zbigniew marten - gandalf.com.pl · psychologia sądowa należy z całą pewnością do...

Zbigniew Marten

Wydanie 1

Warszawa 2012

Psychologia zeznań

strMarten 9/1/12 6:45 PM Page 3

Redaktor prowadzący: Grażyna Polkowska-NowakOpracowanie redakcyjne: Małgorzata Masłowska

Redakcja techniczna: Małgorzata DudaProjekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski

© Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2012

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielanaani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych,kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autora i wydawcy.

ISBN 978-83-7806-660-6

LexisNexis Polska Sp. z o.o.Ochota Offi ce Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa

tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68Infolinia: 22 572 99 99

Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92www.LexisNexis.pl, e -mail: [email protected]

Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.LexisNexis.pl

5

Spis treści

Spis treściSpis treści

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

CZĘŚĆ PIERWSZAWprowadzenie do problematyki psychologii zeznań

ROZDZIAŁ I. Historyczne tradycje zastosowania psychologii w teorii i praktyce prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

1. Prawo i psychologia – krótki rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152. Psychologia sądowa – dylematy defi nicyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273. Miejsce psychologii zeznań w systemie wiedzy psychologicznej . . . . . . 38

ROZDZIAŁ II. Dowód z zeznania w prawie polskim . . . . . . . . . . . . . . . . 541. Podstawowe problemy prawdy sądowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542. Źródła i środki dowodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583. Reguły procesowe odbierania zeznań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644. Ekspertyza sądowa – wymogi formalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 685. Psycholog jako biegły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

ROZDZIAŁ III. Wiarygodność osoby świadka i wartość dowodowa jego zeznań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

1. Wiarygodność źródeł i środków dowodowych jako kategoria logiczna i prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

2. Wiarygodność psychologiczna świadka i jego zeznań w ujęciu atrybucyjnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

3. Metody przesłuchania i dokumentowania zeznań a wartość dowodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

4. Psychologiczne korelaty i współczynniki wartości dowodowejzeznań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

Spis treści

6 www.lexisnexis.pl

CZĘŚĆ DRUGAPsychologiczne teorie analizy i oceny wartości zeznań

ROZDZIAŁ IV. Koncepcje oceny wartości zeznań dziecięcych . . . . . . . 1191. Modele o znaczeniu historycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1192. Model Friedricha Arntzena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1223. Model Hansa Szewczyka i Eckharda Littmanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1274. Ocena treści i prawdziwości zeznania – model SVA . . . . . . . . . . . . . . . . 1315. Modele eklektyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

ROZDZIAŁ V. Modele analizy zeznań świadków dorosłych . . . . . . . . . 1441. Model Udo Undeutscha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1442. Model Arne Trankella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1493. Model Günthera Köhnkena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1534. Model kognitywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1575. Modele eklektyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

ROZDZIAŁ VI. Przyczynki do psychologii zeznań . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1691. Koncepcje prawnicze o znaczeniu historycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1692. Model Rolfa Bendera i Armina Nacka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1733. Model Saula Kassina i Lawrence’a Wrightsmana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1774. Model Richarda Ofshe i Richarda Leo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1795. Polskie koncepcje – przyczynki do psychologii zeznań . . . . . . . . . . . . . . 183

CZĘŚĆ TRZECIAGłówne źródła błędów w zeznaniach

ROZDZIAŁ VII. Kłamstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1951. Defi nicje kłamstwa w ujęciu interdyscyplinarnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1952. Psychologiczne badania kłamstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2003. Kłamstwo intencjonalne – próba konstrukcji modelu . . . . . . . . . . . . . . . 2134. Kłamstwo patologiczne i na tle patologicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220

ROZDZIAŁ VIII. Sugestywność i podatność na sugestię . . . . . . . . . . . . . 2251. Osobowościowe i sytuacyjne uwarunkowania sugestywności

i podatności na sugestię . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2262. Historia psychologicznych poglądów na sugestię w zeznaniach

świadków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2303. Wybrane psychologiczne koncepcje oceny sugestywności

i sugestialności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

ROZDZIAŁ IX. Psychologiczne mechanizmy warunkujące niektóre błędy w zeznaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

1. Błędy wywołane wiekiem świadka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

Spis treści

7

2. Przebieg procesów poznawczych u człowieka dorosłego . . . . . . . . . . . . 2683. Cechy psychopatologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280

ROZDZIAŁ X. Dylematy i kontrowersje wokół metod pozyskiwania zeznań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

1. Narkoanaliza i hipnoza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2882. Metody fi zjologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2943. Inne metody kryminalistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3044. Problemy etyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

CZĘŚĆ CZWARTAStrukturalna i funkcjonalna analiza treści zeznań świadków

– propozycja autorska

ROZDZIAŁ XI. Teoria, metodologia i metodyka analizy struktury i funkcji zeznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315

1. Podstawy teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3172. Założenia metodologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3273. Metodyka postępowania badawczego. Reguły analizy

i wnioskowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340

ROZDZIAŁ XII. Empirczna weryfi kacja modelu analizy strukturalno -funkcjonalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346

1. Analiza struktury zeznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3472. Analiza funkcji zeznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3503. Ocena warunków spostrzegania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3594. Analiza i ocena zdolności do odtwarzania spostrzeżeń . . . . . . . . . . . . . 3675. Błędy i uchybienia biegłych psychologów – przyczynek do dyskusji

o etyce opiniowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373

Podsumowanie i wnioski końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383

Bibliografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411

Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419

SPIS RYSUNKÓW, FOTOGRAFII I TABEL

RysunkiRysunek 1. Model psychologii sądowo -prawnej według Jaroslava

Soukupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Rysunek 2. Zastosowanie wiedzy psychologicznej w procesie karnym . . . 51Rysunek 3. Schemat etapów dowodzenia według Piotra Hofmańskiego

i Stanisława Zabłockiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

Spis treści

8 www.lexisnexis.pl

Rysunek 4. Sekwencja czynności składających się na przesłuchanie świadka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Rysunek 5. Wiadomości i umiejętności specjalne w systemie wiedzy psychologicznej według koncepcji Jana M. Stanika . . . . . . . 71

Rysunek 6. Złudzenie Müller -Lyera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89Rysunek 7. Komunikacyjno -perswazyjny model reakcji sędziowskich

na zeznania dziecięce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97Rysunek 8. Model analizy zeznań według Arne Trankella . . . . . . . . . . . . 150Rysunek 9. Schemat psychologicznej analizy struktury formalnej

w modelu Arne Trankella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151Rysunek 10. Hipotetyczne zmienne pośredniczące w działaniu wpływu

sugestywnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236Rysunek 11. Wstępna faza ulegania sugestii w modelu

Gisli H. Gudjonssona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246Rysunek 12. Druga faza ulegania sugestii w modelu

Gisli H. Gudjonssona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247Rysunek 13. Ostania faza ulegania sugestii według

Gisli H. Gudjonssona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248Rysunek 14. Model pamięci konstruktywnej według Elizabeth F. Loftus . . . 251Rysunek 15. Hipotetyczna możliwość wpływu sugestii na zeznania

świadka w modelu pamięci Elizabeth F. Loftus . . . . . . . . . . . 254Rysunek 16. Złudzenie Ebbinghausa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270Rysunek 17. Twórca teorii libido – Zygmunt Freud (w karykaturze

nieznanego autora) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271Rysunek 18. Rekonstrukcyjny model pamięci według

Elizabeth F. Loftus – porównanie z ujęciem tradycyjnym . . . 275Rysunek 19. Ogólny model sytuacji składania zeznań w ujęciu teorii

gier – propozycja autorska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338Rysunek 20. Rodzaje strategii zeznań w zależności od relacji między

zakresami matrycy zdarzenia i zeznania . . . . . . . . . . . . . . . . 343

Fotografi eFotografi a 1. Hans G.A. Gross (www.uni-graz.at) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Fotografi a 2. Pierre Simone de Laplace (www.britannica.com) . . . . . . . 39Fotografi a 3. Wiliam Stern (www. indiana.edu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Fotografi a 4. Franciszka Baumgarten-Tramer [E. Daub, Franziska

Baumgarten-Tramer. Für die Wissenschaftlichkeit praktischen Psychologie, w: S. Volkmann-Raue, H.E. Lück (red.), Bedeutende Psychologinnen des 20. Jahrhunderts, Berlin–Heidelberg–New York–London–Paris–Tokyo 2011, s. 223] . . 47

Fotografi a 5. Lalki anatomiczne in fl agranti (www.tvinfo.de) . . . . . . . . . 107Fotografi a 6. Modele anatomiczne osób starszych

(www.teachbody.com) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Spis treści

Fotografi a 7. Max Steller (www.pnn.de) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131Fotografi a 8. Udo Undeutsch (www.ksta.de) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Fotografi a 9. Günter Köhnken (www.uni-kiel.de) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153Fotografi a 10. Ronald P. Fisher (www.selfadministeredinterview.com) . . . 158Fotografi a 11. R. Edward Geiselman

(http://phoenixtreeproductions.wordpress.com) . . . . . . . 158Fotografi a 12. Armin Nack (www.merkur-online.de) . . . . . . . . . . . . . . . . . 173Fotografi a 13. Saul Kassin (www.rit.edu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177Fotografi a 14. Lawrence Wrightsman (www.faculty.virginia.edu) . . . . . . 177Fotografi a 15. Richard J. Ofshe (www.trutv.com) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179Fotografi a 16. Richard Leo (www.trutv.com) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179Fotografi a 17. Paul Ekman (www.pic2fl y.com) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204Fotografi a 18. Aldert Vrij (http://legalpsych.utep.edu) . . . . . . . . . . . . . . . 208Fotografi a 19. Bella DePaulo (http://redroom.com) . . . . . . . . . . . . . . . . . 210Fotografi a 20. Pisemne zeznanie osoby przejawiającej zaburzenia

psychiczne (J. Prodeus, Sposób postępowania organów ścigania z zawiadomieniami o przestępstwie złożonymi przez osoby przejawiające symptomy zaburzeń psychicznych, praca licencjacka, niepubl., GWSP Mysłowice, Mysłowice 2002, s. 42) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

Fotografi a 21. Gisli H. Gudjonsson (www.all-about-forensic-psychology.com) . . . . . . . . . . . . . 242

Fotografi a 22. Elisabeth F. Loftus (www.faculty.washington.edu) . . . . . . 249Fotografi a 23. Ludvig von Bertalanff y (www.xtimeline.com) . . . . . . . . . . 317Fotografi a 24. Tadeusz Tomaszewski (www.psych.uw.edu.pl) . . . . . . . . . 319Fotografi a 25. Hugo Dyonizy Steinhaus

(http://matematyka.slowacki.edu.pl) . . . . . . . . . . . . . . . . . 322Fotografi a 26. John von Neumann (www.zyvex.com) . . . . . . . . . . . . . . . . 322

TabeleTabela 1. Związki psychologii z prawem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Tabela 2. Wyznaczniki wartości zeznań według W. Sterna . . . . . . . . . . . . 110Tabela 3. Typy zeznania według modelu R. Ofshe i R. Leo oraz ich

prawne implikacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180Tabela 4. Treść zeznania osoby przejawiającej zaburzenia psychiczne . . . 223

10 www.lexisnexis.pl

Wykaz skrótów

k.k. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.)k.p.k – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89,

poz. 555 ze zm.)OGP – „Orzecznictwo Generalnej Prokuratury”OSN – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego”SN – Sąd Najwyższy

11

Wstęp

WstępWstęp

Psychologia sądowa należy z całą pewnością do najstarszych, najwcześniej postulowanych aplikacji wiedzy psychologicznej do praktyki. Niewątpliwie także jest specjalnością bardzo dynamicznie rozwijającą się – zarówno na świecie, jak i w naszym kraju.

