ШВЕЙЦАРИЙН ХӨГЖЛИЙН АГЕНТЛАГИЙН ... · 2017. 6. 2. · 2014 он...

2017 ХЯНАЛТ-ШИНЖИЛГЭЭ, ҮНЭЛГЭЭНИЙ ТАЙЛАН

ХҮНС, ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ, ХӨНГӨН ҮЙЛДВЭРИЙН ЯАМ 1

ШВЕЙЦАРИЙН ХӨГЖЛИЙН АГЕНТЛАГИЙН САНХҮҮЖИЛТЭЭР ХЭРЭГЖИЖ БУЙ “НОГООН АЛТ” ТӨСЛИЙН ТӨГСГӨЛИЙН БОЛОН

2016 ОНЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ХЭРЭГЖИЛТЭД ХИЙСЭН ХЯНАЛТ-ШИНЖИЛГЭЭ, ҮНЭЛГЭЭНИЙ ТАЙЛАН

(2016 оны жилийн эцсийн байдлаар) 2017 оны 03 дугаар сарын 20

№ Төслийн агуулга Гүйцэтгэл

1

Төсөл, хөтөлбөрийн нэр, огноо, шийдвэрийн дугаар

Ногоон алт төслийн зорилго нь бэлчээрийн нөөцийн тогтвортой ашиглалтыг дэмжих, малчдын зах зээл, эдийн засгийн харилцаанд идэвхтэй, үр өгөөжтэй оролцох, шинэ мэдлэг, мэдээллийг хурдацтай авах боломжийг бүрдүүлэхэд чиглэнэ.

2 Санхүүжилтийн эх үүсвэр Швейцарийн Холбооны Улсын буцалтгүй тусламж.

3 Хэрэгжүүлэгч байгууллага/

хэрэгжих нийт хугацаа

Үндсэн хэрэгжүүлэгч байгууллага: Швейцарийн Хөгжлийн Агентлаг Хамтран хэрэгжүүлэгч байгууллага: ҮХААЯам, УЦУОШГ, ГХГЗЗГ, ХААИС, МУИС, МААЭШХ, Аймаг, сумдын ЗДТГазар, Аймаг, сумдын бэлчээр ашиглагчдын холбоо

4 Төсөл, хөтөлбөрийн зорилтууд

Зорилт 1: Малчдын байгууллагыг хөгжүүлэх: БАХ, Сумын Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоодыг бэхжүүлэх замаар малчдыг бэлчээрийн тогтвортой менежмент, эдийн засгийн хөгжил, орон нутгийн засаглалд идэвх, үр бүтээлтэй оролцох боломжуудыг нээх. Зорилт 2: Хэрэглээнд чиглэсэн судалгаа, туршилт: Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан мал аж ахуйн менежментийг төлөвшүүлэх, малын тэжээл үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх. Зорилт 3: Эрэлтэд түшиглэсэн экстейншиний үйлчилгээг хөгжүүлэх: Сумын төвшинд БАХ-д түшиглэсэн шинжлэх ухааны ололтыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх, мэдээлэл дамжуулах сүлжээ, бүтэц зохион байгуулалтыг хөгжүүлэх. Зорилт 4: Маркетинг: Сарлагийн хөөврийн түүхий эд бэлтгэл, нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүний чанар, технологийг сайжруулах замаар малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх.

5

Зардал Төсөв (Нийт шаардагдах зардал)

Төслийн 4 бүрэлдэхүүн хэсэг болон удирдлагын зардалд 2016 оны жилийн эцсийн байдлаар 2199.0 сая швейцар франк төсөвлөж, 2528.2 сая швейцар франк зарцуулж 115 хувийн биелэлттэйгээр санхүүжилтийг зарцуулсан байна.

Үүнд: Төсөв (2016 он) Гүйцэтгэл Хувь Бүрэлдэхүүн хэсэг 1 953.0 1,340.0 141 Бүрэлдэхүүн хэсэг 2 400.0 127.0 32 Бүрэлдэхүүн хэсэг 3 403.0 459.0 114 Бүрэлдэхүүн хэсэг 4 275.0 360.0 131 Удирдлага 168.0 242.2 144 Нийт 2,199.0 2,528.2 115

6

Төсөл, хөтөлбөрийн зорилт: Ажлуудын биелэлтийг доорхи талбарт бичнэ 1дүгээр зорилтын хүрээнд: Үнэлгээний тайлангийн 6-11 дүгээр хуудаснаас харна уу. 2 дугаар зорилтын хүрээнд: Үнэлгээний тайлангийн 14-21 дүгээр хуудаснаас харна уу. 3 дугаар зорилтын хүрээнд: Үнэлгээний тайлангийн 21-27 дугаар хуудаснаас харна уу. 4 дүгээр зорилтын хүрээнд: Үнэлгээний тайлангийн 27-43 дугаар хуудаснаас харна уу.

7 Дүгнэлт (ололт, дутагдал,

анхаарах асуудлууд)

“Ногоон Алт” төсөл хэрэгжснээс хойших буюу зорилтын биелэлт 91.65 хувь, 2016 оны төлөвлөгөө, зорилтот түвшингийн биелэлт 96.6 хувиар тус тус үнэлэгдэв.

8 Төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэгч

талуудын хамтын ажиллагаанд өгөх хөндлөнгийн үнэлгээ

Хангалттай.

9 Төсөл, хөтөлбөрийн

хэрэгжилтийн үнэлгээ, дүгнэлт

Биелэлт дундаж

Зорилтын тоо

Зорилт 1 Зорилт 2 Зорилт 3 Зорилт 4

91.65 4 70.0 100.0 100.0 96.6

10

Төсөл, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн нэгдсэн

үнэлгээ (ЗГХЭГ-ын үнэлгээ)

Нэгдсэн үнэлгээ

... %



ШВЕЙЦАРИЙН ХӨГЖЛИЙН АГЕНТЛАГИЙН САНХҮҮЖИЛТЭЭР ХЭРЭГЖИЖ БУЙ “НОГООН АЛТ” ТӨСЛИЙН ТӨГСГӨЛИЙН БОЛОН

2016 ОНЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ХЭРЭГЖИЛТЭД ХИЙСЭН ХЯНАЛТ-ШИНЖИЛГЭЭ, ҮНЭЛГЭЭНИЙ ТАЙЛАН

2017 оны 03 дугаар сарын 20

НЭГ. ХЯНАЛТ-ШИНЖИЛГЭЭ, ҮНЭЛГЭЭНИЙ ЗОРИЛГО

Малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх, амьжиргааг дээшлүүлэх Монгол улсын Засгийн газар болон Швейцарийн Хөгжлийн Агентлагийн зорилгыг хэрэгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулах явдал юм. ХОЁР. ХЯНАЛТ-ШИНЖИЛГЭЭ, ҮНЭЛГЭЭНИЙ АРГА ЗҮЙ

Засгийн газрын 2013 оны 322 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Захиргааны байгууллагын хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний нийтлэг журам”-ын дагуу 2016 оны жилийн эцсийн тайланг судлах, тухайн ажлыг хариуцсан албан тушаалтнуудтай уулзаж ярилцах, холбогдох газруудаас тодруулга авах замаар цуглуулсан мэдээ, мэдээлэлд үндэслэн гүйцэтгэв. ГУРАВ. ТӨСЛИЙН ТОВЧ ТАНИЛЦУУЛГА

Төслийн хамрах хүрээ. Төсөлд баруун бүсийн Баян-Өлгий, Ховд, Увс, Говь-Алтай, Завхан, Архангай, Баянхонгор зэрэг 7 аймаг хамрагдсан байна.

Төслийн зорилго. Бэлчээрийн нөөцийн тогтвортой ашиглалтыг дэмжих, малчдын зах зээл, эдийн засгийн харилцаанд идэвхтэй, үр өгөөжтэй оролцох, шинэ мэдлэг, мэдээллийг хурдацтай авах боломжийг бүрдүүлэхэд чиглэнэ.

Төслийн зорилтууд 1. Малчдын байгууллагыг хөгжүүлэх. БАХ, Сумын Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоодыг

бэхжүүлэх замаар малчдыг бэлчээрийн тогтвортой менежмент, эдийн засгийн хөгжил, орон нутгийн засаглалд идэвхтэй, үр бүтээлтэй оролцох боломжуудыг нээх.

2. Хэрэглээнд чиглэсэн судалгаа, туршилт. Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан мал аж ахуйн менежментийг төлөвшүүлэх, малын тэжээл үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх.

3. Эрэлтэд түшиглэсэн экстейншиний үйлчилгээг хөгжүүлэх. Сумын төвшинд БАХ-д түшиглэсэн шинжлэх ухааны ололтыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх, мэдээлэл дамжуулах сүлжээ, бүтэц зохион байгуулалтыг хөгжүүлэх.

4. Маркетинг. Сарлагийн хөөврийн түүхий эд бэлтгэл, нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүний чанар, технологийг сайжруулах замаар малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх.

Хүлээгдэж буй үр дүн БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 1. МАЛЧДЫН БАЙГУУЛЛАГА Үр дүн 1.1. БАХ-үүд бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулснаар засгийн газар болон бусад гол оролцогч талуудын дэмжлэгийг үр ашигтай хэлбэрээр хүртэх, бэлчээрийн болон мал сүргийн зүй зохистой менежмент хэрэгжүүлэх боломж бүрдэнэ. Үр дүн 1.2. Сумын болон аймгийн БАХ-ийн холбоод малчдын эрх ашиг, сонирхлыг хамгаалах иргэний нийгмийн байгууллага болж төлөвшинө. Үр дүн 1.3. Хоршоог хөгжүүлэх замаар малчдын зах зээл, эдийн засгийн харилцаанд үр ашигтай оролцох боломжийг нэмэгдүүлнэ. Үр дүн 1.4. БАХ, СБАХ-ны үйл ажиллагаанд эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжиж нэмэгдүүлнэ. БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 2. ХЭРЭГЛЭЭНИЙ СУДАЛГАА Үр дүн 2.1. Бэлчээрийн мониторингийн үндэсний санг ажиллуулах, тоон мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх, үр дүнг бодлогод суулгах чиглэлээр байгууллага, ажилтнуудын чадавхийг бэхжүүлэх. Үр дүн 2.2. Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан төлөв байдлын үнэлгээний аргачлал болон бэлчээр ашиглалтыг нэвтрүүлэх. Үр дүн 2.3. Бэлчээрийн судалгааны үндэсний чадавхийг бэхжүүлэх. БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 3. НЭВТРҮҮЛЭХ ҮЙЛЧИЛГЭЭ Үр дүн 3.1. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний тогтолцооны чадавхи сайжирна. Үр дүн 3.2. Хэрэгцээнд тулгуурласан мэдээлэл, зөвлөмжүүдийг БАХ-ын тогтолцоогоор дамжуулан малчдад хүргэнэ.



Үр дүн 3.3. Бэлчээрийн мал аж ахуй тогтвортой эрхлэх технологи, арга барилууд нэвтрүүлнэ. Үр дүн 3.4. Малчдын бизнесийн чадавхи, бизнес эрхлэлтийг нэмэгдүүлнэ. БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 4. МАРКЕТИНГ Үр дүн 4.1. Малчдын бэлтгэн нийлүүлж буй сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосны тоо хэмжээ нэмэгдэж чанар сайжирсан байна. Үр дүн 4.2. СБАХ болон хоршоод зах зээлд холбогдсон байна. Үр дүн 4.3. Дотоодын үйлдвэрлэгчдийн нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний экспорт нэмэгдэнэ.

Төслийн нийт төсөв. Швейцарийн Хөгжлийн Агентлагийн санхүүжилт 14.7 тэрбум төгрөг, түнш байгууллагуудын оруулах хувь 4.0 тэрбум төгрөг (түүнтэй тэнцэхүйц мөнгө, түүнийг орлох зүйлс), манай орны малчид, малчдын байгууллагуудын оруулах хувь 750.0 сая төгрөг (түүнтэй тэнцэхүйц мөнгө, түүнийг орлох зүйлс) гэж тооцсон байна.

Төсөл хэрэгжих хугацаа . Төсөл 2013 оны 1 дүгээр сараас 2016 оны 12 дугаар сарын 31 хүртэл үргэлжилнэ гэж заасан. ДӨРӨВ. ТӨСЛИЙН САНХҮҮЖИЛТ БОЛОН ЗОРИЛТЫН ХЭРЭГЖИЛТ

Төслийн 4 бүрэлдэхүүн хэсэг болон удирдлагын зардалд 2016 оны жилийн эцсийн байдлаар 2199.0 мянган швейцар франк төсөвлөж, 2528.2 мянган швейцар франк зарцуулж ба гүйцэтгэл 100-аас дээш хувийн биелэлттэй байна.

Төслийн санхүүжилт, хэрэгжилтийн байдал

Хүснэгт 1

№ Бүрэлдэхүүн хэсэг

2013

2014 он

Батлагдсан төсөв

Гүйцэтгэл Хувь Батлагдсан

төсөв Гүйцэтгэл Хувь

1 Малчдын байгууллагыг

хөгжүүлэх 1,056.0 1,044.0 99 834.0 885.3 106

2 Хэрэглээнд чиглэсэн

судалгаа, туршилт 620.0 587.9 95 660.0 561.9 85

3 Эрэлтэд түшиглэсэн

экстейшн 308.0 467.5 152 746.0 258.0 35

4 Маркетинг 480.0 302.0 63 400.0 270.0 68 5 Удирдлага 552.0 433.3 78 612.0 535.3 87

Нийт 3,016.0 2,834.7 94 3,252.0 2,510.5 77

№

Бүрэлдэхүүн хэсэг 2015 он 2016 он

Батлагдсан төсөв

Гүйцэтгэл Хувь Батлагдсан

төсөв Гүйцэтгэл Хувь

1 Малчдын байгууллагыг

хөгжүүлэх 603.0 1,037.7 172 953.0 1,340.0 141

2 Хэрэглээнд чиглэсэн

судалгаа, туршилт 520.0 166.9 32 400.0 127.0 32

3 Эрэлтэд түшиглэсэн

экстейшн 459.0 589.9 129 403.0 459.0 114

4 Маркетинг 345.0 368.4 107 275.0 360.0 131 5 Удирдлага 186.0 246.8 133 168.0 242.2 144

Нийт 2,113.0 2,409.8 114 2,199.0 2,528.2 115

Төслийн ажлын гүйцэтгэлийн дүнг харуулсан 1 дүгээр хүснэгт дэх 2013-2016 онд батлагдсан төсөв 10,580.0 мянган швецарь франк, үүнээс 10,283.0 мянган швецарь франк буюу батлагдсан төсвийн 97.1 хувийг төслийн ажилд зарцуулсан байна. Хэрэв нэг швецарь франк 2400 төгрөг гэж үзвэл төслийн нийт батлагдсан төсөв 25,392,000,000 төгрөг, гүйцэтгэл нь 24,679,000,000 төгрөг буюу батлагдсан төсвөөс 712,320,000 төгрөгийг дутуу зарцуулсан дүнтэй байна.

2017

ХҮНС, ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ, Х

БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 1 Үр дүн 1.1. БАХ-үүгол оролцогч талуудын дэмжлэгийг зүй зохистой менежмент хэрэгж БАХ-ийн 80 гаруй хувь нь сумын засаг даргатай бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулажилласан. Тухайлбал төсөбэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулгэрээ байгуулж байгаа нь сумын бэлчээрийн менежментийн жилийн тсанхүүжилтийн асуудлыг зохистой шийдвэрлэхэд малчин Бэлчээрийн талхлагсэлгэх, амраах зэрэг үр нөлтөлөвлөгөө болон гэрээний дагуу хэрэгжгаруй БАХ-ээс 36-н БАХ бэлчээр ашиглалтын гэрээгээ шинэчилж БАХ тус бэкологийн чадавх, шилжилтийн загвар, гэрээний хэрэгжилтийг сайжруулах, хариуцлага Бэлчээр ашиглалтын гэрээ нэмэгдсэн байна. Бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулах, шинэчлэх явцад БАХзаагийг баталгаажуулж хөрш малчидтай зажлыг 7 аймгийн 75 суманд хийж хэрэгж

Бэлчээр ашиглалтын гэрээ, сумын бэлчээр ашиглалтын тамраасан, сэлгэж аши

Аймгууд Байгуулагдсан БАХ-ийн тоо

Архангай 323 Баянхонгор 95 Баян-Өлгий 201 Говь-Алтай 78 Завхан 198 Увс 118 Ховд 87 Дүн 1100

Тариат сумын Өндөрцохио БАХөнжөөсөн бэлчээр

Фото зураг 1. Сэлгэж, амраасан бэлчээрийн сэргэсэн байдал БАХ-ийн бэлчээрийн фотомониторингменежментийн ажлын хэсэг, яланСБАХ-ны тэргүүн нар БАХургацын мэдээлэл авч боловсруулалт хиймалчдад танилцуулах ажлыг зохион байгуул

ХЯНАЛТ-ШИНЖИЛГЭЭ,

АЖ АХУЙ, ХӨНГӨН ҮЙЛДВЭРИЙН ЯАМ

Н ХЭСЭГ 1. МАЛЧДЫН БАЙГУУЛЛАГА

үүд бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулснаар засгийн газар болон бусад гол оролцогч талуудын дэмжлэгийг үр ашигтай хэлбэрээр хүртэх, бэлчээрийн болон ма

й зохистой менежмент хэрэгжүүлэх боломж бүрдэнэ. 80 гаруй хувь нь сумын засаг даргатай бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуул

өл хэрэгжиж байгаа 7 аймагт 630 гаруй БАХ сумынхаа Засаг даргатай рээ байгуулсан байна. Малчдыг БАХ-д хамруулж, бэлчээр ашиглалтын

гэрээ байгуулж байгаа нь сумын бэлчээрийн менежментийн жилийн тжилтийн асуудлыг зохистой шийдвэрлэхэд малчин өрхийн оролцоог ихээхэн дээшлБэлчээрийн талхлагдал, доройтлын хор уршгийн талаарх малчдын мэдлэг сайжирснаар

лөө бүхий арга хэмжээг (Хүснэгт 2) сумын газар зохион байгуулалтын болон гэрээний дагуу хэрэгжүүлэхэд томоохон дэмжлэг болсон байна.

БАХ бэлчээр ашиглалтын гэрээгээ шинэчилж БАХ тус бэкологийн чадавх, шилжилтийн загвар, фотомониторингийн мэдээлэл зэргийг хавсралтаар оруулж

гжилтийг сайжруулах, хариуцлага тооцох механизмыг илр ашиглалтын гэрээ байгуулсан БАХ-ийн тоо 2013 онтой харьцуулахад 46

нэмэгдсэн байна. Бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулах, шинэчлэх явцад БАХрш малчидтай зөвшилцөх, бэлчээрийн гар зургийг электрон зураг

ажлыг 7 аймгийн 75 суманд хийж хэрэгжүүлсэн байна.

Бэлчээр ашиглалтын гэрээ, сумын бэлчээр ашиглалтын төлөвламраасан, сэлгэж ашиглаж буй бэлчээр (2016 оны 12 дугаар сарын байдлаар

Байгуулагдсан ийн тоо

БАГ байгуулсан

БАХ

Байнгын сэлгээтэй ашиглаж буй бэлчээр,

га

51+38 763,065 24 69,001 190 1,412,000

74 808,000 173 1,461,113 39 1,900,632

73 2,785,2401100 662 9,199,051

рцохио БАХ-ын 2 жил бэлчээр

Завхан аймгийн Нөмрамраасан бэлчээрийн сэргэсэн б

раг 1. Сэлгэж, амраасан бэлчээрийн сэргэсэн байдал

бэлчээрийн фотомониторинг. Төслийн хүрээнд 2016 онд сумдын бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсэг, ялангуяа фотомониторингийн сургалтад хамрагдсан газрын даамал,

БАХ-ын улирлын бэлчээр тус бүрт фотомониторингийн цэг бий болгож, ургацын мэдээлэл авч боловсруулалт хийж БАХ-ын бэлчээр ашиглалтын гэрээнд хавсаргаж малчдад танилцуулах ажлыг зохион байгуулдаг болсон. Нийт 7 аймгийн 80 сумын 574 БАХ

ШИНЖИЛГЭЭ, ҮНЭЛГЭЭНИЙ ТАЙЛАН

4

д бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулснаар засгийн газар болон бусад ртэх, бэлчээрийн болон мал сүргийн

80 гаруй хувь нь сумын засаг даргатай бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулан л хэрэгжиж байгаа 7 аймагт 630 гаруй БАХ сумынхаа Засаг даргатай

хамруулж, бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулж байгаа нь сумын бэлчээрийн менежментийн жилийн төлөвлөлт, төсөв,

рхийн оролцоог ихээхэн дээшлүүлсэн. дал, доройтлын хор уршгийн талаарх малчдын мэдлэг сайжирснаар

) сумын газар зохион байгуулалтын дэмжлэг болсон байна. Эдгээр 600

БАХ бэлчээр ашиглалтын гэрээгээ шинэчилж БАХ тус бүрийн бэлчээрийн фотомониторингийн мэдээлэл зэргийг хавсралтаар оруулж

тооцох механизмыг илүү сайн бүрдүүлсэн. ийн тоо 2013 онтой харьцуулахад 46.8 хувиар

нэмэгдсэн байна. Бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулах, шинэчлэх явцад БАХ-ийн бэлчээрийн хил х, бэлчээрийн гар зургийг электрон зураг болгох

влөгөөний дагуу сарын байдлаар)

Хүснэгт 2

Байнгын сэлгээтэй ашиглаж буй бэлчээр,

Тогтмол амраан ашиглаж буй бэлчээр, га

763,065 716,500 69,001 413,000

1,412,000 1,682,600 808,000 1,962,000

,461,113 2,017,856 1,900,632 398,237 2,785,240 151,600 9,199,051 7,341,793

мрөг суманд 5 жил сэлгэж амраасан бэлчээрийн сэргэсэн байдал

раг 1. Сэлгэж, амраасан бэлчээрийн сэргэсэн байдал

2016 онд сумдын бэлчээрийн д хамрагдсан газрын даамал,

рт фотомониторингийн цэг бий болгож, бэлчээр ашиглалтын гэрээнд хавсаргаж Нийт 7 аймгийн 80 сумын 574 БАХ-ын

2017


бэлчээрт 1283 фотомониторингийн цэгээс мэдээлэл авч БАХбэлчээр зохион байгуулалтын ажлыг т

Фотомониторингийн цэг б

Аймгууд Сумын

Архангай Баянхонгор Говь-Алтай Ховд Увс Завхан Баян-Өлгий Дүн

Орон нутгийн хөрөүр дүнтэй байсныг малчид,бууруулсантай холбоотойгоор 2015ОНХС-аас олгосон төсөв, хзүгээс дэвшүүлсэн ихэнх аргаОНХС-д улсын төсвөөс санхсайжруулах, өвс тэжээл бэлтгэх, усан хангамжийг сайжруулах чиглэлээр орон нутаг, малчид, малчдын байгууллага болон энэ чиглэлээр ажилладаг бусад байгууллагуудын хамтын ажиллагаа, хамтын санхүүжилт, ажлын 2016 онд ОНХСан болон тбайгууллагаар дамжуулан торуулалтыг сумын газар зохион байгуулалт, бэлчээр ашиглалтын тмалчид, БАХ, СБАХ-ноос боловсруулсан ашиглалтгболомжийг хангах үүднээс худаг гаргах, зам заүржлийн малд хөрөнгө оруулах хэдийгээр богино байсан ч гэсэн ОНХС, СХСангийн ххэмжээ болсон билээ.

График 1. Бэлчээр, МАА

БАХ-ийн сүлжээ, ббайна. БАХ-ын сүлжээ, бхандлага улам бэхжсэн байна. БАХ байгуулагдаж нийт 1290 БАХГХБХБГазар Ногоон алт төажиллагааг дэмжиж бусад 14 сумандаа нэвтрбайгуулалтанд оруулах, бэлчээрийн хил заагийг зоруулах, бэлчээрийн төлөв байдлыг тодорхойлох, экологийн чадавхийн зураглаашиглалтын гэрээ байгуулахменежментийг хэрэгжүүлэх гол ц



омониторингийн цэгээс мэдээлэл авч БАХ-ийн бэлчээр ашиглалтыг хянах, бэлчээр зохион байгуулалтын ажлыг төлөвлөх мэдээллийн бааз бүрдүүлсэн байна.

Фотомониторингийн цэг бүхий БАХ-ийн тоо

Сумын тоо БАХ-ийн тоо Фотомониторингийн цэ

4 51 4 25

18 78 9 76

18 90 18 151 9 103

80 574

өнгө оруулалт багассан ч хамтын санхүүжилт, хамтын ажиллагаа нтэй байсныг малчид, мэргэжилтнүүд онцолж байна. ОНХС

бууруулсантай холбоотойгоор 2015-2016 онд бэлчээрийн менежментийг сайжруулахад зориулж в, хөрөнгө оруулалт өмнөх онуудынхаас багассан тул малчид, БАХ

лсэн ихэнх арга хэмжээ, хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлээгс санхүүжилт өгдөг болсноос хойш бэлчээр, малын

вс тэжээл бэлтгэх, усан хангамжийг сайжруулах чиглэлээр орон нутаг, малчид, болон энэ чиглэлээр ажилладаг бусад байгууллагуудын хамтын ажиллагаа,

жилт, ажлын үр дүн сайжирсан. ОНХСан болон төсвөөс нийт 224.6 сая төгрөг, малчдаас

ууллагаар дамжуулан төслөөс 220.0 сая төгрөг, бусад эх үүсвэрээс 96оруулалтыг сумын газар зохион байгуулалт, бэлчээр ашиглалтын т

ноос боловсруулсан ашиглалтгүй, бага ашиглалттай бэлчээрт хднээс худаг гаргах, зам засах, тэжээлийн ургамал тариалах,

оруулах гэх мэт төслүүдэд олгосон байна. Бодитой хэрэгжсэн хугацаа нь хэдийгээр богино байсан ч гэсэн ОНХС, СХСангийн хөрөнгө оруулалтууд чухал н

. Бэлчээр, МАА-н менежментийг сайжруулахад оруулсан х

лжээ, бүтэц сумын бэлчээр зохион байгуулалтын суурь, гол цлжээ, бүтцийг ашиглах, энэ хүрээнд олон талын н байна. Төслийн 7 аймагт нийт 1100 БАХ, шинээр нэмэгдсэн 4 аймагт 190

БАХ байгуулагдаж нийт 1290 БАХ-д малчид нэгдэн ажиллаж байна. Архангай аймгийн ЗДТГазар, өсөл хэрэгжиж буй Архангай аймгийн 4 сумын БАХ

ажиллагааг дэмжиж бусад 14 сумандаа нэвтрүүлэх хүсэлт гарган малчдыг БАХбайгуулалтанд оруулах, бэлчээрийн хил заагийг зөвшилцөн гар зураг болон электрон зураглалд

в байдлыг тодорхойлох, экологийн чадавхийн зураглаашиглалтын гэрээ байгуулах зэрэгт хамтран ажилласан. БАХ-ын бүтэц нь бэлчээр, мал аж ахуйн

лэх гол цөм суурь болж байна.


5

ийн бэлчээр ашиглалтыг хянах, сэн байна.

