπέη - Κιουγι-ου, κατέβηκαν οἱ Τοῦρκοι νὰ πιοῦνε καφέ. Ἤτανε μιὰζέστη, ἕνα κακό!... Διψασμένοι ἐμεῖς. Καθὼς ἤμαστεμέσα στὸ αὐτοκίνητο, διψασμένοι, κατέβασαν κάτωτὸν Κύπρο τοῦ Μουγγᾶ, νὰ τὸν πυροβολήσουν, νὰ τὸνσκοτώσουν, γιατὶ τοὺς ἔβριζε. Τελικὰ δὲν τὸν σκότω-σαν. Μείναμε ἐκεῖ, διψασμένοι. Ἔρχεται μιὰ Τουρκά-λα, μόλις μὲ εἶδε ἀπὸ μακριά, κόρη τοῦ γυιοῦ τοῦ Χα-λίλη, γυναῖκα τοῦ... ἤξερα τὴν κοπέλα. «Ἀμάν, Γιαν-νῆ! Ἀμάν, Γιαννῆ!» Μὲ εἶδε ὁλοκόκκινο, διψασμένο.«Ἀμάν, Γιαννῆ!! Ἀμάν!!!» Ἔκλαιγε μὲ λυγμούς.Κτυπιότανε. «Θέλεις νερό;» «Ναί. Νὰ πιοῦν, ὅμως,


καὶ οἱ ἄλλοι.» «Νὰ πιοῦν», μοῦ λέει. Πῆρε μιὰ στά-μνα, ἔδωσε σὲ ὅλους μας νερὸ καὶ ἤπιαμε.

Αὐτὰ ἔγιναν εἴκοσι μέρες μετὰ τὴν αἰχμαλωσίαμας. Μέσα Σεπτεμβρίου. Κυριακὴ 15 Σεπτεμβρίου.Ἦταν πολλὴ ζέστη. Κακό.

Στὴ Βώνη μείναμε, ὅπως σᾶς εἶπα, τρεῖς μῆνες.Πήγαμε μὲ τὰ πόδια ἀπὸ τὴν Κυθρέα στὴ Βώνη, στὶς23 Αὐγούστου. Μπροστὰ οἱ ἄντρες, πίσω οἱ γυ-ναῖκες. Ἐκεῖ ἦταν βασανιστήρια, ἐκτελέσεις, βιασμοί.Τὶς πρῶτες ἐκεῖνες μέρες μᾶς κτυποῦσαν ἄγρια. Κτυ-ποῦσαν τὸν κόσμο πολύ. Κάθονταν οἱ Τοῦρκοι στὴνεἴσοδο, στὴν πόρτα τῆς ἐκκλησιᾶς, σηκώνονταν οἱἄνδρες γιὰ νὰ πᾶνε νὰ οὐρήσουν, κι ἐκεῖ τοὺς κτυ-ποῦσαν παντοῦ. Στὰ πλευρά, στὴν κοιλιά. Οἱ φρουροίμας ἦταν Τουρκοκύπριοι ἀπὸ τὴν Ἐπιχὼ καὶ τὸ Τσι-φλικούδι. Τὸ Τσιφλικούδι ἦταν ἕνα χωριό, στὴν περι-φέρεια τῆς Κυθρέας ποὺ εἶχε ἀδειάσει ἤδη ἀπὸ τὸ1963. Στὴ Βώνη, ἀπὸ τὴν Κυθρέα σκότωσαν τὸνΠαυλῆ τοῦ Παυλάττου. Ὁ καημένος εἶχε ἕλκος καὶἀπὸ τὸ ξύλο πέθανε. Τὸν κτύπησαν στὸ στομάχι καὶπέθανε ἀπὸ αἱμορραγία.

Μιὰ κοπέλλα, τὴν βίασαν μέσα στὸ ἱερὸ τῆς ἐκλη-σίας. Ἡ καημένη ἡ κοπέλα, ἔπαθε ψυχολογικά.Ἔπαθε μὲ τὰ νεῦρα της. Κάθε φορὰ ποὺ μὲ ἔβλεπε,ἐρχόταν κοντά μου. Ἤθελε προστασία ἀπὸ μένα.«Ἐντάξει μάνα μου... Ἐντάξει, κόρη... Ἐντάξει, κό-ρη... Ἐντάξει, κόρη...» Ἀλλὰ τὰ νεῦρα της δὲν ἔγια-ναν ποτέ. Μέχρι τώρα.


Ἄγρια κτύπησαν τὸν δάσκαλο τὸν Παναγιώτη τὸνΠαπαγιώργη. Τὸν βασάνισαν πολύ. Τὸν εἶχαν συγ-χύσει, τὸν εἶχαν μπερδέψει μὲ ἄλλο δάσκαλο ἀπὸ τὴνΚυθρέα, ποὺ κάποτε, ἔλεγαν οἱ Τοῦρκοι, εἶχε ἐρωτευ-τεῖ μιὰ δασκάλα Τουρκάλα, στὰ νειᾶτα του, στὴνἈφάνεια, ἕνα μικτὸ χωριό. Τὰ σχολεῖα τους, τὸ ἑλλη-νικὸ μὲ τὸ τουρκικό, ἦταν δίπλα-δίπλα. Ὁ δάσκαλοςἀπὸ τὴν Κυθρέα τὴν ἀγάπησε τὴν Τουρκάλα δασκάλα.Ὅμως οἱ δικοί του δὲν τὸν ἄφησαν, νὰ τὴν παντρευτεῖ.Νόμισαν οἱ Τοῦρκοι, πὼς ἦταν ὁ δάσκαλος ὁ Πανα-γιώτης ἐκεῖνος ὁ δάσκαλος, ποὺ τὰ εἶχε μὲ τὴν δασκά-λα τὴν Τουρκάλα. Τοῦ φώναζαν: «Εἶσαι ἄνθρωπος ἐσὺνὰ τὰ ἔχεις μὲ Τουρκάλα;» Τάκ...τάκ.. τάκ... τὸνκτυποῦσαν συνέχεια. Τὸν ἔδερναν τὸν καημένο. Πολὺξύλο. Ἔφαγε πολὺ ξύλο ὁ ἄνθρωπος! Ἔτσι πλήρωσετὴν ἐκδικητικότητά τους ὁ Παπαγιώργης, χρόνιαπολλὰ μετά.