Kiedy spojrzałem na jeden z wielu portali internetowych specjalizujących się w sprzedaży książek psychologicznych, to w jego ofercie znalazłem – w chwili pisania tych słów – 179 pozycji. Sądząc jedynie po tytułach, aż 72 pozycje dotyczyły bezpośrednio tematyki psychologii sądowej i nauk prawnych w rodzaju kryminologii, kryminalistyki, wiktymologii, prawnych i psychologicznych skutków przemocy i innych naruszeń psychicznego do-bra człowieka. Co piąte dzieło zawierało w tytule określenie „psychologia sądowa” oraz inne jego dopełnienia. Podstawowych podręczników psycho-logii doliczyłem się 19! O ich podręcznikowym, podstawowym charakterze świadczy tytuł składający się zaledwie z dwu słów – Forensic Psychology – psychologia sądowa. To przykład z obszaru angielskojęzycznego, ale po-dobnie jest w obszarze niemieckojęzycznym oraz języka hiszpańskiego. Nie jestem pewien, czy równie dobre proporcje można znaleźć na naszym ryn-ku wydawniczym, chociaż ostatnie lata świadczą o sporym postępie w tym zakresie. Autorski wstęp nie jest jednak dobrym miejscem na omawianie takich statystyk.

Nie wszystkie obszary tematyczne psychologii sądowej doczekały się jednak w Polsce podstawowych opracowań. Psychologia zeznań świadków z pew-nością do nich należy. Rozproszona wiedza na temat psychologicznych aspektów analizy i oceny zeznań publikowana jest tu i ówdzie. Pojawiają się interesujące, często dość obszerne, ale jednak tylko przyczynki do tych za-gadnień. Niektóre prace ogólnie traktujące o psychologii sądowej tematykę tę jedynie sygnalizują.

Wstęp


Tymczasem świadek nadal jest głównym źródłem dowodowym, a jego ze-znanie jest głównym środkiem dowodowym. Wiele jest już osiągnięć róż-nych dziedzin nauki, które skwapliwie i skutecznie może wykorzystywać kryminalistyka i procesualistyka sądowa. Można zachwycać się doskona-łością wielu pomiarów aparatowych – termowizją i wariografi ą, fonologią i skanowaniem, badaniami DNA, osmologią itp. itd. Być może dowody rze-czowe są dokładniejsze, trafniejsze, wiarygodniejsze, ale dopóki kompute-ry i inne aparaty nie zastąpią sędziów, prokuratorów i adwokatów, dopóty w centrum sądowej polemiki pozostanie człowiek – oskarżony, świadek, biegły. Człowiek z jego psychiką, podobno świetnie już rozpoznaną przez psychologię, ale wciąż badaną i przez fachowców, i przez adeptów nauki, i przez amatorów.

Prezentowana Czytelnikowi praca jest, najprawdopodobniej, pierwszą psy-chologiczną syntezą aktualnego stanu wiedzy psychologicznej na temat ze-znań świadków. Znalazły się w niej treści znane i wcześniej już napisane przez prawników i psychologów. Zebrałem je po to, by nie uszły uwadze adeptów prawa i psychologii, a świadczyły o tym, że są już osiągnięciem w psychologii sądowej.

Znalazły się tu także treści nowe dla polskiego Czytelnika, nieprzysposo-bione jeszcze do arsenału polskiej myśli psychologiczno -sądowej. Oprócz prac znakomitych i wartościowych przytoczyłem kilka tych, które cieszą się sławą, na jaką nie zasłużyły. Jeżeli psycholog ma być sądowym eksper-tem, to powinien mieć rozeznanie w osiągnięciach psychologii prawdziwej i udawanej, naukowej i szarlatańskiej. Takie rozeznanie jest też potrzebne prawnikom.

Pozwoliłem sobie na zakończenie tej pracy przestawić własne przemyśle-nia w obszarze psychologicznej analizy zeznań świadków. Są one wynikiem moich wieloletnich studiów, praktyki akademickiego wykładowcy oraz praktyka – biegłego sądowego, który na salach sądowych i przy pisaniu eks-pertyz strawił setki godzin.

Taka kompozycja treści ma dać Czytelnikowi kompendium wiedzy z psycho-logii zeznań. Być może będzie służyć studentom, którzy zechcą zagadnie-nia leżące na styku prawa i psychologii zgłębiać. Być może będzie służyć praktykom prawa i psychologii – sędziom i adwokatom, prokuratorom i po-licjantom, wykładowcom i biegłym sądowym. Jakże byłoby dobrze, gdyby każdy znalazł tu choćby linijkę tekstu dla siebie! Być może wreszcie udało mi się przemycić idee i pomysły dalszych badań, dalszej penetracji nauko-

Wstęp

wej zagadnień wspólnych dla prawa, psychologii i niektórych nauk medycz-nych. Wtedy praca ta służyć może naukowcom.