Хүснэгт 3

Фотомониторингийн цэг

102 54 229 201 263 250 184

1283

жилт, хамтын ажиллагаа ОНХС-ийн санхүүжилтийг

бэлчээрийн менежментийг сайжруулахад зориулж х онуудынхаас багассан тул малчид, БАХ-ын

лээгүй байна. Гэсэн хэдий ч г болсноос хойш бэлчээр, малын үүлдэр угсаа

вс тэжээл бэлтгэх, усан хангамжийг сайжруулах чиглэлээр орон нутаг, малчид, болон энэ чиглэлээр ажилладаг бусад байгууллагуудын хамтын ажиллагаа,

г, малчдаас 109.5 сая, малчдын свэрээс 96.6 сая төгрөгийн хөрөнгө

оруулалтыг сумын газар зохион байгуулалт, бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөөнд нийцүүлэн бага ашиглалттай бэлчээрт хүрч нутаглах

сах, тэжээлийн ургамал тариалах, өндөр ашиг шимт Бодитой хэрэгжсэн хугацаа нь

оруулалтууд чухал нөлөө бүхий арга

оруулсан хөрөнгө оруулалт

тэц сумын бэлчээр зохион байгуулалтын суурь, гол цөм болсон рээнд олон талын үйл ажиллагаа явуулах

7 аймагт нийт 1100 БАХ, шинээр нэмэгдсэн 4 аймагт 190 д малчид нэгдэн ажиллаж байна. Архангай аймгийн ЗДТГазар,

л хэрэгжиж буй Архангай аймгийн 4 сумын БАХ-ын тогтолцоо, үйл сэлт гарган малчдыг БАХ-ын зохион

н гар зураг болон электрон зураглалд в байдлыг тодорхойлох, экологийн чадавхийн зураглал гаргах, бэлчээр

тэц нь бэлчээр, мал аж ахуйн

2017


Ногоон Алт төслийн сумдын 91БАХ-ын бүтцэд суурилан боловсруулжээ. БАХболовсруулж БИНХ-д оруулж хэлэлцЗасаг дарга нэгтгэн сумын ИТХтөлөвлөгөөнд тусгуулахаар газрын даамалд хменежментийн ажлын хэсэг бэлчээрийн менежментийн чиглэлээр хийх ажлын тмалчдаар хэлэлцүүлж сумын газар зохион байгуулалтын тнутгийн захиргаа, сумын бэлчээрийн менежментийн хэрэгжилтийн тайлангаас бүтцэд суурилан боловсруулсан тсэлгэн ашиглах зохицуулалт

График 2. БАХ БАХ-ын дундын санбайгуулах болон БАХ-д дэмжлэг менежментийг сайжруулахад малчдын хамтын ажиллагааг хөшүүрэг байдлаар энэ арга хэмжээг явуулж байгаа бхүрэлцээг харгалзан нэг БАХүзүүлэх, малчин өрх мөн хэмжээний хувь хандив орууласанг бүрдүүлж төсөлтэй хамтран дундын сангийн менежментийн журам боловсруулан мирсэн байна. 2016 оны 12 дугаар сар гэхэд малчдын дундын санд 1санд 2.2 тэрбум төгрөг хуримтлагдоюутны сургалтын төлбөр ттүлхүү авдаг болжээ.

Малчдын дундын сан

Аймаг Малчин өрхийн

тоо

Гиш

Архангай 3,973 1,539Баян-Өлгий 12,724 3,215Баянхонгор 2,160

Говь-Алтай 4,210 2,505

Ховд 3,197 2,185Увс 5,920 4,049

Завхан 6,781 5,332

Нийт дүн 38,965 19,432

Үйл ажиллагааны 30 Тэжээл, хадлан бэлтгэлтариалах явдал нэмэгдсээр тэжээл тариалах болон хадлангийн талбайг урт хугацаагаар гэрчилгээжбайгуулж санхүүжилтийн тодорхой хув2015-2016 оны дүнгээр 159 БАХ, СБАХ, хоршоод тажилласан. Сум, багийн хэмжээнд хоролт, төл бойжилт харьцангуй сайжирсан



слийн сумдын 91хувьд нь сумын газар зохион байгуулалтын тцэд суурилан боловсруулжээ. БАХ-үүд бэлчээр ашиглалтын т

д оруулж хэлэлцүүлдэг. БИНХ-аар дэмжигдсэн БАХЗасаг дарга нэгтгэн сумын ИТХ-д батлуулах, улмаар сумын газар зохион байгуулалтын жилийн

хаар газрын даамалд хүргүүлдэг болжээ. Мменежментийн ажлын хэсэг бэлчээрийн менежментийн чиглэлээр хийх ажлын т

лж сумын газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд тусгадаг байна. Орон , сумын бэлчээрийн менежментийн хэрэгжилтийн тайлангаас

тцэд суурилан боловсруулсан төлөвлөгөөнд тусгагдсан менежментийн арга хэмжээ, улирлаар сэлгэн ашиглах зохицуулалт амжилттай хэрэгжиж байна.

БАХ-д тулгуурласан ГЗБТөлөвлөгөө хэрэгжүүлж буй сумддундын сан. “Ногоон алт” төслөөс аймаг, орон нутаг дахь м

дэмжлэг үзүүлэх ажлыг 2010 оноос хэрэгжүүменежментийг сайжруулахад малчдын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн бэхж

рэг байдлаар энэ арга хэмжээг явуулж байгаа бөгөөд санхүүгийн эх рэлцээг харгалзан нэг БАХ-ын гишүүн өрх бүрт 10-16 швейцар франктэй тэнцэх дэмжлэг

н хэмжээний хувь хандив оруулах замаар дундын санг байгуулах зарчмаар лтэй хамтран дундын сангийн менежментийн журам боловсруулан м

2016 оны 12 дугаар сар гэхэд малчдын дундын санд 18,000 малчин г хуримтлагдсан ба малчид дундын сангаасаа хадлан, тэжээл бэлтгэх,

р төлөх, эмчилгээний зардал, өрхийн хэрэгцээнд зориулсан дэмжлэгийг

Малчдын дундын сан (2016 оны 12 дугаар сарын 30-ний байдлаар)

Гишүүн өрх

Санд оруулсан хувь, сая төг Цэвэр Ашиг, сая тНогоон Алт Малчид

1,539 56,793,000 57,846,000 21,078,0643,215 182,200,000 567,067,599 166,393,764607 73,360,000 18,940,000 3,912,669

2,505 117,078,350 62,625,000 26,806,951

2,185 135,000,000 77,587,920 (18,891,313)4,049 107,040,000 120,305,370 12,855,587

5,332 243,721,900 183,572,771 46,520,545.40

19,432 915,193,250 1,087,944,660 258,676,267

йл ажиллагааны 30 хувь зардал ороогүй

Тэжээл, хадлан бэлтгэл. Малчид, БАХ-ууд жижиг талбайд бага хэмжээгээр тэжээл тариалах явдал нэмэгдсээр байна. “Ногоон Алт” төслөөс дэмжин Сумын захиргаагаар дамжуулан тэжээл тариалах болон хадлангийн талбайг урт хугацаагаар гэрчилгээж

жилтийн тодорхой хувийг олгох арга хэмжээ авч хэрэгжнгээр 159 БАХ, СБАХ, хоршоод төслөөс нэмэгдэл х

ажилласан. Сум, багийн хэмжээнд хадлан, тэжээл бэлтгэх ажлын хэмжээ ьцангуй сайжирсан байна.


6

нь сумын газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөг д бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөөгөө

аар дэмжигдсэн БАХ-ийн төлөвлөгөөг багийн д батлуулах, улмаар сумын газар зохион байгуулалтын жилийн

Мөн сумын бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсэг бэлчээрийн менежментийн чиглэлээр хийх ажлын төлөвлөгөөгөө

нд тусгадаг байна. Орон , сумын бэлчээрийн менежментийн хэрэгжилтийн тайлангаас үзвэл БАХ-ийн

нд тусгагдсан менежментийн арга хэмжээ, улирлаар

лж буй сумд

аймаг, орон нутаг дахь малчдын дундын сан үүлж эхэлсэн. Бэлчээрийн

лэн бэхжүүлэхэд эдийн засгийн гийн эх үүсвэрийн олдоц,

16 швейцар франктэй тэнцэх дэмжлэг х замаар дундын санг байгуулах зарчмаар

лтэй хамтран дундын сангийн менежментийн журам боловсруулан мөрдөж 000 малчин өрх хамрагдаж

алчид дундын сангаасаа хадлан, тэжээл бэлтгэх, рхийн хэрэгцээнд зориулсан дэмжлэгийг

ний байдлаар) Хүснэгт 4

Цэвэр өсөлт, Ашиг, сая төг

Баланс, 2016 оны 12дугаар сарын

байдлаар, сая төг 21,078,064 135,717,064

166,393,764 915,661,363 3,912,669 96,212,669

26,806,951 206,510,301

(18,891,313) 193,696,607 12,855,587 240,200,957

46,520,545.40 473,827,329

258,676,267 2,261,826,290

жижиг талбайд бага хэмжээгээр тэжээл Сумын захиргаагаар дамжуулан

тэжээл тариалах болон хадлангийн талбайг урт хугацаагаар гэрчилгээжүүлэх ажлыг зохион хэрэгжүүлсэн байна. Тухайлбал

с нэмэгдэл хөрөнгийн дэмжлэг авч х ажлын хэмжээ нэмэгдсэнээр малын онд



Өвс, тэжээл бэлтгэх ажлын гүйцэтгэл (2016 оны 12 дугаар сарын байдлаар) Хүснэгт 5

Аймаг Хамрагдсан БАХ/AБАХ,

хоршоод

Тэжээл Хөцөөлсөн, хашсан

хадлангийн талбай, га

Оруулсан хөрөнгө, сая төг

Тариалсан, га

Хураан авсан, тн

Ногоон Алт

Орон нутгийн

төсөв Малчид

Архангай 51 92 261 700 8,200 34,000 Баян-Өлгий 20 26 95 3000 30,800 Баянхонгор 16 10 7 90 1,120 2,000 Говь-Алтай 47 29 71 128 27,200 36,730 10,410 Ховд 10 6 20 120 15,000 10,000 Увс 30 6 12 100 9,400 2,000 Завхан 197 124 369 208 75,790

Дүн 371 293 835 4346 60,920 36,730 165,000

Усан хангамжийг сайжруулах талаар. Төсөл хэрэгжсэн Архангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, Увс аймагт Хөдөөгийн хүн ам, мал аж ахуйг усаар хангах ажлыг 2016 онд зохион байгуулсан байна. 6 дугаар хүснэгтэд хөрөнгө оруулалтын хэмжээг үзүүлэв.

Усан хангамжийг сайжруулах чиглэлээр хийсэн хөрөнгө оруулалт Хүснэгт 6

Сумын нэр

Тайлангийн хугацаанд БАХ-ийн тоо

Ашиглах боломжтой бэлчээр /га/

Хөрөнгө оруулалт, төг Шинээр гаргасан

Засварласан

Гар худаг

Гүний худаг

Гар худаг

Гүний худаг

Төслөөс Улсын төсвөөс

Малчид

Архангай

2

2 16,100 1,000,000 29,000,000 2,900,000

Баянхонгор 5 1 7

8 67 5,000,000 13,800,000 1,200,000

Говь-Алтай

8 11 40,800 10,500,000 2,900,000 1,700,000

Увс 2

2

4 9,800

7,500,000 1000,000

Нийт 7 3 9 8 25 66,767 16,500,000 53,200,000 6,800,000

2016 онд Архангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, Увс аймгийн 16 сумын малчид болон сумдын бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсгийн саналыг үндэслэн худаг гаргах, ашиглалтгүй болсон зарим худгийг сэргээн засварлахад төслөөс 16.5 сая төгрөг, төсвийн 63.2 сая, малчдын хувь оролцооны 6.8 сая төгрөгийн хамтарсан санхүүжилтээр 25, БАХ-т 10 худаг шинээр гаргаж, 17 худгийг сэргээн засварлажээ. Ингэснээр ашиглалтгүй болон ашиглалт муутай 66.7 мянган га бэлчээрийг ашиглах боломж бүрдүүлсэн байна. Үр дүн 1.2. СБАХ нь малчид болон нутгийн иргэд, эмэгтэйчүүд, ядуу иргэдийн ашиг сонирхлыг хамгаалан ажиллах орон нутгийн идэвхтэй нөлөө бүхий иргэний нийгмийн байгууллага болон хөгжинө. БАХ-ийн тогтолцооны (БАХ, СБАХ ба АБАХ-ны дэргэдэх хоршоод, БАҮХ) байгууллагуудыг чадавхжуулах, тогтворжилтыг хангахад “Ногоон Алт” төслийн IV үе шатанд гол анхаарал тавьж ажилласан. АБАХ, СБАХ-ууд хоёр чиглэлээр ажиллаж байна. Үүнд: 1. Байгуулагдсан хоршоодыг бэхжүүлэх, түүхий эд бэлтгэлээс гадна бизнесийн бусад төрлийн үйл ажиллагаа эрхлэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх, 2. Төрийн ба хувийн хэвшлийн түншүүдэд гэрээт үйлчилгээ үзүүлэх зэрэг байна. Сумын ба аймгийн холбооны дэргэдэх анхан шатны болон дундын хоршоог бэхжүүлэх. Нийт 4 аймгийн АБАХ дундын хоршоо, 64 сумын СБАХ анхан шатны маркетингийн хоршоо байгуулаад байна. 68 хоршоо бүгдээрээ боловсруулах үйлдвэртэй гэрээтэй, мөн мал аж ахуйн төрөл бүрийн бүтээгдэхүүн, түүхий эд нийлүүлэх төлөөлөгчөөр ажиллаж байна. Сарлагийн хөөврийн тухайд бүх хөөврийн 80 гаруй хувь (60 тонн)-ийг СБАХ ба АБАХ-ны дэргэдэх хоршоод боловсруулах үйлдвэр болон экспортод гаргаж байна.Эдгээр хоршоодыг бизнесийн үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх, шинээр бизнес эхлэхэд нь оюуны болон биет хөрөнгө оруулалт хийж дэмжлэг үзүүлж байна. Ингэснээр 2013 оноос хойш хоршоодын гишүүдийн тоо, хөрөнгө, борлуулалтын орлого нэмэгдсээр иржээ.

2017


Гэрээгээр үйлчилгээ үйл ажиллагаа нэг талаас олон нийтэд танигдаж, хчадавх сайжирч тодорхой ажлуудыг бие даан гэрээгээр хэрэгждамжуулан ОНХСангийн болон бусад эх гэрээгээр гүйцэтгэж байна.

График 4. Гэрээгээр хийж г

Аймаг, Сумдын Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоод ТББсургалтанд хамрагдаж мэдлэг, чадавхаа сайжрууллаа.хүрээнд АБАХ, СБАХ-ны чадавхийн чадавхийг бий болгох, бэхжболон Бизнесийн амжилтын тын чадавхи бэхжүүлэхэд шаардлагахамрагдсан нийт 46 ажилтан амжилттай судалж, олж авсан мэдлэг, чадвараа хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. Энэхзайгаар хязгаарлагдахгүй, сургалтын дараа ч ашиглаж болохуйц, хамгийн чухал нь олон змэдэж авсан их ач холбогдолтой, сургалт байсан гэж АБАХ, СБАХ АБАХ, СБАХ, хоршохамтарсан арга хэмжээ зохион байгуулж байна.тоогоор малчид, БАХ-ийн гиш(15290 эрэгтэй, 11479 эмэгтэй худалдаа, бага хурал г.м)-г



График 3. Хоршооны амжилтын үзүүлэлт

йлчилгээ үзүүлэх. Аймаг, сумдын бэлчээр ашиглагчйл ажиллагаа нэг талаас олон нийтэд танигдаж, хүлээн зөвшөөрөгдс

сайжирч тодорхой ажлуудыг бие даан гэрээгээр хэрэгжүүлж, зарим ажлыг БАХдамжуулан ОНХСангийн болон бусад эх үүсвэрийн хөрөнгө оруулалттайгаар малчидтай хамтран

График 4. Гэрээгээр хийж гүйцэтгэсэн ажлын хэмжээ

Аймаг, Сумдын Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоод ТББ-ын чадавхсургалтанд хамрагдаж мэдлэг, чадавхаа сайжрууллаа. БАХ-ийн тогтолцоог б

ны чадавхийн үнэлгээнд тулгуурлан, тэдэнд зайлшгчадавхийг бий болгох, бэхжүүлэхэд чиглэсэн онлайн сургалтыг Монголын хболон Бизнесийн амжилтын түлхүүр ТББ-тай хамтран 5 сарын хугацаанд

лэхэд шаардлагатай 4 үндсэн сэдвийн хүрээнд 15 хичээлийг онлайн сургалтанд хамрагдсан нийт 46 ажилтан амжилттай судалж, олж авсан мэдлэг, чадвараа

лэн ажиллаж байна. Энэхүү сургалт нь цаг зав, хөрөнгө мөнгө хэмнэсэн, цаг хугацаа, орон й, сургалтын дараа ч ашиглаж болохуйц, хамгийн чухал нь олон з

мэдэж авсан их ач холбогдолтой, сургалт байсан гэж АБАХ, СБАХ-ны ажилтнууд д

АБАХ, СБАХ, хоршоодоос малчид, орон нутгийн удирдлага, мэргэжилтнхамтарсан арга хэмжээ зохион байгуулж байна. 2016 онд СБАХ болон АБАХ

ийн гишүүд, орон нутгийн удирдлага, мэргэжилтэн нийт 26769 х(15290 эрэгтэй, 11479 эмэгтэй ) хамарсан 400 гаруй арга хэмжээ (семинар, сургалт,

хамтран зохион байгуулжээ.


8

Аймаг, сумдын бэлчээр ашиглагчдын холбоод, хоршоодын сөн, нөгөө талаас тэдний

лж, зарим ажлыг БАХ-ээр лттайгаар малчидтай хамтран

йцэтгэсэн ажлын хэмжээ

ын чадавх бэхжүүлэх онлайн ийн тогтолцоог бэхжүүлэх ажлын

нэлгээнд тулгуурлан, тэдэнд зайлшгүй шаардлагатай мэдлэг, лэхэд чиглэсэн онлайн сургалтыг Монголын хөгжил судлалын төв

цаанд зохион байгуулсан. ТББ-хичээлийг онлайн сургалтанд

хамрагдсан нийт 46 ажилтан амжилттай судалж, олж авсан мэдлэг, чадвараа үйл ажиллагаандаа хэмнэсэн, цаг хугацаа, орон

й, сургалтын дараа ч ашиглаж болохуйц, хамгийн чухал нь олон зүйлийг ны ажилтнууд дүгнэсэн байна.

одоос малчид, орон нутгийн удирдлага, мэргэжилтнүүдтэй 2016 онд СБАХ болон АБАХ-оос давхардсан

д, орон нутгийн удирдлага, мэргэжилтэн нийт 26769 хүнийг ) хамарсан 400 гаруй арга хэмжээ (семинар, сургалт, үзэсгэлэн



Төслийн дэмжлэгтэйгээр СБАХ ба АБАХ-аас зохион байгуулсан арга хэмжээнд оролцогсдын тоо

Хүснэгт 7

Аймаг Төслийн санхүүгийн дэмжлэгээр зохион явуулсан сургалт, семинар, уулзалт,

зөвлөгөөн ба БАХ-ийн хуралд хамрагдсан хүний тоо, хүйсээр Нийт Эрэгтэй Эмэгтэй

Архангай 4,683 3,347 8,030 Баянхонгор 493 335 828 Баян-Өлгий 2,057 612 2,669 Говь-Алтай 3,107 4,237 7,349 Ховд 113 32 145 Увс 2,530 2,040 4,570 Завхан 2,307 876 3,183 Нийт 15,290 11,479 26,769

БАХ-ийн тогтолцооны (БАХ, СБАХ, АБАХ, БАҮХ) тогтворжилтыг хангахад “Ногоон Алт” төслийн IV үе шатны ажил төвлөрч байна. “Ногоон алт” төслийн гол үр дүн бол БАХ, СБАХ, АБАХ, БАҮХ болон хоршоод, тэдгээрийн тогтвортой ажиллагааны үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг мөн. Тухайлбал Малчдын эрх ашгийг төрийн бодлогод тусгах, түүнчлэн өөрсдийн эрх ашгийг хамгаалах, лоббидоход малчдыг төлөөлөх зорилгоор аймаг, сумд дахь малчдын байгууллагын үүсгэл санаачлагаар 2015 оны 2 дугаар сард байгуулагдсан Бэлчээр ашиглагчдын үндэсний холбоонд төслийн ТХН-ийн зарим үүрэг, үйл ажиллагааг шилжүүлэх арга хэмжээг 2016 оноос эхлэн эрчимжүүлэх арга хэмжээ авсан. БАНХ-оор дамжуулж шинээр 4 аймгийн 13 суманд БАХ-ийн тогтолцоог бий болгох, бэлчээрийн менжементийг сайжруулах ажлыг хэрэгжүүлсэн байна. Эхний 8 сарын байдлаар БАҮХ нь эдгээр сумдын малчид, орон нутгийн холбогдох удирдлага, мэргэжилтэн нийт 681 хүнд БАХ байгуулах, хил заагаа зөвшилцөж тогтоох, БАГэрээ байгуулах, бэлчээрийн менежментийг сайжруулах чиглэлээр сургалт явуулснаар нийт 190 БАХ шинээр байгуулагдаж үйл ажиллагаагаа эхлээд байна. Малчдын сургалт, мэдээллийн төв. Малчдын байгууллагыг бэхжүүлэх ажлын нэг чухал хэсэг нь аймаг, сумдын Бэлчээр ашиглалтын холбоог ажлын байр болон малчдын сургалт мэдээллийн төвтэй болоход нь төслөөс дэмжлэг үзүүлж байгаа явдал юм. Төслөөс энэ жил 5 аймгийн 1 АБАХ, 12 сумын СБАХ-г түшиглэн малчдын сургалт, мэдээллийн төв байгуулахад дэмжлэг үзүүлэв. Төвийг АБАХ, СБАХ ба хоршооны албан ажлын байр болгон ашиглах болно. Ингэснээр нийт 86 СБАХ малчдын сургалт мэдээллийн төвтэй болсон байна. Аймаг, сумдын бэлчээр ашиглагчдын холбоод байнга бэлчээр ашиглалтын менежментийг хийх бөгөөд бэлчээрийн менежмент, сүргийн менежмент, нэг ба олон наст ургамал тариалалт, хадлан тэжээл бэлтгэл, малын эрүүл мэнд, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний борлуулалтын менежмент буюу малчдын хоршоог дэмжих үйлчилгээ зэрэг асуудлаар малчдад сургалт явуулах, дундын сангийн үйлчилгээ үзүүлэх ажлыг МСМТ-өөр дамжуулан зохион байгуулж байна.

Шинээр зохион байгуулсан малчдын сургалт, мэдээллийн төв

Хүснэгт 8

Аймаг Сумд Нийт өртөг,

сая төг Үүнээс

Ногоон Алт Малчид, малчдын байгууллага

Архангай Цэцэрлэг 35.0 35.0

Хангай 15.0 15.0

Баянхонгор Баянлиг 27.0 25.0 2.0

Говь-Алтай

Бигэр 20.0 20.0

Хөх морьт 20.0 20.0

Бугат 20.0 20.0

Ёсөнбулаг 40.0 40.0

Завхан Цэцэн-Уул 21.6 20.0 1.6

Асгат 21.6 20.0 1.6

Увс

Өлгий 20.0 20.0

Баруунтуруун 21.6 21.6

Малчин 21.6 21.6

Тариалан 20.0 20.0

Үр дүн 1.3. Малчдын хоршоо, үйлдвэрлэлийн бүлгүүд засгийн газрын дэмжлэгт хөтөлбөр, нэвтрүүлэлтийн үйлчилгээг үр ашигтай хэлбэрээр хүртэж, МАА-н бүтээгдэхүүний борлуулалт, малчдын орлого нэмэгдэнэ.

2017


Зардал-үр ашгийн шинжилгээ хийсэн бизнес тсанхүүжилт авч шинэ бизнес хүйл ажиллагаанд дэмжлэг гаралтай бүтээгдэхүүн, түүболовсруулалтыг орон нутагтаа хийх, түржүүлэх, зочид буудал, дэлгзориулж тэдгээр байгууллагын бизнес тхөрөнгө оруулалт хийгдсэн байна. ажиллагаа идэвхтэй ажиллаж бболсон байна. “Ногоон алтажиллагаагаа өргөжүүлж байгаа хоршоодын тоо 2013байна. Тухайлбал 2016 онд Увс, Архангай, Завхан, Баянхонгор, Ховд, Говьсумын хоршоод “Малчдын дэлгбэлтгэл”,“МАА-н бүтээгдэхусжуулалт”, “Малын эмийн сан”, сарлагийн цөм сүрэг”, “Сартуул хонины цбайгууллагын 494.5 сая төгр

2016 онд зардал үр өг

д/д

Аймаг

1 Архангай Малын тэжээл, х2 Баянхонгор Малын тэжээл тариалах3 Говь-Алтай 4 Завхан “Сартуул” үү

5 Ховд Нийт

Хоршоод үйлдвэрлэгчдийн урт хугацааны, тБизнесийн үйл ажиллагаагаа тогтворжуулах, малчдаас авч нийлчанарын асуудалтай холбогдуулан хобий болж, байнгын гэрээний дагуу танхан шатны хоршоод үхоршоогоор дамжуулан борлуулахэмжээ, үнээр гэрээ байгуулах боломжтой болсон. Өнгөрсөн онтой харьцуулахад 2016 онд хоршооднийлүүлсэн сарлагийн хөөтонноор нэмэгдэж 107 тонн, торомны ноос 12хамтын ажиллагаа, түншлэлийн харилцааны байдалтай харьцуулан үзэхэд хшинээр бий болсон түр болон байнгын ажлын байрны тоо 2.

График 5. Хоршоодын санх



р ашгийн шинжилгээ хийсэн бизнес төсөл, төлшинэ бизнес хөгжүүлж байгаа хоршоодын тоо нэмэгд

йл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх, тэдний санхүүгийн бие даасан байдлыг бий болгох, мүүхий эд борлуулахаас гадна өртөг нэмэгд

боловсруулалтыг орон нутагтаа хийх, төмс, хүнсний ногоо, ногоон тэжээл тариалах, цлэх, зочид буудал, дэлгүүр ажиллуулах гэх мэт бизнес эрхэлж орлогоо нэмэгд

зориулж тэдгээр байгууллагын бизнес төлөвлөгөө, зардал-үр ашгийн шинжилгээ хийсэн тгдсэн байна. Өөрөөр хэлбэл малчдын хамтрана байгуулсан хоршоодын

ажиллагаа идэвхтэй ажиллаж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн үр ашгийн тооцоог бНогоон алт” төсөл болон бусад эх үүсвэрээс 2016 онд

лж байгаа хоршоодын тоо 2013 онтой харьцуулахад 22016 онд Увс, Архангай, Завхан, Баянхонгор, Ховд, Говь

сумын хоршоод “Малчдын дэлгүүр”, “Сүү цагаан идээ”, “Уламжлалт Мтээгдэхүүн борлуулалт”, “Ногоон тэжээл тариалалт”,

усжуулалт”, “Малын эмийн сан”, “Мал эмнэлгийн үйлчилгээ”, “Эсгий, эсгий урлал”, “Тэрхийн бор “Сартуул хонины цөм сүрэг” зэрэг төслүүдийг НА т

грөгийн санхүүжилтээр хэрэгжүүлж байна.

