zdravko gagovic, stanje kulturne baŠtine u basenu skadarskog jezera

Zdravko Gagović

Podgorica, avgust 2013.

STANJE KULTURNE BAŠTINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

SADRŽAJ

Manastir Prečista Krajinska..........................................................................................4

Stari bunar....................................................................................................................7

Tophala........................................................................................................................8

Manastir Moračnik......................................................................................................11

Manastir Starčeva gorica............................................................................................18

Manastir Beška...........................................................................................................23

Manastir Vranjina sa crkvom sv. Nikole......................................................................37 Ostrvo Grmožur..........................................................................................................40

Tvrđava Lesendro.......................................................................................................42 Naselje Vranjina.........................................................................................................46


Žabljak Crnojevića......................................................................................................51

Tvrđava Oblun............................................................................................................56

Balšin grad u Ponarima..............................................................................................60 Utvrđenje Besac.........................................................................................................61

Manastir Orahovo.......................................................................................................67

Manastir Kom Crnojevića...........................................................................................73

Manastir Kosmača......................................................................................................84 Crkva Sv. Blagovještenja – Jeksa..............................................................................90

Vladičina kula na Karuču............................................................................................85

Obod Crnojevića.........................................................................................................90

Crkva Sv. Nikole, Riječki grad..................................................................................105

Most knjaza Danila na Rijeci Crnojevića..................................................................111

Kuća Sv. Petra na Rijeci Crnojevića.........................................................................118 Dvorac Ljeskovac, Rijeka Crnojevića.......................................................................124 Most knjaza Nikole I na Rijeci Crnojevića.................................................................127 Aglomeracije vernakularne arhitekture na Skadarskom Jezeru...............................129

Naselje Karuč...........................................................................................................130 Naselje Poseljani......................................................................................................132 Naselje Dodoši.........................................................................................................134 Naselje Raduš..........................................................................................................136

Selo Krnjice..............................................................................................................139

Godinje.....................................................................................................................141 Virpazar....................................................................................................................147 Mapa kulturne baštine u basenu Skadarskog jezera...............................................152



Centralni dio kneževine Duklje, temelja buduće crnogorske države, bio je u slivu

rijeka Zete i Morače sa basenom Skadarskog jezera. Tokom IX vijeka začeta je prva

državna organizacija, da bi to jezgro jačalo za vrijeme arhonta Petra, i od kraja X

vijeka, za vrijeme kneza Vladimira postalo poznato kao slovenska Duklja, koja od XI

vijeka nosi naziv Zeta. Zetska, Vladimirova kneževina, za vrijeme dinastije

Vojislavljevića (XI –XII vijek) postaje kraljevina, sa sopstvenom crkvenom

organizacijom – Barskom nadbiskupijom. Taj i kasniji periodi na području Skadarskog

jezera ostavili su brojna kulturna dobra. Raznoliko i bogato nasljeđe materijalne

kulture: arheološka nalazišta, utvrđenja, srednjevjekovni manastiri, crkve,

tradicionalna seoska arhitektura, kao i značajno duhovno stvaralaštvo, ukazuju da je

region Skadarskog jezera tokom vremena bio važno istorijsko, privredno i kulturno

središte. Ocjenu stanja kulturne baštine danas, formirali smo poređenjem sa stanjem

koje je utvrđeno od strane Komisije za utvrđivanje stanja nepokretne kulturne baštine

Crne Gore iz juna 2004. godine.

Manastir Prečista Krajinska

Upisan u registar br. 184 od 24.03. 1954.godine kao spomenik kulture sakralna arhitekture - II (druga) kategorija

_______________________________________________________________________________________

Najstarije manastirsko središte na obali Skadarskog jezera nalazi se kod sela Ostros.

Poznato je pod imenom Prečista Krajinska. Po svom značaju to je prvo kulturno

dobro iza kojeg Crnogorci u svojoj istorijskoj vertikali moraju stati. Prvi put se pominje

krajem X vijeka, u Ljetopisu Popa Dukljanina. Manastir je osnovao knez Vladimir

(ponekad se tituliše i kao kralj), prvi dukljanski svetitelj – Sveti Vladimir Dukljanski,

za kojeg vizantijski istoričar Skilica zapisao da je bio "pravičan i miroljubiv i pun


vrlina", a čiji se kult, osim Duklje (Zete), poštovao i u Dalmaciji, Albaniji, Makedoniji i

Bugarskoj. Prvi ga je naš pisac Marino Orbin, početkom XVII vijeka, svrstao u

svetitelje.

Glavna manastirska crkva, posvećena Uspenju Bogorodice, nalazi se u centru

nekadašnjeg kompleksa. To je bila trikonhosna građevina, sa nešto dubljim oltarskim

travejem, po čemu se razlikuje od kasnijih trikonhosa Skadarskog jezera. Po svemu

sudeći za uzor ovoj građevini poslužio je stariji Barski trikonhos sa Topolice.

Građevina je posjedovala kupolu i poluobličasti svod. Sa zapadne strane sagrađena

je spoljna priprata, u obliku nepravilnog pravougaonika, a na njen śeverozapadni

ugao i kula – zvonik. Visoka kula ima pet spratova – na četvrtom se nalazila mala

kapela sa apsidom i poluobličastim svodom. Manastir je jedno vrijeme bio śedište

Zetske mitropolije, da bi krajem XVI vijeka bio srušen. U neposrednoj blizini

kompleksa nalazi se bunar žive vode, iz vremena gradnje manastira, a čiju gradnju

predanje smješta u 1001. godinu.

Sl. 1: Osnove trikonhosa Prečiste Krajinske i trikonhosa na Topolici

Sl. 2: Ostaci Prečiste Krajinske 30-tih godina prošlog vijeka


Sl. 3 : Prečista Krajinska

Sl. 4 i 5: Kula Prečiste Krajinske prije i nakon rekonstrukcije


Sl.6 i 7: Primreme za obnovu manastirskog kompleksa

Ostaci manastirske crkve su 80-tih godina prošlog vijeka konzervirani, a manastirska kula djelimično restaurirana, na osnovu projektne dokumentacije na koju je dao saglasnost Republički zavod za zaštitu spomenika kultura. Radovi na kuli nijesu završeni zbog nedostatka finansijskih sredstava.

Napomena: Nakon 2004. nijesu vršeni radovi na ovom kompleksu. Prema informacijama sa sajta Mitropolije, sredstva za obnovu manastira su obezbijeđena, a početak radova se očekuje na proljeće 2012. godine. Saglasnost od Službe zaštite nije tražena.

Stari bunar Upisan u registar br. 1017 od 08. 10. 1950. godine kao spomenik kulture profane arhitekture- III (treća) kategorija

__________________________________________________________________________________________

Bunar se nalazi u Ostrosu, u neposrednoj blizini manastira Prečista Krajinska i njegov nastanak se veže za zetskog kralja Vladimira i njegovu ženu Kosaru. Narodno predanje njegovu izgradnju smiješta u 1001. godinu. Bunar i danas služi domicilnom stanovništu. Devedesetih godina, bez saglasnosti Službe zaštite, nestručno su izvedeni sanacioni radovi na grlu bunara, a njegovo tijelo je malterisano.


Sl. 8 i9: Stari bunar u Ostrosu

Napomena: Nakon 2004. godine nijesu vršeni radovi na ovom kulturnom dobru

Tophala

Ovaj značajan segment naše kulturne baštine ne uživa zakonsku zaštitu

__________________________________________________________________________________________

Na malom ostrvu Tophala, na jugozapadnoj obali Skadarskog jezera, naspram

Ostrosa, nalaze se ostaci snažne kule koja je po koncepciji slična pirgovima. Kula je

najvjerovatnije podignuta u XIV vijeku, u periodu kada su nastali manastiri na

ostrvima Skadarskog jezera. Ova kula štitila je prolaz sa istoka ostrvima na kojima je

u srednjem vijeku bilo dosta stanovnika. Svakako je predstavljala dio sistema

odbrane ovog niza ostrva sa manastirima – Moračnik, Beška i Starčeva gorica, a isto

tako kontrolu vodenog prilaza obali sa koje se izlazi na Bogorodicu Krajinsku. Od svih

sačuvanih srednjovjekovnih utvrđenja u Crnoj Gori, kula na Tophali ima

najjednostavniju formu i funkciju. Kula je kvadratne osnove sa četiri snažna pilastra

na uglovima i još četiri na zidovima između ovih. Ulaz je bio na spratu. Zidana je od

većih komada lomljenog i pritesanog kamena u malteru. Debljina zidova je oko 2 m.

Donji dio kule danas je relativno dobro očuvan. Pored kule na ostrvu su pronađeni,

samo u temeljima, ostaci trolisne crkve za koju se pretpostavlja da potiče iz XII


vijeka, i koja je mogla biti uzor ostalim trikonhosnim crkvama nastalim na ostrvima

Skadarskog jezera u XIV vijeku.

Sl. 10. Lokacija Tophale i ostaci trikonhosa iz XII v.

Sl. 11 i 12: Osnova i izgled kule na Tophali

Osnova trikonhosa

iz XII vijeka

Tophala


Sl. 13: Temelji crkve iz XII vijeka u neposrednoj blizini Tophale


Napomena: Na ovom dijelu naše kulturne baštine nijesu vršeni nikakvi radovi - nakon arheoloških, na otkrivanju trikonhosa u njenoj neposrednoj okolini. Zbog istorijskog značaja i arhitektonske rijetkosti pirga kao utvrđenja u Crnoj Gori – potrebno je nad ovim objektom uspostaviti zakonsku zaštitu, kao i nad ostacima trikonhosa u neposrednoj blizini, koji je bio uzorom za gradnju poznijih na goricama Skadarskog jezera.

Manastir Moračnik

Upisan u registar br. 1208 od 26. 11. 1957. godine kao spomenik kulture sakralne arhitekture- II (druga) kategorija __________________________________________________________________________________________

Manastirski kompleks sa crkvom Sv. Bogorodice nalazi se na ostrvu Moračniku, na Skadarskom jezeru. Prvi put se u pisanim izvorima pominje u povelji Balše III Đurđevića iz 1417. godine, kojom on manastiru daruje jedno gumno soli, što upućuje na mogućnost da je sam darodavac mogao biti i ktitor crkve. Ako se prihvati teza da je njen ktitor bio Balša III Đurđević, koji je stupio na presto 1403. Godine, onda bi se vrijeme gradnje crkve moglo datovati između 1404. i 1417. godine, kada se prvi put pominje u dokumentima. Kompleks manastira Moračnik sastoji od crkve posvećene Sv. Bogorodici, ostataka priprate, ostataka prizidane bočne kapele, ostataka dva neidentifikovana objekta - smještena jedan južno, a drugi istočno od crkve - i konačno od moćne kule sa urušenim gornjim djelovima smještene sa jugoistočne strane. Kula je vjerovatno najstariji objekat na Moračniku, koja je na ovom kamenitom i relativno udaljenom ostrvu u Skadarskom jezeru podignuta sa istim ciljem sa kojim je podignuta i kula na Tophali, tom krajnjem ostrvu prema granici Albanije. Istina, kula na Moračniku nije podignuta istovremeno kada i pirg na Tophali, već, moguće, neku deceniju docnije, zapravo onda kada su nadolazeće opasnosti postale izvjesnije i kada je trebato formirati neki vid čvršće predstraže za osiguranje unutrašnjeg dijela jezera. Moguće je da je jedan od prvobitnih zadataka pirga na Tophali bio usmjeren i na zaštitu omanje trolisne crkve, podignute na istom ostrvu, koja se oblikom osnove vezuje za slične crkve nastale u periodu između IX i XII vijeka i koja je, moguće, poslužila kao izvorište osnovnog oblika svih kasnijih trikonhosa koje su Balšići izgradili na goricama jezera. Istovremeno, usamljena i moćna kula na Moračniku ulivala je dovoljno sigurnosti da se uz nju, u prvim decenijama XV vijeka, podigne crkva, a odmah zatim i ostali objekti manastirskog kompleksa. Na osnovu sačuvanih zidova kule, ne može se sa sigurnošću utvrditi njena prava visina, kao ni prvobitni izgled krova, odnosno posljednjeg sprata. Sačuvana ležišta za spratne grede, koja se uočavaju na unutrašnjim površinama zidova, dozvoljavaju da se, s izvjesnom rezervom, zaključi da je kula imala četiri sprata međusobno spojena unutrašnjim, uzanim, drvenim stepeništem. Posebno je značajno istaći da se na posljednjem spratu u zidu nalazi manja polukružna apsida, što govori da je pretpostavljena prostorija na četvrtom, posljednjem spratu, prema potrebi, služila i kao kapela. Takođe je značajan i podatak da je prostorija bila zasvedena krstastim svodom od koga su ostale sačuvane samo dvije ugaone konzole, slične onima iz priprate crkve Sv. Đorđa na ostrvu Beški.


