ZAFERNME ( TARHE- FETH- REVAN VE BADAD ) mer KUCAK Yksek Lisans Tezi Danman: Do. Dr. H.Mustafa ERAVCI AFYONKARAHSAR 2007

ZAFERNME ( TARHE- FETH- REVAN VE BADAD )

mer KUCAK

YKSEK LSANS TEZ

TARH ANABLM DALI

Danman: Do. Dr. H.Mustafa ERAVCI

AFYONKARAHSARAFYONKARAHSAR KOCATEPE NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

Austos 2007 Bu tez almas AK Bilimsel Aratrma Projeleri Komisyonu tarafndan desteklenmitir. Proje No: 06. FENED.14

i

YKSEK LSANS TEZ ZET

ZAFERNME ( TARHE- FETH- REVAN VE BADAD )

mer KUCAK Tarih Anabilim Dal

AFYONKARAHSAR KOCATEPE NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

Austos 2007

Danman: Do. Dr. H.Mustafa ERAVCI

almamzda Kara elebi-Zde Abdlaziz Efendinin Zafer-nme ( Tarihe-i Feth-i Revan ve Badad ) adl eserini inceleyerek, farkl nshalarnn tahkikini yaptk. Mellif, eserinde IV. Muradn 1635 Revan ve 1638 Badada yapt seferleri, bu seferler srasnda meydana gelen olaylar ve savalar sonucunda imzalanan Kasr- irin antlamasn anlatmtr. Eser bu durumuyla dnemin Osmanl-ran siyasi ilikilerine k tutmaktadr.

ii

MASTER THESIS ABSTRACT

ZAFERNME ( THE HSTORY OF CONCUET OF REVAN AND BAGDAD )

mer KUCAK

History Department Afyon Kocatepe University Social Science nstituteAugust-2007

Supervisor: H. Mustafa ERAVCI

n our study, we have studied the work of Kara elebi-zade Abdlaziz Efendi namea Zafernme ( The History Of Concuet Of Revan and Bagdad ). The writer in his work tells the campaigns of Murat the IV. to Revan and Bagdad, the events happoned during these campaigns and Kasr- irin peace treatment that was signed after the wan with these characteristics the book englightens the Ottoman-ran political relations.

iii

TEZ JRS VE ENSTT MDRL ONAYI mza Danman ye Jri yeleri : Do.Dr.H.Mustafa ERAVCI : Do.Dr.Erdoan BOZ : Yrd.Do.Dr.Mustafa GLER .. .. ..

Tarih Anabilim dal yksek lisans rencisi mer KUCAKn Zafernme ( Tarihe-i Feth-i Revan ve Badad) balkl tezini deerlendirmek zere 29.08.2007 gn saat 14:00de Lisansst Eitim ve retim Snav Ynetmeliinin ilgili maddeleri uyarnca deerlendirilerek kabul edilmitir.

Do.Dr.Mehmet KARAKA MDR

iv

ZGEM

mer KUCAK Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Yksek Lisans Eitimi

Eitim: Yksek Lisans : 2004 Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Lisans : 2004 Kafkas niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm Lise : 1999 Afyonkarahisar Fatih Lisesi

Ki isel Bilgiler : Do um Yeri ve Yl : Sln, 25 ekim 1981 Yabanc Dil : ngilizce Cinsiyet : Erkek

v

KISALTMALAR A B C D E a.g.e. DA Bkz. ev. Drl H Haz. No s S TDK TTK TY. V. Vb. : Zafernme Esad Efendi ( Sleymaniye Ktb.) No:2086/3 : Zafernme stanbul niversitesi Ktb. No: 2288 : Cilt : Zafernme stanbul niversitesi Ktb. No: 1391 : Zafernme stanbul niversitesi Ktb. No: 9791 : Ad geen eser : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Baknz : eviren : Derleyen : Hicri : Hazrlayan :Numara :Sayfa :Say :Trk Dil Kurumu :Trk Tarih Kurumu : Trke Yazmalar : Varak :Ve benzeri

a.g.m. : Ad geen makale

M.E.B : Milli eitim Bakanl

vi

NDEKLER

SAYFA

ZET ................................................................................................................................ ABSTRACT . TEZ JRS VE ENSTT MDRL ONAYI ZGEM.V KISALTMALAR... ..V NDEKLERV NSZ .....V GR .....X I. KARA ELEB-ZADE ABDLAZZ FENDNN HAYATI VE ESERLER....X A- HAYATI..............................................................X B- ESERLER......XXV a- Edebiyata Dair Eserleri.XXV b- Dini Eserleri..XXV c- Tarihe Dair Eserleri.XXV 1- Ravzatl Ebraril Mbin bi-Vekaii Selefil-maziyye vel Ahbar..XXV 2- Zeyl-i Ravzatl Ebrr..XXV 3- Sleyman-name ...XXV 4- Zafernme....XXV a- Telif Sebebi ve Telif Tarihi....XXV b- Eserin Muhtevas....XXV c- Yazma Nshalar Ve Nshalarn Hususiyetleri..XXV II. ZAFERNME IIINDA IV. MURADIN REVAN VE BADAD SEFERLERNN ANALZ..XXX a- Osmanl-ran likilerine Genel Bak.........XXX b- Zafernme Inda IV. Muradn Revan Ve Badad SeferleriXXXV SONU.....IXX KAYNAKA...IXX III. ZAFERNMENN TRANSKRPSYONU...1 TIPKI BASIM..40a-117a

vii

NSZ 1299 ylnda Osman Gazi tarafndan kurulan Osmanl Devleti, baa geen Padiahlarn gl ahsiyetleri sayesinde ksa zamanda byyerek XVI: asrda Kanuni Sultan Sleyman Han zamannda ktaya yaylan bir Cihan Devleti halini almtr. IV. Murad Hann hkmdarlk yapt XVII. Yzylda Osmanl Devleti, eski gcnden ok uzakt. Sz edilen devirde Avrupa, bilim ve teknoloji alannda ilerlerken, Osmanl Devleti i ekimelerle megul oluyordu. Sultan II. Osmann katledilmesinden sonra tahta I. Mustafa ikinci defa geti. I. Mustafann uursuzca hareket etmesi nedeniyle devlet ileri valide sultan taraftarlar ile ocaklnn ellerine gemiti. Erzurum valisi Abaza Mehmet Paa ayaklanarak devleti zor durumda brakmtr. Bunun yan sra askerlere verilen cls bahileri ve devlete kar yaplan her ayaklanmay bastrmak iin harcanan paralar nedeniyle hazinede para kalmamt. Bu kt gidiata dur demek iin Vezir-i azam, eyhlislam Yahya Efendi ve Kazaskerler dier devlet erkannn ortak kararyla IV. Murad 14 Zilkade 1032 (9 Eyll 1623 Pazar) sabah kuluk vaktinde Padiah ilan edildi.1 Osmanl tahtna ocuk yata bir padiahn gemi olmas nedeniyle, ran vakit kaybetmeden Osmanl topraklarna saldrd. 1624 ylnda ah Abbas Badad igal etti.bylelikle yaklak olarak on yedi yl kadar srecek olan Osmanl-ran mcadelesi de balam oldu. Bu mcadelenin ilk yllarnda Sultan IV. Muradn yann kk olmas mnasebetiyle ranllar byk baarlar kazandlar. IV. Muradn idareyi bizzat eline almasyla da blgede Osmanl hakimiyeti tahsis edilmitir.2 yle ki; IV. Muradn tahta kt yllarda ranllar Osmanl snr boylarna aknlarda bulunarak, snrdaki baz kale ve ehirleri ele geirmilerdi. Bu ekilde balayan Osmanl-ran savalar aralklarla yaklak 17 yl srd. Bu sre zarfnda Osmanl-ran

1

Ayrntl bilgi iin bkz. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995, C. III, s. 148-149; Peevi brahim Efendi, Peevi Tarihi,( Haz. Bekir Stk Baykal); Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1992, s. 375-376 2 Uzunarl, a.g.e, 177-208

viii

mcadelesinin yaand en nemli yerler olarak, dou da Revan ve civar ile gney de Badad ve havalisi olarak gze arpmaktadr. IV. Murad yakn zamanda ranllarn eline geen Revan ve Badad tekrardan Osmanl hudutlar iine katmak iin bizzat orduya komuta ederek buralar tekrardan Osmanl topraklarna katmtr. Her milletin tarihiyle bark yaayabilmesi ve gemiinde yaanan olaylar salkl olarak deerlendirebilmesi iin, gemi dnemlerde kaleme alnan temel kaynaklarn, konunun uzmanlar tarafndan gnmz insann anlayaca lisanda aktarlmas zaruri bir gereklilikdir. lkemizde bu ynde deerli almalar yaplmaktadr. Yaplan bu almalar; Ariv belgelerinin yaynlanmas ve deerlendirilmesi ve tarih teliflerinin tahlil ve kritizasyonunun yaplmas eklinde iki alt balkta toplamak mmkndr. Hazrladmz tezimiz Tarih teliflerinin tahlil kategorisinde deerlendirilebilir. Bu alma Osmanl-ran mnasebetlerinde bir dnm noktasn tekil eden Kasr- irin anlamasnn yaplmasna zemin hazrlayan olaylar ihtiva etmektedir. Bu anlama ile gnmz Trkiye-ran snrnn byk oranda izilmi olmas eserin kaynak deerini bir kat daha arttrmaktadr. blmden oluan tezimizin birinci blmnde eserin mellifi Kara elebi-zade Abdlaziz Efendinin hayat ve eserleri, Kara elebi-zade Abdlaziz Efendinin Zafernme ( Tarihe-i Feth-i Revan ve Badad ) adl eserinin telif sebebi, telif tarihi, eserin muhtevas ile yazma nshalar ve nshalarn hususiyetleri hakknda bilgi verdik. kinci blmde Zafernme nda IV. Muradn Revan ve Badad seferleri deerlendirildi. nc blmde ise Zafernamenin transkribe edilmi metnini verdik. Bu eserin seiminde ve karlatm her trl zorluklarn hallinde bana yardmc olan kymetli hocam, tez danmanm Do. Dr. H.Mustafa ERAVCIya ve destek ve sabrlarndan dolay aileme teekkr bir bor bilirim.

ix

GR I- KARA ELEBZADE ABDLAZZ EFENDNN HAYATI VE ESERLER A-HAYATI 17. yzyl tarihilerinden olan Kara elebizade Abdlaziz Efendi ile ilgili bilgilerimiz snrl olup, bunlar uara tezkireleri ile Kara elebizadenin kendi eserlerinden kardklarmzdan ibarettir. IV.Mehmet devrinin alim, eyhlislam ve mverrihlerindendir. Hsameddin Hseyin Efendinin soyundandr. Hsameddin Efendiye Kara elebi-zade lakab,vaktiyle Larendeye yerlemi olan Nideli Kara Yakub Bin dris Bin Abdullah (789-833) (1387-1429-1430)a damat olmas nedeniyle verilmitir. 3 Byk dedesi Hsamettin Efendi eitli yerlerde mderrislikler yapm, Bursa ve Edirne kadlklarnda grevde bulunduktan sonra Fatih Sahn- Seman Medresesine mderris olarak atanmtr. Burada mderrislik grevine devam ederken 926(15191520) da vefat etmitir. lim irfan sahibi olan Hsameddin Efendi eitli haiye ve risaleler kaleme almtr.4 Hseyin Hsameddin Efendinin olu ve Abdlaziz Efendinin dedesi olan Hicri Muhyiddin Mehmed Efendi (.965/1557-1558) zamann nl ulemalarndan ve bilhassa Kemal Paa-zadeden dersler almtr. lmiye yolunda Sahn mderrislii ve stanbul kadlna kadar ykselmi ve kelam ve fkh ilimlerine vkf bir mderris seviyesine gelmitir. HCR mahlasyla Trke iirler yazm ve kendisinin oluturduu fetvalarn Vakit adl eserinde toparlamtr. Mezar Edirne Kaps dnda Kemal Paazadenin kabri civarndadr.5

3

Ahmed Refik, Alimler ve Sanatkarlar, Ankara, 1980, s.123 Fatma Bindal (Arslan), Kara elebi-zade Abdlaziz Glen-i Niyaz (Tenkidli Metin/nceleme), (Baslmam Yksek lisans Tezi), Atatrk niversitesi, Erzurum, 1996, s.8 5 Nevzat Kaya, Kara elebi-zade Abdlaziz Efendinin Zeyl-i ravzatl-Ebrar (Tahlil ve Metin),(Baslmam Doktora Tezi), stanbul niversitesi, stanbul, 1990, s. XI4

x

Muhyiddin Efendinin olu ve Abdlaziz Efendinin babas Hsameddin Efendi (940-1007/1533-1534/1598-1599) mderrislik ve kadlk yaptktan sonra Rumeli Kazaskerliine kadar ykselmitir. Daha sonra inzivaya ekildii Bursada vefat etmitir. Mezar Emir Sultan Camiinin bat kaps nndedir. 6 Kaynaklarn verdii bilgiye gre Kara elebizade Abdlaziz Efendi 1000 (15911592) ylnda stanbulda domutur. Asl smi Muhammettir. Hsameddin Efendinin en kk olu olarak dnyaya gelmitir. 7 Babasnn vefat zerine alt yanda yetim kalan Abdlaziz Efendi mderrislik ve kadlk vazifelerinden sonra Anadolu ve Rumeli kazaskerlii vazifelerinde bulundu. Zuhuri mahlasyla iirler yazd. Gzel ahlakl, misafirperver, arbal, hayr ve hasenat sahibi biri olarak tannan aabeyisi Mehmed Efendi (970-1042/1562-63/163233 )nin yanna verildi Mehmed Efendi tarafndan iyi bir ekilde terbiye edilen ve okta iyi tahsil gren Abdlaziz Efendi, tm bunlara ramen, zeyl-i ravzatl ebrarda aabeyisi Mehmed Efendinin ve onun olu Mahmud Efendinin davranlarndan ikayet etmektedir. 8 Babasnn zengin bir adam olmasna ramen blu ana gelene kadar babasndan kendisine kalan mirasdan faydalanamadn, blu ana geldii zaman da iki yz altm ( 260 ) altna nail olduunu anlatmaktadr. Ayrca aabeyisinden bir yabancya bile davranlmayacak derecede eziyet grdn, Allahdan korkmayan kuldan utanmayan yeeni Mahmud Efendinin kendisine eza ve cefa etmekte babas (yani Abdlaziz Efendinin aabeyisi) Mehmed Efendiye rahmet okuttuunu da belirtmektedir.9