гөөжийн шинжилгээ хийж хэрэгжүүлж буй бизнесийн т

Төсөл Хөрөнг

“Ногоон алт” төсөл

Малчид, малчдын

Малын тэжээл, хүнсний ногоо тариалах 44.0 Малын тэжээл тариалах 25.5

Хадлан бэлтгэл 25.0 үүлдрийн хонины цөм сүрэг бүрдүүлэх 40.0

46.0 Нийт 180.5

йлдвэрлэгчдийн урт хугацааны, түншлэлийн харилцаа бий боллоойл ажиллагаагаа тогтворжуулах, малчдаас авч нийлүүлэх бү

чанарын асуудалтай холбогдуулан хоршоод, үйлдвэрлэгчдийн урт хугацааны найдвартай тбий болж, байнгын гэрээний дагуу түүхий эд нийлүүлэх ажил хийгдэж байна.

үйлдвэрлэгчидтэй гэрээ байгуулдаг байсан бол 2016 онд дундын хоршоогоор дамжуулан борлуулалтаа хийдэг болсноор 2 талын аль алины эрх ашигт нийцсэн

нээр гэрээ байгуулах боломжтой болсон. н онтой харьцуулахад 2016 онд хоршоодоос үндэсний

өөврийн хэмжээ 5.3 тонноор нэмэгдэж 49.4 тонн, тэмээнтонноор нэмэгдэж 107 тонн, торомны ноос 12.5 тонноор нэмэгдэж 13.7 тоннд х

ншлэлийн харилцааны үр дүн байна. Төсөл эхэлж байх зэхэд хоршоодын байгуулсан гэрээний тоо 3.олон байнгын ажлын байрны тоо 2.4 дахин нэмэгдсэн

График 5. Хоршоодын санхүүжилт, борлуулалт, ажлын байрны тоо

0

200

400

600

Санхүүжилт авсан хоршоо Шинэ ажлын байр

1733 224

24 54

40832 63 348

35 66

369Хоршооны тоон үзүүлэлт

2013 2014 2015 2016


10

лөвлөгөөнд тулгуурлан хоршоодын тоо нэмэгдсэн байна. Хоршоодын

гийн бие даасан байдлыг бий болгох, малын г нэмэгдүүлэх ба анхан шатны

нсний ногоо, ногоон тэжээл тариалах, цөм сүрэг р ажиллуулах гэх мэт бизнес эрхэлж орлогоо нэмэгдүүлэхэд нь

н шинжилгээ хийсэн төслүүдэд р хэлбэл малчдын хамтрана байгуулсан хоршоодын үйл

р ашгийн тооцоог бие даан хийдэг 2016 онд санхүүжилт авч үйл

харьцуулахад 2.6 дахин нэмэгдсэн 2016 онд Увс, Архангай, Завхан, Баянхонгор, Ховд, Говь-Алтай аймгийн 36

цагаан идээ”, “Уламжлалт Монгол гутал”, “Хадлан лт”, “Ногоон тэжээл тариалалт”, “Тариалангийн талбайн

йлчилгээ”, “Эсгий, эсгий урлал”, “Тэрхийн бор дийг НА төсөл болон бусад

буй бизнесийн төслүүд Хүснэгт 9

нгө оруулалт, сая төг Малчид, малчдын

байгууллага Орон нутаг

1.5 70.0

2.0

3.5 70.0

ншлэлийн харилцаа бий боллоо. үтээгдэхүүн, түүхий эдийн

йлдвэрлэгчдийн урт хугацааны найдвартай түншлэл эх ажил хийгдэж байна. Төсөл эхлэх үед

йлдвэрлэгчидтэй гэрээ байгуулдаг байсан бол 2016 онд дундын лтаа хийдэг болсноор 2 талын аль алины эрх ашигт нийцсэн

ндэсний үйлдвэрт бэлтгэн 4 тонн, тэмээний ноос 41.9

7 тоннд хүрсэн нь байнгын л эхэлж байх үеийг 2016 оны

.5 дахин, борлуулалт 4.7, 4 дахин нэмэгдсэн үр дүн гарчээ.

жилт, борлуулалт, ажлын байрны тоо

2017


СБАХ

Аймаг Маркетингийн т

хугацааны гэрээАрхангай 6Баянхонгор 7Баян-Өлгий 1Говь-Алтай 6Завхан 1Увс 7Ховд 13

Дүн 70

Орлого нэмэгдүүлэхэд эмэгтэйчнэмэгдүүлэх, орлогын эх үүажил “Ногоон Алт” төслийн б Энэ ажлын хүрээнд сүлжмэлийн ахисан шатны сургалтыг зохион байгуулж нийт 10 малчныг хоролцогчид хийсэн бүтээгдэхНэвтрүүлэх үйлчилгээний бүйл ажиллагаа, сүү сүүн бүсүү сүүн бүтээгдэхүүний сургалт хийх ажлыг дэмжих зорилгоор ОХУмашин, цөцгий боловсруулж ашиглах сургалтыг эмэгтэй малчдад Эмэгтэй малчдын оролцоо, манлайлал эмэгтэйчүүдийн манлайлал, оролцоог сайжруулах, эмэгтэйчтүлхүү тусгах ажлыг нэмэгдбайна. Энэ хүрээнд аймаг, сумдад эмэгтэй малчдын уулзалт, зүзэсгэлэн худалдаанд оролцож зах зээл, орлогоо нэмэгдхөхүүлэн дэмжих чиглэлээр зохион байгуулж буй ажлуудыг санх2013 онтай харьцуулахад СБАХахлагч, хоршооны дарга тэрг

График 6. Эмэгтэйч Сургалт, мэдээлэл авсан эмэгтэйчбайгуулсан жендерийн судалгаагаар эмэгтэй малчид асургалтанд очиж хамрагдах хамруулах, тэдэнд чиглэсэн сургалт зохион байгуулах, мэдлэг, ур чадвараа сайжруулахад нь дэмжлэг үзүүлж аяны богцыг бмалчдын 1/3 нь эмэгтэйчүүд байсан нь 2013 онтой харьцуулахад 8



СБАХ-ны хоршоодоос 2016 онд гэрээгээр гүйцэтгэсэнажил үйлчилгээ, (түр ба урт хугацааны)

Маркетингийн түр ба урт хугацааны гэрээ

Гэрээт борлуулалт, сая төг

Шинээр бий болгосон тажлын байр,

6 477.0 7 175.0 12 115.0 6 30.0 19 748.0 7 534.0 13 327.0 70 2406.0 254 эрэгтэй/

лэхэд эмэгтэйчүүдийг дэмжин урамшуулахүүсвэрийг нэмэгдүүлэхэд малчин эмэгтэйчүү

слийн бүх бүрэлдэхүүн хэсгийн хамгийн чухал асуудрээнд Маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсгээс Улаанбаатар хотод 6 хоногийн

лжмэлийн ахисан шатны сургалтыг зохион байгуулж нийт 10 малчныг хтээгдэхүүнээ гадаад зах зээлд борлуулахаар т

йлчилгээний бүрэлдэхүүн хэсгийн санхүүжилтээр Увс аймгийн 18 СБАХ, хоршооны үтээгдэхүүний боловсруулалтын түвшинг дээшл

ний сургалт хийх ажлыг дэмжих зорилгоор ОХУ-д үцгий боловсруулж цөцгийн тос /масло/ ялгах машин олго

эмэгтэй малчдад зохион байгуулсан байна. гтэй малчдын оролцоо, манлайлал нэмэгдсэн байна.

дийн манлайлал, оролцоог сайжруулах, эмэгтэйчүүдийн саналыг шийдвэр гаргалтанд тусгах ажлыг нэмэгдүүлэхэд төслөөс дэмжлэг үзүүлж, идэвхжүүлэх ажлыг зох

рээнд аймаг, сумдад эмэгтэй малчдын уулзалт, зөвлөгөөн, чуулган уламжлал болж, зэсгэлэн худалдаанд оролцож зах зээл, орлогоо нэмэгдүүлэх, удирдах багт орж ажиллах явдлыг

лэн дэмжих чиглэлээр зохион байгуулж буй ажлуудыг санхүүжүү2013 онтай харьцуулахад СБАХ-ны тэргүүн болон удирдах зөвлөлийн эмэгтэй гишахлагч, хоршооны дарга тэргүүлэгч эмэгтэйчүүдийн тоо 23 хувиар нэмэгдсэн.

График 6. Эмэгтэйчүүдийн оролцооны өсөлт, оноор

мэдээлэл авсан эмэгтэйчүүдийн тоо нэмэгдсэн. 2015 онд НА тбайгуулсан жендерийн судалгаагаар эмэгтэй малчид ажил ихтэй, зав чсургалтанд очиж хамрагдах явдал цөөн байдаг. Энэ ажлын мөрөөр эмэгтэй малчдыг сургалта

ах, тэдэнд чиглэсэн сургалт зохион байгуулах, мэдлэг, ур чадвараа сайжруулахад нь лж аяны богцыг бүх БАХ-аар аялуулсан. Үүний үр дүнд сургалт, мэдээлэл авсан

д байсан нь 2013 онтой харьцуулахад 8 хувиар


11

йцэтгэсэн

Хүснэгт 10 Шинээр бий болгосон түр ба байнгын

ажлын байр, (эрэгтэй/эмэгтэй) 34/17

3/0 36/15 33/23 73/28 43/21 32/11

254 эрэгтэй/ 115 эмэгтэй

дийг дэмжин урамшуулах. Өрхийн орлогыг үүдийг дэмжин урамшуулах

чухал асуудал байсаар ирсэн. н хэсгээс Улаанбаатар хотод 6 хоногийн

лжмэлийн ахисан шатны сургалтыг зохион байгуулж нийт 10 малчныг хамруулсан. Сургалтанд нээ гадаад зах зээлд борлуулахаар төлөвлөн ажиллаж байна.

жилтээр Увс аймгийн 18 СБАХ, хоршооны инг дээшлүүлэх, эмэгтэй малчдад

үйлдвэрлэсэн цөцгий ялгах ялгах машин олгож тоног төхөөрөмжийг

сэн байна. БАХ-ийн тогтолцоонд дийн саналыг шийдвэр гаргалтанд

лэх ажлыг зохион байгуулж н, чуулган уламжлал болж,

лэх, удирдах багт орж ажиллах явдлыг үүлж байна. Үүний үр дүнд

лийн эмэгтэй гишүүд, БАХ-ийн нэмэгдсэн.

лт, оноор

2015 онд НА төслөөс зохион зав чөлөө багатай байдгаас

р эмэгтэй малчдыг сургалтад ах, тэдэнд чиглэсэн сургалт зохион байгуулах, мэдлэг, ур чадвараа сайжруулахад нь

нд сургалт, мэдээлэл авсан хувиар нэмэгдсэн байна.



БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 2. ХЭРЭГЛЭЭНИЙ СУДАЛГАА Үр дүн 2. Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан ашиглалтыг нэвтрүүлснээр доройтлоос урьдчилан сэргийлэх, нөхөн сэргээлтийг үр дүнтэй хийх боломж бүрдэнэ. 2016 оны хувьд өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд хийсэн судалгааны үр дүн мэдээлэлд тулгуурлан боловсруулсан бэлчээрийн сэргэх чадавхийн ангилал, бэлчээрийн төлөв байдал өөрчлөлтийн загварууд дээрээ үндэслэн бэлчээр ашиглалт, МАА-н үйлдвэрлэлийг бэлчээрийн экологийн сэргэх чадавхид суурилан зохион байгуулах чадавхийг үндэсний болон сум аймгийн түвшинд бэхжүүлэх, эрх зүйн зохицуулалтыг сайжруулах тал дээр түлхүү ажиллаж иржээ. Ус цаг уурын улсын сүлжээн дээр хийгддэг бэлчээрийн мониторингийн хөтөлбөр, бэлчээр зохион байгуулалтыг төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, ашиглалтын үр нөлөөг хянаж үнэлэхдээ бэлчээрийн экологийн чадавхи болон ашиглагчдад суурилах арга аргачлалууд баталгаажсанаар холбогдох агентлагууд дээр мөрдөгдөж эхэлсэн ба орон нутаг дахь ажил хариуцсан мэргэжилтнүүдийг сургаж чадавхижуулах, шаардлагатай багаж хэрэгслээр хангах ажлыг амжилттай зохион байгуулсан байна. Тухайлбал, бэлчээр зохион байгуулалтыг бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилан малчдын оролцоотойгоор төлөвлөх, хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх, бэлчээр ашиглалтын үр нөлөөг хянах фотомониторингийн арга зүйн болон бэлчээр зохион байгуулалтын төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг сайжруулах, төрийн болон ашиглагчдын зүгээс хандах хандлага, хариуцлагыг өндөржүүлэхэд БАГ-ний гүйцэтгэх үүрэг ач холбогдол, түүнийг хэрхэн байгуулах талаар ХХААЯ, ГЗБГЗЗГ, ЦУБОШГ болон аймгийн ХХААГ, ГХБХБГ-уудтай хамтран 7 аймагт зохион байгуулж нийт 870 хүнийг хамруулжээ. Бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсгийг байгуулж ажиллуулснаар өөр өөр салбарын яамд, агентлагуудийн харъяалалтай, үйл ажиллагааны уялдаа холбоо, хамтын ажиллагаа султай мэргэжилтнүүдэд мэдээллээ хуваалцах, зардал, цаг хугацааг хэмнэн хамтран ажиллах дэд бүтцийг бий болгохын зэрэгцээ бэлчээрийн сэргэх чадавхийн зарчим, бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн загвар нь эдгээр оролцогч талуудыг нэгтгэн зангидах гол ажил болсон байна. Тухайлбал бэлчээрийн газрын өөрчлөлт, бэлчээр ашиглалтын үр нөлөөг фотомониторингийн аргаар хянаж үнэлэх боломжийг байгалийн бүс төлөөлсөн 15 суманд туршсан дүнд үндэслэн ГХГЗЗГ-аас 2015 онд “Бэлчээрийн газрын өөрчлөлтийг фото мониторингийн аргаар үнэлэх” заавар журам батлагдаж энэ онд улсын хэмжээгээр хэрэгжүүлэхээр шийдвэрлэсэн. Энэ шийдвэрийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд фотомониторингийн хөтөлбөрийг улсын хэмжээнд хэрэгжүүлэх чадавхийг бий болгох зорилгоор нийт аймаг сумдын даамлуудыг фото мониторинг хийх хээрийн арга зүй, мониторингийн мэдээллийн сан бүрдүүлж архивлах, боловсруулалтын Sample point программыг эзэмшүүлэх, мониторингийн мэдээллийг бэлчээр зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд ашиглах зэрэг хээрийн ба танхимын бүсчилсэн сургалтад хамруулж судалгааны багаж хэрэгслээр хангах ажлыг хийжээ. Энэ ажлын үр дүнд 2016 онд фотомониторингийн судалгаа нийт 13 аймгийг хамарсан 2000 гаруй цэгийн мэдээлэл бүхий улсын хэмжээний сан бүрдсэн байна. Өнөөгийн байдлаар 7 аймгийн 100 гаруй суманд үйл ажиллагаа явуулж буй 1100 БАХ-үүдээс 600 гаруй нь сумын Засаг даргатайгаа бэлчээрээ урт хугацаагаар ашиглах гэрээ байгуулснаас 330 БАХ-ын гэрээ дээр дурьдсан шинэчлэгдсэн загварын дагуу хавсралт нэмэлт мэдээллээ бүрдүүлсэн байна. Эдгээр иж бүрэн мэдээлэл бүхий гэрээ нь ГЗБГЗЗГ-ын дэргэдэх газрын мэдээллийн нэгдсэн санд бүртгэгдэх бөгөөд эхний ээлжийн 50 гэрээг бүртгэх ажлыг эхлүүлсэн байна. Бүтээгдэхүүн 2.1. Бэлчээрийн мониторингийн үндэсний санг ажиллуулах, тоон мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх, үр дүнг бодлогод суулгах чиглэлээр байгууллага, ажилтнуудын чадавхийг бэхжүүлэх нь. Ус цаг уур, орчны судалгаа, мэдээллийн хүрээлэнтэй хамтран “Бэлчээрийн үндэсний мониторингийн мэдээлэл боловсруулалт, мэдээлэл үйлчилгээг боловсронгуй болгох” ажлын хүрээнд дараах сургалтуудыг зохион байгуулжээ. Үүнд:

1. ХААЦУ-ын инженерийн сургалтын хөтөлбөр, багшлах боловсон хүчнийг чадавхижуулах хөтөлбөрийн хүрээнд.

Ус, цаг уурын улсын сүлжээн дээрх бэлчээрийн төлөв байдлын мониторингийн арга зүй шинэчлэгдсэнтэй холбоотой тус хүрээлэнгийн ХААЦУ-ын сектороос ХААЦУ-ын инженер техникийн ажилтнуудыг сургадаг гол бааз суурь болох Дархан-Уул аймгийн ХААИС-ийн Хүрээлэн буй орчны тэнхимтэй хамтран сургалтын хөтөлбөрийг шинэчлэх, багшлах боловсон

2017


хүчнийг чадавхижуулах, сургалтхөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр шинээр тсуралцаж дадал чадвар эзэмшсэнээр ус цаг уурын улсын схөтөлбөрийн тасралтгүй үргэлжлэх, тогтвортой ажиллахад чухал Хөтөлбөрийн хүрээнд бэлчээрийн мониторингийн мэдээлэл цуглуулах, нэгдсэн баазад оруулах, аймгийн болон сургалтыг 2016 оны 2 дугаар төгсөлтийн дараахь сургалтын оюутнууд болон УЦУОШАнийтдээ 30 орчим хүн оролцном гарын авлага, хээрийгардууллаа (Зураг 1).

Фото зураг 2. сан ашиглах, мэдээг боловсруулах, тайлан мэдээ гаргах

Мэдээллийн сангийн ашиглалт, мэдээ боловсрУЦУОСМХ-ийн ХААЦУ-ын секторын мэдээллийн сан хариуцсан инженер Т. Алтанцэцэг, Ногоон-Алт төслийн судлаач С. Сбөгөөд дадлагын ажлын үеэр Ногоонажиллав.

Сургалтын туршид суралцагчид бэлчээрийн тшалгах, анхдагч үр дүн гаргах болон бэлчээрийн тзэрэг дадлага ажил хийсэн нь илтэнхмийн сургалтын хөтөлббатлуулснаар 2016-2017 оны хичээлийн жилийн намрын улирлаас шинэ хявуулж байна.

Фото зураг 3. Мэдээллийн санд бэлчээрийн т

УЦУОСМХ-ийн ХААЦУмониторингийн мэдээг бэлчээрийн ттанхимын болон хээрийн ахисан тсургалтын гол зорилго нь бэлчээрийн мониторингийн мэдээлэл цуглуулах болон санд шивэх явцад гардаг нийтлэг алдаа, тэдгээрийг засаж сайжруулахын тулд юу анхаарах, өөрчлөлтийн загварыг ашиглан мониторингийн мэдээллийг хэрхэн боловсруулах, газар дээр үзүүлж ойлгуулахад оршино. Сургалтыг 2016 оны 6



чнийг чадавхижуулах, сургалтын орчныг бэхжүүлэх жижиг хөтөлснээр шинээр төгсөгч инженерүүд суралцах хугацаандаа тус арга з

суралцаж дадал чадвар эзэмшсэнээр ус цаг уурын улсын сүлжээн дээр бэлчээрийн мониторингийн ргэлжлэх, тогтвортой ажиллахад чухал үүрэг гү

рээнд бэлчээрийн мониторингийн мэдээлэл цуглуулах, нэгдсэн баазад оруулах, аймгийн болон үндэсний хэмжээнд боловсруулалт хийх арга аргачлалын талаарх сургалтыг 2016 оны 2 дугаар сарын 17-19-ны өдрүүдэд зохион байгуулж мэргэжлийн багш нар,

лтийн дараахь сургалтын оюутнууд болон УЦУОША-ний Дархан станцын инженерн оролцсон байна. Мөн сургалтын баазыг бэхжүүлэх зорилгоор мэргэжлийн

ном гарын авлага, хээрийн судалгааны гол багаж болох хатгуур, м

Фото зураг 2. Бэлчээрийн үндэсний мониторингийн мэдээллийнсан ашиглах, мэдээг боловсруулах, тайлан мэдээ гаргах

Мэдээллийн сангийн ашиглалт, мэдээ боловсруулалт, тайлан мэдээ гаргах чиглэлээр ын секторын мэдээллийн сан хариуцсан инженер Т. Алтанцэцэг,

слийн судлаач С. Сүмжидмаа нар холбогдох 24 цагийн хичээлийг бэлтгэн заасан еэр Ногоон-Алт төслийн судлаач Д. Бурмаа, У. Булганаа нар хамтран

Сургалтын туршид суралцагчид бэлчээрийн төлөв байдлын DIMA санд мэдээ шивэх, н гаргах болон бэлчээрийн төлөв байдал өөрчлөлтийн загвар ашиглан

зэрэг дадлага ажил хийсэн нь илүү үр дүнтэй байлаа (Фото зураг 2). Энэ сургалтын агуулгыг лбөрт оруулах, баталгаажуулах тал дээр тэнхимийн багш нар ажиллаж

2017 оны хичээлийн жилийн намрын улирлаас шинэ х

. Мэдээллийн санд бэлчээрийн төлөв байдлын ажиглалтын

мэдээг санд шивэх дадлага хичээл

ХААЦУ-ын секторын инженерүүдийн мониторингийн мэдээг бэлчээрийн төлөв байдал, өөрчлөлтийн загвар ашиглан танхимын болон хээрийн ахисан түвшний сургалтыг зохион байгуулсансургалтын гол зорилго нь бэлчээрийн мониторингийн мэдээлэл цуглуулах болон санд шивэх явцад гардаг нийтлэг алдаа, тэдгээрийг засаж сайжруулахын тулд юу анхаарах,

лтийн загварыг ашиглан мониторингийн мэдээллийг хэрхэн боловсруулах, лж ойлгуулахад оршино. Сургалтыг 2016 оны 6 дугаар сарын 30


13

өлбөрийг эхлүүллээ. Энэ д суралцах хугацаандаа тус арга зүйд лжээн дээр бэлчээрийн мониторингийн

үйцэтгэж байна. рээнд бэлчээрийн мониторингийн мэдээлэл цуглуулах, нэгдсэн баазад

ндэсний хэмжээнд боловсруулалт хийх арга аргачлалын талаарх дэд зохион байгуулж мэргэжлийн багш нар,

ний Дархан станцын инженерүүд, лэх зорилгоор мэргэжлийн

н судалгааны гол багаж болох хатгуур, мөн зөөврийн проектор

ндэсний мониторингийн мэдээллийн

сан ашиглах, мэдээг боловсруулах, тайлан мэдээ гаргах сургалт

уулалт, тайлан мэдээ гаргах чиглэлээр ын секторын мэдээллийн сан хариуцсан инженер Т. Алтанцэцэг,

мжидмаа нар холбогдох 24 цагийн хичээлийг бэлтгэн заасан ач Д. Бурмаа, У. Булганаа нар хамтран

в байдлын DIMA санд мэдээ шивэх, лтийн загвар ашиглан үнэлэх

ураг 2). Энэ сургалтын агуулгыг рт оруулах, баталгаажуулах тал дээр тэнхимийн багш нар ажиллаж

2017 оны хичээлийн жилийн намрын улирлаас шинэ хөтөлбөрөөр сургалт

в байдлын ажиглалтын

“Бэлчээрийн үндэсний лтийн загвар ашиглан үнэлэх нь” сэдэвт

ыг зохион байгуулсан байна. Энэхүү хээрийн сургалтын гол зорилго нь бэлчээрийн мониторингийн мэдээлэл цуглуулах болон санд шивэх явцад гардаг нийтлэг алдаа, тэдгээрийг засаж сайжруулахын тулд юу анхаарах, бэлчээрийн төлөв байдал

лтийн загварыг ашиглан мониторингийн мэдээллийг хэрхэн боловсруулах, үнэлэх талаар сарын 30-аас 7 дугаар сарын

2017


01-ны өдрүүдэд Төв аймгийн Баянчандмань, Борнуур секторын инженер 13 хүн оролцявцад гардаг түгээмэл алдаа, тмониторингийн мэдээг бэлчээрийн тсургалт багтсан байна. Бүтээгдхүүний шалгуур зохион байгуулалтын чиглэлээр бодлого боловсруулж, шийдвэр гаргахдаа бэлчээрийн тбайдлын мониторингийн мэдээ б Монгол орны бэлчээрийн зонхилох тболовсруулан холбогдох агентлагуудаар баталгаажуулснаар бэлчээрийн ташиглалтын үр нөлөөг хянах, засаж сайноос ноолуур зэрэг түүхий эдийн байгальд халгсуурь тавигдаж байна. Жил бмониторингийн хөтөлбөрийн хмэдээлэл цуглуулан, аймгийн инженер тшивж, түүнийг Улаанбаатар дахь инженерхийсний үндсэн дээр бэлчээрийн тболовсруулагчид болон хэрэглэгчдэд төлөв байдлын зураглалыг байгууллагын цахим хуудсанд байрлуулснаар хэрэглэгчид сонирхсон аймаг, сум, багийн бэлчээрийн тухайн жилийн тбүрдэж байна.

Фото зураг 4. Бэлчээрийн мониторингийн улсын с Бэлчээрийн төлөв байдлын мониторингийн дхуваалцах зорилгоор үндэсний тирлээ. Тухайлбал 2016 оны 6 дугаар сарын 6байгуулагдсан “Говийн бүсийн доройтсон газар болон бэлчээрийг уурорчны аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор нмониторингийн 2014 оны мэдээн дээр тулгуурлан “Говийн бсэргэх чадавхийн ангилалхэлэлцүүлсэн нь үр дүтэй ажил болсон байна.үндэслэн говийн бүсийн бэлчээрийн унаган тэкологийн чадавх болон сэргэх чадавхид суурилсан бтолгойг бэлчээрийн даацаас хэтртэнцвэржүүлэх зэрэг бэлчээрийн менежментийг оновчтой, зөвлөмж болгосон байна.