Ἀπὸ τὴ γειτονιά μας στὴ Βώνη ἦταν, ἐκτὸς ἀπὸ τὴδική μου οἰκογένεια, ἐμένα καὶ τὴ γυναῖκα μου τὴ Νί-κη, ἡ οἰκογένεια τοῦ Κύπρου Κολιοῦ, τοῦ ΓιάγκουΚολιοῦ. Αὐτοὺς τοὺς ἄφησαν καὶ ἔφυγαν, λίγο πιὸπρὶν ἀπὸ μᾶς. Ἄλλοι ἦταν ὁ δάσκαλος ὁ Νίκος ὁ Μά-ντης, μὲ τὴν γυναῖκα του τὴν Πέπα καὶ τὴν πεθεράτου, τὴ Μαρίτσα Ζαμπακίδου, κόρη τοῦ Ττοουλιᾶ. Ὁἐξάδελφός μου ὁ Ἀνδρέας ὁ Καμπίτης μὲ τὴν γυναῖκατου. Ὁ Φανῆς μὲ τὴ γυναῖκα του. Ἡ Χρυσταλλοῦ τοῦΣαββῆ τοῦ Γιαννό. Τὸν Σαββῆ τὸν σκότωσαν στὴνΚυθρέα. Ἦλθε μιὰ μέρα ἕνας Τοῦρκος, ὁ παπλω-


ματᾶς ἀπὸ τὴν Ἐπιχώ, καὶ τὸν πῆρε. «Ποῦ τὸν πᾶτετὸν ἄντρα μου; Ἀφῆστε τον», φώναζε ἡ καημένη.«Θὰ τὸν πάρει ἕνα περίπατο καὶ θὰ τὸν φέρει...» Κιἀμέσως μετά, ὕστερα ἀπὸ λίγο, τὸν πυροβόλησαν.Ἀκούστηκαν πυροβολισμοί. Τὸν σκότωσαν ἐν ψυχρῷ.

Ἀπὸ τὴν γειτονιά μας, τὴν Καμάρα, ἔχουμε 22σκοτωμένους καὶ ἀγνοούμενους τῆς εἰσβολῆς. Σκότω-σαν, λοιπόν, οἱ Τοῦρκοι, ἐν ψυχρῷ, πρῶτα τὸν ἀδελφόμου τὸν Ἀνδρέα Ὀρφανίδη, τὸν Ραμέ, μὲ τὴ γυναῖκατου τὴν Χρυσταλλοῦ καὶ τὴν κόρη του Μηλίτσα.Ἀγνοούμενος εἶναι καὶ ὁ γυιός τους, ὁ Στέλιος. Σκό-τωσαν, ἐν ψυχρῷ, τὸν Ἀνδρέα τοῦ Πιττάκα, τὸν Σιό-λοππο, καὶ τὴν γυναῖκα του, τὴ Δεσποινοῦ. Τὸν Μι-χάλη Ἀποστολίδη, γυιὸ τοῦ Τζυρκακό, ποὺ ἔμενε στὴΧρυσίδα. Τὸν Καννῆ τοῦ Πιττάκα, ποὺ παντρεύτηκεστὸ Νέο Χωρίο. ―Στοὺς σχετικοὺς καταλόγους,ὅσους κατάγονται ἀπὸ τὴν Κυθρέα, τοὺς γράφουν μὲτὴν ἔνδειξη: Κυθρέα.―Τὸν γαμπρὸ τοῦ Θεμιστοῦ τοῦΜωργιάννη, ἀπὸ τὸ Νέο Χωρίο Κυθρέας. Βρῆκαν τε-λευταῖα τὰ λείψανά του καὶ τὰ ἔθαψαν. Τὸν Χρίστο τοῦΠετρῆ, ποὺ εἶναι ἀγνοούμενος. Τὸ πατρικό του ἦτανστὴν Καμάρα, πίσω ἀπὸ τὸ σπίτι τοῦ Ἀνδρέα τοῦ Κοι-λιάρη. Τὸν Σαββῆ τοῦ Γιαννό, ποὺ εἴπαμε πρίν. ΤὸνἈντωνάκη τὸν Κορέλλη. Αὐτὸν στὸ Τζάδος. Πιὸ πάνωἦταν ὁ Ἰάκωβος καὶ ἡ Βαθθούλα Μυρμίγκη καὶ ὁ Κυ-ριάκος Σοφοκλέους. Ὅλοι αὐτοὶ ἀγνοούμενοι. Ὁ Νι-κολάτζιης Κανικλίδης, ὁ Ἀνδρέας ὁ Πραματευτής, ὁΠαῦλος τοῦ Ζαμπᾶ. Κι ἀκόμα ὁ μικρὸς γυιὸς τοῦ Μι-χάλη τοῦ Ἀγλαντζιώτη. Ἦταν, ἀκόμα, ὁ γυιὸς τοῦ


Σαββῆ, ποὺ ἦταν ποδοσφαιριστής, ὁ Σωτήρης Χατζη-κυριάκος. Αὐτὸς σκοτώθηκε τὴν πρώτη μέρα τῆςεἰσβολῆς. Ἀγνοούμενος εἶναι ὁ Κύπρος Κολιός.

Ὁ Μιλτῆς καὶ ἡ Δέσποινα, ἀπὸ τὴ γειτονιά μαςἔμειναν μαζί μας ἐγκλωβισμένοι. Αἰχμάλωτοι κιαὐτοὶ στὴ Βώνη. Πολὺ μεγάλοι στὴν ἡλικία. Ὁ Μιλ-τῆς ἦταν κάποτε σπουδαῖος μηχανικὸς αὐτοκινήτων.Κι ἡ Δέσποινα εἶχε ἀδελφὴ στὴν Κωνσταντινούπολη.Ὁ Νικολῆς ὁ Συσμίσιης, μόνος του αὐτός. Ὁ Μιχά-λης ὁ Μάντης, ὁ Πίτσιαλος. Ἡ Παναγιώτα τοῦΤζυρκακό. Ἡ Ἁγνή, ἀδελφὴ τῆς γυναίκας μου. ΤὸνΜαζαράκη τὸν πῆραν στὸ Γκαρὰζ Παυλίδη. Ἡ πεθε-ρά μου Μαρίτσα Περδίου. Ὁ Νικολάτζιης τῆς Χα-τζηνοῦς. Ὁ Χρίστος ὁ Κόκκινος. Μόνοι τους αὐτοί.Ὑπερήλικες ὅλοι.

Τὸν Χρίστο τὸν Κόκκινο τὸν γλίτωσα ἐγώ. Ὅτανμᾶς εἶπε ὁ Ἕλληνας ἐκεῖνος ἀξιωματικός, ἀπὸ τὴνΤουρκία, ὁ φίλος μου, νὰ φύγουμε, «Θὰ σᾶς στείλου-με κάπου νὰ πᾶτε», μᾶς εἶπε, τοῦ λέγω: «Ἔχω ἐδῶδίπλα ἕνα συγγενῆ. Νὰ πάω νὰ τὸν φωνάξω;» Πή-γαινε», μοῦ λέει. «Φώναξέ τον.» Πῆγα, τὸν φώναξατὸν Κόκκινο. Τίποτε. Ἂν ἔμενε μόνος, θὰ τὸν ἐκτε-λοῦσαν, ὅπου κι ἂν τὸν ἔβρισκαν οἱ Τοῦρκοι. Τὸν φώ-ναξα μιὰ καὶ δυὸ καὶ τρεῖς φορές. Κρυβόταν. Δὲν ἀπα-ντοῦσε. Τίποτα. Ἐπέμενα. Λέει στὴ γυναῖκα μου:«Φώναξέ τὸν ἄντρα σου, νὰ ἔλθει πίσω, μήπως τὸνβρεῖ κανένας Τοῦρκος καὶ τὸν σκοτώσει.» Μοῦ φώνα-ξε: «Γιαννῆ! Ἔλα, ἔλα, ἔλα!» Γύρισα κι ἐγὼ πίσω.