6 7

Bindal, a.g.e, s.9 Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmani yahud Tezkire-i Meayih-i Osmani- Osmanl nlleri, Sebil Yaynlar, stanbul, 1996, C.I, s .99 ve Kaya, a.g.e., s.XII 8 Franz Babinger, Abdlaziz Efendi, Kara elebi zade slam Ansiklopedisi (M.E.B), stanbul, 1993 C.I, s.64 9 Kaya, a.g.e. , s. XIII

xi

Abdlaziz Efendi hretinin doruklarnda olduu dnemlerde yeeni Mahmud Efendiye ok fazla iyilikte bulunmasna ramen, Mahmud Efendinin bir kere olsun kendisine kar iyilikte bulunmadn, Bursada srgnde oldu srada Mahmud Efendinin kendisi iin Bursada huzurlar var, stanbula gelseler muktezay- hilkatleri zre tek durmazlar. Biz hicab ederiz demi olmasna ok zldn belirtmektedir.10 eyhlislam Hoca-zade Mehmet Efendinin damad olan Abdlaziz Efendi eyhlislam Sunullah Efendiden mlzemet olarak , muhtelif medrese mderrisliklerinde grev yaptktan sonra 1021 Cemaziyelahirinde (1612 TemmuzAustos) Sdki Mehmed Efendi yerine Hayreddin Paa Medresesine; 1024 Rebiul evvelinde ( 1614 mart-nisan )Tevfiki-zade Ahmed Efendi yerine Ali Paa-y Cedid Medresesine; 1025 Rebiul evvelinde ( 1616 Mart-Nisan ), Fenari-zade eyhi Efendi yerine, Piri Paa Medresesine; 1026 Rebiulahirinde ( 1617 Nisan-Mays ) Benli Abdlgani yerine, Kalenderhane Medresesine; 1029 Muharreminde ( 1619 Aralk, 1620 Ocak ) Arap mam-zade Mustafa Efendi yerine Sahn- Seman Medreselerinin birine mderris tayin olunmutur.11 1030 Rebiul evvelinde ( 1620 Ocak,-ubat ) Hsam-zade Mustafa Efendi yerine, Bursa Sultaniyyesine ve ayn senenin Zilhiccesinde ( 1621 Ekim-Kasm ), selefi Sdki Efendi yerine Edirne Selimiyyesine tayin olunmutur. 1032 Recebinde ( 1622 MaysHaziran ), Amasyal Abdullah Efendi yerine Vefa Hakaniyesinde mderris olmutur.12 Sultan I. Mustafa zamannda Fatih Camii vakasna ( aban 1032- Haziran 1623 ) katlmas nedeniyle Bursada Molla Hsrev Medresesi verilerek13 baehir stanbuldan uzaklatrlan Abdlaziz Efendi, IV. Muradn clsundan sonra affedilerek stanbula gelmi;1033 Rebiulevvelinde ( 1623 aralk, 1624 ocak ) Bakizade Abdurrahman Efendi yerine Sleymaniye Medreselerinin birine terfi ederek, ayn sene Cemaziyelahirinde (1624 mart) Seyfi-zade Abdurrahman Efendi yerine, Yeniehir10 11

Bindal, a.g.e, s.10 Kaya, a.g.e. , s. XIII 12 Bindal,,a.g.e, s.11 13 Veli Ertan, Osmanl Devletinin Deerli eyhlislamlarndan Kara elebizade Abdlaziz Efendi,Trk Yurdu,C.6,S.12 (342),s.25

xii

kadlna tayin olunmutur. 1034 Rebiulevvelinde ( 1624 Aralk-1625 Ocak ) bu grevinden ayrlan Abdlaziz Efendi 1036 Cumadel ahiresinde ( 1627 ubat-Mart ) Mekke kads olmusa da bu grevinden 1037 Rebiulahirinde ( 1627 aralk ) azledilmitir.14 Abdlaziz Efendi stanbula geldikten sonra 1040 Cumadelahiresinde ( 1631 ocak) Edirne kads, 1043 Recebinde ( 1634 nisan ) ise Ahi-zade Seyyid Mehmed Efendi yerine, stanbul kadl grevine getirilmitir.15 IV. Muradn Lehistan seferi iin Edirnede bulunduu srada, stanbulda meydana gelen ya ktlnn sebebinin stanbul kads olan Abdlaziz Efendinin narh hususunda gsterdii kat tutumundan kaynakland Padiaha bildirilmi, Padiah IV. Murad Bostanc-ba Due Efendiye kendi eliyle yazd hatt hmayununu gndererek stanbul kads Abdlaziz efendinin tevkif edilip bir kaya bindirilmesini ve adalar civarnda boularak denize atlmasn emretmitir. Due Efendi, Abdlaziz Efendiyi bir kaya bindirip Adalara doru alm ve padiahn kendi verdii iradesi icabnca Aziz Efendiyi boarak denize ataca srada Sadrazam Bayram Paa, Padiah IV. Muraddan idam cezasnn Kbrsa srgne evrildiini belirten ikinci bir iradeyi alarak sratle Due Efendiye gndermi ve bu sayede Abdlaziz Efendiyi lmden kurtarmtr. Abdlaziz Efendi 1044 Muharreminde ( 1634 Haziran-Temmuz ) bir gemiye bindirilerek Kbrsa srgne gnderilmitir.16 Bu olay zerine Abdlaziz Efendi ; Hatt- mensuh gelmedi amele Hatt- nasih an giderdi hele beytini sylemitir.17 Kbrsa srgn ediliini ise Glen-i Niyaznda yle anlatmtr:

14

Kaya, a.g.e. , s. XIV Bindal, a.g.e, s.11 16 Naima Mustafa Efendi, Naima Tarihi, ( ev. Zuhuri Danman), Zuhuri Danman Yaynevi, stanbul, 1968, C.III, s.1267. 17 Kaya, a.g.e. , s. XVI15

xiii

ktida itdi nki terk-i vatan Ki olam ke-gi-i beyt-i hazen Mtekdi olub o frka heman Virmediler bu ben fakire eman Dmenm aldlar garim s Hnedanumda kobd vveyl Olmad are neyleyem bir dem Ben garib eyleye ved- harem Aldlar gitdiler saraya beni Yani dergh- pdiaha beni Bi tevakkuf koyub kadrgaya Saldlar ben garibi deryaya Mnhedim oldu hane-i ikbal Kaplad ben garibi gerd-i melal.18 ok sevdii vatanndan ayrlmann acsn, ocuklarndan ve einden dostundan ayrlnn verdii hzn ve deniz yolculuunun kahr ve zahmetini anlattktan sonra; stme kuh- gussa v enduh kdi n ben zaifi itdi stuh19 beytiyle Kbrsa srgn edilmesinden duyduu znty anlatmaktadr.

18 19

Bindal,,a.g.e, s.12 Kaya, a.g.e. , s. XVI

xiv

Kbrsta gurbet acsn, ailesi ve dostlarndan ayrlmann zntsn duyan Abdlaziz Efendi, orada dman yz grmeyecei iinde sevindiini; Sanmanuz kim diyar- gurbette Kii mesrur olub safa srmez Dur olur geri kim ehibbadan Hele ada yzin dahi grmez 20 beytiyle anlatmaktadr. Abdlaziz Efendi Kbrs adasna kn ise u beyitlerle anlatmaktadr: Bu tarik ile sabr-u kr iderek Vasl olduk cezireye giderek Gyiya kend haneme geldm Murg idm auyanuma geldm nki ehre gelb duhal itdk Anda bir menzile nzul itdk Alur sahn- camie bab Grinr nur- emi mihrab Nam- pkidrr Ayasofiya Mutekif anda nice sufiyye.21 Abdlaziz Efendi Kbrsta kald sre boyunca Kbrstakilerin kendisine ok iyi davrandklarn, hatta ou akraba ve e-dosttan bile daha sadk olduklarn ise yle anlatmaktadr:

20 21

Bindal, a.g.e, s.13 Kaya, a.g.e. , s. XVII

xv

Kbrsiler hod itdiler ifrat Gsterb ben fakire ruy- neat Bezl-i mal ile eyleyb imdad tdiler bu dek hazinimi ad Unudulmak olur m byle kerem Az der geri lutfa bylece dem Yr- sadkdur akrabadan yeg Akraba sadk olmasa yeg seg.22 Kbrs adasnda bir buuk yl kalan Abdlaziz Efendi, yann da krk be olduunu ifade etmektedir Bir buuk yl grildi gam ancak Gedi gaflet ile hod mr mutlak.23 Sonra simasnda semere-i salah zahir olmutur diye baz devlet erkannn IV. Murad nezdinde af ve ricada bulunmas zerine padiah IV. Murad tarafndan Abdlaziz Efendinin stanbula geri dnmesine izin verilmitir.24 stanbula dnebilecei haberi ramazannda kadir gecesi ( 1636 ocak-ubat ) Abdlaziz Efendiye verilince; leyletl-kadr idi o gice meger Can feda olsa layk ana eger Cana virdi huzur ol name Kalbe old srur ol name25 beyitleriyle iindeki sevincini namelere dkmtr.

22

Bindal, a.g.e, s.14 Bindal, a.g.e, s.14 24 Refik, a.g.e. , s. 125 25 Bindal, a.g.e, s.1423

xvi

Abdlaziz efendi bundan sonraki yaamnda da srgn hayatndan dolay duyduu sknty anlatmaya devam ettii gibi mihnet gnlerinde dahi dmediini u beyitlerle dile getirir: Beni ger ldrrse mihnet-i cu tmezem gayr dergehine rcu26 mr boyunca sknt, gurbet ve sefer yorgunluu ektiini ilerinden avare olduunu, istikamet ve sadakatten ayrlmadn, tm bunlara ramen iftiraya uradn u beyitlerle anlatr: Ayrlub menzil- mekanumdan Oldum avare hanmanumdan Hazretine yog idi dilde keder Hatrum kalmamd zerre kadar ftiralar idb bana hasid Sylemi bulduunu ol fasid Hakk bilr yek sadakat itmi idm stikametle hizmet itmi idm.27 1045 Ramazannda ( 1636 ubat ) affedilen ve ayn yln evval ( Mart ) aynda stanbula dnen Abdlaziz Efendi28, IV. Muradn vefatna kadar resmi mansblardan uzak braklm ve Dimetoka kazas kendisine arpalk olarak verilmitir. Bu zaman zarfnda Abdlaziz Efendi evinde inziva hayat yaam ve ilmi aratrmalarda bulunarak, eserlerinin telifiyle uramtr.29 isyana

26

Bindal, a.g.e, s.14 Kaya, a.g.e. , s. XVIII 28 Refik, a.g.e. , s. 125 29 Refik, a.g.e. , s. 125 ; Kaya, a.g.e. , s. XVIII27

xvii

Sultan brahim devri olaylarndan mteessir olanlardan birisi de Abdlaziz Efendidir. Hezar-pare paa ve etrafndakilerin Sultan brahimi igfal ettiklerini, makam ve mevkilerini kuvvetlendirmek iin milleti felakete drmekten geri durmadklarn gren Abdlaziz Efendi, olaylar derin zntlerle eserine kaydetmitir. 18 Recep 1058 ( 8 Austos 1648 ) ylnda meydana gelen karklkta saraya giderek Sultan brahimi tahttan indirenler arasnda yer alan Abdlaziz Efendi : grdm ki meclis mmtedd ve der-i mmid mnsedd olub tab- temmuz- samansuz olman silah-p- meydan riz-i kubbe-i smnda devern asker-i derya huruu cue gelb az kald ki taraf- bb- Hmyuna sret-i hcum- cezr med gsterb bigane v gark- tufan- bel ola. N-r bu fakir sevbazlk idb kadem-i gstahi birle Valide olduu mahale varub fursat fevt olmaa karib olub riayet hrmet-i meclis zaman deil idi. Kemal-i sadakatdan ni bi-tehai merasim-i edebi ber taraf idb Vezir ve Mftye hitaben Bunda bizsiz ne iiniz vardr? Eer ancak ikiniz ile hizmet grileceini bilseler bizi dahi gtrmezler idi. Heman sizleri gnderirler idi. ki saatdir bir yerdesiz ne maslahat grdnz? Aceb can sohbeti edecek vakit bulmusuz. iden geiyor. Siz dahi makul musahabetin edersiz. Asker sizi bir maslahat grr dey ol itikad ile skut ediyorlar. Netice-i ictimanz didar ve grmeye kdndan haberdar olurlarsa ne sz kalursuz, ne biz. Devleti kayrmak hacetiniz deil. Ancak ne oturacak zamandr. Elbette hemen imdi ehzade-i civan-baht hazretleri eref efzay-i tac u taht olub zebaneke olan ate-i fitneyi bi-tarikil-inhisar bu vech zre teskine istical lazmdr. yle ki bir an dahi tehir oluna, sonra yz tedbirnetice-pezir olmaz30 diyerek hadiseyi anlatmakta ve Valide Ksem Sultan ikna ettiini, Valide Sultan tarafndan giyindirilip hazrlanan yedi yandaki ehzadeyi bizzat kendisinin sa koltuundan tutarak tahtn yanna getirdiini; Sultan brahimin bire hainler bu nasl idir? Ben Padiah deil miyim? Szlerine; Hayr, Padiah deilsin. mur- eriyyeye ve diniye adem-i takayyud ile cihan- haraba verdin ve evkatnz lehv-u gaflet ile gerb

30

Kaya, a.g.e. , s. XIX

xviii

rveti fa ve zalameti aleme musallat ve beytl malu itlaf u israf etdiniz31 diye cevap verdiini ifade etmektedir. Abdlaziz efendi IV. Mehmedin clusundan sonra 1058 Receb ( 1648 TemmuzAustos ) inde Rumeli Kazaskerliine getirilmitir. Abdlaziz Efendinin bu greve getirilmesi zerine zamann nde gelen airlerinden Mustafa elebi bu olaya yle tarih drmtr: bir hak-inas syledi tarih-i nasbn layk Aziz efendiye izz ile adr- Rum32 Bu tarihten sonra Valide Sultan ile Abdlaziz Efendi arasnda dmanlk balamtr. Sadrazam Sofu Mehmed Paa ile olan dostluk ve samimiyetine gvenen Abdlaziz Efendi, Valide Sultann hassn grerek sarayn buz masraflarna varncaya kadar hesap ettirmitir. Abdlaziz Efendinin bu tr davranlar Ksem Sultan ile bizzat grt zamanlarda da devam etmitir. Bu durum ise Abdlaziz efendi ile Ksem Sultan arasndaki husumetin nlenemez bir hal almasna neden olmutur.33 Abdlaziz Efendi Ksem Sultana kar yapt hareketlerde bundan daha da tesine giderek, Ksem Sultan Eski Saraya nakl etmek iin uramtysa da bu giriimi Turhan Sultann henz tecrbesiz olmas nedeniyle sonusuz kalmtr.34 Abdrrahim Efendinin azlinden sonra sra kendisinde olmasna ramen Valide Sultann arzusu ile eyhlislamlk makamna Bahai Efendi getirilince; Bahai elebi stanbul Kazasnda sekizinci halefimiz iken Kalem-i Fetvay ana teslim etdirmekle nakz- kanun- kadim, belki hatk-i namus er-i kavim eyledi szyle kanuna muhalif hareket edildiini savunan Abdlaziz Efendi ve telifi olan fkha ait El-kafi adl eserini 7 Ramazan 1059 ( 1649- 14 Eyll ) da Arz Odasnda bizzat Sultana takdim ettiinde kendisini memnun edebilmek gayesiyle eyhlislamlk payesi verilmitir.3531