Pored manastirskog kompleksa, na najvišem dijelu ostrva otkriveni su ostaci još jedne manje crkve. Crkvica je locirana na omanjem kružnom platou omeđenom potpornim zidovima zidanim u suvomeđi. Radi se o jednostavnoj, jednobrodnoj građevini od pritesanog kamena sa polukružnom apsidom i sa po jednim uzanim prozorom na obje podužne fasade i jednim na apsidi. Lijevo i desno od apside, nalazi se po jedna dublja niša za đakonikon i proskomidiju. Iz sačuvanih tragova iznad apside, zapaža se da je crkva bila zavedena prelomljenim svodom. Ova mala crkva se ne pominje u istorijskim izvorima ni u stručnoj literaturi, pa se o njenom patronu i vremenu podizanja ništa pouzdano ne može reći. Može se samo pretpostaviti da je podignuta ili za potrebe monaštva u vrijeme najintenzivnijeg života manastira, kada je postojeća crkva postala premala, ili, pak, da se radi o mauzolejnoj crkvici koju je podigao neko od članova vlastelinskih porodica Balšića ili Crnojevića. Njena jednostavna obrada, jednobrodna osnova i prelomljeni svod pokazuju dovoljno sličnosti sa crkvicom koju je za svoj ukop podigla Jelena Balšić 1440. godine na ostrvu Beški, što bi možda moglo da ukaže da je i crkvica na Moračniku nastala u istom periodu.

Nakon arheoloških radova 1984. godine, Republički zavod za zaštito spomenika kulture je izvršio obimne konzervatorsko – restauratorske radove u cilju očuvanja ovog kulturnog dobra.

Sl. 14 i 15: Manastir Moračnik prije i nakon konzervatorskih radova

Sl. 16 i 17: Manastir Moračnik situacija i crkva Sv. Bogorodice


Sl. 18 i 19: Manastir Moračnik, osnova nakon arheoloških istraživanja i idealna rekonstrukcija prema Č.Marković

Sl. 20 i 21: Manastir Moračnik 90-tih godina prošlog vijaka i prve decenije ovog vijeka


Sl. 22: Manastir Moračnik, ostaci crkve na najvišoj koti ostrva

Komisije za utvrđivanje stanja nepokretne kulturne baštine Crne Godine iz juna 2004. godine je konstatovala sledeće nelegalne i nestručno izvedene radove:

- Na ulazu u manastirski kompleks formirana je kapija neprimjerenih dimenzija od poluklesanog kamena, sa loše ozidanim nadvratnim lukom.

- Na postojećim zidovima identifikovane kapije, nadzidana je nova u kamenu, polupriklesanih blokova, završena dvovodnim krovom pokrivena kanalicom. Streha "kotali" su izvedeni od tankih kamenih ploča, nad kojima je vidan betonski serklaž.

- Otvor kapije je formiran kao lučni, sa naglašenim ključnim kamenom. Sam ulaz je formiran u zidnom platnu od kamena, bez naglašenih okvira, arhitravnog oblika. Nadzidani zidovi ne prate širinu zatečenih.

- Porta je neuređena, a u jednoj polovini je razasut građevinski materijal. - Sa sjeverozapadne strane, kompleks je omeđen ogradnim zidom u suvomeđi. - Na crkvi su postavljeni metalni prozori i vrata, sa unutrašnjim metalnim

rešetkama. - U luneti iznad ulaznih vrata napravljena je nova freska Bogorodice Trojeručice. - Prozori na kupoli zatvoreni su kamenom plastikom od mermera u izuzetno

detaljisanom prepletu. Na isti način je formiran krst na vrhu kupole , kao i ikonostas u unutrašnjosti crkve.


Sl. 23 - 28: Nelegalni i nestručno ižvedeni radovi


Sl. 29 -34: Nelegalni i nestručno ižvedeni radovi


Napomena: Nakon 2004, tekođe bez saglastnosti Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulrure, rekonstruisana je kula zvonik, proizvoljno, uništavajući način gradnje, i ostatke krstastog svoda na posljednjem spratu.

Sl. 35 - 40: Manastir Moračnik, „rekonstrukcija“ kule- zvonika


Manastir Starčeva Gorica

Upisan u registar br. 1207 od 26. 12. 1957. godine kao spomenik kulture sakralne arhitekture- II (druga) kategorija __________________________________________________________________________________________

Manastir Starčevo nalazi se na Starčevoj Gorici, ostrvu pored zapadne obale

Skadarskog jezera. Ostrvo i manastir su dobili ime prema osnivaču manastira, starcu

Makariju, isihasti i uglednom duhovniku onog vremena, koji je sagradio hram Uspenja

Presvete Bogorodice, po svemu sudeći između 1376. i 1378. godine, u vrijeme

vladavine Đurđa I Balšića. Prema tome, Starčevo je najstariji manastir na goricama

Skadarskog jezera.

Kompleks čine: crkva tipa trikonhosa, ostaci konaka, pomoćnih objekata i zidovi

porte, sa monumentalnom kapijom od koje vodi put do male uvale na jugoistočnom

dijelu ostrva i pristaništa. Manastir je u srednjem vijeku bio značajan skriptorijum, iz

kojeg su sačuvana dva rukopisa, od kojih se Jevanđelje čuva u Biblioteca Nazionale

Marciana, u Veneciji. U manastirskoj crkvi, tačnije u kasnije dozidanoj južnoj kapeli,

prema njegovom testamentu, sahranjen je 1540. godine, poznati štampar vojvoda

Božidar Vuković, u Veneciji poznat kao Dionisio della Vecchia, palladin - koji je

vojvodsku titulu dobio 1533. godine od Karla V Harbzburškog, Imperatora Svetog

rimskog carstva, koji je u svoje vrijeme smatran “gospodarom svijeta“. Padom ovog

dijela Zete pod tursku vlast, manastir je uskoro zapustio.

Sl. 41 i 42: Manastir Starčevo, situacija i crkva Uspenja Bogorodice


Uvidom u dokumentaciju Republičkog zavoda za za zaštitu spomenika kulture i

Komisije za utvrđivanje stanja nepokretne kulturne baštine od 25.05.2004. godine,

stručni tim je konstatovao sljedeće:

- Crkva Uspenja Bogorodice je restaurirana prema projektu RZZSK sredinom 80-ih

godina 20-vijeka. U tom periodu crkva je pokrivena kanalicom, a nešto kasnije, zbog

prokišnjavanja olovnim limom.

Sl. 43 i 44: Manastir Starčevo


Sl. 45 - 50: Manastir Starčevo


-Ponovnim uspostavljanjem manastira na Starčevoj gorici, izvršeni su brojni radovi

bez saglasnosti službe zaštite: manastirski kompleks je oivičen bodljikavom žicom.

Terasasti vrtovi, stepenište komunikacije itd, formirani su u neadekvatnoj tehnici

gradnje i raznorodnog materijala (lomljeni kameni blokovi, priklesani oblutci i dr.). U

crkvi je originalni pod u od opeke u slogu riblje kosti, zamijenjen novim kamenom

industrijski rezanim, takođe u slogu riblje kosti. Baze u nišama obložene su

mermernim pločama i pločama od maljata, industrijski rezane. Oltarski prostor je

podijeljen ikonostasom industrijskog tipa. Svi ovi radovi u crkvi su uništili autentičnost

unutrašnje strukture crkve. Takođe, novonastala časna trpeza je urađena od

neadekvatnog materijala i neprimjerena ovom prostoru. Crkva je u unutrašnjosti

omalterisana krečnim malterom, a zidovi pripremljeni za novo živopisanje. U

polukaloti kupole je na dan 25.05.2004. bio oslikan Isus Pantokrator.

Sl. 51 - 55: Manastir Starčevo, nelegalni radovi u periodu do 2004.godine


Napomena: U periodu nakon 25.05.2004, radovi na manastiru, takođe bez

saglasnosti službe zaštite su nastavljeni, oslikan je novi freskopis, sumnjivih likovnih

kvaliteta. U svakom slučaju rad je "majstora" koji se ne bi mogao smatrati tumačem

živopisa XV vijeka. Freskopis je završen 2009. godine, o čemu svjedoči natpis na

zidu iznad zapadnih vrata naosa:

У ИМЕ ОЦA И СИНA И СВЕТОГA ДУХА С БЛAГОСЛОВОМ ЊЕГОВОГ ПРВОСВЕШТЕНИКA

AРХИЕПИСКОПУ ЦЕТИЊСКОГИ МИТРОПОЛИТA ЦРНОГОРСКО – ПРИМОРСКОГ АМФИЛОХИЈА

ЖИВОПИСА СЕ ОВИ ХРАМ ЖИВОТОНОСНОГ ИСТОЧНИК РУКОМ МИЛОША РАШКОГ И

ИЗДИВЕНИЕМ МОНАХА ГРИГОРИЈА ОД РОЖДЕСТВА ГОСПОДА И СПАСА НАШЕГА ИСУСА

ХРИСТА ДГ 2009

- Na južnoj konhi crkve postavljena su dva, a na manastirskim konacima tri panela

solarnog grijanja, koji grubo remete tkivo ovih objekata. U manastirskoj porti su

postavljeni stubovi sa elektro turbinama na vjetar.

Sl. 56 - 60: Manastir Starčevo, nelegalni radovi nakon 2004.godine


Manastir Beška

Upisan u registar br. 1016/1 od 18. 10. 1950. god. kao spomenik kulture sakralne arhitekture- II (druga) kategorija _________________________________________________________________________________________

Nedaleko od Starčeva nalazi se ostrvo Beška (Brezovica). Na središnjem dijelu ostrva smješten je manastir koji se sastoji od dvije crkve, starije posvećene Sv. Đorđu i mlađe - Sv. Bogorodici. Preciznih podataka o gradnji starije crkve nema ali je moguće pretpostaviti da je njen ktitor bio Đurđe II Stracimirović – Balšić, te da je nastala krajem XIV vijeka. Radi se o većoj jednobrodnoj građevini trikonhalne osnove sa centralnom kupolom, prostranom pripratom zasvedenom gotičkim, rebrastim svodom i velikim zvonikom na preslicu. Manju crkvu, posvećenu Bogorodici podigla je za svoj mauzolej Jelena Balšić, žena Đurđa II Stracimirovića – Balšića 1440. godine, kako stoji uklesano iznad vrata. Crkva je malih dimenzija, jednobrodne osnove sa blago prelomljenim svodom, što su odlike hramova podignutih u vrijeme Crnojevića. U crkvi se nalazi i grob Jelene Balšić. Istraživanja obavljena od strane Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture 1970. godine pokazali su da je Jelenina crkva podignuta na temeljima starije trobrodne bazilike, prema nalazima brojne plastike, romanskih karakteristika – po svemu sudeći iz XII vijeka, doba Vojislavljevića. Zidovi centralnog broda iskorišćeni su za zidove Jelenine crkve, a bočni brodovi bazilike pretvoreni su kapele za sahranjivanje, što je u to vrijeme bilo uobičajeno za hramove na Skadarskom jezeru.

Slično Starčevu, i manastir Beška je igrao značajnu ulogu u duhovnom životu Zete,

budući da se u njemu odvijala intezivna prepisivačka djelatnost. U manastirskom

skriptorijumu nastao je 1439/40. godine čuveni Šestodnev starca Nikona Jerusalimca

i 1441/42. godine Gorički zbornik.

Sl. 61 : Manastir Beška


Sl. 62: Manastir Beška 2004. godine




- Prilaz Manastirskom kompleksu je neuređen. U neposrednoj blizini crkve Sv. Đorđa

postavljen je kontejner dimezija 2 x 6 x 2, 2 i u blizini istog novi objekat od čvrste

građe, dimenzija 9 x 8 + 3 x 3 m. Evidentno je i obilježje u obliku hromiranog krsta i

jarbol sa ogromnom zastavom SPC.