Mam to poczucie, że wszedłem na obszar szeroki, pełen wielu różnorod-nych problemów. Na obszarze tym porusza się wielu specjalistów klasy wy-sokiej i najwyższej. Nie uniknę zatem krytyki. Oby tylko konstruktywnej.

Obawy takie miałem od początku pisania. Miałem je także po zakończeniu pracy i nie wiem, co bym z tym tekstem zrobił, gdyby nie zainteresowanie, krytycyzm, a w końcu życzliwość Pani Teresy Jaśkiewicz-Obydzińskiej, która pracę tę wnikliwie przestudiowała, a krytycyzm swój zakończyła zachętą do przedstawienia książki Czytelnikom, co niniejszym czynię. Moje podzięko-wania Pani Teresie Jaśkiewicz-Obydzińskiej okraszam dumą, że otrzyma-łem je od Osoby niezwykle zasłużonej dla polskiej psychologii sądowej.

Dziękuję także wszystkim sędziom, aplikantom sędziowskim, prokurato-rom, adwokatom, kuratorom sądowym, kolegom uczelnianym i studentom, z którymi miałem możność współpracować przez wiele lat. Pytania, które mi stawiali, a na które musiałem odpowiadać – pisemnie bądź bezpośrednio na sali sądowej lub wykładowej – wyznaczały mi zadania nie tylko opinio-dawcze czy dydaktyczne, ale i badawcze – w wymiarze, który pozwolił na przygotowanie tej książki.

Zbigniew Marten

Górki Wielkie, maj–lipiec 2012

15

CZĘŚĆ PIERWSZAWprowadzenie do problematyki

psychologii zeznań

Część pierwsza. Wprowadzenie do problematyki psychologii zeznańRozdział I. Historyczne tradycje zastosowania psychologii w teorii i praktyce prawa

Rozdział IHistoryczne tradycje zastosowania psychologii

w teorii i praktyce prawa

1. Prawo i psychologia – krótki rys historyczny

Historia psychologii sądowej jest starsza niż historia psychologii akademic-kiej. Psychologia sądowa pojawiła się na niwie naukowej ponad 100 lat przed powstaniem w 1879 r. na Uniwersytecie w Lipsku pierwszego ofi cjal-nego laboratorium psychologicznego, prowadzonego przez ojca psychologii naukowej Wilhelma Wundta.

Historycznych odniesień do problemów będących dzisiaj przedmiotem ba-dań psychologii sądowej można szukać już w starożytności. Wspomnimy tu tylko niektóre fakty, albowiem szczegółowe studium historyczne nale-ży odłożyć na inny czas i do odrębnego, należnego randze tego problemu, opracowania.

Psychologię sądową powołali do życia prawnicy. Rozprawa Über die Notwen-digkeit psychologischer Kenntnisse bei Beurteilung vom Verbrechen (O koniecz-ności wiedzy psychologicznej przy sądzeniu przestępców) z 1791 r. (niektóre źródła podają datę o rok późniejszą), autorstwa niemieckiego fi lozofa, mi-styka i pisarza Carla von Eckartshausena, uważana jest za pierwsze dzieło z zakresu psychologii sądowej1.

1 Z. Marten, Wstęp do psychologii sądowej, Katowice 1990.

Część pierwsza. Wprowadzenie do problematyki psychologii zeznań


Carl von Eckartshausen znany jest przede wszystkim ze swoich prac poświę-conych religii, alchemii, magii i mistycyzmowi. Pełniąc od 1779 r. funkcje cenzora i archiwisty biblioteki w Monachium, zainteresował się kryminolo-gią. Jego pionierska praca o problemach psychologicznych w postępowaniu karnym powstała, jak się zdaje, w tych właśnie okolicznościach, ale najczęś-ciej nie jest, niestety, wykazywana w jego pisarskim dorobku.

Najprawdopodobniej pierwszą w ogóle pracą o tematyce prawno--psychologicznej była, jak podaje Brunon Hołyst, rozprawa wydana w 1715 r. w Lipsku i traktująca o psychologii sprawcy i motywach jego czynu2.

Paul Johann Anselm von Feuerbach (1775–1833) odkrył opowiadania Dan-tego z 1786 r. – Der Verbrecher aus verlorener Ehre (Przestępca z utraconą godnością), opisujące występujące u przestępcy poczucia niższości i nad-kompensacji, które to pojęcia dopiero ponad sto lat później zostały wpro-wadzone do terminologii psychologicznej za sprawą teorii poczucia mocy autorstwa Adolfa Adlera (1870–1937).

W 1792 r., w Halle, została wydana praca Johanna Ch. Schaumanna Ideen zu einer Criminalpsychologie (Idee psychologii kryminalnej). W 1798 r. rozprawę nawiązującą do problematyki prawa i psychologii ogłosił Immanuel Kant.

Ważną rolę w rozwoju psychologii sądowej odegrały prace włoskiego psy-chiatry i antropologa – Cesare Lombroso (1835–1909), analizujące wrodzo-ne, biologiczne tło determinujące skłonność do zachowań przestępczych. Szczytowym osiągnięciem naukowej twórczości Lombroso było wydanie w 1876 r. dzieła Człowiek zbrodniarz w stosunku do antropologii, juryspru-dencji i dyscypliny więziennej.

W następnych latach do słuszności tej teorii przekonywali swymi dzieła-mi tak wybitni prawnicy i kryminolodzy, jak Enrico Ferri, Franz von Liszt i wreszcie Hans Gross – uważany za ojca współczesnej kryminalistyki i psy-chologii sądowej3.

