Zofia Garlicka (1874–1942)

Irena Sztachelska

Pediatr Pol 2008; 83 (2): 197–199© 2008 by Polskie Towarzystwo Pediatryczne

Urodziła się 19.VI.1874 roku w Niżnym Nowo-grodzie nad Wołgą jako Zofia Wojtkiewiczówna, córka obywateli kresowych, zesłańców z Powstania Styczniowego. Po egzaminie maturalnym wyjechała do Szwajcarii, aby studiować upragnioną od dzieciń-stwa medycynę. Studia lekarskie odbyła w Genewie i w Zurichu. W roku 1899 uzyskała w Zurichu tytuł doktora medycyny. W Zurichu poznała również swego przyszłego męża – Stanisława Garlickiego, który koń-czył w tym czasie Wydział Chemii. Oboje utrzymywali bliskie stosunki z ówczesną Polonią w Szwajcarii. Po ukończeniu studiów powrócili do Niżnego Nowogro-du, gdzie w 1900 roku odbył się ich ślub.

Po zdaniu egzaminu państwowego w Kazaniu, dr Garlicka otrzymała prawo praktyki lekarskiej na tere-nie całego ówczesnego imperium rosyjskiego. Wkrót-ce po tym Państwo Garliccy zamieszkali w Krakowie. Dr Garlicka specjalizowała się w położnictwie i gi-nekologii pod kierunkiem prof. Henryka Jordana, a następnie prof. Aleksandra Rosnera. Po ukończeniu tej specjalizacji oboje Garliccy przez krótki okres za-mieszkiwali w Ząbkowicach i Częstochowie. Dobrze zapowiadającej się karierze lekarskiej dr Garlickiej utrudniało poważne zaangażowanie jej męża w nie-legalnej działalności Polskiej Partii Socjalistycznej, której był członkiem. W roku 1905 inż. Garlicki zo-stał aresztowany i osadzony w więzieniu. Zwolniony wskutek amnestii i zagrożony ciężką chorobą, przez dwa lata przebywał za granicą. Dzięki pomocy przyja-ciół dr Garlicka uzyskała posadę lekarza fabrycznego w zakładach przędzalniczych Scheiblera i Grohmana w Łodzi. Pełniła wszystkie obowiązki lekarza ogólne-go: przyjęcia ambulatoryjne chorych, wizyty domowe, przyjmowanie porodów u robotnic fabryki. Warunki jej pracy były bardzo ciężkie, a niekiedy niebezpiecz-ne: wzywano ją do chorych o każdej porze dnia i nocy, przyjmowała porody w zatłoczonych mieszkaniach, często przy lampie naftowej; w Łodzi panowało bez-robocie, lokauty, częste były napady bandyckie. Szcze-gólną opieką otaczała dr Garlicka robotnice ciężarne i niemowlęta. Zajmowała się również analizą umieral-ności niemowląt w zależności od okresu pozostawa-

nia matki w domu po porodzie i od okresu karmienia piersią dziecka. Wspólnie z drem Skalskim, lekarzem fabryki Meinzla wykonała dużą pracę analityczno--statystyczną opartą na obserwacjach przebiegu 2399 porodów u robotnic i śmiertelności urodzonych przez nie niemowląt. Zgodnie z wynikami badań ogólna śmiertelność tych niemowląt wynosiła 26,9%, zaś nie-mowląt karmionych sztucznie 65%. Praca ta posłuży-ła w późniejszym okresie do wystąpień dr Garlickiej w sprawie organizowania żłobków przyfabrycznych. Po powrocie inż. Garlickiego z zagranicy, który po ukoń-czeniu Wydziału Matematycznego na Sorbonie zo-stał nauczycielem matematyki w czołowych szkołach łódzkich, dr Garlicka porzuciła zbyt ciężką dla niej funkcję lekarza fabrycznego. Pracowała w łódzkiej „Kropli Mleka”, wykładała na kursach dla położnych i na kursach higieny dla dziewcząt, współpracowała z Łódzką Ligą Przeciwgruźliczą, która w tym okresie zajmowała się również zwalczaniem raka, reorganizo-wała przytułek położniczy, prowadzony przez Łódzkie Towarzystwo Dobroczynności. Zajmowała się rów-nież praktyką prywatną i była udziałowcem lecznicy przy ul. Podleśnej.

Swoją solidną pracą i życzliwym stosunkiem do człowieka zdobywała zaufanie zarówno rodzin ubo-gich, jak też prywatnej klienteli zamożnej ze środo-wisk fabrykantów, kupców i ziemian. W okresie I Wojny Światowej dr Garlicka brała czynny udział w pomocy dla uchodźców z bombardowanych miast, opiekowała się żołnierzami tworzących się polskich oddziałów wojskowych.