- Crkva Sv. Đorđa, od posljednjih konzervatorskih radova izvedenih 60-ih godina XX vijeka do danas je sačuvala svoje izvorno stanje. Crkva je u jako lošem stanju. Fragment živopisa iz perioda gradnje crkve dimenzija 20 x 6 cm u luneti iznad vrata je u fazi odvajanja od zida. Ugrožena je konstruktivna stabilnost zvonika. Korijen stabla smokve direktno ugrožava južni zid crkve. Krovni pokrivač – cementna košuljica, ispucala i potklobučena, tako da voda prodire u objekat. Enterijer crkve je uslijed vlage jako ugrožen. − Na crkvi Uspenja Bogorodice, od posljednjih konzervatorskih radova izvedenih 60-ih godina XX vijeka, primjetno je ispucala cementna košuljica (krovni pokrivač), usljed


čega južni zid unutrašnjosti crkve vlaži i prokišnjava. Podovi crkve su u lošem stanju uslijed pomjeranja tla. U polukaloti apside postoje tragovi fresko-dekoracije iz perioda gradnje crkve dimenzija cca 60 cm. Tragovi živopisa su vidljivi u lunetama iznad ulaznih vrata. Vidljivi su tragovi bordura, a u lijevoj luneti moguće je naslutiti da je bio naslikan lik arhanđela Mihaila. Ovi tragovi živopisa su 60-ih godina XX vijeka, preventivno zaštićeni. − Preslica na zvoniku srušena prije 20-tak godina je obnovljena 2004. g. u skladu sa projektnom dokumentacijom RZZSK, bez saniranja baze zvonika, tako da je evidentna i dalje velika pukotina zvonika. - Novoformirani krst na zvoniku ne odgovara formi zvonika. - Na 20m u pravcu jugo-zapada od crkve Sv. Đorđa izgrađen (2002. g.) je stabmeni objekat pravougaone osnove, dimenzija 3, 0 x 8, 0m; spratnosti P+1 i uz njega prizidan prizemni objekat dimenzija 3,0x3,0 m, završeni dvovodnim krovom, sa krovnim pokrivačem od kanalice. U nivou prizemlja formiran je trijem. Zgrada je građena u AB konstruktivnom sklopu, sa ispunom od blok opeke i obložena kamenim

pločama iz Bilećkog majdana. Objekat je cca 150 m2

Sl. 63: Manastir Beška 80-tih godina XX vijeka


Sl. 64: Manastir Beška, crkva Uspenja B ogorodice 70-tih godina XX vijeka


Sl. 65 - 70: Manastir Beška, crkva Uspenja B ogorodice 2004.g i danas


Sl. 71i 72: Manastir Beška, crkva Uspenja B ogorodice 2004.g i danas


Sl. 73 -76: Manastir Beška, novoizgrađeni konak Napomena: U periodu od 25.05.2004, na manastiru, takođe bez saglasnosti službe zaštite , nastavljeni su i završeni brojni radovi: - Prilaz manastiru je formiran izradom kamenih podzida i staza popločanih kamenom, a između obale i crkve Sv. Bogorodice, sagrađen je novi konak. - Na crkvi Sv. Bogorodice dograđeni su južni i śeverni brod i zatvoren trijem, proizvoljnih formi, bez uporišta u materijalnim ostacima nekadašnje crkve. Ova gradnja je u potpunosti uništila materijalne ostatke, za koje se predpostavlja da su mogli pripadati ranijoj bazilici iz doba Vojislavljevića. Crkva je pokrivena bakrom. U unutrašnjosti je formiran novi kameni ikonostas, koji svojom formom i dekoracijom nema uporišta u istorijskom nasljeđu. - Na crkvi Sv. Đorđa prezidan je monumentalni zvonik na preslicu, što je konstatovala i stručna komisija Zavoda 19.07. 2011.godine. Ovim radovima i unošenjem novih, mašinski rezanih kamenih vijenaca, narušena je rustičnost prvobitnog zvonika. Na isti način su obrađeni vijenci ispod krova crkve. - Nakon obilaska komisije krov i kupola su pokriveni novim olovnim limom. Unutrašnjost crkve je malterisana krečnim malterom i pripremljena za freskopisanje.


Malterisanjem unutrašnjosti crkve trajno je uništena mugućnost “čitanja” unutrašnjeg sloga gradnje, koji je imao izuzetan značaj za izučavanje ovog specifičnog tipa građevina. Pod crkve je betoniran u cilju postavljanja novog podnog pokrivača.

Sl. 77 -78: Manastir Beška, crkva Sv. Đorđa 70-tih godina XX vijeka

Sl. 79 -81: Manastir Beška, crkva Sv. Đorđa, unutrašnja struktura gradnje


Sl. 82: Manastir Beška, crkva Sv. Đorđa, unutrašnja struktura gradnje


Sl. 83: Manastir Beška, crkva Sv. Đorđa, malterisanje unutrašnjost – priprema za živopisanje

Sl. 84 i 85: Manastir Beška, crkva Sv. Đorđa, zvonik prije i poslije „obnove“


Sl. 86: Manastir Beška, crkva Sv. Đorđa, peskarena i pokrivena olovnim limom

Sl. 87-91: Manastir Beška, novo „ukrašavanje“


Sl. 92 - 94: Manastir Beška, 17. Januar 2012.


Sl. 95-97: Manastir Beška, 17. Januar 2012.


Manastir Vranjina sa crkvom sv. Nikole Upisan u registar br. 410 od 28. 06. 1949. god. kao spomenik kulture sakralne arhitekture- III (treća) kategorija

_________________________________________________________________________________________

Na ušću Morače u Skadarsko jezero nalazi se manastir Svetog Nikole na Vranjini. Sadašnja crkva iz 1886. godine, podignuta je na temeljima crkve iz XIII vijeka. Staru crkvu je, prema pisanim izvorima, podigao prvi zetski episkop, Ilarion Šišović iz Građana, koji se pominje 1233. godine. U vrijeme Crnojevića bio je śedište zetskih mitropolita. Današnja crkva je jednobrodna, sa zvonikom na na preslicu.

Sl. 98: Manastir Vranjina, oko 1900


Sl. 99: Manastir Vranjina sa crkvom Sv. Nikole




- U unutrašnjosti crkve uočavaju se oštećenja malternog sloja zidova usljed dejstva vode, koja prodire sa krova.

- Oštećen krovni pokrivač - Zapadni zid prekriven zelenim slojem mikroorganizama . Na podužnim

fasadama uočavaju se zamjene ključeva zatega oblika "sidro" . Uvođenjem elektrifikacije sa južne strane šteti izgledu fasade kao i razvodni ormar u unutrašnjosti. Uočena je vertikalna upadljiva pukotina na zapadnom fasadnom zidu u pravcu desne ivice zvonika.

- Oltarska pregrada iz vremena gradnje crkve, 5 ikona nedostaje , ostale konzervirane.

- Na mjestu ostataka starog konaka, izgrađena je nova zgrada sa proširenjem u osnovi (dubina trakta) i povećanjem visine (P+1). U prizemlju su otvori u kamenim okvirima, a na spratu ih nema. Novo izgrađeni objekat nije poštovao gabarite starog (kraći u dužinu i širi u odnosu na stari gabarit konaka),

- Stanje stabmenog objekta, zidanog u vrijeme kralja Nikole je u ruševnom stanju (bez krova i tavanica)

-


Sl.100 - 105: Manastir Vranjina, crkvom Sv. Nikole, obnova crkve i konaka

Napomena: U periodu od 25.05.2004, na manastiru, bez saglasnosti službe zaštite, izvršeni su brojni radovi: Crkva je u potpunosti sanirana, fasade peskarene a unutrašnjost uređena i završena konzervacija ikonostasa.


U jesen 2011. godine otpočela je rekonstrukcija manastirskog konaka sagrađenog u doba knjaza Nikole.

Kula na Vranjini

Ovaj segment naše kulturne baštine ne uživa zakonsku zaštitu

__________________________________________________________________________________________

Nadomak manastira Vranjina postoje ostaci fortifikacije, u narodu poznate kao Kula Dabanovića, koja je služila za odbranu Vranjine. Ovo utvrđenje veže se za bratstvo Dabanovića iz krajinskog sela Seoce koje je zavjetno vezano za Vranjinu. Članovi ovog bratstva su kroz istoriju branili i štitili manastir.

Napomena: Ovaj objekat ne uživa zakonsku zaštitu, pa je potrebno izvršiti njegovu valorizaciju u sklopu manastirskog kompleksa.

Sl. 106 i 107: Kula Dabanovića na Vranjini


Ostrvo Grmožur

Upisano u registar br. 409 od 28. 06. 1949. god. kao spomenik kulture fort. arhitekture- III (treća) kategorija

_________________________________________________________________________________________

U priobalnom pojasu sela Godinja, na ostrvu Grmožur, Turci su 1847. godine sagradili fortifikacioni kompleks površine 430m2, nepravilnog izduženog oblika, sa dva ulaza. Na zapadnoj strani utvrđenja dominira kula pravougaone osnove.

Nakon osvajanja od Turaka 1878. godine, za vrijeme knjaza Nikole Petrovića objekat je pretvoren u zatvor za teške prestupnike, odakle je bio nemoguć svaki bijeg. Straža nije imala čamce, kako bi bili otežani eventualni pokušaji zatvorenika da se dočepaju obale.

Sl. 108: Ostrvo Grmožur


Sl. 109- 115: Ostrvo Grmožur





- Bez krovne konstrukcije, zidovi u fazi obrušavanja sa podlokanim elementima. - Objekat zarastao u šiblje, sa nepristupačnim komunikacijama. - Očigledni su ostaci tri objekta na dvije vode, manjih dimenzija, orjentaciono 4 x

5 m. - Obodni zidovi, tipa utvrđenja, formirali su jedinstvom tipičan kompleks

fortifikacionog karaktera. Kompletan slog kamena je pritesan, a kapija solidno urađena klesanim kamenom, sa pravilnom konstrukcijom luka.

Napomena: Nakon 2004. Godine na objektu nije bilo radova, osim postavlja info table i raščišćavanja vegetacije. Zemljotresi, vremenske nepogode i nebriga pretvorili su grmožur u ruševinu.

Tvrđava Lesendro Upisana u registar br. 411/49 od 28. 06. 1949. god. kao spomenik kulture fort. arhitekture- III (treća) kategorija

_________________________________________________________________________________________

106. Lesendro ( Alexandria) , oko 1900.


Na nekadašnjem ostrvu u blizini Vranjine, 1843. godine, Petar II Petrović Njegoš podigao je omanju kulu, na ostrvu površine oko 3015m2. Služila je kao vojnička predstraža za odbranu prema Rijeci Crnojevića, često je nazivana „ključem od jezera“. Tvrđava je osiguravala neometan ribolov i trgovinu. Nakon rušenja od strane turaka - vladika Rade (kako su u narodu zvali Njegoša) je tvrđavu obnovio, povisio zidove i često tu dolazio da se odmara. Po nekim kazivanjima tu je dovršavao i neka od svojih djela. Lesendro je pod njegovom upravom bio jedanaest godina, a poslije gubitka je ostala uzrečica "pogibe ka' Vladika za Lesendro". Osman-paša 1843. je zauzeo Lesendro, u isto vreme kada i Vranjinu i na njemu su Turci napravili svoje utvrdjenje. Lesendro je ponovo, tek 1878. godine bilo oslobođeno zajedno sa gradom - tvrđavom Žabljakom Crnojevića, koji su pripojeni Kneževini Crnoj Gori. Poslije oslobođenja od Turaka 1878. godine, ovdje je sagrađena oružnica sa ratnim zalihama, koja je služila do Prvog svjetskog rata. Izgradnjom magistralnog i željezničkog puta, polovinom prošlog vijeka, Lesendro je pretvoreno u poluostrvo.

Lesendro je danas povezano sa Vranjinom nasipom preko koga idu magistrala željeznička pruga Beograd - Bar.

Sl. 107: Tvrđava Lesendro ( Alexandria) na staroj gravuri


Sl. 108: Tvrđava Lesendro na fotografiji kneza D. M. Golicina – Muravlina iz 1898




- Spomenik u ruševnom stanju i u velikoj mjeri obrastao u rastinje, koje ne

dozvoljava potpuni obilazak objekta.

- Unutar tvrđave instaliran metalni stub za dalekovod.

- Neophodna je izrada Projekta sanacije sa programom namjene, izmještanje stuba za dalekovod i redovno uklanjanje smeća

Sl. 109 i 110: Tvrđava Lesendro – lokacija i osnova


Sl. 111 – 115: Tvrđava lesendro - detalji


Napomena: Nakon 2004. godine na objektu nije bilo radova, osim postavljanja info table i raščišćavanja vegetacije od strane NP Skadarsko jezero. Tvrđava Lesendro je raščišćena i od smeća. Naselje Vranjina Upisano u registar br. 08-639/1 od 09. 01. 1979. god. kao spomenik kulture rur. arhitekture- III (treća) kategorija

_________________________________________________________________________________________

Naselje Vranjina, nekadašnje pribježište crnogoraca od krvne osvete, nalazi se na istoimenom ostrvu i predstavlja naselje tipičnih kuća pretežno građenih na dva „boja“. Na gornjem je kužina i kamare, a na donjem konobe za stoku i držanje pribora za ribarenje. Naselje je tipično jezersko, sa kulturom stanovanja podređenoj ribarenju. Ovo atraktivno naselje je posljednih decenija degradirano novom gradnjom i neodgovarajućim sanacijama.

Sl. 116: Naselje Vranjina 1948. godine


Sl. 119 - 121: Naselje Vranjina, plan i današnji izgled




- Ovo naselje je tokom posljednjih 20 –tak godina pretrpjelo drastične promjene koje se ogledaju u mnogobrojnim dogradnjama; nadogradnjama postojećih objekata, kao i izgradnjama novih, uz uklanjanje nekadašnjih objekata

- Sve navedene intervencije trajno i grubo su uništile arhitektonske i

ambijentalne vrijednosti i izmijenile sliku o prostoru ovog nekada autentičnog

ribarskog naselja

- Preispitati spomenička svojstva naselja

Napomena: Nakon 2004. godine, nastavleno je degradiranje naselja. Godine 2011.

sačinjena je Državna studija lokacije Vranjina sa Lesendrom, koja se opredijelila

prema ovim lokacijama:


Oslonjena, zajedno sa Virpazarom, na osnovni infrastrukturni pravac Podgorica-more, Vranjina ima značajnu razvojnu šansu. Formirana na ostrvu , kao ribarsko naselje zbijenog tipa, Vranjina je danas povezana sa kopnom ali i dalje ostaje atraktivno naselje, sa interesantnim potencijalima. Demografski potencijal nije zanemarljiv, a stabilizacija populacionih kretanja i podizanje ekonomije naselja je u djelatnosti ribarstva, kao vjekovnoj osnovi i agresivnijem nastupu u turističkoj ponudi. Vranjina, na istoimenom ostrvu, sa izuzetno interesantnom naseljskom strukturom neposredno naslonjenom na Jezero, planira se kao jedan od ulaznih punktova u Park, iz pravca Podgorice. Uz samo naselje, specifične vrijednosti predstavljaju manastirski kompleks, objekat Nacionalnog parka i ostrvska tvrđava Lesendro. Slikovitost ambijenta i pogodnost prometnog položaja predstavljaju osnovu za razvoj tranzitnog i izletničkog turizma, kroz izgradnju više osmišljenih ugostiteljskih i trgovačkih sadržaja, vezanih za osnovnu djelatnost naselja - ribolov. Planirani smještajni kapaciteti predviđaju se u sklopu samog naselja, zatim u konaku Manastira i na lokaciji uz postojeći objekat Nacionalnog parka. Specifični objekat trvrđave Lesendro predviđa se za korišćenje u svrhu manifestacionih aktivnosti i ugostiteljske sadržaje.