2 B. Hołyst, Psychologia kryminalistyczna, Warszawa 2009.3 Z. Marten, Wstęp...; tenże, Psychologiczna i pedagogiczna ekspertyza sądowa w świetle nowych uregulowań prawnych, w: J. Turek (red.), Rola biegłego we współczesnym procesie, Warszawa 2002; A. Heretik, Forenzná psychológia, Bratislava 2004; S. Grunt, Forenzni psychologie, O©VP/Psycholog.práce posluchačů (dostęp: 15.03.2004); J. Straus, F. Vave-ra, Dějiny forenzní psychologie v českých zemích, „Policista” 2005, nr 8; Z. Marten, Forensic psychology in Poland – Traditions, Current Condition, Perspectives, „Peadagogica specialis”, Bratislava 2006, vol. 23; tenże, Psychologia w pracy sędziego, Sosnowiec 2009; E. Gruza, Psychologia sądowa dla prawników, Warszawa 2009.

Rozdział I. Historyczne tradycje zastosowania psychologii w teorii i praktyce prawa

17

Podwaliny psychologii sądowej tworzyli najpierw prawnicy i lekarze, a w szczególności psychiatrzy, a dopiero po nich głos w tych sprawach za-częli zabierać sami psycholodzy. Wśród pionierów psychologii sądowej naj-pierw znajdujemy zatem nazwiska prawników, a zaraz potem psychiatrów, m.in.: swego czasu „pierwszego psychiatry Ameryki” – Isaaca Raya oraz pioniera europejskiej psychiatrii sądowej – Niemca, Richarda von Kraft--Ebinga, czy Francuza, Antoine Lacassagne’a. Lombroso i Lacassagne głosili szokującą i rewolucyjną koncepcję „człowieka -zbrodniarza”, chociaż Fran-cuz wycofał się później na pozycje zdecydowanej krytyki lombrozizmu. Głównymi orędownikami antropologizmu pozostali prawnicy Raff aele Ga-rofalo i Enrico Ferri, których uważa się za głównych przedstawicieli teorii nazywanej biologiczną, deterministyczną, czy po prostu, od nazwiska twór-cy, lombrozizmem. Ferri mocno angażował się m.in. w badania tzw. technik ujawniania tajemnic.

Austriacki sędzia śledczy, a później profesor prawa Uniwersytetu w Grazu, Hans Gustav Adolf Gross (1847–1915) wydał w 1893 r. Podręcznik sędzie-

go śledczego, co traktowane jest przez historyków prawa jako symboliczne narodziny nowoczesnej kryminalistyki.

Z pozostałego bogactwa notatek Gross napisał drugie dzieło – wydane w 1898 r. Criminalpsycho-logie. Ten fakt jest z kolei uważany za narodziny naukowej psychologii sądowej4.

Prace Grossa były swego czasu tłumaczone na wiele języków, a cytaty z jego dzieł do dzisiaj „błąkają się” w pracach uczonych współcze-snych. W swoich początkach, zdaniem Grossa,

4 Niefortunny błąd poczynił swego czasu prof. Włodzimierz Szewczuk. Wydając pierw-szy w powojennej Polsce podręcznik psychologii ogólnej, napisał bowiem w jego I to-mie (W. Szewczuk, Psychologia, Warszawa 1966, s. 169), że pionierem psychologii są-dowej był Karol Gross (1881–1941), kryminolog, który „zapoczątkował w 1890 [r.] obserwacje nad zdawaniem przez ludzi spraw z tego, «co widzieli i słyszeli»”. Gdyby wierzyć tej opinii, to ów krótko żyjący geniusz zacząłby karierę naukową wcześnie, bo w wieku 9 lat [sic!]. Nie chodzi tu jednak ani o Hansa Grossa, ani chyba także o Ka-rola Grossa (1861–1946), znakomitego psychologa, jednego z pionierów badań roz-woju dziecka, twórcy teorii zabawy, który z psychologią sądową nie miał, zdaje się, nic wspólnego.

Fot. 1. Hans G.A. Gross



psychologia sądowa rozpłynęła się jakby w psychiatrii. Z czasem jednak, z inspiracji prawników i jednak psychiatrów, coraz bardziej zaczęli docho-dzić do głosu psycholodzy5.

Na początku XX w. nastąpił gwałtowny rozwój psychologii sądowej, inspi-rowany pracami Francuza Alfreda Bineta oraz niemieckich psychologów: Williama Sterna, Otto Lipmanna, Karla Marbego i Hugo Münsterberga. Ich prace czytane były w całej Europie – od Rosji po Hiszpanię, a także trafi ały za Ocean – do Ameryki i Japonii6.

Do Ameryki idee legal psychology przeniósł Hugo Münsterberg. Do cza-su wydania jego słynnego dzieła On the Witness Stand pokutował pogląd, wygłoszony w 1909 r. przez J.H. Wigmore’a, o tym, że psychologia zeznań nie ma nic do zaoferowania systemowi prawnemu7. W pewnym momencie swojej kariery Münsterberg uznał, że całkowicie zgłębił tajniki psychologii sądowej i swoje zainteresowania naukowe przeniósł na obszar psychologii pracy oraz edukacji. Po dwudziestoletnim pobycie w USA, będąc u szczytu sławy i popularności, zarówno naukowej, jak i politycznej, zaczął głosić ha-sła antyfeministyczne oraz opowiedział się po stronie Niemiec uwikłanych w działania na frontach I wojny światowej. Postawa ta spowodowała gwał-towny spadek jego popularności, wywołała falę otwartej wrogości, dopro-wadzając H. Münsterberga do poważnych zaburzeń psychicznych, w wyni-ku których zimą 1916 r. zmarł gwałtownie na sali wykładowej8.