Bindal, a.g.e, s.16 Bindal, a.g.e, s.16 33 Bindal, a.g.e, s.17 34 Refik, a.g.e. , s. 127 35 Kaya, a.g.e. , s. XXI32

xix

Abdlaziz Efendinin eyhlislamlk payesi almas bir ok ahs memnun etmitir. Bunlardan Cevri elebi tarih drd u beyitlerde olay yle ifade etmektedir: Dedi bu irtifa-i rtbenin tarihini cevri Aziz-i aleme ola mbarek paye-i fetva.36 Ayn yl Ramazan aynn 15. gnnde sarayda yaplan bir kabul resminde vezirlerden nce arza girmeye alan Abdlaziz Efendi ye vzeradan Kenan Paa dirsek vurmak suretiyle kendisini geriye atm ve ayn hareketi dier vezirlerin de yapmalar zerine Anadolu Kazaskerinin yanna dmtr.37 eyhlislamlk payesini tam icra edebilmek ve kendi ifadesiyle kudat hcum skleti kaytlarna giriftar olmak mnasib olmayub, evan- piride bakyye-i mr-i Aziz-i cenab- rabbl erbab hidmetine sarf etmek in 8 evval 1059 ( 1649- 15 Ekim ) da vazifesi olan Rumeli Kazaskerliinde mtekaid olmutur.38 Trnova ve Sahra kazalar kendisine arpalk olarak verilmise de 1060 evval ( 1650 Eyll- Ekim ) inde bu arpalklar mam-i Sultani ami Hseyin Efendiye verilerek kendisine Mihali ve Kirmasti kazalar arpalk olarak verilmitir.39 Bahai Efendi, ttn hakknda verdii fetva ile ttn imeyen aalarla birlikte Bekta Aannda husumetini zerine ekmiti. Bahai Efendi ngiliz balyosu meselesi zerine grevden alnnca Abdlaziz bizim katilimiz, devlet-i dmanmzdr diyen Valide Sultana ramen ve sarayn istedii Abdrrahim Efendinin Kudste olmas, fetva makamnn da bo braklamayaca iin Bekta Aann da srar zerine 1061 Cumadel ula ( 1651 Nisan Mays ) nda Abdlaziz Efendi senelerden beri arzu ettii Meihat Makamna kavumu oldu. 40

36

Bindal, a.g.e, s.17 Refik, a.g.e. , s. 129 38 Refik, a.g.e. , s. 127 ; Bindal, a.g.e, s.18 ; Kaya, a.g.e. , s. XXII 39 Kaya, a.g.e. , s. XXIII 40 Bindal, a.g.e, s.1837

xx

Abdlaziz Efendi, eyhlislam olmasn yle anlatmaktadr : taraf- saltanat- aliye ile aalar miyannda cereyan eden ahvalen habir agah deil idim. Negah ba de eda iz zuhur kethday- taberdaran gelb canib-i cenab- saltanat-me abdan peyam- davet getrd. mtidad- zaman- azl ve kat-i mmid-i nasb ile esb esbab mevcud olmayub naar semend-i mstear ve ariyeti destar ile azm-i dergah- ikbal cah olund. Darussaade Aas Kapus dahilinde ehzadeler talimine mahsus mescidde yed-i meyyedleri iltisam ile istisad olunub, prsi-i hatrdan sonra rtbe-i lya-y fetvaya isad- Mutazammn Hatt- Hmayun ihsan buyurdular. cenabmza fetva hizmetin tefviz eyledik. mdi din devletimize ve mmet-i Muhammede layk olan ileri eri erif muktezas zre grmenz lazmdr.her emrinizi Cenab- Hakka tefviz eylemiz dey Hatt- erif ile tahrir buyurduklarnda Besmele-i erifi yad buyurub badehu mbarek olsun dey nutk- can-bah ile hanei kalbimizi abad buyurdular.41 Byk ve soylu bir aileye mensup olan Abdlaziz Efendi rf ve adetlere son derece bal bir insand. Bu balln eyhlislam olduu zamanda gstermitir. Fetva payesine gelen ulema Divan- Hmayunda merasimle sultann elini per ve kendilerine krk giydirilirdi. Yahya Efendiden sonra mft olanlar bu adeti terk etmilerdir. Fakat Abdlaziz Efendi eyhlislam olunca, unutulmaya yz tutan bu adeti yeniden ihya etmitir.42 eyhlislaml zamannda mderrislerin tayin edilmesinde hassasiyet gstermi ve vakflarn tanzimi ile uraarak Fatih, Sultan Selim ve Sultan Sleyman Vakflarnn dzeltilmesinde byk gayretler gstermitir. rnein Sultan Sleyman

41 42

Bindal, a.g.e, s.18-19 Kaya, a.g.e. , s. XXV

xxi

Vakfnn irad yevmiye alt bin ake, masraf yedi bin be yz ake iken, masraflar azaltmak suretiyle irad ve masraf eit hale getirmiti.43 Vezir-i Azam Melek Ahmed Paann azledilerek Siyavu Paann sadarete

getirilmesiyle neticelenen ayaklanmada kul taifesinin kendilerine zorla zuyuf ake vererek zulm ve tazyik yaptklarndan ikayeti olan stanbul esnaf, toplanp Vezir-i Azam Melek Ahmed Paaya gitmiler, durumlarnn iyi olmadn ,artk dkkanlarnn kiralarn zor deyebildiklerini ,yeni vergileri demeye tahammllerinin olmadn bildirmilerdir. Tm bu yaptklar aklamalara ramen bir sonu alamadklar gibi bir de Vezir-i Azam Melek Ahmed Paadan azar iitmilerdir. Bunun zerine stanbul esnafnn byk bir blm dkkanlarn kapatarak on bin kiilik bir kalabalkla beraber Davut Paa mahkemesi yanndaki eyhlislam Abdlaziz Efendinin evine gelmilerdir.44 - Bu mertebe zulm ve bidada haaki rza-i hmayu ola. Bizim derdimize dermana himmet buyurun. Yoksa halimiz perian ve makammz zindan olmak mukarrerdir diye skntlarn eyhlislam Abdlaziz Efendiye bildirmilerdir.45 Abdlaziz Efendi : - Hazineye taalluk eden ilerde alakamz yokdur. Byle hususlara karmaa kadir deilim, yine heman paaya varn46 diyerek bandaki kalabal evresinden ve evinden savmak istediyse de Sarahane Kethdas Ramazan Dede ve ileri gelen birka kii: kendinizden krkler istendikte ayaa kalkub Sultan brahimi ve veziri katlettiniz. imdi bizim halimiz ile neden megul olmazsnz? Elbette emir, eridir. Ya kalk nmze d veya ne olacaksa olsun diye yksek sesle barnca47; Abdlaziz Efendi :

43

Bindal, a.g.e, s.19-20 Refik, a.g.e. , s. 136 45 Kaya, a.g.e. , s. XXVI 46 Bindal, a.g.e, s.20 47 Kaya, a.g.e. , s. XXVI44

xxii

padiah hazretlerine iki defa haber gnderdim, szmn tesiri olmad. Hatrnz iin bir kere daha Padiah Hazretlerine dua-name yazaym, umulur ki bunun tesiri olur diyerek tezkireyi hazrlam ve siz buradan gitmeden tezkirenin cevab gelir, taraf- Saltanat- aliyyeden davet buyurulmadka gitmek uygun olmaz diyerek onlar oyalam ve bir yandan Vezirlere ve Yenieri Aalarna gizlice haber gndererek yardm istemitir. Halk raz olup dalmak zere iken, aralarndan bazlar, Bu i byle olmaz. Mft nmze dsn beraber gidib hali Padiaha arz edelim deyince aresiz kalan Abdlaziz Efendi : biz gitmeziz demedik, muradmz ma kulnmlahaza idi. At eerlensin ne ola gidelim48 demi ve abdest bahanesiyle dier odaya gemise de kapsnn nnde bekleyen halk Abdlaziz Efendiyi yakalam ve zorla ata bindirmilerdir. On bin kii ile birlikte saraya doru yola kan Abdlaziz Efendinin bandaki bu kalabala evredeki dkkan sahipleri de destek vermiler ve Abdlaziz Efendi At Meydanna geldii vakit evresindeki kalabaln says yirmi bine ulamt. Ayasofyann nne gelindii zaman Abdlaziz Efendi saraya girmek iin izin istemi ve gerekli izin gelince de beraberindeki kalabalkla beraber Saray- Hmayuna girmitir Saraya giren Abdlaziz Efendinin kaderi burada da ters gitmeye devam etmitir. Haremden Aalarla kavga edip gelen Valide Sultan hncn Abdlaziz Efendiden alrcasna; Bu ehas nin def etneyb saraya getrdnz? deyince Abdlaziz Efendi : Biz bunlar getrmedk ,bunlar bizi getrdler. On hizmetkarl bir ademiz, deflerine bir vechile kadir olamadk. Hala Saray- amirede edna mertebe bin adem vardr. Siz def edin. ikayetler fakirden deil Vezirdendir.49 diyerek kendisini savunmutur. Ksem Sultann ldrlmesinden sonra Aalarla Sarayn aras iyice alm, stanbul eraf saraya davet olunmu, Divan- Hmayun nne taht kurulmutur.48 49

Bindal,,a.g.e, s.20-21 Bindal,,a.g.e, s.21

xxiii

Sancak- erif karlarak ehre salnan mnadilerle ehirli sancak altna arlm, Aa Kapusunda toplanan Aalar ise ulemay Aa Kapusuna davet etmilerdir. eyhlislam Abdlaziz Efendiye sabaha kadar birka defa adam gnderilmi, sabahleyin saraydan da davet gelince tereddde den eyhlislam yannda bulunan sadk adamlaryla meveret etmi, Tiryaki solak Ahmed ve Ahmed Aalar, Saraya gitmesini tavsiye etmelerine ramen, Aalara vefa borcu olduunu syleyerek, Aa Kapusuna gitmitir.50 Bylelikle entrikalarla dolu hayatnn en byk siyasi hatasn da burada yapmtr. Bu olaylardan saray galip knca Abdlaziz Efendi 15 Ramazan 1061 ( 1651 3 Austos )da azledilmi,51 dier ulema ile birlikte Saraya gelerek ieri girmek iin izin istediinde Bostancba yannda kalsn diye huzura kabul edilmeyerek meihattan uzaklatrlm, bunun zerine Samatyadaki evine giderek istirahata ekilmitir.52 Yeni eyhlislam Ebu Said Efendi, Abdlaziz Efendi gibi gl bir ahsiyetin stanbulda kalmasn kendi karlar asndan doru bulmamtr ve bir kadir gecesi fermanla evinden alnan Abdlaziz efendi Samatyadan bir kaya bindirilerek Sakz Adasna srlmtr. Adaya kt ilk gnlerde arkadan gelen ikinci fermanla Sakz Kazasnn kendisine arpalk olarak verildii bildirilmitir.53 Gnlerini gurbetin vermi olduu sknt iinde geiren Abdlaziz Efendi , kendisinin suu olmadn, yanl anlamaya maruz kaldn, srgn hak etmediini, Saraya son derece hrmetkar olduunu syleyerek etrafa mektuplar gndermi ve aff iin Padiah a doksan beyitlik bir terkib-i bent yazmtr.54

50

51

Kaya, a.g.e. , s. XXVIII Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmani Yahud Tezkire-i Meayih-i Osmani- Osmanl nlleri, Sebil Yaynlar, stanbul 1996 C.I, s .99 ve Kaya, a.g.e., s.XII 52 Refik, a.g.e. , s. 138 53 Kaya, a.g.e. , s. XXIX 54 Kaya, a.g.e. , s. XXIX

xxiv

Rodos, stanky, Sakz ve Midillinin dndaki dier adalarn dman istilasna maruz kalmas ve geriye kalan adalarnda istila ihtimalinin bulunmas zerine imkan olan herkes adalardan kamaya balad. Bu sralarda sknt ve znt ierisinde gnlerini geirmekte olan Abdlaziz Efendiye Sakz Adasna bir naib brakarak Bursaya gelmeleri emredilmitir. 1062 Cumadel-l ( 1652 Nisan-Mays ) Abdlaziz efendi bu gelen habere ok sevinmi ve kendisi iin gnderilen Bey Gemisine binerek rahat bir yolculuktan sonra ksa zamanda 12 Cumadel-l 1062 yerlemitir.55 Kara elebi-zade Abdlaziz Efendi ile Hoca-zade Mesud Efendinin aras iyi olmad iin meihat makamnda bulunan Mesud Efendi 10 Cumadel-ula 1066 ( 1656 6 Mart ) tarihinde Abdlaziz Efendinin Sakz arpaln alarak, Mudanyay arpalk olarak Abdlaziz Efendiye vermiti. Mesud Efendinin pln Abdlaziz Efendinin bu deiimi kabul etmemesi, Abdlaziz Efendiyi itaatsizlikle sulamak iin eline bir koz gemesi idi. Durumu sezen Abdlaziz Efendi, Mudanya arpal Sakzdan birka mertebe daha tercih olunur, ltfunuzdan memnun olduk diyerek bu ahsna ynelik hareketi kendi iine ekerek, bu hareketiyle Hoca-zadenin olas bir errinden kendisini kurtarmtr.56 mr boyunca birok defa srgne maruz kalan Abdlaziz Efendi, mrnn son demlerini de bylelikle srgnde geirmi oldu. Byk skntlar iinde geen mr 6 Rebil Ahir 1068 ( 6 Ocak 1658 ) gecesi saat bete sona ermitir. Abdlaziz Deveciler Mezaristan yaknlarndaki Timurta Efendinin vasiyeti zerine Bursada ( 1652- 22 Nisan ) tarihinde Mudanya skelesine, oradan da Bursada ki ceddinden kalma evlerine gelerek

Muallimhanesi civarnda defn olunmutur.57

55

Bindal, a.g.e, s.22 Refik, a.g.e. , s. 144 57 Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, Ankara, 2000, s.22556

xxv

B-ESERLER

a- EDEBYATA DAR ESERLER

1 Glen-i Niyaz58 2- Mnacaat59 3- Divn60 4- Risle-i Kalemiyye61 b- DN ESERLER 1- Mirats-saf62 2- Fevayihun-Nebiyye fi Siyeril-Mustafaviyye63 3- Nefhatl-ns fi erhi Ravzatil Kuds64 4- Halll tibah an Ukadil-Ebah65 Abdlaziz Efendinin dini eserleri arasnda bu eserlerle birlikte Hilyetl Enbiy, Kitabul-elgaz fi Fkhl-hanefi, El-Kafi, Fetev, Risaletn fi-kavlil Beyzavi ve lil Muteber Tahsis Hazel-hkm ve Ahlak- Muhsini Tercemesi adl eseleride vardr. Ancak bunlar hakkndaki bilgiler ok snrldr.66