в аймгийн Баянчандмань, Борнуур сумын нутагт зохион байгуулж ХААЦУн оролцсон. Сургалт үндсэн 2 хэсэгтэй байсан. Үү

гээмэл алдаа, түүнийг засах боломжоос танилцуулахмониторингийн мэдээг бэлчээрийн төлөв байдал өөрчлөлтийн загвар ашиглан

ний шалгуур үзүүлэлт 2.1.1. Холбогдох агентлаг, байгууллагууд нь бэлчээр зохион байгуулалтын чиглэлээр бодлого боловсруулж, шийдвэр гаргахдаа бэлчээрийн т

ниторингийн мэдээ бүтээгдхүүнийг үндэс болгон ашиглана. орны бэлчээрийн зонхилох төрлүүдээр төлөв байдал,

боловсруулан холбогдох агентлагуудаар баталгаажуулснаар бэлчээрийн тг хянах, засаж сайжруулах, мөн түүнчлэн мах, сүү

хий эдийн байгальд халгүй, органик бүтээгдхүүн болохыг баталгаажуулах Жил бүрийн 8 дугаар сарын 1 дүгээр арав хоногт хийгддэг бэлчээрийн рийн хүрээнд сумын цаг уурын ажилтнууд мониторингийн анхдагч

мэдээлэл цуглуулан, аймгийн инженер түүнийг хянаж нягталсны үндсэн дээр улсын нэгдсэн санд нийг Улаанбаатар дахь инженерүүд улс, бүсийн хэмжээнд нэгтгэн боловсруулалт

бэлчээрийн төлөв байдлын зураглал болон үндэсний тайлан гаргаж бодлого боловсруулагчид болон хэрэглэгчдэд хүргэх ажлыг зохион байгуулсан (Фото зураг 4

в байдлын зураглалыг байгууллагын цахим хуудсанд байрлуулснаар хэрэглэгчид сонирхсон ймаг, сум, багийн бэлчээрийн тухайн жилийн төлөв байдал, чанарын мэдээллийг авах боломж

Бэлчээрийн мониторингийн улсын сүлжээний үйл ажиллагааны

в байдлын мониторингийн дүн мэдээг хэрэглэгчдэд ндэсний түвшинд болон олон улсын хурал зөвлөлг

ирлээ. Тухайлбал 2016 оны 6 дугаар сарын 6-7-ны өдрүүдэд Улаанбаатар хотод зохион сийн доройтсон газар болон бэлчээрийг уур

й байдлыг хангах зорилгоор нөхөн сэргээх нь” олон улсынмониторингийн 2014 оны мэдээн дээр тулгуурлан “Говийн бүс нутгийн бэлчээрийн тсэргэх чадавхийн ангилал, Бэлчээрийн үндэсний мониторингийн мэдээ

тэй ажил болсон байна. Тухайлбал бэлчээрийн мониторингийн мэдээнд сийн бэлчээрийн унаган төрх байдлыг хадгалахын тулд зохистой ашиглах,

экологийн чадавх болон сэргэх чадавхид суурилсан бэлчээр ашиглалтыг нэвтртолгойг бэлчээрийн даацаас хэтрүүлэхгүй байх, бэлчээрийг сэлгээтэй ашиглах ачааллыг

лэх зэрэг бэлчээрийн менежментийг оновчтой, үр дүнтэй хийх


14

сумын нутагт зохион байгуулж ХААЦУ-ын Үүнд: Мэдээлэл цуглуулах

нийг засах боломжоос танилцуулах, Бэлчээрийн үндэсний лтийн загвар ашиглан үнэлэх хээрийн

Холбогдох агентлаг, байгууллагууд нь бэлчээр зохион байгуулалтын чиглэлээр бодлого боловсруулж, шийдвэр гаргахдаа бэлчээрийн төлөв

в байдал, өөрчлөлтийн загварыг

боловсруулан холбогдох агентлагуудаар баталгаажуулснаар бэлчээрийн төлөв байдал, үү сүүн бүтээгдхүүн болон н болохыг баталгаажуулах

арав хоногт хийгддэг бэлчээрийн рээнд сумын цаг уурын ажилтнууд мониторингийн анхдагч

ндсэн дээр улсын нэгдсэн санд сийн хэмжээнд нэгтгэн боловсруулалт

ндэсний тайлан гаргаж бодлого Фото зураг 4). Бэлчээрийн

в байдлын зураглалыг байгууллагын цахим хуудсанд байрлуулснаар хэрэглэгчид сонирхсон в байдал, чанарын мэдээллийг авах боломж

ажиллагааны үе шатууд

н мэдээг хэрэглэгчдэд хүргэх, мэдээлэл лгөөнд идэвхтэй оролцож

дэд Улаанбаатар хотод зохион амьсгал ба хүрээлэн буй

н сэргээх нь” олон улсын хуралд “Бэлчээрийн с нутгийн бэлчээрийн төлөв байдал,

ингийн мэдээ” сэдвээр илтгэл бэлчээрийн мониторингийн мэдээнд

рх байдлыг хадгалахын тулд зохистой ашиглах, элчээр ашиглалтыг нэвтрүүлэх, малын тоо

й байх, бэлчээрийг сэлгээтэй ашиглах ачааллыг нтэй хийх арга замыг тодорхойлж

2017


Бүтээгдэхүүн 2.2. Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан таргачлал болон бэлчээр ашиглалтыг нэвтр Бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтыг загвар 15 суманд нэвтртуршлага, үр дүнг бусад аймаг сумдын түзүүлсэнээр орон нутагт

Бэлчээрийн газрын экологийн чадавхийг тодорхойлж Бэлчээрийн экосистемийн чадавхи, т Бэлчээр ашиглалтыг чадавхид нь суурилан т Бэлчээр ашиглалтыг Бэлчээрийн төлөв байдлын урт хугацааны мониторинг гэсэн

хэрэгжүүлэх чадавхийг бий болгох нь бэлтгэл ажлын гол ц

Фото зураг 5. Бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан “Сумын бэлчээрийн газ

аймгуудын ГХБХБГ-ын бэлчээрийн асуудал хариуцсан мэргэжилтнажил хийгдсэн байна. Бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтыг нэвтрэхлэл болгон Газрын харилцаа, геодези, зураг зАгроэкологийн сургуультай хамтранхураангуйлалтай хөрсний зураг дээр суурилан сумын бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар нь ангилан зураглах 10 хоногийн төлөвлөлтийн лабораторитхайгуул мониторингийн хэлтсийн Ховд, Говь-алтай, Баянхонгор, Хэнтий аймгийн ГХБХБГмэргэжилтэнүүд оролцож бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар нь ангилан зураглах арга збүрэн эзэмшсэнээр өөрийн аймгийн 5дуусгах ажил бүрэн хийгдсэн байна.Цэцэрлэг, Өлзийт, Баянхонгорын Алтайн Баян-Уул, Бигэр, Халиун, ХХовдын Зэрэг, Манхан, Цэцэг, Мянгад, ДЖаргалтхаан, Мөрөн, Батноров, БаянЗүүнхангай, Цагаанхайрхан,Цагаанчулуут зэрэг сумдын бэлчээрийн экологийн чадавхийн зураглал бэлэн бол Сургалт доорх сэдвсуралцагсдад гэрчилгээ гардууллаа.

1. Сумын бэлчээрийн экологийн чадавхийг ангилан зураглах" удиртгал хэсэг 2. Ландсат хиймэл дагуулын мэдээ татан авах /30 м нарийвчлалтай/3. Ландсат хиймэл дагуулын мэдээ боловсруулах, мозайк хийж ангилал хийхэд бэлтгэх4. ENVI 4.7 програм ашиглаж боловсруулсан ландсатын мэдээг 5. Ангилсан мэдээг хөрс болон б6. ArcGIS 10.2 програм дээр хэвлэлийн эх бэлтгэх



Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан таргачлал болон бэлчээр ашиглалтыг нэвтрүүлэх нь.

Бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтыг загвар 15 суманд нэвтрнг бусад аймаг сумдын түвшинд өргөжүүлэн нэвтрүү

Бэлчээрийн газрын экологийн чадавхийг тодорхойлж үнэлэх, Бэлчээрийн экосистемийн чадавхи, төлөв байдлыг зураглах, Бэлчээр ашиглалтыг чадавхид нь суурилан төлөвлөх, хэрэгжүүлэхБэлчээр ашиглалтыг үр нөлөөг хянах,

в байдлын урт хугацааны мониторинг гэсэн лэх чадавхийг бий болгох нь бэлтгэл ажлын гол цөм гэж

Бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтын

“Сумын бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар нь ангилан зураглах” арга зын бэлчээрийн асуудал хариуцсан мэргэжилтнүүдийг сургаж чадавхижуул

Бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтыг нэвтрн харилцаа, геодези, зураг зүйн газраас Хөдөө аж ахуйн их сургуул

тай хамтран, Ландсат хиймэл дагуулын мэдээ, 1:100 000 ба1:200 000 рсний зураг дээр суурилан сумын бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар нь

10 хоногийн сургалтыг Улаанбаатар хотноо ХААИС дээрх Бэлчээрийн газрын лтийн лабораторит зохион байгуулжээ Сургалтад ГХГЗЗГ-ын ГЗБ хэлтэс, Инженер

хайгуул мониторингийн хэлтсийн холбогдох мэргэжилтнүүд, Архангай, Завхан, Увс, Баяналтай, Баянхонгор, Хэнтий аймгийн ГХБХБГ-ын бэлчээрийн асуудал хариуцсан

бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар нь ангилан зураглах арга зрийн аймгийн 5-7 сумын зураглалыг сургалтын хугацаанд боловсру

рэн хийгдсэн байна. Тухайлбал, Архангайн Тариат, Цахир, Баянхонгорын Баянбулаг, Баян-Овоо, Бууцагаан, Х

Уул, Бигэр, Халиун, Хөх морьт, Жаргалан, Дарви, Тонхил, ТЗэрэг, Манхан, Цэцэг, Мянгад, Дөргөн, Баян-Өлгийн Баяннуур, Бугат, Толбо,

н, Батноров, Баян-Овоо, Цэнхэрмандал, Увс: нхангай, Цагаанхайрхан, Завханы Нөмрөг, Шилүүстэй, Завханмандал, Сонгино, Т

зэрэг сумдын бэлчээрийн экологийн чадавхийн зураглал бэлэн болСургалт доорх сэдвүүдийг багтаасан 80 цагийн багтаамжтай б

суралцагсдад гэрчилгээ гардууллаа. Үндсэн агуулга,сэдвүүд: рийн экологийн чадавхийг ангилан зураглах" удиртгал хэсэг

Ландсат хиймэл дагуулын мэдээ татан авах /30 м нарийвчлалтай/ Ландсат хиймэл дагуулын мэдээ боловсруулах, мозайк хийж ангилал хийхэд бэлтгэх

програм ашиглаж боловсруулсан ландсатын мэдээг ангилахрс болон бүсийн зураглалтай харьцуулан дижитайз хийх

програм дээр хэвлэлийн эх бэлтгэх


15

Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан төлөв байдлын үнэлгээний

Бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтыг загвар 15 суманд нэвтрүүлсэн үүлэхэд 7 дугаар зурагт

лэх,

в байдлын урт хугацааны мониторинг гэсэн үндсэн алхамуудыг гэж үзсэн.

ашиглалтын үндсэн алхамууд

рыг экологийн чадавхиар нь ангилан зураглах” арга зүйд төслийн ийг сургаж чадавхижуулах

Бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтыг нэвтрүүлэх ажлын аж ахуйн их сургуулийн

хиймэл дагуулын мэдээ, 1:100 000 ба1:200 000 рсний зураг дээр суурилан сумын бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар нь

Улаанбаатар хотноо ХААИС дээрх Бэлчээрийн газрын ын ГЗБ хэлтэс, Инженер

Архангай, Завхан, Увс, Баян-өлгий, ын бэлчээрийн асуудал хариуцсан

бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар нь ангилан зураглах арга зүйг 7 сумын зураглалыг сургалтын хугацаанд боловсруулж

Тариат, Цахир, Өндөр-Улаан, Цэнхэр, Овоо, Бууцагаан, Хүрээмарал, Заг, Говь-

х морьт, Жаргалан, Дарви, Тонхил, Төгрөг, Шарга, Завхан: Баяннуур, Бугат, Толбо, Хэнтий:

Увс: Давст, Тэс, Зүүнговь, ал, Сонгино, Түдэвтэй, Тэс,

зэрэг сумдын бэлчээрийн экологийн чадавхийн зураглал бэлэн болжээ. дийг багтаасан 80 цагийн багтаамжтай бөгөөд амжилттай

рийн экологийн чадавхийг ангилан зураглах" удиртгал хэсэг

Ландсат хиймэл дагуулын мэдээ боловсруулах, мозайк хийж ангилал хийхэд бэлтгэх ангилах

сийн зураглалтай харьцуулан дижитайз хийх



Фото зураг 6. Сургалтын явцад бэлтгэсэн бэлчээрийн экологийн чадавхийн зураг Архангай аймгийн Цэцэрлэг, Баян Өлгий аймгийн Баяннуур сумдын жишээн дээр

Энэхүү сургалтын үр дүнд дээрх 8 аймгийн газрын харилцааны мэргэжилтнүүд АБАХ, СБАХ-тайгаа хамтран нийт сумдынхаа бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар нь ангилан БАХ-ын болон улирлын хилтэй давхарга үүсгэн зурагласан нь бэлчээр ашиглалт төдийгүй тухайн орон нутагт хэрэгжүүлэх байгаль хамгааллын аливаа үйл ажиллагааг төлөвлөх, зохион байгуулах, үр дүнг хянах, мөн БАГ-ний хавсралт мэдээлэл бүрдүүлэх ажлыг цогцоор нь шийдэх боломжийг бий болгожээ. Бэлчээрийн газрын өөрчлөлтийг фото мониторингийн аргаар үнэлэх” арга зүйн сургалтыг улсын хэмжээнд бүсчлэн зохион байгуулж нийт сумдын газрын даамлуудыг чадавхижуулах ажил хийгдсэн байна. Бэлчээрийн газрын өөрчлөлтийг фотомониторингийн аргаар хянаж үнэлэх боломжийг байгалийн бүс төлөөлсөн 15 суманд туршсан дүнд үндэслэн ГЗБГЗЗГ-аас 2015 онд “Бэлчээрийн газрын өөрчлөлтийг фото мониторингийн аргаар үнэлэх” заавар журам батлагдаж энэ онд улсын хэмжээгээр хэрэгжүүлэхээр шийдвэрлэсэн. Энэ шийдвэрийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд фотомониторингийн хөтөлбөрийг улсын хэмжээнд хэрэгжүүлэх чадавхийг бий болгох зорилгоор нийт аймаг сумдын даамлуудыг фото мониторинг хийх хээрийн арга зүй, мониторингийн мэдээллийн сан бүрдүүлж архивлах, боловсруулалтын Sample point программыг эзэмшүүлэх, мониторингийн мэдээллийг бэлчээр зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд ашиглах зэрэг хээрийн ба танхимын сургалтанд хамруулж судалгааны багаж хэрэгслээр хангалаа. Сургалтыг 4 бүсээр 1) Хэнтий аймгийн Чингис хотод (Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар, Дорноговь, Говьсүмбэр), 2) Төв аймгийн Жаргалант суманд, 3) Өвөрхангай аймгийн төв Арвайхээр хотод (Өвөрхангай, Дундговь, Өмнөговь, Баянхонгор, Говь-Алтай, Ховд, Баян-Өлгий), 4) Булган аймгийн Булган хотод (Булган, Хөвсгөл, Орхон, Дархан, Сэлэнгэ, Архангай, Завхан, Увс) зохион байгуулж аймгуудын ГХБХБГ-ын бэлчээрийн мониторинг хариуцсан мэргэжилтнүүд болон сумдын газрын даамлууд, нийтдээ 300 орчим мэргэжилтэн хамрагдсан байна. (Фото зураг 7).

Фото зураг 7. Сумдын даамлуудыг мониторингийн багаж хэрэгсэл

Сургалтын дараа холбогдох мэргэжилтнүүдтэй байнгын холбоотой зөвлөж ажилласны дүнд бэлчээр ашиглалтын нөлөөг хянах фотомониторингийн хөтөлбөрийг 2016 оны 8 дугаар сард улс даяар эхлүүлсэн бөгөөд эдүгээ нийт 13 аймаг хамарсан фотомониторингийн 2000 гаруй цэгийн мэдээлэл бүхий улсын хэмжээний сан бүрдсэн бөгөөд энэ ажилд Архангай, Говь Алтай, Булган, Хэнтий, Өмнөговь аймгууд бусдыгаа манлайлан ажилласан байна. (Фотозураг 11).

2017


Фото зураг

Бэлчээр ашиглуулах нэвтрүүлэх сургалтыг амжилттай зохион байгуул Бэлчээр зохион байгуулалтын тачаалал, ашиглах хугацааг бэлчээрийн даацадгүйцэтгэж байна. Бэлчээр ашиглуулах гэрээний хэрэгжилт, тзорилгоор өмнө байгуулах гэрээг түзүүлэлтүүдийг суурь түвшинтэйажилтнуудыг сургаж чадавхижуулхавсралт мэдээлэлтэй байхаар тусгасан. Хавсралт 1. Бэлчээр ашиглагч малчдын хэсэг, б Хавсралт 2. Гэрээт бэлчээрийн Хавсралт 3. Гэрээт бэлчээрийн газрын экологийн чадавхийн зураглал, бэлчээрийн т байдал, даац багтаамжийн мэдээлэл Хавсралт 4. Жил бүрийн мониторингийн д ашиглуулах гэрээний биелэлтийг Эдгээр хавсралт мэдээллийг оруулснаар БАГ байгуулах нь малчдын бэлчээрээ ашиглаж ирсэн уламжлалт эрхийг баталгаажуулахын зэртулд ашиглалтын ямар горимыг мхүрч болох, энэ чиглэлээр тухайхянаж үнэлэх боломжтой юм. малчдын оролцоотойгоор тбүрдүүлэх, ажиллуулах талаар аймгийн ХХААГ, ГХБХБГ, малчдад танилцуулах үзүүлэх сурга650 гаруй малчид хамрагдсан Бэлчээр ашиглалтыг бэлчээрийн сэргэх чадавхи болон малчдын оролцоонд суурилан зохион байгуулах чиглэлээр цаашид үндэсний хэмжээнд тбодлогын дэмжлэгийг нэмэгдбүтээгдхүүний өрсөлдөх чадварыг нэмэгдтогтолцоог бэхжүүлэх нь” БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 3 1. Бүрэлдэхүүн хэсгийн танилцуулга1.1 Зорилго, үйл ажиллагааны чиглэл, агуулга Швейцарийн Хөгжлийн Агентлагийн санхахуйн нэвтрүүлэх үйлчилгээний бядуурлыг бууруулахад чиглэсэн нэУг бүрэлдэхүүн хэсгийг Австрали улсын К



Фото зураг 8. Фотомониторингийн улсын хэмжээний

нэгдсэн сан 2016 оны байдлаар

лчээр ашиглуулах гэрээний хавсралт мэдээллийг сайжруулах, иж блэх сургалтыг амжилттай зохион байгуулсан байна. Бэлчээр зохион байгуулалтын төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг сайжруулах, бэлчээрийн

ачаалал, ашиглах хугацааг бэлчээрийн даацад тохируулахад бэлчээр ашиглуулах гэрээ чухал Бэлчээр ашиглуулах гэрээний хэрэгжилт, түүний айгуулах гэрээг төгөлдөржүүлэх, гэрээний үр д

вшинтэй нь харьцуулсан мэдээллийг нэмж хавсаргах аргавхижуулсан байна. Энэхүү аргачлалаар БАГ нь дараахь

хаар тусгасан. Үүнд: Хавсралт 1. Бэлчээр ашиглагч малчдын хэсэг, бүлгийн гишүүн ө

малын тооны мэдээлэл, Хавсралт 2. Гэрээт бэлчээрийн талбайн хэмжээ, байршил, улирлын хуваарийн зурагХавсралт 3. Гэрээт бэлчээрийн газрын экологийн чадавхийн зураглал, бэлчээрийн т

байдал, даац багтаамжийн мэдээлэл, рийн мониторингийн дүнг суурь мэдээлэлтэй харьцуулж Бэлчээр

ашиглуулах гэрээний биелэлтийг үнэлэх хуудас зэрэг байна. Эдгээр хавсралт мэдээллийг оруулснаар БАГ байгуулах нь малчдын бэлчээрээ ашиглаж

ирсэн уламжлалт эрхийг баталгаажуулахын зэрэгцээ тухайн бэлчээрийн чанарыг алдагдуулахгтулд ашиглалтын ямар горимыг мөрдөх, ашиглалтын горимыг зөв тохируулснаар ямар

рч болох, энэ чиглэлээр тухайн БАХ-ийн малчид гэрээнийхээ үүргийг хэрхэн биелнэлэх боломжтой юм. Бэлчээр ашиглалтыг бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилан

малчдын оролцоотойгоор төлөвлөх, хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх БАГиллуулах талаар аймгийн ХХААГ, ГХБХБГ, АБАХ-ын мэргэжилтн

лэх сургалтуудыг зохион байгуулснаар нийт сан үр дүнтэй байна.

Бэлчээр ашиглалтыг бэлчээрийн сэргэх чадавхи болон малчдын оролцоонд суурилан зохион байгуулах чиглэлээр “Ногоон Алт” төслийн хүрээнд хүрсэн үр дү

ндэсний хэмжээнд түгээн дэлгэрүүлэх, үүний хэрэгжилтийг сайжруулахад тбодлогын дэмжлэгийг нэмэгдүүлэхийг уриалах зорилгоор “Монгол малын гаралтай

х чадварыг нэмэгдүүлэх нь”, “Бэлчээр ашиглалтын ха сэдэвт үндэсний зөвлөлгөөнийг амжилттай зохион байгуул

Н ХЭСЭГ 3. НЭВТРҮҮЛЭХ ҮЙЛЧИЛГЭЭ

н хэсгийн танилцуулга йл ажиллагааны чиглэл, агуулга

гжлийн Агентлагийн санхүүжилт бүхий “Ногоон Алтйлчилгээний бүрэлдэхүүн хэсэг нь “Малчдын амьжиргааг дээшл

ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн нэвтрүүлэх үйлчилгээний тогтолцоо н хэсгийг Австрали улсын Күинслэндийн их сургууль, Монгол улсын ХААИС


17

Фотомониторингийн улсын хэмжээний

гэрээний хавсралт мэдээллийг сайжруулах, иж бүрэн болгон

ний хэрэгжилтийг сайжруулах, бэлчээрийн тохируулахад бэлчээр ашиглуулах гэрээ чухал үүрэг

ний үр нөлөөг нэмэгдүүлэх р дүнг үнэлэх шалгуур

хавсаргах арга зүйд АБАХ-ын аргачлалаар БАГ нь дараахь үндсэн 4

өрх /гишүүдийн/ овог нэр,

байршил, улирлын хуваарийн зураг, Хавсралт 3. Гэрээт бэлчээрийн газрын экологийн чадавхийн зураглал, бэлчээрийн төлөв

нг суурь мэдээлэлтэй харьцуулж Бэлчээр зэрэг байна.

Эдгээр хавсралт мэдээллийг оруулснаар БАГ байгуулах нь малчдын бэлчээрээ ашиглаж эгцээ тухайн бэлчээрийн чанарыг алдагдуулахгүйн

в тохируулснаар ямар үр дүнд ргийг хэрхэн биелүүлж буйг

ээр ашиглалтыг бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилан лэх БАГ-ний хавсралтыг хэрхэн

ын мэргэжилтнүүдийг сургах, туудыг зохион байгуулснаар нийт 220 гаруй мэргэжилтэн,

Бэлчээр ашиглалтыг бэлчээрийн сэргэх чадавхи болон малчдын оролцоонд суурилан үн, сургамжаас хуваалцах,

ний хэрэгжилтийг сайжруулахад төр засгийн Монгол малын гаралтай

Бэлчээр ашиглалтын хариуцлагын нийг амжилттай зохион байгуулжээ.

Ногоон Алт” төслийн Хөдөө аж “Малчдын амьжиргааг дээшлүүлж,

йлчилгээний тогтолцоо бүрдүүлэх” чиг үүрэгтэй. ндийн их сургууль, Монгол улсын ХААИС-ийн



дэргэдэх Орон нутгийн тогтвортой хөгжлийн төлөө холбоо ТББ-ын хамтарсан консорциум хэрэгжүүлж ирсэн. “Ногоон алт” төслийн зорилтот бүлэгт Архангай, Баянхонгор, Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Ховд, Увс, Завхан аймгийн 125 сумын нийт 63 мянган малчин өрх багтах ба эдгээрээс 92 сумын 32 мянган малчин өрх нь нийт 800 орчим БАХ-ийн гишүүнээр бүртгэгдэж, зохион байгуулалтад орж ажиллаж байна. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний бүрэлдэхүүн хэсгийн 2015-2016 оны үйл ажиллагаанд дээрх 7 аймгийн 63 сумын 322 баг, 559 БАХ-ын гишүүд болох 20 гаруй мянган малчин өрх шууд, үлдэх 40 гаруй мянган малчин өрх шууд бусаар хамрагджээ. Бүрэлдэхүүн хэсгийн үйл ажиллагаа нь 1) Нэвтрүүлэх үйлчилгээний тогтолцооны чадавхийг бэхжүүлэх, 2) Малчдын хэрэгцээнд нийцсэн нэвтрүүлэх үйлчилгээний загваруудыг зорилтот бүс нутагт бий болгох, 3) Мал аж ахуй тогтвортой эрхлэх технологи, арга барилуудыг түгээн дэлгэрүүлэх, малчдын бизнесийн хөгжлийг дэмжих зорилготой. Үйл ажиллагааны аргачлал нь дараах үндсэн хэсгүүдээс бүрдэнэ.

Улсын ба орон нутгийн төвшинд оролцогч талуудыг чадавхижуулах, тэдгээрийн харилцаа, хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх,

Аймгуудын ХХААГ, АБАХ-д нэвтрүүлэх үйлчилгээний мастер сургагч нар бэлтгэж, ажиллуулах,

Сумдын МЭҮТ, СБАХ-уудад нэвтрүүлэх үйлчилгээний идэвхжүүлэгчид бэлтгэж, ажиллуулах,

Багийн дарга нар болон БАХ-ын ахлагч нарыг малчин зөвлөхөөр бэлтгэж, ажиллуулах; Сумдад байнгын үйл ажиллагаатай нэвтрүүлэх үйлчилгээний нэгж болох “Малчдад

үйлчлэх төв” (МҮТ) ажиллуулах, Малчдад хэрэгцээтэй мэдээ, мэдээлэл, зөвлөмжүүд бэлтгэж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд

болон харилцааны бусад суваг, хэрэгслүүдийг ашиглан түгээж сурталчлах, Талбайн сургалт, харилцан туршлага солилцох арга хэмжээнүүдээр дамжуулан малчдын

суралцах явцыг идэвхижүүлэх, Мал аж ахуй, бэлчээрийн менежментийн тогтвортой арга барилуудыг бодитоор үлгэрлэн

харуулж, сурталчлах, малчдын хоршоо, бүлгүүдийн бизнес эрхлэлтийг дэмжих болгох зорилгоор Инновацийн төслүүд,

Оролцоонд суурилсан хяналт, үнэлгээ зэрэг болно. Малчдад чиглэсэн нэвтрүүлэх үйлчилгээ нь агуулгын хувьд бэлчээрийн менежмент, сүргийн менежмент, малын тэжээл, тэжээллэг, малын эрүүл мэнд, малчдын бизнесийн хөгжил, хоршоолол гэсэн үндсэн сэдвүүдэд төвлөрдөг байна. 1.2 Зохион байгуулалтын бүдүүвч Бүрэлдэхүүн хэсгийн үйл ажиллагааны улсын төвшний гол оролцогчдод ХХААЯ, ХАА-н боловсрол, эрдэм шинжилгээ, нэвтрүүлэх үйлчилгээний төв байгууллагууд болох ХААИС болон ХААҮШУОНТ зэрэг байгууллага багтаж байна. Аймгийн төвшинд бүрэлдэхүүн хэсгийн үйл ажиллагааг АБАХ-ууд хариуцах бөгөөд ХХААГ-ууд мэргэжил, арга зүйн туслалцаа үзүүлдэг. ХХААГ, АБАХ-уудад бүрэлдэхүүн хэсгээс нэвтрүүлэх үйлчилгээний мастер сургагч нар бэлтгэж,нэвтрүүлэх үйлчилгээний ажлыг аймгийн төвшинд төлөвлөх, удирдан зохион байгуулах, хяналт үнэлгээ хийх чиг үүрэгтэй ажиллуулж ирсэн. Сумдын төвшинд бүрэлдэхүүн хэсгийн үйл ажиллагааг СБАХ хариуцаж, МЭҮТ-тэй хамтран хэрэгжүүлж байна. Бүрэлдэхүүн хэсгээс зорилтот 7 аймгийн 63 сумын СБАХ болон МЭҮТ-т нийт 126 хүнийг нэвтрүүлэх үйлчилгээний идэвхижүүлэгчээр сургаж бэлтгэн, сум, баг, БАХ-ын төвшин дэх нэвтрүүлэх үйлчилгээний үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх, малчин зөвлөхүүдийг агуулга, арга зүйн удирдамж, сургалт мэдээллийн материалаар хангах үүрэгтэйгээр ажиллуулж байна. Сумдад мөн СБАХ-уудыг түшиглэн байгуулагдсан малчдын хоршоодоос үзүүлэх нэвтрүүлэх үйлчилгээг бүрэлдэхүүн хэсгийн зүгээс дэмжиж ажилладаг. Тухайлбал мал аж ахуйн технологийг сайжруулах, малчдын орлогын нэмэгдүүлэх инновацийн төслүүдийг малчдын хоршоодоор дамжуулан хэрэгжүүлж байна. Багийн засаг дарга, БАХ-ын ахлагч нарын 700 гаруй хүнийг 63 суманд малчин зөвлөхөөр сургаж бэлтгэн, малчдад мэдээлэл хүргэх, БАХ, хот айлын төвшинд уулзалт, сургалт, арга хэмжээ зохион байгуулах үүрэгтэйгээр ажиллуулж байна.