Pored valorizacije naselja Vranjina sa turističko razvojnog aspekta, neophodno je u duhu Zakona o zaštiti kolturnih dobara izvršini njegovu revalorizaciju kao kulturnog dobra.

Sl. 122: Naselje Vranjina


Sl. 117: Ostrvo Vranjina, naselje i manastir

NASELJE

VRANJIN

SV. NIKOLA


Žabljak Crnojevića

Upisan u registar br. 98 od 10. 12. 1948. god. kao spomenik kulture fortifikacione arhitekture- I (prva) kategorija

_________________________________________________________________________________________

Nekadašnji prijestoni grad gospodara Ivana Crnojevića, podignut je sredinom XV vijeka. Ovo živopisno utvrđenje u čudesnom pejzažu Skadarskog jezera izgrađeno je u duhu venecijanskih fortifikacija i igralo je važnu ulogu u pokušaju da se zaustavi tursko nadiranje. Na osnovu nekih izvora, grad se pominje već u X vijeku za vrijeme prve dinastije koja je vladala prostorom današnje Crne Gore (tadašnje Duklje), dinastije Voislavljevića. Međutim, ono što je sasvim sigurno je to da je Žabljak bio prijestoni grad dinastije Crnojevića, prvo Stefana, a potom Ivana Crnojevića, sve do 1478.Tada ga zauzimaju Turci, u čijim rukama ostaje sve do 1878 tj. Berlinskog Kongresa. Od značajnijih objekata, u gradu se nalazi dvorac i crkva svetog Đorđa, a na arhitekturi su vidljivi venecijanski uticaji iz ranih perioda nastanka grada, kao i turski iz perioda njihove dominacije. Žabljak Crnojevića je danas nenaseljen, ali svojom ljepotom, istorijskim značajem i dominirajućim položajem predstavlja jednu od najinteresantnijih turističkih atrakcija na području Skadarskog Jezera.

Sl. 118: Žabljak Crnojevića


Sl. 119 i 120: Žabljak Crnojevića, lokacija i plan


Sl. 121 i 122: Žabljak Crnojevića, gravura iz 1860. I fotografija Le Queux-a iz 1906.


Sl. 123: Žabljak Crnojevića, prva polovinaXX vijeka




- Spomenik je u ruševnom stanju. Na jugoistočnom dijelu bedema, evidentirano

obrušavanje , koje ugrožava stambene objekte u podgrađu.

- Izrada Projekta sanacije sa programom namjene

Napomena: Nakon 2004. godine, izražena je agresivna gradnja u podgrađu koja

ugrožava kulturno dobro. Godine 2011, sačinjena je Državna studija lokacije Žabljaka

Crnojevića i PP Skadarsko jezero:

- Korišćenje naselja kao razvojnog punkta, pretpostavljajući prethodnu izgradnju

puta od Ponara do Žabljaka i manje pristanišne obale, moguće je kroz:

- Aktiviranje kompleksa u okviru zidina srednjevjekovnog grada-tvrđave, za eks-


kluzivne turističke sadržaje naselja, uz obavezu apsolutne zaštite bedema;

- formiranje umjetničke kolonije (alternativa Rijeci Crnojevića), u podgrađu, uz

naslijeđenu ruralnu strukturu.

Sl. 124 - 134: Žabljak Crnojevića, stanje unutar zidova


Sl. 135: Žabljak Crnojevića „napadnut“ gradnjom

Tvrđava Oblun

Upisan u registar br. 681 od 04. 08. 1950. god. kao spomenik kulture fortifik. arhitekture- III (treća) kategorija

_________________________________________________________________________________________

Oblun se nalazi pored istočne obale Malog blata Skadarskog jezera. Utvrdjenje ima

dominantan položaj sa mogućnošcu kontrolisanja velikog dijela basena Skadarskog

Jezera i Ćemovskog polja.

Oblun se pominje u Ljetopisu popa Dukljanina kada se govori o dogadjajima u Duklji

polovinom XII vijeka «intravit in castellum, qui Obolon dicitur» . Naime, kralj Ðorde


se, bježeci kroz planine, najzad utvrdio u kastelu koji se zvao Obolon, gdje su ga

Vizantinci opsjeli, a zatim po zauzeću tvrdjave i zarobili.

Utvrđenje leži na ostacima akropole jednog ilirsko-grčkog grada. Za sačuvane ostatke utvrdjenja se može pretpostaviti da potiču iz antičkog, kasno rimskog ili vizantijskog perioda, na osnovu prilično pravilanog pravougaonog oblika, iako konfiguracija terena nije takva da bi se taj oblik mogao očekivati. Dužina jedine čitave sačuvane strane prema sjeveroistoku je oko 70 m. Śeverozapadni i jugoistočni zid sačuvani su djelimično, a od jugozapadnog zida nema tragova, vjerovatno nije ni postojao već su ga zamijenile vertikalne stijene. Skoro u centru utvrdjenja na posebnom prirodno uzdignutom kamenitom platou na 214m, nalaze se ostaci jednobrodne ckrve.

Sl. 136 - 138: Tvrđava Oblun, foto Saša Vuković



Komisije za utvrđivanje stanja nepokretne kulturne baštine od 01. 06.2004. godine,


- Očuvani ostaci bedema srednjevjekovnog grada, ekonomskih i stambenih prostorija, crkve i moguće kapele. Lokacija i ostaci arhitekture nijesu arheološki i arhitektonski istraženi niti konzervirani. Prilaz gradu je veoma težak i skoro neprohodan.

Napomena: Nakon 2004. godine nije bilo radova na Oblunu

Sl. 139: Tvrđava Oblun


Sl. 140 i 141: Ostaci tvrđave Oblun, foto Slobodan Čukić


Sl. 142 i 143: Tvrđava Oblun, foto Saša Vuković

Balšin grad u Ponarima Upisan u registar br. 682 od 04. 08. 1950. god. kao spomenik kulture fortifik. arhitekture- I II (treća) kategorija

_________________________________________________________________________________________

Očuvani ostaci srednjovjekovne forifikacije sa jakim bedmima. Po predanju pripadala je Balšićima. Lokacija nije sistematski arheološki i ahitektonski istražena niti su konzervirani ostaci arhitekture.

Napomena: Lokalitet nije obišla ni Komisija za utvrđivanje stanja nepokretne kulturne

baštine, zbog nepristupačnosti terena.


Utvrđenje Besac

Upisan u registar br. 1217 od 27.11. 1957. god. kao spomenik kulture fortifik. arhitekture- III (treća) kategorija

_________________________________________________________________________________________

Neposredno iznad naselja Virpazar, u šumi čempresa, izdiže se utvrđenje Besac. Turci su ga izgradili poslije pada Donje Zete 1478. godine. Bilo je u funkciji za sve vrijeme turske dominacije. Zbog svog povoljnog položaja imalo je značajnu ulogu u sistemu fortifikacija na Jezeru. Na platou, površine 1200 m2, smještena je dobro očuvana tvrđava, odbrambeni zid sa kapijom i osmatračnicama i ostaci pomoćnih objekata. Građevine unutar objekta su skladno raspoređene i među njima postoji dobra komunikacija u vidi kaldrmisanih staza na različitim nivoima. Usled dugogodišnje napuštenosti i nebrige Besac je u ruševnom stanju. Svi građevinsko arhitektonski elementi kompleksa jasno se raspoznaju i zahvaljujući sačuvanim ostacima cjelinu je moguće rekonstruisati u izvornom izgledu. Ni na jednoj od građevina nema krova.

Između dva svjetska rata u utvrđenju je bila žandarmerijska stanica, a u vrijeme italijanske okupacije imao je funkciju zatvora.

Sl. 140 -143: Utvrđenje Besac, osnova i presjeci


Sl. 144 -145: Virpazar i utvrđenje Besac, početak XX vijeka


Sl. 146: Virpazar i utvrđenje Besac

Sl. 147 i 148: Utvrđenje Besac


Sl. 149 - 153: Utvrđenje Besac





- Spomenik je u potpunosti zapušten.

- Uočeno korišćenje objekta za potrebe ugostiteljstva, sa improvizovanim

pultovima, kao i velika količina otpada smještenog u zapadnoj kuli bedem

- Predložena je izrada projekta sanacije sa programom namjene objekta

Januara 2009 godine predstavljena je Preliminarno tehnička procjena za utvrđenje

Besac. Dokumentaciju je pripremila ekspertska radna grupa u kojoj su : Lidija Ljesar,

konzervator-restaurator; arhitektica Zorana Milošević i Aleksandra Kapetanović,

arhitektica. Kada projekat u cjelosti bude realizovan, utvrđenje koje se nalazi

neposredno iznad Virpazara moglo bi postati turističko-ugostiteljski punkt izletničkih

tura i sajamskih aktivnosti lokalnog stanovišta. Preliminarna namjera projekta je

rekonstrukcija postojećih građevina, uz mogućnost formiranja novih objekata uz južni

zid ili van spoljašnjeg odbrambenog zida. Važan element za turističku valorizaciju

utvrđenja Besac je njegova dostupnost. Sa kula i osmatračnica ove građevine postoji

potpuna preglednost okoline, počev od Virskog Polja sa śeverozapada i Skadarskog

jezera sa śeveroistoka.

Predloženi projekat rekonstrukcije sa revitalizacijom građevinskog nasljeđa podrazumijevao bi, između ostalog, arheološko arhitektonsko istraživanje lokaliteta, doradu projekta konzervacije sa rekonstrukcijom i izradu projekta revitalizacije. Pripremni i prioritetni radovi podrazumijevaju konsolidaciju obodne linije spoljašnjeg zida, pripremu lokacije sa radnom platformom i konsolidaciju i rekonstrukciju temeljne zone građevine. Konzervatorsko restauratorski radovi na spoljašnjem odbrambenom zidu sa osmatračnicama i objektima unutar utvrđenja podrazumijevali bi pripremu pristupa i lokacije, demonatažu oslabljenih djelova zidnih površina i njihovu konsolidaciju, formiranje završnih kapa, detaljnu rekonstrukciju građevina i uređenje partera. Da bi vizura utvrđenja bila dosljedna autentičnoj predviđaju se intervencije na konzervaciji i nadopuni nedostajućih djelova do njihove pune visine, a sve na osnovu sačuvanih tragova na građavinama. U okviru obnove zidova obnovili bi se otvori vrata i prozora, sve prema raspoloživoj dokumentaciji. Kako je cilj da se utvrđenje revitalizuje planira se i rekonstrukcija podova u građevinama. Osmatračnica prema jezeru će imati poseban tertman, jer bi njena buduća namjena bila da predstavlja vidikovac. Kompleks će biti zaštićen postavljanjen ulazne kapije koja bi trebala biti izvedena od masivnog drveta sa adekvatnim okovima. Predviđena je i dekorativna noćna rasvjeta. Napomena: Sredstvima EU u sklopu IPA programa revitalizacije kulturne baštine u okviru održivog razvoja, 2013. godine otpočeli su radovi na utvrđenju Besac.


Sl. 145 i 146: Radovi na utvrđenju Besac 2013.


Manastir Orahovo

Upisan u registar br. 828/1 od 30. 09. 1952. god. kao spomenik kulture sakr. arhitekture- II (druga) kategorija

_________________________________________________________________________________________

Kompleks manastira Orahovo u istoimenom crmničkom selu čine dvije crkve i zgrada

konaka, nastale u različitim vremenskim razdobljima. Manja crkva, locirana śeverno

uz niski ogradni zid, posvećena Sv. Jovanu Krstitelju, smatra se graditeljskim djelom

XV vijeka – vremena u kome Jelena Balšić podiže na skadarskom ostrvu Beška

nadgrobni Bogorodičin hram. U pitanju je jednobrodna, grubo zidana kamena

građevina sa poluobličastim svodom oslonjenim direktno na zidove. Svrstavanje u XV

vijek pojedini istraživači zasnivaju na komparaciji nadvratne grede orahovskog

starijeg hrama sa rješenjem na Jeleninoj crkvi na Beškoj. Sa druge strane, izvjesna

arhaičnost i tipologija svodne konstrukcije, uz grubu zidarsku tehniku, asociraju na

neka starija, romanička iskustva. Patronalna crkva Sv. Nikole zidana je neposredno

prije 1663. godine, vremena kada je izvršeno njeno freskopisanje. Ktitori, uz

blagoslov vladike Rufima Boljevića, su joj bili iguman Vasilije Njeguš sa bratijom i

lokalni mještani. Riječ je o hramu jednobrodne osnove, dimenzija 8 x 5 metara, sa

polukružnom apsidom na istočnoj strani. Na zapadnoj fasadi dominira veoma lijepi

trodjelni zvonik od dvobojnog, ružičastog i bijelog kamena, izgrađen prilozima

mještana 1900. godine. Na bočnim zidovima i apsidi se nalaze polukružni prozori,

dok su ulazna, zapadna vrata flankirana masivnim kamenim nadvratnikom. Pomoću

dva para pilastara unutrašnji prostor je podijeljen na tri traveja. Poluobličasti svod

oslanja se na ojačavajuće lukove nad pilastrima. Kamena spratna zgrada konaka,

sudeći po tehnici zidanja, potiče iz vremena izgradnje patronalnog hrama. Iako je

ktitorski natpis u crkvi Sv. Nikole teško oštećen i nečitljiv, zahvaljujući prepisu

ikonopisca Vasilija Đinovskog iz 1910. godine, njegov sadržaj je poznat – živopisanje

kompletne unutrašnjosti hrama izvršeno je tokom 1663. godine.