«Αὔριο θὰ στὸν φέρω», μοῦ λέει. Τὴν ἄλλη μέρα τὸνἔφερε ὁ ἀξιωματικὸς στὴ Βώνη. Τὸν γλίτωσε ἀπὸτοὺς ἀδέσποτους Τούρκους.

Στὴ Βώνη, ὅπως σᾶς εἶπα, οἱ γυναῖκες ἦταν μόνεςστὸ σχολεῖο. Ἦταν δίπλα. Οὔτε ἑκατὸν μέτρα. Ὅτανπέρασαν λίγες μέρες, ξεθαρρέψαμε, πήγαινα κάθεπρωὶ καὶ μοῦ ἔκανε καφὲ ἡ γυναῖκα μου. Μόνος μου.Χωρὶς συνοδεία. Οὔτε ρωτοῦσα κανέναν. Μιὰ μέρατὴν ἔστειλαν τὴ Νίκη νὰ πλύνει σιτάρι. Τὴν εἶδε ἕναςΤοῦρκος ἀπὸ τὴν Ἐπιχώ, ποὺ τὴ γνώριζε. «Τί κάνειςἐδῶ; Πήγαινε ἀμέσως πίσω.» Τὴν ἔδιωξε.

Οἱ γυναῖκες ἀπὸ ἐκεῖνο τὸ «στρατόπεδο συγκέ-ντρωσης» τῆς Βώνης ξεκινοῦσαν κάθε πρωί, γιὰ νὰπᾶνε νὰ καθαρίσουν τὰ σπίτια τῆς Κυθρέας, τοῦ ΝέουΧωρίου, τοῦ Παλαικύθρου, τοῦ Τραχωνιοῦ κλπ. Τὰκαθάριζαν καὶ τὰ ἄδειαζαν ἀπὸ τρόφιμα. Ἔπρεπε νὰτὰ καθαρίσουν, νὰ τὰ ἀδειάσουν. Ὑπῆρχαν ψυγεῖα μὲχαλασμένα τρόφιμα, ἀλλὰ καὶ νεκροί. Ἔπρεπε τὰ χω-ριὰ καὶ τὰ σπίτια νὰ καθαριστοῦν, γιὰ νὰ ἔλθουν νὰ τὰκατοικήσουν οἱ Τοῦρκοι. Τὶς μετέφεραν μὲ αὐτο κίνητα.

Μιὰ μέρα, μὲ πῆγαν νὰ φέρουμε τρόφιμα. Λάδια,ἐλιές, ὄσπρια κ.ἄ., ὅ,τι ὑπῆρχε ἀπὸ τὰ σπίτια τῆςΚυθρέας. Ἔφτασα καὶ στὸ σπίτι μου. Στὸ σπίτι μουὅλες οἱ πόρτες ὀρθάνοικτες. Ροῦχα πεταμένα. Τὰκαλὰ ροῦχα τὰ δικά μου, τῶν παιδιῶν μου. Καὶ μέσαζῶα. Γαϊδούρια ἀδέσποτα ἀπὸ τὴ γειτονιά. Τὰ ζῶαπατοῦσαν τὰ ροῦχα. Αὐτὸ ἔγινε δυὸ βδομάδες ἀφότουφύγαμε. Μὲ πῆραν τὰ κλάματα. Μὲ εἶδε ὁ Τοῦρκος:


«Εἶναι δικό σου τὸ σπίτι;» «Ναί», τοῦ λέω. «Ἄντε,νὰ φύγουμε. Ἄς τα ἐκεῖ. Μὴν πάρετε τίποτα. Φεύ-γουμε.» Φυσικά, ἦλθαν μετὰ καὶ ἄδειασαν τὸ σπίτιἀπὸ τρόφιμα. Τὸ σπίτι μας, λοιπόν, ἐρείπιο. Βρω-μιά. Πράγματα πεταμένα παντοῦ.

Στὴ Βώνη μείναμε τρεῖς μῆνες. Δυὸ βδομάδεςμετὰ τὴν αἰχμαλωσία μας, μᾶς ἀνακάλυψε ὁ ἘρυθρὸςΣταυρὸς στὴ Βώνη καὶ κατέγραψε τὰ ὀνόματά μας.Ὕστερα ἄρχισαν νὰ φτάνουν «Μηνύματα μέσῳ τοῦἘρυθροῦ Σταυροῦ.»

Πίσω στὶς ἐλεύθερες περιοχὲς γυρίσαμε τὴν Παρα-σκευὴ 15 Νοεμβρίου. Πιὸ πρίν, σταδιακά, ἐλευθέρω-ναν ἄρρωστους.

Ὁ Ἰσμέτης... «Ρέ, πότε θὰ πάω κι ἐγὼ ἀπὸ κεῖ,στὶς ἐλεύθερες περιοχές;» «Ὅταν τελειώσει τὸ μνη-μεῖο τοῦ Ἀττατούρκ! Δὲν φεύγεις... Νὰ τελειώσειἐκεῖνο τὸ γέρημο τὸ μνημεῖο τοῦ Αττατούρκ.» Ἐγὼπελεκοῦσα τὶς πέτρες. Τὸ μνημεῖο κτίστηκε στὴνεἴσοδο τῆς Κυθρέας. Οἱ Τοῦρκοι ἔριξαν κάτω τὸ σπί-τι τοῦ Σάββα τοῦ Ζαχαρῆ, στὸ κέντρο ἐκεῖ«Ἀκρόπολις», τὸ «Παυσίλυπον», τὸ ἰσοπέδωσανκαι μέσα στὴ μέση ἔστησαν τὸ μνημεῖο τοῦἈττατούρκ. Ἔρριξαν ἕνα ὁλόκληρο σπίτι, γιὰ νὰ κά-νουν μνημεῖο στὸν Ἀττατούρκ! Ἔπρεπε νὰ τελειώσειτὸ μνημεῖο τοῦ Ἀττατούρκ, γιὰ νὰ φύγω.

Τελειώσαμε. «Ρέ, Ἰσμέττη, πότε θὰ φύγω;» Μὲπῆρε ἀπὸ τὸ χέρι καὶ μὲ πῆγε στὸν γιατρὸ τοῦἘρυθροῦ Σταυροῦ. «Αὐτὸς ὁ ἄνθρωπος εἶναι πολὺ

σοβαρὰ ἄρρωστος. Πρέπει νὰ φύγει. Νὰ πάει ἀπὸκεῖ.» Αὐτὸ τὴ Δευτέρα, 10 Νοεμβρίου. Μᾶς λέει:«Θὰ φύγουν ὅλοι τὴν Παρασκευή.» Λέω, «Καλύτε-ρα, ποὺ θὰ φύγουν ὅλοι. Νὰ φύγουμε ὅλοι μαζί.»