2017


Бүд2. Үйл ажиллагаа, үр дү2.1 Үр нөлөөллийн төвшинд гарсан ахицҮр нөлөө 3. Малчдын хэрэгцээнд нийцсэн нэвтр Шалгуур үзүүлэлт 3ойлголт. Хараат бус судалгааны хсудалгааны тайлангаас үзвэл нэвтрүүлэх үйлчилгээг “хэрэгцээтэй” буюу “маш хэрэгцээтэй” гэж 2013 онд 11.2 хувь байсантай хахугацаанд өссөн болох нь тодорхой байна. Шалгуур үзүүлэлт 3төсөв. Бүрэлдэхүүн хэсгийн удирдлагууд, ХХААГ-уудын нэвтрбайна. Төсөлд хамрагдаж буй аймгуудын нэвтрсая төгрөг байсан бол 2016 онд 92.5 сая т Шалгуур үзүүлэлт 3үйлчилгээнд зарцуулсан тбайгуулсан идэвхжүүлэлтийн ажлын хоршоод өөрсдийн хүчин чадлаар гиштөслийн дэмжлэггүйгээр тогтвортой ажиллах боломжтой гэж нэвтрүүлэх үйлчилгээ нь нэг талаар ашиг орлогоо нэмэгдөргөтгөх, бэхжүүлэхэд нь чухал нэмэртэй тул байнгын төлөвшиж байна. СБАХ түсанхүүжилт 2013 онд 8.0 сая т2.2 Үр дүнгийн төвшинд гарсан ахицҮр дүн 3.1. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний тогтолцооны чадавхи сайжирна. Шалгуур үзүүлэлт 3.1.1идэвхижүүлж, бодит ажлууд хамтран хэрэгждүнд ХААИС болон ХААҮбаталсан бөгөөд хамтарсан зарим ажлуудыг санаачлан хэрэгжаймаг, сумдын ХХААГ болон МЭүйлчилгээний ур чадвар олгох зайны сургалтын хбайгууллагууд бүрэлдэхүүн хэсгийн дэмжлэгтэйгээр хамтран гнэвтрүүлэх үйлчилгээ эрхэлдэг байгууллагуудын нэгдэл болох “Хнэгдэл” 2016 оны 6 дугаар аж ахуйн нэвтрүүлэх үйлчилгээний тухай хууль”УИХ-ын БСШУ-ны байнгын хороонд х Шалгуур үзүүлэлт 3.1.2сонгон суралцсан оюутны тоо



дүүвч зураг 1. Үйл ажиллагааны уялдаа, холбоо үнгийн тойм

вшинд гарсан ахиц Малчдын хэрэгцээнд нийцсэн нэвтрүүлэх үйлчилгээний тогтолцоо бий болно.

лэлт 3.1. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний ашиг тусын талаарх малчдын Хараат бус судалгааны хүрээлэнгээс гүйцэтгэсэн ШХА-ийн 2015 оны мониторингийн

звэл “Ногоон алт” төслийн зорилтот бүлгийн малчдын 51.6 хувь нь йлчилгээг “хэрэгцээтэй” буюу “маш хэрэгцээтэй” гэж үзсэн байна.

2013 онд 11.2 хувь байсантай харьцуулахад бүрэлдэхүүн хэсгийн 2 жилийн хэрэгжилтийн тодорхой байна.

лэлт 3.2. Аймаг, орон нутгаас нэвтрүүлэх үн хэсгийн үйл ажиллагааны үр дүнд зөвхөн малчдын т

уудын нэвтрүүлэх үйлчилгээний ач холбогдлын талаарх ойлголт нэмэгдэж лд хамрагдаж буй аймгуудын нэвтрүүлэх үйлчилгээнд зарцуулсан т

г байсан бол 2016 онд 92.5 сая төгрөг болж өссөн дүн гарчээ. лэлт 3.3. СБАХ-ын дэргэдэх малчдын хоршоодоос нэвтр

йлчилгээнд зарцуулсан төсөв. Бүрэлдэхүүн хэсгээс үзүүлсэн гарааны дэмжлэг, зохион лэлтийн ажлын үр дүнд сумдад СБАХ-г түшиглэн байгуулагдсан малчдын чин чадлаар гишүүддээ нэвтрүүлэх үйлчилгээ үзүүлж эхэлсэн б

йгээр тогтвортой ажиллах боломжтой гэж үзэж байна. Хоршоодын хувьд йлчилгээ нь нэг талаар ашиг орлогоо нэмэгдүүлэхэд нь, нө

лэхэд нь чухал нэмэртэй тул байнгын үйл ажиллагааных нь нэг хэсэг болон үшиглэсэн малчдын хоршоодоос нэвтрүүлэх

.0 сая төгрөг байсан бол 2016 онд 16.0 сая төгрөг болж вшинд гарсан ахиц

йлчилгээний тогтолцооны чадавхи сайжирна.

лэлт 3.1.1. ХААИС болон ХААҮШУОНТ хамтын ажлууд хамтран хэрэгжүүлнэ. Бүрэлдэхүүн хэсгийн идэвхиж

ҮШУОНТ 2013 онд байгуулсан санамж бичгээ 2015 д хамтарсан зарим ажлуудыг санаачлан хэрэгжүүлж эхлээд байна. Тухайлбал нийт

аймаг, сумдын ХХААГ болон МЭҮТ-ийн 1500 гаруй ХАА-н мэргэжилтнэний ур чадвар олгох зайны сургалтын хөтөлбөр нэвтр

н хэсгийн дэмжлэгтэйгээр хамтран гүйцэтгэж байна. Тйлчилгээ эрхэлдэг байгууллагуудын нэгдэл болох “Хөдөө

дугаар сард байгуулан ажиллаж байна. Хамтын ажиллагааны йлчилгээний тухай хууль”-ийн төслийг эхний хувилбараар боловсруулж,

ны байнгын хороонд хүргүүлжээ. лэлт 3.1.2. ХААИС-ийн Нэвтрүүлэх үйлчилгээний хичээлийн шинэчлэл,

сонгон суралцсан оюутны тоо. Бүрэлдэхүүн хэсэгтэй хамтран ажилласны


19

йл ажиллагааны уялдаа, холбоо

йлчилгээний тогтолцоо бий болно. йлчилгээний ашиг тусын талаарх малчдын

ийн 2015 оны мониторингийн лгийн малчдын 51.6 хувь нь

сэн байна. Энэ үзүүлэлт нь н хэсгийн 2 жилийн хэрэгжилтийн

үйлчилгээнд зарцуулсан н малчдын төдийгүй орон нутгийн

йлчилгээний ач холбогдлын талаарх ойлголт нэмэгдэж йлчилгээнд зарцуулсан төсөв 2013 онд 65.0

ын дэргэдэх малчдын хоршоодоос нэвтрүүлэх лсэн гарааны дэмжлэг, зохион

шиглэн байгуулагдсан малчдын лж эхэлсэн бөгөөд цаашид

зэж байна. Хоршоодын хувьд өгөө талаар гишүүнчлэлээ

йл ажиллагааных нь нэг хэсэг болон лэх үйлчилгээнд зарцуулсан г болж өссөн байна.

йлчилгээний тогтолцооны чадавхи сайжирна.

ШУОНТ хамтын ажиллагаагаа н хэсгийн идэвхижүүлэлтийн үр

д байгуулсан санамж бичгээ 2015 онд шинэчилсэн лж эхлээд байна. Тухайлбал нийт н мэргэжилтнүүдэд нэвтрүүлэх

р нэвтрүүлэх дэд төслийг тус йцэтгэж байна. Түүнчлэн ХАА-н

өө аж ахуйн инновацийн ажиллаж байна. Хамтын ажиллагааны үр дүнд “Хөдөө

слийг эхний хувилбараар боловсруулж,

йлчилгээний хичээлийн шинэчлэл, н хэсэгтэй хамтран ажилласны үр дүнд ХААИС-д



2015/2016 оны хичээлийн жилээс 3 кредит цаг бүхий “Харилцаа, инноваци” хичээлийг бакалаврын сургалтын хөтөлбөрт шинээр оруулсан бөгөөд уг хичээлийг 2016 онд 234 оюутан сонгон суралцаж байна. Бүрэлдэхүүн хэсгийн зүгээс “Харилцаа, инноваци” хичээлийн сургалтын гарын авлага, сургалтын материал бэлтгэхэд нь ХААИС-д дэмжлэг үзүүлэн хамтран ажиллаж байна. Шалгуур үзүүлэлт 3.1.3: Нэвтрүүлэх үйлчилгээний мастер сургагч бэлтгэгдэн ажиллаж буй аймгуудын тоо. Төслийн зорилтот 7 аймгийн ХХААГ, АБАХ-уудад бүрэлдэхүүн хэсгээс нэвтрүүлэх үйлчилгээний 17 мастер сургагч бэлтгэн ажиллуулж байна. Эдгээр мастер сургагч нар сум, баг, БАХ-ын төвшин дэх нэвтрүүлэх үйлчилгээний үйл ажиллагааг аймгийн төвшинд нэгтгэн төлөвлөх, удирдан зохион байгуулах, хяналт үнэлгээ хийх үүрэгтэй. Эдгээр мастер сургагчид 2016 оны 4 дүгээр сард зохиогдсон давтан сургалтад оролцсоноор нийт 80 цагийн сургалтын хөтөлбөрийг дүүргэж, ХХААЯ, ХААИС-ийн гэрчилгээ хүлээн авсан байна. Шалгуур үзүүлэлт 3.1.4. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний идэвхижүүлэгчдийн баг бэлтгэгдэн ажиллаж буй сумдын эзлэх хувь. Зорилтот 7 аймгийн 63 суманд СБАХ, МЭҮТ-ийн төлөөлөл нийт 126 хүнийг нэвтрүүлэх үйлчилгээний идэвхжүүлэгчээр сургаж бэлтгэн ажиллуулж байна. Эдгээр идэвхижүүлэгчид сум, баг, БАХ-ын төвшин дэх нэвтрүүлэх үйлчилгээний үйл ажиллагааг гардан хэрэгжүүлэх, малчин зөвлөхүүдийг агуулга, арга зүйн удирдамж, малчдад хүргэх сургалт мэдээллийн материалаар хангах үүрэгтэй. Идэвхижүүлэгчдийн давтан сургалтыг 2016 оны 5 дугаар сард Ховд, Баян-Өлгий аймгуудад бүрэлдэхүүн хэсгээс ХХААЯ-тай хамтран, бусад аймгуудад АБАХ, ХХААГ-ууд хамтран зохион байгуулсан байна. Шалгуур үзүүлэлт 3.1.5. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний нэгж болох Малчдад Үйлчлэх Төв бүхий сумдын эзлэх хувь. Төслийн зорилтот аймгийн сумдад төслийн Малчдын байгууллагын бүрэлдэхүүн хэсгийн хөрөнгө оруулалтаар байгуулсан СБАХ-ын ажлын байр бүхий Малчдын сургалт, мэдээллийн төвүүдийн байрыг нэвтрүүлэх үйлчилгээний төвлөрсөн нэгж болох “Малчдад Үйлчлэх Төв” (МҮТ)-ийн зориулалтаар ашиглах санаачлагыг нэвтрүүлж, нийт 63 сумын МҮТ-ийг сургалтын материал, хэвлэл мэдээллийн материал, сургалтын тоног төхөөрөмж, бэлчээрийн фотомониторинг хийх хэрэгслээр хангасан. Малчдад үйлчлэх төвийг СБАХ, сумынхаа МЭҮТ-тай хамтран, малчдын оролцоонд тулгуурласан хэлбэрээр 1) малчдын мэдээлэл, сургалт, туршлага солилцоог идэвхижүүлэх, 2) малчдыг төрөл бүрийн байгууллага, үйлчилгээ, мэргэжилтнүүдтэй холбох, 3) малчдад хэрэгцээтэй бараа, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хангах үндсэн чиглэлүүдээр 2016 оны эцсийн байдлаар 58 суманд МҮТ ажиллаж байна. Шалгуур үзүүлэлт 3.1.6. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний чиглэлээр МЭҮТ-тай хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан СБАХ-ын эзлэх хувь. Бүрэлдэхүүн хэсгийн үйл ажиллагаанд хамрагдсан 7 аймгийн 63 сумын СБАХ, МЭҮТ-тай нэвтрүүлэх үйлчилгээний чиглэлээр хамтран ажиллах гэрээг 2015 оны 5 дугаар сараас 2016 оны 12 дугаар сар хүртэл хугацаанд байгуулан ажиллаж байна. Үр дүн 3.2. Хэрэгцээнд тулгуурласан мэдээлэл, зөвлөмжүүдийг БАХ-ын тогтолцоогоор дамжуулан малчдад хүргэнэ. Шалгуур үзүүлэлт 3.2.1. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр мэдээлэл, зөвлөмж авсан БАХ-ын гишүүн өрхийн хувь хэмжээ. Телевиз, радио сонин ашиглан малчдад бэлчээрийн менежмент, малын үржил, ногоон тэжээлийн тариалангийн арга барилууд, малчдын хоршооны менежментийн сайн туршлагуудыг сурталчлан таниулах мэдээлэл зөвлөмж бэлтгэж нийт 40 мянган малчин өрхөд, үүнд БАХ-ын гишүүн 30 мянган малчин өрхөд хүргэжээ. Бүрэлдэхүүн хэсгээс малчдад хэрэгцээтэй мэдээ, мэдээлэл түгээх зорилгоор санаачлан бий болгосон “Малч ухаан” сонины 3 дугаараар дамжуулан 7 аймгийн 8000 малчинд, сайн туршлага сурталчлах телевизийн нэвтрүүлгүүдээр Увс, Ховд, Баян-Өлгий, Говь-Алтай аймгийн 20 мянган малчинд, Баян-Өлгий аймгийн радиогоор казак хэлээр долоо хоног тутмын цуврал нэвтрүүлгийг 6 сарын турш явуулсан нь 8000 орчим малчин өрхөд бэлчээрийн менежмент, мал маллагааны зөвлөмж мэдээлэл хүргэжээ. Цаашид “Малч ухаан” сониныг ХААИС-аас эрхлэн гаргадаг “Монголын хөдөө” сонины булан хэлбэрээр үргэлжлүүлэх асуудлыг ХААИС-д дэвшүүлж, шийдвэрлүүлэх шатанд байна. Шалгуур үзүүлэлт 3.2.2: Хэвлэмэл материал, дүрс бичлэгийн хэлбэрээр мэдээлэл, зөвлөмж авсан БАХ-ын гишүүн өрхийн хувь хэмжээ.Төрөл бүрийн гарын авлага, мэдээлэл сурталчилгааны материалыг 2016 онд 23 мянган малчинд хүргэсэн байна. Тухайлбал:

1. “Ногоон алт” төсөл, “Малын эрүүл мэнд” (МЭМ) төсөл, “Малын индексжүүлсэн даатгал” (МИД) төсөл, ХААҮШОНТ, ХААИС-тай хамтран бэлтгэсэн “Малчдын ханын хуанли”-г 5,000 малчин өрхөд тараасан,

2. Малчдад хэрэгцээтэй мэдээлэл, зөвлөмж агуулсан 800 ширхэг аяны богцыг малчинаас малчинд дамжуулан аялуулах ажлыг малчин зөвлөхүүд хариуцан гүйцэтгэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын байдлаар нийт 18,000 малчин өрхөд хүргэсэн,



ХААҮШУОНТ-өөс бэлтгэсэн “ХХI зууны малчин” гарын авлага - 9 модуль бүхий уг гарын авлага нь бэлчээрийг менежмент, сүргийн бүтэц, малын эрүүл мэнд, малчдын бизнес эрхлэлт, малчдын хоршоодын хөгжил зэрэг сэдвүүдийг хамарна,

МЭМ төслөөс бэлтгэсэн “Бруцеллёз өвчнийг таних, урьдчилан сэргийлэх, эмчлэх” гарын авлага,

МЭМ төслөөс бэлтгэсэн “Малын эрүүл мэнд” гарын авлага, Ногоон алт төслөөс бэлтгэсэн “Бэлчээр ашиглалтын гэрээ” гарын авлага, Ногоон алт төслөөс бэлтгэсэн “Бэлчээрийн таниур ургамлууд” гарын авлага, Ногоон алт төслөөс бэлтгэсэн “Арьс шир боловсруулах” гарын авлага, Хадлан бэлтгэх, тэжээл тариалах, ноос боловсруулах, бруцеллёз, сахуу, халдварт

шүлхий өвчнийг таних, урьдчилан сэргийлэх, эмчлэх зэрэг сургалтын дүрс бичлэгүүд.

Шалгуур үзүүлэлт 3.2.3. Үзүүлэх сургалт, мэдээлэл, туршлага солилцооны арга хэмжээнд хамрагдсан БАХ-ын гишүүн өрхийн хувь хэмжээ. Талбайн сургалт, арга хэмжээнүүд нь бэлчээр, мал аж ахуйн тогтвортой менежментийн арга, технологийг нэвтрүүлэх, малчдын орлогыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн инновацийн төслүүдтэй уялддаг. 2015-2016 онд 7 аймгийн 32 суманд инновацийн төслүүд хэрэгжиж байгаа бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын байдлаар эдгээр төслүүдийн явцтай 4000 орчим малчин газар дээр нь танилцаж, туршлага судалсан байна. Мөн 7 аймгийн 300 БАХ-д 779 малчин зөвлөхийн оролцоотойгоор малчдын туршлага солилцох уулзалтууд зохион байгуулж 4662 малчныг хамруулаад байна. Үр дүн 3.3. Бэлчээрийн мал аж ахуй тогтвортой эрхлэх технологи, арга барилууд нэвтрүүлнэ. Шалгуур үзүүлэлт 3.3.1. Бэлчээрийн даац сайжруулах арга барилууд нэвтрүүлсэн БАХ-ын тоо.Нэвтрүүлэх үйлчилгээний бүрэлдэхүүн хэсэг болон Малчдын байгууллагын бүрэлдэхүүн хэсгийн хамтын оролцоотойгоор 7 аймгийн 58 БАХ-д бэлчээр хаших, усжуулах, бордох зэрэг арга технологийг нэвтрүүлсэн. Шалгуур үзүүлэлт 3.3.2. Ашиг шимийн бус малын эргэлтийг нэмэгдүүлсэн сумдын хувь хэмжээ. Ашиг шимийн бус малын заазлалтыг нэмэгдүүлэх замаар мал сүргийн менежментийг боловсронгуй болгох, бэлчээрийн даац хэтрэлтийг бууруулах чиглэлээр хэрэгжүүлсэн инновацийн төслүүд, талбайн сургалт, идэвхижүүлэх ажлын үр дүнд тайлант хугацаанд сувай ба 3-аас дээш насны эр малын заазлалт 22 суманд нэмэгдсэн байна. Шалгуур үзүүлэлт 3.3.3. Малын үүлдэр угсааг сайжруулсан БАХ-уудын хувь хэмжээ. Малын үүлдэрлэг чанарыг сайжруулах чиглэлээр ХХААЯ-наас өгсөн чиглэл, зөвлөмжийн дагуу үржлийн ажлыг 6 аймгийн АБАХ, ХХААГ-тай хамтран зохион байгуулсны үр дүнд нийт 92 БАХ-ыг хонь, үхэр, тэмээ, ямааны шилмэл үүлдэр, омгийн хээлтүүлэгчээр хангажээ. Үржлийн ажлын цаашдын тогтвортой байдлыг хангах зорилгоор Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан суманд 300 толгой Сартуул хонины үржлийн сүрэг, Ховд аймгийн Дуут суманд Торгууд үүлдрийн 100 толгой хээлтүүлэгчийн сүрэг, Ховд аймгийн Мөст суманд Баяд үүлдрийн 100 толгой хээлтүүлэгчийн сүрэг бүрдүүлсэн. Мөнтүүнчлэн Ховд аймгийн Буянт суманд махны үхэр, нарийн ноост хонины үржлийн цэг байгуулжээ. Шалгуур үзүүлэлт 3.3.4. Малын өвлийн нэмэгдэл тэжээлийг нэмэгдүүлсэн БАХ-уудын хувь хэмжээ. Ногоон тэжээл бэлтгэх, хадлан бэлтгэлийг сайжруулах инновацийн төслүүдийг 6 аймгийн 10 гаруй суманд хэрэгжүүлж, нийт 79 БАХ-ийн хадлан, тэжээлийн өвлийн нөөцийг 2013 оны дүнтэй харьцуулахад 15 хувиас багагүй хувиар нэмэгдүүлэх замаар өвлийн улиралд малыг нэмэгдэл тэжээлээр тэжээх боломжийг бүрдүүлсэн. Бэлтгэсэн тэжээлийн хэмжээ нь нэг БАХ-д дунджаар 50 тн орчим ногдож байна. Түүнчлэн Ховд аймгийн Зэрэг суманд 25 тонн өвс, 14 тонн тэжээлийн багтаамжтай Өвс, тэжээлийн фондыг орон нутаг, нутгийн иргэдийн санаачилгад тулгуурлан байгууллаа. Шалгуур үзүүлэлт 3.3.5. Мал эмнэлгийн үйлчилгээний гэрээ бүхий БАХ-ын гишүүн өрхүүдийн хувь хэмжээ. БАХ-ын гишүүн нийт 27 мянган малчин өрх орон нутгийн мал эмнэлгүүдтэй мал эмнэлгийн үйлчилгээний гэрээ байгуулсан нь 2013 оны дүнгээс эрс нэмэгдсэн арга хэмжээ болсон байна. Үр дүн 3.4. Малчдын бизнесийн чадавхи, бизнес эрхлэлтийг нэмэгдүүлнэ. Шалгуур үзүүлэлт 3.4.1. Өрхийн санхүүгийн бүртгэл хөтөлдөг БАХ-ын гишүүн малчин өрхийн хувь хэмжээ. Бүрэлдэхүүн хэсгээс малчдыг өрхийн орлого, зарлагаа хянах, сүргийн эргэлтийг эдийн засгийн тооцоотойгоор, бэлчээрийн даацад тохируулан төлөвлөх



чадвартай болгох зорилгоор бэлтгэсэн “Малчин өрхийн санхүүгийн бүртгэлийн дэвтэр”-ийг 2016 оны эцсийн байдлаар 4890 малчин өрх тогтмол хөтөлж хэвшээд байна. Шалгуур үзүүлэлт 3.4.2. СБАХ-ын дэргэдэх малчдын хоршоодоос малчдад бодит нэмэлт орлого бий болгож буй хоршоодын хувь хэмжээ. Бүрэлдэхүүн хэсгийн дэмжлэгтэйгээр АБАХ, СБАХ, БАХ-уудаас орон нутгийн мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран хэрэгжүүлдэг инновацийн төслүүдийн үр дүнд зорилтот 7 аймгийн СБАХ түшиглэн байгуулагдсан нийт 60 хоршоодоос 31 хоршоо нь малдын түүхий эдийг борлуулахаас гадна үйлдвэрлэл, үйлчилгээний нэмэлт бизнес эрхэлж, малчдад нэмэлт орлого бий болгож байна. Инновацийн төслүүд дараах чиглэлүүдээр хэрэгжиж байна. Үүнд:

Ногоон тэжээл тариалах, хадлан бэлтгэх, өвс тэжээл худалдах Мал үржлийн үйлчилгээ, Хурга, төлөг бордох Махан бүтээгдэхүүн бэлтгэх, савлах бага оврын цех, Махны зоорь Ноос боловсруулах Сүү боловсруулах, цагаан идээ савлах Малын хаягдал ашиглан бионүүрс үйлдвэрлэх Оёдлын цех Хүнсний ногоо, чацаргана тариалах Малчдын дэлгүүр ажиллуулах зэрэг байна.