Dużą rolę w historii psychologii sądowej odegrał Dyrektor Laboratorium Technicznego Policji w Lyonie – Edmond Locard (1877–1966), a to za sprawą swego znakomitego na owe czasy, a znanego także w Polsce, pod ręcznika9.

Wśród psychologów – pionierów psychologii sądowej wymienia się Niem-ców: Wiliama Sterna, Otto Lipmanna (1880–1933), psychiatrę i psy-chologa Paula Plauta (1897–1932), Karla Marbego (1869–1953), Hugo

5 A. Heretik, Forenzná...6 A. Trankell (red.), Reconstructing the Past. The Trials, Stockholm 1982; H. Uemura, For-schungen der Aussagepsychologie in Japan, jetzt und in Vergangenheit, w: A. Trankell (red.), Reconstructing..., Stockholm 1982; Mitteilungen aus Arbeitsgebieten der Angewandten Psy-chologie. 5. Forensische Psychologie (b.a), „Psychologische Rundschau” 1982, nr 33(1).7 Cyt. za S.J. Ceci, M.P. Toglia, D.F. Ross (red.), Children’s Eyewitness Memory, New York–Berlin–Heidelberg–London–Paris–Tokyo 1987, s. 243.8 A. Plhakova, Dejiny psychologie, Praha 2006; T.B. Ludy Jr., Historia współczesnej psycho-logii, Warszawa 2008.9 E. Locard, Dochodzenie przestępstw według metod naukowych, Łódź 1937.


19

Münster berga; Szwajcara Eugene Claparede’a, Francuza Alfreda Bineta, a także Polki: Romanę Wiśniacką i Franciszkę Baumgarten. Ta druga z cza-sem przyjęła szwajcarskie obywatelstwo i jako obywatelka Szwajcarii we-szła do kobiecej elity światowej psychologii10.

Polskie nazwiska są obecne w historii psychologii sądowej od jej zarania. Oprócz wymienionych wyżej współpracownic W. Sterna i O. Lipmanna – R. Wiśniackiej i F. Baumgarten, byli to również: Stefan Baley – pionier eks-pertyzy sądowej w sprawach nieletnich, Stefan Błachowski – podejmujący badania zeznań dziecięcych, Murycy Urstein – psychiatra i psycholog wy-stępujący jako biegły sądowy.

Polska psychologia sądowa rozwijała się bardzo dynamicznie w kręgach prawniczych, lekarskich i psychologicznych. Praktycy wymiaru sprawiedli-wości – sędziowie, śledczy, policjanci – byli niemal na bieżąco informowani i kształceni w zakresie aktualnych osiągnięć psychologii sądowej.

W 1845 r. została wydana praca Andrzeja Janikowskiego: Zasady dochodzeń sądowo -lekarskich co do wątpliwego stanu zdrowia, zawierająca rozdział O wątpliwym stanie władz umysłowych. W 1896 r. psychiatra, lekarz sądowy, kierownik Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Leon Wachholz (1867–1942) opublikował fundamentalną rozprawę pt. Medycy-na sądowa w teorii i praktyce, a w 1909 r. ukazał się drugi znaczący artykuł jego autorstwa – Psychologia zeznania.

W 1906 r. znakomitym debiutem naukowym był artykuł pt. Kilka uwag o psychologii zeznań Juliana Nowotnego11. W 1909 r. wybitny teoretyk prawa karnego, założyciel pisma „Themis Polska”, prof. Wacław Makowski ogłosił interesującą i nowatorską, jak na owe czasy, teorię przyczyn przestępczości, nazwaną przez samego autora „teorią r = p”.

Główny sens koncepcji Makowskiego polegał na porównaniu dwóch hipo-tetycznych mechanizmów psychicznych – ruchliwości procesów emocjonal-nych (czynnik „r”) oraz ruchliwości procesów poznawczych, intelektualnych

10 R.R. Hock, 40 prac badawczych, które zmieniły oblicze psychologii, Gdańsk 2003; F. Rud-min, Franziska Baumgarten (1883–1970), Early Female, Jewish, Peace Psychologist, www.humiliationstudies.org. (publikacja z 2006 r., dostęp: 27.07.2011); E. Daub, Franziska Baumgarten -Tramer. Für die Wissenschafl ichkeit praktischen Psychologie, w: S. Volkmann--Raue, H.E. Lück (red.), Bedeutende Psychologinnen des 20. Jahrhunderts, Berlin–Heidel-berg–New York–London–Paris–Tokyo 2011.11 S. Milewski, Własny, poważny styl, „Palestra” 2006, nr 1–2.



(czynnik „p”). Przewaga czynnika emocjonalnego nad poznawczym cha-rakteryzuje, zdaniem Makowskiego, osobników lękliwych, emocjonalnych, ostrożnych i powoduje często powściągliwość przed popełnieniem prze-stępstw. Przewaga czynnika poznawczego występuje u osób skłonnych do racjonalności, refl eksyjności, intelektualnego opracowywania problemów. Takie typy osobowościowe są także mniej skłonne do naruszania norm prawnych. Najbardziej predestynowani do przestępstwa – uważał autor teorii – są natomiast ci, u których istnieje względna równowaga pomiędzy emocjonalnością a racjonalnością działania. W terminologicznych spekula-cjach Makowski wyprzedzał ówczesny postęp wiedzy psychologicznej, albo-wiem kwestie ruchliwości procesów emocjonalnych i intelektualnych stały się przedmiotem badań psychologicznych znacznie później.