Παρασκευή, 15 Νοεμβρίου, φύγαμε ἀπὸ τὴ Βώνη.Γιὰ ἕνα χρόνο μέναμε στὸ γυιό μου κι ἔπειτα ἀλλοῦ,μέχρι ποὺ βρῆκα ἕνα μικρὸ διαμέρισμα, ἕνα ἐπὶ δύο,στὸν Ἅγιο Ἀντώνιο. Στὸ ἄνοιγμα Κολοκάση. Κοντὰστὸ Παγκύπριο Γυμνάσιο. Πέρασε ἕνας χρόνος.Ἕνας χρόνος σωστός. Τὸ μόνο καλὸ εἶναι ὅτι εἶχαδουλειά.

Ἀργότερα μᾶς ἔδωσαν σπίτι στὸν προσφυγικὸ συ-νοικισμὸ Ἀποστόλου Λουκᾶ, στὰ Λατσιά. Τὸ 1982.15 Ὀκτωβρίου τοῦ 1982. Εἴμαστε ἐδῶ γιὰ τριάντασχεδὸν χρόνια. Στὸ δεύτερο ὄροφο. Σὲ διαμέρισμα.Ἐδῶ μείναμε πιὰ μόνο γέροι. Καὶ ἄρρωστοι.


Θ΄ ΕΠΙΜΕΤΡΟ

ΜΗΝΥΜΑΤΑ ΜΕΣῼΤΟΥ ΕΡΥΘΡΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ96

96. Μηνύματα μέσῳ τοῦ Ἐρυθροῦ Σταυροῦ ἀρχίσαμε νὰ ἀποστέλ-λουμε στὶς 2 Σεπτεμβρίου, ἀμέσως μετὰ τὴν ἀνακοίνωση τοῦ ἐντοπισμοῦτους ἀπὸ τὸν Ἐρυθρὸ Σταυρό. Τὰ μηνύματα ἦταν περιορισμένης ἔκτα-σης. Ὅπως ἀναφερόταν γραπτῶς, δὲν ἔπρεπε νὰ ὑπερβαίνουν τὶς 25 λέ-ξεις. Κέντρο ἀποστολῆς μηνυμάτων, μέσῳ τοῦ Ἐρυθροῦ Σταυροῦ, στὴΛευκωσία, στήθηκε, ἀπὸ ὅτι θυμᾶμαι, στὸ Δημοτικὸ Σχολεῖο Λυκαβητ-τοῦ. Τὰ μηνύματα ποὺ δημοσιεύονται εἶναι ὅσα βρίσκονται στὸ προσω-πικό μου ἀρχεῖο. Στὰ μηνύματα διατηρεῖται ἡ ὀρθογραφία τῶν πρωτο-τύπων.

97. Εἶναι σημαντικὸ νὰ ὑποδείξουμε πὼς ἐκεῖνες τὶς μέρες πρώτιστηφροντίδα ἦταν νὰ βαπτισθοῦν ὅλα τὰ ἀβάπτιστα βρέφη, πρὸ τοῦ τουρκι-κοῦ κινδύνου. Ἔτσι, στὸ πρῶτο μήνυμα ἀπὸ τὴ Βώνη, οἱ γονεῖς μου ἀνη-συχοῦν καὶ ἐρωτοῦν, ἂν βαπτίσαμε τὸ νεογέννητο βρέφος μας, τὸνΓιῶργο. Ἡ Γιάννα, στὴν ὁποία στέλλουν χαιρετισμούς, εἶναι ἡ σύζυγόςμου Ἰωάννα Ὀρφανίδου. Ὁ Λουκᾶς, γιὰ τὸν ὁποῖο ρωτοῦν, εἶναι ὁ ἀδελ-φός μου.


ΜΗΝΥΜΑΤΑ ΜΕΣῼ ΤΟΥ ΕΡΥΘΡΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ •145

(1)

2 Σεπτεμβρίου 1974

Πρὸς Ὀρφανίδη Ἰωάννη καὶ ΝίκηΒώνηΚυθρέας

Ἀπὸ Νίκο Ὀρφανίδη

Νὰ κάνετε ὑπομονὴ καὶ ὅλα θὰ περάσουν. Ἐμεῖςεἴμαστε ὅλοι καλὰ καὶ σᾶς περιμένουμε.

Φιλιὰ ἀπὸ τὸν Γιῶργο.Νίκος Ὀρφανίδης

(1α)Ἀπάντηση97

5 Σεπτεμβρίου

Ἀγαπητέ μας Νίκο,Εἴμεθα ὅλοι καλά. Γιατί δὲν μᾶς γράφει καὶ ὁ

Λούκας; Βαφτίσατε τὸ μωρόν; Τὸ ἐπεθυμήσαμεν πο-λύ. Φίλησέ το ἐκ μέρους μας.

....Χαιρετισμοὺς στὴ Γιάννα.Σᾶς φιλοῦμεν ὅλους.

Οἱ γονεῖς σου


(2)


Πρὸς Ὀρφανίδη Ιωάννη ΒώνηΚυθρέας

Ἀπὸ Στέλιο Ὀρφανίδη98

Εἴμεθα ὅλοι καλά. Ὁ Νίκος, ὁ Λούκας, ἡ Νώνη, ἡΓιάννα καὶ τὸ μωρό. ῾Ετοιμάζομαι νὰ φύγω.

Μὲ ἀγάπηΣτέλιος


5 Σεπτεμβρίου

Ἀγαπητέ μας Στέλιο,Εἴμεθα καλά. Καλὸ ταξίδι καὶ ὁ Θεὸς καὶ ἡ εὐχή

μας νὰ σὲ βοηθήσουν. Ἐὰν βοηθήση ὁ Θεός, θὰ’λθοῦμε νὰ σὲ βροῦμε.

Ὁ Λούκας τί κάνει; Γιατί δὲν μᾶς γράφει δυὸ λό-για;

Σὲ φιλοῦμεν καὶ σοῦ εὐχόμεθα καλὴν χρονιάν.



(3)


Πρὸς Κολιοῦ Μαρίτσα ΒώνηΚυθρέας

Ἀπὸ Στέλιο Ὀρφανίδη

Ἀγαπητή μου γιαγιὰ καὶ λοιποὶ συγγενεῖς,Εἶμαι καλά, τὸ ἴδιο καὶ τ’ ἀδέλφια μου καὶ οἱ νύφες

μου. Περιμένω νέα σας.

Στέλιος


.................

Ἀγαπητέ μας Στέλιο,Εἴμαστε καλά. Βρίσκομαι μὲ τὴ γιαγιά σου, μά-

μα σου καὶ παπά σου, στὸ σχολεῖο τῆς Βώνης.Ἐχαρήκαμεν ποὺ βρίσκεστε ὅλοι μαζί. Χαιρετισμοὺςσὲ ὅλους. Τὴν Φαρίτε καὶ τὶς κόρες της τὶς ἔφυγαν.Τὸν θεῖο σας Γιάγκο ὄχι. Νομίζω στὸ Στρόβολο. ὉἸάκωβος εἶναι στὸ γκαρὰζ Παυλίδη στὴ Λευκωσία.

Ἁγνὴ Μαζαράκη


(4)




Ἀγαπητοί μου γονεῖς,Εἴμαστε ὅλοι καλά. Τὸν Γιῶργο μας τὸν βαπτίσα-

με. Ὁ Λουκᾶς μὲ τὴ Νώνη βρίσκονται στὴ Λεμεσό.Κάνετε ὑπομονή. Σὲ λίγες μέρες θὰ εἴμαστε ὅλοι μα-ζί. Τὸν Στέλιο τὸν βλέπω συχνά. Φιλιὰ ἀπὸ τὸνΓιῶργο.