Шалгуур үзүүлэлт 3.4.3. Бүлгийн зохион байгуулалтаар малын гаралтай түүхий эд боловсруулах бизнес эрхэлж буй малчин эмэгтэйчүүдийн тоо. Малчдын хоршоодоор дамжин хэрэгжиж буй инновацийн төслүүдийн хүрээнд 5 аймгийн (Ховд, Увс, Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Архангай) 344 малчин эмэгтэйчүүд бүлгийн зохион байгуулалтаар сүү боловсруулах, ноос боловсруулах, оёдлын цех ажиллуулах зэрэг бизнес эрхэлж нэмэлт орлого олох боломжтой болсон. 2.3. Үр нөлөө, үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлтүүдийн биелэлтийн нэгтгэл

Хүснэгт 11

Шалгуур үзүүлэлт Суурь

төвшин 2013 он

Зорьсон төвшин 2016

он

Гүйцэтгэл 2016 он

Биелэлт, хувиар

Үр нөлөө 3: Малчдын хэрэгцээнд нийцсэн нэвтрүүлэх үйлчилгээний тогтолцоо бий болно. 3.1. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний ашиг тусын талаарх малчдын ойлголт

11.2 50.0 51.6 100

3.2. Аймаг, орон нутгаас нэвтрүүлэх үйлчилгээнд зарцуулсан төсөв, төгрөг

65.0 сая 71.5 сая 92.5 сая 100

3.3. СБАХ-ын дэргэдэх малчдын хоршоодоос нэвтрүүлэх үйлчилгээнд зарцуулсан төсөв, төгрөг

8.0 сая 8.8 сая 16.0 сая 100

Үр дүн 3.1. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний тогтолцооны чадавхи сайжирна. 3.1.1. ХААИС болон ХААҮШУОНТ хамтын ажиллагаагаа эрчимжүүлж, бодит ажлууд хамтран хэрэгжүүлнэ

0 2.0 2.0 100

3.1.2. ХААИС-ийн Нэвтрүүлэх үйлчилгээний хичээлийг сонгон суралцсан оюутны тоо

42.0 200.0 234 100

3.1.3. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний мастер сургагч бэлтгэгдэн ажиллаж буй аймгуудын тоо

0 7.0 7.0 100

3.1.4. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний идэвхижүүлэгчдийн баг бэлтгэгдэн ажиллаж буй сумдын эзлэх хувь

0 50.0 50.4 100

3.1.5. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний нэгж болох Малчдад Үйлчлэх Төв бүхий сумдын эзлэх хувь

0 40.0 46.0 100

3.1.6. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний чиглэлээр МЭҮТ-тай хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан СБАХ-ын эзлэх хувь

0 60.0 68.0 100

Үр дүн 3.2. Хэрэгцээнд тулгуурласан мэдээлэл, зөвлөмжүүдийг БАХ-ын тогтолцоогоор дамжуулан малчдад хүргэнэ. 3.2.1. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр мэдээлэл, зөвлөмж авсан БАХ-ын гишүүн өрхүүдийн хувь хэмжээ

12.0 60.0 62.5 100



3.2.2. Хэвлэмэл материал, дүрс бичлэгийн хэлбэрээр мэдээлэл, зөвлөмж авсан БАХ-ын гишүүн өрхийн хувь хэмжээ

8.0 40.0 53.0 100

3.2.3. Үзүүлэх сургалт, мэдээлэл, туршлага солилцооны арга хэмжээнд хамрагдсан БАХ-ын гишүүн өрхийн хувь хэмжээ

3.0 25.0 25.0 100

Үр дүн 3.3. Бэлчээрийн мал аж ахуйн тогтвортой эрхлэх технологи, арга барилууд нэвтрүүлнэ. 3.3.1. Бэлчээрийн даац сайжруулах арга барилуудыг нэвтрүүлсэн БАХ-ын тоо

8.0 15.0 58.0 100

3.3.2. Ашиг шимийн бус малын эргэлтийг нэмэгдүүлсэн сумдын хувь хэмжээ

0 10.0 17.6 100

3.3.3. Малын үүлдэр угсааг сайжруулсан БАХ-уудын хувь хэмжээ

2.0 5.0 11.7 100

3.3.4. Малын өвлийн нэмэгдэл тэжээлийг нэмэгдүүлсэн БАХ-уудын хувь хэмжээ

0

5.0 10.0 100

3.3.5. Мал эмнэлгийн үйлчилгээний гэрээ бүхий БАХ-ын гишүүн өрхүүдийн хувь хэмжээ

24.0 30.0 84.0 100

Үр дүн 3.4. Малчдын бизнесийн чадавхи, бизнес эрхлэлтийг нэмэгдүүлнэ. 3.3.1. Өрхийн санхүүгийн бүртгэл хөтөлдөг БАХ-ын гишүүн малчин өрхийн хувь хэмжээ

0 10.0 15.3 100

3.3.2. СБАХ-ын дэргэдэх малчдын хоршоодоос малчдад бодит нэмэлт орлого бий болгож буй хоршоодын хувь хэмжээ

7.0 15.0 52.0 100

3.3.3. Бүлгийн зохион байгуулалтаар малын гаралтай түүхий эд боловсруулах бизнес эрхэлж буй малчин эмэгтэйчүүдийн тоо

32.0 100 344.0 100

2016 оны нийт гүйцэтгэл 100

2.3 Жендерийн тэгш байдлыг дэмжих чиглэлээр хэрэгжүүлсэн ажлууд Нэвтрүүлэх үйлчилгээний үр дүнг сайжруулах, орон нутаг дахь жендерийн тэгш байдлын ойлголт, санаачлагыг дэмжих зорилгоор Нэвтрүүлэх үйлчилгээний бүрэлдэхүүн хэсгээс 2016 онд аливаа үйл ажиллагаанд хамрагдах оролцогчдын 30-аас багагүй хувь нь эмэгтэйчүүд байх зарчмыг баримтлахаас гадна малчин эмэгтэйчүүдэд тусгайлан чиглэсэн дараах ажлуудыг хэрэгжүүлжээ. Тухайлбал: Малчин эмэгтэйчүүдийн сургалт: Бэлтгэгдсэн сургагч нар 7 аймгийн 18 сумын 360 малчин

эмэгтэйчүүдийг олон нийтийн оролцоо ба манлайлал, ЖДҮ эрхлэх, малын гаралтай бүтээгдэхүүний маркетинг, өрхийн санхүү, бүртгэл тооцоо зэрэг сэдвүүдийг хамарсан сургалтад хамруулсан.

Сумын төвшний малчин эмэгтэйчүүдийн зөвлөл: 2015 оны 7 дугаар сард Ховд аймгийн Дуут суманд Ховд аймгийн АБАХ, сумын захиргааны эмэгтэйчүүдэд чиглэсэн үйл ажиллагааг дэмжих зорилгоор 15 гишүүнтэй “Эмэгтэйчүүдийн зөвлөл” байгуулагдсан. Дуут сумын МҮТ нь энэхүү зөвлөлийн сургалт, бусад үйл ажиллагаагаа явуулах ажлын байраар хангаж ажиллаж байна.

БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 4. МАРКЕТИНГ Берлиний Загварын Долоо хоног дээр дэлгэгдсэн сарлагийн хөөвөр болон торомны ноосон бүтээгдэхүүнүүд ихээхэн анхаарал татаж байна. Бүрэлдэхүүн хэсэг 4 нь 2016 оны 1 дүгээр сарын 19- 21ны хооронд зохион байгуулагдсан Берлиний Загварын Долоо хоногт Монгол Улсын 7 үйлдвэрлэгчдийг танилцуулах ажлыг амжилттай зохион байгуулсан. Эдгээр “Алтай кашмер”, “Блюскай кашмер”, “Жинст мөрөн”, “Монгол нэхмэл”, “Сор кашмер”, “Уужин”, “Бодио’с” зэрэг 7 компанид зориулж 24 км2 талбай түрээслэх ажлыг төслийн зүгээс зохион байгуулж дэмжлэг үзүүлсэн. Тухайлбал Сарлагийн хөөврөн бүтээгдэхүүнийг 5 компани (“Жинст мөрөн”, “Сор кашмер”, “Бодио’с”, “Уужин”, “Монгол нэхмэл” зэрэг), торомны ноосон бүтээгдэхүүнүүдийг 4 компани (“Алтай кашмер”, “Блюскай кашмер”, “Бодио’с”, “Уужин” зэрэг) танилцуулах ажил зохион байгуулсан. Ердөө 3 хоногийн дотор ойролцоогоор 150 зочид үзэсгэлэнд зочилж, компаниудын төлөөлөгчид болон олон улсын зөвлөх Ноён Matthias Boehme (Боэмэ) болон Ноён Carl Krug (Крүг) нартай уулзаж яриа хэлэлцээр хийсэн байна. Зочдын дийлэнх нь Монголд үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүнээр дэлгүүр, худалдааны нэр төрлөө нэмэгдүүлэх, баяжуулах зорилготой жижиглэнгийн худалдаачид байжээ.



Тус үзэсгэлэнгийн үеэр загварын шоу үзүүлбэр зохион байгуулсан ба 6 компаниуд тус бүр нэг загвараараа (4 нь сарлагийн, 2 нь торомны) тус тус оролцсон байна. Энэ загварын үзүүлбэр нь 400 гаруй худалдан авагчид болон загварын мэргэжилтнүүдийн анхаарлыг ихэд татсан байна. Үзэсгэлэнгийн үеэр “Сор кашмер” 6.000 евро, “Уужин” 3.000 евро, “Жинст мөрөн” 1.500 евро, “Бодио’c” нилээд хэмжээний борлуулалт, “Блю Скай” 1.000 еврогийн борлуулалт хийжээ. Бусад нь бага хэмжээний бараа худалдаалсан, учир нь тэд зөвхөн гэр ахуйн (Монгол нэхмэл) эсвэл торомны ноосон бүтээгдэхүүнээр оролцож байлаа(Алтай кашмер). Сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчид болон Европын томоохон худалдан авагч байгууллагын хооронд амжилттай харилцаа тогтоох ажил хийгдсэн байна. Дундаж хэмжээний үйлдвэрлэгчид, худалдан авагчидтай илүү ойр ажиллахаар боллоо. Ноён Boehme манай үйлдвэрлэгчдийн сарлаг, торомны ноосон бүтээгдэхүүнүүдийг Manufactum and Grüne Erde зэрэг компаниудад амжилттай танилцуулснаар холбоо тогтоож захиалга авах ажил хийгдсэн. Зарим компаниуд нь дээж бүтээгдэхүүнтэй танилцахаас гадна мөн өөрсдийн загвараараа үйлдвэрлүүлэхийг хүсэж байсан. Зарим тохиолдолд төслийн багийн чармайлт, дэмжлэгтэйгээр удаан хугацаанд хэлцэл хийсний үр дүнд дараах хүснэгтэд үзүүлсэн борлуулалтыг хийх захиалга аваад байна. (Хүснэгтийг харна уу, мөнгөн дүн еврогоор).

Сарлагийн хөөвөр, торомны ноосон бүтээгдэхүүнийг захиалсан компаниуд Хүснэгт 12

Худалдан авагчид

Монгол нэхмэл

Алтай кашмер

Уужин БлюСкай Сор

кашмер Нийт

Manufactum 2.600 9.400 4.365 16.365

Grüne Erde 37.250 4.300 8.400 49.950

Fashion-1* 3.000 3.000

Нийт 42.850 4.300 9.400 4.365 8.400 69.315

* Энэ захиалгыг ОУ зөвлөх ноён Werner холбоо тогтоон авч өгсөн. Цаашдаа үзэсгэлэн худалдаа, байгууллагатай хийх худалдаа зэрэгт байнга үйлдвэрлэгчдийг төлөөлж байх өөр арга замыг бодох хэрэгтэй байна. Тухайлбал, тэдний барааг худалддаг тусгайлсан дэлгүүр жишээ нь Германд ажиллавал маш тустай байх талаар бодолцох хэрэгтэй байна. ЕХ-ы хэрэглэгчидэд үйлдвэрлэгчдийн бараа бүтээгдэхүүнийг байнга танилцуулж, худалдан борлуулах газартай байнгийн ажиллагаатай дэлгүүртэй байвал орлого тогтвортой өсөх боломжтой гэж дүгнэжээ. Берлиний Грийн Шоу Роом болон ИННАТЕХ зэрэг худалдаа, үзэсгэлэнд оролцогч байгууллагуудаас зохион байгуулагч тал тухайн бараа бүтээгдэхүүн нь тогтвортой хөгжлийг дэмжсэн бүтээгдэхүүн мөн болохыг баталсан байхыг хүсдэг болжээ. Гадны хэрэглэгчид ч худалдан авч буй бараа бүтээгдэхүүнийхээ шошгоноос текстилийн бүтээгдэхүүн нь шударга үйлдвэрлэл, тогтвортой байх зарчмаар бүтээгдсэн байна уу гэдгийг сонирхох нь нэмэгдсээр байна. “Органик бүтээгдэхүүн” худалдан борлуулдаг томоохон худалдан авагч нар ч мөн “тогтвортой” үйлдвэрлэл эрхэлж буй гэдгээ харуулахыг хүсэмжилсээр. Жишээлбэл, Grüne Erde өөрсдийн бүтээгдэхүүнээ “органик болон шударга үйлдвэрлэл” гэсэн шошготойгоор зах зээлд гаргадаг. Гэтэл Монголын үйлдвэрлэгчид энэхүү эерэг имиж бүрдүүлэгч сертификатыг аваагүй л байна. Ийм сертификаттай болбол барааны шошгон дээрээ тэмдэглэх эрх авна. Төслийн баг нь Монголын Ноос Ноолуурын Холбоо (МННХ)-той хамтран 2016 оны 5 сарын 27-нд энэхүү сертификатийн талаар уулзалт ярилцлага зохион байгууллаа. Уулзалтанд 12 компанийн төлөөлөл оролцов. Уулзалтын илтгэлийг ОУ-н зөвлөх ноён Круг тавив. Төслийн багаас энэхүү уулзалтаараа компаниудыг тогтвортой хөгжил, шударга үйлдвэрлэлийг хангасан гэсэн сертификат авахыг зөвлөлөө. Энэ төрлийн сертификат нь зөвхөн бүтээгдэхүүн нь өөрөө төдийгүй түүнд ашиглагдсан түүхий эд материал, орц бүрийг нь багтаасан байх ёстой юм байна.

2017


Малчдын хоршоо ба борлуулалтын дээд амжилтыг тогтооболон үйлдвэрлэгчдийн дундах тдээр зохион байгуулагдав. МННХ, малчид, хоршоодыг тpasture user group) хамтран арга хэмжээг төсөл дээрх хоёр байгуулла

Фото зураг 9. Байнгын хамтын ажиллагаатай уулзалтыг сонирхох болсон нь сарлагийн хдээр амжилттай танигдаж (хуучин 7, шинэ 3 аймагурьдчилсан хэлцлээр 6 үйлдвэрт 9 хоршоод нийтдээ 77.5 тн сарлагийн ххоршоод нийтдээ 261.5 тонн харьцуулахад даруй 1.3-2.7 дахин

График 7. Энэ жилийн хэлцлийн олон ололтуудын нэг нь хоршооноос нийлболон цагаан тэмээний ноосонд санал нэгдсэн явдал юм. Мялгасан бол ялгаатай урамшуулалын

Фото зураг 10. Үйлдвэрлэгчид

2016 оны 07 сарын байдлаар нийт бэлтгэсэн тноос 120.7 тонн, үүнээс 66 тонныг торомны ноос 1.2 тонн бэлтгэж байсан бол 2016 онд 3.6 тоннбэлтгэсэн байна. Энэ нь өнгшинээр сарлаг олонтой Өвөхарьцуулахад доогуур үзүү



Малчдын хоршоо ба үйлдвэрлэгчдийн хоорондох “түргэн болзоо” нь ттын дээд амжилтыг тогтоосон байна. “Ногоон Алт” төслийн малчдын хоршоо

йлдвэрлэгчдийн дундах түргэн болзоо нь 2016 оны гуравдугаар сарын 15. Төсөл 2016 онд дуусахтай холбоотойгоор ү

малчид, хоршоодыг төлөөлж бэлчээр ашиглагчдын нэгдсэн холбоо хамтран Match making event зохион байгуулахаар шийдвэрлэж энэ жил энэх

л дээрх хоёр байгууллагатай хамтран зохион байгуулжээ.

Фото зураг 9. Хамтран зохион байгуулагчид ба оролцогчид

н хамтын ажиллагаатай үйлдвэрүүдээс гадна бусад үйлдвэрлэгчид уулзалтыг сонирхох болсон нь сарлагийн хөөвөр, торомны ноосоор хийсэн б

байгаагийн үр дүн билээ. Арга хэмжээнд 17 хоршооны тхуучин 7, шинэ 3 аймаг) болон 15 үйлдвэрийн төлөөлөл оролцлоо. Уулзалтын

йлдвэрт 9 хоршоод нийтдээ 77.5 тн сарлагийн х5 тонн тэмээний ноос нийлүүлэхээр хэлцэл хийгдсэн нь

7 дахин өссөн үзүүлэлт юм.

График 7. Сарлагийн болон тэмээний ноосны бэлтгэлЭнэ жилийн хэлцлийн олон ололтуудын нэг нь хоршооноос нийл

цагаан тэмээний ноосонд үйлдвэрлэгчид зах зээлийн үнээс хоёр дахин их санал нэгдсэн явдал юм. Мөн торомноос гадна сарлаг, тэмээний ноосыг нас, зялгасан бол ялгаатай урамшуулалын үнэ санал болгохоор тохиролцож чад

йлдвэрлэгчид болон шинэ оролцогч аймгуудын (Өмнөговь

хоорондын хэлэлцээр

2016 оны 07 сарын байдлаар нийт бэлтгэсэн түүхий эдийн мэдээг нэгтгэж нээс 66 тонныг Өмнөговь аймаг дангаараа нийлүүлжээ.

торомны ноос 1.2 тонн бэлтгэж байсан бол 2016 онд 3.6 тонн, харин сарлагийн хнгөрсөн жил 44 тн бэлтгэсэнтэй харьцуулахад өрхангай, Хөвсгөл аймгуудыг оруулан төслөөс х

үүлэлт байлаа. Энэ нь сарлагийн хөөвөр нийл


25

ргэн болзоо” нь түүхий эдийн слийн малчдын хоршоо

ргэн болзоо нь 2016 оны гуравдугаар сарын 15-нд “Скай төв” үйлдвэрлэгчдийг төлөөлж

лж бэлчээр ашиглагчдын нэгдсэн холбоо (National federation зохион байгуулахаар шийдвэрлэж энэ жил энэхүү

гатай хамтран зохион байгуулжээ.

ион байгуулагчид ба оролцогчид

йлдвэрлэгчид Match making р, торомны ноосоор хийсэн бүтээгдэхүүн зах зээл

н билээ. Арга хэмжээнд 17 хоршооны төлөөлөл л оролцлоо. Уулзалтын үр дүнд

йлдвэрт 9 хоршоод нийтдээ 77.5 тн сарлагийн хөөвөр, 7 үйлдвэрт 7 лэхээр хэлцэл хийгдсэн нь өмнөх жилүүдтэй

Сарлагийн болон тэмээний ноосны бэлтгэл ажил

Энэ жилийн хэлцлийн олон ололтуудын нэг нь хоршооноос нийлүүлэх торомны ноос нээс хоёр дахин их үнэ төлөхөөр

н торомноос гадна сарлаг, тэмээний ноосыг нас, зүсээр нь ангилж нэ санал болгохоор тохиролцож чадсан байна.

говь, Өвөрхангай, Хөвсгөл)

хий эдийн мэдээг нэгтгэж үзвэл тэмээний лжээ. Өнгөрсөн жил самнасан

арин сарлагийн хөөвөр 49.4 тонн н жил 44 тн бэлтгэсэнтэй харьцуулахад өссөн үзүүлэлт боловч

с хүлээж байсан үр дүнтэй р нийлүүлэгч Архангай, Завхан,



Хөвсгөл аймгуудад өвөлжилт хүндэрснээс голлон самнагддаг бяруу, шүдлэн ихээр хорогдсонтой холбоотой байна. Эдийн засгийн хямрал болон малын гаралтай түүхий эдийн уналт өмнөх жилийнхтэй адил байгаа тул тэмээний ноос, сарлагийн хөөврийн үнэ дорвитой өссөнгүй. Төслийн зүгээс үйлдвэрлэгчидтэй уулзаж самнаж бэлтгэсэн түүхий эдийн ач холбогдлыг тайлбарлаж байсны үр дүнд том тэмээ 5,000 төгрөг, самнасан тором болон цагаан тэмээ 10,000 төгрөгөөр, сарлагийн хөөврийг дунджаар 9,000 төгрөгөөр худалдан авлаа. Нийт бэлтгэсэн түүхий эдийн 26 орчим хувь нь л самнасан түүхий эд байгаа нь цаашид ч энэ чиглэлээр малчид, үйлдвэрлэгчдийг сургах шаардлагатай байгааг харуулж байна. Төслийн зорилтот аймгуудыг нэмж гурван аймгаар өргөжүүлсэн байна. Төсөлд шинээр сарлаг, тэмээний нөөц бүхий Хөвсгөл, Өвөрхангай, Өмнөговь аймгуудыг хамруулж тэдгээр аймгуудын малчдад зориулан хоршооны анхан шатны үнэлгээ, түүнд үндэслэсэн хоршооны сургалт, сарлаг, тором самнах сургалтуудыг богино хугацааны зөвлөх болох, орон нутгийн сургагч багш нараар дамжуулан зохион байгуулжээ. Хоршооны үнэлгээ, сургалт. 2016 оны 02 дугаар 16-наас 3 сарын 03 өдрүүдэд Өмнөговь аймгийн Ханхонгор, Мандал-Овоо, Булган сумд, Өвөрхангай аймгийн Батөлзий, Богд, Зүүнбаян-Улаан, Хужирт сумдын нийт 126 малчдыг хамруулсан (41 хувь эмэгтэй) төслийн богино хугацааны зөвлөх Г.Маналжав хоршооны үндсэн ойлголт, зарчим, үйл ажиллагааны талаар сургалт зохион байгууллаа. Үүний зэрэгцээгээр тухайн орон нутагт бүртгэлтэй, үйл ажиллагаа явуулж буй хоршоодын үйл ажиллагаатай танилцаж үнэлгээ хийсэн байна. Дээрх 7 суманд нийтдээ 69 хоршоо үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас малчдын итгэлийг хүлээсэн, гишүүнчлэл олонтой, тодорхой хөрөнгө бүхий хоршоод “Match making” уулзалтанд оролцсон байна. Хөвсгөл аймгийн Улаан уул, Арбулаг, Алаг-Эрдэнэ сумдад дээрх сургалтыг 2016 оны 02 дугаар сарын 22-29-ны өдрүүдэд төслөөс зохион байгуулсан. Сургалтад нийтдээ 65 хүн хамрагдсаны 62 хувь нь эмэгтэйчүүд байжээ. Зөвхөн малчид төдийгүй аймаг, сумын удирдлагууд хамтран ажил хэрэгч идэвхтэй оролцсон. Сургалтын үеэр цаг агаарын зарим бэрхшээл хүндрэл, оролцогчдын тоо хэтрэх зэрэг бэрхшээлүүд гарч байсан ч зөвлөх болон орон нутгаас хамтран оролцогч малчдын холбооны төлөөлөл, компанийн төлөөлөлийн дэмжлэгтэйгээр тухай бүрт нь шийдвэрлэсэн байна. Сарлагийн хөөвөр, торомны ноос бэлтгэх чанарын сургалт. Төсөлд шинээр нэмэгдсэн Хөвсгөл, Өвөрхангай, Өмнөговь аймгуудын малчид сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосыг самнаж бэлтгэх, түүхий эдийн чанар нь үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа болон бүтээгдэхүүний чанарт хэрхэн нөлөөлдөг талаар мэдлэгтэй болгох зорилгоор 2016 оны 4-5 дугаар сард сургалт зохион байгуулсан. Сургагч багш нараар Баянхонгор, Архангай аймгийн АБАХ тэргүүн, туршлагатай багш нар ажиллав. Сургалт нь танхимын болон дадлагын гэсэн хоёр хэлбэрээр явагдаж нийт 3 аймгийн 7 сумдын 343 малчид хамрагдсаны 42 хувь нь эмэгтэйчүүд байжээ. Өмнөговь аймаг-Тэмээчдийн зөвлөгөөнд оролцож 500 гаран тэмээчдэд мэдээлэл хүргэх ажлыг зохион байгуулсан. Монгол үндэсний баялаг болсон тэмээн сүргийн үүлдэр угсааг сайжруулах, тоо толгойг өсгөх, говийн малчдын туршлагыг харилцан солилцуулах мөн тэмээчдийн хөдөлмөрийг үнэлэх, алдаршуулах, дотоод, гадаадын зочид, жуулчдын сонирхлыг татах зорилгоор “Түмэн тэмээ” тэмээн аяллын холбооны санаачилгаар “Монгол Тэмээ-999” арга хэмжээг гуравдугаар сарын 6,7-ны өдрүүдэд Өмнөговь аймгийн Даланзадгад суманд амжилттай зохион байгуулагдаж хоёр бөхт 1115 тэмээний уралдааныг Дэлхийн дээд амжилт Гиннесийн номонд бүртгүүллээ. Энэ ажлын хүрээнд “Тэмээчдийн зөвлөгөөн” зохион байгуулагдаж төслийн мэргэжилтэн В.Болормаа “Торомны сэвлэгээр үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, туршилт, маркетинг ” илтгэл тавьж тэмээчдийн сонирхсон асуултанд хариулж хамтран ажилласан байна. Төслийн хуучин аймгуудын үлдсэн сумдад сарлаг болон тором самнах сургалт зохион байгуулсан. Төслийн бүрэлдэхүүн хэсэг 4-ийн үндсэн аймгууддаа сарлаг самнах сургалтыг 2016 оны 3-4 саруудад Архангай, Ховд аймгийн нийт 4 сумдад, тором самнах сургалтыг 2016 оны 5 сард Баянхонгор, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд аймгуудын 18 сумдын малчдыг хамруулан АБАХ, СБАХ болон төслийн мэргэжилтэн Болормаа, Эрдэнэт хивс, Кашмир холдинг компаниудын хамт зохион байгууллаа. Сургалтанд нийт 671 хүн хамрагдсанаас 497 нь малчид, бусад нь ЗДТГ, СБАХ ажилтнууд байв. Хүйсийн хувьд 31хувь нь эмэгтэйчүүд байв. Сургалтыг үндсэн хөтөлбөрийн дагуу явуулахын зэрэгцээ зарим аймгийн АБАХ санаачлан идэвхжүүлэлтийн арга хэмжээ зохион байгуулсан байна. Жишээ нь Говь-Алтай аймгийн АБАХ сургалтад оролцож буй малчдыг идэвхижүүлэх зорилгоор “Тором хэн хурдан самнах вэ” гэсэн уралдаан зохион байгуулжээ. Уг уралдаанд Эрдэнэ сумын Т.Лхам-Янжин ахлагчтай 2 дугаар баг түрүүлж шагнуулсан байна. Энэ баг нь нэг торомыг 10 минутад самнаж, 1.8 кг ноос авчээ.



Малчид сам авах хүсэлтээ хоршоогоороо дамжуулан төсөлд уламжилсан ба хүсэлтийн дагуу Архангай аймгийн малчдад 100 самыг өөрийн өртгөөр нь нийлүүлэв. Харин тусгай уутны захиалгыг төслөөс зохион байгуулах боломжгүй байлаа. Учир нь өнгөрсөн жил 1000 уут нийлүүлснээр дийлэнх хоршоод уутаар хангагдсан. Энэ жил хүсэлтээ гаргасан цөөн хэдэн хоршоо байсан ч уутыг нийлүүлэгч хятадын талаас хамгийн багаар нийлүүлэх хэмжээг 500 гэсэн тул захиалах боломж бүрдээгүй. Цаашид захиалга хйихэд нь зориулж төслөөс сам, уут нийлүүлэгчийн холбогдох хаяг, мэдээллийг аймгийн холбоодод нь өгөх болно. 2016 онд аймгуудын бэлтгэсэн сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосны өөрчлөлтийг харуулбал дараах байдалтай байна.

Сарлагийн хөөврийн нийлүүлэлтийн өөрчлөлт, 2016 онд Хүснэгт 13

д/д Бэлтгэсэн сарлагийн хөөвөр, тонноор 2015 2016 Өөрчлөлт (-)(+) 1 Архангай 29.1 29.3 0.2 2 Баянхонгор 4.4 3.8 -0.6 3 Баян Өлгий 3.4 3 -0.4 4 Ховд 3.3 3.5 0.2 5 Увс 0.6 0.5 -0.1 6 Завхан 3.25 2.3 -0.95 7 Өвөрхангай 4.0 4. 8 Khuvsgul 3.0 3.0 Нийт 44.05 49.4 5.35

Сарлаг самнах сургалтууд, түүнд оролцогчид Хүснэгт 14

Дээрх хүснэгтээс харахад хөөвөр бэлтгэлийн хэмжээ 2016 оны байдлаар нэмэгдсэн дүнтэй аймгууд нь зөвхөн сургалт зохион байгуулсан аймгууд байна. Эндээс харахад малчдыг сарлагаа самнаж бэлтгэдэг болтол нь сургалт, мэдээлэл өгөх шаардлагатай байгааг харуулж байна.