W 1918 r. przeniosła się do Warszawy. Jej mąż już wcześniej został powołany na stanowisko profesora w formującej się Politechnice Warszawskiej. Garliccy początkowo zamieszkali na Żurawiej, a następnie na ulicy Topolowej. W Warszawie dr Garlicka ordynowała początkowo w „Lecznicy dla Niezamożnych Chorych” przy ulicy Topiel, prowadzonej przez siostry Elżbie-tanki. Pod koniec lat 20. objęła stanowisko ordynato-ra oddziału położniczo-ginekologicznego w Szpitalu Ujazdowskim, na którym pozostała do wybuchu woj-ny w 1939 r. Równocześnie pracowała w II Miejskim

Autor nie zgłasza konfliktu interesów

197

H I S T O R I A P E D I A T R I I

P E D I AT R I A P O L S K Atom 83, nr 2, marzec–kwiecień 2008

198

Ośrodku Zdrowia przy ul. Górnośląskiej. Fascynowa-ły ją stale zagadnienia społeczne. Brała udział w dys-kusjach w sprawie powstającej z dużymi oporami w środowisku lekarskim Kasy Chorych; w instytucji tej dr Garlicka widziała początek realizacji równych praw całego społeczeństwa do powszechnej pomocy lekar-skiej. Współpracowała z Polskim Komitetem do Walki z Rakiem, była członkiem Rady Nadzorczej Instytutu Radowego. Była też czynnym członkiem Sekcji Opieki Nad Matką i Niemowlęciem Związku Pracy Obywa-telskiej Kobiet, w której przygotowała projekt półeta-towej pracy dla kobiet w okresie rozrodczym. Zgodnie z tym projektem połowę zarobku kobiety miałyby do-płacać ogólnopaństwowe ubezpieczenie społeczne lub specjalnie powstały „Fundusz Macierzyński”. Dr Gar-licka nie należała nigdy do żadnych partii, a polityka ją nie interesowała, była wyłącznie społecznikiem z powołania. Zawsze umiała znaleźć porozumienie z ludźmi o różnych światopoglądach i przekonaniach politycznych. Dom państwa Garlickich na Topolowej (obecnie Al. Niepodległości) był zawsze ośrodkiem zebrań, spotkań i dyskusji społecznych.

We wszystkiej instytucjach, w których pracowa-ła, i we wszystkich swoich wystąpieniach dr Garlicka prezentowała niezmiennie własne poglądy społeczne. Jej zdaniem powszechnie dostępna opieka nad matką i dzieckiem powinna istnieć niezależnie od ustrojów społecznych i przemian politycznych. Sprawą tą po-winny być stale zainteresowane rząd, sejm i organiza-cje społeczne. W swoich wypowiedziach i artykułach propagowała konieczność rozbudowy poradni dla ko-biet i dla niemowląt, uzasadniała potrzebę tworzenia Szkół Matek przy poradniach i potrzebę przygotowa-nia dziewcząt do obowiązków macierzyństwa. Jej zda-niem brak takiego przygotowania kobiet, zwłaszcza robotnic, stanowił jeden z czynników wysokiej umie-ralności niemowląt. Dążąc do ułatwienia kobietom prawidłowej ciąży i porodu i do poprawy opieki nad niemowlęciem dr Garlicka uważała, że każda kobieta, zwłaszcza będąca w trudnej sytuacji zdrowotnej lub społecznej, ma prawo do zapobiegania niepożądanej ciąży. Zagadnieniem tym powinny się zająć poradnie dla kobiet i organizujące się Towarzystwo Świadome-go Macierzyństwa. (Pierwsza Poradnia Świadome-go Macierzyństwa powstała w Polsce w 1931 r. przy Robotniczym Stowarzyszeniu Służby Społecznej pod kierownictwem dr Justyny Budzyńskiej-Tylickiej).

Przerwanie ciąży dr Garlicka uważała za ostatecz-ność dopuszczalną w wypadkach zagrożenia życia i zdrowia matki, a także w szczególnie trudnych sytu-acjach społecznych; jej zdaniem zabieg taki powinien być obwarowany prawidłową diagnozą, znajomością warunków społecznych i orzeczeniem odpowiedniej

komisji działającej przy opiekującej się ciężarną in-stytucji ochrony zdrowia matki i dziecka. Każde prze-rwanie ciąży musi się odbywać w dobrych warunkach szpitalnych. Za przerwanie ciąży w wyżej wymienio-nych warunkach nie wolno zdaniem dr Garlickiej, karać kobiety ani też lekarza, wykonującego zabieg, jak to przewidywał obowiązujący podówczas Kodeks Karny.

Walkę z bardzo częstymi w tym okresie poronienia-mi sztucznymi, dokonywanymi najczęściej przez oso-by niefachowe lub same ciężarne, dr Garlicka łączyła nierozerwalnie z dobrze postawioną opieką społeczną nad przyszłą matką, zwłaszcza nad kobietą pracującą, matką samotną i jej dzieckiem.

Dr Garlicka domagała się również zrównania w prawach matki „nieślubnej” i jej dziecka z normalnie funkcjonującą rodziną, a także prawa do alimentów i dochodzenia ojcostwa, co było w owych czasach za-bronione.