Sl. 154: Manastir Orahovo


Sl. 155 i 156: Manastir Orahovo 2004. godine





- Manastirski konak je konzerviran 1985. godine, i u relativno je dobrom stanju. - Na spoljnim zidnim platnima crkve nedostaju fuge , krovni pokrivač propao , te

samim tim utiče na prodor vlage u unutrašnjosti, čime je ugrožen i živopis. - Vlaga uzrokuje razaranje živopisa tako da je u krajnje kritičnom stanju - Ikonostas je u dobrom stanju - Mala crkva man. kompleksa je zapuštena sa srušenim zvonikom - Uraditi Projekat sanacije za čitav manastirski kompleks i posebno projekat

konzervacije živopisa

Sl. 157 -159: Manastir Orahovo, zidno slikarstvo i ikonostas


Sl. 160 -161: Manastir Orahovo, manastirski konak prije i poslije dogradnje

Napomena: Nakon 2004. godine, na manastirskom konaku dograđen je dio stanbenog prostora i popločan prilazni dio, i pored toga što to nije predvidio glavni projekat (tehnička dokumentacija), novembar 1986. godine, sig. 1649, po kojem su radovi izvođeni. Crkva i njeno zidno slikarstvo nijesu rađeni i pored toga što su sačinjeni projekti : Arhitektura - Crkva sv. Nikole, Orahovo, glavni projekat urađen 1984., a revidovan maja 1987. godine i Elaborat o radovima na konzervaciji živopisa crkve sv. Nikole manastira Orahovo, septembar 1986. godine, sig. 771

Sl. 162: Manastir Orahovo, dograđeni konak


Sl. 163 - 170: Manastir Orahovo, nelegalni radovi na Jeleninoj crkvi nakon 2004.


Sl. 171 – 177: Manastir Orahovo, nelegalni radovi nakon 2004


Manastir Kom Crnojevića

Upisan u registar br. 413/49 iz 1949. god. kao spomenik kulture sakralne arhitekture- I (prva) kategorija

_________________________________________________________________________________________

U nizu srednjovjekovnih manastira na Skadarskom jezeru, manastir Kom, zadužbina

Crnojevića, zauzima posebno mjesto. Podignut na ogranku Odrinske gore, daleko od

radoznalih pogleda, sasvim se razlikuje od manastira Balšića na jezerskim goricama.

Manastir Kom je zadužbina Đurđa i Lješa Crnojevića. Crkva je posvećena Uspenju

presveta Bogorodice. Ne postoje istorijski izvori o građenju crkve, ali se pretpostavlja

da je sazidana između 1415. I 1427. godine. Kratko vrijeme na Komu je bilo śedište

Zetske mitropolije, koja je, poslije napuštanja manastira Sv. Arhanđela Mihaila na

Prevlaci, preko Prečiste Krajinske i Sv. Nikole na Vranjini, došla na Kom.

Kom jasno ukazuje na sve teže političke prilike u Crnoj Gori u doba Crnojevića.

Približavanje Turaka i sve mučnije balansiranje između Otomanske imperije i

Venecije, borba za samostalnost, natjerala je Crnojeviće da svoje manastire zaođenu

diskrecijom i nepristupačnošću.

Kompleks manastira dobio je veoma rano izgled utvrđenja. Sama zgrada konaka

podignuta je na zapadnoj strani ostrva, strategijski dobro locirana na stijeni. Manastir

je bio opasan zidom i imao dvije kapije.

Kom je slijedio tradiciju grobnih crkava. O tome svjedoči jedan dokument iz 1444.

Godine u kojem se Gojčin Crnojević žali mletačkim vlastima u Kotoru i moli da se

povrate sva oduzeta dobra manastirima i crkvama na Zetskom jezeru koje su gradili

njegovi stari i drugi zetski gospodari i u kojima se svi oni sahranjuju.

Manastirska crkva je jednostavna jednobrodna građevina koja je sredinom XV vijeka

dobila bošne paraklise i prostrani drveni trijem. Živopisana je u dva maha, prvi put

1470. godine, a potom osamdesetih godina XVI vijeka. Jedina je crkva na

Skadarskom jezeru u kojoj su freske sačuvane.

U crkvi postoji nadgrobna ploča Lješa Crnojevića koji je umro 1422. godine. Ivan

Crnojević daruje 1485. godine novoj zadužbini na Cetinju imanja opustjelih manastira

Koma i Gorice. Mjesto na kome se manastir nalazi zaklonjeno je od śevernih vjetro

va, a nešto je iznad vode jezera. Ostrvo je krševito i nepogodno za život.

Poštujući tradiciju zetske mitropolije, na Komu je mladi Njegoš rukopoložen za

arhimandrita 1831. godine


Sl. 178 - 181: Manastir Kom, situacija, osnova i presjeci

Sl. 182 i182: Manastir Kom, crkva Uspenja Presvete Bogorodice prije konzervatorskih radova 80-tih godina XX v.


Sl. 183 i184: Manastir Kom, crkva Uspenja Presvete Bogorodice prije konzervatorskih radova 80-tih godina XX v.


Sl. 185: Manastir Kom, crkva Uspenja Presvete Bogorodice nakon konzervatorskih radova 80-tih godina XX v.




- Pristupna staza je uređena, ali na platou ispred porte su izgrađena još dva

nova (manja) objekta od blok opeke, a veći je i omalterisan. Postoje i dva

objekta zidana od betonskih blokova, na početku i kraju žičare , montirane za

transport građevinskog materijala. Takođe, rekonstruisana je kapija na

istočnom ogradnom zidu, zatvorena vratnicom od željezne rešetke.

- Južni krak konaka je završen i pokriven mediteran crijepom.

- Śeverni krak konaka je produžen prema istoku za cca 4 m, a pristup je

omogućen spolješnjim stepeništem sa śeverne strane. Pokriven je dvovodnim


krovom sa prekrivačem od mediteran crijepa. Svi oluci i nadstrešnice su izvedeni od bakarnog lima.

- Između śevernog i južnog kraka konaka, izgrađen je trijem dim. 6, 60 m x 7,

25 m., pokriven mediteran crijepom i završen trovodnim krovom. Istočnu stranu trijema formiraju četiri stuba, zidana u kamenu. Među središnjim poljima je formiran pižun, (kamena klupa). Drvena konstrukcija trijema je urađena kvalitetno, od masivne jelove građe. Pod trijema je popločan lomljenim kamenim pločama u cementnom malteru, (oker i bež boje) u nepravilnom slogu, sa fugama, takođe, u cementnom malteru.

- U zapadnom dijelu konaka smještene su ekonomske prostorije.

- Primjedbe izrečene za crkvu 2002. godine, u smislu njene funkcionalne neusaglašenosti, (unošenje profanih funkcija), uklonjene su.

- Godine 1988., izvršena je djelimična (preventivna) konzervacija živopisa, kako onog iz 1470. godine u paraklisu , tako i živopisa iz druge polovine XVI vijeka u naosu crkve i na zapadnoj fasadi.

- Stolarija crkve je nova, (izrezbarena vrata sa novim mesinganim kvakama

- Na Komu su izvedeni radovi na rekonstrukciji manastirskih konaka za koju je projektnu dokumentaciju uradila i odobrila stručna služba Zavoda. Nažalost i štetu spomenika, stručna služba Zavoda nije obaviještena o početku radova, niti je od nje tražena saglasnost za izvođenje radova. Zbog toga nije bilo konzervatorskog nadzora, pa je došlo do niza propusta tokom izvođenja radova. Mali rekonstruisani objekat sa pokrivačem od mediteran crijepa, ozidan je veoma aljkavo sa upotrebom maltera ružičaste boje i sa debelim spojnicama, tako da objekat nimalo ne liči na manastirski konak, već potpuno odudara od originalno sačuvanih ostataka kompleksa. Kućišta starih konaka su dozidana samo do krova, uz poštovanje starog gabarita.

- Monaštvo Koma trijem crkve koristi i za svakodnevni život čime je ovaj prostor vizualno i funkcionalno degradiran. Posebno paraklisi koji se koriste kao isposničke ćelije. Na krovovima su probijeni sulundari od peći, što sve upotpunjuje neadekvatnu sliku manastira.

- U śevernom paraklisu ispod jedine sačuvane freske iz XV vijeka u apsidi, koja

je konzervirana, gori kandilo koje polako ali sigurno čađavi fresku.

- Na prilazu manastiru, monaštvo, sa obije strane, blizu vode, podiže male ekonomske objekte od betonskih blokova, koji takođe degradiraju kontakt zonu sa manastirom.


- Zbog naprijed navedenih nelegalnih radova Zavod je donio Rješenje o obustavi gradnje i istovremeno nalog za uklanjanje izvedenih radova, br. Rješenja 02 – 368 od 4. 07. 2002. godine

Zbog brojnih nelegalnih i nestručno izvedenih radova, komisija je predlažila:

- Izradu projekta resanacije stambenog dijela manastirskog kompleksa (konaci sa trijemom)

Sl. 186 - 191: Manastir Kom, radovi prije 2004.


Sl. 192- 196: Manastir Kom, radovi prije2004


Napomena: U periodu od 31.05.2004, na manastiru, takođe bez saglasnosti službe zaštite , nastavljeni su i završeni brojni radovi:

Sl. 197 - 198: Manastir Kom, radovi iz 2005


Sl. 199 - 201: Manastir Kom, novi izgled


Sl. 202 i 203: Manastir Kom, novi izgled

Sl. 204: Oslikavanje spoljašnosti apside crkve Uspenja Presvete Bogorodice


Sl. 205: Postavljanje solarnih panela na konacima manastira Kom

Sl. 206: Ikonostas kojim je zamijenjen ikonostas Đinovskih iz 1891


Sl.207: Novoformirana kapija na ulazu u manastirski kompleks manastira Kom

Manastir Kosmača

Ovaj segment naše kulturne baštine ne uživa zakonsku zaštitu

__________________________________________________________________________________________

Manastir Kosmača nalazi se na istoimenom ostrvcetu površine oko 4 km2,

prekrivenom lovorom, na śeverozapadnom dijelu Skadarskog jezera, poznatom kao

Gornje malo blato. Po svemu sudeći manastir je nastao u XIV- XV vijeku. Do 2004.

godine manastir je bio pust i u ruševinama. Bez svoda i krova, sa zidovima u lošem

stanju, obrastao rastinjem i izložen zubu vremena.

Osim manastirske crkve i konaka za kaluđere, na ostrvu nije bilo drugih objekata.

Manastir je zapustio u prvoj polovini XVI vijeka i ponovno obnovljen početkom XVIII

vijeka. Krajem istog vijeka je razrušen u nekom od brojnih pohoda turske vojske na

Crnu Goru.


Nakon rasčišćavanja crkve Sv. Đorđa, bilo je vidljivo da je građena u dva navrata. Po

svemu sudeći u XIV vijeku je sagrađena omanja crkva sa naosom i polukružnom

apsidom. Obnovom u XVIII vijeku crkva je dobila nešto nižu pripratu, čime su njene

dimenzije udvostručene. Crkva je bila zasvođena poluobličastim svodom i pokrivena

kamenim pločama.

Sl. 208: Manastir Kosmača, položaj

Napomena: Obnova manastira Kosmača je počela je februara 2004, a intezivirana

2006. godine, uz protivljenje Zavoda za zaštitu spomenika kulture, Ministarstva

KOSMAČA


zaštite životne sredine i uređenja prostora i Građevinske inspekcije Glavnog grada.

Crkva je ipak obnovljena bez utemeljenja u materijalnim ostacima. Crkva je pokrivena

mediterankom. Ikonostas je u izradi, a živopisanje u završnoj fazi. Na zaravni

naspram zapadnog zida crkve podignut je zvonik sa krstom sa trolisnim završecima,

od kovanog gvožđa. Manastirski konaci i ostali dio kompleksa čekaju svoj red.