Тэмээний ноосны бэлтгэлийн хэмжээний өөрчлөлт (2016 оны байдлаар)

Хүснэгт 15

д/д

Тэмээний ноос бэлтгэсэн

төслийн аймгууд

2015 2016 Өөрчлөлт (+)(-) Нас

гүйцсэн тэмээний

ноос

Торомны ноос

Нас гүйцсэн тэмээний

ноос


Нас гүйцсэн

тэмээний ноос


1 Баянхонгор 8.04 0.6 8 2 -0.04 1.4 2 Говь-Алтай 27 0.6 10 1.4 -17 0.8 3 Ховд 15

20 4.2 5 4.2

4 Увс 15

8 0.1 -7 0.1 5 Өмнөговь

60 6 60 6

6 Өвөрхангай

1

1 0 Нийт 65.04 1.2 107 13.7 41.96 12.5

Тэмээний ноосны бэлтгэлийн хэмжээ нэмэгдсэн нь төсөлд шинээр аймгууд нэмэгдсэнээс шалтгаалжээ. Энэ жилийн нэг гол амжилт нь бэлтгэсэн торомны ноосны хэмжээ 1.2 тонноос 13.7 тонн өмнөх жилээс нэмэгдсэн явдал мөн. Эдгээрээс 26.7 хувь нь бидний сургасан самнаж бэлтгэсэн торомны ноос байлаа. Үйлдвэрлэгчидийн дунд торомны ноосны эрэлт их байгаагаас ирэх жил торомны ноосны бэлтгэл нэмэгдэнэ гэж тооцоолж байгаа. Бүх тэмээчид тормыг самнаж бэлтгэдэг болтол нилээд хугацаа шаардагдана. Өнөөдөр ч олон тэмээчид торомны ноосыг самнаж бэлтгэдэг аргын тухай огт мэдээлэлгүй байна. НА болон хамтрагч хоршоод самнах хашааг үргэлжлүүлэн туршиж нэг хашаанд гурван сая төгрөгийн санхүүжилт олгох ажлыг зохион байгуулсан байна. Төслөөс тором, сарлаг самнах талбайн сургалтад сам, щётка, хайч, олс, дээс, шуудай зэрэг

д/д Аймгууд Оролцогчдын тоо 1 Архангай 89 2 Ховд 84 3 Хөвсгөл 135 4 Өвөрхангай 128

Нийт 436

2017


материал ашиглалаа. Мөн хоёр аймагт сарлаг самнах хашааг төмрсамнадаг аргатай харьцуулахад маш их дэвшилийг авчирсан. хөлийг нь тушаад газарт хэвтбарьж хүлэх, хэвтүүлэх шаардлагагмэндийг мөн анхаарч байгаа хэрэг. Ингэж хашаатай болсноор эмэгтэйчч богино хугацаанд самнах боломж бхуваарилалт хийхэд ч дэмтэй боллоо. НА болсон нь уламжлалт аргаас ил

Фото зураг 11. Говь

Фото зураг 12.Баянхонгор аймгийн Баянлиг суманд туршсан Сургалтад оролцсон авлагагыг үнэ төлбөргүйгээр тараасан байна. Мчанарыг алдуулахгүйгээр хадгалах, тээвэрлэх боломж ббайгуулсан хоршоо, СБАХ- Тэрхийн бор сарлагийг Монгол Улсын Малын удмын эхэлсэн байна. Хүнс Хөдөө Архангай аймгийн “Хоргын мишээлсүргээр бүртгэж улсын бүхийгдсэн Тэрхийн бор сарлагийнхарьцуулахад 1-2 настай сарлагийн ноолуур агууламж 14-15 хувь бага, урт ширхэгтийн агууламж 2Сарлагийн их биенээс самнасан хямаатай дүйж байна. Боловсруулалтад нэг чухал сарлагийн хувьд энэ үзүүлэлт бусдаасаа давуу байна. Эдгээр давуу талууд нь тзорилгодоо хүрч малчдын орлогыг нэмэгсудалгааг анх Архангай аймагт байрлах Мал аж ахуйн хТэрхийн бор сарлагийг ХХААЯанхаарлыг илүү татах, улмаар ашиг шимийг нь Сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосны бэлтгэлийн хэмжээ нэмэгдтөслийн маркетингийн бүрэлдэххоршоод ашиглаж байна. Энэ нь малчүүслийг мөрдөн мөшгихөд баримт болж байна.сургалт явуулсаар байгаа ч самнасан сарлаг, Зарим боловсруулах үйлдвэрийнхэн малчдад, хоршоодоос самнаж бэлтгэхг



н хоёр аймагт тором самнах хашаа барьж туршиж мрөөр хийж туршсан байна. Хашааг барьснаар

самнадаг аргатай харьцуулахад маш их дэвшилийг авчирсан. Өмнө нь сарлаг, тормоо барьж, лийг нь тушаад газарт хэвтүүлэн, эргүүлж тойруулан самнадаг байв. Хашаатай болсноор малаа

шаардлагагүй болсон. Энэ нь түүхий эдийг бэлтгэхдээ малынхаа эрн анхаарч байгаа хэрэг. Ингэж хашаатай болсноор эмэгтэйчүү

ч богино хугацаанд самнах боломж бүрдлээ. Ноос ноолуур бэлтгэх ид ажлын алт хийхэд ч дэмтэй боллоо. НА болон хамтрагч хоршоод сарлаг, тором самнах хашаатай

болсон нь уламжлалт аргаас илүү олон давуу талтай арга хэрэгсэл юм гэдгийг харуулж чадлаа.

Говь-Алтай аймгийн Төгрөг суманд туршсан тором самнах х

Баянхонгор аймгийн Баянлиг суманд туршсан тором самнах хоолой

Сургалтад оролцсон оролцогчдод сургалтад зориулж нийт 400 сам, йгээр тараасан байна. Мөн олон дахин ашиглаж болох т

йгээр хадгалах, тээвэрлэх боломж бүхий шуудайны загварыг сургалт зохион -д өгөх ажлыг зохицуулсан байна.

Тэрхийн бор сарлагийг Монгол Улсын Малын удмын үндэсний санд бөө аж ахуйн яамны харъяа Малын удмын ү

Хоргын мишээл” хоршоонд хувь нийлүүлсэн “Тэрхийн бор сарлаг”үртгэлд бүртгүүлэх ажлыг 2016 оны 02 сард гэрээлсэн. 2015 онд

хийгдсэн Тэрхийн бор сарлагийн судалгаагаар энэ төрлийн сарлаг нь энгийн сарлагуудтай 2 настай сарлагийн ноолуур үсний агууламж 15-20 хувь

бага, урт ширхэгтийн агууламж 2-6 хувиар бага байна гэдэг нь тогтоогдсон. с самнасан хөөврийн ноолуур үсний агууламж 83.4

йж байна. Боловсруулалтад нэг чухал үзүүлэлт байдаг нь ширхэгтийн урт. Бор лэлт бусдаасаа давуу байна. Эдгээр давуу талууд нь т

ч малчдын орлогыг нэмэгдүүлэхэд ихэд дөхөмтэй болгоно. судалгааг анх Архангай аймагт байрлах Мал аж ахуйн хүрээлэнгийн салбарт судалж байжээ. Тэрхийн бор сарлагийг ХХААЯ-ны Малын Удмын Санд бүртгүүлэх нь малчид, судлаачдын

татах, улмаар ашиг шимийг нь нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой гэж р, тэмээний ноосны бэлтгэлийн хэмжээ нэмэгдрэлдэхүүн хэсгээс түүхий эдийн нийлүүлэлтийг б

шиглаж байна. Энэ нь малчдын ноосны бэлтгэлийн хэмжээг харуулах тд баримт болж байна. Хэдийгээр маркетингийн б

сургалт явуулсаар байгаа ч самнасан сарлаг, торомны ноос нийт бэлтгэлийн 26 хувьд хйлдвэрийнхэн өөрсдийн ажиллагсадаараа нэмүү

д, хоршоодоос самнаж бэлтгэхгүйгээр ноосоо тушаахыг зөвлөж б


28

барьж туршиж үзсэнээс нэг аймагт Хашааг барьснаар өмнө нь сарлаг, тормыг

нь сарлаг, тормоо барьж, лж тойруулан самнадаг байв. Хашаатай болсноор малаа

хий эдийг бэлтгэхдээ малынхаа эрүүл үүд, өсвөр насны хүүхдүүд

рдлээ. Ноос ноолуур бэлтгэх ид ажлын үеэр ажлын сарлаг, тором самнах хашаатай

олон давуу талтай арга хэрэгсэл юм гэдгийг харуулж чадлаа.

тором самнах хашаа

тором самнах хоолой

сургалтад зориулж нийт 400 сам, 1000 гаруй гарын н олон дахин ашиглаж болох түүхий эдийн

хий шуудайны загварыг сургалт зохион

ндэсний санд бүртгүүлэх ажил үндэсний сантай хамтран

лсэн “Тэрхийн бор сарлаг”-ийг цөм лэх ажлыг 2016 оны 02 сард гэрээлсэн. 2015 онд

рлийн сарлаг нь энгийн сарлагуудтай хувь их, завсрын үсний

бага байна гэдэг нь тогтоогдсон. сний агууламж 83.4 хувь байгаа нь бараг

лэлт байдаг нь ширхэгтийн урт. Бор лэлт бусдаасаа давуу байна. Эдгээр давуу талууд нь төсөл үндсэн

мтэй болгоно. Тэрхийн бор сарлагийн рээлэнгийн салбарт судалж байжээ.

лэх нь малчид, судлаачдын ач холбогдолтой гэж үзжээ.

р, тэмээний ноосны бэлтгэлийн хэмжээ нэмэгдсэн. “Ногоон алт” лэлтийг бүртгэх дэвтэр өгснийг

дын ноосны бэлтгэлийн хэмжээг харуулах төдийгүй, гарал Хэдийгээр маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсэг

торомны ноос нийт бэлтгэлийн 26 хувьд хүрч байна. өртөг бүтээлгэхийн тулд

ж байна. Архангай аймгийн



БАХ нь нийт түүхий эдийн 60 хувийг бэлтгэж өөрсдөө ангилан ялгаж, үйлдвэрт хагас боловсруулан Их Британы Тэнгри компанид нийлүүлэхээр бэлтгэлээ хангасан байх жишээтэй.

Бэлтгэсэн сарлагийн хөөврийг худалдан авагчид, тонноор Хүснэгт 16

№

Аймгууд Сарлагийн хөөврийг худалдан авагчид, тонноор

Бодиос Соркашмер Жинс мөрөн Снөвфийлд Уужин Тэнгри Нийт 1 Архангай 9.4

8 2.1

9.8 29.3

2 Баянхонгор 3.8

3.8 3 Ховд

2.5 1

3.5

4 Завхан 2.3

2.3 5 Баян-Өлгий

3

3

6 Увс

0.5

0.5 7 Өвөрхангай

4

4

8 Өмнөговь

1.2

1.2 9 Хөвсгөл

1.8

1.8

Нийт, тон 15.5 4 16.5 3.1 0.5 9.8 49.4

Нэг кг-ийн үнэ 8000 7000 8000 9000 7500 11000

Нийт орлого/ зардал (саятөг)

124000 28000 132000 27900 3750 107800 0

Самнаагүй Самнасан

Хэдийгээр НА малчдыг хэрхэн сарлаг, тормоо самнах талаар сургаж байгаа ч бэлтгэсэн нийт сарлагийн хөөврийн 26 хувь, торомны ноосны 12 хувь нь ангилж бэлтгэгджээ. Төслийн зүгээс хоршоодоос яагаад ангилж бэлтгэхгүй байгаа талаар асуухад түүхий эд худалдан авч байгаа компаниуд ангилсан түүхий эд худалдан авахыг хүсэхгүй байгаагаас боллоо гэж тайлбарлаж байв. Тэдгээр компаниуд нь өөрсдийн ангилан ялгах орон тооны ажилтантай, мөн ангилаагүй түүхий эдийг хямд үнээр авах сонирхолтой байна. Энэ нь үйлдвэрлэгчдийг цаашдаа ангилсан түүхий эд худалдан авахын давуу талыг ойлгуулах, сургах шаардлагатай байгааг харуулж байна. Архангай аймгийн дундын хоршоо ойролцоогоор 10 тонн ангилсан, хагас боловсруулсан сарлагийн хөөвөр бэлтгэж Их Британы Тэнгри компанид экспортлосон амжилттай байна.

Бэлтгэсэн тэмээн ноосыг худалдан авагсад Хүснэгт 17

Аймгууд

Тэмээний ноос, тонн Сор кашмер Снөв фийлд (Жинст мөрөн)

Самнасан тором

Хайчилсан тором

Ангилаагүй Самнасан

тором Хайчилсан

тором 1 Баянхонгох

1.0 1.0

2 Ховд, Жаргалант

20.0 0.2 4.0 3 Увс, Завхан

4 Говь-Алтайн, Халиун

5 Өмнөговь

20.0 1.0

6 Өмнөговь, Ханбогд

5.0 40.0

7 Өвөрхангай

Нийт (тонн) - 5.0 80.0 2.2 5.0

Нэгжийн үнэ 10000 5000 3300 10000 5,000

Нийт орлого (сая төг) - 25,000.0 264,000.0 22,000.0 25,000.0

Аймгууд

Тэмээний ноос, тонн Уужин Ноос ирээлдй Алтай кашмер Эрдэнэт кашмер Нийт

Самнасан тором

Ангилаагүй Самнасан

тором Ангилаагүй

1 Баянхонгох

8.0 10.0

2 Ховд, Жаргалант

24.2 3 Увс, Завхан 0.1 8.0

8.1

4 Говь Алтайн,Халиун

1.4 10.0 11.4 5 Өмнөговь

21.0

6 Өмнөговь,Ханбогд

45.0 7 Өвөрхангай

1.0

1.0

Нийт (тонн) 0.1 9.0 1.4 18.0 120.7

Нэгжийн үнэ 10,000 3,300 10,000 3,300

Нийт орлого (сая төг) 1,000.0 29,700.0 14,000.0 59,400.0 440,100.0


Бэлтгэсэн түүхий эдийн бэлтгэлийг бүртгэх дэвтэр нь түүхий эдийн гарал үүслийг тогтооход ихээхэн тустай рарга хэмжээ болжээ. Энэ дэвтэр нь мөн түүхий эдийн чанарт тавих хяналтыг хялбар болгохоос гадна хоршооноос гишүүддээ ногдол ашиг хуваарилахад эх баримт болж байна. Үйлдвэрлэгчидтэй хамтарч тэмээний ноосонд шингэсэн бохирдол, түүний шинж чанарыг тодорхойлох, тэмээний ноос угаах оновчтой аргыг олох нэмэлт судалгааг эхлүүлсэн байна. Дотоодын боловсруулах үйлдвэрүүд нь тэмээний ноосыг бэлтгэн боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн хийх сонирхол бага байгаагийн нэг шалтгаан нь тэмээний ноосонд шингэсэн хужир марз угаах явцад бүрэн салдаггүйгээс дараагийн дамжлагын (хялгас ялгах) тоног төхөөрөмжийн араа, шүдийг эвдэж гэмтээдэг, маш их хэмжээний тоосонцор үүсгэдэг, ажиллагсдын ажиллах нөхцлийг хүндрүүлдэгтэй холбоотой гэжээ. Манай дотоодын боловсруулах үйлдвэрүүд хужир марз, бохирдол ихтэй тэмээний ноосыг хонины ноос, ямааны ноолуурын нэгэн ижил горимоор угааж боловсруулдаг. Иймд энэ тэргүүнд ноолууртай дүйхүйц нарийнтай торомны ноосыг тусгайлан бэлтгэж, анхан шатны угаахаас эхлэн эцсийн бэлэн бүтээгдэхүүн болох хүртэлх бүх шатны технологийн горимд анхааран ажиллаж дээд зэрэглэлийн бүтээгдэхүүнийг тусгай зах зээлд гаргах замаар тэмээний ноосны үнэ цэнэ, үнэлэмжийг нэмэглүүлэх улмаар боловсруулах үйлдвэрийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх шаардлага чухал асуудлын нэг болоод байна. Иймээс тэмээний ноосонд шингэсэн бохирдол, шинж чанарыг тодорхойлох түүнд тохирох угаах технологийг сайжруулахаар судалгааг төслөөс санхүүжүүлэн Монгол Германы Ашигт Малтмал Технологийн Их Сургуультай гэрээлэн химийн профессор Б.Батцэнгэлээр удирдуулан гүйцэтгүүлсэн байна. Энэ судалгаагаар тэмээний ноосонд шингэсэн элементүүд (хужир марз), лаг шаврын хэмжээ, ноосны бүтэц зэргийг тусгайлан судалсан байна. Энэ судалгаа нь дараагийн шатны судалгаа болох “Угаах технологийн судалгаа”-ны үндсэн өгөгдөл болох ач холбогдолтой. Ногоон алт төслийн бүрэлдэхүүн хэсэг 4. Энэ хэсгийн ажлын хүрээнд дараах хоёр төрлийн видео бэлтгэх ажил хийгдсэн байна. Үүнд:

1. Хоршооны давуу тал болон малчдын хамтран ажиллагаа - хамтран сургагч Г.Маналжав зөвлөгөө өгөв.

Линк: https://youtu.be/hHGHZj0ILT8 2. Түүхий эдийн бэлтгэл бүтээгдэхүүний чанарт хэрхэн нөлөөлдөг талаар видео блэтгэхэд

төслийн мэргэжилтэн В.Болормаа зөвлөгөө өгөв. Линк: https://youtu.be/DP8kMa7Eaxo Дээрх видео нь НА төслийн аймаг, сумдад хүргэгдэж малчидад зориулсан сургалт, уулзалтын үеэр ашиглагдаж байгаа бөгөөд НА төслийн гэрээтэй 2-3 ТВ-ээр давтамжтайгаар түгээх ажлыг зохион байгуулсан байна. Эдгээр видеонууд нь youtube. Сom сайт дээр тавигдсан ба одоогоор хандалт нь 60 орчим болжээ. Зарим сумын удирдлага, ТББ биднээс тэдгээр видеог авч уулзалт, ярилцлагын өмнө гаргая гэж асууж авлаа. Тиймээс бид НА дамжуулан СD дээр буулган АБАХ-дод, мөн малчдын 400 аяны богцонд зориулан бэлтгэлээ Махны нэмүү өртгийн сүлжээг сайжруулахад чиглэсэн эрчимтэй зөвлөх үйлчилгээ үзүүлсэн. Тайлангийн хугацаанд Маркетингийн бүрэлдэхүүн Архангай болон Завхан аймгуудын дундын хоршоо болон Улаанбаатар хотын мах үйлдвэрлэгч “Саян-Уул”ХХК-тай тасралтгүй харилцаа, холбоотой байсан. Харилцаа байгуулах үндсэн зорилго нь зөвхөн МАА/махны нэмүү өртгийн сүлжээг сайжруулах арга замыг тодорхойлоод зогсохгуй оролцогч талуудын хооронд шууд холбоо сайжруулах явдал байсан. Зорилтуудын хүрээнд ажлыг эрчимжүүлэх зорилгоор удирдах зөвлөлөөс олон улсын мэргэжилтэнг зөвлөхөөр урин ажиллуулсан. Ноён Матиас Жаков нь мах боловсруулах, махны маркетинг, махны ариун цэвэр болон бусад хамаарах салбарын мэргэжилтэн бөгөөд тэрээр олон ажлыг гардан хийсэн байна. Тухайлбал: “Саян-Уул” компаний Улаанбаатарт сайн чанарын мах жижиглэнгээр худалдаалах боломжийн судалгаа; компанид тохирох сэдвээр зөвөлгөө өгөх; “Саян-Уул” компанийн махны борлуулалтын сүлжээг сайжруулах тал дээр зөвөлгөө өгөх; Архангай, Завхан аймгуудын хоршоо болон “Саян-Уул” компанийн хооронд борлуулалтын гэрээ хэлэцээр байгуулахад зөвөлгөө өгөх; “Саян-Уул” компанийн маркетингийн чиг хандлагыг тодорхойлох; болон ирээдүйн хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлоход олон улсын мэргэжилтэн ноён Карл И Круг туслалцаа үзүүлсэн байна. Улаанбаатар хотын хэрэглэгчдийн сонирхлын талаарх судалгаа дээд зэрэглэлийн махыг хэрэглэгчидэд шууд хүргэхийг дэмжсэн үр дүнтэй байна. “Ногоон алт” төслийн Маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсгээс явуулсан судалгаа нь Улаанбаатар хотын мах хэрэглэгчдийн


сонирхолын талаар судалсан анхны томоохон судалгаа болсон байна. Судалгааны гол зорилго нь сайн чанарын махны нэмүү өртгийн сүлжээг сайжруулан шинэчлэх төлөвлөгөөг боловсруулахад зориулан махны эрэлтийн шинжилгээ хийхэд оршиж байсан. Улаанбаатарын нийт хэрэглэгчдийг төлөөлж чадахуйц түүврийн судалгаа хийгдсэн бөгөөд нийт 861 хүнээс судалгаа авсан байна. Нийт судалгаанд хамрагсдын 39 хувь нь гэртэйгээ ойр дэлгүүрээс худалдан авалт хийхийг илүүд үздэг, 29.5 хувь нь нийт махны хэрэглээний 50-100 хувийг тусгай махны төрөлжсөн дэлгүүрээс авдаг бөгөөд тэр дундаа 8.2 хувь нь 100 хувь төрөлжсөн дэлгүүрээс авдаг байна. Мөн үүнээс гадна нийт хэрэглэгчдийн 62 хувь нь сайн чанарын маханд 10-20 хувийн илүү үнэ төлөхөд бэлэн байна гэж хариулсан. Мөн нийт хэрэглэгчдийн 25 хувь нь махны хэрэглээгээ бууруулах хандлагатай байна. Үүнээс үзэхэд хэрэглээ буурч байгаатай уялдаатайгаар хэрэглэгчид мах худалдан авалтын зардлаа нэмэгдүүлэлгүйгээр сайн чанарын үнэтэй мах хуудалдан авах боломж байна. Энэхүү судалгааны үр дүн Улаанбаатар хотод малчдыг хэрэглэгчидтэй нядалгааны тохиромжтой цэг болон “Саян-Уул” ХХК-ийн жижиг дэлгүүрүүд байгуулах замаар сайн чанарын мах борлуулах тогтолцоог хөгжүүлэх боломж байгааг дэмжиж байна. Үйл ажиллагааны төлөвлөгөө болон гол үзүүлэлтүүдийн явцын мониторинг 3.1.Үйл ажиллагааны төлөвлөгөөний явцын хяналт 2016 оны үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд тусгагдсан ажлууд болон бодит хэрэгжилтийг доорхи хүснэгтэд харуулав.

Үйл ажиллагааны төлөвлөгөөний явцын тайлан Хүснэгт 18

Төлөвлөгөөт ажил Хэрэгжилт

1

Сарлагийн хөөвөр болон торомны ноос самнах техникийн сургалт зохион байгуулах

2016 оны 3 дугаар сараас 5 дугаар сарын хооронд АБАХ болон бусад компаниудтай хамтран нийт 11 аймгийн 29 сумын малчдад сургалт зохион байгуулсан. Нийт 1014 малчид сургалтанд хамрагдсан бөгөөд 400 сам болон 1000 гарын авлага үнэ төлбөргүй тараагдсан.

2

Сонгогдсон аймгуудад тэмээний наадам зохион байгуулахад дэмжлэг үзүүлэх

2016 оны 2 дугаар сарын 16-нд Баянхонгор аймагт тэмээний наадам зохион байгуулагдсан. Баярын хүрээнд загварын шоу болон малчдын уулзалт зохион байгуулагдаж торомны ноосоор бүтээгдэхүүн хийх, түүний үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх талаар ойлголт нь сайжирсан. 2016 оны 3 дугаар сарын 6-7нд Өмнөгөвь аймагт зохиогдсон Монгол Тэмээ-999 наадамд төслийн мэргэжилтэн В.Болормаа торомны ноосоор хийгдсэн бүтээгдэхүүн болон түүний маркетинг сэдвээр илтгэл тавив.

3 Хоршоодын институцийг бэхжүүлэх чиглэлээр

Баянхонгор аймгийн Баянлиг суманд түүхий эд хадгалах агуулах барих зориулалтаар хөрөнгө оруулалт хийсэн. Архангай болон Завхан аймгуудын дундын хоршоодод малыг амьдаар жигнэх зориулалтын жин олгогдсон. Завхан аймгийн Тоонот Цацраг дундын хоршоонд түүхий эд хадгалах агуулах барихаар хөрөнгө оруулалт хийсэн. Говь-Алтай аймийн төгрөг суманд торомны ноос самнах хашаа, Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг суманд сарлагын хөөвөр самнах хашааны туршилтууд амжилттай явагдсан. Мөн тус хашаануудыг малын тэмдэглэгээ, сүү саах болон мал эмнэлгийн үйлчилгээнд ашиглах боломжтой гэж малчид сайшаан хүлээн авч байлаа.

4

Малчдын хоршоод болон боловсруулах үйлдвэрлэгчдийг холбох уулзалт арга хэмжээ зохион байгуулах

Талуудыг холбох уулзалт буюу “Түргэн болзоо” хийх арга хэмжээг 2016 оны 3 дугаар сарын 15-нд МННХ болон Үндэсний Бэлчээр Ашиглалтын Нэгдсэн Холбоотой хамтран Скай Төвд зохион байгуулахад 10 аймгаас нийт 17 хоршооны төлөөлөл, 15 боловсруулах үйлдвэрийнхэн идэвхтэй оролцсон бөгөөд өмнөх жилүүдээс их хэмжээний тэмээний ноос болон сарлагын хөөвөр худалдаж/худалдан авахаар тохиролцсон.

5

Хоршоодын үнэлгээний үр дүнд гарсан хэрэгцээнд тулгуурлан анхдагч хоршоодын дарга нарт сургалт зохион байгуулах

Архангай, Ховд, Увс болон Баян-Өлгий аймгуудын хоршооны манлайлагчдыг чадавхижуулах сургалтууд төлөвлөгдсөн байсан. Үүнээс Архангай аймагт 2016 оны 1 дүгээр сарын 18-22 ны хооронд сургалтыг амжилттай зохион багуулсан.

6 Шинэ аймгуудад хоршооны үндсэн ойлголтын талаар сургалт зохион байгуулах

2016 оны 2 дугаар сарын 16-наас 3 дугаар сарын 3-ны хооронд Өмнөгөвь болон Өвөрхангай аймгуудын 7 суманд хоршооны талаарх үндсэн ойлголт өгөх чиглэлийн сургалтууд зохион байгуулж нийт 126 малчин хамрагдсан. 2016 оны 2 дугаар сарын 22-29ны хооронд Хөвсгөл аймгийн


3 сумын 65 малчинд "Хоршооны хөгжил" сэдвээр сургалт зохион байгууллаа. Эдгээр сургалтуудыг аймаг бүрт бүртгэлтэй, үйл ажиллагаа нь явагдаж байгаа хоршоодыг үнэлсний үндсэн дээр хэрэгцээ шаардлагад нь нийцүүлэн хийсэн болно. Үүний үр дүнд бүх шинэ аймгуудын сонгогдсон сумдууд хоршооны талаар цэгцтэй ойлголттой боллоо.

7 Газар зүйгээр заалттай бүтээгдэхүүн бий болгоход дэмжлэг үзүүлэх

Газар зүйн заалттай ГовьАлтай аймгийн “Төхөмтунгалагийн хүрэн”, Баянхонгор аймгийн “Ламын гэгээний хүрэн” тэмээг Газар зүйн заалттай бүтээгдэхүүнээр бүртгүүлэхээр холбогдох баримт материалыг бүрдүүлэн МУ-ын Оюуны өмчийн газарт хүргүүлсэн.2016 оны 7 дугаар сарын 1-нд Архангай аймгийн “Баялаг Хангайн Сор” дундын хоршоонд өсгөж буй Тэрхийн бор сарлагийг МУ-ын Малын Удмын Үндэсний Санд бүртгүүлэхээр богино хугацааны зөвлөх мэргэжилтэн Түмэн-Өлзийг Архангай аймагт томилон ажиллууллаа. Архангай аймгийн Их тамир суманд нийт 82 сарлагийг ээмэгжүүлэн цаасан дээр бүртгэсэн. Бүртгэлийн баримтыг Хүнс Хөдөө Аж Ахуйн Яамны Малын Удмын Үндэсний Санд бүртгэх ажил хийгдэж эхэллээ.

8

Ноос ноолуурын салбарын Англи Монгол, Монгол Англи толь бичиг боловсруулж хэвлүүлэх

Ноос ноолуурын салбарын Англи/Монгол болон Монгол/Англи толь бичиг боловсруулахаар салбарын толь бичиг гарсан.