Za bardzo ważny problem społeczny dr Garlicka uważała tworzenie dziennych żłobków przyfabrycz-nych dla niemowląt. Żłobki takie jej zdaniem zapew-niałyby nie tylko opiekę nad niemowlęciem w czasie pracy robotnicy matki, lecz również możliwość kar-mienia piersią jej dziecka. W tej sprawie prowadziła wykłady dla inspektorów pracy. Dla dzieci kobiet pra-cujących w mniejszych zakładach dr Garlicka propa-gowała małe żłobki terenowe.

Dla organizatorów i personelu żłobków opraco-wała drobiazgową instrukcję w sprawie organizacji i prowadzenia żłobka.

Dr Garlicka była również inicjatorką organizowa-nia Domów Matki i Dziecka dla kobiet i dzieci „nie-ślubnych” lub opuszczonych. Uważała, że nie wolno oddzielić niemowlęcia od matki samotnej. Należy jej dopomóc w prawidłowym wychowaniu dziecka, a także w zdobyciu zawodu. Rola ta powinna przypa-dać Domom Matki i Dziecka. Dzięki staraniom Sekcji Opieki nad Matką i Dzieckiem Związku Pracy Obywa-telskiej Kobiet oraz osobistym zasługom dr Garlickiej w roku 1930 powstał w Polsce pierwszy Dom Matki i Dziecka przy ul. Wawelskiej. Na otwarcie Domu przy-były wysokie władze II Rzeczypospolitej

Tematami około 20 publikacji dr Garlickiej były za-wsze zagadnienia społeczne, związane przede wszyst-kim ze sprawami ochrony zdrowia matki i dziecka, omówionymi powyżej. Prace te były ogłaszane w „Przeglądzie Lekarskim”, „Opiece nad Dzieckiem”, „Lekarzu Polskim”, „Ginekologii Polskiej” i innych czasopismach lekarskich, a także w czasopismach popularnych. Poza tym dr Garlicka pozostawiła sze-reg maszynopisów i notatek. W publikacjach i wystą-pieniach dr Garlickiej uderza ogromna aktualność

i nowoczesność jej poglądów na problemy opieki nad matką i dzieckiem, upór i konsekwencja w dążeniu do celu, entuzjazm i całkowite oddanie pracy społecznej. Za swoją działalność została odznaczona orderem „Po-lonia Restituta”. W roku 1939 wobec nadchodzącego zagrożenia wojną dr Garlicka uczestniczyła w przygo-towaniach służby sanitarnej do warunków wojennych. W latach okupacji niemieckiej brała czynny udział w działaniu Polski Podziemnej: w jej mieszkaniu mieści-ła się skrzynka kontaktów Sztabu Armii Krajowej, od-bywały się liczne zebrania konspiracyjne, ukrywający się Żydzi otrzymywali papiery aryjskie, ukrywali się spadochroniarze lotów z Anglii, oficerowie angielscy, dr Natalia Zandowa z getta warszawskiego.

11 sierpnia 1942 r. dr Garlicka z jedną ze swych trzech córek – Zofią, dwoma Anglikami i dr Zandową została aresztowana przez Gestapo. Mąż jej już wtedy nie żył. Dr Zandowa została rozstrzelana na Pawiaku, oficerowie angielscy znaleźli się w Oflagu, a dr Gar-licką z córką po dwóch miesiącach pobytu na Pawia-ku przewieziono do Oświęcimia, gdzie obie zmarły w końcu roku 1942. W Oświęcimiu, niemal do ostatnich chwil życia dr Garlicka służyła pomocą chorym i kona-jącym współwięźniom.

Ź R Ó D Ł A B I O G R A F I C Z N E

1. Materiały ofiarowane autorce w latach siedemdziesiątych przez

córkę dr Garlickiej – Jadwigę Putowską.

a. Putowska Jadwiga: Wspomnienie o dr Zofii Garlickiej. „Ar-

chiwum Historii Medycyny” 1973, 36, 191–211.

b. Garlicka Zofia: Żłobki dzienne dla niemowląt matek pracują-

cych. Odbitka z „Lekarza Polskiego” 1927, II, 4, 15.

c. Garlicka Zofia: Przemówienie na poświęcenie pierwszego

Domu Matki i Dziecka z dnia 7.06.1930 r. (maszynopis).

d. Wykaz prac publikowanych dr Garlickiej (maszynopis).

e. Wykaz maszynopisów i notatek pozostawionych przez dr

Garlicka (maszynopis).

2. Gaca Mariola: Przerywanie ciąży w Polsce w okresie międzywo-

jennym. „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 1993, 56, 2,

117.

3. Sprawozdanie z działalności I Poradni Świadomego Macierzyń-

stwa za rok 1932. „Zdrowie” 1933, 56, 277.

199

H I S T O R I A P E D I AT R I IIrena Sztachelska Zofia Garlicka (1874–1942)