Νίκος



Ἀγαπητὲ Νίκο καὶ Γιάννα,Εἴμεθα καλά. Οἱ φρουροὶ μᾶς φέρονται σὰν ἀδελ-

φοί, διότι εἶναι ὅλοι γνωστοί μας, πρὸ πάντων ὁἸσμέτης.

Φίλησε τὸν Γιῶργο. Νὰ μᾶς ζήση.Χαιρετισμοὺς στὰ πεθερικά σου, Νίκο, Μαίρη,

Κωστῆ, Λητώ.Μὲ ἀγάπην ὁ πατέρας σας

Ἀπὸ τὸν Στέλιον δὲν πῆρα μήνυμα.


(5)


Πρὸς Μαζαράκη ἉγνήΒώνηΚυθρέας


Ἀγαπητή μου Ἁγνή, γιαγιὰ καὶ συγγενεῖς,Εἴμαστε καλὰ ὅλοι καὶ σᾶς περιμένουμε σύντομα

κοντά μας. Νὰ κάνετε ὑπομονή καὶ ὅλα θὰ περάσουν.

Νίκος- Γιάννα- Γιῶργος

(5α)Ἀπάντηση


Ἀγαπητέ μας Νίκο,

Πήραμε τὸ μήνυμά σου καὶ ἐχαρήκαμε ποὺ εἴσα-στε καλά.

Μὲ πολλὰ φιλιά, ἡ γιαγιά σου. Ἰδιαιτέρως πολλὰ φιλιὰ στὸν Γιῶργο. Χαιρετι-

σμοὺς σὲ ὅλους.

Ἁγνὴ Μαζαράκη


(6)



Ἀπὸ Νίκο ὈρφανίδηἘμεῖς εἴμαστε ὅλοι καλὰ καὶ σᾶς περιμένουμε. Ὁ

Στέλιος ἔφυγε.Ὁ Λουκᾶς εἶναι στὴ Λεμεσό. Ἐλπίζωσὲ πολὺ λίγες μέρες νὰ ξανασμίξουμε. Ὁ Γιῶργοςπαίζει καὶ λέγει, «ἄπα».

Σᾶς φιλῶΝίκος


1 Ὀκτωβρίου 1974

Ἀγαπητὲ Νίκο καὶ Γιάννα,

Εἴμεθα ὅλοι καλὰ καὶ ἐλπίζω σύντομα νὰ εἴμαστεμαζί. Λυπηθήκαμεν ποὺ ἔφυγε ὁ Στέλιος καὶ δὲν τὸνἀποχαιρετήσαμεν. Ἐὰν τὸν βοήθησες σὲ χρήματα,μόλις ἔλθω θὰ σοῦ τὰ δώσω. Χαιρετισμοὺς στὰ πεθε-ρικά σου, Μαίρη, Κωστῆ καὶ Λητώ. Φίλησέ μας τὸνΓιῶργον μας καὶ τὸν ἐπεθυμήσαμεν πολύ. Χρωστᾶςπάντως τὸ πάρτυ.

Σᾶς φιλοῦμεν ὅλουςἸωάννης Ὀρφανίδης


(7)



Ἀπὸ Ἰωάννα Ὀρφανίδου

Ἁγνή μου, Πήραμε τὸ μήνυμά σου. Πρὶν λίγες μέρες ἦλθε καὶ

μᾶς εἶδε ὁ Ἰάκωβος. Εἶναι μιὰ χαρά. Ἐμεῖς εἴμαστεκαλά. Ἐγὼ πάω σχολεῖο.



Ἀγαπητή μας Γιάννα,

Πήραμε τὸ μήνυμά σας καὶ ἐχαρήκαμε πολύ.Γιάννα μου, βαρεθήκαμε αὐτὴ τὴ ζωὴ πάρα πολύ.Ἴσως μιὰ μέρα ἐλευθερωθοῦμε. Ἡ γιαγιὰ σᾶς στέλ-λει τὰ φιλιά της. Πολλὰ φιλιὰ στὸν Γιῶργο. Χαιρετι-σμοὺς σὲ ὅλους.

Μὲ ἀγάπην Ἁγνὴ


(8)30 Σεπτεμβρίου 1974


Ἀπὸ Ἰωάννα Ὀρφανίδου

Ἀγαπημένοι μας γονεῖς,Πολὺ χαρήκαμε ποὺ περνᾶτε καλά, ὅπως μᾶς

γρά φετε στὸ μήνυμά σας. Ἐγὼ ἦλθα στὸ σπίτι μαςκαὶ σὲ λίγο θὰ εἶναι μαζί μου καὶ ὁ Νίκος. Ὁ Γιῶργοςμας λέει «παπᾶ.»



Ἀγαπητή μας Ἰωάννα,Πήραμεν τὸ μήνυμά σου καὶ ἐχαρήκαμεν πολύ.

Δὲν μᾶς ἔγραψες ποῦ διοριστήκατε. Τὸν Γιῶργο μαςτὸν ἐπεθυμήσαμεν πολύ. Φιλῆστε τον ἐκ μέρους μας.Πάντως τὸ πάρτυ τὸ χρωστᾶτε.

Χαιρετισμοὺς στοὺς γονεῖς σου καὶ στὶς ἀδελφέςσου καὶ στὸν Κωστῆ.

Μὲ φιλιά, Οἱ γονεῖς σου


(9)8 Ὀκτωβρίου 1974



Ἀγαπητοί μου γονεῖς,Πήραμε τὸ μήνυμά σας. Εἴμαστε καλά. Ὁ Γιῶργος

μεγαλώνει. Παίζει καὶ γελᾶ. Τὸ πάρτυ θὰ τὸ κάνουμε.Ἀπὸ τὸν Στέλιο πῆρα γράμμα. Εἶναι καλά. Χρήματαἔχει. Ἴσως πάρει καὶ κανένα ἐπίδομα, γιατὶ εἶναι πρό-σφυγας. Μὲ τὸ Λουκᾶ βλεπόμαστε συχνά. Σὲ λίγεςμέρες ἀνοίγουν τὰ σχολεῖα. Ἐγὼ δὲν ξέρω ποῦ θὰ διο-ριστῶ. Τώρα μένουμε στὸ σπίτι μας.

Σᾶς φιλῶΝίκος, Γιάννα, Γιῶργος



Ἀγαπητὲ Νίκο,Εἴμεθα καλά. Περιμένουμεν μὲ ἀγωνία τὴν ἡμέρα

ποὺ θὰ εἴμεθα πάλιν μαζί. Πάντως εἴμεθα πολὺ καλά.Ἄλλωστε ἀπὸ λίγες μέρες διευθυντὴς εἶναι ὁ Ἰσμέτης.