9

Тэмээний ноос угаах технологийн судалгаа шинжилгээний ажилд дэмжлэг үзүүлэх

Судалгааны эхний хэсэг 2016 оны 6 дугаар сард хийгдсэн бөгөөд тэмээний ноосны элементийн шинжилгээг Монгол-Германы хамтарсан ашигт малтмал технологийн их сургуулийн химичид гүйцэтгэлээ.

10

Арьс шир, махны үйлдвэрлэгч болон оролцогч талуудыг холбосон уулзалт зохион байгуулах

2016 оны 5 дугаар сарын 15-16нд УБ хотноо энэхүү уулзалтыг зохион байгууллаа. Уулзалтанд Швеицарын Хөгжлийн Агентлагын Малын эрүүл мэнд төсөл, Ногоон алт төсөл, Монголын хувийн мал эмнэлэгүүдийн нэгдсэн холбоо – Дундын хоршоо, Саян-Уул ХХК, Завхан болон Архангай аймгийн дундын хоршоодын төлөөлөгчид болон олон улсын мэргэжилтэн Матиас Яаков нар оролцож оролцогч талуудын оролцоо ямар байх талаар дэлгэрэнгүй ярилцлаа.

11

Малчдыг арьс шир боловсруулах техникийн сургалтанд хамруулах.

2016 оны 5 дугаар сарын 15-16нд Завхан аймгийн Асгат, Баянхайрхан, Баянтэс, болон Тэс сумуудад "Малын арьс ширний анхан шатны боловсруулалт болон чанарыг хадгалах арга хэрэгсэл" сэдвээр сургалт зохион байгуулагдсан. Сургалтыг Дархан Нэхий компанийн мэргэжилтэн Д.Дуламсүрэн явууллаа.

12

Дотоодын мах болон арьс ширний үйлдвэрүүдтэй танилцах аялал зохион байгуулах.

2016 оны 1 дүгээр сард Архангай болон Завхан аймгуудаас 40 гаран малчин "Дархан Нэхий", "Эрдэнэт хивс", “Мах маркет”, “Саян-Уул" болон "Сор кашмер" компаниудын үйлдвэрүүдтэй танилцсан. Аялалд оролцогчид үйлдвэрлэлд сайн чанарын түүхий эд нийлүүлэхийн ач холбогдолыг маш сайн ойлгосноо илэрхийлж байсан.

13

Герман улсад махны чиглэлээр туршлага судлах аялал зохион байгуулах

Махны чанар, эрүүл ахуй, аюулгүй байдлын талаархи туршлага судлах аялалыг Герман улс руу хийхээр 5 дугаар сард төлөвлөж байсан ч 8 дугаар сарын эцэс рүү болж хойшлогдсон. Гол шалтгаан нь танилцах компаниуд IFFA гэх махны тоног төхөөрөмжийн ОУ-ын үзэсгэлэнд оролцох, бэлтгэлээ хангах шаардлагатай байснаас зочид хүлээн авахаас татгалзсан, Монголын талаас мөн оролцогчдын заримынх нь цаг тохиромжгүй байсан зэргээс болж аялалыг хойшлууллаа.


3.2 Төслийн явцыг гол хэмжих үзүүлэлтүүдээр баримжаалан хянах нь “Ногоон алт” төслийн бүрэлдэхүүн 4-ийн төслийн үйл ажиллагааны ерөнхий бүтцэд тусгагдсан индикаторуудыг баримжаалан одоогийн явцыг доорхи хүснэгтэд тайлагнав.

Голлох үзүүлэлтүүдийг баримжаалан төслийн явцыг тайлагнах нь Хүснэгт 19

Үзүүлэлт Хэрэгжилтийн байдал Шинжилгээ/ нэмэлт тайлбар

Үзүүлэлт 4.1. Нэмүү өртөг шингэсэн сарлагийн хөөвөр болон тэмээний ноосон бүтээгдэхүүнээс олох орлогын өөрчлөлт (хувь) . Суурь он 2013: 100 Зорилт 2014: 120 Зорилт 2015: 130 Зорилт 2016: 140

Үр дүн 2014: 115 (+15%) Үр дүн 2015: 95 (-18%) Үр дүн 2016: Дүн гарах болоогүй.

Үзүүлэлт 4.2: Бэлэн бүтээгдэхүүний Монголын хэрэглэгчдэд хүрч буй үнэд малчдын гар дээр хөөврийн үнийн эзлэх хувь хэмжээний өөрчлөлт (хувь). Суурь он 2013: 100 Зорилт 2014: 110 Зорилт 2015: 115 Зорилт 2016: 120

Үр дүн 2014: 111 Үр дүн 2015: 106 Үр дүн 2016: 107 Үнэлгээ 2015 оноос 2016 онд бага зэрэг өссөн хэдий ч зорилтот хэмжээнээс доогуур байна.

Сарлагын хөөврөөс олох малчины орлого 2015 онд 8,000 төг/кг байснаас 2016 он 8,500 төг/кг болж бага зэрэг нэмэгдсэн байна. Нэг кг түүхий эдээс дунджаар 126,000 төгрөгийн үнэ бүхий бүтээгдэхүүн гарах боломжтой. Зах зээлийн тааламжгүй байдлаас хамааран үйлдвэрлэгчдийн үнэ 2016 онд 2015 онтой ижил байсан байна. Тайлбар: 2016 онд нэг кг тэмээний ноосны зах зээлийн үнэ 2015 оныхтой бараг ижил буюу 3,600 төгрөг байсан байна. Харин самнасан торомны ноос 10,000 төгрөгт хүрсэн. Зах зээлийн нөхцөл байдал тааруу, ноолуурын үнэ буурсан үед тэмээний ноос болон сарлагын хөөвөрийн үнэ харьцангуй тогтвортой байсаар байна.

Үзүүлэлт 4.3: Самнасан сарлагийн хөөвөр болон тэмээний ноосны борлуулалтаас хамааран өрхийн орлогод гарсан өөрчлөлт (хувь) Суурь он 2013: 100 Зорилт 2014: 120 Зорилт 2015: 125 Зорилт 2016: 130

Үр дүн 2014: 200 Үр дүн 2015: 113 Үр дүн 2016: 120 Үнэлгээ 2015 оноос 2016 онд бага зэрэг өссөн хэдий ч зорилтот хэмжээнээс доогуур байна.

2016 оны байдлаар бүх оролцогч малчдын сарлагийн хөөвөр болон тэмээний ноосноос олох орлого 2015 онтой харьцуулахад 55 хувиар өссөн бөгөөд үүнд нөлөөлөгч гол хүчин зүйл нь борлуулалтын хэмжээ ихээр нэмэгдсэн байдал байна (110 тонноос 170 болж өссөн бөгөөд үүнээс 60 тонн нь шинээр нэмэгдсэн аймгуудаас нийлүүлэгд-сэн). Малчид үнийн тогтвортой байдалд эерэгээр хандсан бөгөөд түүхий эдийн нийлүүлэлтийн Хэмжээг тогтмол барьж байсан.

Үзүүлэлт 4.1.1. Сарлагын хөөвөр болон тэмээний ноос худалдаалсан малчин өрхүүд (хувь). Суурь он 2013: 100 Зорилт 2014: 140 Зорилт 2015: 160 Зорилт 2016: 180

Үр дүн 2014: 300 Үр дүн 2015: 600 Үр дүн 2016: 700 Шинэ аймгууд нэгдсэнтэй холбоотойгоор нэмүү өртгийн сүлжээнд багтах малчин өрхийн тоо 2015 онд 6,000 байснаас 2016 онд 7,000 болж өссөн байна. Үзүүлэлт зорилтот түвшинд хүрсэн.

Оролцогч малчин өрхийн тоог хоршоонд бүтээгдэхүүнээ худалдсан малчин өрхийн тоонд суурилан гаргасан. Энэ нь үзүүлэлт зорилтот түвшинд хүрсэнд ямар нэгэн нөлөө үзүүлээгүй.

Үзүүлэлт 4.1.2. Малчдын сарлагын хөөвөр болон тэмээний ноос худалдаалах үнийн өөрчлөлт (хувь) Суурь он 2013: 100 Зорилт 2014: 130 Зорилт 2015: 150 Зорилт 2016: 180

Үр дүн 2014: 160 Үр дүн 2015: 90 Үр дүн 2016: 100 Сарлагын хөөврөөс олох малчны орлого 2015 онд 8,000 төг/кг байснаас 2016 он 8,500 төг/кг болж бага зэрэг нэмэгдсэн байна. Тэмээний ноосны үнэ 2016 онд өмнөх жилтэй ижил буюу 3,600 төг/кг байна. Үзүүлэлт зорилтот түвшинд хүрч чадаагүй.

Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдийн зах зээлийн талаарх гутранги хандлага болон ноолуурны үнийн бууралтаас үл хамааран малчдын хувьд сарлагын хөөврийн худалдаалах үнэ бага зэрэг өссөн, харин тэмээний ноосны үнэд өөрчлөлт гараагүй байна.Хэдий тийм ч төслийн анхны төсөөлсөн үнээс тус үзүүлэлт хэд дахин бага байна.


Үзүүлэлт Хэрэгжилтийн байдал Шинжилгээ/ нэмэлт тайлбар

Үзүүлэлт 4.1.3. Хоршоодын/ БАХ-н бэлтгэсэн самнасан сарлагын хөөврийн борлуулалтын хэмжээнд гарсан өөрчлөлт: Суурь он 2013: 100 Зорилт 2014: 140 Зорилт 2015: 160 Зорилт 2016: 180

Үр дүн 2014: 160 Үр дүн 2015: 146 Үр дүн 2016: 160 Хэдий зах зээлд үнэ маш багахан хэмжээгээр өссөн ч борлуулалтын хэмжээ 2015 онд 44 тн байснаас 2016 онд 49 тн болж өссөн байна. Гэвч энэ үзүүлэлт зрилтот түвшинээс доогуур байна.

Үнийн багахан өсөлт ажиглагдахад борлуулалтын хэмжээ тодорхой хэмжээнд өссөн нь тэмдэглүүштэй амжилт юм. Энэ нь зах зээлийн хүндрэлтэй нөхцөл байдалд ч хоршоод үр ашигтай ажиллагаа болон нэмүү өртгийн сүлжээний мэдрэмжтэй байдлаа хадгалж байгааг харуулж байна (Жич: Тэмээний ноосны борлуулалтын хэмжээ 2015 онд 66 тонн байснаас 2016 онд 110 тн болж өссөн).

Үзүүлэлт 4.1.4 Нэг кг боловсруулаагүй сарлагын хөөврийн гарц (хувь). Суурь он 2013: 20 хувь Зорилт 2014: 25 хувь Зорилт 2015: 30 хувь Зорилт 2016: 35 хувь

Үр дүн 2014: 30 Үр дүн 2015: 30 Үр дүн 2016: 30 Хэмжээ 2016 онд нэмэгдээгүй бөгөөд энэ нь зорилтот түвшнөөс доогуур байна.

Үйлдвэрлэгчдийн одоогийн эзэмшиж буй тоног төхөөрөмжийн чадавхи, нөхцлийг харгалзан үзэхэд хөөврийн гарцыг 30-аас илүү нэмэгдүүлэхэд их хүндрэлтэй байхаар байна.

Үзүүлэлт 4.2.1. Шинэ нийлүүлэлтийн сүлжээ бүхий хоршоод болон БАХ (%). Суурь он 2013: 5 Зорилт 2014: 6 Зорилт 2015: 8 Зорилт 2016: 12

Үр дүн 2014: 18 Үр дүн 2015: 30 Үр дүн 2016: 55 Хоршоодын тоо 2015 онд 30 байснаас 2016 онд 50 хуучин хоршоод болон нэмэлт 5 шинэ аймгийн хоршоодоор нэмэгдсэн байна. Энэ нь Ногоон Алт төслийн нийт хоршоодын (66) 75%-тай тэнцэхүйц байна. Үзүүлэлт зорилтот хэмжээнд хүрсэн.

2016 оны 4 дүгээр улирлын байдлаар нийт 4 дундын хоршоо (ойролцоогоор 50 гишүүн хоршоотой) болон шинээр орсон 3 аймгийн 5 анхдагч хоршоо үйлдвэрлэгчдэд сарлагын хөөвөр, тэмээний ноос нийлүүлсэн байна.

Үзүүлэлт 4.2.2 Хоршоод болон БАХ-ын сарлагын хөөвөр болон тэмээний ноосноос олох жилийн орлого (хувь). Суурь он 2013: 100 Зорилт 2014: 115 Зорилт 2015: 120 Зорилт 2016: 130

Үр дүн 2014: 200 Үр дүн 2015: 113 Үр дүн 2016: 120 Үзүүлэлт 2015 онд 113 байснаас 2016 онд 120 болж өссөн (зорилтот хэмжээ 130). Зорилтот түвшинд хүрч чадаагүй.

Хоршоодын сарлагын хөөвөр болон тэмээний ноосноос олох орлого 2015 онд 583 сая төгрөг байснаас 2016 онд 863 сая төгрөг болж өссөн байна. Үүний гол нөлөөлөгч хүчин зүйлс нь борлуулалтын хэмжээний нэмэгдэл болон үнийн өсөлт байсан байна (дэлгэрэнгүйг дээрээс харна уу).

Үзүүлэлт 4.2.3 Хагас боловсруулсан сарлагын хөөвөр болон тэмээний ноос борлуулагч хоршоод болон БАХ (хувь). Суурь он 2013: 2 Зорилт 2014: 10 Зорилт 2015: 25 Зорилт 2016: 50

Үр дүн 2014: 14 Үр дүн 2015: 20 Үр дүн 2016: Хагас боловсруулсан сарлагын хөөвөр болон тэмээний ноосны борлуулатын хэмжээ жилийн эцэст тоологдох боломжтой учир 2016 оны 2дугаар улирлын тайланд тусгагдана.

Нийт оролцогч хоршоодын 50 хувь нь түүхий эдээ ялгаж ангилдаг. 2016 онд 3 эмэгтэй гишүүд нэхэх болон эцсийн шатны боловсруулах сургалтанд хамрагдсан. 2016 онд хувцас хийж борлуулсан хэвээр байна.

Үзүүлэлт 4.3.1. Сарлагын хөөврөн бүтээгдэхүүний экспортын өсөлт (хувь). Суурь он 2013: 100 Зорилт 2014: 120 Зорилт 2015: 130 Зорилт 2016: 140

Үр дүн 2014: 130 Үр дүн 2015: 100 Үр дүн 2016: Экспортын хэмжээ жилийн эцэст тоологдох боломжтой учир 2016 оны 2 дугаар улирлын тайланд тусгагдана.

Үйлдвэрлэгчдийн талаас Орос болон Хятад улсын зах зээлийн тааламжгүй байдал экспортод нөлөөлсөн хэвээр байгааг дурдсан. Хэдий тийм ч Берлинд зохиогдсон үзэсгэлэн болон шууд худалдан авагчидтай харилцаа тогтоосноор Европруу гаргах бүтээгдэхүүний хэмжээ нэмэгдсэн байна.


4.Хэрэгжилттэй холбоотой хүндрэл бэршээлүүд болон түүнийг шийдвэрлэх арга зам 4.1 Тулгарсан бэрхшээл болон шийдвэрлэх саналууд

МАА болон махны нэмүү өртгийн сүлжээг сайжруулах ажлын хүрээнд махны эскпортын асуудал тогтворгүй хэвээр байгаа нь ажиглагдсан. Орос улс руу мах экспортлох асуудал хоёр улс бүтээгдэхүүний үнэ тогтоож чадахгүй байгаатай холбоотойгоор цуцлагдсан. БНХАУ уруу мах экспортлох асуудал эерэг хандлагатай байгаа хэдий ч нилээдгүй бэрхшээлүүдийг нэн түрүүнд шийдвэрлэх шаардлагатай. Хоёр улсын засгийн газрын оролцоо хэлэлцээрийг төвөгтэй болгож байна. Монголын мах үйлдвэрлэгчид амьд мал худалдаж авах боломж тааруу хэвээр байна. Үүнээс гадна, Хятад улсруу мах экспортлохоос үүдэлтэй малчдын үнийн өсөлтийн хүлээлт, малчдаас мах боловсруулах үйлдвэрлэгчидэд түүхий эд хүрэх шууд сүлжээнд хүндрэл учруулж байна. ТАВ. ХҮЛЭЭГДЭЖ БУЙ ҮР ДҮНГИЙН ХҮРСЭН ТҮВШИНГИЙН ҮНЭЛГЭЭ

Төсөл хэрэгжиж эхэлснээс хойш хийж гүйцэтгэсэн ажлын үр дүнгийн

шалгуур үзүүлэлтийн биелэлт Хүснэгт 20

№ Үр дүнгийн шалгуур Үнэлгээ БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 1: МАЛЧДЫН БАЙГУУЛЛАГА

1

Үр дүн 1.1. БАХ-үүд бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулснаар засгийн газар болон бусад гол оролцогч талуудын дэмжлэгийг үр ашигтай хэлбэрээр хүртэх, бэлчээрийн болон мал сүргийн зүй зохистой менежмент хэрэгжүүлэх боломж бүрдэнэ.

90.0

2 Үр дүн 1.2. Сумын болон аймгийн БАХ-ийн холбоод малчдын эрх ашиг, сонирхлыг хамгаалах иргэний нийгмийн байгууллага болж төлөвшинө.

50.0

3 Үр дүн 1.3. Хоршоог хөгжүүлэх замаар малчдын зах зээл, эдийн засгийн харилцаанд үр ашигтай оролцох боломжийг нэмэгдүүлнэ

70.0

4 Үр дүн 1.4. БАХ, СБАХ-ны үйл ажиллагаанд эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжиж нэмэгдүүлнэ.

70.0

Бүрэлдэхүүн хэсэг 1- дундаж үнэлгээ 70.0 БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 2: ХЭРЭГЛЭЭНИЙ СУДАЛГАА

5 Үр дүн 2.1. Бэлчээрийн мониторингийн үндэсний санг ажиллуулах, тоон мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх, үр дүнг бодлогод суулгах чиглэлээр байгууллага, ажилтнуудын чадавхийг бэхжүүлэх

100

6 Үр дүн 2.2. Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан төлөв байдлын үнэлгээний аргачлал болон бэлчээр ашиглалтыг нэвтрүүлэх

100

7 Үр дүн 2.3. Бэлчээрийн судалгааны үндэсний чадавхийг бэхжүүлэх 100 Бүрэлдэхүүн хэсэг 2- дундаж үнэлгээ 100.0

БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 3: НЭВТРҮҮЛЭХ ҮЙЛЧИЛГЭЭ

8 Үр дүн 3.1. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний тогтолцооны чадавхи сайжирна. 100.0

9 Үр дүн 3.2. Хэрэгцээнд тулгуурласан мэдээлэл, зөвлөмжүүдийг БАХ-ын тогтолцоогоор дамжуулан малчдад хүргэнэ.

100.0

10 Үр дүн 3.3. Бэлчээрийн мал аж ахуй тогтвортой эрхлэх технологи, арга барилууд нэвтрүүлнэ.

100.0

11 Үр дүн 3.4. Малчдын бизнесийн чадавхи, бизнес эрхлэлтийг нэмэгдүүлнэ. 100.0 Бүрэлдэхүүн хэсэг 3- дундаж үнэлгээ 100.0

БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 4: МАРКЕТИНГ

12 Үр дүн 4.1. Малчдын бэлтгэн нийлүүлж буй сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосны тоо хэмжээ нэмэгдэж чанар сайжирсан байна

90

13 Үр дүн 4.2. СБАХ болон хоршоод зах зээлд холбогдсон байна. 100

14 Үр дүн 4.3. Дотоодын үйлдвэрлэгчдийн нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний экспорт нэмэгдэнэ

100

Бүрэлдэхүүн хэсэг 3- дундаж үнэлгээ 96.6 Ерөнхий дундаж үнэлгээ 91.65


Төсөл хэрэгжснээс хойших зорилтын үнэлгээ № Зорилт Үнэлгээ

1 Малчдын байгууллагыг хөгжүүлэх: БАХ, Сумын Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоодыг бэхжүүлэх замаар малчдыг бэлчээрийн тогтвортой менежмент, эдийн засгийн хөгжил, орон нутгийн засаглалд идэвх, үр бүтээлтэй оролцох боломжуудыг нээх.

70.0

2 Хэрэглээнд чиглэсэн судалгаа, туршилт: Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан мал аж ахуйн менежментийг төлөвшүүлэх, малын тэжээл үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх.

100.0

3 Эрэлтэд түшиглэсэн экстейншиний үйлчилгээг хөгжүүлэх: Сумын төвшинд БАХ-д түшиглэсэн шинжлэх ухааны ололтыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх, мэдээлэл дамжуулах сүлжээ, бүтэц зохион байгуулалтыг хөгжүүлэх.

100.0

4 Маркетинг: Сарлагийн хөөврийн түүхий эд бэлтгэл, нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүний чанар, технологийг сайжруулах замаар малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх.

96.6

Дундаж үнэлгээ 91.65

Төслийн үнэлгээ /2016 оны жилийн эцсийн байдлаар/ Хүснэгт 21

д/д Үзүүлэлтүүд Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ, ХУВЬ

Дундаж Коэфф Хувь 1 Зорилтын биелэлт 91.65 0.4 36.66

2 2016 оны үйл ажиллагааны төлөвлөгөөний биелэлт

100.0 0.3 30

3 Удирдлага, зохион байгуулалт 100.0 0.2 20

4 Оролцогч талуудын хамтын ажиллагаа

100.0 0.1 10

ЕРӨНХИЙ ДУНДАЖ 96.6

ЗУРГАА. ДҮГНЭЛТ

1. Төслийн ажлын гүйцэтгэлийн дүнг харуулсан 1 дүгээр хүснэгт дэх 2013-2016 онд батлагдсан төсөв 10,580.0 мянган швецарь франк, үүнээс 10,283.0 мянган швецарь франк буюу батлагдсан төсвийн 97.1 хувийг төслийн ажилд зарцуулсан байна. Хэрэв нэг швецарь франк 2400 төгрөг гэж үзвэл төслийн нийт батлагдсан төсөв 25,392,000,000 төгрөг, гүйцэтгэл нь 24,679,000,000 төгрөг буюу батлагдсан төсвөөс 712,320,000 төгрөгийг дутуу зарцуулсан дүнтэй байна.

2. “Ногоон Алт” төсөл хэрэгжсэнээс хойших буюу зорилтын биелэлт 91.65 хувь, 2016 оны төлөвлөгөөт ажлын биелэлт 100.0 хувиар тус тус үнэлэгдэв.

3. Төслийн зүгээс аймаг, сумдад байгуулсан Бэлчээр ашиглалтын хэсэг, Аймаг, сумдын болон Бэлчээр ашиглалтын үндэсний холбоо, хоршоод ба тэдгээрийн тогтвортой үйл ажиллагаа нь төслийн нэг гол үр дүн болсон байна. Тухайлбал Аймаг, сумд дахь малчдын байгууллагын үүсгэл санаачлагаар 2015 онд байгуулагдсан Бэлчээр ашиглагчдын үндэсний холбоонд төслийн нэгжийн зарим үүрэг, үйл ажиллагааг шилжүүлэх арга хэмжээг 2016 оноос эхлэн хэрэгжүүлсэн нь үр дүнтэй болжээ.

4. Энэхүү төсөл хэрэгжиж эхлэх үед аймаг, орон нутаг дахь анхан шатны хоршоод, үндэсний үйлдвэрчидтэй гэрээ байгуулдаг байсан бол 2016 оноос эхлэн малчид “Дундын хоршоо”-гоор дамжуулан борлуулалтаа хийдэг болсноор бүтээгдэхүүний хэмжээ нэмэгдсэн, зах зээлийн үнээр хоёр талын эрх ашигт нийцсэн гэрээ байгуулж эхэлсэн, ингэснээр төслийн эхэн үеэс 2016 онд хоршоодын байгуулсан гэрээний тоо 3.5, борлуулалт 4.7, шинээр бий болсон түр болон байнгын ажлын байрны тоо 2.4 дахин тус тус нэмэгдсэн үр дүн гарчээ. Гэрээ нь үндсэний үйлдвэрүүд бизнесийн үйл ажиллагаагаа тогтворжуулах, малчдаас худадан авах бүтээгдэхүүн, түүхий эдийн чанарт хяналт тавьсан, хоршоод, үйлдвэрлэгчдийн урт хугацааны найдвартай түншлэлийг бий болгосон, түүхий эд нийлүүлэх ажлыг тогтмолжуулсан байна.

5. Төслийн хүрээнд 2006 оноос 10 жилийн хугацаанд аймаг, орон нутагт хийсэн судалгааны үр дүн, мэдээлэлд тулгуурлан боловсруулсан бэлчээрийн сэргэх чадавхийн ангилал, төлөв байдлын өөрчлөлтийн загварууд дээр үндэслэн бэлчээр ашиглалт, МАА-н үйлдвэрлэлийг бэлчээрийн экологийн сэргэх чадавхид суурилан зохион байгуулах, чадавхийг үндэсний болон аймаг, сумын түвшинд бэхжүүлэх, эрх зүйн зохицуулалтыг сайжруулах чиглэлээр үр дүнтэй ажилласан, аймгуудын бэлчээрийн экологийн зураглал бэлтгэсэн, энэ талаар олон тооны мэргэжилтэн бэлтгэсэн үр дүнтэй байна.


6. Төслийн эцсийн тайланг албан ёсоор хүлээн авах ажлыг зохион байгуулах шаардлагатай гэж дүгнэж байна.

ДОЛОО. ЗӨВЛӨМЖ

1. Төслийн эцсийн тайланг нэгтгэн ирүүлээгүй, харин 2016 оны үйл ажиллагааны тайланг ирүүлсэн байх тул 2017 оны 04 дүгээр сард багтаан төслийн нэгдсэн тайланг яаманд ирүүлэхийг, төсөл болон яамны зүгээс энэхүү тайланг хэзээ хүлээн авах, 2 талаас хэн хэн гарын үсэг зурж, баталгаажуулах ажлыг хамтран зохион байгуулахыг,

2. Төслийн эцсийн тайланд аймаг, орон нутагт хийсэн бэлчээрийн зураглал, зураглал хийхэд ашигласан орчин үеийн программ хангамж, бусад тоон мэдээллийн талаар тодорхой мэдээлэл, тайлбар бэлтгэн оруулах, мөнтүүнчлэн төслийн зүгээс худалдан авсан тоног төхөөрмж, бараа материалын үнийн дүнгийн жагсаалтыг гаргаж тайланд хавсаргахыг,

3. Төслөөс гарах үр дүнгийн үр нөлөөллийг аймаг бүрээр гарган тооцон, үнэлж, тайланд (Тухайлбал: хичнээн сум бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөөг хэрэгжүүлсэн эсэх, төлөвлөгөөг хэрэгжүүлснээр гарсан үр дүн, тэжээл тариалах, хадлан авах, дэмжлэгийг хичнээн малчин өрх, бүлэг ашиг шимийг хүртэж байгаа зэргийг тооцох гэх мэт) тусгахыг ,

4. Эцсийн тайланд сум бүрт хэрэгжүүлсэн арга хэмжээний санхүүгийн зарцуулалт, тухайн оны төсвийн төлөвлөгөө, гүйцэтгэлийг зэргийг тодорхой тусгаж ирүүлэхийг тус тус зөвлөмж болгож байна.

ШВЕЙЦАРИЙН ХӨГЖЛИЙН АГЕНТЛАГИЙН ... · 2017. 6. 2. · 2014 он...

Documents