Sl. 209 - 214: Manastir Kosmača, 2004. godine


Sl. 215 -220: Manastir Kosmača, 2006. godine


Sl. 221- 227: Manastir Kosmača, 2006. godine


Sl. 228 i 229: Manastir Kosmača, freskopisanje


Crkva Sv. Blagovještenja – Jeksa Upisana u registar br. 361/1 od 20. 04. 1960. god. kao spomenik kulture sakr. arhitekture- II (druga) kategorija

_________________________________________________________________________________________

Mala crkva Sv. Blagovijesti, nalazi se na lokalitetu Jeksa u blizini sela Čukovići, iznad starog puta Rijeka Crnojevića-Virpazar. Podigli su je između 1621-1627. godine lokalni velikodostojnici, kada je i živopisana. Zahvaljujući osami i skrivenosti terena na kojem je zidana, sačuvala je svoju autentičnu athitekturu i fresko dekoraciju. Zidne slike u gornjim zonama crkve slikarsko su umijeće popa Strahinje iz Budimlja, najplodnijeg živopisca s kraja XVI i početka XVII vijeka. Značajno je da je crkva podignuta, kako se kaže u natpisu iznad vrata, za vrijeme arhiepiskopa Ruvima, tvorca Crnogorskog vladikata.

Sl. 230 i 231: Crkva u Jeksi, osnova i natpis o gradnji


Sl. 232: Crkva u Jeksi, natpis o gradnji




- Nakon sanacionih radova izvedenih 1985. godine, eksterijer očuvan. - Prije 12 godina urađena izmjena krovnog pokrivača. Stara kanalica je

zamjenjena novom. Primjećeno je proklizavanje novih kanalica. - Nedostaju prozori crkve. - Unutrašnjost crkve je u potpunosti živopisana . Živopis je oštećen napadom

kalcifikovanih soli i pucanjem unutrašnje strukture fresko-maltera . Živopis nikada nije konzervatorski tretiran.

- U unutrašnjosti su vidljivi ostaci, nosači ikonostasa, jednostavno urađeni i desnog dijela Carskih Dveri teško oštećenih.

- Sanacione mjere (hitna konzervacija živopisa) i izrada nedostajuće stolarije


Sl. 233i 234: Crkva u Jeksi, izgledi


Sl. 235: Crkva u Jeksi, jedina fresko-dekoracija očuvana u podlovćenskoj Crnoj Gori


Sl. 236- 237: Crkva u Jeksi, oštećenja fresko-dekoracije i dio Carskih dveri

Napomena: Nakon 26.05.2004. godine nijesu vršeni nikakvi radovi na

Blagoveštenjskoj crkvi u Jeksi.


Vladičina kula na Karuču

Upisana u registar br. 105 od 16. 02. 1957. god. kao spomenik kulture profane arhitekture- II (druga) kategorija

_________________________________________________________________________________________

Objekat je podignut 1808. godine kao zimovnik mitropolita Petra I. Prvobitno je imao

stambeni i odbrambeni karakter. Prilikom napada Omer-paše na Crnu Goru 1862. iz

njega je pružan snažan otpor. Poslije smrti Petra I u kuli je neko vrijeme radila škola

koja se pominje 1871. Danas je bez namjene.

Objekat izdužene osnova koji je u sjevernoj polovini imao sprat sa tavanskim prostorom iznad njega, a prizemni dio imao je potkrovlje o čemu svjedoči niz manjih prozorskih otvora iznad očuvanih tragova drvene međuspratne konstrukcije i prozor na zabatu sa kojeg se pružao pogled na Karučki zaliv. Dvovodni krov bio je pokriven kanalicom. Objekat je zidan je od tesanog, lokalnog kamena složenog u pravilne horizontalne redove sa uskim spojnicama. Na prozorima u prizemlju sačuvani su ostaci gvozdenih rešetki. Uz podužni zid niže partije očuvani su ostaci kamenog stepeništa koje je vodilo na sprat. Podni zastor čine pravilne kamene ploče. U prizemnoj jedinici, uz zidove, lijevo od vrata, ozidani su prostrani kameni sjednici „pižuni“. Duž čitave glavne fasade nalazi se prostrana terasa, opasana sa tri strane ogradnim zidom, koji se mjestimično oslanja na stijenu. Terasa je popločana pravilno obrađenim kvadratnim pločama jednake veličine. Terasa se sa jugozapadne nepravilno završava, formirajući omanji ispust, gdje se nalazio kameni sto.

Sl.238: Vladičina kula na Karuču, presjek i osnova

0 1 m5


Sl.239: Vladičina kula na Karuču


Sl.240 - 243: Vladičina kula na Karuču, unutrašnjost


Sl.244 - 248: Vladičina kula na Karuču, spoljašnost


Sl.249 - 251: Vladičina kula na Karuču





- Spomenik je u ruševnom stanju. - Predložena je izrada Projekta sanacije sa programom namjene

Napomena: Vladičina kula na Karuču je posljednji put konzervatorski tretirana 1959. Godine. RZZSK je za Skupštinu Prestonice Cetinje, novembra 2001. Godine sačinio Glavni projekat –Projekat postojećeg stanja. U sklopu Programa „Cetinje – Grad kulture 2010 – 2013“, u toku je izrada Projekta sanacije i programa namjene Vladičine kule na Karuču radi adekvatne valorizacije i prezentacije ovog kulturnog dobra, nakon čega treba pristupiti opsežnim sanacionim radovima, čime će ovo značajno kulturno dobro biti adekvatno valorizovano, zaštićeno i prezentovano.

Obod Crnojevića

Upisana u registar br. 08-841/1 od 25. 07. 1988. god. kao spomenik kulture fort. arhitekture- II (druga) kategorija

_________________________________________________________________________________________

Obod ili Riječki grad nalazi se na Skadarskom jezeru, iznad Rijeke Crnojevića.

Sagradjen je prije pada Žabljaka, 1475. godine. Od 1475. do 1482. bio je śedište

države Ivana Crnojevića i Zetske mitropolije . Ivan Crnojević je u Riječkom gradu na

Obodu sazidao manastir sa crkvom Sv. Nikole, koji je u srušen je1692. godine. Po J.

Erdeljanoviću uzvišenje nad Rijekom Crnojevića naziva se u narodu isključivo Riječki

grad ili «Grad». Na samom početku XX vijeka P. Rovinski je još vidio jedan dio od

Ivanbegovog grada na Obodu. Za Obodski grad vezuje se i rad štamparije

Crnojevića. Fortifikacioni sistem Oboda očuvan je samo u fragmentima. Ostale su

zidine na jugoistočnom dijelu tvrđave, po kojima se može suditi o solidnosti gradnje

cijeloga grada. Ivan Crnojević je 1485. godine napisao povelju u Rijeci u kojoj kaže

između ostalog da je darovao i jednu vodenicu u Obodu . Danas, osim za djelove

crkve i ostatke objekta jugoistočno od nje, vjerovatno cistijerne, teško je za bilo šta

drugo utvrditi sigurno da potiče iz XV vijeka. Neki drugi ostaci u okolini koji bi mogli

predstavljati dvor Ivana Crnojevića nijesu pronađeni.




- Uočavaju se intervencije na stambenim zgradama, koje svojim fasadama naliježu na bedeme grada , povećanje spratnosti, formiranje balkona, terasa s kraja na kraj zgrada, sa kič ogradama, primjena neadekvatnih materijala, ogromnih arhitektonskih rješenja sa drečavim bojenim fasadama.


- Uslijed neodržavanja, bujanja vegetacije, došlo je do obrušavanja jednog dijela bedema.

- Stanje je ocijenjeno kao- Loše - u procesu gubljenja svojstva kulturnog dobra

- Predložene sanacione mjere: izrada UP sanacije ambijentalne cjeline "Riječkog Grada"

Sl.252: Obod Crnojevića

Napomena: Nakon 26.05.2004. godine, nijesu preduzimane mjere u poboljšanju

stanja ovog kulturnog dobra. Povremeno su u cilju očuvanja Oboda Crnojevića

donošena planska dokumenta, ali ni jedno nije realizovano.

- Izvjestaj o geološko – seizmološkim podlogama spomenika – Riječki grad, investitor : SIZ Kulture SO Cetinje; projektant : ZZGeološka istraživanja SR CG Titograd, maj 1980. Godine

- Studija za valorizaciju, sanaciju i prezentaciju Žabljaka Crnojevića i Riječkog

grada


- Ostaci zgrade Obodske štamparije na Riječkom Gradu, Projekat rekonstrukcije

Investitor : Odbor za uređenje Riječkog Grada, 2000 godine, r evidovan : 3. 4. 2000 godine. Sadrži : tehnočki opis, predmjer ipredračun radova i crteže

posojećeg stanja za uređenje.

Sl.253- 254: Rijeka Crnojevića i Riječki grad početkom XX vijeka i danas


Sl. 255: Obodski grad početkom XX v.


Sl.256 - 259: Obod Crnojevića


Crkva Sv. Nikole, Riječki grad

Upisana u registar br. 466/1 od 31. 05. 1951. god. kao spomenik kulture sakr.. arhitekture- II (druga) kategorija

_________________________________________________________________________________________

Manastir sv. Nikole i malo utvrđenje sazidao je Ivan Crnojević na Obodu, prije pada Žabljaka oko 1475. godine. Kratko vrijeme tu je bilo śedište Zetske mitropolije, Turci su manastir razorili 1692. godine. Crkva Sv. Nikole, obnovljena je 1743, godine.Posljednja velika prepravka bila je 1908. godine. U manastiru sv. Nikole pisana je 1485. godine čuvena Povelja Ivana Crnojevića, kojom dariva dobra Cetinjskom manastiru. Crkva Sv. Nikole je jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom i zvonikom na preslicu sa tri otvora za zvona. Specifičnost objekta čini poprečni, niži transept koji formira bočne pijevnice. Dozidana priprata bila je prvobitno riješena kao trijem sa lučnim otvorima. Od prvobitne građevine sačuvana je śeverna pjevnica i zazidani luk nekada otvorene priprate. Portal na zapadnoj fasadi je obradjen sa mnoštvom dekorativnih elemenata. U posljednjoj velikoj prepravci na crkvi sv. Nikole iz 1908. godine u zapadnom traveju postavljen je drveni hor do kojeg vode drvene stepenice i otvoreni su krovni prozori. Zgrada nekadašnjih manastirskih konaka je zadržala tragove iz perioda Crnojevića. U njenoj temeljnoj zoni vidljivi su ostaci starijeg objekta na koje se nadovezuje postojeće kućište. Najradikalnije adaptacije na konaku su izvedene prilikom prilagođavanja zgrade za potrebe škole. Međutim, i danas su na spratu vidljivi zazidani lučni otvori koji su pripadali periodu u kom je građevina imala funkciju konaka. Pored crkve nalazi se više starih grobova sa karakterističnom dekoracijom grobnih ploča, kakve susrijećemo i na Komu. U crkvi se nalazi ikonostas Đinovskih iz 1887. godine.

Sl. 260 i 261: Crkva Sv. Nikole na Obodu, osnova, preśek i izgled

0 1 m5


Sl. 262i 263: Manastir Sv. Nikole na Obodu početkom XX vijeka


Sl. 264 i 265: Crkva Sv. Nikole





- Kapija dozidana na dijelu iznad lučnog portala lomljenim kamenom, a fuge nekvalitetno dersovane bijelim cementom. Takođe, neadekvatna streha rađena je od bilećkih ploča. Svuda u naokolo crkve izgrađeni su trotoari od crvenih lomljenih ploča nepravilnog sloga. Na samom ulazu crkve popločana

e površina cca 2 m2

od neprimjerene keramike. - Krovni pokrivač je zamijenjen bakarnim limom prilikom čega je došlo do

poremećaja nagiba krova apside. Postavljeni su horizontalni i vertikalni oluci. - Izuzetno kvalitetno zidana fasada klesanim kamenom, prekrečena je, čime je

umanjena mogućnost praćenja hronologije crkve. - Prozori urađeni od lošeg drveta i zastakljeni neprimjerenim žutim ornament

staklom . Kroz prozor na śevernoj fasadi izvučen sulundar od furune, koja se nalazi u unutrašnjosti crkve.

- Niša iznad lunarnog portala zatvorena je novim mozaikom Sv. Nikole, ispod kojeg se nalazi bakarna nastrešnica.

- U unutrašnjosti crkve su veoma aljkavo omalterisani zidovi, tako da su pilastri i podužni lukovi nepravilnih linija, a kompletan malter crkve svodovi, zidovi napadnuti su vlagom.

- Pijevnice su neadekvatno obrađene lamperijama. - U crkvi se nalazi jedan od najljepših ikonostasa Đinovskih , rađen 1887.

godine. U odličnom je stanju. - Proširenje oltarskog prostora popločano neadekvatnim kamenim pločama. - Predložene su sanacione mjere - izrada projekta resanacije crkvenog

kompleksa

Napomena: Projekat resanacije manastirskog kompleksa nije izrađen.