Prace Sterna i jego współpracownicy Marii Borst były omawiane w opra-cowaniach naukowych przez Adama Cygielstreicha i Hannę Leleszównę. Na użytek policji, w popularyzatorskiej formie badania te relacjono wali komendant policji lwowskiej, B. Łukomski, czy też major żandarmerii K. Chod kiewicz12.

W 1924 r. ukazało się znakomite dzieło Adama S. Ettingera pt. Zbrodniarz w świetle antropologji. W tym samym roku powstała w Warszawie pierwsza poradnia dla asocjalnych nieletnich. W 1932 r. taką poradnię przy Patro-nacie Opieki nad Więźniami założył Stefan Baley. Zdzisław Papierkowski (1903–1980), bardzo aktywny naukowo prawnik i psycholog lwowski, a po-tem lubelski, opublikował w 1926 r. rozprawę o „zabiciu na żądanie zabi-tego”. Artykuł o tyle ważny, że stanowiący polski akcent w rozwoju badań zarówno wiktymologicznych, jak i moralno -prawnych rozważań problemu eutanazji13.

W 1929 r. powstał w Warszawie Instytut Ekspertyz Sądowych. Inspiracje za-łożycielskie płynęły podobno zarówno z Zachodu, jak i ze Wschodu. W tym-że bowiem roku została ucieleśniona idea organizacji międzynarodowej placówki badawczej. Wspomniany już dyrektor lyońskiego laboratorium po-licyjnego, Locard, wespół z kilkoma innymi osobami, otworzył w Lozannie Międzynarodową Akademię Kryminalistyki14. W Warszawie od 1927 r., na polecenie wydane przez ówczesnego Ministra Sprawiedliwości RP sędziemu

12 Z. Marten, Wstęp...13 A. Radzik, Przegląd Prawa i Administracji im. Ernesta Tilla (3), „Palestra” 2007, nr 9–10.14 P. Margot, History of the European Academy of Forensic Science (EAFS), „Z Zagadnień Nauk Sądowych” 2001, nr 45.


21

Józefowi Skorżyńskiemu, stworzono stosowną placówkę naukowo -badaw-czą, której ofi cjalną datą powstania, jako Instytutu Ekspertyz Sądowych, jest jednak 1929 r. W trakcie okupacji hitlerowskiej ratowany potajemnie majątek Instytutu przechowywano w Krakowie, dokąd później została prze-niesiona siedziba całej placówki. Wielkie zasługi organizacyjne w rozwo-ju Instytutu miał jego drugi w ogóle, a pierwszy w krakowskiej siedzibie, dyrektor dr Jan Zygmunt Robel, którego dzieło wspaniale kontynuował w latach 1949–1965 jego następca – sędzia Jan Sehn, później profesor Uni-wersytetu Jagiellońskiego i pierwszy kierownik Katedry Kryminalistyki UJ. W rok po śmierci ustanowiono go patronem Instytutu. Szczególne zasługi w rozwoju Instytutu, ale także i nauk sądowych w Polsce, wiążą się z nazwi-skiem kolejnego dyrektora – Aleksandra Głazka. Zakład Psychologii powstał w Instytucie Ekspertyz Sądowych dopiero w 1967 r., a więc niespełna czter-dzieści lat od chwili jego założenia15.

Za pionierkę polskiej naukowej psychologii sądowej niewątpliwie należy uznać Romanę Wiśniacką, która rozpoczęła działalność naukową pod ko-niec lat dwudziestych. Jej badania dotyczyły głównie problematyki zeznań świadków. Do grona wybitnych przedstawicieli psychologii sądowej Polski przedwojennej należy zaliczyć również S. Baleya, M. Żebrowską, J. Kunicką i S. Błachowskiego.

Po II wojnie światowej psychologia sądowa zaczęła rozwijać się dynamicz-nie w wielu krajach europejskich i USA. W 1948 r. w USA powstała Ame-rykańska Akademia Nauk Sądowych. Organizuje ona doroczne konferencje naukowe, wydaje cenione w środowisku naukowym czasopismo „The Jour-nal of Forensic Sciences”, współpracuje z American Society of Crime Labo-ratory Directors (ASCLD) – organizacją zajmującą się zarządzaniem labora-toriami nauk sądowych16.

W 1950 r. Friedrich Arntzen założył Instytut Psychologii Sądowej w Mün-ster, przeniesiony później do Bochum. U. Undeutsch ogłosił koncepcję kryteriów rzeczywistości zeznań. We Francji, drugim obok Niemiec pań-stwie, w którym rodziła się europejska i światowa psychologia sądowa,

15 A. Głazek, Jan Zygmunt Robel – Co -Creator of the Cracow Institute of Forensic Re-search, „Z Zagadnień Nauk Sądowych” 2002, nr 49; tenże, Forensic Sciences in Cracow, „Z Zagadnień Nauk Sądowych” 2002, nr 50; J.K. Gierowski, Aleksander Grzegorz Głazek – twórca nowoczesnego systemu nauk sądowych w Polsce, „Z Zagadnień Nauk Sądowych” 2010, nr 81.16 P. Margot, History...



podstawowym kierunkiem eksperckiej praktyki opiniodawczej stała się w owym czasie ocena stanu psychicznego przestępców.

W 1968 r. w Dallas powstała International Academy of Forensic Psycho-logy17. Psychologia sądowa w USA rozwijała się bardzo dynamicznie, obej-mując takie zagadnienia, jak: badanie osobowości sprawców przestępstw, psychologię kryminalistyczną, badania zeznań świadków oraz problemy prawa międzynarodowego. Za sprawą przede wszystkim Davida C. Raski-na rozwijana była teoria i praktyka badań poligrafi cznych. Funkcjonowało kilkanaście organizacji zrzeszających psychologów współpracujących z or-ganami wymiaru sprawiedliwości. Ta wielość organizacji wynikała z faktu ścisłej specjalizacji biegłych. Rozwijane były wszystkie działy psychologii sądowej, z problematyką zeznań świadków na czele.