58

Geni bilgi iin bkz. Kaya, a.g.e, s. XLI Geni bilgi iin bkz. Bindal, a.g.e, s.35 60 Ayrntl bilgi iin bkz.; Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri (1299-1915), stanbul , 1975, C.III, s.80-81 61 Ayrntl bilgi iin bkz.; Bursal Mehmet Tahir, a.g.e., s.81 62 Kaya, a.g.e. , s. XL 63 Kaya, a.g.e. , s. XL 64 Bursal Mehmet Tahir, a.g.e., s.82 65 Kaya, a.g.e. , s. XLIII 66 Kaya, a.g.e. , s. XLIII- XLIV59

xxvi

c-TARHE DAR ESERLER 1 Ravzatl Ebraril Mbin bi-Vekaii Selefil-maziyye vel Ahbar Hz. Ademden 1058 ( 1648 ) ylna kadar geen vekayiiiine alan umumi bir tarihdir. Bu eser drt fasl ve iki tekmilden olumaktadr. Bu eserde slamdan nceki peygamberlerin kssa ve menkbeleri, Hz. Peygamber, savalar ve drt halife dnemi, slam hkmdarlar ile IV. Mehmedin clusuna kadar geen sredeki Osmanl tarihinden bahsedilmektedir.67 Abdlaziz Efendi bu eseri Rumeli Kazaskeri olduu srada 1059 ( 1649 ) ylnda Sultan IV. Mehmed Hana takdim etmitir.68 Ravzatl Ebrar, msrda Bulak Matbaasnda 1248 ( 1832-33 ) ylnda baslmtr. Bu baslan ksm eserin tamamn kapsamamaktadr. Sleymaniye Ktphanesi Pertev Paa blm 845 numarada bulunan yazma nshasyla aralarnda farkllklar bulunmaktadr.69 2- Zeyl-i Ravzatl Ebrr Bu eser Hz. Ademden 1056 ( 1648 ) ylna kadar geen olaylar muhtasar bir ekilde kendisinde toplayan Ravzatl Ebrar adl esere zeyl olarak Bursada srgnde iken yazlmtr. IV. Mehmedin clusundan kendi lm tarihi olan 1068 ( 1658 ) ylna kadar geen 10 yllk vekayii iine alan bu eser ayn devir iindekibaz nemli olaylara yakndan tank olan bir devlet adamnn ar hitaplarda bulunduu akc ve gayet santkar bir ekilde yazd bir eit hatrattr.70

67

Refik , a.g.e., s.142 Kaya, a.g.e. , s. XXXVII 69 Bindal, a.g.e, s.36 70 Refik, a.g.e., s.14268

xxvii

3- Sleyman-name Kanuni Sultan Sleymann clusundan vefatna kadar olan fetihleri ve bu zamanda yetien Ulema ve Vzeradan bahsetmektedir. 1248 ( 1832-33 ) ylnda Msrdaki Bulak Matbaasnda basm yaplmtr.71 4- Zafer-nme ( Tarihe-i Fethi Revan ve Badad ) a. Eserin Telif sebebi ve Tarihi Kara elebi-zde Abdlaziz Efendi, eserin telif sebebini, zamann Sadrazam Kemanke Kara Mustafa Paann, Revan ve Badad zaferlerini ihtiva eden bir eser kaleme almasn istemesi eklinde aklamaktadr.72 Mellif eserin telif tarihini eserin son blmnde 1052 (1652) yl olarak zikretmitir.73 b. Eserin Muhtevas Zafername IV. Muradn Revan seferi iin skdardan hareket tarihi olan 21 Ramazan 1044 ( 10 Mart 1635 ) den balayarak, Kara Mustafa Paann Kasr- irinde Osmanl-ran bar anlamasn imzalamasndan sonra stanbula vasl olduu tarih olan 11 Ramazan 1049 ( 5 Ocak 1640 ) tarihinde sona erer. Eser alt balklarla beraber sekiz blmden oluur. Birinci blmde; IV. Muradn Revan seferi iin stanbulda yapm olduu sefer hazrlklarndan, bu hazrlklarn tamamlanmasnn ardndan ordunun skdardan hareket etmesinden ve Revana varlarak Revan savann yaplmasndan ve Osmanl ordusunun zaferinden bahsedilir. kinci blmde; Padiah Revan seferinde iken stanbulda meydana gelen olaylardan, devlete isyan eden kiilerin idam edilmelerinde ve bizzat Padiah

71

Bindal, a.g.e, s.36 Kara elebi-zade Abdlaziz Efendi, Zafername, Esad Efendi Ktlg, No: 2086/3, v.41a-41b 73 Kara elebi-zade Abdlaziz Efendi, a.g.e., v. 41b72

xxviii

Hazretlerinin emri ile kardeleri ehzade Bayezid ve Sleymann idam edilmelerinden bahsedilir. nc blmde; padiahn istanbula dnnden sonra yapt

icraatlardan,ran ordularnn Revan tekrar ele geirmelerinden ve buna mukabil IV.Muradn Badad seferine kmasndan bahsedilir. Drdnc blmde; Padiah IV. Muradn Badad seferinden bahsedilir. Beinci blmde; Padiahn Badad seferinde olduu srada devlet ierisinde meydana gelen olaylardan ve Piyale Kethdann Azak kalesi iin Kazak ekiyalarna kar verdii mcadelelerden bahsedilir. Altnc blmde; Badad seferinden dnlmesinden, Lehistan ile olan siyasi ilikilerden ve Padiahn rahatszlanarak vefat etmesinden bahsedilir. Yedinci blmde; Sadrazam Kemanke Kara Mustafa Paann ran ile grerek Kasr- irin anlamasn yapmas ve anlama maddeleri verilerek Osmanl ile rann yeni snrlarndan bahsedilir. Sekizinci blmde ise; Sadrazam Kemanke Kara Mustafa Paann erdem ve faziletinden, yaptrm olduu hayr eserlerinden ( han, hamam, eme vb.) bahsedilir.74 c. Yazma Nshalar ve Nshalarn Hususiyetleri Yaptmz aratrmalar sonucunda Zafernamenin be yazma nshas stanbulun muhtelif ktphanelerinde ve yazma nshas da yurt dnda ( Viyana Milli Ktphane No: 1055, Paris Milli Ktphane c.r. 135, Kahire Ktphanesi ) olmak zere toplam sekiz nshas vardr. Bunlar; 1- Esad Efendi ( Sleymaniye Ktb.) No:2086/3 ( Ksaltma: A ) Eserde zafername ile birlikte risale bulunmaktadr. Zafername 40a ve 117a varaklar arasn kapsamaktadr. Eser 77 varaktan olumaktadr.ilk sayfas 10, bunu

74

Kara elebi-zade Abdlaziz Efendi, a.g.e., v. 41b

xxix

takip eden sayfalar 13, son sayfas ise 3 satrdan olumaktadr.kapa kahverengi meindir. Nesih hatla yazlm olup zel isimler krmz mrekkeple yazlmtr.75 2- stanbul niversitesi Ktb. No: 2288 ( Ksaltma: B ) Bu eserde zafername ile birlikte iki risale mevcuttur. Dier eser Kimya-y sadettir. 50 varaktan olumaktadr. lk sayfa 15 satr, akabindeki sayfalar ise 21 satrdr. Kapa bordo renklidir. Eserin iindeki balklar krmz mrekkeple yazlm, sayfalar ise sar yaldzl boyal cetvel iine alnmtr. Ayrca virgl iaretleri de krmz renk mrekkep ile konulmutur. Risalenin son ksmnda bir de iir yer almaktadr.76 3-stanbul niversitesi Ktb. No:1391 ( Ksaltma: D ) Bu nsha mstakil bir risaledir. Koyu krmz renkli kapakldr. 43 varaktan olumaktadr. Eserin ilk sayfas 16, akabindeki sayfalar 21, son sayfas ise 13 satrdan olumaktadr. Eserin ilk sayfas sar yaldzl boya ile dier sayfalar ise krmz renk ile cetvellenmitir.77 4- stanbul niversitesi Ktb. No: 9791 ( Ksaltma: E ) Bu nsha mstakil bir risaledir. Sayfa numaralar 66 varak verilmitir. Ancak 28 varak numaras iki kere verilmitir. Eser esasen 67 varaktan olumaktadr. lk sayfas 11 satr, akabindeki sayfalar 15 satr, son sayfas ise 8 satrdr. Kapa kahverengidir. Eserin yazlar krmz ereve iine alnmtr. Blm balklar da krmz renkli mrekkep ile yazlmtr. Esad Efendi Katalounda yer alan nsha ile

75

76

Kara elebi-zade Abdlaziz Efendi, Zafername, Esad Efendi Ktlg, No: 2086/3, v. 40a-117a Kara elebi-zade Abdlaziz Efendi, Zafername, stanbul niversitesi- Trke Yazmalar Katalou, No:2288, v. 1a- 50b 77 Kara elebi-zade Abdlaziz Efendi, Zafername, stanbul niversitesi- Trke Yazmalar Katalou, No. 1391, v. 1a-43b

xxx

mukayese

edildiinde

(

41a-48b)

varaklarnn

bu

eserde

yer

almad

grlmektedir.78 5- Topkap Saray Mzesi Ktb. Badad No: 241 Bu numaradaki eserde Zafernme ile birlikte, Kara elebi-zade Abdlaziz efendinin Ravzatl-Ebrar adl eseride yer almaktadr. Kapa koyu kahverengidir. 28 varaktan olumaktadr. lk ve akabindeki sayfalar 24, son sayfa ise 15 satrdan olumaktadr.79 Ayrca Viyana Ktphanesi, Flgel Katalou No: 1055, Paris Milli Ktphanesi, Blochet Katalou No: 135 ve Kahire Milli Ktphanesi- Hdviyye Katalounda kaytl olan nshalarla birlikte toplam sekiz nshas bulunmaktadr.80

78

Kara elebi-zade Abdlaziz Efendi, Zafername, stanbul niversitesi- Trke Yazmalar Katalou, No:9791, v. 1a-66b 79 Kara elebi-zade Abdlaziz Efendi, Zafername, Topkap saray Mzesi Ktb. Badad No: 241 80 Agah srr Levend, Gazavat-nameler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavatnamesi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1956, s.108-109; Franz BABNGER, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, Ankara, 2000, s.226

xxxi

II.

ZAFERNME

IIINDA

IV.

MURADIN

REVAN

VE

BADAD

SEFERLERNN ANALZ

a- Osmanl-ran likilerine Genel Bak Safevi hanedan, randa saltanat sahibi olarak yaklak iki buuk asr hakimiyet srmtr. ah smail nderliinde 1501 ylnda Azerbaycan topraklarnda kurulan devlet, zamanla genileyerek tm ran topraklarn hakimiyeti altnda toplamay baarmtr. Safevi hkmdarlar, eski ran Hkmdarlarnn kullandklar ah unvann kullanmlardr. ran da kurulan bu Trk devleti ismini, ah smailin altnc gbekten atas olan eyh Safiyddinden almaktadr. eyh Safiyddin dneminde Safevilik Snni bir temayul ierisindeyken, eyh Safinin torunu Hoca Alinin iilie meyletmesi ile tarikatn transformasyonunda ilk adm atlm, Hoca Alinin torunu eyh Cneyt ise bu dnm salamlatrarak, Safevi tarikatn militarist yn ne kan radikal ii mezhebi haline getirmitir. Safeviler tm bu ii propagandalarn, halkn kltr tabannn meylinin bu ynde olmasndan ziyade; Snni zbek ve Osmanl Devletlerine kar farkl mezhep gelitirerek mevcudiyetini koruma isteinden kaynaklanarak yaptklar sylenebilir.81 Dier taraftan Osmanl Devleti, bulunduu jeopolitik konum nedeniyle tarih boyunca Dou ve Bat komularyla srekli etkileim ierisinde olmutur. Dolaysyla blgede uzun sreli bir bar dnemi pek yaanmamtr. 1501 ylnda dousunda kurulan Safevi Devleti Anadolu ile ran arasndaki rekabeti daha da arttrmtr. ah smail ve Anadolu topraklarnda yaayan taraftarlar Anadoludaki siyasi birlii bozmaya almlar ve bunun neticesinde XVI. ve XVII. Yzyl Osmanl-ran mnasebetleri byk ounlukla atma ierisinde gemitir. Osmanl-Safevi mcadelesi, slam tarihinde var olan mezhep atmasnn siyasi alana da sradnn en

81

H.Mustafa Eravc, Safevi Hanedan, Trkler Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, c.VI, s.882

xxxii

nemli kantdr. Bu dnemden itibaren Anadolu ile randa kurulan devletler arasndaki rekabet bazen aleni bir ekilde bazen de gizli olarak gnmze kadar srp gelmitir.82 Osmanl-ran ilikileri zerine almalar yapan H. Mustafa ERAVCIya gre Osmanl-Safevi ilikilerini tarihsel srete sekiz balk altnda incelemek mmkn. 1- ah smailin ilk aknlarndan H-920/M-1490 aldran savana kadar geen sre ki;bu dnemde Anadoluda Safevi saldrganl artmtr. 2- aldran savayla H-920/M-1514 balayan ve Amasya Antlamasna kadar olan dnem ki; Osmanl dou politikasnn aktif olduu dnemdir. 3- Osmanl-Safevi arasndaki, Amaysa Antlamas ile balayarak 1577ye kadar yirmi drt yl sren bar dnemidir. 4- III. Murad dneminde Grcistan, Azerbaycan ve irvan ele geirmek iin blgeye gnderilen serdarlar ve ordular dnemidir ki; 12 yl srm olup 1590 stanbul (Ferhad Paa ) Antlamas ile sonulanmtr. 5- 1590 stanbul Antlamas ile balayan bar dnemidir ki; 1603 ylna kadar devam etmitir. 6- 1603 ylnda balayarak 1612 ylna kadar devam eden dokuz yllk sva dnemidir. Bu esnada Osmanldaki saltanat deiimini frsat bilen Safevi Hkmdar ah Abbas, seri hareketi, casuslar vastasyla nceden haber toplamas ve batl devletler ile Osmanl aleyhine ittifak kurmas sonucu Tebriz ve Nihavent gibi nemli ehirleri Osmanllardan geri almtr. 7- 1639 Kasr- irin Antlamasna kadar devam eden dnem ki; IV. Muradn gayretleri ile tekrar Irak havzasnda toparlanma srecidir. 8- 1639 Kasr- irin Antlamas ile balayan ve 1722 ylna kadar devam eden bar dnemidir.83 Yukardaki bilgilerden de anlald gibi Osmanl ran savalar aralkl olarak yllarca devam etti.1635 ylnda IV. Murad Revan Safevilerden geri ald.84 Bu yeni dnemle birlikte daha ok Irak- Arab da yaanan mcadeleler srasnda Irakn en82

Ayrntl bilgi iin bkz. H.Mustafa Eravc, II. ah smail dneminde Doe Anadoluda Safevi Tehdidi, Trkiyenin Gvenlii Sempozyumu, Elaz, 2001 83 Ayrntl bilgi iin bkz. H.Mustafa Eravc, Osmanl-Safevi Mnasebetleri ile ilgili Trk Kaynaklar , I. Trkiyat Aratrmalar Sempozyumu, Ankara, 2005 84 Bekir ahin, Osmanl Ansiklopedisi (Tarih-Medeniyet-Kltr), Yeniafak Yaynlar, stanbul, 1996, C.IV, s.64

xxxiii

nemli blgelerinde Badad birka defa el deitirdikten sonra nihayet 1638 de IV. Muradn fethinden sonra 1639da Zhabda (Kasr- irin)85 imzalanan bar antlamasyla Irak- Arab Osmanl idaresine geti. Bylece gney snrn Basra krfezine dklen att-l Arab nehri tekil etti. Bu anlama iki devlet arasnda uzunca bir sre bar ortamnn domasna ve ticari yasaklarn kaldrlp eski ticaret yollarnn canlanmasna da vesile oldu. Kasr- irin anlamas ile birlikte iki lke arasndaki ilikiler bahar havasna girmitir. Ayrca yaplan bu yeni anlama gnmzdeki Trkiye-ran snrnda nemli bir ksmn tekil etmesinden dolay nemlidir. Bu dnemden sonra Osmanl-ran snr pek fazla deimemitir.