Φίλησε τὸν Γιῶργο μας. Ἡ Ἰωάννα τί γίνεται; Μὲ ἀγάπην καὶ σᾶς φιλῶ ὅλους

Μὲ ἀγάπην ὁ πατέρας σου


(10)


Πρὸς Ὀρφανίδου Νίκη ΒώνηΚυθρέας


Ἀγαπητή μου μητέρα,Εἴμαστε ὅλοι καλά. Νὰ κάνεις ὑπομονὴ καὶ ὅλα θὰ

περάσουν καὶ θὰ ξεχαστοῦν. Ὁ Γιῶργος σὲ περιμένειγιὰ νὰ παίζεις μαζί του.

Σὲ φιλῶΝίκος


16 Ὀκτωβρίου1974

Ἀγαπητέ μου Νίκο, Πήραμε τὸ μηνημά σου καὶ ἐχάρηκα πάρα πολὺ

ποὺ εἶσθε ὅλοι καλά. Γιὰ τὰ γενέθλια σου σοῦ εὔχομαιχρόνια πολλὰ καὶ εὐτυχισμένα. Νίκο μου, προσπα-θοῦμε νὰ κάνωμε ὑπομονὴ ὅσο μποροῦμε. Χαιρετι-σμοὺς καὶ πολλὰ φιλιὰ στὴ Γιάννα καὶ Γιῶργο μας.

Μὲ ἀγάπη καὶ φιλιὰ ἡ μητέρα σου


(11)

8 'Οκτωβρίου 1974



Ἀγαπητή μου Ἁγνή, γιαγιὰ καὶ λοιποὶ συγενεῖς, Εἴμαστε ὅλοι καλά. Τὸ ἴδιο εὐχόμαστε καὶ γιὰ

σᾶς. Μὲ τὸν Ἰάκωβο βρεθήκαμε καὶ εἶναι καλά. Σᾶςπεριμένουμε σύντομα κοντά μας. Πολλὰ φιλιὰ ἀπὸτὸν Γιῶργο.

Νίκος


16 Ὀκτωβρίου 1974Ἀγαπητέ μου Νίκο,

Πήραμε τὸ μήνυμά σας καὶ ἐχαρήκαμε πολύ, ποὺεἴσαστε ὅλοι καλά. Νίκο, ἐλπίζομεν ὅτι σύντομα θὰεἴμαστε κοντά σας ἐγὼ μὲ τὴ γιαγιά σου, γιατὶ εἶναιἡ τέταρτη φορά, τώρα, ποὺ μᾶς ἐκάλεσαν, ἀλλὰ δὲνξέρω πότε.

Χαιρετισμοὺς καὶ πολλὰ φιλιά, ἰδιαιτέρως στὸνΓιῶργο μας.

Μὲ ἀγάπην Ἁγνὴ


(12)


Πρὸς Νίκο ὈρφανίδηΓραβιᾶς 5Ἅγιος Δομέτιος Λευκωσία

Ἀπὸ Ἰωάννη Ὀρφανίδη

Ἀγαπητὲ Νίκο,Ἐπ’ εὐκαιρίᾳ τῶν γενεθλίων σου χρόνια πολλά.

Φίλησε τὸν Γιῶργο μας. Χαιρετισμοὺς στὴν Ἰωάννα.



(13)105


Πρὸς Ὀρφανίδη ἸωάννηΒώνηΚυθρέας

Ἀπὸ Νίκο ὈρφανίδηἈγαπητέ μου πατέρα. Εἴμαστε καλὰ καὶ σᾶς πε-

ριμένουμε. Εἴδαμε τὴ γιαγιά μου καὶ μᾶς παρηγόρη-σε λίγο. Εὔχομαι καὶ περιμένω νὰ βρεθοῦμε σύντομα.Τώρα πᾶμε στὸ σχολεῖο. Καὶ οἱ τρεῖς στὴ Λευκωσία.

Νίκος


28 Ὀκτωβρίου

Ἀγαπητέ μας Νίκο, Γιάννα καὶ Γιῶργο,

Εἴμεθα καλὰ καὶ περιμένουμεν τὴν ὥραν ποὺ θὰἀπολυθοῦμε. Φροντίστε μέσον Κληρίδη ἢ νὰ πάειςστὸν Ὅμηρον νὰ σοῦ δώσει βεβαίωσιν ὅτι ἐγὼ πάσχωἀπὸ βρογχίτιδα καὶ ἡ μάνα σου ἀπὸ τὴν χολήν της καὶνὰ τὴν δώσεις στὸν Ἐρυθρὸν Σταυρόν. Ἔτσι ἐπιτα-χύνετε τὴν ἀπόλυσίν μας.

Σᾶς φιλοῦμεν ὅλους.



(14)




Ἀγαπητή μου μητέρα,Εἴμαστε καλὰ καὶ σᾶς περιμένουμε. Εἴδαμε τὴ

γιαγιά μου. Πᾶμε τώρα στὸ σχολεῖο. Ἐγὼ πάω στὴνἈκρόπολη.

Νίκος



Ἀγαπητὲ Νίκο,Εἴμεθα καλά. Ἀπὸ τὸν Λούκαν δὲν πῆρα μήνυμα

καὶ ἀγωνιοῦμε. Ἐπίσης δὲν μᾶς ἔγραψες τίποτε γιὰτὸν Στέλιον μας. Δὲν σοὔστειλε κανένα γράμμα; Χαι-ρετισμοὺς στὴν Γιάννα μας καὶ φίλησε τὸν Γιῶργομας.

Μὲ ἀγάπηνΟἱ γονεῖς σου


(15)

4 Νοεμβρίου 1974



Ἀγαπητή μου μητέρα,Εἴμαστε ὅλοι καλά. Ὁ Γιῶργος μας εἶναι λεβέντης.

Περιμένει τὴ γιαγιά του τὴ Νίκη γιὰ νὰ τοῦ παί ζει.Θέλουμε νὰ μᾶς γράφεις κι ἐσύ. Σύντομα ὅμως θὰ συ-ναντηθοῦμε.Ἔχεις χαιρετισμοὺς ἀπὸ τὸν Ὅμηρο.

Πολλὰ φιλὰΝίκος


8 Νοεμβρίου1974

Ἀγαπητέ μου Νίκο, Ἔλαβα τὸ μηνημά σου καὶ χάρηκα πολὺ ποὺ εἶσθε

καλά, ἐπίσις ποὺ ὁ Γιῶργος μας ποὺ εἶναι λεβεντης,σᾶς πεθύμησα ὅλους καὶ περιμένω μὲ ἀγωνίαν τὴν συ-νάντησίν μας χαιρετισμοὺς στὴ Γιάννα καὶ πολλὰ φι-λιὰ σὲ ὅλους μὲ ἀγάπην

ἡ Μάμα σας


(16)5 Νοεμβρίου 1974

Πρὸς Ὀρφανίδη Ἰωάννη ΒώνηΚυθρέας


Ἀγαπητέ μου πατέρα,Πῆρα γράμμα ἀπὸ τὸν Στέλιο καὶ εἶναι πολὺ κα-

λά. Ἐξετάσεις θὰ δώση στὶς 20 Νοεμβρίου. Ἀπὸ λε-φτὰ εἶναι τακτοποιημένος. Τοῦ δώσαμε ἐμεῖς, παίρνεικαὶ ἀπὸ τὸ Προ-πό, ἔχει δωρεὰν φαγητὸ καὶ λεωφο-ρεῖα. Ἐπίσης μᾶς γράφει ὅτι πιθανὸν νὰ προσληφθῆὡς ὑποβοηθὸς σὲ Πανεπιστημιακὴ κλινική. Ἔτσι θὰἔχει καὶ χρήματα καὶ θὰ ἐξασκηθῆ. Ἐπίσης θὰ πάρηκαὶ ἐπίδομα 2.500 δραχμὲς σὰν πρόσφυγας κάθεμῆνα. Σὲ χαιρετᾶ ὁ Ὅμηρος.