Sl. 266- 267: Crkva Sv. Nikole


Sl. 268-273: Crkva Sv. Nikole


Sl. 274: Crkva Sv. Nikole, ikonostas braće Đinovski


Most knjaza Danila na Rijeci Crnojevića Upisana u registar br. 618 od 25. 07. 1950. god. kao spomenik kulture prof. arhitekture- II (druga) kategorija

_________________________________________________________________________________________ Na ulazu u naselje Rijeka Crnojevića, knjaz Danilo I Petrovića 1852/3. godine podigao je most u spomen na svoga oca Stanka. Sa kućom na obali, most čini jedinstvenu cjelinu poznatu po nazivu „Mostina”. Na mjestu Danilovog mosta, od 1809 – 1852. godine, postojao je drveni most koji je sagradio Petar I. Most u maniru tzv. „konjsko sjedlo”, dug je 43m, sa dva skladna lučna otvora, svojim vitkim obrisima i karakterističnom siluetom, predstavlja simbol naselja i jedan je od najljepših objekata ove vrste kod nas. Most je bio najkraća veza između Rijeke Crnojevića, Ljubotinja i starog grada Obod. Premošćavanje obala rijeke izvedeno je pomoću dva asimetrična segmentna svoda koji se oslanjaju na obale i na središnji stub. Masivnost riječnog stuba razbijena je izvodjenjem olakšavajućeg luka iznad ledobrana. Na desnom obalnom stubu je olakšavajući otvor manjeg raspona. Gradnja mosta je izvedena od blokova priklesanog kamena različitih dimenzija utopljenog u krečni malter, dok su čela svodova, vijenci i arhivolte izvedeni od pravilnih tesanika. Hodna površina je sa obije strane ograđena masivnom kamenom ogradom, dograđenom kasnije u tehnici sličnoj tehnici mosta. Visina ograde je oko 70-80 cm, a debljina zida 24 cm.

Sl. 275: Danilov most na Rijeci Crnojevića


Sl. 276: Rijeka Crnojevića i pozicija Danilovog mosta u njoj


Sl.277 i 278: „Mostina“, foto W.Le Queux 1906. i Rodolf Mosinger 1910.


Sl.279 i 280: „Mostina“, foto Rodolf Mosinger 1910. i foto iz sredine XX v.


Sl.281: „Mostina“, objekti uz most


Sl.282 i 283: „Mostina“, objekti uz most


Sl.284- 289: „Mostina“, objekti uz most





- Najnovijom intervencijom (čišćenje neadekvatnim metodama) uništena je vjekovna patina mosta. Spojnice na mostu su malterisane cementnim malterom, što bitno utiče na izgled mosta.

- Spojnice na mostu su oštećene tako da iz pojedinih partija može narušiti građevinsku stabnilnost

- Kuća na śevernom kraju mosta ranijim sanacionim radovima (uklanjanjem nadkrivenog trijema), izgubila prvobitni izgled.

- Izvedenim parternim uređenjem obalnog dijela mjesta Rijeka Crnojevića izvršena je prenamjena vjekovima formiranog prostora, komunikacije saobraćaja, pijaca, trgovine, privredne komunikacije sa vodom u pasivno šetalište primjereno novim urbanim naseljima. Riječki pazar, kao ključna arterija - okosnica oko koje je formiran tipični primjer linearnog grada, je poremećen. Intervencijama u staroj regulacionoj liniji naselja, novim arhitektonskim rukopisima trajno nestaju obilježja istorijskog jezgra Rijeke Crnojevića.

- Predvidjeti projekat resanacije. Napomena: Projekat resanacije nije izrađen

Kuća Sv. Petra na Rijeci Crnojevića Upisana u registar br. 08-836/1 od 21. 07. 1988. god. kao spomenik kulture prof. arhitekture- II (druga) kategorija

_________________________________________________________________________________________

Najstariji sačuvani objekat na Rijeci Crnojevića je kuća Svetog Petra, čijom je izgradnjom započelo formiranje urbanog izgleda naselja i posebno nešto kasnije formiranog uličnog niza. Podignuta je između 1810. i 1815. godine za rezidencijalne potrebe Petra I. U kući je 1873. godine radila pilana koju je osnovalo crnogorsko-austrijsko društvo, tako da ovaj objekat ujedno predstavlja i prvi industrijski objekat. Objekat je saniran 1986. godine. Danas je dio njenog enterijera preuredjen i služi za obavljanje vjerskih obreda. Kuća sv. Petra na Rijeci Crnojevića prvobitno je bila jednostavna kuća na sprat sa dvovodnim krovom. Na čeonoj fasadi, u visini sprata, nalazila se terasa formirana iznad dva volta koji su korišćeni kao podrumski prostori. Prilikom nekoliko faza prepravki i dogradnje kuća je pretrpjela znatne izmjene. Kasnijim intervencijama gubi se terasa, a jedan volt se zatvara i zgrada sa čeone strane dobija aneks. U kasnijim intervencijama objekat dobija još dva, manja aneksa,


koja doprinose da zgrada u konačnom obliku umnogome odstupa od autentičnog izgleda.

Sl. 290: Kuća sv. Petra na Rijeci Crnojevića




- Popločavanje dvorišta, instaliranje trpeze u dvorišnom dijelu, ogradni zidovi pokriveni kanalicom su uneseni elementi, koji remete karakteristike tradicionalnih rješenja dvorišta, ovoga podneblja.

- - Kuća Sv. Petra Cetinjskog restaurirana je prvi put sredinom 80-godina XX

vijeka od strane RZZSK. - - Naknadne intervencije, u vidu postavljanja keramičkih pločica u prostoru

trpezarije i njeno oslikavanje; Postavljanje novog poda od poliranog maljata, sa mozaičkim segmentima kao i živopisanje unutrašnjosti "paraklisa" neprimjerene ikonografije.

- Izvršena prenamjena spomenika - iz profanog u sakralni objekat. - - Korisnik je naprijed navedenim intervencijama nekadašnji ljetnjikovac sv.

Petra, objekat profane arhitekture pretvorio u sakralni objekt, sa tendencijom formiranja manastirskog kompleksa, čime je trajno degradirao autentičnost ovog kulturnog dobra.

0 1 m5


Sl. 291 i 292: Kuća Sv. Petra na Rijeci Crnojevića 60-tih i 80-tih godina XX vijeka


Sl. 293i 294: Kuća Sv. Petra na Rijeci Crnojevića


Sl. 295 - 300: Kuća Sv. Petra na Rijeci Crnojevića


Napomena: Nakon 26. 05. 2004. Godine, nastavljeni su radovi na uređenju objekta. Objekat je pretvoren u konak manastira Obod. Projekat resanacije nije izrađen

Sl. 301 i 302: Kuća sv. Petra, novo oslikavanje


Dvorac Ljeskovac, Rijeka Crnojevića

Ovaj značajan segment naše kulturne baštine ne uživa zakonsku zaštitu _________________________________________________________________________________________

Prije podizanja velike rezidencije u Nikšiću, knjaz Nikola je sagradio na imanju Ljeskovac na Rijeci Crnojevića kuću za zimski boravak. Pored glavne zgrade, spratnog zdanja sa verandom, u kompleks su ulazili i drugi pomoćni objekti – kuća za poslugu, stražarnica, zimska bašta i štale. Na najvisočijoj tački dvorskog imanja, knjaz Nikola je iste 1884. godine sazidao kapelu sv. Spasa. Podizanjem fabrike za preradu ribe 1947.godine u samom dvorskom kompleksu, potpuno je poremećena njegova prvobitna zaokruženost. Dvorac je danas u ruševinama.

Sl. 303 i 304: Dvorac Ljeskovac, situacioni plan

Sl. 305: Dvorac Ljeskovac 1903. godine

1

tuP

tuP

tuP

lanaK

lanaK

C A L A P

asapS .vs avkrC

acvoksejL skelpmoK

"ovtsrabiR" akirbaF


Sl. 306 - 308: Dvorac Ljeskovac 1903. godine

Sl. 309: Dvorac Ljeskovac danas


Sl. 310: Dvorac Ljeskovac, crkva Sv. Spasa


Most knjaza Nikole I na Rijeci Crnojevića

Ovaj značajan segment naše kulturne baštine ne uživa zakonsku zaštitu _________________________________________________________________________________________

Izgradnjom puta Cetinje – Rijeka Crnojevića 1881. godine, Crna Gora je imala 41,5 kilometara kolskih puteva. To su za ono vrijeme bili moderni putevi širine 4 m, sa tvrdom šljunkovitom podlogom. No, nije se stalo na ovom putnom pravcu, izgradnja puteva je nastaveljna, pa je u Crnoj Gori do 1886 godine u saobraćaj pušteno dodatnih 36 kilometara puta. Ovoga puta povezano je Skadarsko jezero sa unutrašnjošću. Završen je put Rijeka Crnojevića – Virpazar. Knjaz Nikola je 1905. godine, u neposrednoj blizini dvorca Ljeskovac sagradio most na svodovima koji čine 6 okana. Ovaj značajan objekat je spojio puteve Cetinje – Rijeka Crnojevića i Rijeka – Virpazar.

Sl. 311: Rijeka Crnojevića, Danilov i Nikolin most


Napomena: Potrebno je valorizovati ovaj, po svemu sudeći značajan segment naše

baštine, koji već više od jednog vijeka svjedoči o razvoju Crne Gore i potrebi

povezivanja njenih djelova.

Sl. 312 i 313: Rijeka Crnojevića, Nikolin most i dvorac Ljeskovac


Aglomeracije vernakularne arhitekture na Skadarskom Jezeru

Ovaj značajan segment naše kulturne baštine ne uživa zakonsku zaštitu

_________________________________________________________________________________________

Vernakularna arhitektura čini značajan dio naše kulture i tradicije. Ona na

Skadarskom Jezeru nije ni jednostavna i skromna, već predstavlja izuzetan primjer i

sklad načina gradnje tradicionalnih ljudskih naseobina i pejzaža. Ova naselja još

uvijek predstavljaju „živo“ nasljeđe, posjeduju kulturne dimenzije koje moraju biti

prepoznate i zaštićene, kako bi se njima bolje upravljalo. Činjenica da se ova naselja

nalaze u „ NP Skadarso Jezero“ trebala bi da olakša - da prepoznate i ubuduće,

zaštićene pejzaže, kod kojih je osnovni naglasak stavljen na prirodno okruženje, ali s

ciljem integralnih aktivnosti ka unapredjenju prirodnih i kulturnih vrijednosti –

kulturnog pejzaža.

Kulturni pejzaži predstavljaju zajedničko djelo prirode i čovjeka. Ideja kulturnih pejzaža nije nova, iako je tek relativno skoro prepoznata kao kategorija kulturnog nasljeđa, pa i u našem Zakonu o zaštiti kulturnih dobara. Na to nas obavezuje i Evropska konvencija o pejzažu, Savjeta Evrope, koja predstavlja značajan instrument koji služi kao osnova za zaštitu, upravljanje i planiranje predjela Evrope. Evropska konvencija o pejzažu donijeta je u Firenci 2000. godine sa ciljem da se promoviše zaštita, upravljanje i planiranje evropskog predjela i organizuje evropska saradnja u toj oblasti. Evropska konvencija o pejzažu polazi od toga da kvalitet i raznovrsnost evropskih predjela čine zajednički resurs, da svi imamo pravo da uživamo u visoko kvalitetnim predjelima, i da je neophodna saradnja u cilju njihove zaštite, upravljanja i planiranja. U Crnoj Gori, kao potpisniku - Konvencija je na snazi od 01.05. 2009. godine. Vezano za identifikaciju i procjenu kulturnog pejzaža, sa aktivnim učešćem svih zainteresovanih strana, svaka država bi trebala da: identifikuje sopstvene predjele na cjelokupnoj teritoriji; analizira njihove karakteristike kao i sile i pritiske koji ih transformišu; prati njihove promjene; kao i da procjenjuje identifikovane predjele vodeći računa o posebnim vrijednostima koje im pridaju zainteresovane strane i stanovništvo. Izuzetnu grupu kulturnog naselja čini tradicionalno narodno graditeljstvo, stara nenaseljena ili slabo naseljena i zapuštena ribarska naselja, smještena na samoj obali Jezera – Raduš, Krnjice, Poseljani, Karuč, Dodoši i druga u kojima se nekada stanovalo, živjelo od ribarenja i raspletale ribarske mreže. Zato ne smijemo dopustiti da i ona kulturna dobra, koja smo ranije prepoznali i stavili pod zaštitu Zakona, kao naselje Vranjina, čiji značaj je prihvaćen 09. 01. 1979. godine, kada je stavljeno pod zaštitu Zakona, i brzo nakon toga prepušteno pritiscima urbanizacije i nekontrolisane gradnje i nepoštovanja, kako genius loci, tako i - Zakona.


Aglomeracije koje su prepoznate i koje bi trebalo štititi, nakon izrade elaborata o valorizaciji njihove vrijednosti su: Naselje Karuč _______________________________________________________________________________________

Ribarsko mjesto Karuč se nalazi na krajnjem śeveroistočnom kraju istoimenog rukavca Skadarskog jezera. Naselje je zbijenog tipa s tipičnom i samo sebi svojstvenom arhitekturom, dominantnim položajem i kulom Sv. Petra, Volačkim i Karučkim „okom“ i sa solidnim komunikacijama. Naselje Karuč po svim elementima valorizacija i kategorizacija ambijentalnih vrijednosti određene regije zaslužuje prioritetno mjesto u planiranju i sprovođenju urbane rekonstrukcije i revitalizacije.

Sl. 314- 316: Naselje Karuč


Sl. 317: Naselje Karuč


Naselje Poseljani

__________________________________________________________________________________________

Poseban estetski doživljaj pruža atraktivno mjesto Poseljani, sa mlinovima koji danas stoje napušteni. Vodenice su sagradjene duž Seljanskog potoka, koji se uliva u jedan od manjih jezerskih zaliva. Objekte na obije obale potoka spajaju četiri elegantno svoltana kamena mosta od kojih su neki stari 300. godina. Poseljani su bili značajni privredni i turistički centar u doba stare Crne Gore. Ovdje je nekada postojalo 14. mlinova. Poseljani sadrže veoma značajnu i jedinstevnu interakciju čovjeka i prirode, njegovog staništa, skromne i jedinstvene arhitekture, zajedno sa oštrom padinom, potokom i florom. Poseljani predstavljaju izuzetan oblik kulturnog nasljeđa tradicionalnog narodnog graditeljstva i zapuštenog naselja, smještenog na samoj obali jezera. U malo pristanište u dnu sela nekada su uplovljavale jahte knjaževske porodice.