85

Uzunarl, a.g.e, C.III, s. 205-206; Ylmaz ztuna, Osmanl Devleti Tarihi (Siyasi Tarih), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1998, C.I, s.345-346

xxxiv

b- Zafername Inda IV. Muradn Revan ve Badad Seferleri Mellif eserin giri ksmnda, eserini yazma sebebini ve eserin iindekiler ksmn aklayarak dier blmlere geer. Ona gre eser sekiz blmden olumaktadr. Bab- Evvel Pdih- Cem-ch Hazretlerinin Revan Fethine Atf- nn-

Azmet Buyurduklar beyanndadr: (42a-56a) Mellif, Revan seferinin temel sebebini mam- Azamn nur saan mezar birka seneden beri Rafazi ve dinsizlerin eline dtnden, r-yr-Gzinin 86dman olan Kzlbalarn kt inanlarn, fena vcutlarn yeryznden kaldrmak dinen vacip olmutur. Cennet gibi gzel Badat Kzlbalarn elinden saltanatmzn gayretiyle ,geri almay padiahmz namus meselesi sayd eklinde aklamtr. Bu entelektel talebe bal olarak Veziriazam Mehmed Paa seferden bir yl nce, sefer hazrlklarn yapmakla grevlendirildi. Hazrlklarn tamamlanmasyla 1044 senesi Recep aynn banda (Aralk-1635) sefere kmaya karar verildi. Padiahn ve dier devlet grevlilerinin adrlarnn nne tular dikildikten sonra mbarek Ramazan aynn drdnc gn Padiahn ota skdar sahrasna kuruldu. Vezirlerin ve dier devlet memurlarnn da adrlar burada kuruldu. Burada yaplan grev taksimiyle Kaimmakam Bayram Paa stanbul muhafazasnda kalp, Murtaza Paa sefer kaimmakamlna tayin oldu. Ramazann yirmi birinci87 gn Padiah Hazretleri btn hametiyle ve heybetiyle skdar tarafna geti. Seferin uurlu olmas iin eyhl-slam Yahya Efendi Hazretleri de sefere katld. evvalin drdnde88 Sekban Ba Mustafa Aa liyakat, kabiliyeti, drstlnden dolay yenieri aal makamna atand. Kethda Beyliinden azl edilen Muslihuddin86

r-yr- Gzin, Hlfa-i Ridin (Hz.Ebu Bekir, Hz.mer, Hz.Osman, Hz.Ali) Naima Efendi, Ramazan aynn yirmi ikinci gn olduunu sylyor. Naimadan alnt yapan Hammerde ayn tarihi gsterir. Ayrca bu tarihi Solak-zade ise Ramazan aynn yirminci gnn kaydeder. (Bkz.(Naima Efendi, a.g.e., s.1285); Bkz. (Baron Joseph Von Hammer Purgstal , Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat , stanbul, 1988, C. V, s.194):; Bkz.( Solak-zade Mehmed Hemdemi elebi, Solak-zade Tarihi, (Haz. Vahid ubuk), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989, C.II, s. 535) 88 Mellifimizin tarih vermedii bu atama tarihini Naima Efendi evvalin drd olarak gstermitir. (Bkz. Naima Efendi, a.g.e, s.1285)87

xxxv

Aa Sekbanba olarak stanbul muhafzlna tayin oldu. skdarda kalnd sre zarfnda Saadetli padiah hazretlerinin heybeti ve Yenieri Aas Mustafa Aann gayretleri sayesinde sefer balangcndan itibaren ar esnafndan akasz (parasz) bir nesne almak veya esnafn bir akasn kesmek, hamal ve kayklarn paralarn eksik vermek, yolda giden bir fakirin nne gemek gibi kt davranlar yasak edilmitir. Dier taraftan Rumeli Muhafz olan Vezir Canpoladzade Mustafa Paa Rumeli askeri ile sratle hareket edip, skdarda Ordu-yu Hmayuna katld. evval aynn dokuzuncu gn ordu skdardan hareket etdi. Btn ulema Maltepeye kadar orduyu uurlayarak ereflendirdi. Dier menzillerde gelien olaylarla ilgili mellif u bilgileri verir:Beinci menzil olan znikmide (zmit) varldnda solak balardan biri stanbulda bir solak alakoyduu iin idam edildi. Pazarck konanda mam- Sultani Evliya Muhammed Efendi hatrna, Sleymaniye Mderrisi olan damad Seyyid Yunus elebiye Edirne kazas yardm olarak verildi. Eskiehire varld gn yenieriler yorgunluklarn gereke gstererek bu menzilde bir sre oturak eyledi. Seyit Gazi menzilinde ise Anadolu Beylerbeyi Grc Mehmet Paa hizmetinde olan Zorbaba Karaylanolu isimli zorbaba Ordu-yu Hmayuna getirilerek idam edildi.Bardak menzilinde Karamandan azledilmi Tortucu Hasan Paa89 nceleri halka ettii zulm ve adaletsizlikten dolay idam edildi.90 Bolvadin menziline varld gn Grc Mehmet Paa Anadolu askeriyle

yryerek gsteri yapt. Padiahn adrna yz srdkten sonra belirlenen menzile inildi. Zilkade aynn banda Bolvadin menzilinde Grc Mehmet Paa olu Mustafa Beyin tasarrufunda olan Hamit Sanca (Isparta) halk ikayet etti. Aydn Beyi Nugayi (Nogay) Paadan da ikayet olundu. Padiah ikisini de ldrmeyi istemiti. Fakat baz yaknlarnn(hatrl kiilerin) ricasyla affedildiler.Ayrca shakl menzilinde Karaaa kads grevini ihmal ettii gerekesiyle idam edildi. Mezar ol diyarn halk tarafndan89

Naima Efendi Tutici-Hasan Efendi olarak zikretmektedir. (Bkz. Naima Efendi, a.g.e, s.1285); Hammer de Tutici (Duducu) Hasan Paa olarak zikretmektedir. Bkz. (Hammer, a.g.e. s.195); Uzunarl ise bu ismi Duducu Hasan paa olarak gsterir.Bkz.(Uzunarl,) a.g.e, s.195 90 Hammer, Tortucu Hasan Paann idam edilme sebebini, Paann daha nce dmana malup olmas eklinde aklar. Ayrntl bilgi iin Bkz. (Hammer, a.g.e, s. 195)

xxxvi

ziyaret yeri oldu. Argthan isimli menzilde Karaman Eyaleti mutasarrf Celep Ali Paadan halk ikayet etmesi zerine kl ile ba kesildi. Kesilen ba top gibi yuvarland. Sultan IV. Murad at ile kendisi Konyaya varp, Arapolu Mustafa isimli ekyann idamn emretti. Be gn Konyada ikamet edildi. Sultan Mehmet zamannda Poyraz Vakasna karan krklardan olan Grc Koca Osman Paa nceleri yapt ekyaln cezas gerei idam edildi.91 Keza rgpl Hac Mehmet ve Nala Mehmet dahi baz ekya elebalar ile ibirlii yapt iin idam edildi. Bor yaknlarnda Nakardezen92 ayr isimli menzilde Zeametli avularndan Cevherizade ttn imek suundan padiahn adr nnde idam edildi. Zilkade aynn yirmi beinci gn Kayseri sahrasna inildi. Burada Kayseri Kads Bursal Gkderelizade Ahmet Efendi zahire tedarikinde kusurlu olduu iin katlolundu. Zilhicce Aynn altnc gn (23 Mays 1635) Sivas sahrasna inildi. Bayramn evvel gn93 Musahip Silahtar Mustafa Aa ikinci vezir olarak atand. eyhl-slam hazretleri, btn vezirler, kadaskerler ve btn devlet erkan otana varp tebrik ettiler. uhadar Aa silahtar oldu. Ad geen menzilde Keskinli Ali Paa zulmnn okluu ve hakkndaki ikayetlerin fazlal nedeniyle ldrld. Has Bahe Bostanclarndan, bir bostancnn padiahn hatt- hmayununu (fermann) taklit ederek, etraftaki baz beylerbeyi ve beyleri ortadan kaldrmlar ve kendilerine kazan salamlardr. Bu kt haber padiaha ulatnda IV. Murad olay incelemek iin adam tayin etti. Sivasta ikamet edildii gnlerde sulu yakalanarak ordu-yu hmayuna getirildi. Suunu inkara etmesine bile frsat verilmeden .Padiahn emri ile derisi yzlp, suunun cezasn buldu. Dier taraftan Seferden bir sene nce Veziriaazam Mehmed Paa94 Hazretleri sultann sefer-i hmayununa mhimmat temin etmek (toplamak) iin Anadoluya geip, bir sre Halepte ikamet etti ve gerekli ihtiyalar temin etti. Veziriaazam Hazretleri Sefer-i hmayunun Badata yaplacan sanarak91

Naima Efendi, Koca-Grc Osman Paann idam nedenini, Sultan Osman (Gen Osman) vakasnda Su-ba bulunup, Padiah katledenlerin bandakilerden birisi olmas gerekesiyle idam edildiini aklar. Ayrntl bilgi iin Bkz.( Naima Efendi, a.g.e,C.III s.1288) 92 Naima Efendi bu yerin adn Nakkre-zen olarak telaffuz eder. Bkz.(Naima Efendi, a.g.e, s.1288); Hammer ise Nekkaarezen olarak zikreder. Bkz. (Hammer, a.g.e, s. 195) 93 Naima Efendi Mellifimizden bir gn sonrasn iaret etmektedir. Bayram gn gerekletiini yazmaktadr. Bkz.( Naima Efendi, a.g.e, s.1289); Hammer de Naima Efendinin verdii tarihi verir. Bkz. (Hammer, a.g.e, s.195) 94 Mellifimiz eserinde Veziriazmn ismini vermiyor; Naima Efendi, Mehmed Paa olarak gsteriyor. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1291)

xxxvii

Diyarbakra geldi. Burada ordunun ihtiyac olan maddeleri tedarik etti. Hatta hendek doldurmak iin binlerce uval yapa bile hazrlatt. Fakat sefer Revana yaplaca iin bu hazrlklar bir ie yaramad. O srada Sultann Revan tarafna ynelecei ihtimali malum olunca, Erzurum Beylerbeyi Halil Paa mhimmat temini iin memur oldu. Halil Paa hizmetinde kusur etmedi. Serdar ,Padiahtan korkusuna Diyarbakrdan kalkp, Erzurum tarafna gitti. Bu tarafta Saadetli Padiah Hazretleri baz konularda Halil Paaya kzd. ldrlmesi iin Kapuular Kethdas ve Veziriaazama ferman (hatt- hmayun) gnderdi. Bu srada Halil Paa Simavir isimli menzile konmutu. Kapucular kethdas ahin Aaya padiahn hatt- erifi (ferman) ulat. yz atl ile gittiler. Halil Paann bu olaydan askerlerinden ayrlp beraberinde ahin Aa

(ldrlme emrinden) haberi yoktu.Erzurum yaknlarnda Gmkebend95 isimli yerde Otan kurup, mhimmat temini ile megul iken, Veziraazamn yaknna geldiini haber alnca, kalkp karlad.Ve veziraazam mtevaz otana indirip, sefer mhimmat iin toplad mallar gsterdi. Yapt hazrlklar anlatt.Yapt hizmetler hi takdir edilmedi. len ile ikindi namaz arasnda idam edildi.96 Halil Paann ldrldn haber alan ahin Aa, Halil Paann ban alarak ordu-yu hmayuna gitti..Kapclar kethdas geldiinde,Erzurum Eyaleti Kk Ahmet Paaya verildi. am eyaleti Silahtar Paaya verildi.iftelerli Osman Aa mtesellim(vergi memurukaymakam) oldu. O menzilde Byk Mrahor Nasuh Paazade Hseyin Aa vezirlik rtbesi ile Budin Beylerbeyi oldu.Edirne seferinde kaptanlktan Budin muhafzlna atanan cmertlii ile n salm vezir Cafer Paa halk arasnda fitne karanlar yok emek iin grevlendirildi.Murtaza Paann yardm ile ahin Aa byk mirahor oldu. akrcba Salih Aa Kapclar Kethdas oldu. Esas ordu yirmi gn kadar Sivasta ikamet edildikten97 sonra hareket etti. Padiah Hazretlerinin izlemesi iin Kmr Ovas isimli sahrada ferman zerine sava oyunlar ve elence dzenlendi. nce Anadolu Askerleri ile Sivas Askerleri, sonra Rumeli Askerleri birbirleri ile sava gsterisi yaptlar. Sava meydannda dman ile yaptklar gibi harp, ldrme, kavga, kl ve tfenk kullandlar. eitli marifet ve hnerlerini

95

Mellfimizin Gmkebend dedii yerin adn Naima Efendi Gm-knbed olarak zikretmektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1292) 96 Naima Efendi, idam vaktini kuluk vakti olarak belirtmektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1292) 97 Sivasta ikamet olunan sreyi Hammer on drt gn olarak belirtmektedir. Bkz. (Hammer, a.g.e, s. 197)

xxxviii

gsterdiler. Saadetli Padiah Hazretleri birka defa bizzat meydana karak pehlivan gibi gsteri yapt. Padiah Hazretlerinin hareketleriyle coan askerlerin dua ve vg sesleri gk kubbede nlad. Vezirazam Hazretleri Erzurumda levazm ve mhimmat topladktan sonra askeri orada brakp, kendisi ordu-yu hmayun tarafna hareket etti. Ve Bayburt yaknlarnda Senver Ovas isimli menzilde Padiahn adrna ulat. ki gn sonra Padiahtan msade alarak Erzuruma dnd. 1045/1635yl Muharreml-Haramn sekizinci98 gn veziraazam kendi yanndaki askerleri ile Erzurumdan kalkp, Ilca isimle mevkide Sultan IV. Murata alayn gsterdi. Askerler takm takm deniz dalgalar gibi padiahn ota nnden getiler. Vezirazam padiahn nne geldii zaman atndan indi, Peygamberimizin alem-i erifini (sancan) kucana alp, slamn saadetli padiahna teslim etti.99 Ertesi gn, skdardan bu tarafa altm birinci menzil olan Erzuruma yneldiler. Bir menzilden br menzile ( Ilcadan Erzuruma kadar) varlncaya kadar Padiah hazretleri gururla ve heybetle askerleri iki saf yaptrp, ortalarnda yrd. Erzurum sahrasnda deniz gibi kalabalk iki grup asker birbirine karnca usuz bucaksz bir deniz oldular. Erzurumda dinlenmeye karar verildi.Beinci gn Trabzondan toplar getiren Behisnili Ali Paa nceden iledii sular nedeniyle idam edildi.Behisnili Ali Paann idam edilmesiyle boalan grevine Hazinedar brahim Paa100 atand.Yenieri Ocanda Sakaba olan avuzade isimli alak ve zorba balarndan (ekya) Ak Yahya isimli ekya Zaferlerle nam kazanm Padiahn huzurunda idam edildi. Ayrca ad geen menzilde btn 18 Muharrem 1045 (4 Temmuz 1635)101 slam askerine biner ake aylk datld. Buna ek olarak askerlere yeteri kadar erzak datld. Asker yeterinden fazla olduu iin Revan gibi kalenin fethine bu kadar askere gerek olmad gerekesiyle padiahn ferman zerine ie yaramayan krk elli bin kadar adam ve fazla hazine ve arlklar Erzurumda brakld.