Νίκος


9 Νοεμβρίου 1974Ἀγαπητὲ Νίκο καὶ Γιάννα,

Εἴμεθα καλά. Ἐχάρηκα πολὺ ποὺ τὸν Στέλιονμας, ποὺ εἶναι καλά. Συνεργασθῆτε μὲ τὸν ΝίκονΜουσιούτταν διὰ ἀπελευθέρωσίν μας, μέσον κανενὸςκυβερνητικοῦ ὑπευθύνου διὰ ἀπελευθέρωσίν μας, διότιμέσον γιατροῦ θὰ ἀργήσωμεν πολύ.

Φιλῆστε τὸν Γιῶργο μας


(17)

5 Νοεμβρίου 1974

Πρὸς Μάντη Νίκο ΒώνηΚυθρέας


Ἀγαπητέ μου κ. Νίκο,Εἴμαστε καλά. Εὐχόμαστε σύντομα νὰ ἔλθετε σὲ

μᾶς. Δυστυχῶς ἦταν νὰ περάση κι αὐτὴ ἡ ὀδύνη ἀπ’τὴ ζωή μας. Στὸν Τάκη ἔστειλα γράμμα. Περιμένωἀπάντηση. Χαιρετισμοὺς στὴν κ. Πέπα.

Νίκος - Γιάννα


.................

Ἀγαπητέ μου Νίκο,Εἴμαστε ὅλοι καλὰ καὶ σὲ εὐχαριστῶ πολὺ γιὰ τὸ

μήνυμα σου. Ἐλπίζομε ὅλοι μας κι οἱ γονεῖς σου νὰσᾶς συναντήσουμε. Κάνουμε πολὺ παρέα μὲ τὸν πατέ-ρα σου καὶ τὴ μητέρα σου.

Χαιρετισμοὺς σὲ ὅλους, ἀπ’ ὅλους.Μὲ ἀγάπη

Νίκος, Πέπα, Μαρίτσα


(18)109

5 Νοεμβρίου 1974Πρὸς Νικόλαο ἨλίαΒώνηΚυθρέας


Ἀγαπητὲ θεῖε Νικολάτζιη,Εἴμαστε καλὰ καὶ εὐχόμαστε σύντομα νὰ ἔλθετε

κοντά μας. Μὲ τὴ Μαρούλα, Ἑλένη, βλεπόμαστε κά-που - κάπου, καθὼς καὶ μὲ τὴ θκειά μου τὴν Χατζι-νοῦ. Ὁ Χριστάκης τῆς Ἀνδρούλας εἶναι στὸ Παγκύ-πριο Γυμνάσιο. Ἐκεῖ εἶναι καὶ ὁ Λουκᾶς.

Μὲ ἀγάπηΝίκος - Γιάννα


8 Νοεμβρίου 1974Ἀγ. Νίκο,

Πῆρα τὸ μήνυμα σου καὶ σὲ εὐχαριστῶ διὰ τὸἐνδιαφέρον ποὺ δεικνύεις δι’ ἐμὲ καὶ ἐλπίζω σύντομανὰ ἀνταμωθῶμεν.

Χαιρετισμοὺς εἰς τὴν κυρίαν σου καὶ φιλιὰ στὸν μι-κρό.

Μὲ ἀγάπηὁ θεῖος σας


(19)110

5 Νοεμβρίου 1974Πρὸς Ὀρφανίδου Νίκη ΒώνηΚυθρέας


Ἀγαπητή μου μητέρα,Πῆρα γράμμα ἀπὸ τὸν Στέλιο καὶ εἶναι πολὺ κα-

λά. Ἐξετάσεις θὰ δώση στὶς 20 Νοεμβρίου. Χρήματαἔχει ἀρκετά. Τοῦ δώσαμε ἐμεῖς, παίρνει καὶ ἀπὸ τὸΠρο-πό, παίρνει καὶ ἐπίδομα 2.500 δραχμὲς τὸνμῆνα καὶ ἐπίσης ἔχει δωρεὰν φαγητὸ καὶ λεωφορεῖα.Μοῦ γράφει ἐπίσης ὅτι πιθανὸν νὰ προσληφθῆ ὡςὑποβοηθὸς σὲ Πανεπιστημιακὴ κλινική. Ἐκεῖ θὰπλη ρώνεται καὶ θὰ μάθη καὶ πιὸ καλὰ τὸ ἰατρικὸἐπάγγελμα. Χαιρετισμοὺς ἀπὸ τὴ Γιάννα.

Σὲ φιλῶΝίκος


9 Νοεμβρίου 1974Ἀγαπητέ Νίκο,

Εἶμαι καλά. Χάρηκα ποὺ ὁ Στέλιος εἶναι καλά.Περιμένωμεν μὲ ἀγωνίαν τὴν ἀπόλησίν μας. Σᾶς πε-θύμησα πολὺ ὅλην τὴν ἡμέραν κλαίω καὶ σᾶς σκέπτο-μαι. Φίλα τὸν Γιῶργον μας καὶ τὴν Γιάνναν ἐκ μέρουςμου, μὲ ἀγάπην καὶ πολλὰ φιλιὰ

Ἡ Μάμα σου Νίκη

98. Ὁ ἀδελφός μου Στέλιος ἦταν τότε φοιτητὴς ἰατρικῆς στὴνἈθήνα. Εἶχε συμπληρώσει τὸ 5ο ἔτος τῶν σπουδῶν του. Ἡ Νώνη εἶναι ἡσύζυγος, τότε μνηστὴ τοῦ ἀδελφοῦ μου Λουκᾶ.

99. Συγκινητικὲς οἱ εὐχὲς καὶ ἡ ἐλπίδα συνάντησης.100. Ἡ Ἁγνὴ Μαζαράκη εἶναι ἀδελφὴ τῆς μητέρας μου. Ὑπῆρξε

καὶ αὐτὴ ἐγκλωβισμένη, μαζὶ μὲ τὴ γριὰ γιαγιά μου Μαρίτσα Κολιοῦ.Ἡ Φαρίτε εἶναι ἡ Παλαιστίνια θεία μου, σύζυγος τοῦ Γιάγκου Κολιοῦ.Στὸ Στρόβολο κατέληξαν, μετὰ τὴν ἀπελευθέρωση καὶ πρὶν τὴν ἐπιστρο-φή τους στὴν Ἰεριχώ. Στὸ Στρόβολο ἔμενε ὁ θεῖος μου Μιχάλης Κολιός.Ὁ Ἰάκωβος εἶναι ὁ σύζυγος τῆς Ἁγνῆς, ποὺ πέρασε αἰχμάλωτος ἀπὸ τὸΓκαρὰζ Παυλίδη στὴν κατεχόμενη Λευκωσία.