W krajach Europy Wschodniej życie naukowe przebiegało pod dyktando rządu moskiewskiego. W ZSRR psychologii sądowej nadano status nauki w 1930 r., na I wszechzwiązkowym zjeździe w sprawach wychowania czło-wieka. W okresie poststalinowskim nastąpiła restytucja niektórych form or-ganizacji życia publicznego, chociaż większość tych form naznaczona była piętnem indoktrynacji politycznej. Od 1964 r. psychologię zaczęto wykła-dać na wszystkich kierunkach prawniczych, a od 1968 r. także nadawać w tej dziedzinie stopnie i tytuły naukowe.

W większości krajów bloku moskiewskiego psychologia sądowa, jako na-uka samodzielna nie istniała lub była sterowana przez służby wewnętrzne (policja, służba bezpieczeństwa, wywiad i kontrwywiad). Tak było przede wszystkim w Rumunii i Bułgarii18. Na Węgrzech postacią pierwszoplano-wą był Imre Kertesz (1953–2005), autor podręcznika psychologii sądowej i artykułów zagranicznych19.

17 M. Grčar, T. Jaśkiewicz, Zeznania świadków jako przedmiot ekspertyzy psychologicznej, „Z Zagadnień Kryminalistyki” 1976, nr 11.18 I. Iankow, Psichologija i prawo w komunisticzeska i „postkomunisticzeska” Blgarija, www.iankovblogspot.com (dostęp: 25.07.2007).19 Por. np. I. Kertesz, Zu einigen Problemen der Kriminalpsychologischen Methodologie, „Kriminalistik und forensischen Wissenschaft” 1970, nr 1. A tak na marginesie – jeże-li autorem wymienionej tu publikacji był ten właśnie Imre Kertesz, to swoje naukowe talenty ujawnił on w zadziwiająco młodym wieku. Bardziej prawdopodobna wydaje się zbieżność popularnych na Węgrzech i imienia i nazwiska dwóch różnych osób. O tym, czy tak rzeczywiście się stało, mogłyby rozstrzygnąć badania historyczne dotyczące „bia-łych plam” historii psychologii sądowej w Polsce i w Europie.


23

W ówczesnej Czechosłowacji pracownik resortu spraw wewnętrznych, Jaro-slav Soukup, autor pierwszego podręcznika psychologii, ale też znakomitej monografi i poświęconej samooskarżeniom, czekał kilka lat na pełną poli-tyczną rehabilitację za swą wcześniejszą prorządową działalność20. Histo-rycznym niejako „wyjątkiem” były Polska i – co może dziwić z perspektywy czasu najbardziej – Niemiecka Republika Demokratyczna. Wschodnionie-miecka psychologia sądowa czerpała obfi cie z tradycji i dorobku przedwo-jennej niemieckiej psychologii, a osiągnięcia Hansa Szewczyka oraz jego współpracowników przekroczyły symbolicznie bariery muru berlińskiego. Osiągnięcia wschodnioniemieckiej psychologii zeznań będą szerzej omó-wione w dalszej części niniejszego opracowania.

Okres powojenny w Polsce to czas restytucji niektórych form funkcjonowa-nia prawa oraz tworzenie nowych, na potrzeby ówcześnie rządzącej ideolo-gii. Ale polska psychologia sądowa, inaczej niż w okresie przedwojennym, nie była już w stanie dotrzymać kroku psychologii światowej.

Najpierw odbyła się słynna konferencja krynicka, spychająca psychologię polską do roli „asystentki psychiatrycznej”. Ówcześni ideolodzy zawłaszcza-li także obszar nauki. Głosili tezy o jedynie materialistycznym pochodzeniu wszystkiego, a zatem psychologiczne teorie były dla nich nadmiernie ideali-styczne – szczególnie freudyzm. W ówczesnym ZSRR wykorzystano do ce-lów propagandowo -agitacyjnych geniusz Iwana Pawłowa i jego osiągnięcia w zakresie fi zjologii i neurofi zjologii. Spekulując w duchu „pawłowizmu”, twierdzono, że psychologia nie mówi o niczym, co mogłoby mieć jakikol-wiek materialistyczny odnośnik. Nie można jej zatem traktować jako nauki. Teorie I. Pawłowa przyjęto jako naukową podbudowę idei komunizmu, mimo że sam I. Pawłow, podobno, nigdy komunistą się nie czuł ani formal-nie do partii komunistycznej nie należał. Konferencja poznańska w 1956 r., po śmierci J. Stalina, rehabilitująca psychologię jako naukę, rozpoczęła wie-loletni żmudny proces odbudowy polskiej psychologii.

Początek lat sześćdziesiątych był okresem próby budowania teoretycznych podstaw polskiej psychologii sądowej. I znowu – jak to już było w historii – czynili to prawnicy i psychiatrzy. Prawnik, kryminolog i kryminalistyk, Pa-weł Horoszowski (1908–1986), w porozumieniu z Komendą Główną Milicji Obywatelskiej, podjął próbę napisania pierwszego podręcznika psychologii

20 J. Soukup, Soudni psychologie pro kryminalisty, Praha 1970; tenże, Sebeobviňovani a nepravdivá doznani, Praha 1973; J. Straus, F. Vavera, Dějiny...; S. Grunt, Forenzni...

zbigniew marten - gandalf.com.pl · psychologia sądowa należy z całą pewnością do...

Documents