98

Mellifimiz, Muharrem aynn sekizini iaret etmektedir. Naima Efendiye gre bu tarih on alt Muharrem. Bkz. ( Naima Efendi, a.g.e, s.1292); Hammer de Naima Efendinin iaret ettii tarihi vermektedir. Bkz. (Hammer, a.g.e, s.198) 99 Bu sancak Topkap Saraynda olup,Yavuz Sultan Selim tarafndan kutsal emanetler iinde Mekkeden getirilmitir.Askerin manevi duygularn canl tutmak iin savata nde gtrlrd. 100 Naima Efendi, Kr Hazinedar brahim Paa olarak gstermektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1300) 101 Hammer, a.g.e, s. 199-200.

xxxix

Braklan bu hazinelerin muhafazas iin Mama Hatun102 menzilinde vezirlikle silahtarlktan kan Hseyin Paa grevlendirilerek, Erzurumda brakld. Muharrem aynn yirmi ikinci103 gn iki yz bin kadar asker, yirmi be balyemez top, yzden fazla hi darbzen ile Erzurumdan Hasan Kalesi tarafna yrdler. Soanl Yaylas ismiyle mehur olan yayla alt yedi gnde ald ve serhat ehri olan Karsa varld.104 Sefer Aynn banda105 dman topraklarna ayak basld. gine106 menziline inildiinde set (it) yapmak iin saysz ubuk kesildi. Safer aynn on birinci107 gn Erzurumdan on alt menzil uzaklkta olan Revan yaknlarna varld.108Yaya olarak yrrken Hisardan atlan top ta paralar ordunun zerinden geti. Allahn yardmyla kimseye isabet etmedi. Zengi Suyu yryerek geildi ve Hisardan atlan talarn ulaamayaca kadar uzak bir mahale Ordu-yu Hmayun kuruldu. Saadetli Padiah Hazretleri dahi daha yakna varmay istedi. Ertesi gn109 ota- hmayun Hnkar Tepesi demekle mehur olan tepenin ardna kuruldu. Vezirler ve devlet erkan uygun yerlere kondular.Cephaneden kazma, krek, barut ve fitil datld. Saadetli Padiah Hazretleri ve Yenieri Aas Mustafa Aann gayretleri ile Safer aynn on ikinci gecesi110 yenieri yiitleri Revana doru akt kale duvarlarndan girmeye altlar. Mehtap ve kalenin etrafna yaklan mealeler ile kale sslenmi iken saat te asker deryas

102

Mellifimizin mama Hatun olarak gsterdii yeri Naima Efendi, Huma Hatun olarak gstermektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1301) 103 Naima Efendi bu tarihi Muharrem yirmi drt, smail Hami Danimend ise 25 muharrem olarak gsteriyor. Bkz. (smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Trkiye Yaynevi, stanbul, 1961, C.III, s.363); (Naima Efendi, a.g.e, s.1301) 104 Karsa var tarihini Danimend 1 Safer 1045 olarak veriyor. Bkz. (Danimend, a.g.e, s.363) 105 Naima Efendi, Safer aynn beinci gn olarak gstermektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1301) 106 Mellifimizin gine Olarak gsterdii menzili Naima Efendi ve Hammer kilise olarak gstermektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1301); (Hammer, a.g.e, s. 201) 107 Naima Efendi ile Danimend bu tarihi Safer aynn onuncu gn olarak gsteriyor. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1301);( Danimend, a.g.e, s.363) 108 Uzunarl, Revan kalesinde emirgne Olu emrinde on iki bin muhafz olduunu belirtir. Bkz. (Uzunarl, a.g.e, 197). 109 Hammer bu gnn tarihini 12 Safer olarak vermektedir. Bkz. (Hammer, a.g.e, s.201) 110 Mellifimizin tarih vermeden anlatt bu olayn Safer aynn On kinci gecesi gerekletiini Naima Efendi kaydeder. Bkz.(Naima Efendi, a.g.e, s.1302)

xl

Merhum Sultan Ahmet zamannda, Serdar Mehmet Paann krknc gnde vard mahalden nce meterise girildi. Kale duvar .hisar ve burlarn zerinde ki Kzlbalar o gece meterise girileceine ihtimal vermiyorlard.Yenieriler koarak varp, meteris kazmaya balaynca kaleden top ve tfek at yaplmaya baland. Kaleden atlan top ve tfenk mermileriyle askerler yaralandlar. Saadetli Padiah Hazretleri her birine otuzar krkar guru ila paras verdi. Hatta Sultan Hazretleri ounun yaralarn huzurunda doktorlara tedavi ettirdi. Bazlarnn yaralarna mbarek elini srerek ifa verdi. Byle gzel muamele grenler, padiaha grnmek mutluluuna erimek iin yaranmaya can attlar. Padiah Hazretleri bu tr iten davranlaryla askerin gnln ald. Devlet erkann dikkatli almalar sonunda sabaha kadar meterisler ile ilgili almalar tamamland. Askerler yerlerine yerleti. Bu tarz zerine : Revan n Meyller111 tarafna Rumeli Askerleri ve ondan yukarya veziria azam, ve onun st tarafna Yenieri aas ve onlardan da yukar kenar tarafndan kprye varncaya kadar alt-yedi bin yenieri ile Zaarcba Bekta Aa yerletirildi. Bylelike suyun bir tarafndan br tarafna varncaya kadar Hisar kuatlm oldu. Dier taraftan Anadolu Askeri ile Bekta Aa aralarnda anlatlar. Daha sonra Yenieri Aas meterisin ardna vard. Onun yerine Kk Ahmet Paa ve bir iki beylerbeyi geti. Kaptan Hseyin Paa be tane balyemez topu ile suyun te tarafndaki Gzc Kalesi demekle mehur tepeye yerleti. Emirgneolu sarayn ve byk binalar top ile harap etti. meteris (siper) deitirerek hendek kenarna varp, top ve tfenk kurunlar (taneleri) her taraftan Revan zerine yamur damlalar gibi yamaya balad. Revan Kalesifazla byk deildi. Ancak eski saraya kadar uzanyordu. Bazen bir taraftan (koldan) atlan top glleleri (talar) hisar ap, te taraftaki asker zerine dyordu. Yedi gn boyunca gece ve gndz drt koldan atlan top mermileri kalenin bur ve bedenlerini hendeklere dkt. zellikle yenieri aas ve Rumeli kolununu at yaptklar tarafta olan duvarlar tamamen yklarak, yerle bir oldu. Muhasara gnlerinden bir gn, Kzlbalar siperleri (meteris) basmak iin Rumeli askerlerinin zerlerine111

Mellifimizin Meyler olarak tabir ettii yarin adn, Naima Efendi Miller olarak zikretmektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1303)

xli

saldrd. Kzlbalar bu saldrlarndan slam gazileri karsnda hibir ey elde edemedi. Hisara geri ekildiler. Kzlbalardan bir ka yakalanp ldrld. Bir gn bir cebeci duvara kp, Kzlbalardan bir bayrak ald. Saadetli Padiah Hazretleri bu yiide sipahilik verdi. Lakin yaraland iin o gnlerde ld iin dirlikten faydalanamad. Yine bir gn dahi zorba balarndan Kara Osman isimli sipahi kale kapsn ykt. Huzurda (suu) afv oldu. Amma daha sonra Msrda cezasn buldu. Kzlbalar top darbelileri ile yklan duvarlardaki gedikleri, ii toprak dolu baarl olamadlar. O srada yry

zembilleri ve uvallarlar ekip sed yaparak kapatyorlard. Lakin kalabalk Osmanl askeri o tarafa akn ettii iin bunda pek hazrlklarnn yaplaca haberi alnd Safer aynn yirmi ikinci gn le zaman Revan Hakimi Emirgne olu tarafndan Sultan IV. Muraddan aman dileyen mektup geldi. Sultan IV. Murad, Emirgne olunun isteinin kabul edildiini kullar vastasyla kaledekilere bildirdi. Safer aynn yirmi nc gn seher vakti gn domadan halk ve askerin cokulu barmalar otadan kale kapsna kadar yankland. Emirgna olu en yksek rtbeye sahip saadet karargahna yz srd. Bundan sonra kullua kabul etmek konusunda yksek yardmlar rica olundu.112 Daha sonra ah tarafndan alt-yedi bin Mazenderan tfenkcisi ile, daha nce Revan muhafazasna gelen Mir Fettah olu kaleden kp, verilen izin gerei btn silahlar, getirdikleri elbiseleri ile Erdebile ekildiler. Saadetli Padiah Hazretleri eyhl-slam Hazretlerine, Vzera-y Azama,Yenieri Aasna, Kazaskerlere, Mir-i mirn, merya, blk aalarna,o cak aalarna ve sair hizmet eden slam gazilerinden seksenden fazla kiiye hilat113 giydirdi. Ayrca Cuma gn fetih mjdesi ile Kapclar kethdas ve Padiahn yakn adamlarndan Beir Aa stanbula gnderildi.114( 25 Safer 1045/ 10 Austos 1635)115 Revan da olan cami-i erife minber yaplp, o gn alemlerin koruyucusu padiah hazretleri, devlet erkan ile112

Revan Muhasaras 11 gn srmtr. Ayrntl bilgi iin Bkz. (Uzunarl, a.g.e, s. 197) Padiah tarafndan takdir edilen beenilen kiilere giydirilen ssl elbise.kaftan. 114 Hammer, Sultan Muradn Fetih mjdesi ile birlikte, kardeleri ehzade Bayezid ve Sleymann idam edilmelerini bildiren emirnameyide bu eliyle Kaymakam Bayram Paaya ve Bostanc-ba Due Efendiye gndermitir. Ayrntl bilgi iin Bkz. (Hammer, a.g.e, s. 205) 115 Hammer, a.g.e, s. 205113

xlii

Cuma namazn kldlar. Emirgna olunun sarayn seyrettiler. Yce ferman ile kale duvarlarnn tamirine safer aynn yirmi yedinci gn116 baland. slam askerlerinin gayreti ile Revan Kalesi birka gn iinde eskisinden daha gzel ve salam olarak yapld. Revan a varldnda Hanlar Han Rstem Hann o tarafta olduu haberi alnd. Birka beylerbeyi kalabalk asker ile Murtaza Paa Toprak Kale yaknlarnda durmaya memur edildi. Fetihten sonra getirilen yenieri ve eitli snf askerlerden on iki bin kadar muhafz (maalar iin) drt yk kese hazine ve cephane ile Revan muhafazasna tayin olundu. Geri bu kadar mhimmat ve erzaka da ihtiya yoktu. nk Revan ve civarndaki blgede ekinler yetimiti. Kzlbalar toplamadan, slam askerleri bu ekinleri topladndan Anadoludan istenen erzakn arkas kesildi. Revanda kalan grevliler iin bol erzak alkonuldu. Ayrca Emirgune olu btn aile efrad ile mal ve binden fazla hizmetkar ile dar kt. Saadetli Padiah Hazretlerine kle oldu. Kendisine Hilat, haner, sorguc ve mcevherlerle ssl kemeri ile birlikte daha nice hediyeler verildi. Emirgne Oluna117 Halep Eyaleti ve Kethdas Murat Aaya Trablus-am Eyaleti verildi.Gvenilir adamlar ile Erzurum tarafna gnderildi.tm bu hediyelere ramen Emirgne olu Rafizi ve dinsiz olduu iin IV. Murada boyun emek, itaat etmek zorundayd. Emirgne olu Erzuruma geldiinde Revan kalesini teslime sebep olduu gerekesiyle Kei Han duranda118 Murat Kethday ldrd. Emirgna olunun haksz ve pervaszca kendi bana bir beyler beyinin katline cret etmesinden padiah Hazretlerinin haberi oldu. Kt mezhepli, edepsiz Kzlba Halep gibi diyara hakim etmek uygun deildi. Onun keyfi davranlar Padiah IV. Murad Hazretlerine hatrlatld. Halep Beylerbeyi Ahmet Paa Onu Halepten stanbula gtrd.