Sl. 318 – 320: Naselje Poseljani početkom XX vijeka i danas


Sl. 321: Naselje Poseljani

Napomena: Inicijativu za „uspostavljanjem zaštite naselja“, uputila je NVO Fomos.


Naselje Dodoši

__________________________________________________________________________________________

Selo Dodoši obuhvata plodni kraj oko rijeke Karatune nekadašnje prirodne granice Crne Gore i Turske. Nalazi se na humu - rtu u podnožju Bobije. Prije otprilike 200 godina naseljavaju ga stanovnici Salkovine, mjesta u blizini Žabljaka Crnojevića, na šta upućuje samo ime ovog sela. Iako su se u početku njegovi žitelji bavili poljoprivredom, blizina jezera koje je nepresušan izvor ishrane, uticalo je da je ribolov postao njihovo glavno privredno zanimanje. Stariji žitelji pamte vrijeme kada se u Dodošima gajila svilena buba od koje su pletene ribarske mreže. Naselje je zbijenog tipa sa formiranim prirodnim komunikacijama, a sa slikovitim i promjenjivim sezonskim pejzažima u sklopu čitavog prirodnog kompleksa tog dijela jezera. Zajedno sa Žabljakom Crnojevića i Karučom, predstavlja posebnu ambijentalnu kategoriju. Kuće su zbijene i bez reda poređane, ima kuća koje se naslanjaju jedna na drugu i koje se penju jedna iznad druge.

Sl. 322 - 325: Naselje Dodoši


Sl. 326 i 327: Naselje Dodoši


Naselje Raduš

________________________________________________________________________________________

Ribarsko naselje Raduš smješteno je na samoj obali, na mjestu gde se u jezeru nalazi "oko" dubine 44 m. Duboka voda ovog uskog zaliva ima obilje ribe. Još je Vuk Karadžić, opisujući svoje putovanje Crnom Gorom, za Raduš napisao da je to mjesto đe veslo kada se pusti stoji uspravno u vodi, ne tone - toliko je bogato ribom. Samo mjesto je dobilo ime po imenu čovjeka koji je pronašao podvodne izvore - „oko“, još u XV vijeku - Ratku Orlandiću, bratstveničkom starešini.

Raduš je naselje zbijenog tipa. Kuće su kamene, kvadratne ili pravougaone osnove, pokrivene krovom od kanalice. Nižu se jedna do druge formirajući nekoliko nizova. Nizovi su međusobno povezani uskim prolazima (ulicama). Na najisturenijem mjestu u Radušu nalazi se dok - pristanište.

Nekada je to bilo mjesto na kojem je pristajao brod koji je saobraćao od Rijeke Crnojevića i рrеко Bojane izlazio na more. Veliki broj kuća u Radušu su dvojne, sa dva ulaza i zajedničkom terasom. Negde je jednoprostorna kuća sa dva ulaza jednostavno podijeljena pregradom od pletera. Na ovaj način formiran je i tavan.

Obzirom da je ova kuća, osim stambene, trebala da zadovolji prvenstveno prerađivačku djelatnost (pripremu i sušenje ribe), u arhitektonskom sklopu kuće sa Raduša, pojavljuju se elementi otvora u zidnom platnu u visini tavanskog prostora, radi jače cirkulacije vazduha koja je potrebna za sušenje ribe. Zatim, tu su i zidane posude velikih dimenzija za soljenje ribe. Kuće su zidane grubo obrađenim kamenom sa posebnom obradom uglova, dovratnika i doprozornika. Selo je imalo i bunar, danas zapušten.

Prostorna matrica naselja je jednostavna - formirana je tako što su dugi ansambli kuća raspoređeni u dva do tri niza polazeći od same obale i prateći liniju zaliva (raspored izohipsa). Između ovih izduženih nizova formirale su se ulice. Na kraju nizova, kao ključ ili kao reper, nalazi se pristan.

Stanje objekata je evidentno loše. Nekoliko kuća je srušeno, veliki broj ih je bez krova, bez međuspratne i tavanske drvene konstrukcije. Dvije kuće su obnovljene, ali ne na adekvatan način: jedna je pokrivena limenim krovom, a kod druge su u većoj mjeri korišteni beton i malter, tako da su sve one tipične odlike vezane za način zidanja, materijal, za obradu fasada, detalje i sl. ostale neprimijenjene.

Napomena : Ostaje pitanje što nanosi veću štetu postojećem fondu vernikularne arhitekture: da li nebriga i prepuštenost zubu vremena ili neadekvatne sanacije i preoblikovanja (arh. Dijana Simonović).


Sl. 328 - 330: Naselje Raduš


Sl. 331 - 336: Naselje Raduš


Selo Krnjice

__________________________________________________________________________________________

Selo Krnjce, nalazi se pri Jezeru, na početku Šestana. Po mišljenju starih stanovnika

ovog sela, naziv je prenešen iz Lješanske nahije, đe postoji toponim Krnjička

kamenica. Naziv je, moguće, postao od latinske riječi crinica = izvor. U Polablju:

Carnice. Krnjice su naselje zbijenog tipa. Kuće su kamene, kvadratne ili pravougaone

osnove, pokrivene krovom od kanalice. Nižu se jedna do druge formirajući nekoliko

nizova. Nizovi su međusobno povezani uskim prolazima (ulicama). Selo Krnjice je

jedno od 23 crmnička sela u kojem trenutno stalno živi desetak domaćinstava,

mahom starijeg doba

U knjizi Pavla Mijovića "Ipak nasleđe" nailazimo na podatak o jednoj presudi Velikog

suda iz 1872. god. u sporu koji je nastao kada su stanovnici Krnjica: "... posadili vrbe

u Danbrod, a Seočani ćau da ih poskubu ... Potle toga na nekoliko dana Krnjičani

zatražiše ne samo da vrbe sade nego i da love karićima kao i mi u Danbrod, Raduš.

Ali nazad 30 godina Krnjičani nijesu sadili vrbe nikad, a Seočani lovili su vazda"-

izveštava kapetan Kapetanije Seočke Niko C. Lekić. Veliki sud je doneo presudu da

voda ostane Seočka, a gora Krnjička kao i do sada.

Sl. 337 i 338: Selo Krnjice


Sl. 339 i 340: Selo Krnjice


Godinje __________________________________________________________________________________________

Godinje je selo u brdima iznad Skadarskog jezera, koje broji oko stotinu domova.

Selo je poznato po mnogo čemu, a posebno ga izdvaja nevjerovatna arhitektura

seoskih kuća koju su proučavali i divili joj se mnogi poznati arhitekti. Da bi se zaštitili

od napada Otomanske imperije, stanovnici ovog sela gradili su “kuću na kuću” i

razvili poseban sistem prolaza kroz selo. Dakle, u prostoru u kojem se držala stoka,

tzv. “konoba”, izgrađeni su prolazi, pomoću kojih se moglo prolaziti od jedne do druge

kuće. Tako se tunelima “ispod čemera” moglo doći od prve do posljednje kuće u selu.

Posebnu draž izgledu sela daju mjesta ispred kuća, na kojima se moglo odmarati i

śeđeti. Ta se mjesta nazivaju “volat”. Centar dešavanja u selu, ipak je bilo guvno –

veliki krug, u donjem dijelu sela, u kojem su se održavale igranke i proslave. Glavno

zanimanje bilo je vinogradarstvo, pa je ovaj kraj i najpoznatiji po proizvodnji

kvalitetnog vina i lozove rakije. Gajile su se razne vrste voća i povrća, obrađivao

bostan… U selu se nalazi deset živih izvora pitke vode, od kojih je najpoznatiji “točak

– lješkovac”.

Selo predanje vezuje za X vijek i kneza Jovana Vladimira, koji je volio da boravi u ovom kraju jer mu je godilo, i tako je naselje i dobilo ime. Istorijski izvori pominju ga polovinom 13. vijeka kao svojinu manastira Vranjine. O ljepoti sela govori i činjenica da su Balšići (krajem XIV vijeka) tu sagradili ljetnikovac u kojem su često boravili, a posebno Jelena Balšić. Najstarije jezgro sela posjeduje prepoznatljiv graditeljski kod. Obrazuju ga tri zaseoka, Lekovići, Perazići i Nikači sa ujednačenom arhitektonskom fizionomijom zbijenog tipa. Kamene kuće, pripijene uz ljuti krš jedna uz drugu, sa velikim brojem manjih prozora, voltovima, terasama i povezane podrumima- konobama, bile su uporišta odbrane i osnov egzistencije. Od nekadašnje četiri crkve, očuvana je jedino crkva Sv. Nikole iz 18. vijeka, dok su vidljivi ostaci crkve Sv. Jovana Bogoslova, za koju se vjeruje da je iz 7. vijeka. Ostaci devet mlinova (selo je bogato vodom čiji izvori nikada ne presušuju) i četiri kamena gumna, koja su pored osnovne funkcije vršenja žita, bili i mjesta plemenskog okupljanja, zbora, dogovora i narodnih igara - nijemi su svjedoci nekadašnjeg bogatog života u Godinju. Razorni zemljotres 1979. godine, uslovio je da se veći broj starih kuća napušta, a nove izgrade u plodnom godinjskom polju.

Prirodno okruženje i blaga klima uslovili su da su Godinjani od davnina obrađivali vinograde i proizvodili čuveno vino, a ta tradicija je očuvana do danas. U manjoj mjeri su se bavili ribolovom, stočarstvom i povrtlarsvom uglavnom da bi zadovoljili sopstvene potrebe. Nekada naselje sa brojnim stanovništvom danas broji samo 60-tak.

Napomena: I pored činjenice da selo ne uživa zakonsku zaštitu, prvi vid brige za

njega je pokazan kroz činjenicu da je u toku izrada projekta za zaštitu kamene

plastike ostataka ljetnjikovca Balšića.


Sl. 341i 345: Selo Godinje


Sl. 345 i 346: Selo Godinje, foto Miroslav


Sl. 347: Selo Godinje, kamena plastika na ljetnjikovcu Balšića


Sl. 347 – 354: Selo Godinje


Sl.355: Godinje, Expeditio 2004.


Virpazar

__________________________________________________________________________________________

Vir kao istorijski toponim prvi put se pominje 1242. godine u povelji kralja Vladislava. Nalazi se na ušću dvije rijeke, Crmnice koja sa jugoistoka dolazi iz Limljana i Oraovštice iz pravca śeverozapada. Iza njihovog ušća teče u Skadarsko jezero rijeka Virštica. Godine 1888. Vir postaje mjesto intenzivne robne i novčane razmjene. Pod nazivom Virpazar pominje se polovinom XIX vijeka, kada se grade prve kuće i mjesto dobija vizuru urbanog karaktera. Kuće u Virpazaru su od kamena od kojih svaka u podrumu ima trgovinu,sprat se koristi za stanovanje. Pored ovih kuća nailazimo na objekte namijenjene samo trgovini, to su objekti od drveta – bondručare i doganje (mletački-trgovine) građene po uzoru na turske ćepenke (otvorene i zatvorene fasade - izlog).

Početkom XX vijeka Virpazar dobija kolski put i željezničku prugu. Izgradnjom pristaništa 1905. godine postaje najvažnija luka na Jezeru. Stari dio Virpazara povezuju mostovi na rijekama Oraovštici i Virštici, po kojima je naselje poznato kao „varoš na tri mosta“. Prije izgradnje mostova, na Vir se uglavnom dolazilo čunovima. Tradicija crmničkog okupljanja na pazaru živi i danas.

Svojim položajem, otvoren ka zaleđu i Jezeru, Virpazar je administrativni, privredni i kulturni centar čitavog crmničkog regiona.U Viru na pazar roba pristiže iz udaljenih krajeva Vranjine, Zete, Skadra, Krajine, Bara, Paštrovića itd.

Sl. 356: Virpazar početkom XX vijeka


Sl. 357: Virpazar na gravuri iz 1860. godine


Sl. 361 i 362: Virpazar početkom XX vijeka


Sl. 363 i 364: Otvaranje pruge Bar- Virpazar i željeznička stanica Virpazar 1908. godine

Sl. 365 -370 : Virpazar


SL. 271 – 274: Virpazar je još sačuvao duh - pazara


MAPA KULTURNE BAŠTINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Prečista Krajinska

Bunar

Tophala i trikonhos

Moračnik

Beška

Starčevo

Krnjice

Raduš

Sv. Nikola Vranjina

Grmožur

Lesendro

Besac

Godinje

Obod

Orahovo

o

Žabljak

Oblun

Virpazar

Kula na Vranjinu

Kom

KULTURNA DOBRA POTENCIJALNA KULTURNA DOBRA

Jeksa

Dodoši

Rijeka Crnojevića

Kosmača

Karuč

Danilov most

Kuća Petra I

Nikolin most

Balšin grad

zdravko gagovic, stanje kulturne baŠtine u basenu skadarskog jezera

Documents