101. Σημαντικὴ ἡ προσπάθεια τοῦ πατέρα μου νὰ μᾶς καθησυχά-σει. Γι’ αὐτὸ καὶ ἀναφέρεται στὸν Τοῦρκο φίλο του Ἰσμέτη. Δὲν γίνεταικαμμιὰ ἀναφορὰ σὲ βασανιστήρια, φόνους κ.ἄ., ἐξαιτίας καὶ τοῦ φόβουτῶν Τούρκων. Τὰ μηνύματα ἦταν ἀνοικτά. Τὰ πεθερικά μου εἶναι ὁ Γε-ώργιος καὶ ἡ Εἰρήνη Στυλιανοῦ. Ἡ Μαίρη καὶ ἡ Λητὼ εἶναι ἀδελφὲς τῆςγυναίκας μου Ἰωάννας καὶ ὁ Κωστῆς σύζυγος τῆς Μαίρης.

102. «βαρεθήκαμεν αὐτὴ τὴ ζωὴ πάρα πολύ...»: Στὸ μήνυμα αὐτὸἐκφράζεται ἀπερίφραστα ἡ ἀγωνία κι ἡ ἐπιθυμία ἀπελευθέρωσης.

103. Οἱ γονεῖς μου ἀνησυχοῦν, γιὰ τὸ ποῦ θὰ διοριστοῦμε, ὡς κα-θηγητές. Τὸ πάρτυ ἐδῶ, εἶναι τὸ πάρτυ τῆς βάπτισης τοῦ ἐγγονοῦ τους.

104. Ὁ πατέρας μου ἀπὸ τὸ «στρατόπεδο» τῆς Βώνης μοῦ στέλλειεὐχὲς γιὰ τὰ γενέθλιά μου, ποὺ εἶναι στὶς 18 Ὀκτωβρίου!! Τὸ ἴδιο κάνειστὸ μήνυμα (12), ποὺ στέλλει ἐπὶ τούτου ὁ πατέρας μου! Γιὰ πρώτη φορὰὑπαινιγμὸς τῆς ὅλης ταλαιπωρίας μὲ τὴ φράση: «προσπαθοῦμε νὰ κάνω-με ὑπομονὴ ὅση μποροῦμε.» Τὸ ἴδιο περνᾶ καὶ στὸ ἑπόμενο μήνυμα.

105. Ἡ τυφλὴ γιαγιά μου Μαρίτσα Κολιοῦ ἀπελευθερώθηκε τὸ τε-λευταῖο δεκαήμερο Ὀκτωβρίου, λόγῳ προβλημάτων ὑγείας.

106. Στὸ μήνυμα προφανὴς ἡ ἀγωνία ἀπελευθέρωσης. Ὁ πατέραςμου ζητᾶ τὴ μεσολάβηση τοῦ Γλαύκου Κληρίδη. Ὁ Ὅμηρος εἶναι ὁ μ.γιατρὸς Ὅμηρος Χριστοδούλου, παθολόγος καὶ γιατρὸς τότε τῆς οἰκο-γένειας. Τὸ ἴδιο καὶ στὸ μήνυμα (16α).

107. Ὁ Νίκος Μουσιούττας, ἐργολάβος, ἐργοδότης τοῦ πατέρα μουκαὶ πολιτικὸς παράγοντας. Μετέπειτα βουλευτής.

108. Ὁ δάσκαλος καὶ γείτονάς μας Νίκος Μάντης.109. «Νικόλας Ἠλία»: Ὁ γείτονας μας Νικολάτζιης, σύζυγος τῆς

Χατζηνοῦς. Στὸ μήνυμα γίνεται ἀναφορὰ στὰ μέλη τῆς οἰκογένειάς του,ποὺ κατάφεραν νὰ διαφύγουν.

110. Ἀναφορὰ στὶς παροχὲς στοὺς φοιτητὲς στὴν Ἑλλάδα.


ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πέτρος Παπαπολυβίου, Προλογικὸ Σημείωμα ....7

Γιῶργος Καζαμίας, Πρόλογος ........................9

Νίκος Ὀρφανίδης, Εἰσαγωγή ........................11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄: Ἡ καταγωγή μου,οἱ οἰκογένειες τῆς Κυθρέας.............................15

1. Ποιὰ ἦταν ἡ οἰκογένειά μου ..................15

2. Ἡ οἰκογένεια τῆς γυναίκας μου. Ἡοἰκογένεια Νικόλα Κολιοῦ....................25

3. Ἡ οἰκογένεια τῆς γυναίκας μου. Ἡοἰκογένεια τῆς πεθερᾶς μου ΜαρίτσαςΠερδίου...........................................32

4. Ἡ οἰκογένεια τοῦ παπποῦ μουΧατζηγιώρκη Ὀρφανοῦ.......................37

5. Ἡ ὑπόλοιπη οἰκογένεια τοῦ Γιαννῆτοῦ Ττάττη Κολιοῦ.............................46

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄: Τὰ παιδικὰ καὶ νεανικά μουχρόνια.............................................55

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄: Κυθρέα: Ὁ Κεφαλόβρυσος,οἱ μύλοι καὶ τὰ νερά της .......................69


ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄: Τὰ παλιὰ ἀρχοντικά.............79

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε΄: Ἄνθρωποι καὶ γειτονιὲς τῆςΚυθρέας ...........................................87

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Στ΄: Τὰ μεγάλα κτήματα τῆςΚυθρέας .........................................101

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ΄: Δάσκαλοι, γιατροὶ καὶ ἄλλα .111

Οἱ δάσκαλοι .......................................111Οἱ γιατροί .........................................115Θάνατοι στὴν Κυθρέα............................118Ἕνα ἐπεισόδιο ποὺ ἄκουσα ἀπὸ τὴ μάνα

μου ............................................119Ἡ γυναίκα μου καὶ οἱ γείτονές μας ..........121

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η΄: Ἡ τουρκικὴ εἰσβολή ..........123

Θ΄ ΕΠΙΜΕΤΡΟ: Μηνύματα μέσῳ τοῦἘρυθροῦ Σταυροῦ ................................143

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥΓΙΑΝΝΗ ΟΡΦΑΝΙΔΗ

«ΚΥΘΡΕΑ, Ο ΤΟΠΟΣ ΜΟΥ»ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΤΟΝ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟ ΤΟΥ 2010

ΣΕ 1000 ΑΝΤΙΤΥΠΑΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΣΤΕΛΙΟΥ ΛΕΙΒΑΔΙΩΤΗΣΤΗ ΛΕΥΚΩΣΙΑ

ΣΤΗ ΣΕΙΡΑ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΑΚΤΗ».ΤΗ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΣΙΑ ΕΚΑΝΕ

Η ΚΟΥΛΑ ΛΕΙΒΑΔΙΩΤΟΥ-ΛΑΖΟΥΡΑ

yiannis orfanides

Documents