116

Mellifimiz eserinde bu gne tarih dmemitir. Safer aynn yirmi yedinci gn olduunu Naima Efendi kaydeder. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1311) 117 Emirgne Olunun ad Yusuf Paadr. Ayrntl bilgi iin Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1311); Hammer ise Emirgne Oluna Padiah tarafndan Yusuf Paa nvan verildiini belirtir. Bkz. (Hammer, a.g.e, s. 204) 118 Mellifimizin belirtmedii dura, Naima Efendi Kei Han olarak zikretmektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1311)

xliii

Trablus-am Eyaleti, uhadarlktan kma Kastamonu hakimi Mustafa Paaya verildi.119 Emirgune oluna stanbulda Vezir haslar ve stinye yaknlarnda herkesin bildii Feridun Bahesi ve Ahr Kaps dahilinde bir mkemmel saray hediye edildi.Yiyecek iecek ve eyalar beyler tarafndan karland. Alt-yedi sene Mslmanlarn hazinesi dinsizlik ve ahlakszla harcanmtr. stanbula dahi uursuzluk ilemi iken baz hususlar gereince Saadetli Padiahmz Hazretleri (Allah mlkn ebedi klsn) yce saltanatn emri ile layk olduu cezay buldu. Saltanatn yce kaps (stanbul) ahlakszlktan temizlendi. Revann tamiri, zahiresi, hazinesi, cephanesi, askeri yn, cmle mhimmat tamamlandktan sonra Saadetli Padiahmz Hazretleri Tebriz tarafna gitmeye karar verdi.120 Askerlerden bazlarnn Erzurum taraflarna firar etmeleri olasln ortadan kaldrmak iin Vezir Kenan Paaya neferleri ile on drt orbac, birka beylerbeyi ve asker snfndan birka bin adam verdi. Kenan Paay Revanda drt gn oturduktan sonra Ahska fethine gitmesi emredildi. Rebil-Evvelin altnc gn Revan da kalan Murtaza Paa ve cmle asker alay ile Saadetli Padiah Hazretlerini uurladlar. Drdnc menzil olan Dehne Gedii isimli makama inildi. Aras Suyu zerine kpr yaplmas mmkn olmadndan deniz gibi byk nehirden yryerek geildi. Yalnz zahirler sland. Padiah Hazretlerinin sol tarafnda yryen gvenilir muhafzlardan birisi suda bouluyordu. Padiah Hazretleri bizzat elinden tutup askeri boulmaktan kurtard. Akntya kaplp boulmaktan korkan asker can korkusu ile padiahn mbarek ellerini sk tutup trnaklarn Padiahn ellerine geirdi. Bu hali grenler,aresiz alayp, Padiah Hazretlerine dua ettiler. Sz edilen ayn on birinci gn Maku Kalesinin yaknnda su kenarna konuldu. O menzilde stanbuldan gelen bir ulak ettiler.119

Sultan Aladdinin isimli eyhzadenin doduunu

mjdeledii gece mum donanmas yapld, yenieriler sabaha kadar tfenk enlii

Naima Efendi, a.g.e, s.1311; Hammer, a.g.e, s. 206 Danimend, Padiahn Tebriz tarafna hareket tarihini 6 Rebiul-evvel 1045/20 austos 1635 olarak verir. Bkz. (Danimend, a.g.e, s.365).120

xliv

Rabiulevvel aynn On nc gn Cevre nm kaleye varld. gn orada oturuldu. Ferman zerine kalenin ii alt st edildi. Ertesi gn Behistan isimli menzile, oradan Hoy Kasabasna, iki gn sonra Merende varld. Buralar da atee verildi. Rabiulevvel aynn yirmi sekizinci gn on altnc menzil olan Tebrize inildi. Cihan ah ve Sultan Hasan Camisinden121 baka byk saraylar, sslenmi mkemmel binalar, ba ve bahelerini slam askeri intikam baltas ile ykp dktler. Servi asalar gibi gklere ba eken nazik ve dzgn kavaklar kesip yerle bir ettiler. Revan dan kalkt gnden beri Hanlar Han Rstem Han nden kap gidiyordu. Bir yerde durup, askerinin nne geip, kendini ispatlamak, askeri tevik etmek iin bir hner gstermeye cesaret edemedi. Byk baarlar kazanan Sultan IV. Murad Hann asl maksad Tebrizden Erdebil ve Kazvine ve oradan da sfahana gitmekti. Lakin Osmanl ordusunun ok kalabalk olmas ve bu askerlerin iaesini karlamann ok byk skntlar yaratacan dnen Padiah Hazretleri k aylarnn da yaklamas zerine bu niyetini baka bir zamana ertelemek zorunda kald. Rebilahir aynn nc gn122 Van tarafna doru hareket edilmesi emredildi. Rebiul-Ahirin on yedinci gn123 Acem lkesinin snr ehri olan Kotor ismindeki kk kaleye yaklaldnda toplar, arlk ve genellikle asker doru yoldan Vana gnderildi. Kolaylkla alnmak mmkn olursa, feth olunmak kastyla ad geen kalenin stne varld. Lakin kale yksek, salam, ele geirmeye almak zor olduundan bo yere zaman kaybedilmesi uygun grlmediinden Vana doru gidildi. 17 Rebiulahir 1045/30 Eyll 1635.124 Vanda, Veziriaazama, Rumeli Eyaleti de ilaveten edildi. Baz iler iin veziria azam birka gn Vanda kalp, yirmi ikinci gn saadetli padiahmza bal birliklere121

Padiah, Sultan Hasan camiini ykmak istedi. yehlislam Yahya Efendi efaat edip ( balanmasn dileyip) Bu cami aslnda ehl-i snnet binasdr, Kzlbaa mensup olmamakla yklmamak daha dorudur! diye arzda bulununca Padiah Hazretleri bu kararlarndan vazgetiler. Ayrntl bilgi iin Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s. 1314) 122 Naima Efendi bu tarihi Rebiul-Ahirin ikinci cumartesi gn olarak gstermektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s. 1315) 123 Mellifimiz tarih vermemektedir. Naima Efendi Rebiul-Ahirin On yedisi olarak zikretmektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s. 1315) 124 Hammer, a.g.e, s. 208

xlv

ulat. On gnde Bitlise varldnda Bitlis hakimi olan Abdal Han, Padiah iin byk bir ziyafet dzenledi. Cumadel-Ulann dukuzuncu gn, on sekizinci menzil olan Diyarbekire varld. Padiah Hazretleri ordudan bir iki gn sonra geldi.125 Burada Kaptan Hseyin Paa Msra vali, Rumeli Kadaskeri Hocazade Abdullah Efendi Msr kads oldu. Hocazade Abdullah Efendinin memuriyeti Anadolu Kadaskeri olan Molla Ahmetzade Nuh Efendiye verildi. Kaptanlk ve Anadolu Kadaskerlii stanbula vardktan sonra verildi am mtesellimi olan iftelerli Osman Aann sulamas ve iftiras ile am Kadlndan azl edilen Mustafa Ahmet Efendinin ldrlmesi konusunda Hseyin Paaya ferman gnderildi. am yaknlarna varldnda adam gnderilip, garip Mustafa Ahmet Efendiyi ldrdler. Saadetli Padiahn mbarek ayaklarna ar girdi. Ar biraz hafifleyince Diyarbekirde on gn ikamet edildi. Sonra ad geen ayn yirmi ikinci gn126 devlet ve heybet ile stanbul tarafna doru yrmeyi emretti. Veziria azam on birinci menzil olan Hekim Hana kadar Saadetli padiah Hazretlerinin yannda geldi. Ondan sonra snr boylarndaki olaylarla ilgili almalar yapmak iin Diyarbekirde klamak zere geri dnd. Vezir Musa Paa stanbula varncaya kadar sefer kaimmakam oldu. Balangta iaret edildii zere Kenan Paa Ahskann fethine grevlendirilmi idi. Sz konusu vezir Allahn yardm ile zaferler kazanm askerler ile o hisar (Ahskay) yirmi gn kuattktan sonra, kaledeki Kzlbalar aman dilediler. Bylelikle kale Osmanllara geti. Kenan paa Ahska kalesinin etrafndaki drt be kk kaleyi de ald. Buralarn muhafazasna asker tayin edip, Padiahn dergahna doru gitti. Recep aynn onuncu gn znikmid (zmit) menzilinde Ordu-yu hmayuna katld. Burada evvelce stanbul kadlndan Kbrsa srgn edilmi olan Kara elebi-Zade Abdlaziz Efendiye stanbula dnmesi iin izin verildi.127

125

Hammer, Padiahn Diyarbekire geli Trihini 13 Cumadel-ula 1045 olarak gstermektedir. Bkz. (Hammer, a.g.e, s. 209) 126 Naima Efendi bu tarihin yirmi olduunu belirtmektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1316) 127 Ayrntl bilgi iin Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1319)

xlvi

Nihayet Padiah Hazretleri Recep aynn on beinci gn mutluluk bayraklar ve dualarla Saltanat Kaps olan stanbula kavutu. Alaylarla Bahekapsndan128 ehre girdi.Yedi gn yedi gece donanmada enlik yaplmas emredildi. skdardan yrnmesi emredildikten sonra yetmi yedi menzilden yz yirmi gnde geilerek Revan a varld. Revan kalesi fethedildikten sonra da Seksen bir menzilden yz yirmi sekiz gnde geilerek stanbula kavumak nasip oldu. stanbuldan dokuz ay be gn ayr kalnmtr. Bab- sni: Sadetl pdih- lem-penh Hazretleri sefer-i Revn da iken stanbul da zuhr iden umr beynndadr: (56a-58a) am Beylerbeyi Kk Ahmet Paa nceleri eliyle yakalayp stanbula gnderdii Sapk Mezhepli Drzi Manolu Emir Fahrddin, Padiahn adr skdara kurulduu gn yakaland aklanm ve Bostancba habisine atlm idi. evval aynn sonunda Kaimmakam Bayram Paaya emr-i erif (ferman) ulatktan sonra yapt hesapsz gnahlar karlnda ldrld, cesedi btn halka ibret olsun diye gn At Meydannda asl kald. zmir Kads Tevfikizade Mehmet Efendiye Murtaza Paann eski dmanl olduu hakknda iftiralar edip, ldrlmesine sebep oldu. Ayrca Hanlktan kovulmu Canberk Giray stanbula geldi. Saltanat tarafndan verilen ferman zerine Boaz Hisara gnderildi.Bir sre sonra burada Hakkn Rahmetine kavutu. Dier taraftan Kayseri civarnda olan kylerinin Celli istilas zamannda perian olup, ou stanbula yerleen ahalinin, krk seneden beri vatann terk eden kyllerin yerlerine srlmesi iin Saadetli Padiah Hazretlerinin bilgisi dahilinde Bayram Paaya hkm-i erif gnderildi.Ad geen paa Msrdan azl (kovulmu) edilmi Seyyid Mehmet Efendiyi hakim ve kethda beyliinden emekli Hseyin Aay mbair tayin edip,birka ay stanbul mahalleleri kontrol (tefti) belasna yakaland. Amma hibir sonu alnamad. Rebil-Evvel aynn dokuzuncu gn fetih mjdesi ile Bayram Paann Emir Ali ismindeki adam gelip, on ikinci gn kapclar kethdas ve Beir Aa stanbula128

Mellifimizin Bahekapusu olarak telaffuz ettii yere Naima Efendi uhut Kaps demektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1318)

xlvii

geldi. Padiahn ferman zerine

drt gn drt gece donanmaya tembih olundu.

Allahn takdiri hkm ve padiahn emri ile o gece eyhzade Sultan Beyazd ve Sultan Sleyman ehitlik saadetine kavutular (ldrldler). Ertesi gn eski usul zere Has Bahede namazlar klnp,babalar Sultan Ahmet Han Trbesine defn olundular. Kaymakam Bayram Paa drt aydan beri stanbul Hisarna yakn olan emlak ve Mslmanlarn vakf mallar iin ve duvarlar onarmay tamamlamtr. Doru olup olmamas sorumluluunu stlenmeyi bahane ederek sz konusu ehirdeki vakf mallarn ele geirip kendi medrese ve trbelerine vakf olarak balad. Ayrca Revan Seferine klmaya emir buyuruluunda Piyale Kethda cephane ve mhimmat Trabzona nakil etmeye memur oldu. Grevini yaptktan sonra Padiahn ferman ile Azak Denizi tarafna gnderilip Ker Boazna kan Don Kaza yollarn sed edip kapatt. O taraf muhafaza altnda iken zi Boazndan kan aykalardan iki ktas Kefe etrafnda olan kyleri almak niyetinde idi. Bir iki para kadrga gnderildi. Ulun isimli yerde o aykalar aldlar.

Bab- Salis: Sultn- Gzi Hazretlerinin stanbul Vuslnden Sonra zz kbl Sefer-i Badda Azmet Buyurunca Vki Olan Ahvl Beynndadr. (58a66a) Saadetli Padiah Hazretlerinin diyar- Rum taraflarna dneceklerini renen ah, gl bir orduyla Revan kalesini kuatt. Recep aynn on drdnde129 Kale komutan Murtaza Paa emrindeki askeri ile Hisar iinde kalarak kuatmaya kar koyacan stanbula bildirdi. Murtaza Paa kaleyi iki aydan fazla savundu. Mbarek Ramazan aynn ortasnda Murtaza Paa vefat etti. Kethdas Zlfikar Kethda bir ay kadar kuatmaya dayand, sonunda aresiz aman ile kaleyi aha teslim etti. evvalin yirmi drdnc gn130 ahn Revana hcumu padiaha ulanca, Padiah Hazretleri

129

Mellifimizin tarih vermedii bu gn Naima Efendi Recep aynn On drd olarak gstermektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1325) 130 Mellifimizin tarih vermedii bu gn Naima Efendi evval aynn yirmi drd olarak zikretmektedir. Bkz.( Naima Efendi, a.g.e, s.1326)

xlviii

Anadolu Askerinin Revann imdadna gitmesi iin Vezirlerden Sultanzade Mehmet Paa ve Canpoladzade Mustafa Paay grevlendirdiler. Diyarbakrda bulunan Serdar da Diyarbakrdan kalkarak Erzuruma, oradan da Hasan Kalesine varp, burada beylerbeyine mera ve serdara katlacakt. Anadolu Beylerbeyi Grc Anadolu

Mehmet Paa, Karaman Beylerbeyi Mehmet Paa, Sivas Beylerbeyi brahim Paa, ldr Beylerbeyi Sefer Paa, Mara Beylerbeyi Bykl Beylerbeyi Mustafa Paada sefere tayin olundular. slam askeri iddetli soukta Soanl Yaylasn glkle ap Zilkade aynn banda Karsa yakn Bazdiz Kalesine ulat. Revan Kalesinin Kzlba eline dt haberi alnnca, Oltu, ldr ve o taraflar da olan dier kaleleri muhafaza altna aldlar. ran ah aman ile Revan aldktan sonra iinde Zlfikar Kethda, Sevindk Paa, Memi Paa ve Murtaza Paa ismindeki Beylerbeyi ile birka bey ve baz ileri gelen saygn kiileri ala koyup dierlerini ldrd.131 Zilhecce aynda kalede bir miktar tamir ve yenileme yaptktan sonra kalenin idaresini Kelp Ali isimli bir hana teslim ederek, sfahana gitti. Kale muhafazasnda olan Beylerbeyileri Kars ve Ahska kalelerini ve dier kaleleri en yksek derecede tamir ettirip, Erzurum tarafna dndler.(Muharrem .1066/1635) Saadetli Padiah Hazretleri Revan Seferinde faydaland Silahtar Paaya arpalk olarak Aydn, Saruhan (Manisa) ve Nibolu sancaklarn verdi. Ayrca Kbrs Adas haracndan yz bin kuru da ona baland. Daha nce Silahr Paann mutasarrf olduu am Eyaleti, Musul eyaletiyle birlikte, Erzurum Beylerbeyi Kk Ahmet Paaya verildi. Kk Ahmed Paa memur olarak grevlendirildii Musula gitti. Birka ay sonra ran ahnn Mirahor Zeynel Han kumandasnda yanlarnda Hintten getirdikleri byk bir fille, ehrizor taraflarna yneldiini haber alnca, Deli Dnya ve Sarho Hasan Aalarn yanna bir miktar asker vererek Zeynel Han zerine gnderdi. Zeynel Han zerine giden bu ordu Zeynel Han malup ederek, fili de ele geirdi. Fili stanbula gnderdiler. Bu haber aha ulanca, ah Deli Hseyin Han132, Siyavu Han

131

Naima Efendi, Zlfikar Kethda, Sevindk Paa, Memi Paa ve Murataza Paann ah tararndan esir tutulduklarn dierlerinin ise serbest brakldklarn yazar. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1327-1328) 132 Naima Efendi, bu zatn ismini Kr Hseyin Han olarak zikreder. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1337)

xlix

ve Zalim Ali Han ile birlikte altm bin133 Kzlba askeri ile Kk Ahmet Paa zerine saldrd. Rebil-ahirin yedinci gn Mihriban Kalesi nnde akam vakti muharebe oldu.134 Muharebe srasnda her yer yaklp, ykld. yle ki, ertesi gn bile yangn devam ediyordu. Bu muharebede Kk Ahmet Paa yaraland. Kzlba askerine gre slam askeri az olduu iin yenilmeye mahkum idi. Kk Ahmed Paa boynundan mzrak yaras almt. Durumu aarlat halde elinde kl ile dmana saldrmaya devam etti. Bu haliyle birka Kzlba ldrmeye muvaffak oldu. Yaral haliyle daha fazla dayanamad ve muharebe meydannda ehit oldu. Kk Ahmed Paann ehit olduu haberi Erzurum serdarna ulat. am Eyaletini, kethdas Dervi Mehmet Aaya vererek, sekin askerler ile acele olarak Musul muhafazasna gnderdi. Kendisi de elenmeyip Cumadel-Ulann birinci gn derhal Diyarbekire yneldi. Bab- Rabi:Sultn l himmet hazretleri devlet hamet ile sefer-i nusret-esere azmet buyurup drl-hilfe Badd kzlb- bed-ma elinden tahls buyurduklardr. (66a-89a) Yaklak 100 yl Osmanl idaresinde kalan Badad ehri, 1032/1622 ylnda Kzlbalarn eline dmt. IV. Murad Badad tekrar ele geirmek ve randan Revan basknnn cn almak iin Badad zerine sefere karar verdi.(8 evval 1047/1637). Gerekli mhimmat ve erzak hazrlklar tamamlandktan sonra 15 evval 1047/1637 de Padiah Hazretlerinin ota skdar sahrasna kuruldu. Zilkade aynn yirmi nc gn IV. Murad bizzat Otaa itirak ettiler. Revan seferine gidilirken eyhlislam Yahya Efendide orduyla beraber hareket etmiti ve eyhlislam orduya uurlu gelmiti. Padiah Hazretleri eyhlislam Badad zerine yaplacak sefer iinde grevlendirdi. Hem Revan hem de Badad seferlerinde Sultan IV. Murad Han Hazretleri sefere bizzat at stnde gitmilerdir. Taht- revana gerek duymamlardr. Ayn zamanda zi veziraazam Mehmet Paa Budine ve

133

Naima Efendi asker saysn 30-40 bin olarak belirtir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1337) Naima Efendi, yaplan bu savan akam vakti deil, sabah kuluk vaktinde olduunu belirtmektedir. Bkz.( Naima Efendi, a.g.e, s.1338)134

l

Rumeli Beylerbeyi Nasuh Paazade Hseyin Paa zi ye nakil olundular. Nasuh Paazadeden boalan Rumeliye Arslan Paaolu Ali Paa Beylerbeyi oldu. Mellif Badad seferi esnasndaki menziller ve bu esnada vuku bulan hadiseleri u ekilde zikreder: Yirmi dokuz gn skdar Sahrasnda beklendikten sonra Zilhicce aynn yirmi nc gn ordu hareket etti. Beinci menzil olan znikmid (zmid) e vasl olundu. Genellikle azl edilmi kadaskerler ve mevali135mderrisler znikmidten Sultan Gazi Hazretlerini uurlayp,kavutuu gn padiahn eteini pmek erefine ulat. Padiaha dua edip, sonra stanbula dndler. Ad geen menzilde Edirne Kazas taliplilerine imtihan yaplmas emredildi. Edirne Kazas, baz yaknlar tarafndan Ethemzade Mustafa Efendiye verildi.136 1048 yl Muharreml-Haramn drdnc gn137 znikde Msr kads elebi Ahmet Efendinin lm haberi geldi. am kads aban Efendi, Msra nakil olunarak, Halepten azl edilmi Azizzade Behayi ( Bahai) elebi ama kad oldu. Bozyk, nn, Bolvadin ve Ilgn gzergh takip edilerek Safer aynn drdnc gn Konya sahrasna inildii saat Bolu Beyi Abdi Paa, Beyehir Beyi emsi Paazade kylye zulm ve tehdit ettikleri gerekesiyle ldrlerek dier zalimlere ibret olmas iin cesetleri birka gn meydanda asl kald. Bir iki gn sonra Molla Hnkar Asitanesinden evladdan138

sayg gsterilen Bekir elebi stanbula

srld. Onun yerine yine evladdan Arif elebi tayin edildi. Bekir elebi stanbula vardktan sonra ok gemeden Hakkn rahmetine kavutu. Ayrca ad geen menzilde Rumeli Beylerbeyi Arslan Paa olu, Rumeli askerleriyle ordu-yu hmayuna katld. Padiah Hazretleri huzurunda yry gsterisi yapt. Yine ayn menzilde Vardar Ali Paa Boluya nakl olunarak, yerine Hsrev Paa tayin oldu. Eskiehir yaknlarnda Sakarya eyh demekle mehur olan eytani fikirlerle mehdilik davas sren ahs ortadan kaldrmak iin, zerine nce Trhala Sanca Beyi olan Hasan Paa gnderildi. Sava esnasnda Hasan Paa ehit dt. Ilgn menziline135

136

Mevleviyet derecesine ulam sarkl alim Naima Efendi, Mustafa Efendinin bu grevi imtihanla hak ederek kazandn yazar. Ayrntl bilgi iin Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1377-1378) 137 Naima Efendi, Muharremin altnc gn olarak gsterir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1378) 138 Molla Hnkar Asitanesi Evlad:Konya Mevlevi hanesi eyhlerinin evlatlar

li

gelindiinde tekrar vezirlerin yaknlarndan birka bin sekin asker ile Silahtar Paann kethdas iftelerli Osman Aa Sakarya eyh denilen ahsn zerine gnderildi. ki gurup arasnda ok iddetli harp oldu pek ok kii ehit dt. Sakarya eyh adl kii yakaland.Balanarak Konyadan Sultan- Ercment Dergahna gtrld. Burada dierlerine ibret olmas iin ldrld.139 Sekiz gn kalndktan sonra Konyadan hareket edildi. Uluklaya inildi.Yollarda derk olmak iin Adanaya kadar askerin ileri gitmesi iin ferman karld. akd Hana inildi. akd Han menzilinde Trablustan azl edilmi Bulgar Ahmet Paa sultann klc ile ldrld. Ad geen menzilde Bayram Paa byk bir han yaptrmt.140 Orada saadetli padiahmza ziyafet ekip,han IV. Murad Hana hediye etti. Ertesi gn Kk akd da Adana Beylerbeyi Mahmut Paa141 azl edildi.Yerine ad geen han zerinde itimat sahibi Sevindk Paa kethdas Mahmut Aa142 atand. Payas menzilinde Msrdan iki kadrga gelip, Saadetli Padiah Hazretlerine dokuz at ve vezirlere ve yaknlarna bol bol hediyeler verdiler. Antakyaya inildii gn kpr boaltlmad iin143 Saadetli Padiah Hazretleri kzd. Asi Suyu yryerek geildi. Rebil-Evvel aynn on birinci gn Haleb-i ehba sahrasna inildi. On alt gn burada ikamet edildi. Bu sre ierisinde Vezir Kenan Paa Erzurum muhafazasna atand. Muid Ahmet Efendiye Belgrat Kazas ve Hekim Bana Galata Kazas arpalk olarak verildi. Has Odada Sadk Aa en-i gir balkla grevlendirildi. Liva-i Karahisar mtesellimi Sarazade isimli ekya ldrld. Msr askeri ordu-yu hmayuna katld. Mezar isimli menzilde Ohri Beyi olan Deli Pri ldrld. l Hakimi Ebu r olu saltanatn en yksek rtbesini ald ve padiahn iltifatna nail oldu. Birecik isimli mahalde be gn ikamet edildi. Bu sre zarfnda Eyp Kazasna mutasarrf olan Zeynelabidin Efendi hekimba olup, Onun yerine Eyp Kazasna

139

Sakarya eyh adl kiinin idam edilme tarihini Danimend 9 Safer 1048/22 Haziran 1638 olarak vermektedir. Bkz.(Danimend, a.g.e, s.373). 140 Yaptrlan bu Hann ismi Yeni Handr. Ayrntl bilgi iin Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1387) 141 Azl edilen kiiyi Mellifimiz Mahmut paa olarak gsteriyor. Naima Efendi ise Cafer paa olarak zikrediyor. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1387) 142 Naima efendi Mehmet Paa diyor. Bkz.( Naima Efendi, a.g.e, s.1387) 143 Naima Efendi , Kpr zerinde Padiah ve Orduyu izlemek iin gelen Antakya halknn bulunduunu ve bu yzden kprden geilemediini yazar. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1388); Hammer de Naima Efendiyle ayn grtedir. Bkz. (Hammer, a.g.e, s.235).

lii

Bursadan azl edilmi avuzade brahim Efendi ve Galata Kazasna Halepten azl edilmi Kebir-i Mehmet Efendi getirildi. Bir rivayete gre saadetli padiah hazretleri Frat Nehrin den geerken kendi bindikleri kaya eyhl-slam Yahya Efendi Hazretlerini de almlar. Padiah Hazretleri eyhl-slam hazretlerine ikramda bulunmulardr. pnar menzilinde ttn imek suundan bir adam klla ldrld. Ad geen menzilde Sivas Beylerbeyi Hazine-dar brahim Paa Sivas Eyaleti askerleriyle gsteri yapt. Bozyk Beyi emsipaazade Ordu-yu hmayuna katld ve Oda askeriyle bir gsteri yapt. Ruha144 (Urfa) menzilinde am Beylerbeyi Dervi Mehmet Paa sultann adrna vasl olarak, byk bir gsteri yapt. Bu menzilde de ttn urubu imek suundan be kii ldrld. Cllap isimli yerde Veziriazam Bayram Paa ld cesedi stanbulda yaptrd trbeye nakledildi. Menzil-i sainde mhr-i hmayun Kapucular kethdas Hseyin Aa ile Musul muhafazasnda olan Diyarbekir valisi Mustafa Paazade Tayyar Mehmet Paaya ulatrld. Acgr isimli menzilde Erzurumdan azl edilmi Grc Mehmet Paadan be dil ve be yz kadar ba geldi. Ad geen menzilde ttn ien Aa Blk Veznedar ldrld. Karacada menzilinde ttn ien iki kii karnlar yarlarak ldrld. Sz konusu ayn yirmi nc gn Amid sahrasna inildi. ki gn sonra veziriaazam orduyu hmayuna katld. Dervi Mehmet Paa Diyarbakra nakil olup, Silahtar Paa ama ve i Doancba Abdurrahman Paa Kbrsa atandlar. Beylerbeyi Sleyman Paadan iki dil ve on ba geldi. Sleyman Paa dllerle ereflendirildi. Diyarbekir kads ld. Yerine mderristen, Bursal Habilzade Efendi Diyarbakr kads olarak tayin edildi. ehr-i Zor menzilinde etti.Yalan ortaya knca ldrld. Byk tmar sahibi ayanlardan Fettah Aaya Nablus Eyaleti verilip zeameti beylie dnt. Rumeli Kadaskeri Ebussudzade Mehmet Efendi hastaland iin Halepte kalm idi. Hastal getikten sonra Mardin yaknlarnda Kohisar menzilinde144

bir aki, efendisine sigara iiyor diye iftira

Mellifimiz Ruha olarak telaffuz ediyor. Naima Efendi Reha olarak zikretmektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1401)

liii

ordu-yu hmayuna katld.Yksek olgun yaratl an sebebiyle taraf ve aklamaya anlatmaya gerek olmayan Ruznameci brahim Efendi, Nusaybin yaknlarnda Cerahim isimli menzilde Hakkn rahmetine kavutu. Cesedi Musula getirilip, Hazret-i Cercis145 Peygamberin mezar- erifi civarna defn edildi. Ertesi gn Hseyin Efendi, ruznameci olarak atand. Hseyin Efendinin yerine Mukabeleci Mehmet Efendi getirildi. Mukabeleci Mehmet Efendinin yerine de eski Reisl-Kttp Hasan Efendi tayin olundu. Dillikar isimli yerde, l Arabinin Badat yaknlarnda yakalad be Kzlba padiah dergahna gnderildi.Yakalayanlara padiah eitli dller verdi. Hazret-i Nuh Peygamberin gemisinin karargah olan Cudi da yaknlarnda Kabur isimli yerdeki ad Suyunu Saadetli Padiah Hazretleri ve asker yryerek geti. Bu yry srasnda hibir zarar grmediler. Delfine isimli menzilde Mara Beylerbeyi Bykl Mustafa Paa ld. Halka zulm ettii iin Beyehir Beyi Ayazal Kk Bey ldrld. Ad geen ehirden Musula, yirmi sekiz gnde, kolaylkla varld. Devirme namyla Rumelinin sol kolu halk mallarn yamalayan Turnacba Dervi Aa, Ordu-yu Hmayuna vasl oldu ve vuruldu.146

Sultann ota nnde boynu

Ad geen menzilde Hint Padiah Hrrem ahtan mektup ve hediye ile bir eli geldi. Padiahn yce tahtna yz srd. Elinin getirdii hediye

Mir Zarif

147

gergedan postundan bir siper olup, eli Tfek samas ilemez inanc ile ok gevezelik etmiti. Saadetli Padiah Hazretleri eliyi siperin karsna getirip, evvela bir mzrak vurdu, eli mzrak darbesiyle baka tarafa gitti. kincide byk yaydan bir parlak okunu ekip verdi. Eli korkusundan baka tarafa kat. Sonra ad geen siper filoriyla148 dolduruldu ve eliyle beraber Hint Padiahna geri gnderildi. O siper hala Hint padiahnn saray kaps stnde asldr. Daha sonra bu menzilde ( Musulda)149 btn askere biner aka datld.Baz mhimmatlar incelenmek zere padiahn huzurunda komisyon kuruldu. Her taraftan gelen mhimmatn muhasebesi yapld. Sra balyemez145

Hazret-i Cercis Kuran- Kerimde tehvilen sadan sonra gelen peygamber.Bazlar nebi,bazlar veli kabul ederler.Yz defa ldrlp,dirilip tekrar ldrld halde Allaha olan inancndan hibir ey kaybetmedii rivayet edilir. 146 Naima Efendi, Dervi Aa ile birlikte Kazanc-Zade Mustafa Aann da katlolunduunu yazar. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1403) 147 Mellfimiz gelen elinin ismini vermemektedir. Naima Efendi, bu gelen Hint elisinin adn Mir Zarif olarak belirtmektedir. Bkz. (Naima Efendi, a.g.e, s.1402) 148 Naima Efendi doldurulan miktarn 500 flori olduunu belirtir. Bkz.(Naima Efendi, a.g.e, s.1402) 149 Mellifimizin Menzilini belirtmedii yer Musuldur. Bkz.( Naima Efendi, a.g.e, s.1404)

liv

toplar konusuna gelince Veziriaazam ve dier devlet bykleri top eken camuslan ou ld,kalanlarda hasta olduu iin,onlar karadan gtr